२० सर्पबलिः

5. ¹ On the day of the full moon of (the month) Śrāvaṇa after sunset a Sthālīpāka (is offered).

अथ सर्पबलेर्यस्मिन् काले येन विधिनोपक्रमस्तमाह—

अथ सर्पबलिर् नाम कर्म नित्यं संवत्सरे संवत्सरे कर्तव्यम् उपदिश्यते। तस्य श्रावण्यां पौर्णमास्याम् आरम्भः मार्गशीर्ष्याम् उत्सर्गः । तस्योपक्रमे - श्रावण्यां पौर्णमास्यां अस्तमिते आदित्ये स्थालीपाको भवति ।

असत्य् अपि नक्षत्रयोगे श्रावणस्य मासस्य पौर्णमासी श्रावणीत्य् उच्यते लक्षणया । तत्र श्लोकौ—

मेषादिस्थे सवितरि यो यो दर्शः प्रवर्तते ।
चान्द्रमासास् तद् अन्ताश् च चैत्राद् या द्वादश स्मृताः ॥
तेषु या या पौर्णमासी सा सा चैत्र्यादिका स्मृता ।
कादाचित्केन योगेन नक्षत्रस्येति निर्णयः ॥

इति ॥

तत्र सायम् आहुतिं हुत्वा स्थाली-पाक-कर्म प्रतिपद्यते - पार्वणेनातोऽन्यानीत्युक्तं, पौर्णमास्यां पौर्णमासीति च । श्रावण्यै पौर्णमास्यै सङ्कल्पितान् व्रीहिन् यवान् वा निरुप्य प्रतिष्ठिताभिधारणान्तं कृत्वाग्नेरुपसमाधानादि द्वन्द्वं न्यञ्चि पात्राणि किंशुक-पुष्पैर् आरग्वध-मय-समिद्भिश् च सह ॥५॥

श्रवणेन नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी श्रावणी । +++(श्रवणेन नक्षत्रेण)+++ अयुक्तापीह +++(पौर्णमासी)+++ विवक्षिता, नित्यत्वात् सर्पबलेः । श्रावणमासस्य पौर्णमासीत्यर्थः । न तु श्रावणमासस्य श्रवणनक्षत्रम्, श्रवणस्य पौर्णमासी-विशेषणार्थत्वात्, “पौर्णमास्यां” (आप.प.२-२०.) इति वचनाच् च । अथ चान्द्रमसमासानां चैत्रादीनां, पौर्णमासीनां च चैत्र्यादीनां निर्णयार्थौ श्लोकौ—

“मेषादिस्थे सवितरि ये ये दर्शः प्रवर्तते ।
चान्द्रा मासास्तत्तदन्ताश्चैत्राद्या द्वादश स्मृताः ॥
तेषु या या पौर्णमासी सा सा चैत्र्यादिका स्मता ।
कादाचित्केन योगेन नक्षत्रस्येति निर्णयः” ॥

इति ।

तस्यां श्रावण्यां पौर्णमास्यां, अस्तमिते आदित्ये, सायं होमान्ते “पत्न्यवहन्ति” (आप.गृ.७-२.) इति विधिना प्रतिष्ठिताभिघारणान्तस् स्थालीपाकः कर्तव्यः ॥५॥

6. ² After the ceremonies down to the Ājyabhāga oblations have been performed in the same way as at the fortnightly sacrifices, he sacrifices of the Sthālīpāka, and with each of the next (formulas, II, 16, 15-17) he offers with his joined hands Kiṃśuka flowers.

