०६ चातुर्मास्येषु साकमेधपर्व - त्र्यम्बकहविः

(Give) medicine for ox, for horse, for man,
And medicine for us, medicine
That it be rich in healing,
Good [1] for ram and sheep.

भेष॒जङ्गवेऽश्वा॑य ..
पुरु॑षाय भेष॒जम् ।
अथो॑ अ॒स्मभ्य॑म्भेष॒जꣳ…
सुभे॑षजम् [10] यथाऽस॑ति ॥
सु॒गम्मे॒षाय॑ मे॒ष्या॑ ॥

भेषजं गवेश्वायेति प्रथमः पादः । सर्वत्र जातावेकवचनम् । गोभ्योश्वेभ्यः पुरुषेभ्यश्च भेषजमौषधं यथा असति भवेत् ; तथा जुषस्व । अथो अपि च अस्मभ्यं यथा भेषजं रोगशमनं च भवेत्, सुभेषजं च शरीरसिद्ध्यादिकारणं यथा भवेत्, सुगं सुष्ठुगम्यं सेव्यं यथा भवेत् । सुष्ठु वा गम्यतेऽनेन सर्वमभिमतं यथा तथा तं जुषस्व ।
किञ्च - मेषेभ्यो मेषीभ्यश्च भेषजं यथा स्यात् तथा जुषस्व । अस्तेर्लेटि शपो लुकि ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः । गोशब्दात् ‘सावेकाचः’ इति प्राप्तं विभक्त्युदात्तत्वं ‘न गोश्वन्’ इति प्रतिषिध्यते ॥

अवा᳚म्ब रु॒द्रम॑दिम॒ह्यव॑ दे॒वन्त्र्य॑म्बकम् ॥ यथा॑ न॒श्श्रेय॑स॒ᳵ कर॒द्यथा॑ नो॒ वस्य॑स॒ᳵ कर॒द्यथा॑ नᳶ पशु॒मत॒ᳵ कर॒द्यथा॑ नो व्यवसा॒यया᳚त् ॥

• देवता - रुद्रः (मृत्युविमोचिनी ऋक्)
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्रि꣡यम्बकं यजामहे
सुग꣡न्धिम् पुष्टिव꣡र्धनम्
उर्वारुक꣡म् ऽव° ब꣡न्धनान्
मृत्यो꣡र् मुक्षीय मा꣡मृ꣡तात्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
tryàmbakam ← tryàmbaka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajāmahe ← √yaj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

puṣṭivárdhanam ← puṣṭivárdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugándhim ← sugándhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bándhanāt ← bándhana- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

urvārukám ← urvāruká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥tāt ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

mr̥tyóḥ ← mr̥tyú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mukṣīya ← √muc- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

त्र्य॑म्बकम् । य॒जा॒म॒हे॒ । सु॒गन्धि॑म् । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नम् ।
उ॒र्वा॒रु॒कम्ऽइ॑व । बन्ध॑नात् । मृ॒त्योः । मु॒क्षी॒य॒ । मा । अ॒मृता॑त् ॥

• tryambakaṃ ← tryambakam ← tryambaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Tryambaka.”

• yajāmahe ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• sugandhim ← sugandhi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fragrant.”

• puṣṭivardhanam ← puṣṭi
• [noun], feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• puṣṭivardhanam ← vardhanam ← vardhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• urvārukam ← urvāruka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pumpkin.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bandhanān ← bandhanāt ← bandhana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “bandhana; dressing; saṃdhilepa; attachment; fetter; paralysis; enclosure; imprisonment; cord; spell; fastening; tying; shutting; joining; tendon; binding; stalk; hardening; bondage; captivity; constipation; kapha; bandhana; ligament.”

• mṛtyor ← mṛtyoḥ ← mṛtyu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “death; Yama; māraṇa; Mṛtyu.”

• mukṣīya ← muc
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• māmṛtāt ← mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• māmṛtāt ← amṛtāt ← amṛta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

