प्रतिसरबन्धः

हिर॑ण्यवर्णा॒श् शुच॑यᳶ पाव॒का, यासु॑ जा॒तᳵ क॒श्यपो॒, यास्विन्द्रः॑ ।

अ॒ग्निय्ँ या गर्भ॑न् दधि॒रे, विरू॑पा॒स् - ता न॒ आप॒श्शꣳ स्यो॒ना भ॑वन्तु ।

प्रथमा त्रिष्टुप् । हिरण्यवर्णाः हितरमणीयवर्णाः, हिरण्यसदृशवर्णा वा स्वच्छत्वात् । शुचयश्शुद्धाः । पावकाः शोधयित्र्यः । ‘पावकादीनां छन्दसि’ इतीत्वाभावः । यासु जातः कश्यपः प्रजापतिः ‘तद्दशहोताऽन्वसृज्यत । प्रजापतिर्वै दशहोता’ इति । यासु चेन्द्रोजातः मध्यमो विद्युदात्मा, याश्चाग्निं गर्भं दधिरे धारयन्ति, यथा ‘अग्ने गर्भो अपामसि’ इति । ता आपः विरूपाः नः अस्माकं शान्तिहेतवः स्योनास्सुखहेतवश्च भवन्तु ॥

प्रथमा त्रिष्टुप् । हिरण्यवर्णाः हितरमणीयवर्णाः, हिरण्यसदृशवर्णा वा स्वच्छत्वात् । शुचयश्शुद्धाः । पावकाः शोधयित्र्यः । ‘पावकादीनां छन्दसि’ इतीत्वाभावः । यासु जातः कश्यपः प्रजापतिः ‘तद्दशहोताऽन्वसृज्यत । प्रजापतिर्वै दशहोता’ इति । यासु चेन्द्रोजातः मध्यमो विद्युदात्मा, याश्चाग्निं गर्भं दधिरे धारयन्ति, यथा ‘अग्ने गर्भो अपामसि’ इति । ता आपः विरूपाः नः अस्माकं शान्तिहेतवः स्योनास्सुखहेतवश्च भवन्तु ॥

यासा॒ꣳ॒ राजा॒ वरु॑णो॒ याति॒ मध्ये॑ सत्यानृ॒ते अ॑व॒पश्य॒ञ्जना॑नाम् । म॒धु॒श्चुत॒श्शुच॑यो॒ याᳶ पा॑व॒कास्ता न॒ आप॒श्शꣳ स्यो॒ना भ॑वन्तु ।

यासा॒ꣳ॒ राजा॒ वरु॑णो॒ याति॒ मध्ये॑, सत्यानृ॒ते अ॑व॒पश्य॒ञ् जना॑नाम् ।

म॒धु॒श्चुत॒श् शुच॑यो॒ याᳶ पा॑व॒कास् - ता न॒ आप॒श् शꣳ स्यो॒ना भ॑वन्तु ।

2द्वितीया - यासां राजेति त्रिष्टुप् ॥ यासां मध्ये वरुणो राजा वरणीयो वा आदित्यो याति सत्यानृते जनानामवपश्यन् अवहितः पश्यन् मधुश्चुतः मधुरसस्य क्षारयित्र्यः शुचय इत्यादि । गतम् ॥

यासा᳚न्दे॒वा दि॒वि कृ॒ण्वन्ति॑ भ॒ख्षय्ँया अ॒न्तरि॑ख्षे बहु॒धा भव॑न्ति । याᳶ पृ॑थि॒वीम्पय॑सो॒न्दन्ति॑ [1]
शु॒क्रास्ता न॒ आप॒श्शꣳ स्यो॒ना भ॑वन्तु ।

यासा᳚न् दे॒वा दि॒वि कृ॒ण्वन्ति॑ भ॒ख्षय्ँ - या अ॒न्तरि॑ख्षे बहु॒धा भव॑न्ति ।
याᳶ पृ॑थि॒वीम् पय॑सो॒न्दन्ति॑ शु॒क्रास् - ता न॒ आप॒श् शꣳ स्यो॒ना भ॑वन्तु ।

3यासां देवा इत्यादि ॥ तृतीया त्रिष्टुम् । यासामेकदेशममृतं सोमं वा देवा अपि भक्षं कृण्वन्ति । यद्वा - देवा आदित्यरश्मयः दिवि आदित्यमण्डले या भक्षं कुर्वन्ति स्थापयन्ति । कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी, ‘धिन्विकृण्व्योरच’ इत्युप्रत्ययः । याश्रान्तरिक्षे बहुधा भवन्ति बहुप्रकारा आविर्भवन्ति वर्षासु ॥ याश्च पृथिवीं पयसा स्वेनेत्यंशेन स्वेनैवांशेन, ओदनेन वा हेतुना उन्दन्ति क्लेदयन्ति शुक्रा निर्मलाः । ता न इत्यादि । गतम् ॥

शि॒वेन॑ मा॒ चख्षु॑षा पश्यतापश्शि॒वया॑ त॒नुवोप॑ स्पृशत॒ त्वच॑म्मे । सर्वाꣳ॑ अ॒ग्नीꣳ र॑फ्सु॒षदो॑ हुवे वो॒ मयि॒ वर्चो॒ बल॒मोजो॒ नि ध॑त्त ।

यद॒दस्स॑म्प्रय॒तीरहा॒वन॑दता ह॒ते । तस्मा॒दा न॒द्यो॑ नाम॑ स्थ॒ ता वो॒ नामा॑नि सिन्धवः ।

शि॒वेन॑ मा॒ चख्षु॑षा पश्यतापश् - शि॒वया॑ त॒नुवोप॑ स्पृशत॒ त्वच॑म् मे ।

सर्वाꣳ॑ अ॒ग्नीꣳ र॑फ्सु॒षदो॑ हुवे वो॒, मयि॒ वर्चो॒ बल॒मोजो॒ नि ध॑त्त ।

4चतुर्थी - शिवेनेति त्रिष्टुप् ॥ आप इति प्रथमपादान्तः । हे आपः! शिवेन शान्तेन चक्षुषा मां पश्यत । किञ्च - शिवया तनुवा शरीरेण मे त्वचमुपस्पृशत । तथा कृते अहमासादितात्मा सर्वानग्नीनप्सुषदः ये अप्सु युष्मासु सीदन्ति तान्युष्मत्सम्बन्धिनः युष्मदर्थं वा हुवे आह्वयामि । ‘दीर्घादटि समानपादे’ इत्युभयत्र रुत्वम्, ‘तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ इति सप्तम्या अलुक् । यूयमपि मयि वर्चं अन्नं वलं सामर्थ्यं ओजस्तेजश्च निधत्त नियमेन स्था- पयत ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः | कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ꣡द् उत्तमं꣡ वरुण पा꣡शम् अस्म꣡द्
अ꣡वाधमं꣡ वि꣡ मध्यमं꣡ श्रथाय
अ꣡था वय꣡म् आदितिय व्रते꣡ त꣡व
अ꣡नागसो अ꣡दितये सियाम

Strata

Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label

popular
popular
popular
popular

Morph

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

pā́śam ← pā́śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adhamám ← adhamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)
{}

madhyamám ← madhyamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrathāya ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

āditya ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)
{}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vraté ← vratá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áditaye ← áditi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ánāgasaḥ ← ánāgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । उ॒त्ऽत॒मम् । व॒रु॒ण॒ । पाश॑म् । अ॒स्मत् । अव॑ । अ॒ध॒मम् । वि । म॒ध्य॒मम् । श्र॒थ॒य॒ ।
अथ॑ । व॒यम् । आ॒दि॒त्य॒ । व्र॒ते । तव॑ । अना॑गसः । अदि॑तये । स्या॒म॒ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• uttamaṃ ← uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• pāśam ← pāśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• avādhamaṃ ← ava
• [adverb]
• “down.”

• avādhamaṃ ← adhamam ← adhama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “worst; bottom; despicable; worse; adhama [word]; last.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• madhyamaṃ ← madhyamam ← madhyama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• śrathāya ← śrathāy ← √śrath
• [verb], singular, Present imperative

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• āditya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• vrate ← vrata
• [noun], locative, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• tavānāgaso ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavānāgaso ← anāgasaḥ ← anāgas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “blameless; impeccant.”

• aditaye ← aditi
• [noun], dative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे वरुण उत्तमम् उत्कृष्टं शिरसि बद्धं पाशम् अस्मत् अस्मत्तः उत् श्रथाय उत्कृष्य शिथिलं कुरु । अधमं निकृष्टं पादेऽवस्थितं पाशम् अव श्रथाय अधस्तादवकृष्य शिथिलीकुरु । मध्यमं नाभिप्रदेशगतं पाशं वि श्रथाय वियुज्य शिथिलीकुरु । अथ अनन्तरं हे आदित्य अदितेः पुत्र वरुण वयं शुनःशेपाः तव व्रते त्वदीये कर्मणि अदितये खण्डनराहित्याय अनागसः अपराधरहिताः स्याम भवेम ॥ उत्तमम् । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वेन आद्युदात्तत्वे प्राप्ते उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र’ (पा. सू. ६. १. १६० ग. ) इति उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । अधमम् । अवद्यावमाधमार्वरेफाः कुत्सिते’ (उ. सू. ५. ७३२ ) इति अवतेः अमच्; वस्य धः। श्रथाय। श्रथ दौर्बल्ये’। संहितायां छान्दसो दीर्घः । तव । युष्मदस्मदोर्ङसि’ इत्याद्युदात्तत्वम् । अनागसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ‘नञ्सुभ्याम्’ इति तु व्यत्ययेन प्रवर्तते । यद्वा । आगस्शब्दात् ‘अस्मायामेधा ’ ( पा. सू. ५, २. १२१ ) इति मत्वर्थीयो विनिः । तस्य ‘विन्मतोर्लुक्’ ( पा. सू. ५. ३. ६५) इति लुक् । नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १५ ॥

हे वरुण उत्तमं पाशमस्मत्सकाशादुच्छ्रथाय ऊर्ध्वमुच्छ्रथय । अधममवश्रथय अधस्तादवकृष्य नाशय । मध्यमं विश्रथय विष्वक्कृत्य नाशय । श्रथ दौर्बल्ये चुरादिरदन्तः, वर्णव्यत्ययेनोपान्त्यस्य दीर्घत्वम् ।

अत्र केचित् - उद्भूतादिभूत-मध्यस्थ-शक्तितया धर्मपाशानां त्रैविध्यम् आहुः । उत्तमाधम-मध्यम-देह-प्रभवतया त्वन्ये । ऊर्ध्वाधोमध्यम-गतिहेतुत्वेनापरे ।

अथानन्तरं वयमनागसः विमुक्तसर्वपापाः तव व्रते कर्मणि स्याम योग्या भवेम । अदितये अखण्डितत्वाय अदीनत्वाय वा स्यामेति । हे आदित्य अदितेः पुत्र । यद्वा - इत्थमनागसस्सन्तो वयमदितये अनभिशस्तये स्याम । किमर्थं? तव व्रते कर्मणि कर्मार्थं योग्यतार्थमिति । अनागस इति बहुव्रीहौ व्यत्ययेन ‘नञ्सुभ्याम्’ इति न प्रवर्तते, लुप्तमत्वर्थीयो वा अनागस्विन इति ॥

हे वरुण उत्तमं उत्तमफलप्राप्तिहेतुं ऊर्ध्वकर्षणं वा पाशं कर्मपाशं अस्मत्त उच्छ्रथाय ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य उत्कृष्य नाशय । अधमं निकृष्टफलप्राप्तिहेतुं अधःपतनहेतुं वा कर्मपाशमवश्रथय अधस्तादपकृष्य नाशय । मध्यमं पाशं विश्रथय विष्वङ्नाना विकृष्य नाशय । अथैवं त्वया कृते वयमनागसः क्षालितसर्वकर्माणः तव व्रते कर्मणि उपासनात्मनि स्याम अदितये अखण्डितैश्वर्याय हे आदित्य देवानामादिभूत अदितेर्वा अपत्येति ॥

English translation:

“Varuṇa, loosen for me the upper, the middle, the lower band; so, son of Aditi, shall we, through faultlessness in the worship, become freed from siṇ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Reference to the ligature fastening the head, the feet, and the waist; resulting in loosening from the bonds of sin: anāgasaḥ syāma, may we be sinless

Loosen above the uppermost fetter from us, o Varuṇa, below the lowest, away the midmost.
Then under your commandment, o Āditya, we would be without
offense for Aditi [/Guiltlessness].

Loosen the bonds, O Varuna, that hold me, loosen the bonds above, between, and under.
So in thy holy law may we made sinless belong to Aditi, O thou Aditya.

Unloose from us, O Varuna, the highest,
The lowest, the midmost knot;
Then may we, O Aditya [3], in thy rule,
Be guiltless before Aditi.

Löse die oberste Schlinge von uns, o Varuna, löse die unterste ab, löse die mittlere auf! Dann wollen wir, Sohn der Aditi, in deinem Dienste vor Aditi sündlos sein.

O Varuna, lös’ ab von uns die Stricke, den untersten, den mittelsten und höchsten, Dann mögen wir in deinem Dienst, Aditja, von Schuld befreit, der Aditi gehören.

Вверх – верхнюю петлю с нас, о Варуна,
Вниз – нижнюю, посреди среднюю сними!
Тогда сможем мы, о Адитья, пребывать
В твоем завете безгрешные перед Несвязанностью!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर भी अगले मन्त्र में वरुण शब्द ही का प्रकाश किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) स्वीकार करने योग्य ईश्वर ! आप (अस्मत्) हम लोगों से (अधमम्) निकृष्ट (मध्यमम्) अर्थात् निकृष्ट से कुछ विशेष (उत्) और (उत्तमम्) अति दृढ़ अत्यन्त दुःख देनेवाले (पाशम्) बन्धन को (व्यवश्रथाय) अच्छे प्रकार नष्ट कीजिये (अथ) इसके अनन्तर हे (आदित्य) विनाशरहित जगदीश्वर ! (तव) उपदेश करनेवाले सब के गुरु आपके (व्रते) सत्याचरणरूपी व्रत को करके (अनागसः) निरपराधी होके हम लोग (अदितये) अखण्ड अर्थात् विनाशरहित सुख के लिये (स्याम) नियत होवें॥१५॥

भावार्थभाषाः - जो ईश्वर की आज्ञा को यथावत् नित्य पालन करते हैं, वे ही पवित्र और सब दुःख बन्धनों से अलग होकर सुखों को निरन्तर प्राप्त होते हैं॥१५॥तेईसवें सूक्त के कहे हुए वायु आदि अर्थों के अनुकूल प्रजापति आदि अर्थों के कहने से इस चौबीसवें सूक्त की उक्त सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये॥

अन्वय: हे वरुण ! त्वमस्मदधमं मध्यममुदुत्तमं पाशं व्यवश्रथाय दूरतो विनाशयाथेत्यनन्तरं हे आदित्य ! तव व्रत आचरिते सत्यनागसः सन्तो वयमदितये स्याम भवेम॥१५॥

पुनः स एवार्थ उपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) अपि (उत्तमम्) उत्कृष्टं दृढम् (वरुण) स्वीकर्त्तुमर्हेश्वर (पाशम्) बन्धनम् (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (अव) क्रियार्थे (अधमम्) निकृष्टम् (वि) विशेषार्थे (मध्यमम्) उत्तमाधमयोर्मध्यस्थम् (श्रथाय) शिथिलीकुरु। अत्र छन्दसि शायजपि। (अष्टा०३.१.८४) अनेन शायजादेशः। (अथ) अनन्तरार्थे। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (वयम्) मनुष्यादयः प्राणिनः (आदित्य) विनाशरहित (व्रते) सत्याचरणादावाचरिते सति (तव) सत्योपदेष्टुस्सर्वगुरोः (अनागसः) अविद्यमान आगोऽपराधो येषां ते (अदितये) अखण्डितसुखाय (स्याम) भवेम॥१५॥

भावार्थभाषाः - य ईश्वराज्ञां यथावत्पालयन्ति ते पवित्रास्सन्तः सर्वेभ्यो दुःखबन्धनेभ्यः पृथग्भूत्वा नित्यं सुखं प्राप्नुवन्ति नेतर इति॥१५॥त्रयोविंशसूक्तोक्तार्थानां वाय्वादीनामनुयोगिनां प्राजापत्यादीनामर्थानामत्र कथनादेतस्य चतुर्विंशस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥

भावार्थभाषाः - जे ईश्वराची आज्ञा यथायोग्य नित्य पाळतात, तेच पवित्र असतात व सर्व दुःखबंधनांतून पृथक होऊन निरंतर सुख प्राप्त करतात.

The bull hath stablished the sky, the atmosphere;
Hath meted the breadth of the earth;
Hath set him in all worlds as king.
All these are Varuna’s ordinances.

अस्त॑भ्ना॒द् द्यामृ॑ष॒भो अ॒न्तरि॑ख्ष॒ममि॑मीत वरि॒माण॑म्पृथि॒व्या आसी॑द॒द्विश्वा॒ भुव॑नानि स॒म्राड्विश्वेत्तानि॒ वरु॑णस्य व्र॒तानि

अस्त॑भ्ना॒द्द्यामृ॑ष॒भो अ॒न्तरि॑ख्ष॒म्
अमि॑मीत वरि॒माण॑म्पृथि॒व्याः ।
आसी॑द॒द्विश्वा॒ भुव॑नानि स॒म्राड्
विश्वेत्तानि॒ वरु॑णस्य व्र॒तानि॑ ।

अमिमीतेति द्वितीयस्य पादस्यादिः, अत एव न निहन्यते । अस्तभ्नात् स्तब्धां दृढामकरोत् द्यां द्युलोकम् । ऋषभो वर्षिता अन्तरिक्षममिमीत मितवान् निर्मितवान् । वरिमाणं पृथिव्याः वरिमाणं उरुत्वम् । ‘प्रियस्थिर’ इत्यादिना वरादेशः । यद्वा - वरिमाणं वारकत्वम् । ‘अन्येभ्योपि दृश्यन्ते’ इति मनिन्, उञ्छादिर्द्रष्टव्यः । आसीदत् व्याप्तवान् वर्षेण । विश्वा विश्वानि च भुवनानि भूतजातानि आसीदत् इत्येव । यद्वा - अन्तरिक्षममिमीत वरिमाणं च पृथिव्या अमिमीतेत्येव । विश्वानि भुवनानि आसीदत् इत्यन्तर्भावितण्यर्थो वा आसादयति विश्वानि भुवनानीति । ‘शेश्छन्दसि बहुऌअम्’ इति लुक् । सम्राट् सङ्गतदीप्तिः । ‘मो राजि समः क्वौ’ इति मकारः । यान्येवंविधानि तानि विश्वान्येव वरुणस्य वारकस्य सोमस्य व्रतानि वीर्याणि कर्माणि, त्वमेवेन्द्रो भूत्वा तथा तथा कृतवानित्यर्थः । ‘वारुण्यर्चा सादयति’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

य꣡त् किं꣡ चेदं꣡ वरुण दइ꣡विये ज꣡ने
अभिद्रोह꣡म् मनुषि꣡याश् च꣡रामसि
अ꣡चित्ती य꣡त् त꣡व ध꣡र्मा युयोपिम꣡
मा꣡ नस् त꣡स्माद् ए꣡नसो देव रीरिषः

Strata

Cretic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

ca ← ca (invariable)
{}

daívye ← daívya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhidrohám ← abhidrohá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cárāmasi ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

manuṣyā̀ḥ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ácittī ← ácitti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhárma ← dhárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuyopimá ← √yup- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

énasaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rīriṣaḥ ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

यत् । किम् । च॒ । इ॒दम् । व॒रु॒ण॒ । दैव्ये॑ । जने॑ । अ॒भि॒ऽद्रो॒हम् । म॒नु॒ष्याः॑ । चरा॑मसि ।
अचि॑त्ती । यत् । तव॑ । धर्म॑ । यु॒यो॒पि॒म । मा । नः॒ । तस्मा॑त् । एन॑सः । दे॒व॒ । रि॒रि॒षः॒ ॥

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• cedaṃ ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cedaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• daivye ← daivya
• [noun], locative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ‘bhidroham ← abhidroham ← abhidroha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “misdemeanor.”