सर्वं पार्वणवदित्त्युच्यते– स्थालीपाकादेव पार्वणवज् जुहोति, न किंशुकानीति । तेन तेष्व् अवदानकल्पो न भवति । स्विष्टकृतश् चावदानं तेभ्यो न भवति ।

किंशुकैः समिधो व्याख्याताः ।

आज्यभागान्तवचनं तन्त्रप्राप्त्यर्थम् ।

श्रावण्यै पौर्णमास्यै स्वाहेति स्थालीपाकाद्धोमः ।

उत्तरैर्मन्त्रैः “जग्धो मशक” इत्यादिभिस्त्रिभिः । किंशुकानि । पलाशपुष्पाणि । पलाशानां कण्टकिनां पुष्पाणीत्यन्ये ।

प्रतिमन्त्रम् इत्त्य् उच्यते प्रतिमन्त्रं किंशुकानां बहुत्वं यथा स्याद् इति । अन्यथा एकैकस्य किंशुकस्य होमः प्राप्नोति, यथा समिधाम् ॥६॥

ततः पार्वणवद् अग्नेर् उपसमाधानाद्य्-आज्यभागान्ते अग्निम-ुखान्त इत्यर्थः ; सर्वेष्व् औषध-हविष्केषु तन्त्रवत्सु कर्मसु अग्नि-मुखस्य विहितत्वात् ।

स्थालीपाकाद् विधिवद् अवदाय “श्रावण्यै पौणमास्यै स्वाहा” इति हुत्वा “जग्धो मशकः” इत्य्-आदिभिस् त्रिभिः उत्तरैः प्रतिमन्त्रं किंशुकानि पलाशस्य पुष्पाणि जुहोति । केचित्— पलाशसदृशस्य कण्टकिनः पुष्पाणीति ॥ एतानि च वसन्त एव सङ्गृहीतव्यानि ।

अत्र चाञ्जलेस् संस्कारः उपस्तरणादिर् अवदानधर्मः, किंशुक-शेषादपि स्विष्टकृते समवदानम् । अञ्जलेरपि दर्व्या सह लेपाञ्जनं च भवत्य् एव; मुख्येन धर्मप्रवृत्तेर् उक्तत्वात् । विप्रतिषिद्धं त्व् अन्यः कुर्यात् ।

केचित्— अञ्जलिहोमा लाजहोमवद् यावद्-उक्त-धर्माण एवेति ॥६॥

7. With the next (three) verses (II, 17, 1-3) (he offers) pieces of Āragvadha wood (Cathartocarpus fistula);

आरग्वधो राजवृक्षः । यस्य सुवर्णवर्णानि पुष्पाणि अरत्निमात्राणि फलानि । उत्तराभिस्तिसृभिः ऋग्भिः “इन्द्र जहि दन्दशूकम्” इत्यादिभिः । समिध आदधाति जुहोति वा । सर्वथा स्वाहाकारान्ता मन्त्राः ॥७॥

अथोत्तराभिस्तिसृभिः “इन्द्र जहि दन्दशूकं “इत्यादिभिः प्रत्यृचम् । आरग्वधमय्यस्समिधः, आरग्वधविकारास्समिधः । किम् ? जुहोतीति सम्बन्धः । तेनात्र समिधां मान्त्रवर्णिकदेवतोद्देशेन त्यागः कर्तव्य एव ॥७॥

8. Then the Ājya oblations (indicated by the) next (Mantras, II, 17, 4-7).

उत्तराश् चतस्र आज्याहुतीर् जुहोति तत्सत्यं यत्तेऽमावास्यायां, “नमो अस्तु सर्पेभ्य” इति तिस्रः ॥८॥

उत्तराश् चतस्रः “तत्सत्यं यत्तेऽमावास्यायाम्” इत्येका, “नमो अस्तु सर्पेभ्यः” इति तिस्रश्च ॥८॥

9. Then he enters upon the performance of the Jaya and following oblations.

एवमेता एकादश प्रधानाहुतीर्हुत्वा सौविष्टकृतं च स्थालीपाकादेव हुत्वा ततो जयादि प्रतिपद्यते किंशुकप्रभृतीनामप्याहुतीनां प्राधान्यज्ञापनार्थमिदं वचनम् । अन्यथा पौर्णमास्यामस्तमिते स्थालीपाक इति विहितत्वात् पौर्ममास्यां पौर्णमासीति च तस्य देवताभिधानादर्शकर्मकत्वाच्च किंशुकानां प्रधानत्वं न गम्येत । ततश्च पार्वणवदुपहोमान्तं कृत्वा ततः किंशुकादीनां हेमः प्राप्नोति ॥९॥

