१७

1. A Śūdra touches him, (then he shall leave off eating). ¹

सूत्रम्

यत्र शुद्र उपस्पृशेत् ॥१॥

टिप्पनी

भोजनदशायां यदा शूद्र उपस्पृशेत् तदापि न भुञ्जीत । अत्र भुञ्जानग्रहणादन्यदा शूद्रस्पर्शे नाऽप्रायत्यमिति केचित् । अन्ये तु- सदा भवत्त्येवाऽप्रायत्यम् , भोजनदशायां त्वाधिक्यप्रतिपादनाय निषेध इति ॥ १ ॥

2. Nor shall he eat sitting in the same row with unworthy people. ²

सूत्रम्

अनर्हद्भिर्वा समानपङ्क्तौ ॥ २ ॥

टिप्पनी

सर्वत्र वाशब्दः समुच्चये। अभिजनविद्यावृत्तरहिता अनर्हन्तः । तैस्सह समानायां पङ्क्तौ न भुञ्जीत ॥२॥

3. Nor shall he eat (sitting in the same row with persons) amongst whom one, whilst they eat, rises and gives his leavings to his pupils or sips water; ³

सूत्रम्

भुञ्जानेषु वा यत्राऽनूत्थायोच्छिष्टं प्रयच्छेदाचामेद्वा ॥३॥

टिप्पनी

समानपङ्क्ताविति वर्तते । समानपङ्क्त्तौ बहुषु भुञ्जानेषु यद्येकोऽनूत्थाय भोजनाद्विरम्य उच्छिष्ट शिष्यादिभ्यः प्रयच्छेत् आचामेद्वा, तस्यां पङ्क्तावितरेषां न भोक्तव्यम् । अतो बहुषु भुञ्जानेषु⁴एको मध्ये न विरमेत् । भोजनकण्टक इति हि तमाचक्षते ॥ ३ ॥

4. Nor (shall he eat) where they give him food, reviling him. ⁵

सूत्रम्

कुत्सयित्वा वा यत्राऽन्नं दद्युः ॥ ४ ॥

टिप्पनी

मूर्ख, वैधवेय, विषं भुङ्क्ष्वेति, एवं कुत्सयित्वा यत्रान्नं दद्युस्तदप्यभोज्यम् ॥ ४ ॥

5. Nor (shall he eat) what has been smelt at by men or other (beings, as cats). ⁶

सूत्रम्

मनुष्यैरवघ्रातमन्यैर्वाऽमेध्यैः ॥५॥

टिप्पनी

मनुष्यैरन्यैर्वा मार्जारादिभिरमेध्यैरवघ्रातमन्नमभोज्यम् । ⁷अवेत्युपसर्गयोगात् दुरस्थैर्गन्धाघ्राणे न दोषः ॥ ५ ॥

6. He shall not eat in a ship,

सूत्रम्

न नावि भुञ्जीत ॥ ६ ॥

टिप्पनी

नाव्यासीनो न भुञ्जीत, शुद्धेऽपि पात्रे ॥६॥

7. Nor on a wooden platform.

सूत्रम्

तथा प्रासादे ॥ ७॥

टिप्पनी

प्रासादो दारुमयो मञ्चः। तत्रापि न भुञ्जीत ॥ ७॥

8. He may eat sitting on ground which has been purified (by the application of cowdung and the like).

सूत्रम्

कृतभूमौ तु भुञ्जीत ॥ ८॥

टिप्पनी

भूमावपि भुञ्जानः कृतायां गोमयादिना संस्कृतायां भुञ्जीत । ⁸अपर आह- प्रासादोऽपि यदा मृदा कृतभूमिर्भवति, न केवलं दारुमयः, तदा तत्र भुञ्जीतैवेति ॥ ८॥

9. (If he eats) out of an earthen vessel, he shall eat out of one that has not been used (for cooking).

सूत्रम्

अनाप्रीते मृण्मये भोक्तव्यम् ॥९॥

टिप्पनी

यदि मृण्मये भुञ्जीत तदाऽनाप्रीते भोक्तव्यम् । आप्रीतं क्वचित्कार्ये पाकादावुपयुक्तम् ॥ ९ ॥

10. (If he can get) a used vessel (only, he shall eat from it), after having heated it thoroughly.