• manuṣyāś ← manuṣyāḥ ← manuṣya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; people; man; manuṣya [word].”

• carāmasi ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• acittī ← acitti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ignorance.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dharmā ← dharman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• yuyopima ← yup
• [verb], plural, Perfect indicative

• mā
• [adverb]
• “not.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• enaso ← enasaḥ ← enas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rīriṣaḥ ← riṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “suffer; harm.”

हे वरुण दैव्ये देवसमूहरूपे जने यत् इदं किंचन अभिद्रोहम अपकारजातं मनुष्याः वयं चरामसि चरामः निर्वर्तयामः । तथा अचित्ती अचित्त्याज्ञानेन तव त्वदीयं यत् धर्म धारकं कर्म युयोपिम वयं विमोहितवन्तः । हे देव तस्मादेनसः पापात् नः अस्मान मा रीरिषः मा हिंसीः ॥ ॥ ११ ॥ ॥५॥

English translation:

“Whatever the offence which we men commit Varuṇa against divine beings, whatever law of yours wemay through ignorance violate, do not you, divine Varuṇa, punish us on account of that iniquity.”

Whatever this deceit that we humans practice against the divine race, o Varuṇa,
if by inattention we have erased your ordinances, do not harm us
because of that guilt, o god.

O Varuna, whatever the offence may be which we as men commit against the heavenly host,
When through our want of thought we violate thy laws, punish us not, O God, for that iniquity.

Was wir Menschen auch als Frevel am göttlichen Volke hier begehen, o Varuna, wenn wir unwissentlich deine Gesetze gestört haben, so sollst du um dieser Sünde willen uns nicht zu Schaden bringen, o Gott.

Was wir auch hier, o Varuna, nach Menschen Art für Unrecht üben am Geschlecht der Himmlischen, wenn wir verletzten dein Gesetz aus Unverstand, so strafe nicht um diese Sünde uns, o Gott.

Если против божественного рода, о Варуна, какой-нибудь
Проступок мы, люди, здесь совершаем,
Или если по неразумению нарушили твои законы,
Не карай нас, о бог, за этот грех!

• वरुणः
• वसिष्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे परमात्मन् ! (दैव्ये, जने) मनुष्यसमुदाय में (यत्, किञ्च) जो कुछ (इदं) यह (अभिद्रोहं) द्वेष का भाव (मनुष्याः) हम मनुष्य लोग (चरामसि) करते हैं और (अचित्ती) अज्ञानी होकर (यत्) जो (तव) तुम्हारे (धर्म्मा) धर्म्मों को (युयोपिम) त्यागते हैं, (तस्मादेनसः) उन पापों से (देव) हे देव ! (नः) हमको (मा, रीरिषः) मत त्यागिये॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उन पापों से क्षमा माँगी गई है, जो अज्ञान से किये जाते हैं अथवा यों कहो कि जो प्रत्यवायरूप पाप हैं, उनके विषय में यह क्षमा की प्रार्थना है। परमात्मा ऐसे पाप को क्षमा नहीं करता, जिससे उसके न्यायरूपी नियम पर दोष आवे, किन्तु यदि कोई पुरुष परमात्मा के सम्बन्ध-विषयक अपने कर्त्तव्य को पूरा नहीं करता, उस पुरुष को अपने सम्बन्धविषयक परमात्मा क्षमा कर देता है। अन्यविषयक किये हुए पाप को क्षमा करने से परमात्मा अन्यायी ठहरता है। वैदिक धर्म्म में यह विशेषता है कि इसमें अन्य धर्म्मों के समान सब पापों की क्षमा करने से परमात्मा अन्यायकारी ठहरता है, इसी अभिप्राय से मन्त्र में ‘तव धर्म्मा’ यह कथन किया है कि परमात्मा के सम्बन्ध में सन्ध्या-वन्दनादि जो कर्म्म हैं, उनमें त्रुटि होने से भी परमात्मा क्षमा कर देता है, अन्यों से नहीं ॥ जो लोग आर्य्यधर्म्म में यह दोष लगाया करते हैं कि वैदिक धर्म्म में परमात्मा सर्वथा निर्दयी है, वह किसी विषय में भी दया नहीं करता। यह उनकी अत्यन्त भूल है और अज्ञान से किये हुए पाप में भी परमात्मा क्षमा कर देता है, इस बात को मन्त्र में स्पष्ट रीति से वर्णन किया है। कई एक टीकाकारों ने इस प्रकरण को वरुण देवता की उपासना करने में और जल में डूबते हुए पुरुष के बचाने के विषय में लगाया है और ऐसे अर्थ करने में उन्होंने अत्यन्त भूल की है। जब इस प्रकरण में ऐसी-ऐसी दर्शन की उच्च बातों का वर्णन है कि परमात्मा किन-किन पापों को क्षमा करता है और किन-किन को नहीं, तो इस में जल में डूबनेवाले पुरुष की क्या कथा ? इसलिये पूर्व मन्त्र में ‘अपां मध्ये’ के अर्थ प्राणमयकोष के हैं अथवा ‘अपां’ के अर्थ कर्मों में बद्ध जीव के हैं क्योंकि यह संगति इस ११ वें मन्त्र से है और इस वर्ग की समाप्ति तक यही प्रकरण है। जो लोग यह कहा करते हैं वि वेदों में कर्त्तव्य कर्म्मों का विधान नहीं, वेद प्राकृत बातों का वर्णन करते हैं, उनको ऐसे सूक्तों का ध्यान रखना अत्यन्त आवश्यक है ॥५॥ यह ८९वाँ सूक्त, ५वाँ अनुवाक और ११वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे परमात्मन् ! (दैव्ये, जने) सतां समुदाये (यत्, किञ्च) यत् किञ्चिदपि (इदम्) एतत् (अभि, द्रोहम्) द्वेषभावं (मनुष्याः) वयं नरः (चरामसि) कुर्मः, तथा (अचित्ती) ज्ञानरहितः सन् (यत्) यत्किञ्चित् (तव) ते (धर्मा) धर्मं (युयोपिम) त्यजामि (तस्मात्, एनसः) ततोऽपराधात् (देव) हे दिव्यात्मन् ! (नः) अस्मान् (मा, रीरिषः) मा हिंसीः ॥५॥ एकोननवतितमं सूक्तं पञ्चमोऽनुवाक एकादशो वर्गश्च समाप्तः।

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कितवा꣡सो य꣡द् रिरिपु꣡र् न꣡ दीवि꣡
य꣡द् वा घा सत्य꣡म् उत꣡ य꣡न् न꣡ विद्म꣡
स꣡र्वा ता꣡ वि꣡ ष्य शिथिरे꣡व देव
अ꣡धा ते स्याम वरुण प्रिया꣡सः

Strata

Cretic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

dīví ← dī́v- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

kitavā́saḥ ← kitavá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

riripúḥ ← √rip- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gha ← gha (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

sárvā ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śithirā́ ← śithirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sya ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

ádha ← ádha (invariable)
{}

priyā́saḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

कि॒त॒वासः॑ । यत् । रि॒रि॒पुः । न । दी॒वि । यत् । वा॒ । घ॒ । स॒त्यम् । उ॒त । यत् । न । वि॒द्म ।
सर्वा॑ । ता । वि । स्य॒ । शि॒थि॒राऽइ॑व । दे॒व॒ । अध॑ । ते॒ । स्या॒म॒ । व॒रु॒ण॒ । प्रि॒यासः॑ ॥

• kitavāso ← kitavāsaḥ ← kitava
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gambler; deceiver; thorn apple; kitava [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• riripur ← riripuḥ ← rip
• [verb], plural, Perfect indicative

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dīvi ← dīv
• [noun], locative, singular, feminine
• “gambling.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• sarvā ← sarva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣya ← sya ← sā
• [verb], singular, Present imperative
• “tie.”

• śithireva ← śithirā ← śithira
• [noun], accusative, plural, neuter
• “flexible; flexible.”

• śithireva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• devādhā ← deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devādhā ← adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• priyāsaḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

कितवासः कितवा द्यूतकृतः “किन् तवास्ति? सर्वं मया जितम्” इति वदतीति कितवः,
न दीवि न देवने द्यूते यथा
यद् रिरिपुः लेपयन्ति - पापम् आरोपयन्ति - यद् अस्मासु द्वेष्टारो मयि त्वम् एतत् पापम् अकरोर् इत्य् आक्षिपन्ति,
अत्र पुरस्ताद् उपचारो ऽपि न-कार उपमार्थीयः
वा अथवा घेति पूरणः यत् पापं सत्यं आरोपम् अन्तरेण कृतवन्तः स्म
उत अपिच यत् कृतं पापं न विद्म न जानीमः
ताः तानि सर्वा सर्वाणि शिथिरेव शिथिलानीव शिथिल-बन्धनानि फलानीव विष्य मोचय (स्यतिर् उपसृष्टो विमोचने)
हे देव अथ अनन्तरं ते तव प्रियासः प्रियाः स्याम भवेम ॥ ८ ॥

English translation:

“If, like gamesters, who cheat at plural y, (we commit offences) knowingly, or (those) of which we know not, do you divine Varuṇa, extricate us from them all, as if from loosened (bonds), so that we may be dear, Varuṇa, to you.”

If (we have cheated) as gamblers cheat in a dice game, whether overtly or whether we are unaware,
unbind all these things (so they will be) like loose things, o god. Then would we be dear to you, Varuṇa.

If we, as gamesters cheat at play, have cheated, done wrong unwittingly or sinned of purpose,
Cast all these sins away like loosened fetters, and, Varuna let us be thine own beloved.

Wenn wir wie Spieler bei dem Spiele betrogen haben, ob wir es gewiß wissen, ob nicht, all das löse von uns wie lockere Bande, o Gott! So mögen wir deine Lieblinge sein, o Varuna.

Wenn wir getäuscht beim Spiel wie falsche Spieler, wenn wir gefehlt, unwissend oder wissend, Was uns verstrickt, das alles löse du uns, Gott Varuna, und wieder sei’n wir lieb dir.

Если мы обманули, как игроки в игре,
Будь то сознательно, или если мы не знали,
Всё это развяжи, о бог, (чтобы стало это) словно незатянутым!
Пусть станем мы милыми тебе, о Варуна!

• वरुणः
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन से मनुष्य सत्कार और कौन तिरस्कार करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) श्रेष्ठ (देव) विद्वन् ! (यत्) जो (कितवासः) जुआ करनेवाले (दीवि) जुआरूप कर्म्म में (न) नहीं (रिरिपुः) आरोपित करते हैं (वा) अथवा (यत्) जिस (सत्यम्) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ को (उत) तर्क वितर्क से (न) न (विद्म) जानें और (यत्) जिसे (घा) ही नहीं जानें (ता) उन (सर्वा) सम्पूर्णों को (शिथिरेव) जैसे शिथिल वैसे आप (वि, स्य) अन्त करिये जिससे (अधा) इसके अनन्तर हम लोग (ते) आपके (प्रियासः) प्रसन्न प्यारे (स्याम) होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो छली मनुष्य जुआ आदि कर्म्म करें, वे ताड़ना करने योग्य और जो सत्य आचरण करें, वे सत्कार करने योग्य हैं ॥८॥ इस सूक्त में राजा, ईश्वर, मेघ और विद्वान् के गुण कर्म वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पच्चासीवाँ सूक्त और एकतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वरुण देव ! यद्ये कितवासो दीवि न रिरिपुर्यद्वा सत्यमुत न विद्म यद् घा न विद्म ता सर्वा शिथिरेव त्वं विष्य यतोऽधा वयं ते प्रियासः स्याम ॥८॥

के मनुष्याः सत्कर्त्तव्यास्तिरस्करणीयाश्चेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कितवासः) द्यूतकाराः (यत्) ये (रिरिपुः) आरोपयन्ति (न) निषेधे (दीवि) द्यूतकर्म्मणि (यत्) (वा) (घा) एव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (सत्यम्) सत्सु साधुम् (उत) (यत्) (न) (विद्म) (सर्वा) सर्वाणि (ता) तानि (वि) (स्य) अन्तं कुरु (शिथिरेव) यथा शिथिलाः (देव) विद्वन् (अधा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव (स्याम) (वरुण) (प्रियासः) प्रसन्नाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये छलिनो मनुष्या द्यूतादिकर्म्म कुर्य्युस्ते ताडनीया ये च सत्यमाचरणं कुर्य्युस्ते सत्कर्त्तव्या इति ॥८॥ अत्र राजेश्वरमेघविद्वद्गुणकर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चाशीतितमं सूक्तमेकत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! छळ कपट करणाऱ्या माणसांनी द्युत वगैरे कर्म केल्यास ती ताडना करण्यायोग्य असतात व जी सत्याचरण करतात ती सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः | कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡व ते हे꣡ळो वरुण न꣡मोभिर्
अ꣡व यज्ञे꣡भिर् ईमहे हवि꣡र्भिः
क्ष꣡यन्न् अस्म꣡भ्यम् असुर प्रचेता
रा꣡जन्न् ए꣡नांसि शिश्रथः कृता꣡नि

Strata

Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label

popular
popular
popular
popular

Morph

áva ← áva (invariable)
{}

héḷaḥ ← héḷas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)
{}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

asura ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kṣáyan ← √kṣā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pracetaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

énāṁsi ← énas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

rā́jan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śiśrathaḥ ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अव॑ । ते॒ । हेळः॑ । व॒रु॒ण॒ । नमः॑ऽभिः । अव॑ । य॒ज्ञेभिः॑ । ई॒म॒हे॒ । ह॒विःऽभिः॑ ।
क्षय॑न् । अ॒स्मभ्य॑म् । अ॒सु॒र॒ । प्र॒चे॒त॒ इति॑ प्रऽचेतः । राज॑न् । एनां॑सि । शि॒श्र॒थः॒ । कृ॒तानि॑ ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• heḍo ← heḍaḥ ← heḍas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wrath.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• kṣayann ← kṣayan ← kṣi
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• asura
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• pracetā ← pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• enāṃsi ← enas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• śiśrathaḥ ← śrath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• kṛtāni ← kṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अवभृथे - “ऽव ते हेळ” इति द्वे ऋचौ वारुणस्य हविषो याज्यानुवाक्ये । पत्नीसंयाजैश् चरित्वेति खण्डे सूत्रितम् - अव ते हेळो वरुण नमोभिरिति द्वे (आ ६-१३) इति ॥

हे वरुण ते तव हेळः क्रोधं नमोभिर् नमस्कारैर् अवेमहे - अवनयामः ।
तथा यज्ञैः साङ्गानुष्ठानेन पूज्यैर् हविर्भिर् अवेमहे । वरुणं परितोष्य क्रोधम् अपनयामः ।

हे असुर +अनिष्व् अक्षेपणशील प्रचेतः प्रकर्षेण प्रज्ञायुक्त राजन् दीप्यमान वरुण +अस्मभ्यम् अस्मदर्थं क्षयन्न् अस्मिन् कर्मणि निवसन् कृतान्य् अस्माभिर् अनुष्ठितान्य् एनांसि पापानि शिश्रथः । श्रथितानि शिथिलानि कुरु ॥ हेळः । असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यज्ञेभिः । बहुलं छन्दसीत्यैसभावः । ईमहे । ईङ् गतौ । विकरणस्य लुक् । क्षयन् । क्षिनिवासगत्योः । लटः शतृ । व्यत्ययेन शप् । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । असुर । असेरुरन् (उ १-४३) आमन्त्रितनिघातः । शिश्रथः । श्रथ दौर्बल्ये । चुरादिरदन्तः । छान्दसे लुङि णिश्रिद्रुस्रुभ्यः (पा ३-१-४८) इति च्लेश्चङ् । द्विर्भावहलादिशेषौ । अग्लोपित्त्वात् सन्वद्भावाभावेऽपि (पा ७-४-९३) बहुलं छन्दसि (पा ७-४-७८) इत्यभ्यासस्येत्वम् । पूर्ववदडभावः ॥ १४ ॥

हे वरुण ते तव हेडः क्रोधम् अभिशस्त्यादिहेतुं नमोभिर् नमस्कारैरवेमहे अपनयामः । ई गतौ, शपो लुक् । यज्ञैश्च पूजामन्त्रैश्च हविर्भिः पुरोडाशादिभिश्चावेमहे अपनयामः ।

ततस् त्वम् अस्मभ्यम् अस्मद्-अर्थम् एव हे क्षयन्न् इव सन् अस्मद्-उपकारायैव यतमान ।
क्षियतेर् व्यत्ययेन शप्, क्षयतिरेव वा निवासकर्मा, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ।
अस्मदीयानि कृतान्य् एनांसि पापानि शिश्रथः श्रथय हे असुर रक्षसां निरसितः प्रचेतः प्रकृष्टमते राजन् सदा दीप्यमान ॥

हे वरुण नमोभिः नमस्कारैर् अन्नैर् वा यज्ञैश् च हविर्भिश् च हविष्मद्भिर् वा यज्ञैः तव हेडः क्रोधं अवेमहे अवनयामः । हे असुर प्राणप्रद प्रकृष्टचेतस्क राजन् अस्मभ्यम् अस्मदर्थं क्षयन् निवसन् अस्माकं कृतानि पापानि शिश्रथः श्लथयेति ॥

English translation:

“Varuṇa, we deprecate your wrath with prostrations, with sacrifices, with oblations; averter of misfortune, wise and illustrious, be present amongst us, and mitigate the evils we have committed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

asura = aniṣṭa-kṣepaṇa-śila, accusative tomed to cast off what is undesired; from seme, to throw

We beg to appease your anger by our acts of reverence, Varuṇa, appease it by our sacrifices and offerings.
Holding sway, o attentive lord and king, you will loosen for us the guilt we have created.