एतच्च वचनं जयादिप्राप्यर्थम्, स्थालीपाककिंशुकसमिदाज्याहुतीनामेकदशानां प्राधान्यज्ञापनार्थं च । जयाद्यनन्तरं स्विष्टकृदित्युक्तमेव ॥९॥

10. Having performed (the rites) down to the sprinkling (of water) round (the fire), he silently takes the objects required (for the rites which he is going to perform), goes out in an easterly or northerly direction, prepares a raised surface, draws on it three lines directed towards the east and three towards the north, pours water on the (lines), and lays (an offering of) flour (for the serpents) on them, with the next (formula, II, 17, 8).

परिषेचनान्तवचनमानन्तर्यार्थम् । परिषेचनान्ते उपनिष्क्रमणमेव नान्यदिति किं सिद्धं भवति ? तेन सर्पिष्मता ब्राह्मणं भोजयेत्” इत्यादेरुत्कर्षस्सिद्धो भवति । वाग्यतः शब्दमकुर्वन् धानाः लाजाः अञ्जनाभ्यञ्जने स्थगरोशीरम् उदपात्रमिति संभाराः । उपलिप्तो भूमिभागः स्थण्डिलम् । कल्पयित्वेति वचनात् स्वयमेव कल्पनं नान्यैः कल्पितस्य परिग्रहः । तत्रेति वचनात् स्थण्डिलस्य मध्ये बलेरायतनं भवति । श्लोकश्च भवति— प्राचीः पूर्वमुदक्संस्थं दक्षिणारम्भमालिखेत् । अथोदीचीः पुरस्संस्थं पश्चिमारंभमालिखेत् ॥ अपरे तु प्राचीनानां दक्षिणत आरम्भमिच्छन्ति । ( प्राचीः प्रागायतः एवमउदीचीः उदगायताः क्रमस्य विवक्षितत्वात् । ) प्रथमं प्राचीस्तत उदीचीः । एकं चेदं लेखाकरणं नाम कर्म “पुरस्तादुदग्वोपक्रमस्तथापवर्गः” इत्युक्तम् । तत्रेह प्रागुपक्रमस्यासंभवात् उदगुपक्रमः प्रागपवर्गः । एतेन “यत्र क्वचाग्निम्” इति एतल्लेखारणं व्याख्यातम् । एवं लेखा लिखित्वाऽद्भिरुपनिनयति तासां समीपे अपो निनयति सर्वदेवजनेभ्यो ददाति यथा पितृभ्यः पिण्डदाने । ततस्तासु लेखासु उत्तरयर्चा “नमोऽस्तु सर्पेभ्यो ये पार्थिवा” इत्येतया सक्तून्निवपति हस्तेन दर्व्या वा, आश्वलायनके दर्शनात् । तास्विति वचनं ताः सर्वा लेखाः यथा बलिर्व्याप्नुयादित्येवमर्थम् ॥१०॥

अथ तन्त्रशेषं समाप्य, सम्भारान् उत्तरत्रोपयोक्ष्यमाणान् सक्त्वादीनादाय, वाग्यतः प्राचीमुदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य, स्थणडिलं पीठं कल्पयित्वा तत्र पीठे दक्षिणस्या आरभ्य प्राचीस्तिस्रः, प्रतीच्या आरभ्य उदीचीस्तिस्रश्च रेखा लिखित्वाद्भिरुपनिनीय तासु षट्सु लेखासु लेखनक्रमेणोत्तरया “नमो अस्तु सर्पेभ्यो ये पार्थिवाः” इत्यादिकया “बलिं हरिष्यामि” इत्यन्तया सक्तून्निन्निवपति । सकृदेव मन्त्रः । न च स्वाहाकारः ; अजुहोति चेदितत्वात्, नमस्कारस्यापि प्रदानार्थतत्वादित्युक्तत्वाच्च । केचित्— सर्वासु रेखासु यथा युगपत्प्राप्नुयाद्बलिः तथा निवपति ॥१०॥

11. Silently (he lays down) unground (?) grain, roasted grain, collyrium, ointment, (the fragrant substance called) Sthagara, and Uśīra root.