सूत्रम्

आप्रीतं चेदभिदग्धे ॥ १० ॥

टिप्पनी

आप्रीतमेव चेल्लभ्यते, तदाऽग्निनाऽभितो दग्ध्वा तत्र भोक्तव्यम् ॥

11. A vessel made of metal becomes pure by being scoured with ashes and the like. ⁹

सूत्रम्

परिमृष्टं लौहं प्रयतम् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

लौह लोहविकारभूतं कांस्यादि भोजनपात्रं भस्मादिभिः परिमृष्टं सत् प्रयत भवति । तत्र भस्मना कांस्यम् । आम्लेन ताम्रम् । राजतं शकृता । सौवर्णमद्भिरेवेत्यादि स्मृत्यन्तरवशाद्द्रष्टव्यम् ॥११॥

12. A wooden vessel becomes pure by being scraped. ¹⁰

सूत्रम्

निर्लिखितं दारुमयम् ॥ १२॥

टिप्पनी

दारुमयं भाजनं निर्लिखितं तष्ट सत् प्रयतं भवति ॥ १२ ॥

13. At a sacrifice (the vessels must be cleaned) according to the precepts of the Veda.

सूत्रम्

यथागमं यज्ञे ॥ १३ ॥

टिप्पनी

यज्ञपात्रं तु यथागम शोधितं प्रयत भवति । तद्यथा अग्निहोत्रहवणी दभैरद्भिः प्रक्षालिता, सोमपात्राणि ⁴‘मार्जालीये प्रक्षालितानि, आज्यपात्राण्युष्णेन वारिणा ॥ १३ ॥

14. He shall not eat food which has been bought or obtained ready-prepared in the market.

सूत्रम्

नाऽऽपणीयमन्नमश्नीयात् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

आपणः पण्यवीथी । तत्र यत्क्रीतं लब्धं वा । तद् आपणीयम् । तच्च कृतान्नं नाश्नीयात् । व्रीह्यादिषु न दोषः ॥ १४ ॥

15. Nor (shall he eat) flavoured food (bought in the market) excepting raw meat, honey, and salt.

सूत्रम्

तथा रसानामाममांसमधुलवणानीति परिहाप्य ॥१५॥

टिप्पनी

रसाः रसद्रव्याणि । तान् अप्य् आपणीयान् नाश्नीयात् ।
⁷आम-मांसादि वर्जयित्वा ॥ १५॥

16. Oil and clarified butter (bought in the market) he may use, after having sprinkled them with water. ¹¹

सूत्रम्

तैलसर्पिषी तूपयोजयेदुदकेऽवधाय ॥ १६ ॥

टिप्पनी

तैल-सर्पिषी वापणीये अप्य् उपयोजयेत् ।
उदकेऽवधाय निषिच्य पाकेन तैल-सर्पिषी⁸ शोधयित्वा ।
कार्यविरोधो यथा न भवति तथा उदकेन संसृज्येत्यन्ये¹²॥ १६ ॥

17. Prepared food which has stood for a night, must neither be eaten nor drunk. ¹³

सूत्रम्

कृतान्नं पर्युषितमखाद्यापेयानाद्यम् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

कृतान्नं पक्वान्नं, तत् पर्युषितं पूर्वेद्यु पक्वं सत् अखाद्यम् ।
अपेयम् अनाद्यं च
यथायोगं खरविशदं द्रवं मृदुविशदं सिद्धं च ॥ १७ ॥

18. Nor (should prepared food) that has turned sour (be used in any way). ¹⁴

सूत्रम्

शुक्तं च ॥ १८ ॥

टिप्पनी

शुक्तं यत् काल-पकेनाऽम्लीभूतं
तद् अपर्युषितम् अपि
अखाद्यापेयाः नाद्यम् ॥ १८॥

19. (The preceding two rules do) not (hold good in regard to) the juice of sugar-cane, roasted rice-grains, porridge prepared with whey, roasted yava, gruel, vegetables, meat, flour, milk and preparations from it, roots and fruits of herbs and trees. ¹⁵

सूत्रम्

फाणित-पृथुक +++(चिउडा)+++-तण्डुल-करम्ब +++(दधि+शक्तु)+++-⁴भरुज-सक्तु-शाक-मांस-पिष्ट-क्षीरविकारौषधि-वनस्पति-मूल-फल-वर्जम् १९

टिप्पनी

अनन्तरोक्त-विधिद्वयं फाणितादीन् वर्जयित्वा द्रष्टव्यम् ।

फाणितं पानविशेषः । इक्षुरस इति केचित् ।
⁷भ्रष्टानां व्रीहीणां तण्डुलाः पृथूकृताः पृथुकाः ।
करम्बो दधि-सक्तु-समाहारः यः करम्भ इति प्रसिद्धः।
वेदेऽप्युभयं भवति⁸ ‘यत्करम्बैर्जुहोति’ । ¹² धानाः करम्भः परिवाप’ इति।
भरूजाः भ्रष्टा यवाः।
क्षीर-विकारो दध्यादि । प्रसिद्धमन्यत् ॥