With bending down, oblations, sacrifices, O Varuna, we deprecate thine anger:
Wise Asura, thou King of wide dominion, loosen the bonds of sins by us committed.

Thine anger, O Varuna, would we avert with reverence,
With sacrifices, with oblations
Ruling, O wise Asura, O king,
Do thou unloose the sins we have committed.

Wir bitten dir den Groll ab, Varuna, mit Verbeugungen, mit Gebeten, mit Opferspenden. Du, der die Macht hat, einsichtsvoller Asura, König, erlaß uns die getanen Sünden!

O Varuna, wir wenden deinen Zorn ab, durch Opfer, durch Gebet, durch Trankesspenden, Der du die Macht hast, weiser, ew’ger König, erlasse uns die Sünden, die wir thaten.

Мы смягчаем твой гнев, о Варуна,
Поклонениями, жертвами, возлияниями.
О власть имеющий Асура-провидец,
О царь, сними с нас содеянные грехи!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह वरुण कैसा है, इस का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (राजन्) प्रकाशमान ! (प्रचेतः) अत्युत्तम विज्ञान (असुर) प्राणों में रमने (वरुण) अत्यन्त प्रशंसनीय (अस्मभ्यम्) हमको विज्ञान देनेहारे भगवन् जगदीश्वर ! जिसलिये हम लोगों के (कृतानि) किये हुए (एनांसि) पापों को (क्षयन्) विनाश करते हुए (अवशिश्रथः) विज्ञान आदि दान से उनके फलों को शिथिल अच्छे प्रकार करते हैं, इसलिये हम लोग (नमोभिः) नमस्कार वा (यज्ञेभिः) कर्म उपासना और ज्ञान और (हविर्भिः) होम करने योग्य अच्छे-अच्छे पदार्थों से (ते) आपका (हेळः) निरादर (अव) न कभी (ईमहे) करना जानते और मुख्य प्राण की भी विद्या को चाहते हैं॥१४॥

भावार्थभाषाः - जिन मनुष्यों ने परमेश्वर के रचे हुए संसार में पदार्थ करके प्रकट किये हुए बोध से किये पाप कर्मों को फलों से शिथिल कर दिया, वैसा अनुष्ठान करें। जैसे अज्ञानी पुरुष को पापफल दुःखी करते हैं, वैसे ज्ञानी पुरुष को दुःख नहीं दे सकते॥१४॥

अन्वय: हे राजन् प्रचेतोऽसुर वरुणास्मभ्यं विज्ञानप्रदातो भगवन् यतस्त्वमस्मत्कृतान्येनांसि क्षयन् सन्नवशिश्रथस्तस्माद्वयं नमोभिर्यज्ञेभिस्ते तव हेळोऽवेमहे मुख्यप्राणस्य वा॥१४॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अव) क्रियार्थे (ते) तव (हेळः) हिड्यते विज्ञायते प्राप्यते यः सः (नमोभिः) नमस्कारैरन्नैर्जलैर्वा। नम इत्यन्ननामसु पठितम्। (निघं०२.७) जलनामसु वा। (निघं०१.१२) (अव) पृथगर्थे (यज्ञेभिः) कर्मोपासनाज्ञाननिष्पादकैः कर्मभिः। अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (ईमहे) बुध्यामहे (हविर्भिः) दातुं ग्रहीतुमर्हैः। अत्र अर्चिशुचिहुसृपि० (उणा०२.१०४) अनेन हु धातोरिसिः प्रत्ययः। (क्षयन्) विनाशयन् (अस्मभ्यम्) विद्यानुष्ठातृभ्यः (असुर) असुषु रमते तत्सम्बुद्धौ स वा (प्रचेतः) प्रकृष्टं चेतो विज्ञानं यस्य तत्सम्बुद्धौ स वा (राजन्) प्रकाशमान (एनांसि) पापानि (शिश्रथः) विज्ञानदानेन शिथिलानि करोतु (कृतानि) अनुचरितानि॥१४॥

भावार्थभाषाः - यैर्मनुष्यैर्यथा परमेश्वररचितसृष्टौ विज्ञापितेन बोधेन कृतानि पापकर्माणि फलैः शिथिलायन्ते तथानुष्ठातव्यम्। यथा ज्ञानरहितं पुरुषं कर्मफलानि पीडयन्ति तथा नैव ज्ञानसहितं पीडयितुं समर्थानि भवन्तीति वेद्यम्॥१४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी परमेश्वरनिर्मित संसारात निर्माण केलेले पदार्थ पाहून पापकर्माचे फल शिथिल होईल असे अनुष्ठान करावे. जसे अज्ञानी पुरुषाला पापफळ दुःखी करतात, तसेच ज्ञानी पुरुषाला दुःख देत नाहीत. ॥ १४ ॥

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः | कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡त् त्वा यामि ब्र꣡ह्मणा व꣡न्दमानस्
त꣡द् आ꣡ शास्ते य꣡जमानो हवि꣡र्भिः
अ꣡हेळमानो वरुणेह꣡ बोधि
उ꣡रुशंस मा꣡ न आ꣡युः प्र꣡ मोषीः

Strata

Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label

popular
popular
popular
popular

Morph

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vándamānaḥ ← √vandⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yāmi ← √yā- 2 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śāste ← √śās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yájamānaḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

áheḷamānaḥ ← áheḷamāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)
{}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

moṣīḥ ← √muṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

úruśaṁsa ← uruśáṁsa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तत् । त्वा॒ । या॒मि॒ । ब्रह्म॑णा । वन्द॑मानः । तत् । आ । शा॒स्ते॒ । यज॑मानः । ह॒विःऽभिः॑ ।
अहे॑ळमानः । व॒रु॒ण॒ । इ॒ह । बो॒धि॒ । उरु॑ऽशंस । मा । नः॒ । आयुः॑ । प्र । मो॒षीः॒ ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yāmi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vandamānas ← vandamānaḥ ← vand
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; laud.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śāste ← śās
• [verb], singular, Present indikative
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• yajamāno ← yajamānaḥ ← yajamāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yajamāna.”

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• aheḍamāno ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheḍamāno ← heḍamānaḥ ← hīḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “anger; stew.”

• varuṇeha ← varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• varuṇeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• bodhy ← bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• uruśaṃsa ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruśaṃsa ← śaṃsa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• moṣīḥ ← muṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “rob; remove; steal.”

हे वरुण मुमूर्षुरहं त्वां प्रति तत् आयुः यामि याचे । कीदृशः । ब्रह्मणा प्रौढेन स्तोत्रेण वन्दमानः स्तुवन् । सर्वत्र यजमानः अपि हविर्भिः तत् आयुः आ शास्ते प्रार्थयते। त्वं च इह कर्मणि अहेळमानः अनादरमकुर्वन् बोधि अस्मदपेक्षितं बुध्यस्व । हे उरुशंस बहुभिः स्तुत्य नः अस्मदीयम् आयुः मा प्र मोषीः प्रमुषितं मा कुरु । सप्तदशसंख्याकेषु याञ्चाकर्मसु ’ ईमहे यामि ’ ( नि. ३.१९. १) इति पठितम् । चाशब्दलोपश्छान्दसः ॥ अहेळमानः । ’ हेडृ अनादरे ’ । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपश्च पित्त्वादनुदात्तत्वे सति धातुस्वरः शिष्यते । ततो नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बोधि । ’ बुध अवगमने ’ । लोटः सेर्हिः । ’ बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । ’ वा छन्दसि ’ ( पा सू ३.४. ८८) इति अपित्त्वाभावेन ङित्त्वाभावात् लघू- पधगुणः । ’ हुझल्म्यो हेर्धिः ’ इति हेर्धिरादेशः । धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः । मोषीः । ’ मुष स्तेये ’ । लोडर्थे छान्दसो लुङ् । ’ वदव्रज’ ’ ( पा. सू ७.२. ३) इति प्राप्ताया वृद्धेः ’ नेटि ’ ( पा. सू ७ २. ४) इति प्रतिषेधे सति लघूपधगुणः । ’ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इति अडभावः ॥

English translation:

“Praising you with (devout) prayer, I implore you for that (life) which the instrumental tutor of the sacrifice solicits with oblations; Varuṇa, undisdainful, bestow a thought upon us; much-lauded, take not away our existence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The term, tadāyus is supplied in the context of māna āyuḥ pramoṣiḥ = do not take away our life

Extolling you with my formulation, I implore this of you; with his offerings the sacrificer hopes for this:
Become no longer angry now, Varuṇa! O you of wide fame, do not steal away our lifetime!

I ask this of thee with my prayer adoring; thy worshipper craves this with his oblation.
Varuna, stay thou here and be not angry; steal not our life from us, O thou Wide-Ruler.

Das erbitte ich, mit beschwörendem Worte freundlich zuredend, das wünscht sich der Opfernde mit seinen Opferspenden: Sei hier ohne Groll, Varuna! Du, dessen Worte weithin gelten, raub uns nicht das Leben!

Dies bitt’ ich dich, verehrend mit Gebeten, und darum wirbt mit Opfertrank der Opfrer: O Varuna, sei bei uns ohne Zürnen, weitherrschender, verkürz nicht unser Leben.

Вот зачем я иду к тебе, почитая (тебя) молитвой,
Вот чего хочет для себя жертвователь с жертвенными возлияниями:
Будь здесь, Варуна, не гневающимся!
О ты с широкой славой, не отними у нас срок жизни!

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह वरुण कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उरुशंस) सर्वथा प्रशंसनीय (वरुण) जगदीश्वर ! जिस (त्वा) आपका आश्रय लेके (यजमानः) उक्त तीन प्रकार यज्ञ करनेवाला विद्वान् (हविर्भिः) होम आदि साधनों से (तत्) अत्यन्त सुख की (आशास्ते) आशा करता है, उन आप को (ब्रह्मणा) वेद से स्मरण और अभिवादन तथा (अहेळमानः) आपका अनादर अर्थात् अपमान नहीं करता हुआ मैं (यामि) आपको प्राप्त होता हूँ, आप कृपा करके मुझे (इह) इस संसार में (बोधि) बोधयुक्त कीजिये और (नः) हमारी (आयुः) उमर (मा) (प्रमोषीः) मत व्यर्थ खोइये अर्थात् अति शीघ्र मेरे आत्मा को प्रकाशित कीजिये॥१॥११॥(तत्) सुख की इच्छा करता हुआ (यजमानः) तीन प्रकार के यज्ञ का अनुष्ठान करनेवाला जिस (उरुशंस) अत्यन्त प्रशंसनीय (वरुण) सूर्य को (आशास्ते) चाहता है (त्वा) उस सूर्य्य को (ब्रह्मणा) वेदोक्त क्रियाकुशलता से (वन्दमानः) स्मरण करता हुआ (अहेळमानः) किन्तु उसके गुणों को न भूलता और (इह) इस संसार में (तत्) उक्त सुख की इच्छा करता हुआ मैं (यामि) प्राप्त होता हूँ कि जिससे यह (उरुशंस) अत्यन्त प्रशंसनीय सूर्य्य हमको (बोधि) विदित होकर (नः) हम लोगों की (आयुः) उमर (मा) (प्रमोषीः) न नष्ट करे अर्थात् अच्छे प्रकार बढ़ावे॥२॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को वेदोक्त रीति से परमेश्वर और सूर्य को जानकर सुखों को प्राप्त होना चाहिये और किसी मनुष्य को परमेश्वर वा सूर्य विद्या का अनादर न करना चाहिये, सर्वदा ईश्वर की आज्ञा का पालन और उसके रचे हुए जो कि सूर्यादिक पदार्थ हैं, उनके गुणों को जानकर उनसे उपकार लेके अपनी उमर निरन्तर बढ़ानी चाहिये॥११॥

अन्वय: हे उरुशंस वरुण ! यं त्वामाश्रित्य यजमानो हविर्भिस्तदाशास्ते, तं त्वा ब्रह्मणा वन्दमानोऽहेळमानोऽहं यामि कृपया त्वं मह्यमिह बोधि विदितो भव, नोऽस्माकमायुर्मा प्रमोषीरित्येकः॥१॥११॥तत्सुखमिच्छन् यजमानो यमुरुशंसं वरुणमाशास्ते, यं ब्रह्मणा वन्दमानोऽहेडमान- स्तत्सुखमिच्छन्नहं यामि प्राप्नोमि, स उरुशंसो वरुणोऽस्माभिर्बोधि विदितो भवतु, यतोऽयं नोऽस्माकमायुर्मा प्रमोषीर्मा विनाशयेदिति द्वितीयः॥११॥

पुनः स वरुणः कीदृश इत्युपदिश्यते॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) सुखम् (त्वा) त्वां वरुणं प्राप्तुं तं सूर्यं वा (यामि) प्राप्नोमि (ब्रह्मणा) वेदेन (वन्दमानः) स्तुवन्नभिगायन् (तत्) सुखम् (आ) अभितः (शास्ते) इच्छति (यजमानः) त्रिविधस्य यज्ञस्यानुष्ठाता (हविर्भिः) हवनादिभिः साधनैः (अहेळमानः) अनादरमकुर्वाणः (वरुण) जगदीश्वर ! वायुर्वा। (इह) अस्मिन् संसारे (बोधि) विदितो भव विदितगुणो वा भवति। अत्र लोडर्थे लडर्थे च लुङडभावश्च। (उरुशंस) बहुभिः शस्यते यस्तत्सम्बुद्धौ पक्षे सूर्यो वा (मा) निषेधार्थे (नः) अस्माकम् (आयुः) वयः (प्र) प्रकृष्टार्थे (मोषीः) नाशय विनाशयेद्वा। अत्र लोडर्थे लिङर्थे च लुङडभावोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्वेदोक्तरीत्या परमेश्वरं सूर्यं च विज्ञाय सुखं प्राप्तव्यम्। नैव केनचित् परमेश्वरोऽनादरणीयः सूर्यविद्या च सर्वदेश्वराज्ञापालनं तत्सृष्टपदार्थानां गुणान् विदित्वोपस्कृत्य चायुषो वृद्धिर्नित्यं कर्तव्येति॥२॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी वेदोक्त रीतीने परमेश्वर व सूर्याला जाणून सुख प्राप्त करून घ्यावे. कोणत्याही माणसाने परमेश्वर व सूर्यविद्येचा अनादर करू नये. सदैव ईश्वराच्या आज्ञेचे पालन करून त्याने निर्माण केलेल्या सूर्य इत्यादी पदार्थांना त्यांच्या गुणांसह जाणून त्यांचा उपयोग करून घ्यावा व आपले आयुष्य निरंतर वाढवावे. ॥ ११ ॥

May the missile of Rudra spare us,
May the wrath of the brilliant evil worker (pass over us);
Unstring for the generous donors (thy) strong (bows);
O bounteous one, be merciful to our children and descendants.

परि॑ णो रु॒द्रस्य॑ हे॒तिर्वृ॑णक्तु॒ परि॑ त्वे॒षस्य॑ दुर्म॒तिर॑घा॒योः ।
अव॑ स्थि॒रा म॒घव॑द्भ्यस्तनुष्व॒ मीढ्व॑स्तो॒काय॒ तन॑याय मृडय ।

अथ नवमीमाह— परि णो रुद्रस्येति।
हन्यतेऽनयेति हेतिरायुधं, रुद्रस्य हेतिर्नोऽस्मान्परिवृणक्तु परितो वर्जितान्करोतु।
कदाचिदपिमा विध्यत्वित्यर्थः।
त्वेषस्य क्रोधोज्ज्वलितस्याघायोरघं पापं प्रहाररूपमिच्छतो रुद्रस्य या दुर्मतिरुग्रबुद्धिः साऽप्य स्मान्पारिवृणक्तु।
स्थिरा विरोधिनाशनाय या दृढा दुर्मतिरस्ति तां मघवद्म्यो हविर्लक्षणान्नयुक्तेभ्यो यजमानेभ्यः सकाशादवतनुष्वावततामपनीतां कुरु।
हे मीढ्वः कामानामभिवर्पक तोकायास्मत्पुत्राय तनयाय तदीयपुत्राय च मृडाय सुखं देहि।

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तुहि꣡ श्रुतं꣡ गर्तस꣡दं यु꣡वानम्
मृगं꣡ न꣡ भीम꣡म् उपहत्नु꣡म् उग्र꣡म्
मॄळा꣡+ जरित्रे꣡ रुदर+ स्त꣡वानो
अन्यं꣡ ते अस्म꣡न् नि꣡ वपन्तु से꣡नाः

Strata

Normal

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

gartasádam ← gartasád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

stuhí ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhīmám ← bhīmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥gám ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upahatnúm ← upahatnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaritré ← jaritár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥ḷá ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vapantu ← √vap- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

स्तु॒हि । श्रु॒तम् । ग॒र्त॒ऽसद॑म् । युवा॑नम् । मृ॒गम् । न । भी॒मम् । उ॒प॒ऽह॒त्नुम् । उ॒ग्रम् ।
मृ॒ळ । ज॒रि॒त्रे । रु॒द्र॒ । स्तवा॑नः । अ॒न्यम् । ते॒ । अ॒स्मत् । नि । व॒प॒न्तु॒ । सेनाः॑ ॥

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• śrutaṃ ← śrutam ← śru
• [verb noun], accusative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• gartasadaṃ ← garta
• [noun], masculine

• gartasadaṃ ← sadam ← sad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “seated.”

• yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• mṛgaṃ ← mṛgam ← mṛga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīmam ← bhīma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• upahatnum ← upahatnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hurtful.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• mṛḍā ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• jaritre ← jaritṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “singer.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• stavāno ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• ’nyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• asman ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• vapantu ← vap
• [verb], plural, Present imperative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

हेस्तोतः श्रुतंविश्रुतम्प्रख्यातंरुद्रंस्तुहि कीदृशं गर्तसदं गर्तोरथस्तत्रसीदन्तंयुवानन्नित्यतरुणं भृगं- नभीमं मृगंसिंहमिवभयङ्करं उपहन्तुं उपहन्तारं शत्रूणांउग्रमुद्गूर्णं हेरुद्र त्वंस्तवानः अस्माभिः स्तू- यमानः सन् जरित्रेस्तोत्रेमह्यम्मृळसुखय तेत्वदीयाः सेनाः अस्मदन्यं अस्मद्भतिरिक्तं पुरुषन्निवपन्तु निघ्नन्तु ॥ ११ ॥

अथाष्टमीमाह— स्तुहि श्रुतमिति हे मदीयंवचः श्रुतं प्रसिद्धं रुद्रं स्तुहि।
कीदृशम् गर्तसदं गर्तसदृशे हृदयपुण्डरीके सर्वदा तिष्ठन्तम्।
‘ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति’ इति स्मृतेः।
युवानं नित्यतरुणम्।
उपहत्नुमुग्रं प्रलयकाले सर्वं जगत्संहर्तुमुग्ररूपिणम्। तत्र दृष्ठान्तः भीमं मृगं न भयंकरं सिंहमिव।
यथा गजविदारणायोग्रः सिंहो भवति तद्वत्।
हे रुद्र स्तवानोऽस्मद्वचसा स्तूयमानो जरित्रे जरणशीले दिने दिने क्षीयमाणेऽस्मच्छरीरे मृड सुखं कुरु।
ते त्वदीयाः सेना अस्मदन्यं वैरिणं निवपन्तु विनाशयन्तु

English translation:

“Glorify the renowned Rudra, riding in his car, ever youthful, destructive, fierce like a formidable wild beast; Rudra, propitiated by praise, grant happiness to him who praises (you), and let your hosts destroy him who is our adversary.”