संपुष्का अक्षता अखण्डितैस् तण्डुलैः कृताः
स्थगरञ् चोशीरञ् च गन्धद्रव्ये
एतानि षड् द्रव्याणि तासु निवपति । इति शब्दः समुच्चयार्थः ।

तेन सर्वत्र पूर्वेण मन्त्रेणैव निवपने प्राप्ते तूष्णीमिति मन्त्रप्रतिषेधः ॥११॥

सम्पुष्काः सम्पुष्टा इति धानाविशेषणं अखण्डिततण्डुलैः कृता धाना इत्यर्थः । स्थगरम् आपणस्थं गन्धगद्रव्यम् । अन्यानि प्रसिद्धानि । इतिशब्दस् समुच्चयार्थः ।

एतानि षट् द्रव्याणि तूष्णीं रेखास्व् एव निवपति ॥११॥

With the next (formulas, II, 17, 9-26) he should worship (the serpents), should sprinkle water round (the oblations), should return (to his house) silently without looking back, should sprinkle (water) with a water-pot from left to right, thrice around the house or the resting-place on the inside, with the two verses, ‘Beat away O white one, with thy foot’ (II, 17, 27. 28), and should offer food to the Brāhmaṇas.

एवमेवैतं बलिं सप्तभिर्द्रव्यैर्दत्वा ततस्तां बलिदेवतामुपतिष्ठते । उत्तरैर्मन्त्रैः “तक्षक वेशालेये"त्यादिभिः अष्टादशभिः । तेभ्य इमं बलिमहार्षमिति पूर्वस्या एवोत्तरस्य पादस्य सन्नामः न मन्त्रान्तरम् । वक्ष्यति च “बलिमन्त्रस्य सन्नामः” इति । एवमुपस्थाय अपः परिषिञ्चति सर्वतस्सिञ्चति । न्युप्तस्य बलेः प्रकृतत्वात् । ततोऽप्रतीक्षः पृष्ठतः अप्रतीक्षमाणस्तूष्णीं वाग्यतः प्रत्येति । प्रत्येत्य “अपश्वेत पदा” इत्येताभ्यां ऋग्भ्यां उदकुंभेन अन्तरतोऽगारं निवेशनं वा परिषिच्य ब्रह्मणान् युग्मान् भोजयेत् स्थालीपाकशेषादिभिः ॥१२॥

इति श्रीहरदत्तविरचितायां गृह्यवृत्तावनाकुलायामष्टादशः खण्डः ॥१७॥

अथ उत्तरैर् मन्त्रैः “तक्षक वेशालेय” इत्यादिभिरष्टादशभिः मान्त्रवर्णिकीं बलिदेवतामुपतिष्ठते । तत्र च “ओजस्विनी नामासि” इत्यादिषु चतुर्षु पर्यायेषु दशभ्यः पदेभ्य ऊर्ध्वं “रक्षिता यश्चाधिपतिः” इत्यादेरनुषङ्गः । तथा “हेतयो नाम स्थ” इत्यादिष्वपि पञ्चस्वेकादशभ्य उर्ध्वं” वातनामं तेभ्यो वो नमः” इति तत्पूर्वस्या एव बलिहरणार्थाया ऋचः उत्तरभागस्योत्सर्जनार्थः सन्नामः । वक्ष्यति हि तत्र “अहार्षमिति बलिमन्त्रस्य सन्नामः” (आप.गृ.१८-४.) इति । अथ न्युप्तं बलिमद्भिः परिषिच्य तमप्रतीक्षमाणः तूष्णीं वाग्यतो गृहान्प्रत्येत्य “अप श्वेत पदा” इत्येताभ्यामित्यादि यथासूत्रं करोति । तत्रापि ब्राह्मणभोजनवचनं क्रमार्थम् । उपनयनवद्भुक्तवद्भिराशीर्वचनम् ॥१२॥