अत्र शौनकः – त्रिरात्रं नियतोपोष्य श्रपयेत्पायसं चरुम् । तेनाहुतिशतं पूर्णं जुहुयाच्छंसितव्रतः ॥ समुद्दिश्य महादेवं त्र्यम्बकं त्र्यम्बकेत्यृचा । एतत्पर्वशतं कृत्वा जीवेद्वर्षशतं सुखी’ (ऋग्वि. २. ३१४-१५)॥ [ त्रयाणां ब्रह्मविष्णुरुद्राणामम्बकं पितरं यजामहे इति शिष्यसमाहितो वसिष्ठो ब्रवीति । किंविशिष्टमित्यत आह। सुगन्धिं प्रसारितपुण्यकीर्तिम् । पुनः किंविशिष्टम्। पुष्टिवर्धनं जगद्बीजम् । उरुशक्तिमित्यर्थः। उपासकस्य वर्धनम् । अणिमादिशक्तिवर्धनम् । अतस्त्वत्प्रसादादेव मृत्योः मरणात् संसाराद्वा मुक्षीय मोचय । यथा बन्धनादुर्वारुकं कर्कटीफलं मुच्यते तद्वन्मरणात् संसाराद्वा मोचय । किं मर्यादीकृत्य । आमृतात् । सायुज्यतामोक्षपर्यन्तमित्यर्थः । अथ तैत्तिरीयभाष्ये( तै. सं. १ .८. ६. २) – शोभनः शरीरगन्धः पुण्पगन्धो वा यस्यासौ सुगन्धिः। यथा वृक्षस्य संपुष्पितस्य दूराद्गन्धो वात्येवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वाति’ (तै. आ. १०. ९) इति श्रुतेः । पुष्टिं शरीरधनादिविषयां वर्धयतीति पुष्टिवर्धनः । तादृशं त्र्यम्बकं यजामहे पूजयामः । लोके यथोर्वारुकफलानि बन्धनाद्वृन्तात् स्वयमेव मुच्यन्ते तद्वदहं त्र्यम्बकप्रसादेन मृत्योर्मुक्षीय मोचनयुक्तो भूयासम् । अमृताच्चिरजीवितात् स्वर्गादेवर्वा मा मुक्षीय । चतुर्थपादार्थे मन्त्रस्य तात्पर्यातिशयं दर्शयति - त्र्यम्बकं यजामह इत्याह मृत्योर्मुक्षीय मामृतादिति वावैतदाह ’ (तै.ब्रा. १.६.१०.५) इति ॥] ॥३०॥

अनुष्टुबेषा ॥ इदानीं मृत्युञ्जयम् आशास्ते । त्र्यम्बकं व्याख्यातम् ।

(त्र्यम्बकम् इति त्रीणि अम्बकानि लोचनानि यस्य ।
यद्वा - अबि शब्दे, अम्बका वेदाः त्र्यम्बकः वेदत्रयीप्रतिपाद्यः ।
अथ वा - अम गत्यादिषु, अमनहेतवोम्बाः द्यौरापः पृथिवी चेति, तदाराधनीयत्वात् । त्रयो वा अग्नयः तिस्रो वा गतयः त्रीणि वा ज्योतींषि । छान्दस इयङादेशः ।)

सुगन्धिं नित्यशोभनं यशोगन्धिं, सर्वसुकृतमयत्वात् । ‘गन्धस्येत्वे तदेकान्तग्रहणम्’ इतीत्वम् ।
पुष्टिवर्धनं गोभूमिवित्तविद्यादिपुष्टिहेतुं ईदृशं देवं यजामहे ।
किमर्थम् ? यथा उर्वारुकं फलं बन्धनात् प्रसवबन्धनात् पक्वं स्वयं मुच्यते एवमहमपि मृत्योर् अनेन मुक्षीय मुक्तो भूयासं,
मामृतान् मुक्षीय** अमरणो भूयासम् ।
मुचेराशिषि लिङि सीयुटि ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति कित्त्वम् । बहुव्रीहौ ‘नञो जरमर’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्, भावप्रधानो द्रष्टव्यः । त्रपुसमुर्वारुकमिति केचित् । हिममित्यन्ये ।

अन्य आहुः -
पुरुषेण वाह्यात् काष्ठादिभारात् यद् भारातिरिक्तं तद् उर्वारुकम् इति,
तद्यथा बन्धनव्यवसायान् मुच्यते न वाहक-वशं भवति
एवमहं मृत्योर्मुक्षीय मृत्युवशं मा गां मां मृत्युर्मा गात् इति ।
उरोर् भाराद् वारणीयम् उर्वारुकम् इति ॥

English translation:

“We worship Tryambaka, whose fame is fragrant, the augmenter of increase; may I be liberated fromdeath, and, like the urvāruka from its stalk, but not to immortality; let us worship Trayambaka, whose fame isfragrant, the augmenter of increase; may I be liberated from death like the urvāruka from its stalk, but not untoimmortality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tryambaka: the father, ambuka of the three deities, Brahma, Viṣṇu and Rudra; also identified withmahatva (Ṛgvidhāna); whose fame is fragrant: sugandhim = prasāritapuṇya kīrtim, whose fame of virtue isspread; in like manner as the fragrance of a tree full in flower sheds sweetness, so spreads the fragrance of holyactions; the augmenter of increase: puṣṭi vardhanam, the augmenter of nutrition, jagad-vījam, the seed of theworld; or, the multiplier of good things subservient to objects of bodily enjoyment, wealh,śarīradhanādiviṣayān vardhayati yaḥ; may I be liberated: mṛtyor makṣiya = may I be liberated from theworld, or the revolutions of life and death; may I attain mokṣa;

Urvāruka = karkaṭi, a species of cucumber; or,karkandhu, which, when ripe falls of itself from its stalk; but not to immortality: māmṛtāt mā ā amṛta, not toor until the immortal or immortality; either the long life of the gods or svarga paradise;

Tryambaka =nātratrayopetām rudram, the triocular rudra;

Sugandhim = divya gandhopetam, of celestial fragrance (yathāvṛkṣasya sampuṣpitasya dūrādgandho vātyevam puṇyasya kṛrmaṇo dūrādgandho vāti: TaittirīyaĀraṇyaka)

We sacrifice to Tryambaka the fragrant, increaser of prosperity.
Like a cucumber from its stem, might I be freed from death, not from deathlessness. ꣡

Tryambaka we worship, sweet augmenter of prosperity.
As from its stem the cucumber, so may I be released from death, not reft of immortality.