Praise the famed youth, sitting upon the high seat, the mighty one, pouncing like a terrifying wild beast.
Being praised, have mercy on the singer, Rudra. Let your weapons cast down another than us.

Praise [3] the famous youth, mounted on the chariot seat, Dread and destructive like a fierce wild beast;
Being praised, O Rudra, be merciful to the singer; Let thy missiles smite down another than us.

Praise him the chariot-borne, the young, the famous, fierce, slaying like a dread beast of the forest.
O Rudra, praised, be gracious to the singer. let thy hosts spare us and smite down another.

Praise him the famed, who sits upon the car-seat The young, the fierce, like a dread beast, a slayer. When praised, be gracious, Rudra, to the singer Let thy darts pass us and lay low another.

Preise den berühmten, auf dem Hochsitz thronenden Jüngling, der wie ein wildes Tier aufspießt den Gewaltigen ! Gepriesen habe mit dem Sänger Erbarmen o Rudra ! Einen anderem als uns sollen deine Heerscharen niederwerfen!

Sing’ dem berühmten, jungen Wagenkämpfer, der kräftig angreift, wie ein grimmer Löwe; Sei hold dem Sänger, Rudra, du gelobter; dein Pfeil vernichte andere als wir sind.

Славь знаменитого, сидящего на троне юношу,
Страшного, как нападающий зверь, грозного!
Прославленный, о Рудра, будь милостив к певцу!
Другого, а не нас, пусть повергнут долу твои рати!

• रुद्रः
• गृत्समदः शौनकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषयको अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) अन्यायकारियों को रुलानेवाले सेनापति ! आप (मृगम्) सिंह के (न) समान (भीमम्) भयंकर (श्रुतम्) जो सुने हैं उस (गर्त्तसदम्) घर में बैठकर (उपहत्नुम्) और समीप में मारते हुए (उग्रम्) क्रूर (युवानम्) पूर्ण बलवाले पुरुष की (स्तुहि) स्तुति कर और (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (मृळ) सुखी कर (स्तवानः) स्तुति करता हुआ (अन्यम्) और धर्मात्मा की प्रशंसा कर जिससे विद्वान् (अस्मत्) मेरी उत्तेजना से (ते) तेरी (सेनाः) सेना अर्थात् बल को (नि,वपन्तु) विस्तारें ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राज्य बढ़ाने की इच्छा करें, वे सिंह के समान शत्रुओं में भयंकर और श्रेष्ठों में आनन्द देनेवालों का राजकार्य्य और सेना में सत्कार कर और उनको आज्ञा दे न्याय से निरन्तर राज्य की पालना करे ॥११॥

अन्वय: हे रुद्र सेनेश त्वं मृगं न भीमं श्रुतं गर्त्तसदमुपहत्नुमुग्रं युवानं स्तुहि जरित्रे मृळ स्तवानः सन्नन्यं प्रशंस यतो विद्वांसोऽस्मत्ते सेना निवपन्तु ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुहि) (श्रुतम्) यश्श्रुतवान् तम् (गर्त्तसदम्) यो गर्त्ते गृहे सीदति तम् (युवानम्) पूर्णबलम् (मृगम्) सिंहम् (न) इव (भीमम्) भयङ्करम् (उपहत्नुम्) य उपहन्ति तम् (उग्रम्) क्रूरम् (मृळ) सुखम्। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः (जरित्रे) स्तावकाय (रुद्र) अन्यायकारिणां रोदयितः (स्तवानः) स्तुवन् (अन्यम्) धर्मात्मानम् (ते) तव (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (नि) (वपन्तु) विस्तारयन्तु (सेनाः) बलानि ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राज्यं वर्द्धितुमिच्छेयुस्ते सिंहवच्छत्रूणां भयंकराञ्छ्रेष्ठानामानन्दप्रदान् राजकार्य्ये सेनायां च सत्कृत्य नियोज्य न्यायेन राज्यं सततं पालयेयुः ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राज्य वाढविण्याची इच्छा करतात त्यांनी शत्रूंबरोबर सिंहासारखे भयंकर रीतीने वागावे व श्रेष्ठांना आनंद देणाऱ्या लोकांचा राजकार्यात व सेनेमध्ये सत्कार करावा व न्यायाने निरंतर राज्याचे पालन करावे. ॥ ११ ॥

मीढु॑ष्टम। मीढु॑स्त॒मेति॒ मीढुः॑ऽतम। शिव॑त॒मेति॒ शिव॑ऽतम। शि॒वः। नः॒। सु॒मना॒ इति॑ सु॒ऽमनाः॑। भ॒व॒। प॒र॒मे। वृ॒क्षे। आयु॑धम्। नि॒धायेति॑ नि॒ऽधाय॑। कृत्ति॑म्। वसा॑नः। आ। च॒र॒। पिना॑कम्। बिभ्र॑त्। आ। ग॒हि॒। ५१।

• रुद्रा देवताः
• परमेष्ठी प्रजापतिर्वा देवा ऋषयः
• निचृदार्षी यवमध्या त्रिष्टुप्
• धैवतः

अथ दशमीमाह– मीढुष्ठमेति।
मे मीढुष्ठमातिशयेन सेचक कामानामभिवर्षक, हे शिवतमातिशयेन शान्तस्वरूप नोऽस्मान्प्रति शिवः शान्तः सुमनाः सौमनस्येन स्नेहेन युक्तश्च भव।
आयुधं त्रिशुलादिकं परमेऽत्युन्नते वृक्षे वटाश्वत्थादिरूपे निधाय
२१३८ यथाऽस्माभिर्न दृश्यते तथाऽवस्थाप्य कृत्तिं वसानो व्याघ्रचर्ममात्रं परिदधान आचरास्मदाभिमुख्येनाऽऽगच्छ।
आगच्छन्नपि पिनाकं विभ्रद्भूषणार्थं धनुर्मात्रं हस्ते धारयन्त्राणादिकं परित्यज्याऽऽगह्यागच्छ।

O most bounteous, most auspicious,
Be auspicious and favourably inclined to us;
Placing down thy weapon on the highest tree,
Clad in thy skin, come,
And approach us bearing the spear [4].

सभाध्यक्षादिकों को क्या करना चाहिये, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मीढुष्टम) अत्यन्तपराक्रमयुक्त (शिवतम) अति कल्याणकारी सभा वा सेना के पति ! आप (नः) हमारे लिये (सुमनाः) प्रसन्न चित्त से (शिवः) सुखकारी (भव) हूजिये (आयुधम्) खड्ग, भुशुण्डी और शतघ्नी आदि शस्त्रों का (निधाय) ग्रहण कर (कृत्तिम्) मृगचर्मादि की अङ्गरखी को (वसानः) शरीर में पहिने (पिनाकम्) आत्मा के रक्षक धनुष् वा बखतर आदि को (बिभ्रत्) धारण किये हुए हम लोगों की रक्षा के लिये (आगहि) आइये (परमे) प्रबल (वृक्षे) काटने योग्य शत्रु की सेना में (आचर) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये ॥५१ ॥

भावार्थभाषाः - सभा और सेना के अध्यक्ष आदि लोग अपनी प्रजाओं में मङ्गलाचारी और दुष्टों में अग्नि के तुल्य तेजस्वी दाहक हों, जिससे सब लोग धर्ममार्ग को छोड़ के अधर्म का आचरण कभी न करें ॥५१ ॥

सभाध्यक्षादिभिः किं कार्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मीढुष्टम शिवतम सभासेनेश ! त्वं नः सुमनाः शिवो भव। आयुधं निधाय कृत्तिं वसानः पिनाकं बिभ्रत् सन्नस्माकं रक्षणायागहि परमे वृक्ष आचर ॥५१ ॥

भावार्थभाषाः - सभासेनेशादयः स्वप्रजासु मङ्गलाचारिणो दुष्टेषु चाग्निरिव दाहकाः स्युर्येन सर्वे धर्मपथं विहायाधर्मं कदापि नाचरेयुः ॥५१ ॥

भावार्थभाषाः - सभा व सेनेचे अध्यक्ष इत्यादी आपल्या प्रजेचे कल्याण करणारे असावेत व दुष्टांसाठी अग्नीप्रमाणे तेजस्वी व दाहक असावेत. यामुळे सर्व लोक धार्मिक बनून अधर्माचे आचरण करणार नाहीत.

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गृत्समद (आङ्गिरसः शौनहोत्रः पश्चाद्) भार्गवः शौनकः
• छन्दः - जगती

त्व꣡म् अग्ने रुद्रो꣡ अ꣡सुरो महो꣡ दिव꣡स्
तुवं꣡ श꣡र्धो मा꣡रुतम् पृक्ष꣡ ईशिषे
तुवं꣡ वा꣡तैर् अरुणइ꣡र् यासि शंगय꣡स्
तुव꣡म् पूषा꣡ विधतः꣡ पासि नु꣡ त्म꣡ना

Strata

Normal

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥kṣáḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aruṇaíḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śaṁgayáḥ ← śaṁgayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́taiḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāsi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)
{}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vidhatáḥ ← √vidh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । रु॒द्रः । असु॑रः । म॒हः । दि॒वः । त्वम् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । पृ॒क्षः । ई॒शि॒षे॒ ।
त्वम् । वातैः॑ । अ॒रु॒णैः । या॒सि॒ । श॒म्ऽग॒यः । त्वम् । पू॒षा । वि॒ध॒तः । पा॒सि॒ । नु । त्मना॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rudro ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• asuro ← asuraḥ ← asura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “troop.”

• mārutam ← māruta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Marut(a).”

• pṛkṣa ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “food; refreshment; power.”

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vātair ← vātaiḥ ← vāta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• aruṇair ← aruṇaiḥ ← aruṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• yāsi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śaṅgayas ← śaṅgayaḥ ← śaṃgaya
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vidhataḥ ← vidh
• [verb noun], accusative, plural
• “worship; offer.”

• pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

हेअग्ने त्वं महोदिवोमहतोद्युलोकात् उपलक्षणमेतत् लोकत्रयात् असुरः शत्रूणान्निरसिता रुद्रोसि रुद्दुःखं दुःखहेतुर्वापापादिः तस्यद्रावयिताएतन्नामकोदेवोसि रुद्रोवाएषयदग्निरित्यादिष्वग्नेरुद्रश- ब्देनव्यवहारात् यद्वा त्वंरुद्रः रौति मामनिष्ट्वानरादुःखेपतिष्यन्तीतिरुद्रः तादृशोसि रुद्रोरौतीति- सतइतिनिरुक्तम् । तथामहोमहतोदिवोद्युलोकस्यसम्बन्धी असुरोसि असुर्बलन्तस्यदाताआदित्यरूप- श्चत्वमसि अग्नेर्द्युलोकसम्बन्ध्यसुरत्वमुतवादिवोअसुरयमन्मेत्यादिषु तथात्वम्मारुतंशर्धः मरुत्समूह- रूपम्बलमसि वायुरूपश्चत्वमसीत्यर्थः एवमग्न्यादित्यवायुरूपस्त्वम् पृक्षो ऽन्नस्य हविर्लक्षणस्य ईशिषे ईश्वरोभवसि यस्मादेवं तस्मात् त्वंवातैर्वायुसदृशैररुणैररुणवर्णैरश्वैः शङ्गयः सुखस्य गृहरूप आवासभूतः सन् यासिप्राप्नोषियागगृहं यद्वा अरुणैर्गमनशीलैर्वातैर्वायुभिरुत्पन्नः सन् यासिवने तथात्वं- पूषासर्वस्यपोषकःसन् नुक्षिप्रं त्मना आत्मना अनुग्रहरूपयास्वबुद्ध्यैव विधतः परिचरतोयजमानान् पासि ॥ ६ ॥

हे भगवन्न् अग्ने स्वयं रुद्र एव त्वं, यो रोदयिता सर्वेषामुपसंहारे । ‘रोदेर्णिलुक्च’ इति रक्प्रत्ययः ।

रोदनहेतुमाह - असुरः निरसिता सर्वाधिकाराणां - ‘असेरुरन्’ इत्य् उरन्-प्रत्ययः । एवं संहारमूर्तिरूपेणाग्निस्स्तूयते, शत्रुमारणादौ रुद्रवद्भावात् । यथा ‘एषा वा अस्य घोरा तनूः’ इति ।

यद्वा - रुद्रवान् रुद्रः मत्वर्थीयोकारः, रुद्रपराक्रमवान् इत्यर्थः ।

दिवो द्युलोकस्य महः उत्सवकारी त्वं हविषां प्रदानेन । ‘ऊडिदम्’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।
यद्वा - देव उच्यते । दिवः द्युलोकवासिनां देवनां महः महान् महादेव इत्यर्थः । महतीति महः, पचाद्यच् ।

त्वमेव पृक्षः अन्नस्य ईशिषे ।
‘ईशस्से’ इतीडागमः ।
पृड् इत्य् अन्न-नाम । पृक्षतिश् छान्दसः पृणक्ति-पर्यायः, ततः क्विप् । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।

यस्मादन्नस्येशिषे, तस्मात् त्वमेव मारुतं मरुतां सम्बन्धि शर्धः बलं च, त्वदायत्तत्वात् । त्व वातैर् वाततुल्यैः वातजवैः अरुणैः सन्ध्यावर्णैः अश्वैर् यासि । शंगयः सुख-गृहं त्वमेव पूषा पोषको भूत्वा विधतः परिचरतः पासि चरुपुरोडाशादिभिस् त्वाम् अर्चयतो रक्षसि । ‘श्वन्नुक्षन्पूषन्’ इति षुषेः कनिन्प्रत्ययो निपातितः । विध विधाने तौदादिकः, ‘शतुरनुमः’ इति विभक्तेरुदात्त त्वम् । नु क्षिप्रं त्मना आत्मना स्वयमेव । ‘मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः’ इत्याकारलोपः ।

हे अग्ने रुद्ररूप एवंगुणविशिष्टस् त्वं रुद्रतुल्यपराक्रमो भूत्वा अनया घोरया तन्वा अस्माकं शत्रून् मारयेति भावः । ‘एषा वा अस्य घोरा तनूर्यद्र्द्रः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

English translation:

“You, Agni, are Rudra, the expeller (of foes) from the expanse of heaven; you are the strength of the Maruts; you are supreme over (sacrificial) food; you, who are plural asantly domiciled (in the hall of sacrifice), go with ruddy horses, (fleet as) the wind; as Pūṣan, you cherish, of yours own will, those who offer worship.”

You, Agni, as lord of great heaven, are Rudra; you, as the troop of Maruts, are master of strengthening nourishment [=rain].
You, as luck for livestock, drive with the ruddy winds (as horses); you, as Pūṣan, protect the ones doing honor, in your own person.

I do not understand the cmpd śaṃgayá-. Wackernagel (AIG II.1.309) classifies it with cmpds with governing first-member prepositions, but śám, though uninflected, does not function like even the improper prepositions/preverbs like áram. He does recognize its singularity (314-15), but keeps it in this category, in which it seems out of place.

Rudra art thou, the Asura of mighty heaven: thou art the Maruts’ host, thou art the Lord of food,
Thou goest with red winds: bliss hast thou in thine home. As Pusan thou thyself protectest worshippers.

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the high Heaven 1;
thou, being the host of the Maruts, rulest over nourishment.
Thou goest along with the flame-coloured Winds, bringing happiness to our home.
Thou, being Pûshan, protectest thy worshippers by thy own might.

Thou, O Agni, art Rudra, the Asura of the mighty sky,
Thou art the host of the Maruts, thou art lord of food;
Thou farest with ruddy winds, blessing the household;
Thou, as Pusan dost, protectest thy worshippers with thyself.

Du, Agni, bist Rudra, der Asura des großen Himmels; als Marutheer verfügst du über die Stärke. Du fährst mit den rötlichen Windrossen, dem Hausstand heilbringend; du schützest als Pusan in eigener Person die Verehrer.

Und Rudra bist du, des erhabnen Himmels Geist, die Marutschar, o Agni, Labung wohnt dir bei; Auf feur’gen Winden gehst du, bringst uns Glück ins Haus, und Puschan bist du, schützest die Verehrer recht.

Ты, о Агни, – Рудра, Асура великого неба.
Ты, (как) толпа Марутов, владеешь силой изобилия.
Ты взмываешь алыми ветрами, (неся) благословение домашнему очагу.
Ты, (как) Пушан, защищаешь самим собой почитающих (тебя).

• अग्निः
• आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान दाह करनेवाले ! (त्वम्) आप (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाले (असुरः) मेघ के समान (महः) बड़े (त्वम्) आप (मारुतम्) मरुत् विषयक (पृक्षः) सम्बन्ध और (दिवः) प्रकाशमान पदार्थ के (शर्द्धः) बल के (इशिषे) ईश्वर हैं उसके व्यवहार प्रकाश करने में समर्थ हैं। (त्वम्) आप (वातैः) पवनों से और (अरुणैः) अग्नि आदि पदार्थों के साथ (यासि) प्राप्त होते हैं। (पूषा) पुष्टि करने और (शङ्गयः) सुख प्राप्ति करानेवाले (त्वम्) आप (त्मना) अपने से (विधतः) सेवकों की (नु) शीघ्र (पासि) पालना करते हैं। इससे किसको सत्कार करने योग्य नहीं होते ? ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो जन बल की इच्छा करते दुष्टाचारियों को अच्छे प्रकार ताड़ना देकर धर्माचारियों को सुखी करते और सदैव सबकी उन्नति को चाह्ते हैं, वे अतुल ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने त्वं रुद्रोऽसुरो मेघइव महो महांस्त्वं मारुतं पृक्षो दिवः शर्ध ईशिषे त्वं वातैररुणैः सह यासि पूषा शङ्गयस्त्वं त्मना विधतो नु पासि तस्मात् कस्य सत्कर्त्तव्यो न भवसि ? ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव दाहकृत (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (असुरः) मेघइव (महः) महान् (दिवः) प्रकाशमानस्य (त्वम्) (शर्द्धः) बलम् (मारुतम्) महद्विषयम् (पृक्षः) संपृक्तम् (इशिषे) (त्वम्) (वातैः) वायुभिः (अरुणैः)अग्न्यादिभिः (यासि) प्राप्नोषि (शङ्गयः) शं सुखं गमयति सं (त्वम्) (पूषा) पोषकः (विधतः) सेवकान् (पासि) पालयसि (नु) सद्यः (त्मना) आत्मना ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये जना बलमिच्छन्ति दुष्टान् सन्ताड्य धर्माचारिणः सुखयन्ति सदैव सर्वस्योन्नतिमिच्छन्ति तेऽसंख्यैश्वर्य्यं प्राप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे बलाची इच्छा करतात, दुष्टांची ताडना करतात, धर्माचरण करणाऱ्यांना सुखी ठेवतात व सर्वांची उन्नती इच्छितात, ती अतुल ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ वो रा꣡जानम् अध्वर꣡स्य रुद्रं꣡
हो꣡तारं सत्यय꣡जं रो꣡दसीयोः
अग्नि꣡म् पुरा꣡ तनयित्नो꣡र् अचि꣡त्ताद्
धि꣡रण्यरूपम् अ꣡वसे कृणुध्वम्

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

satyayájam ← satyayáj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

acíttāt ← acítta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)
{}

tanayitnóḥ ← tanayitnú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

híraṇyarūpam ← híraṇyarūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

आ । वः॒ । राजा॑नम् । अ॒ध्व॒रस्य॑ । रु॒द्रम् । होता॑रम् । स॒त्य॒ऽयज॑म् । रोद॑स्योः ।
अ॒ग्निम् । पु॒रा । त॒न॒यि॒त्नोः । अ॒चित्ता॑त् । हिर॑ण्यऽरूपम् । अव॑से । कृ॒णु॒ध्व॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• satyayajaṃ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyayajaṃ ← yajam ← yaj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• tanayitnor ← tanayitnoḥ ← tanayitnu
• [noun], ablative, singular, masculine

• acittāddhiraṇyarūpam ← acittāt ← acitta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “unexpected.”