20. (Substances which have turned) sour without being mixed with anything else (are to be avoided). ¹⁶

सूत्रम्

शुक्तं चाऽपरयोगम् ॥ २०॥

प्रस्तावः

अथ ‘शुक्तं चे’त्यस्य विधेः शेषः—

टिप्पनी

परेण द्रव्यान्तरेण योगो यस्य तत् परयोगं, ततोऽन्यदपरयोगम् । तदेव शुक्तं वर्ज्यम् । यत्तु दध्यादि द्रव्यान्तरसंसृष्टं शुक्तं तद्भोज्यमेव । एवं च पूर्वत्रैवाऽपरयोगमिति विशेषणं वक्तव्यम् । इदमेव वा सूत्रमस्तु । सूत्रद्वयकरणं त्वाचार्यप्रवृत्तिकृतम्। यथा ‘सलावृक्येकसृकोलूकशब्दा’ (पृ. ५८) इति पूर्वं सामान्येनाऽभिधाय ‘सलावृक्यामेकसृक इति स्वप्नपर्यान्त’(पृ. ६५)मिति पश्चाद्विशेष उक्तः ॥ २० ॥

21. All intoxicating drinks are forbidden.

सूत्रम्

सर्वं मद्यमपेयम् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

मद्यं मदकरं तत्सर्वमपेयम् । अत्र स्मृत्यन्तरवशाद्व्यवस्था ।
तत्र मनुः —
¹⁷ ‘गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा।
यथैवैका न पातव्या¹⁸ तथा सर्वा द्विजोत्तमैः । इति । सुराव्यतिरिक्तं तु मद्यं ब्राह्मणस्य नित्यमपेयम् ॥
तथा च गौतमः—
⁴ ‘मद्यं नित्यं ब्राह्मणस्य क्षत्रियवैश्ययोस्तु ब्रह्मचारिणो’रिति ॥२१॥

22. Likewise sheep’s milk, ¹⁹

सूत्रम्

तथैलकं पयः ॥ २२ ॥

टिप्पनी

अवि एलका। तस्याः पयः क्षीरमपेयम् ॥ २२ ॥

23. Likewise the milk of camels, of does, of animals that give milk while big with young, of those that bear twins, and of (one-hoofed animals), ²⁰

सूत्रम्

उष्ट्रीक्षीरमृगीक्षीरसन्धिनीक्षीरयमसूक्षीराणीति ॥२३॥

टिप्पनी

उष्ट्रीमृग्यौ प्रसिद्धे। या गर्भिणी दुग्धे सा सन्धिनीति शास्त्रान्तरे प्रसिद्धा। एककालदोहेत्यन्ये । एकस्मिन् प्रसवे या अनेकं गर्भं सूते, सा यमसूः। उष्ट्र्यादीनां क्षीराण्यपेयानि । इतिकरणमेवं प्रकाराणामन्येषामेकशफादीनां क्षीरमपेयमिति ।
तथा च मनुः—
⁷ आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां महिषीं विना । स्त्रीक्षीरं चैव वानि सर्वशूक्तानि चैव हि ॥
अनिर्दशाया गोः क्षीरमौष्ट्रमैकशफं तथा।
आविकं सन्धिनीक्षीरं विवत्सायाश्च गोः पयः ॥ इति ॥२३॥

24. Likewise the milk of a cow (buffalo-cow or she-goat) during the (first) ten days (after their giving birth to young ones), ²¹

सूत्रम्

धेनोश्चाऽनिर्दशायाः ॥ २४ ॥

टिप्पनी

धेनुर्नवप्रसूता गौः । चकारादजामहिष्योश्च । ⁸ ‘अजा गावो महिष्यश्चे’ति मानवे दर्शनात् ॥ २४॥

25. Likewise (food mixed) with herbs which serve for preparing intoxicating liquors,

सूत्रम्

तथा कीलालौषधीनां च ॥ २५ ॥

टिप्पनी

कीलालोषधयः सुरार्था ओषधयः । तासां च विकारभूतमन्नमनाद्यम् ॥ २५ ॥

26. (Likewise) red garlic, onions, and leeks, ²²

सूत्रम्

¹²करञ्जपलण्डुपरारीकाः ॥२६ ॥

टिप्पनी

¹⁷करजं रक्तलशुनम् । पलण्डु श्वेतम् । परारीका कृष्णम् । ¹⁸मण्डुमाख्यया म्लेच्छानां प्रसिद्धम् । एते चाऽभक्ष्याः ॥ २६ ॥