इति श्रीसुदर्शनाचार्यविरचिते गृह्यतात्पर्यदर्शने अष्टादशः खण्डः ॥

1. The unground grain (which is left over, see above, VII, 18, 11) they give to the boys to eat.

बलिहरणशिष्टाः धानाः कुमारान् प्राशयन्ति ये प्राशने समर्थाः । कुमारीणाम् अपि प्राशनमेकशेषनिर्देशात् ॥ १ ॥

धानाः या बलिहरणशिष्टाः कुमारान् प्राशयन्ति । के? शिष्टास् सामर्थ्यात् ॥१॥

2. Let him repeat in the same way this Bali-offering of whatever food he has got or of flour, from that day to full moon of (the month) Mārgaśīrṣa.

यद् इदं बलिहरणं वाग्यतस् संभारान् आदायेत्याद्य् अप्रतीक्षमाणस् तूष्णीम् इत्येतदन्तं (आप.गृ.१८-१०-१२.) तद् अस्मात् कर्मण ऊर्ध्वम् आमार्गशीर्ष्याः पर्वणश् चतुर्षु मासेषु यद् अशनीयस्यान्न-विशेषस्य सक्तूनां वा ऽहरहः कर्तव्यम् । यद् यद् अन्नम् अशनार्थं गृहे क्रियते तदशनीयम् ।

अगार-परिष्टनादिस्तु स्थालीपाकस्यैव शेषः, न बलेः ।

तेनैतदिह विधीयते । यद्यप्याञ्जनादीन्यलङ्करणार्थनि नाभ्यवहार्याणि तथापि “तासूत्तरया सक्तून् निवपति । तूष्णीं संपुष्काः धाना” इत्यादि सर्वेषां तुल्या चोदना । मन्त्रे च तुल्यवदभिधानं तेभ्य इमं बलिं हरिष्यामि इति । तस्मात् सप्तापि बलिद्रव्याणि । तेषां सर्वेषामयं प्रत्याम्नायो नादितस्त्रयाणामेव । अपां तु न भवति, चोदनाभेदात् । उपनिनीय परिषिच्येति । एवंशब्दः कालविधानार्थः । यथात्रास्तमिते बलिहरणं, एवमत ऊर्ध्वमप्यस्तमिते कर्तव्यमिति । एतंशब्दस्तु धर्मविधानार्थः । एतं बलिम् एवंधर्मकमिति । नचान्यतरेणैवोभयसिद्धिः । यदि ह्येवंशब्द उभयार्थस्स्यात् रात्रौ पार्वणः प्राप्नोति । कथम्? रात्रावाग्नेयस्थालीपाक उत्पन्नः एवमत ऊर्ध्वमिति पार्वणः । तथा यद्येतच्छब्द उभयार्थस्स्यात् “परिसंवत्सरादुपतिष्ठद्भ्यः एतत्कार्यम्"इति रात्रावपचितिः प्राप्नोति; समावर्तने रात्रावुत्पन्नत्वादपचितेः । तस्मादुभयार्थमुभयं वक्तयम् । एवं तावत् रात्रौ सकृद्बलिहरणमिति । अपर आह– उभयोः कालयोः बलिहरणमिति । कथम्? यदशनीयस्येति वचनात् यद्यदशनार्थं यदा क्रियते तस्य तस्य तदा कर्तव्यमिति हि तस्यार्थः । द्वयोश्च कालयोरशनम्; कालयोर्भोजनमिति वचनात् । ततश्च यदा गृहमेधिनो यदशनीयस्य होमा बलयश्चेत्त्युत्पन्नस्य वैश्वदेवस्य द्वयोः कालयोः प्रवृत्तिः एवमस्यापि । स्पष्टञ्चैतदाश्वलायनके– “सर्पदेवजेनभ्यस्स्वाहेति सायं प्रातर्बलिं हरेदा प्रत्यवरोहणात् (आश्व.२-१-१४.) इति । अस्मिन् पक्ष एवंशब्द उत्तरार्थः । अत ऊर्ध्वमितिवचनमस्मिन् प्रथमे बलिहरणे द्रव्यविकल्पो मा विज्ञायीति । आमार्गशीर्ष्या इति बलिहरणस्यावसानकालोपदेशः । यद्येवं नार्थ एतेन । अत्रैनमुत्सृजतीति (आप.गृ.१९-५.) वक्ष्यति । प्रयोजनमस्य तत्रैव वक्ष्यामः ॥२॥