• acittāddhiraṇyarūpam ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• acittāddhiraṇyarūpam ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे ऋत्विग्यजमानाः अध्वरस्य यज्ञस्य राजानम् अधिपतिं होतारं देवानामाह्वातारं रुद्रं रोरूयमाणं द्रवन्तं शत्रून् रोदयन्तं वा । यद्वा । एषा वा अग्नेस्तनूर्यद्रुद्रः’ इति रुद्रात्मकं रोदस्योः द्यावापृथिव्योः सत्ययजं सत्यस्यान्नस्य दातारम् । यद्वा । सत्ययजं सत्येन हविषा देवान् यजन्तम् । यद्वा । रोदस्योर्व्याप्य वर्तमानम् ‘हिरण्यरूपं सुवर्णप्रभम् एवंविधम् अग्निं वः युष्माकम् अवसे रक्षणाय तनयित्नोः । तनयित्नुरशनिः स ह्याकस्मिकः । तत्सदृशात् अचित्तात् । न विद्यते चित्तं यस्मिन् तदचित्तम् । चित्तोपलक्षितसवेंन्द्रियोपसंहारो मरणमिति यावत् । तस्मान्मरणात् पुरा प्रागेव आ कृणुध्वम् । यूयं समन्ताद्धविर्भिरग्निं भजध्वम् ॥ रुद्रम् । रोदयतेः ‘रोदेर्णिलुक्च’ ( उ. सू. २. १७९ ) इति रक्प्रत्ययः । तनयित्नोः । तनिः शब्दार्थः । चुरादिरदन्तः । ‘स्तनिशुधिपुषिगमिमनिभ्यो मेरित्नुच् ’ ( उ. सू.३. ३०९ ) इति इत्नुच्प्रत्ययः । चित्स्वरेणान्तोदात्तः । सुपा सहैकादेशे एकादेशस्वरः । कृणुध्वम् । कृवि हिंसाकरणयोः ‘। लोटि रूपम् ॥

English translation:

“Secure Agni, the king of sacrifice, the afflicter (of foes), the invoker (of the gods), the distributor of food through heaven and earth, the golden-formed, for your protection before (surprised by) sudden death.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purā tanayitnor acittāt = liṭ, before the unconsciousness of the thunderbolt; this implies a state of unconsciousness, or death as sudden as if the work of the thunderbolt

Make [=ignite] him here, the king, the Rudra of your ceremony, the Hotar whose sacrifice comes true in the two world-halves,
Agni of golden form—(make him) for help for you in the face of
unexpected thundering.

I render vs.-final kṛṇudhvam twice – once with vs.-initial ā́in the meaning ‘make = kindle’, rather than with most tr. ‘bring here’, and once with the quasiinfinitival dat. ávase.

It is not entirely clear why Agni is identified as Rudra here. The word is most likely to be construed with the gen. adhvarásya as “the Rudra of the/your ceremony,” on the basis of I.114.4 rudráṃ yajñasā́dham “Rudra bringing the sacrifice to success” and III.2.5 (also of Agni) rudráṃ yajñā́nāṃ sā́dhadiṣṭim “the Rudra of the sacrifices, bringing success to the offerings.” Perhaps the point of comparison is Rudra’s healing powers and, esp. here, his ability to ward off threats of all sorts, in this case the “unexpected thundering” (tanayitnór acíttāt) of pāda c.

ródasyoḥ can be either gen. (with most tr.) or loc. (so published translation). There is little riding on the choice.

As most interpr. take it, “unexpected thundering” is probably a reference to all sorts of unforeseen dangers, rather than specifically of a sudden storm.

WIN, to assist you, Rudra, Lord of worship, Priest of both worlds, effectual
Sacrificer,
Agni, invested with his golden colours, before the thunder strike and lay you senseless.

Draw Rudra hither for your protection 1, the king of sacrifice, the truly sacrificing Hotri of the two worlds 2, the golden-coloured Agni, before the unseen thunderbolt (strikes you).

Den König eures Opfers, den Rudra, den wahrhaft opfernden Hotri beider Welten, den goldfarbigen Agni gewinnet zur Gunst, noch rechtzeitg vor dem unerwarteten Donnerschlag.

Des Opfers König, ihn den hehren Agni, der recht verehrt, den Priester beider Welten, Eh’ noch der laute Donnerer gewahrt wird, schafft euch zur Hülfe her, den goldgefärbten.

Царя обряда, Рудру,
Хотара обоих миров, истинно жертвующего, –
Агни цвета золота привлеките (нам) на помощь,
Прежде (чем грянет) неожиданный удар грома!

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सोलह ऋचावाले तीसरे सूक्त का वर्णन है उसके प्रथम मन्त्र में सूर्य्यरूप अग्नि के दृष्टान्त से राज प्रजाजनों के कृत्य का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे यथार्थवक्ता विद्वानो ! जैसे हम लोग (वः) आपके (अध्वरस्य) न नष्ट करने योग्य राज्य के (अवसे) धर्मात्माओं की रक्षा और दुष्टों के नाश करने के लिये (होतारम्) देने (सत्ययजम्) सत्य ही को प्राप्त होने और (रुद्रम्) दुष्टों के रुलानेवाले (अचित्तात्) जिसमें चित्त नहीं स्थिर होता, ऐसी (तनयित्नोः) बिजुली के (हिरण्यरूपम्) तेजरूप के समान रूपवाले वा (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी के मध्य में (अग्निम्) सूर्य्य के सदृश (राजानम्) प्रकाशमान न्याय (पुरा) प्रथम करें, वैसा हम लोगों के बीच राजा आप लोग (आ, कृणुध्वम्) सब प्रकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् लोगो ! राजा और प्रजाजनों के साथ एक सम्मति करके जैसे ईश्वर ने ब्रह्माण्ड के मध्य में सूर्य्य को स्थित करके सब का प्रियसुख साधन किया, वैसे ही हम लोगों के मध्य में उत्तम गुण, कर्म और स्वभावयुक्त को राजा करके हम लोगों के हित को आप लोग सिद्ध करो, जिससे आप लोगों का भी प्रिय सिद्ध होवे ॥१॥

अन्वय: हे आप्ता विद्वांसो ! यथा वयं वोऽध्वरस्यावसे होतारं सत्ययजं रुद्रमचित्तात् तनयित्नोर्हिरण्यरूपं रोदस्योरग्निमिव राजानं पुरा कुर्याम तथाभूतमस्माकं नृपं यूयमाकृणुध्वम् ॥१॥

अथ सूर्य्यरूपाग्निदृष्टान्तेन राजप्रजाजनकृत्यमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वः) युष्माकम् (राजानम्) प्रकाशमानम् (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य राज्यस्य (रुद्रम्) दुष्टानां रोदयितारम् (होतारम्) दातारम् (सत्ययजम्) यः सत्यमेव यजति सङ्गच्छते तम् (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योर्मध्ये (अग्निम्) सूर्य्यमिव वर्त्तमानम् (पुरा) पुरस्तात् (तनयित्नोः) विद्युतः (अचित्तात्) अविद्यमानं चित्तं यत्र तस्मात् (हिरण्यरूपम्) हिरण्यस्य तेजसो रूपमिव रूपं यस्य तम् (अवसे) धर्मात्मनां रक्षणाय दुष्टानां हिंसनाय (कृणुध्वम्) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! राजप्रजाजनैरेकसम्मतिं कृत्वा यथेश्वरेण ब्रह्माण्डस्य मध्ये सूर्य्यं स्थापयित्वा सर्वस्य प्रियं साधितं तथाभूतं राजानमस्माकं मध्ये शुभगुणकर्मस्वभावाऽन्वितं नृपं कृत्वाऽस्माकं हितं यूयं साधयत यतो युष्माकमपि प्रियं सिध्येत् ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, राजा व प्रजा यांच्या कृत्याचे व गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्व सूक्तार्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो! जसे ईश्वराने ब्रह्मांडात सूर्य स्थित करून सर्वांचे प्रिय सुख साधन निर्माण केलेले आहे. तसे राजा व प्रजा यांच्या संमतीने आमच्यातील गुणकर्मस्वभाव उत्तम असेल त्याला राजा करून आमचे हित साधा. ज्यामुळे तुमचेही हित व्हावे ॥ १ ॥

पि॒ता वि॒राजा॑मृष॒भो र॑यी॒णाम् ।
अ॒न्तरि॑ख्षव्ँ वि॒श्वरू॑प॒ आवि॑वेश ।
तम॒र्कैर॒भ्य॑र्चन्ति व॒थ्सम् ।
``ब्रह्म॒ सन्त॒म्ब्रह्म॑णा व॒र्धय॑न्तः ।

योऽयं वेन आदित्यः पूर्वमुक्तः सोऽयं विराजां विशेषेण राजमानानां रयीणां धनानां पिता पालयिता, ऋषभः श्रेष्ठः, विश्वरूपः पुर्वाह्णादिषु वसन्तादिषु कालविशेषेषु च बहुरूपः तादृशोऽयमिदमन्तरिक्षमाविवेश प्रतिदिनं प्रविशति । ब्रह्म सन्तं परब्रह्मस्वरूप एव भूत्वाऽवस्थितं ततं आदित्यं ब्रह्मणा मन्त्रेण वर्धयन्तो ब्राह्मणा अर्कैः अर्चनीयैः अभ्यर्चन्ति अभितः पूजयन्ति । तत्र दृष्टान्तः - वत्सं यथा दोग्धुकामाः पुरुषा वत्समुपलालयन्ति एवं फलकामा आदित्यमभ्यर्चन्ति ॥

ब्रह्म॑ दे॒वान॑जनयत् ।
ब्रह्म॒ विश्व॑मि॒दञ्जग॑त् ।
ब्रह्म॑णः ख्ष॒त्रन्निर्मि॑तम् ।
ब्रह्म॑ ब्राह्म॒ण आ॒त्मना᳚ ।

यज्जगत्कारणं ब्रह्म तदेव देवान् इन्द्रादीन् जनयत् । तथैव तद्ब्रह्मान्यदपि विश्वं सर्वमिदं जगत् अजनयत् । ब्रह्मणः सकाशात् क्षत्त्रं निर्मितं क्षत्त्रियजातिर्निर्मिता । यत्परं ब्रह्म तत् आत्मना स्वस्वरूपेणैव ब्राह्मणः अभवत् । अस्ति हि ब्राह्मणशरीरे परब्रह्मण आविर्भावविशेपः । अत एवाध्यापनादावधिक्रियते ॥

अ॒न्तर॑स्मिन्नि॒मे लो॒काः ॥ 67 ॥
अ॒न्तर्विश्व॑मि॒दञ्जग॑त् ।
ब्रह्मै॒व भू॒ताना॒ञ्ज्येष्ठ᳚म् ।
तेन॒ को॑ऽर्हति॒ स्पर्धि॑तुम् ।

अस्मिन् ब्रह्मणि अन्तः मध्ये इमे भूरादयो लोकाः अवस्थिताः । तथैव अन्तः मध्ये विश्वं सर्वमिदं जगत्स्थावरजङ्गमरूपमवस्थितम् । तस्मात्कारणाद्ब्रह्मैव भूतानामाकाशादिपञ्चमहाभूतानां प्राणिनां च मध्ये ज्येष्ठं अतिशयेन श्रेष्ठं प्रशस्तं च । तेन तादृशेन ब्रह्मणा को नामान्यः पुरुषः स्पर्धितुमर्हति’ तत्समानस्य स्पर्धा युक्ता, न चास्ति कश्चित्समानः । अत एव श्वेताश्वतरशाखायामभिधीयते ‘न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते’ इति ॥

ब्रह्म॑न्दे॒वास्त्रय॑स्त्रिꣳशत् ।
ब्रह्म॑न्निन्द्रप्रजाप॒ती ।
ब्रह्म॑न् ह॒ विश्वा॑ भू॒तानि॑ ।
ना॒वीवा॒न्तस्स॒माहि॑ता ।

हे ब्रह्मन्यथोक्ते ब्रह्मणि त्रयस्त्रिंशद्देवाः ‘ये देवा दिव्येकादश स्थ’ इति मन्त्रोक्ताः समाहिताः । तथा ब्रह्मन् परब्रह्मण्येव देवस्वामिनाविन्द्रप्रजापती समाहितौ । तया ब्रह्मण्येव विश्वा भूतानि सर्वाणि स्थावरजङ्गमान्यन्तः समाहितानि सम्यगवस्थितानि । तत्र दृष्टान्तो नावीवेति । यथा समुद्रनद्यादितरणवेलायां चेतनाचेतनानि वस्तूनि नौमध्येऽवस्थाप्यन्ते तद्वत् ॥

चत॑स्र॒ आशा॒ᳶ प्रच॑रन्त्व् अ॒ग्नयः॑ ।
इ॒मन् नो॑ य॒ज्ञन् न॑यतु प्रजा॒नन्न् ।
घृ॒तम् पिन्व॑न्न् अ॒जरꣳ॑ सु॒वीर᳚म् ॥ 68 ॥
+++(प्रकाशकत्वेन)+++ ब्रह्म॑ स॒मिद् भ॑व॒त्य् आहु॑तीनाम् ।

यथोक्ते ब्रह्मणि चतस्र आशाः चतुर्विधाः प्राच्यादिदिशः प्रति अग्नय आहवनीयाद्याः प्रचरन्तु प्रकर्षेण वर्तन्ताम् । पूर्वस्यां दिश्याहववनीयः दक्षिणस्यां दिश्यन्वाहार्यपचनः पश्चिमायां दिशि गार्हपत्यः उदीच्यां दिश्याग्नीध्रीयः । तथाविधः सर्वाधारपरमात्मा नः अस्मदीयं इमं यज्ञं प्रजानन् प्रकर्षेणानुसंदधानो नयतु समाप्तिं प्रापयतु । किं कुर्वन्? अजरमविनश्वरं सुवीरं शोभनापत्यहेतुभूतमिदं घृतमाहुतिरूपं पिन्वन् पिबन् । किं बहुना, आहुतीनामस्माभिरनुष्ठीयमानानां ब्रह्म समिद्भवति परब्रह्मैव सम्यक्प्रकाशकं भवति ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡ष्णोर् नु꣡ कं वीरि꣡याणि प्र꣡ वोचं
यः꣡ पा꣡र्थिवानि विममे꣡ र꣡जांसि
यो꣡ अ꣡स्कभायद् उ꣡त्तरं सध꣡स्थं
विचक्रमाण꣡स् त्रे᳐धो꣡रुगायः꣡

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

kam ← kam (invariable)
{}

nú ← nú (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vocam ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pā́rthivāni ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vimamé ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áskabhāyat ← √skambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úttaram ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)
{}

urugāyáḥ ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakramāṇáḥ ← √kramⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

विष्णोः॑ । नु । क॒म् । वी॒र्या॑णि । प्र । वो॒च॒म् । यः । पार्थि॑वानि । वि॒ऽम॒मे । रजां॑सि ।
यः । अस्क॑भायत् । उत्ऽत॑रम् । स॒धऽस्थ॑म् । वि॒ऽच॒क्र॒मा॒णः । त्रे॒धा । उ॒रु॒ऽगा॒यः ॥

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• kaṃ ← kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• vīryāṇi ← vīrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocaṃ ← vocam ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārthivāni ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• vimame ← vimā ← √mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• askabhāyad ← askabhāyat ← skabhāy ← √skambh
• [verb], singular, Imperfect

• uttaraṃ ← uttaram ← uttara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• sadhasthaṃ ← sadhastham ← sadhastha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• vicakramāṇas ← vicakramāṇaḥ ← vikram ← √kram
• [verb noun], nominative, singular
• “act heroicly; stride.”

• tredhorugāyaḥ ← tredhā
• [adverb]
• “threefold.”