27. Likewise anything else which (those who are learned in the law) forbid. ²³

सूत्रम्

यच्चाऽन्यत् परिचक्षते ॥ २७ ॥

टिप्पनी

अभक्ष्यानां प्रतिपदपाठो न शक्यते इति समासेनाह—

टिप्पनी

यच्चान्यदेवंयुक्तं शिष्टाः परिचक्षते वर्जयन्ति तदप्यभक्ष्यम् । तत्राह मनुः—
⁴लशुनं गृञ्जनं चैव पलण्डु कवकानि च ॥
अभक्ष्याणि द्विजातीनाममेध्यप्रभवानि च ॥ इति ॥ २७॥

28. Mushrooms ought not to be eaten; that has been declared in a Brāhmaṇa; ²⁴

सूत्रम्

क्याक्वभोज्यमिति हि ब्राह्मणम् ॥२८॥

टिप्पनी

क्याकु छत्राकं तदभोज्यमभक्ष्यम् । ब्राह्मणग्रहणमुक्तार्थम् ॥ २८ ॥

29. (Nor the meat) of one-hoofed animals, of camels, of the Gayal, of village pigs, of Śarabhas, and of cattle. ²⁵

सूत्रम्

एकखुरोष्ट्रगवयग्राममूकरशरभगवाम् ॥ २९ ॥

टिप्पनी

एकखुरा अश्वादयः । गवयो गोसदृशः पशुः। शरभोऽष्टपाद आरण्यो मृगः। अन्ये प्रसिद्धाः । एतेषां मांसमभक्ष्यम् ॥ २९ ॥

30. (But the meat) of milch-cows and oxen may be eaten.

सूत्रम्

धेन्वनडुहोर्भक्ष्यम् ॥३०॥

टिप्पनी

धेन्वनडुहोर्मांसं भक्ष्यम् । गोप्रतिषेधस्य प्रतिप्रसवः ॥ ३०॥

31. The Vājasaneyaka declares ‘bull’s flesh is fit for offerings.’

सूत्रम्

मेध्यमानडुहमिति वाजसनेयकम् ॥ ३१ ॥

टिप्पनी

⁷अनुडुहो मांसं न केवलं भक्ष्यम् , किं तर्हि ? मेध्यमपीति वाजसनेयिनः समामनन्ति ॥ ३१ ॥

32. Amongst birds that scratch with their feet for, food, the (tame) cock (must not be eaten). ²⁶

सूत्रम्

कुक्कुटो विकिराणाम् +++(=खनित्वा कीटान्यश्नन्ति ये तेषु, अभक्ष्यम्)+++ ॥ ३२ ॥

टिप्पनी

व्यवहितमप्यभोज्यमिति सम्बध्यते । पादाभ्यां विकीर्य कीटधान्यादि ये भक्षयन्ति ते मयूरादयो विकिरास्तेषां मध्ये कुक्कुटो न भक्ष्यः। स्मृत्यन्तरवशात् ग्राम्यो, नाऽऽरण्यः ॥ ३२ ॥

33. Amongst birds that feed thrusting forward their beak, the (heron, called) Plava (or Sakaṭabila, must not be eaten). ²⁷

सूत्रम्

प्लवः प्रतुदाम् ॥ ३३ ॥

टिप्पनी

तुण्डेन प्रतुद्य ये भक्षयन्ति ते दार्वाघाटादयः प्रतुदाः। तेषां मध्ये प्लव पवाऽभक्ष्यः । प्लवः ⁸शकटबलाख्यो बकविशेषः ॥ ३३ ॥

34. Carnivorous (birds are forbidden), ²⁸

सूत्रम्

¹²क्रव्यादः ॥ ३४ ।।

टिप्पनी

क्रव्यं मांसं तदेव केवलं येऽदन्ति ते क्रव्यादाः गृध्रादयः। ते ऽप्यभक्ष्याः ॥ ३४ ॥

35. Likewise the swan, the Bhāsa, the Brāhmaṇī duck, and the falcon. ²⁹

सूत्रम्

हंसभासचक्रवाकसुपणाश्व॥ ३५ ॥

टिप्पनी

हंसः प्रसिद्धः। भासः श्येनाकृतिः पीनतुण्डः । चक्रवाकः मिथुनचरः । सुपर्णः श्येनः। एते चाऽभक्ष्याः ॥ ३५ ॥