अत ऊर्ध्वं अस्माच् छ्रावण्यां कृतात् कर्मण ऊर्ध्वम् । आमार्गशीर्ष्याः यावन् मार्गशीर्षी यावद् उत्सर्जनं तावद् इत्यर्थः । एतम् अनन्तर-चोदितं सक्तूनां सम्बन्धिनं बलिम् । एवं “सम्भारानादाय वाग्यतः प्राचीमुदीचीं वा” इत्यादि “अप्रतीक्षस्तूष्णीमेत्य” (आप.गृ.१८-१०…१२) इत्येवमन्तेतिकर्तव्यताकम् अहर् अहः सायङ्काले बलिं हरेत् । यदशनीयस्य वा सम्बन्धिनमिति वाशब्दस्य व्यवहितेन सम्बन्धः, यदशनीयस्येत्यस्य पदस्य धानादीनां निवृत्त्यर्थत्वात् । अगारपरिषेचनादिकं तु स्थालीपाकस्यैव शेषो न बलिहरणस्य, भिन्नदेशत्वात् ।

केचित्— उभयोः कालयोर्बलिहरणम्, यदशनीयस्येति वचनात्, वैश्वदेववत् अशनस्य च “कालयोर्भोजनम्” (आप.ध.२-१-२) इति वचनेनोभयकालिकत्वात्, “सायं प्रातर्बलिं हरेदा प्रत्यवरोहणात्” (आश्व.२-१-१४.) इत्याश्वलायनवचनाच्च । तथा एतमितिशब्दस्यैव अपेक्षितकृत्स्नधर्मप्रापकत्वात् एवमिति शब्द उत्तरसूत्रार्थ इति । तन्न; समभिव्याहृतसकलपदानां सम्भूयैकार्थप्रत्ययविरोधात् ॥२॥

3. On the day of the full moon of Mārgaśīrṣa after sunset a Sthālīpāka (is offered as above, VII, 18, 5).

श्रावण्यां पौर्णमास्याम् इत्यनेनैतत् व्याख्यातम् । एवं शब्दश् चात्रानुवर्तते । यथेदं श्रावण्यां कर्म कृतम् एवं मार्गशीर्ष्याम् अपीति । तेन “पार्वणवद् आज्यभागान्त” इत्यादेः धानाः कुमारान् प्राशयन्ती"त्यन्तस्य कृत्स्नस्य कल्पस्यात्र प्रवृत्तिः । एतावन्नाना “मार्गशीर्ष्यै पौर्णमास्यै स्वाहेति स्थालीपाकस्य होमः ।

श्रावण्यां पौर्णमास्याम् इति प्रकृते पुनः पौर्णमास्याम् इत्युच्यते ज्ञापनार्थम् तत् पौर्णमासीग्रहणम् अस्मिन् प्रकरणे नानुवर्तते इति । तेन पूर्वसूत्रे आमार्गशीर्ष्या इति कर्मावधित्वेन न गृह्यते । यत् तत्र चोदितम् अनेन सूत्रेण न कालः । तेन मार्गशीर्ष्यां पौर्णमास्याम् अहनि यद् अशनीयस्य बलिहरणं भवति ।