• tredhorugāyaḥ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• tredhorugāyaḥ ← gāyaḥ ← gāya
• [noun], nominative, singular, masculine

हे नराः विष्णोः व्यापनशीलस्य देवस्य वीर्याणि वीरकर्माणि नु कम् अतिशीघ्रं प्र वोचम् प्रब्रवीमि । अत्र यद्यपि नु कम् इति पदद्वयं तथापि यास्केन ’ नवोत्तराणि पदानि ’ (नि. ३. १३ ) इत्युक्तत्वात् शाखान्तरे एकत्वेन पाठाच्च नु इत्येतस्मिन्नेवार्थे नु कम् इति पदद्वयम् । कानि तानीति तत्राह । यः विष्णुः पार्थिवानि पृथिवीसंबन्धीनि रजांसि रञ्जनात्मकानि क्षित्यादिलोकत्रयाभिमानीनि अग्निवाय्वादित्यरूपाणि रजांसि विममे विशेषेण निर्ममे । अत्र त्रयो लोका अपि पृथिवी शब्दवाच्याः । तथा च मन्त्रान्तरं – यदिन्द्राग्नी अवमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यां परमस्यामुत स्थः ( ऋ. सं. १. १०८.९) इति। तैत्तिरीयेऽपि - योऽस्यां पृथिव्यामस्यायुषा’ इत्युपक्रम्य ‘यो द्वितीयस्यां तृतीयस्यां पृथिव्याम्’ (तै. सं. १. २. १२. १ ) इति । तस्मात् लोकत्रयस्य पृथिवीशब्दवाच्यत्वम् । किंच यः च विष्णुः उत्तरम् उद्गततरमतिविस्तीर्णं सधस्थं सहस्थानं लोकत्रयाश्रयभूतमन्तरिक्षम् अस्कभायत् तेषामाधारत्वेन स्तम्भितवान् निर्मितवानित्यर्थः । अनेन अन्तरिक्षाश्रितं लोकत्रयमपि सृष्टवानित्युक्तं भवति । यद्वा । यो विष्णुः पार्थिवानि पृथिवीसंबन्धीनि रजांसि पृथिव्या अधस्तनसप्तलोकान् विममे विविधं निर्मितवान् । रजःशब्दो लोकवाची, ‘ लोका रजांस्युच्यन्ते । इति यास्केनोक्तत्वात् । किंच यश्चोत्तरम् उद्गततरम् उत्तरभाविनं सधस्थं सहस्थानं पुण्यकृतां सहनिवासयोग्यं भूरादिलोकसप्तकम् अस्कभायत् स्कम्भितवान् सृष्टवानित्यर्थः ॥ स्कम्भेः ‘स्तम्भुस्तुम्भु इति विहितस्य श्नः छन्दसि शायजपि’ इति व्यत्ययेन शायजादेशः ॥ अथवा पार्थिवानि पृथिवीनिमित्तकानि रजांसि लोकान् विममे । भूरादिलोकत्रयमित्यर्थः । भूम्याम् उपार्जितकर्मभोगार्थत्वात् इतरलोकानां तत्कारणत्वम्। किंच यश्चोत्तरम् उत्कृष्टतरं सर्वेषां लोकानामुपरिभूतम् । अपुनरावृत्तेः तस्योत्कृष्टत्वम् । सधस्थम् उपासकानां सहस्थानं सत्यलोकमस्कभायत् स्कम्भितवान् ध्रुवं स्थापितवानित्यर्थः । किं कुर्वन् । त्रेधा विचक्रमाणः त्रिप्रकारं स्वसृष्टान् लोकान्विविधं क्रममाणः । विष्णोस्त्रेधा क्रमणम् इदं विष्णुर्वि चक्रमे ’ ( ऋ. सं. १, २२, १७ ) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धम् । अत एव उरुगायः उरुभिः महद्भिः गीयमानः अतिप्रभूतं गीयमानो वा । य एवं कृतवान् तादृशस्य विष्णोर्वीर्याणि प्र वोचम् ॥

नुकम् इति क्षिप्रनाम । विष्णोर् वीर्याणि वीरकर्माणि प्रवोचं प्रकर्षेण ब्रवीमि । छान्दसो लुङ् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः । विष्णुर् विशेष्यते - यः पार्थिवानि पृथिव्य्-अन्तरिक्ष-द्युलोक-भवानि । पृथिवीशब्देन त्रयो लोका उच्यन्ते, यथा ‘यो द्वितीयस्यां तृतीयस्यां पृथिव्याम्’ इति ।+++(5)+++ ‘पृथिव्या ञाञौ’ इत्यञ्प्रत्ययः । यः पार्थिवानि रजांसि ज्योतींषि आग्ना-विद्युत्-सूर्यात्मकानि विममे विनिर्मितवान् । यद्वा - पार्थिवानि पृथुषु भवानि रजांसि वसूनी विममे ।

किञ्च - य उत्तरं सधस्थं संस्थानं सर्वेषाम् अन्तरिक्षम् । ‘सुपि स्थः’ इति कः । ‘सधमाधस्थयोः’ इति सधादेश । तद् अस्कभायत् अस्तम्भयत् अधारयत् । अस्कभ्नाद् इति वक्तव्ये ‘स्तन्भुस्तुन्भुस्कन्भुस्कुन्भुस्कुञ्भ्यः श्नुश्च’ इति श्नाप्रत्ययः । ‘छन्दसि शायजपि’ इति व्यत्ययेन हेरभावेपि श्नश्शायजादेशः ।

किं कुर्वन्न् इत्य् आह – विचक्रमाणस् त्रेधा त्रिषु लोकेषु विभज्य क्रममाणः पदत्रयं कुर्वन् । लिटः कानजादेशः । उरुगायः उरुभिर् महात्मभिर् गायत इति उरुगायः । कै गै शब्दे, घञि ‘आतो युक्चिण्कृतोः’ इति युक्, थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा - उरुभिर् गन्तव्यः । गाङ् गतौ । य इत्थमित्थमकरोत्तस्य विष्णोर्वीर्यार्णि प्रवोचम् स मेधीदार्ढ्यं करोत्विति ॥

English translation:

“Earnetly I glorify the exploits of Viṣṇu, who made the three worlds; who sustained the lofty aggregate site (of the spheres); thrice traversing (the whole); who is praised by the exalted.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pārthivāni vimame rajāṃsi = lit. he made the earthly regions;

Pṛthivī = three worlds: atra trayo lokā api pṛthivī śabdavācyā; Indra and Agni are said to abide in the lower, middle and upper pṛthivī or world– yad indrāgnī avamasyām pṛthīvyām madhyamasyām paramasyam uta stha (RV. 1.108.9; Taittirīya Saṃhitā 1.2.12.1); seven lower lokās are also included in the word pṛthivī;or, the term is limited to the three regions addressed in prayer, bhūḥ bhuvar svar; who sustained the lofty: uttaram sadhastham askabhāyat: sadastha = the firmament, as the asylum of the three regions– lokatrayāśrayabhūtam antarikṣam; or, the seven regions above the earth; or, the highest region of all, whence there is no return; or the above of the righteous, the satya-loka;

Askabhāyat = nirmitavān, created; thrice traversing: vicakramāṇas tredhā (idam viṣṇurvi cakrame: RV. 1.22.17); traversing in various ways in own created worlds

Now shall I proclaim the heroic deeds of Viṣṇu, who measured out the earthly realms,
who propped up the higher seat, having stridden out three times, the wide-ranging one.

The hymn begins with an almost exact echo of the famous opening pāda of the Indra hymn I.32 índrasya nú vīryā̀ṇi prá vocam. In place of índrasya we have víṣṇoḥ and the missing syllable is made up by inserting the fairly functionless particle kam after nú.

I WILL declare the mighty deeds of Visnu, of him who measured out the earthly regions,
Who propped the highest place of congregation, thrice setting down his footstep, widely striding.

I will proclaim the mighty deeds of Viṣṇu, Of him who measured out the earthly spaces; Who, firmly propping up the higher station, Strode out in triple regions, widely pacing.

I shall proclaim the mighty deeds of Visnu
Who meted out the spaces of the earth,
Who established the highest abode,
Stepping thrice, the far-goer.

Des Vishnu Heldentaten will ich nun verkünden, der die irdischen Räume durchmessen hat, der die obere Wohnstätte stützte, nachdem er dreimal ausgeschritten war, der Weitschreiter.

Des Vischnu grosse Thaten will ich preisen, der weit durchmessen hat der Erde Räume, Befestigt hat den höchsten Sitz des Himmels, dreimal ausschreitend mit gewalt’gen Schritten.

Я хочу сейчас провозгласить героические деяния Вишну
Который измерил земные пространства,
Который укрепил верхнее общее жилище,
Трижды шагнув, (он,) далеко идущий.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः ऋचावाले १५४ एकसौ चौपनवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर और मुक्तिपद का वर्णन करते हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (पार्थिवानि) पृथिवी में विदित (रजांसि) लोकों को अर्थात् पृथिवी में विख्यात सब स्थलों को (नु) शीघ्र (विममे) अनेक प्रकार से रचता वा (यः) जो (उरुगायः) बहुत वेदमन्त्रों से गाया जाता वा स्तुति किया जाता (उत्तरम्) प्रलय से अनन्तर (सधस्थम्) एक साथ के स्थान को (त्रेधा) तीन प्रकार से (विचक्रमाणः) विशेषकर कँपाता हुआ (अस्कभायत्) रोकता है उस (विष्णोः) सर्वत्र व्याप्त होनेवाले परमेश्वर के (वीर्याणि) पराक्रमों को (प्र वोचम्) अच्छे प्रकार कहूँ और उससे (कम्) सुख पाऊँ वैसे तुम करो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपनी आकर्षण शक्ति से सब भूगोलों को धारण करता है, वैसे सूर्य्यादि लोक, कारण और जीवों को जगदीश्वर धारण कर रहा है। जो इन असंख्य लोकों को शीघ्र निर्माण करता और जिसमें प्रलय को प्राप्त होते हैं, वही सबको उपासना करने योग्य है ॥ १ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यः पार्थिवानि रजांसि नु विममे य उरुगाय उत्तरं सधस्थं त्रेधा विचक्रमाणोऽस्कभायत्तस्य विष्णोर्वीर्याणि प्रवोचमनेन कं प्राप्नुयां तथा यूयमपि कुरुत ॥ १ ॥

अथेश्वरमुक्तिपदवर्णनमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णोः) वेवेष्टि व्याप्नोति सर्वत्र स विष्णुस्तस्य (नु) सद्यः (कम्) सुखम् (वीर्याणि) पराक्रमान् (प्र) (वोचम्) वदेयम् (यः) (पार्थिवानि) पृथिव्यां विदितानि (विममे) (रजांसि) लोकान् (यः) (अस्कभायत्) स्तभ्नाति (उत्तरम्) प्रलयादनन्तरं कारणाख्यम् (सधस्थम्) सहस्थानम् (विचक्रमाणः) विशेषेण प्रचालयन् (त्रेधा) त्रिभिः प्रकारैः (उरुगायः) य उरुभिर्बहुभिर्मन्त्रैर्गीयते स्तूयते वा ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - यथा सूर्यः स्वाकर्षणेन सर्वान् भूगोलान् धरति तथा सूर्यादींल्लोकान् कारणं जीवांश्च जगदीश्वरो धत्ते य इमानसंख्यलोकान् सद्यो निर्ममे यस्मिन्निमे प्रलीयन्ते च स एव सर्वैरुपास्यः ॥ १ ॥

या सूक्तांत परमेश्वर व मुक्तीचे वर्णन आहे. या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य आपल्या आकर्षणशक्तीने संपूर्ण भूगोलाला धारण करतो तसे सूर्य इत्यादी लोक, कारण व जीव यांना जगदीश्वर धारण करीत आहे. जो या असंख्य लोकांना निर्माण करतो, ज्याच्यात प्रलय होतो त्याचीच सर्वांनी उपासना केली पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡द् अस्य प्रिय꣡म् अभि꣡ पा꣡थो अश्यां
न꣡रो य꣡त्र देवय꣡वो म꣡दन्ति
उरुक्रम꣡स्य स꣡ हि꣡ ब꣡न्धुर् इत्था꣡
वि꣡ष्णोः पदे꣡ परमे꣡ म꣡ध्व उ꣡त्सः

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

abhí ← abhí (invariable)
{}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devayávaḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)
{}

bándhuḥ ← bándhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

itthā́ ← itthā́ (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urukramásya ← urukramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

útsaḥ ← útsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तत् । अ॒स्य॒ । प्रि॒यम् । अ॒भि । पाथः॑ । अ॒श्या॒म् । नरः॑ । यत्र॑ । दे॒व॒ऽयवः॑ । मद॑न्ति ।
उ॒रु॒ऽक्र॒मस्य॑ । सः । हि । बन्धुः॑ । इ॒त्था । विष्णोः॑ । प॒दे । प॒र॒मे । मध्वः॑ । उत्सः॑ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pātho ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• aśyāṃ ← aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• devayavo ← devayavaḥ ← devayu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “devout; devoted.”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• urukramasya ← urukrama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bandhur ← bandhuḥ ← bandhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• utsaḥ ← utsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

अस्य महतो विष्णोः प्रियं प्रियभूतं तत् सर्वैः सेव्यत्वेन प्रसिद्धं पाथः । अन्तरिक्षनामैतत्, ‘पाथोऽन्तरिक्षं पथा व्याख्यातम्’ (निरु. ६. ७) इति यास्केनोक्तत्वात्। अविनश्वरं ब्रह्मलोकमित्यर्थः। अश्याम् व्याप्नुयाम् । तदेव विशेष्यते । यत्र स्थाने देवयवः देवं द्योतनस्वभावं विष्णुमात्मन इच्छन्तो यज्ञदानादिभिः प्राप्तुमिच्छन्तः नरः मदन्ति तृप्तिमनुभवन्ति । तदश्यामित्यन्वयः । पुनरपि तदेव विशेष्यते । उरुक्रमस्य अत्यधिकं सर्वं जगदाक्रममाणस्य तत्तदात्मना अत एब विष्णोः व्यापकस्य परमेश्वरस्य परमे उत्कृष्टे निरतिशये केवलसुखात्मके पदे स्थाने मध्वः मधुरस्य उत्सः निष्यन्दो वर्तते । तदश्याम् । यत्र क्षुत्तृष्णाजरामरणपुनरावृत्त्यादिभयं नास्ति संकल्पमात्रेण अमृतकुल्यादिभोगा: प्राप्यन्ते तादृशमित्यर्थः। ततोऽधिकं नास्तीत्याह । इत्था इत्थमुक्तप्रकारेण स हि बन्धुः स खलु सर्वेषां सुकृतिनां बन्धुभूतो हितकरः वा तस्य पदं प्राप्तवतां न पुनरावृत्तेः । ‘ न च पुनरावर्तते ’ इति श्रुतेस्तस्य बन्धुत्वम् । हिशब्दः सर्वश्रुतिस्मृतिपुराणादिप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

4अथ चतुर्थीमाह - देवयवो देवानिच्छन्तो नरो यजमाना यत्र भागीरथीजले मदन्ति हृष्यन्ति । अस्य विष्णोः प्रियं तत्पाथो भागीरथीजलं अभ्यश्यां अभितो व्याप्तवान् । उरुक्रमस्य विस्तीर्णपादस्य विष्णोः परमे पदे तृतीये पादे बन्धुः संबद्धो मध्वो मधुर उत्सो भागीरथीप्रवाह इत्था हि एवंविधः । हिशब्दः सर्वलोकप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

English translation:

“May I attain his favourite path, in which god-seeking men delight; (the path) of that wide-stepping Viṣṇu, in whose exalted station there is a (perpetual) flow of felicity; for to such a degree is he the friend (of the pious).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His favourite path: the firmament: patho anatarikṣam

Might I reach that dear cattle-pen of his, where men seeking the gods find elation,
for exactly that is the bond to the wide-striding one: the wellspring of honey in the highest step of Viṣṇu.

May I attain to that his well-loved mansion where men devoted to the Gods are happy.
For there springs, close akin to the Wide-Strider, the well of meath in Visnu’s highest footstep.

I would attain to that his dear dominion Where men devoted to the gods do revel. In the wide-striding Viṣṇu’s highest footstep There is a spring of mead: such is our kinship.

An seinen lieben Zufluchtsort möchte ich gelangen, an dem die gottergebenen Männer schwelgen, denn dort ist diese Genossenschaft des Weitschreitenden. In der höchsten Fußspur des Vishnu ist der Quell des Honigs.

O möcht’ ich seinen lieben Sitz erreichen, in dem die frommen Männer selig leben; Denn das sind recht des mächt’gen Schreiters Freunde, und Süsses quillt an Vischnu’s höchster Fussspur.

Я хотел бы достигнуть этого милого убежища его,
Где опьяняются мужи, преданные богам:
В самом деле, ведь там родство широко шагающего.
В высшем следе Вишну – источник меда.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यत्र) जिसमें (देवयवः) दिव्य भोगों की कामना करनेवाले (नरः) अग्रगन्ता उत्तम जन (मदन्ति) आनन्दित होते हैं (तत्) उस (अस्य) इस (उरुक्रमस्य) अनन्त पराक्रमयुक्त (विष्णोः) व्यापक परमात्मा के (प्रियम्) प्रिय (पाथः) मार्ग को (अभ्यश्याम्) सब ओर से प्राप्त होऊँ, जिस परमात्मा के (परमे) अत्युत्तम (पदे) प्राप्त होने योग्य मोक्ष पद में (मधवः) मधुरादि गुणयुक्त पदार्थ का (उत्सः) कूपसा तृप्ति करनेवाला गुण वर्त्तमान है (सः, हि) वही (इत्था) इस प्रकार से हमारा (बन्धुः) भाई के समान दुःख विनाश करने से सुख देनेवाला है ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो परमेश्वर की वेदद्वारा दी हुई आज्ञा के अनुकूल चलते हैं, वे मोक्ष सुख को प्राप्त होते हैं। जैसे जन बन्धु को प्राप्त होकर सहायता को पाते हैं वा प्यासे जन मीठे जल से पूर्ण कुये को पाकर तृप्त होते हैं, वैसे परमेश्वर को प्राप्त होकर पूर्ण आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: अहं यत्र देवयवो नरो मदन्ति तदस्योरुक्रमस्य विष्णोः प्रियं पाथोभ्यश्यां यस्य परमे पदे मध्व उत्सइव तृप्तिकरो गुणो वर्त्तते स हि इत्था नो बन्धुरिवास्ति ॥ ५ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (अस्य) (प्रियम्) येन प्रीणाति तत् (अभि) (पाथः) वर्त्म (अश्याम्) प्राप्नुयाम् (नरः) नेतारः (यत्र) यस्मिन् (देवयवः) ये देवान् दिव्यान् भोगान् कामयन्ते (मदन्ति) आनन्दयन्ति (उरुक्रमस्य) बहुपराक्रमस्य (सः) (हि) खलु (बन्धुः) दुःखविनाशकत्वेन सुखप्रदः (इत्था) अनेन प्रकारेण (विष्णोः) व्यापकस्य (पदे) प्राप्तव्ये (परमे) अत्युत्तमे मोक्षे पदे (मध्वः) मधुरादिरसयुक्तस्य (उत्सः) कूपइव तृप्तिकरः ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये परमेश्वरेण वेदद्वारा दत्तमाज्ञामनुगच्छन्ति ते मोक्षसुखमश्नुवते। यथा जना बन्धुं प्राप्य सहायं लभन्ते तृषिता वा मधुरजलं कूपं प्राप्य तृप्यन्ति तथा परमेश्वरं प्राप्य पूर्णाऽनन्दा जायन्ते ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे परमेश्वराने वेदाद्वारे दिलेल्या आज्ञेप्रमाणे वागतात ते मोक्षसुख प्राप्त करतात. जसे लोक बंधूकडून साह्य प्राप्त करतात किंवा तृषार्त लोक विहिरीद्वारे मधुर जल प्राप्त करून तृप्त होतात तसे ते परमेश्वराला प्राप्त करून आनंद भोगतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ त꣡द् वि꣡ष्णु स्तवते वीरि꣡येण
मृगो꣡ न꣡ भीमः꣡ कुचरो꣡ गिरिष्ठाः꣡
य꣡स्योरु꣡षु त्रिषु꣡ विक्र꣡मणेषु
अधिक्षिय꣡न्ति भु꣡वनानि वि꣡श्वा