To Tryambaka we make offering,
The fragrant, increaser of prosperity;
Like a cucumber from its stem,
From death may I be loosened, not from immortality.

Wir opfern dem Tryambaka, dem duftenden, den Wohlstand mehrenden. Wie ein Kürbis vom Stiel, so möchte ich mich vom Tod, nicht vom Nichtsterben losmachen.

Den Triambaka verehren wir, den schönduftenden, Nahrung mehrenden. Wie eine Kürbissfrucht vom Stiele, so löse mich vom Tod unsterblicher [māmṙta zu lesen].

Мы приносим жертву Триямбаке
Благоухающему, усиливающему процветание.
Как тыква от (своей) ножки,
Я хотел бы избавиться от смерти – не от бессмертия!

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किसकी उपासना करनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (सुगन्धिम्) अच्छे प्रकार पुण्यरूपय यशयुक्त (पुष्टिवर्धनम्) पुष्टि बढ़ानेवाले (त्र्यम्बकम्) तीनों कालों में रक्षण करने वा तीन अर्थात् जीव, कारण और कार्य्यों की रक्षा करनेवाले परमेश्वर को हम लोग (यजामहे) उत्तम प्रकार प्राप्त होवें उसकी आप लोग भी उपासना करिये और जैसे मैं (बन्धनात्) बन्धन से (उर्वारुकमिव) ककड़ी के फल के सदृश (मृत्योः) मरण से (मुक्षीय) छूटूँ, वैसे आप लोग भी छूटिये जैसे मैं मुक्ति से न छूटूँ, वैसे आप भी (अमृतात्) मुक्ति की प्राप्ति से विरक्त (मा, आ) मत हूजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! हम सब लोगों का उपास्य जगदीश्वर ही है, जिसकी उपासना से पुष्टि, वृद्धि, उत्तम यश और मोक्ष प्राप्त होता है, मृत्यु सम्बन्धि भय नष्ट होता है, उस का त्याग कर के अन्य की उपासना हम लोग कभी न करें ॥१२॥ इस सूक्त में वायु के दृष्टान्त से विद्वान् और ईश्वर के गुण और कृत्य के वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह ऋग्वेद में पाँचवे अष्टक में चौथा अध्याय तीसवाँ वर्ग तथा सप्तम मण्डल में उनसठवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यं सुगन्धिं पुष्टिवर्धनं त्र्यम्बकं वयं यजामहे तं यूयमपि यजध्वं यथाऽहं बन्धनादुर्वारुकमिव मृत्योर्मुक्षीय तथा यूयं मुच्यध्वं यथाऽहममृतादा मा मुक्षीय तथा यूयमपि मुक्तिप्राप्तेर्विरक्ता मा भवत ॥१२॥

पुनर्मनुष्यैः क उपासनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्र्यम्बकम्) त्रिष्वम्बकं रक्षणं यस्य रुद्रस्य परमेश्वरस्य यद्वा त्रयाणां जीवकारणकार्याणां रक्षकस्तं परमेश्वरम् (यजामहे) सङ्गच्छेमहि (सुगन्धिम्) सुविस्तृतपुण्यकीर्तिम् (पुष्टिवर्धनम्) यः पुष्टिं वर्धयति तम् (उर्वारुकमिव) यथोर्वारुकफलम् (बन्धनात्) (मृत्योः) मरणात् (मुक्षीय) मुक्तो भवेयम् (मा) निषेधे (आ) मर्यादाम् (अमृतात्) मोक्षप्राप्तेः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! अस्माकं सर्वेषां जगदीश्वर एवोपास्योऽस्ति यस्योपासनात् पुष्टिर्वृद्धिः शुद्धकीर्तिर्मोक्षश्च प्राप्नोति मृत्युभयं नश्यति तं विहायान्यस्योपासनां वयं कदापि न कुर्यामेति ॥१२॥ अत्र वायुदृष्टान्तेन विद्वदीश्वरगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यृग्वेदे पञ्चमाष्टके चतुर्थोऽध्यायस्त्रिंशो वर्गः सप्तमे मण्डले एकोनषष्टितमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! आम्हा सर्व लोकांचे उपास्य जगदीश्वरच आहे. ज्याच्या उपासनेने पुष्टी, वृद्धी, उत्तम यश व मोक्ष प्राप्त होतो. मृत्यूसंबंधी भय नष्ट होते. त्याचा त्याग करून इतराची उपासना करू नये. ॥ १२ ॥