कालवाचित्वे तु न प्राप्नोति यदि च मर्यादायाम् आकारः । अथ त्वभिविधौ, अस्तमिते ऽपि यद् अशनीयं तस्यैव प्राप्नोति । इष्यते चास्तमिते स्थालीपाककर्मणि सप्तभिर् द्रव्यैर् बलिहरणम् अहनि च यदशनीयस्य । तस्मात् पूर्वत्र कर्मव्यपदेशो यथा स्यात्, कालस्य व्यपदेशो मा भूदिति पौर्णमास्यामिति विशेषणम् । एवञ्च यदशनीयवचनेनोभयोः कालयोर्बलिहरणमिति यदुक्तं तदेव स्थितं भवति । अस्तमित इत्त्युच्यते– अहनि मा भूदिति । एवमित्यस्य धर्मप्रापणे कालविधौ चोभयत्र शक्तिर्नास्तीत्युक्तम् ॥३॥

साकाङ्क्षत्वाद् एवं-शब्दोऽनुवर्तते । यथा श्रावण्यां स्थालीपाकः कृतः, एवं मार्गशीर्ष्याम् अप्य् अस्तमिते कर्तव्यः । “पत्न्य् अवहन्तीत्य्” आदि धाना-प्रशनान्तं कृत्स्नं कर्मानुष्ठेयम् इत्य् अर्थः। स्थालीपाकहोमे तु “मार्गशीर्ष्यै पौर्णमास्यै स्वाहे"ति विशेषः ॥३॥

4. In the Mantra for the Bali-offering he changes (the word ‘I shall offer’ into) ‘I have offered.’

सन्नामः ऊहः—हरिष्यामीत्यस्य स्थाने अहार्षमिति । यद्यप्ययं सन्नामस्तस्मिन्नेव मन्त्रे पठितः तथाप्यसत्यस्मिन् वचने बलिहरणमन्त्रे चतुर्थपादस्य पृथग्विनियोगाभावात् चतुष्पादा सा विज्ञायेत । तस्मात् सन्नामविधिरारभ्यते । त्रिपदैव सा तस्या एव तृतीयस्य पादस्य सन्नामोऽयमुत्तमः पठितः तस्यैव विनियोगकालो न प्रागिति । किञ्च कृत्स्नमेवैतत् कर्म धानाप्राशनान्तं स्थालीपाकशब्देन गृह्यते एतच्च दर्शितं भवति । बलिहरणस्योत्तरसूत्रे प्रयोजनम् ॥४॥

उक्तार्थमेतत् ॥४॥

5. Then he does not offer (the Bali) any longer.

अत्र मार्गशीर्ष-संज्ञके कर्मण्य् एनं बलिम् उत्सृजति । +++(“एवम् अत” इति सूत्रय्)+++ एवम् इत्य् अनेन वचनेन श्रावणी-विधानस्य कृत्स्नस्यातिदिष्टत्वाद् अस्यापि स्थालीपाकस्य शेषत्वेन बलि-हरण-प्राप्तिः । तत्र श्रावण्याम्-इत्य्-अवधिः कल्पेत । तस्मात् मार्गशीर्ष-शेषस्य अहार्षम् इत्येव विधिः । शिष्टस्य बलेः प्रतिषेधार्थम् इदम् । आमार्गशीर्ष्या इत्य् एतत्तु श्रावण-शेषस्य बलेर् अवसान-विधानार्थम् ॥५॥

अत्र अस्मिन्न् उत्सर्जने कृते, एनम् अहर् अहः क्रियमाणं बलिम् उत्सृजति । न चायम् आत्यन्तिक उत्सर्गः - नित्यत्वेन सर्प-बलेस् संवत्सरे सम्वत्सरे कर्तव्यत्वात् ॥५॥