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

prá ← prá (invariable)
{}

stavate ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vīryèṇa ← vīryà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

giriṣṭhā́ḥ ← giriṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kucaráḥ ← kucará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥gáḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

triṣú ← trí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

urúṣu ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vikrámaṇeṣu ← vikrámaṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adhikṣiyánti ← √kṣi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

प्र । तत् । विष्णुः॑ । स्त॒व॒ते॒ । वी॒र्ये॑ण । मृ॒गः । न । भी॒मः । कु॒च॒रः । गि॒रि॒ऽस्थाः ।
यस्य॑ । उ॒रुषु॑ । त्रि॒षु । वि॒ऽक्रम॑णेषु । अ॒धि॒ऽक्षि॒यन्ति॑ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viṣṇu ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• stavate ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• vīryeṇa ← vīrya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• mṛgo ← mṛgaḥ ← mṛga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• kucaro ← kucaraḥ ← kucara
• [noun], nominative, singular, masculine

• giriṣṭhāḥ ← giriṣṭhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• yasyoruṣu ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyoruṣu ← uruṣu ← uru
• [noun], locative, plural, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• triṣu ← tri
• [noun], locative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• vikramaṇeṣv ← vikramaṇeṣu ← vikramaṇa
• [noun], locative, plural, neuter

• adhikṣiyanti ← adhikṣi ← √kṣi
• [verb], plural, Present indikative

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

यस्येति वक्ष्यमाणत्वात् स इति अवगम्यते । स महानुभावः वीर्येण स्वकीयेन वीरकर्मणा पूर्वोक्तरूपेण स्तवते स्तूयते सर्वैः ॥ कर्मणि व्यत्ययेन शप् । वीर्येण स्तूयमानत्वे दृष्टान्तः । मृगो न सिंहादिरिव । यथा स्वविरोधिनो मृगयिता सिंहः भीमः भीतिजनकः कुचरः कुत्सितहिंसादिकर्ता दुर्गमप्रदेशगन्ता वा गिरिष्ठाः पर्वताद्युन्नतप्रदेशस्थायी सर्वैः स्तूयते । अस्मिन्नर्थे निरुक्तं - मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः । मृग इव भीमः कुचरो गिरिष्ठा मृगो मार्ष्टेर्गतिकर्मणो भीमो बिभ्यत्यस्माद्भीष्मोऽप्येतस्मादेव । कुचर इति चरतिकर्म कुत्सितमथ चेद्देवताभिधानं क्वायं न चरतीति वा । गिरिष्ठा गिरिस्थायी गिरिः पर्वतः समुद्गीर्णो भवति पर्ववान् पर्वतः पर्व पुनः पृणातेः प्रीणातेर्वा’ (निरु. १, २० ) इति । तद्वदयमपि मृगोऽन्वेष्टा शत्रूणां भीमो भयानकः सर्वेषां भीत्यपादानभूतः । परमेश्वराद्भीतिः ‘भीषास्माद्वातः पवते ’ ( तै. आ. ८.८. १) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धा । किंच कुचरः शत्रुवधादिकुत्सितकर्मकर्ता कुषु सर्वासु भूमिषु लोकत्रये संचारी वा तथा गिरिष्ठाः गिरिवत् उच्छ्रितलोकस्थायी । यद्वा । गिरि मन्त्रादिरूपायां वाचि सर्वदा वर्तमानः । ईडशोऽयं स्वमहिम्ना स्तूयते । किंच यस्य विष्णोः उरुषु विस्तीर्णेषु त्रिसंख्याकेषु विक्रमणेषु पादप्रक्षेपेषु विश्वा सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि अधिक्षियन्ति आश्रित्य निवसन्ति स विष्णुः स्तूयते ॥

10अथ दशमीमाह - तत्तस्मिन्कर्मणि यजमानानां वीर्यार्थं विष्णुः प्रस्तवते प्रकर्षेण स्तूयते । कुचरो भूमौ वर्तमानो भीमो भयंकरो मृगो न सिंहो यथोर्ध्वमुत्प्लुत्य गिरिष्ठाः पर्वतस्थो भवति, तथा यस्य विष्णोः पूर्वं वामनस्य पश्चात्त्रिविक्रमत्वं गच्छत उरुषु विस्तीर्णेषु त्रिषु विक्रमणेषु विश्वा भुवनानि सर्वे लोका अधिक्षियन्ति आधिक्येन निवसन्ति । स विष्णुः स्तूयत हति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“Viṣṇu is therefore glorified, that by his prowess he is like a fearful, ravenous, and mountain-haunting wild beast, and because of that in his three paces all worlds abide.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mountain-haunting wild beast: mṛga or siṃha, a lion, as applicable to Viṣṇu: one who seeks for his enemies to inflict punishment on them, and is therefore, fearful and fierce;

Giriṣṭhāḥ = he who dwells on high, or who abides in prayer and the like: mantrādirūpāyām vāci artamānaḥ

In this way Viṣṇu will be praised for his heroic deed—(he who is) like a fearsome wild beast, living in the mountains and roaming wherever it wants,
in whose three wide strides dwell all living beings.

The covert identification with Indra continues in pāda b, which is identical to X.180.2a, where Indra is the referent.

For this his mighty deed is Visnu lauded, like some wild beast, dread, prowling, mountain-roaming;
He within whose three wide-extended paces all living creatures have their habitation.

Because of this his mighty deed is Viṣṇu Lauded, like some fierce beast that is much dreaded, That wanders as it lists, that haunts the mountains: He in whose three wide strides abide all creatures.

Also wird Vishnu ob seiner Heldentat gepriesen, der umherschweifend im Gebirge haust wie das furchtbare wilde Tier, in dessen drei weiten Schritten alle Geschöpfe Wohnung finden.

Gerühmt wird Vischnu wegen dieser Grossthat, gleich wildem Löwen, der durch Berge schweifet, Er, unter dessen drei gewalt’gen Schritten die Wesen alle sichre Wohnung haben.

Вот прославляется Вишну за героическую силу,
Страшный, как зверь, бродящий (неизвестно) где, живущий в горах,
В трех широких шагах которого
Обитают все существа.

• विष्णुः
• दीर्घतमा औचथ्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्य) जिस जगदीश्वर के निर्माण किये हुए (उरुषु) विस्तीर्ण (त्रिषु) जन्म, नाम और स्थान इन तीन (विक्रमणेषु) विविध प्रकार के सृष्टि-क्रमों में (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोक-लोकान्तर (अधिक्षियन्ति) आधाररूप से निवास करते हैं (तत्) वह (विष्णुः) सर्वव्यापी परमात्मा अपने (वीर्येण) पराक्रम से (कुचरः) कुटिलगामी अर्थात् ऊँचे-नीचे नाना प्रकार विषम स्थलों में चलने और (गिरिष्ठाः) पर्वत कन्दराओ में स्थिर होनेवाले (मृगः) हरिण के (न) समान (भीमः) भयङ्कर है और समस्त लोक-लोकान्तरों को (प्रस्तवते) प्रशंसित करता है ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - कोई भी पदार्थ ईश्वर और सृष्टि के नियम को उल्लङ्घ नहीं सकता है, जो धार्मिक जनों को मित्र के समान आनन्द देने, दुष्टों को सिंह के समान भय देने और न्यायादि गुणों का धारण करनेवाला परमात्मा है, वही सबका अधिष्ठाता और न्यायाधीश है, यह जानना चाहिये ॥ २ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यस्य निर्मितेषूरुषु त्रिषु विक्रमणेषु विश्वा भुवनान्यधिक्षियन्ति तत् स विष्णुः स्ववीर्येण कुचरो गिरिष्ठा मृगो भीमो नेव विश्वाँल्लोकान् प्रस्तवते ॥ २ ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (तत्) सः (विष्णुः) सर्वव्यापीश्वरः (स्तवते) स्तौति (वीर्येण) स्वपराक्रमेण (मृगः) (न) इव (भीमः) भयङ्करः (कुचरः) यः कुत्सितं चरति सः (गिरिष्ठाः) यो गिरौ तिष्ठति (यस्य) (उरुषु) विस्तीर्णेषु (त्रिषु) नामस्थानजन्मसु (विक्रमणेषु) विविधेषु सृष्टिक्रमेषु (अधिक्षियन्ति) आधाररूपेण निवसन्ति (भुवनानि) भवन्ति भूतानि येषु तानि लोकजातानि (विश्वा) सर्वाणि ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। नहि कश्चिदपि पदार्थ ईश्वरसृष्टिनियमक्रममुल्लङ्घितुं शक्नोति यो धार्मिकाणां मित्रइवाह्लादप्रदो दुष्टानां सिंह इव भयप्रदो न्यायादिगुणधर्त्ता परमात्माऽस्ति स एव सर्वोषामधिष्ठाता न्यायाधीशोऽस्तीति वेदितव्यम् ॥ २ ॥

भावार्थभाषाः - कोणताही पदार्थ ईश्वर व सृष्टीच्या नियमाचे उल्लंघन करू शकत नाही, जो धार्मिक लोकांना मित्राप्रमाणे आनंद देणारा, दुष्टांना सिंहाप्रमाणे भयभीत करविणारा न्याय इत्यादी गुणांना धारण करणारा परमेश्वर आहे, तोच सर्वांचा अधिष्ठाता, न्यायाधीश आहे हे जाणले पाहिजे. ॥ २ ॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

परो꣡ मा꣡त्रया तनु꣡वा वृधान
न꣡ ते महित्व꣡म् अ꣡नु अश्नुवन्ति
उभे꣡ ते विद्म र꣡जसी पृथिव्या꣡
वि꣡ष्णो देव त्व꣡म् परम꣡स्य वित्से

प॒रो मात्र॑या त॒नुवा॑ वृधान ।
न ते॑ महि॒त्वमन्व॑श्ञुवन्ति ।
उ॒भे ते॑ विद्म॒ रज॑सी पृथि॒व्या विष्णो॑ देव॒ त्वम् ।
प॒र॒मस्य॑ विथ्से ॥ 16 ॥

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

mā́trayā ← mā́trā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

parás ← parás (invariable)
{}

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥dhāna ← √vr̥dh- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)
{}

aśnuvanti ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

rájasī ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

vidma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paramásya ← paramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víṣṇo ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vitse ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

प॒रः । मात्र॑या । त॒न्वा॑ । वृ॒धा॒न॒ । न । ते॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । अनु॑ । अ॒श्नु॒व॒न्ति॒ ।
उ॒भे इति॑ । ते॒ । वि॒द्म॒ । रज॑सी॒ इति॑ । पृ॒थि॒व्याः । विष्णो॒ इति॑ । दे॒व॒ । त्वम् । प॒र॒मस्य॑ । वि॒त्से॒ ॥

• paro ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• mātrayā ← mātrā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “measure; weight; quantity; syllable; mātrā; property; part; particle; mātrā [word]; household effects; morsel; mirror; substance.”

• tanvā ← tanū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• vṛdhāna ← vṛdh
• [verb noun], vocative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahitvam ← mahitva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• aśnuvanti ← aś
• [verb], plural, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• rajasī ← rajas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• viṣṇo ← viṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• paramasya ← parama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vitse ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

पर इति सकारान्तं परस्तादित्यस्यार्थे । परशब्दाच्छान्दसोऽसिप्रत्ययः ‘परो दिवा पर एना पृथिव्या ’ (ऋ. सं. १०. ८२.५) इति यथा। मात्रयेति व्यत्ययेन तृतीया। मात्रया परः परस्ताद्वर्तमानयापरिमितया तन्वा शरीरेण वृधान वर्धमान हे विष्णो ते तव महित्वं महत्त्वं न अन्वश्नुवन्ति नानुव्याप्नुवन्ति । त्रैविक्रमसमये यत्तव माहात्म्यं तत्सर्वैरपि जनैर्ज्ञातुं न शक्यत इत्यर्थः । ते तव उभे रजसी उभौ लोकौ पृथिव्याः आरभ्य पृथिवीमन्तरिक्षं च विद्म जानीमः । वयं चक्षुषोपलभामहे नान्यत् । हे देव द्योतमान विष्णो त्वम् एव परमस्य स्वर्गादेरुकृष्टलोकस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी। परमं लोकं वित्से जानासि । अतस्तव महत्त्वं न केनापि व्याप्तुं शक्यमिति भावः ॥

हे विष्णो देव मात्रया कृत्स्नं जगन्मातुं प्रवृत्तया तनुवा त्रिविक्रमावताररूपया मूर्त्या वृधान हे वर्धमान परः उत्कृष्टोऽसि । ते त्वदीयं महित्वं महिमानं नान्यश्नुवन्ति केऽपि समर्था अनुगन्तुं न क्षमन्ते । ते तव लोकान्मातुं प्रवृत्तस्य पृथिव्या आरभ्योभे रजसी द्वे रञ्जनस्थाने पृथिव्यन्तरिक्षमित्येते त्वदीयपदे इति वयं विद्मः । त्वं पुनः परमस्योत्कृष्टस्य तृतीयस्य पदस्य स्थानं वित्से जानासि ॥

English translation:

“Expanding with a body beyond all measure, Viṣṇu men comprehend not your magnitude; we knowthese your two worlds (computing) from the earth, but you, divine Viṣṇu, are cognisant of the highest.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your twoworlds: i.e. the earth and the firmament, which are visible; cf. RV. 10.082.05

O you who have grown with your body beyond measure, they do not attain to your greatness.
We (only) know both your dusky realms of the earth; god Viṣṇu, you yourself know the farthest one.

Renou supplies “other gods” as the subj. of ánv aśnuvanti in b. This seems perfectly acceptable, though not strictly necessary. And since in vs. 2 it is, presumably, mortals (since they are ‘born’) who fail to reach the limit of Viṣṇu’s greatness, mortals could also be the subject here. See remarks below on the formulatic connection between the two vss.

As Renou points out, both the case of the complement (acc. versus gen.) and the voice (act. versus mid.) differ between 1st pl. vidma in c and 2nd sg. vitse in d. The middle voice of vitse makes sense, since Viṣṇu knows his own farthest realm; the variation in case is harder to account for. Perhaps the two earthly realms are subjects of direct knowledge, while the farthest realm is something even Viṣṇu only knows of.

MEN come not nigh thy majesty who growest beyond all bound and measure with thy body.
Both thy two regions of the earth, O Visnu, we know: thou God, knowest the highest also.

Der du über jedes Maß hinaus am Leibe wächsest, deine Größe erreicht keiner. Wir kennen nur deine beiden Räume der Erde; du kennst den höchsten Gott Vishnu.

Am Leibe wachsend über alle Maasse hast Grösse du erlangt, der keiner gleichkommt; Wir kennen deine beiden Erdenräume des Himmels höchsten kennst du selbst, Gott Vischnu.

О растущий телом сверх меры,
Никто не может сравниться с твоим величием.
Мы знаем (только) оба твоих пространства: земли (и неба).
Ты, о бог Вишну, знаешь высшее (пространство).

• विष्णुः
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मात्रया) प्रकृति के पञ्चतन्मात्रारूप (तन्वा) शरीर से (वृधानः) वृद्धि को प्राप्त (ते) तुम्हारी (महित्वम्) महिमा को हे (विष्णो) विभो ! (न) नहीं (अश्नुवन्ति) प्राप्त कर सकते। हे व्यापक परमात्मन् ! (ते) तुम्हारे (उभे) दोनों लोकों को हम (विद्म) जानते हैं, जो (पृथिव्याः) पृथिवी से लेकर (रजसी) अन्तरिक्ष तक हैं, जो (देव) दिव्य शक्तिमन् परमात्मन् ! (त्वं) तुम ही (अस्य) इस ब्रह्माण्ड के (परं) पार को (वित्से) जानते हो, अन्य नहीं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जीव केवल प्रत्यक्ष से लोकों को जान सकता है। सम्पूर्ण ब्रह्माण्डों का ज्ञाता एकमात्र परमात्मा है। तन्मात्रा कथन करना यहाँ प्रकृति के सूक्ष्म कार्य्यों का उपलक्षणमात्र है। तात्पर्य यह है कि प्रकृति उसके शरीरस्थानी होकर उस परमात्मा के महत्त्व को बढ़ा रही है, या यों कहो कि प्रकृत्यादि सब पदार्थ उस परमात्मा के एकदेश में हैं और वह असीम अर्थात् अवधिरहित है ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मात्रया) प्रकृत्यापञ्चतन्मात्ररूपेण (तन्वा) शरीरेण (वृधानः) वृद्धिं प्राप्तं (ते) तव (महित्वम्) महिमानं (विष्णो) हे विभो ! (न) नैव (अश्नुवन्ति) प्राप्नुवन्ति, हे विभो ! (ते) तव (उभे) उभावपि लोकौ (विद्म) जानीमः यौ (पृथिव्याः) पृथिवीतः (रजसी) अन्तरिक्षपर्यन्तौ स्तः (देव) हेदिव्यशक्तिमन् ! (त्वम्) त्वमेव (अस्य) अस्य ब्रह्माण्डस्य (परम्) पारं (वित्से) जानासि नान्यः, यतः (परः) सर्वस्मात्परोऽसि ॥१॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡ चक्रमे पृथिवी꣡म् एष꣡ एतां꣡
क्षे꣡त्राय वि꣡ष्णुर् म꣡नुषे दशस्य꣡न्
ध्रुवा꣡सो अस्य कीर꣡यो ज꣡नास
उरुक्षितिं꣡ सुज꣡निमा चकार

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etā́m ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

daśasyán ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kṣétrāya ← kṣétra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mánuṣe ← mánus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhruvā́saḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kīráyaḥ ← kīrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sujánimā ← sujániman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urukṣitím ← urukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

वि । च॒क्र॒मे॒ । पृ॒थि॒वीम् । ए॒षः । ए॒ताम् । क्षेत्रा॑य । विष्णुः॑ । मनु॑षे । द॒श॒स्यन् ।
ध्रु॒वासः॑ । अ॒स्य॒ । की॒रयः॑ । जना॑सः । उ॒रु॒ऽक्षि॒तिम् । सु॒ऽजनि॑मा । च॒का॒र॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cakrame ← kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• eṣa ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• etāṃ ← etām ← etad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• kṣetrāya ← kṣetra
• [noun], dative, singular, neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• manuṣe ← manus
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; man.”

• daśasyan ← daśasy
• [verb noun], nominative, singular

• dhruvāso ← dhruvāsaḥ ← dhruva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kīrayo ← kīrayaḥ ← kīri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pauper.”