36. Common cranes and Sāras-cranes (are not to ³⁰ be eaten) with the exception of the leather-nosed Lakṣmaṇa.

सूत्रम्

क्रुञ्च-क्रौञ्च +++(एतेषु)+++ वार्ध्राणस-लक्ष्मण-वर्जम् +++(अभक्ष्यम्)+++ ॥ ३६॥

टिप्पनी

क्रुञ्चा वृन्दचाराः । क्रौञ्चा मिथुनचराः । ते चाऽभक्ष्याः । सूत्रे क्रौञ्चेति विभक्तिलोपश्छान्दसः । किमविशेषेण क्रुञ्चक्रौञ्चा अभक्ष्याः। नेत्याह-वार्ध्राणसलक्ष्मणवर्जम् । श्वेतो लोहितो वा मूर्धा येषां ते लक्ष्मणाः त एव विशेष्यन्ते-वार्ध्राणसा इति । वार्ध्रं चर्म तदाकारा नासिका येषां ते वार्ध्राणसाः। एवंभूतान् लक्ष्मणान् वर्जयित्वा क्रुञ्चक्रौञ्चा न भक्ष्या इति।
अन्ये त्वाहुः-‘क्रव्याद’ इति प्राप्तस्य प्रतिषेधस्य क्रुञ्चादिषु चतुर्ष्वप्रतिषेध इति । तत्र लक्ष्मणा सारसी लक्ष्मणवर्जमिति⁴ ‘ङ्यापोस्संज्ञाच्छन्दसो’रिति ह्रस्वः। एवं क्रुञ्चादिशब्दस्याऽप्यजादिटाबन्तस्य ॥३६॥

37. Five-toed animals (ought not to be eaten) with the exception of the iguana, the tortoise, the porcupine, the hedgehog, the rhinoceros, the hare, and the Pūtikhasha. ³¹

सूत्रम्

पञ्चनखानां⁷ गोधाकच्छपश्वाविट्छर्यकखङ्गशशपूतिखषवर्जम् ॥ ३७ ॥

टिप्पनी

पञ्चनखा नरवानरमार्जारादयः। तेषांमध्ये गोधादीन् सप्त वर्जयित्वा अन्ये अभक्ष्याः । गोधा कृकलासाकृतिर्महाकाया । कच्छपः कूर्मः । श्वाबिट् वराहविशेषः, यस्य नाराचाकाराणि लोमानि। शर्यक्रः शल्यकः, यस्य चर्मणा तनुत्राणं क्रियते । श्वाविट्शर्यक इति युक्तः पाठः। एके तु छकारं पठन्ति । छकारात्पूर्वमिकारम् । खङ्गो मृगविशेषः, यस्य शृङ्गं तैलभाजनम् । शशः प्रसिद्धः। पूतिखषः । शशाकृतिः हिमवति प्रसिद्धः ॥३७॥

38. Amongst fishes, the Ceta ought not to be eaten,

सूत्रम्

अभक्ष्यश्चेटो मत्स्यानाम् ॥ ३८॥

टिप्पनी

मत्स्यानां मध्ये चेटाख्यो मत्स्यो न भक्ष्यः ॥ ३८ ॥

39. Nor the snake-headed fish, nor the alligator, nor those which live on flesh only, nor those which are misshaped (like) mermen. ³²

सूत्रम्

सर्पशीर्षी मृदुरः क्रव्यादो ये चाऽन्ये विकृता यथा मनुष्यशिरसः ॥ ३९ ॥

टिप्पनी

सर्पस्येव शिरो यस्य सोऽपि मत्स्यो न भक्ष्यः । मृदुरो मकरः ये च क्रव्यमेवाऽदन्ति शिंशुमारादयः तेऽप्यभक्ष्याः। ये च उक्तेभ्योऽन्ये मत्स्या विकृताकाराः । तत्रोदाहरणम्-यथा मनुष्याशेरसः जलमनुष्याख्या जलहस्त्यादयश्च । तेऽपि सर्वे न भक्ष्याः । अत्र मनुः—
⁴ अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ॥
⁷मांसभक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम् ।
एतन्मासस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥
न मांसभक्षणे दोषो न मधे न च मैथुने ।
प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥’ इति ।
⁸अप्रतिषिद्धेष्वपि भक्षणान्निवृत्तिरेव ज्यायसीत्यर्थः ॥ ३९ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रे सप्तदशी कण्डिका ॥
इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तमिश्रविरचितायामुज्ज्वलायां प्रथमप्रश्ने पञ्चमः पटलः ॥ ५ ॥