• janāsa ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• urukṣitiṃ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urukṣitiṃ ← kṣitim ← kṣiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• sujanimā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujanimā ← janimā ← janiman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

एषः देवः विष्णुः एतां पृथिवीं पृथिव्यादीनिमांस्त्रीँल्लोकान् क्षेत्राय निवासार्थं मनुषे स्तुवते देवगणाय दशस्यन् असुरेभ्योऽपहृत्य प्रदास्यन् वि चक्रमे विक्रान्तवान् । अस्य च विष्णोः कीरयः स्तोतारः जनासः जनाः ध्रुवासः निश्चला भवन्ति । ऐहिकामुष्मिकयोर्लाभेन स्थिरा भवन्तीत्यर्थः । सुजनिमा शोभनानि जनिमानि कीर्तनस्मरणादिना सुखहेतुभूतानि यस्य तादृशो विष्णुः उरुक्षितिं विस्तीर्णनिवासं चकार स्तोतृभ्यः करोति ॥

English translation:

“This Viṣṇu traversed the earth for a dwelling which he was desirous of giving to his eulogist; firm arethe people who are his praisers; he who is the engenderer of good has made a spacious dwelling (for hisworshippers).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Which he was desirous of giving: manuṣe daśasyan = stuvate devagaṇāya, to the company ofgods praising him– Viṣṇu having taken the three worlds from the Asuras to give to them; the engenderer ofgood: or, to whom belong fortunate births

Quick Viṣṇu strode across this earth for a dwelling place for Manu, showing his favor.
Firmly fixed are his peoples, (even) the weak. He, affording good birth, has made (them) wide dwelling.

By concentrating Viṣṇu’s strides in the first pāda of 4, the poet is free to express the aim of Viṣṇu’s action – creating space and dwelling places for the people

– in the rest of the vs. As Geldner points out (n. 4c), asya can refer either to Viṣṇu or to Manu, although in actuality this may not matter. It may be an instance of “trickle-down” ownership: Viṣṇu makes a dwelling place for Manu, and in turn Manu’s people also get firmly planted. Or, Manu and the people may both be under Viṣṇu’s auspices.

Over this earth with mighty step strode Visnu, ready to give it for a home to Manu.
In him the humble people trust for safety: he, nobly born, hath made them spacious dwellings.

Dieser Vishnu hat diese Erde ausgeschritten zum Landbesitz für Manu, um ihm gefällig zu sein. Ansässig wurden dessen besitzlose Leute. Er, der gute Geburt gibt, schuf weite Wohnstatt.

Hinschreitend ging durch diese Erde Vischnu, der Gott dem Menschen sie zur Wohnung schenkend; Gesichert stehn die Männer, die ihn preisen; der gutes wirkt, er schaffte weiten Wohnsitz.

Он прошагал эту землю,
(Чтоб она стала) владением, Вишну награждающий человека.
Прочно (устроены) его люди, (даже) бедные.
Он, вызывающий счастливое рождение, создал обширное место поселения.

• विष्णुः
• वसिष्ठः
• आर्षीत्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ईश्वर स्वयं कथन करते हैं कि विचक्रमे के अर्थ निर्म्माण अर्थात् रचने के हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णुः) व्यापक पमेश्वर ने (मनुषे) मनुष्य के (क्षेत्राय) अभ्युदय (दशस्यन्) देने के लिये (पृथिवीम्,एतां) इस पृथिवी को (विचक्रमे) रचा, जिससे (अस्य) इस परमात्मा के कीर्तन करनेवाले (जनासः) भक्त लोग (धुवासः) दृढ़ हो गए, क्योंकि (उरुक्षितिं) इस विस्तृत क्षेत्ररूप पृथिवी को (सुजनिमा) सुन्दर प्रादुर्भाववाले ब्रह्माण्डपति परमात्मा ने (चकार) रचा है॥४॥

भावार्थभाषाः - जिस पृथिवी में (सुजनिमा) सुन्दर आविर्भाववाले प्राणिजात हैं, उनका कर्त्ता जो परमात्मा है, उसने इस सम्पूर्ण विश्व को रचा है। विष्णु के अर्थ यहाँ “यज्ञो वै विष्णुः” ॥ श. प.॥ “तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे” ॥ यजु० ३१.७॥ इत्यादि प्रमाणों से व्यापक परमात्मा के हैं। यही बात विष्णुसूक्तों में सर्वत्र पायी जाती है। इस भाव को वेद ने अन्यत्र भी वर्णन किया है कि “द्यावाभूमी जनयन्देव एकः” ॥ यजु०॥ एक परमात्मा ने सब लोक-लोकान्तरों को रचा है ॥४॥

अथेश्वरः स्वयमेव विक्रमिरची समानार्थत्वेन कथयति।

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णुः) व्यापक ईश्वरः (मनुषे, क्षेत्राय, दशस्यन्) मनुष्याय क्षेत्रं दित्सन् (पृथिवीम्, एताम्, विचक्रमे) इमां भुवं कृतवान्, यतः (अस्य) अस्य परमात्मनः (कीरयः) स्तोतारः (जनासः) भक्ताः (ध्रुवासः) दृढा अभवन् यतः (उरुक्षितिम्) विस्तृतां पृथिवीं (सुजनिमा) सर्वाङ्गशोभनां (चकार) कृतवान् ॥४॥

• देवता - विष्णुः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रि꣡र् देवः꣡ · पृथिवी꣡म् एष꣡ एतां꣡
वि꣡ चक्रमे शत꣡र्चसम् महित्वा꣡
प्र꣡ वि꣡ष्णुर् अस्तु तव꣡सस् त꣡वीयान्
त्वेषं꣡ हि꣡ अस्य स्थ꣡विरस्य ना꣡म

Strata

Strophic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etā́m ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

trís ← trís (invariable)
{}

cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śatárcasam ← śatárcas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

tavásaḥ ← tavás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

távīyān ← távīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthávirasya ← sthávira- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्रिः । दे॒वः । पृ॒थि॒वीम् । ए॒षः । ए॒ताम् । वि । च॒क्र॒मे॒ । श॒तऽअ॑र्चसम् । म॒हि॒ऽत्वा ।
प्र । विष्णुः॑ । अ॒स्तु॒ । त॒वसः॑ । तवी॑यान् । त्वे॒षम् । हि । अ॒स्य॒ । स्थवि॑रस्य । नाम॑ ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• eṣa ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• etāṃ ← etām ← etad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cakrame ← kram
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• śatarcasam ← śatarcas
• [noun], accusative, singular, masculine

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tavasas ← tavasaḥ ← tavas
• [noun], ablative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• tavīyān ← tavīyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stronger.”

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sthavirasya ← sthavira
• [noun], genitive, singular, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

एषः देवः दानादिगुणयुक्तो विष्णुः शतर्चसं शतसंख्यान्यर्चींषि यस्यास्तादृशम् एतां पृथिवीम् । उपलक्षणमेतत् । पृथिव्यादींस्त्रीँल्लोकान् महित्वा महत्त्वेन त्रिः वि चक्रमे त्रिभिः पदैर्विक्रान्तवान् । तवसः तवस्विनो वृद्धादपि तवीयान् तवस्वितरः विष्णुः प्र अस्तु अस्माकं प्रभवतु स्वामी भवतु। अस्य स्थविरस्य वृद्धस्य विष्णोः नाम नामकं रूपं विष्णुरित्येतन्नामैव वा त्वेषं हि यस्माद्दीप्तं तस्मात्कारणात् स विष्णुः प्रभवत्वित्यर्थः ॥

English translation:

“This deity, by his great power, traversed with three (steps) the many- lustrous earth; may Viṣṇu, themost powerful of the powerful rule over us, for illustrious is the name of the mighty one.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Earth: pṛthivī =pṛthivyādīn, or the three worlds

Three times did the quick god stride with his greatness across this earth worth a hundred verses.
Let Viṣṇu be preeminent, stronger than the strong, for vibrant is the
name of this stalwart one.

Flg. a suggestion by Geldner (n. 3a, though not reflected in his tr.), I take eṣáin pāda a (also 4a) as belonging to the stem eṣá- ‘quick’, which is used several times of Viṣṇu in the gen. expression víṣṇor eṣásya (II.34.11, VII.40.5, VIII.20.3), in which confusion with the nom. pronominal eṣá(ḥ) (possible here) is excluded.

The hapax śatárcas- is problematic. The Pp analyses the 2nd member as arcasam, but Wackernagel (AiG I.318) points out that the sandhi between the cmpd members would require rather -ṛcasam. However, Oldenberg disputes this, claiming that it would then have to be written (“… geschrieben werden müssen”) *śatáṛcasam , though it’s not clear to me why. Interpr. differ significantly: Sāyaṇa. glosses with arcis-.

Oldenberg posits a masc. s-stem *arcás- ‘singer’, comparing VI.34.3 yádi stotā́raḥ śatáṃ yát sahásraṃ gṛṇánti “When a hundred, when a thousand praisers sing to him …,” an interpr. followed by Geldner – though the connection between the two passages seems tenuous to me. By contrast, Renou tr. “au cent éclats,” perhaps flg. Sāyaṇa.’s arcís-. Since an infinitival dat. ṛcáse ‘to praise, for chanting (praise)’ is found in VI.39.5 and VII.61.6, it seems reasonable to take the underlying stem ṛcas- as the base here, as Grassmann does, glossing ‘hundertfach zu preisen’. My ‘worth a hundred verses’ is close to that, though perhaps ‘praises, chants’ would be better.

Because of the lack of accent on asya, it should be pronominal, not adjectival; I would adjust the tr. to “of him, the stalwart.”

Three times strode forth this God in all his grandeur over this earth bright with a hundred splendours.
Foremost be Visnu, stronger than the strongest: for glorious is his name who lives for ever.

Dreimal hat dieser Gott diese Erde, die hundert Sänger hat, in ganzer Größe ausgeschritten. Vishnu soll den Vorrang haben, der stärker als stark ist, denn furchtgebietend ist sein, des Standfesten, Name.

Dreimal schritt aus der Gott mit seiner Grösse, durch diese Erd’ die hundertfach erglänzet; Voran sei Vischnu, stärker als der stärkste; denn herrlich ist des allgewalt’gen Name.

Трижды бог этот прошагал
Эту землю с сотней восхвалений – силой (своего) величия.
Пусть Вишну получит первенство, (он, кто) сильнее сильного:
Ведь имя этого могучего – внушающее ужас.

• विष्णुः
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यशक्तियुक्त उक्त परमात्मा (एतां) इस (पृथिवीं) पृथिवी को (त्रिः) तीन प्रकार से (विचक्रमे) रचता है, (शतर्चसं) जिस पृथिवी में सैकड़ों प्रकार की (अर्चिः) ज्वालायें हैं, (महित्वा) जिसका बहुत विस्तार है और इस(स्थविरस्य) प्राचीन पुरुष का नाम इसीलिये (विष्णुः) विष्णु है, क्योंकि (तवसः, तवीयान्) यह तेरा स्वामी है, इसलिये इसका नाम विष्णु है अथवा यह सर्वव्यापक होने से सर्वस्वामी है, इसलिये इसका नाम विष्णु है॥३॥

भावार्थभाषाः - तीन प्रकार से पृथिवी को रचने के अर्थ ये हैं कि प्रकृति के सत्त्वादि गुणोंवाले परमाणुओं को परमात्मा ने तीन प्रकार से रखा। तामस-भाववाले परमाणु, पृथिवी पाषाणादिरूप से, राजस नक्षत्रादिरूप से और दिव्य अर्थात् द्युलोकस्थ पदार्थों को सात्त्विक भाव से, ये तीन प्रकार की गतियें हैं, इसी का नाम ‘त्रेधा निधदे पदं’ है, इसी भाव को “इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निधदे पदम्” ॥ मं. १।२२।१७॥ में वर्णन किया है। जो कई एक लोग इसके अर्थ ये करते हैं कि विष्णु ने वामनावतार को धारण करके तीन पैर से पृथिवी को नापा, इसका उत्तर यह है कि इसी विष्णुसूक्त में “तद् विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः” ॥ मं. १।२२।२०॥ में इस पद को चक्षु की निराकार ज्योति के समान निराकार माना है। अन्य युक्ति यह है कि विष्णु का स्वरूपपद निराकार होने से एक कथन किया है, तीन संख्या केवल प्रकृतिरूपी पद में मानी है, विष्णु के पद में नहीं, फिर निराकार विष्णु का देह धर कर साकार पद कैसे ? सबसे प्रबल प्रमाण इस विषय में यह है कि इसी प्रसङ्ग में सूक्त ९९वें के दूसरे मन्त्र में यह कथन किया है कि “न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप” हे देव ! तुम्हारी महिमा के अन्त को कोई नहीं पा सकता, क्योंकि तुमने ही लोक-लोकान्तरों को धारण किया हुआ है, तो फिर जब वह सर्वाधिष्ठान अर्थात् सब भुवनों का आश्रय है, तो उसके पैरों को अन्य वस्तुएँ कैसे आश्रय दे सकती हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यशक्तिः परमात्मा (एताम्) इमां (पृथिवीम्) भुवं (त्रिः) त्रेधा (विचक्रमे) रचयामास (शतर्चसम्) यस्यां शतधा ज्वालाः (महित्वा) यातिविस्तृता (अस्य, स्थविरस्य, विष्णुः, नाम) अस्य प्राचो नाम विष्णुरिति यतः (तवसः, तवीयान्) अयं ते स्वामी यद्वा व्यापकः ॥३॥

ताम् अ॒ग्निव॑र्णां॒ तप॑सा ज्वल॒न्तीं
वै॑रोच॒नीं क॑र्मफ॒लेषु॒ जुष्टा॑॑म्।
दु॒र्गां दे॒वीꣳ शर॑णम् अ॒हं प्रप॑द्ये
सु॒तर॑सि तरसे॒ नमः॑॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡श्वानि नो दुर्ग꣡हा जातवेदः
सि꣡न्धुं न꣡ नावा꣡ दुरिता꣡ति पर्षि
अ꣡ग्ने अत्रिव꣡न् न꣡मसा गृणानो꣡
अस्मा꣡कम् बोधि अविता꣡ तनू꣡नाम्

Strata

Cretic

Pāda-label

genre M
genre M
genre M
genre M

Morph

durgáhā ← durgáha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áti ← áti (invariable)
{}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

nāvā́ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

parṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

atrivát ← atrivát (invariable)
{}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bodhi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tanū́nām ← tanū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

विश्वा॑नि । नः॒ । दुः॒ऽगहा॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । सिन्धु॑म् । न । ना॒वा । दुः॒ऽइ॒ता । अति॑ । प॒र्षि॒ ।
अग्ने॑ । अ॒त्रि॒ऽवत् । नम॑सा । गृ॒णा॒नः । अ॒स्माक॑म् । बो॒धि॒ । अ॒वि॒ता । त॒नूना॑म् ॥

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• durgahā ← durgaha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; abyss; wilderness.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• sindhuṃ ← sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāvā ← nau
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• duritāti ← duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• duritāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• atrivan ← atri
• [noun], masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• atrivan ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• ‘smākam ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• bodhy ← bodhi ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• tanūnām ← tanū
• [noun], genitive, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

हे जातवेदः नः अस्माकं दुर्गहा दुःखेन गाह्यानि दुःखेन भोग्यानि विश्वानि दुरितानि अति पर्षि अतिपारय । सिन्धुं न नावा नदीं नाविको यथा तद्वत् । हे अग्ने अत्रिवत् अत्रेर्यथा तथा अस्माकं नमसा स्तोत्रेण गृणानः स्तूयमानः सन् अस्माकं तनूनाम् अविता रक्षकः बोधि बुध्यस्व ॥

English translation:

“You convey us, Jātavedas, across all intolerable evils, as (people are carried) over a river by a boat; Agni, who are glorified by us with reverence, such as (that shown) by Atri, know yourself the protector of our person ns.”

Carry us across all difficult depths and difficult ways, o Jātavedas, as if across a river by a boat.
O Agni, being sung with reverence as if by Atri, become the helper of our bodies.

Over all woes and dangers, Jatavedas, bear us as in a boat across a river.
Praised with our homage even as Atri praised thee, O Agni, be the guardian of our bodies.

Bring us across all difficulties and dangers,

Über alle Tiefen, o Jatavedas, über die Fährlichkeiten hilf uns hinüber wie mit dem Schiff über den Strom! Agni, wie von Atri unter Verbeugung gepriesen, sei der Beschützer unserer Leiber!

O Wesenkenner fahr uns über alle Gefahr und Noth wie übers Meer mit Schiffen; Wie einst von Atri, demuthsvoll gepriesen sei, Agni, du Beschützer unsrer Leiber.

Через все труднопроходимые места, о Джатаведас,
Через опасности перевези нас, как через реку на лодке!
О Агни, воспетый с поклонением, как (некогда) у Атри,
Будь защитником наших тел!

• अग्निः
• वसुश्रुत आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अत्रिवत्) निरन्तर चलनेवालों से युक्त (जातवेदः) विद्याओं से सम्पन्न (अग्ने) धर्मिष्ठ राजन् ! जिससे आप (नावा) नौका से (सिन्धुम्) नदी वा समुद्र को (न) जैसे वैसे (नः) हम लोगों के (विश्वानि) समस्त (दुर्गहा) दुःख से पार जाने को योग्य और (दुरिता) दुःख से प्राप्त होने योग्यों के भी (अति, पर्षि) पार जाते हो (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (गृणानः) स्तुति करते हुए (अस्माकम्) हम लोगों के (तनूनाम्) शरीरों के (अविता) रक्षक होते हुए (बोधि) जानते हो, इससे निरन्तर सेवा करने योग्य हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा अध्यापक और उपदेशक जन सब लोगों को दुःख से पार पहुँचाते हैं, वे अतुल सुख को प्राप्त होते हैं ॥९॥

अन्वय: हेऽत्रिवज्जातवेदोऽग्ने ! यतस्त्वं नावा सिन्धुं न नो विश्वानि दुर्गहा दुरिताति पर्षि। नमसा गृणानोऽस्माकं तनूनामविता सन् बोधि तस्मात् सततं सेवनीयोऽसि ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) अखिलानि (नः) अस्माकम् (दुर्गहा) दुःखेन पारं गन्तुं योग्यानि (जातवेदः) जातविद्य (सिन्धुम्) नदीं समुद्रं वा (न) इव (नावा) नौकया (दुरिता) दुःखेन प्राप्तुं योग्यानि (अति) (पर्षि) पारयसि (अग्ने) धर्मिष्ठ राजन् (अत्रिवत्) अत्रयः सततं गन्तारो विद्यन्ते यस्य तत्सम्बुद्धौ (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (गृणानः) स्तुवन् (अस्माकम्) (बोधि) बुध्यसे (अविता) रक्षकः (तनूनाम्) शरीराणाम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये राजाऽध्यापकोपदेशकाः सर्वान् जनान् दुःखात् पारयन्ति तेऽतुलं सुखं लभन्ते ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजा, अध्यापक, उपदेशक सर्व लोकांना दुःखाच्या पलीकडे नेतात त्यांना अतुल सुख लाभते ॥ ९ ॥

पृ॒त॒ना॒जित॒ꣳ सह॑मानम् उ॒ग्रम्
अ॒ग्निꣳ हु॑वेम पर॒मात् स॒धस्था॑॑त्।
स नः॑ पर्ष॒द् अति॑ दु॒र्गाणि॒ विश्वा॒
क्षाम॑द् दे॒वो अति॑ दुरि॒तात्य् अ॒ग्निः॥