०४ होमः

पूर्वाङ्गम्

अग्निप्रतिष्ठा

अग्निप्रतिष्ठा

प्राचीः पूर्वम् उदक्-सँस्थं
दक्षिणारम्भम् आलिखेत् ।
अथोदीचीः पुरःसँस्थं
पश्चिमारम्भम् आलिखेत् ॥

अवाक्-करोऽभ्युक्ष्य,
तृणं निर्ऋत्यां निरस्य,
अप उपस्पृश्य,

व्याहृतीभिः अग्निं प्रतिष्ठाप्य,
उत्सृज्यते ऽवोक्षण-तोयशेषं प्राक्तोयम्।
अन्यत् निदधाति,
उदग् वा ।

इति सव्यानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां दक्षिणतो भुवं स्पृष्ट्वा,

अग्निम् इद्ध्वा, परिसमूह्य,
अग्निं प्राग्-आदि +अप्रदक्षिणं परिस्तृणाति -
दक्षिणाग्रैः पित्र्येषु; दक्षिणान् अधरान्; उत्तरान् उत्तरान्,
उत्तरेणाग्निं प्राग्-अग्रान् दर्भान् संस्तीर्य।

पात्रसादनादि

एकैकशः पात्राणि प्रयुनक्ति -
दर्वीम्, आज्य-स्थालीं, वैकङ्कतीं प्रोक्षणीं, प्रणीतीम्,
इध्मम्, उपस्तरणार्थ-दर्वीं, बर्हिश् च।
दक्षिणम् इध्मम्, उत्तरं बर्हिः, हविःपात्रम्, अ-हविः-पात्रं+++(=??)+++ च प्रयुज्य,
समौ अच्छिन्नाग्रौ दर्भौ प्रादेश–मात्रौ पवित्री-कुरुते;
तृणं काष्ठं वा अन्तर्धाय छिनत्ति ।

अप उपस्पृश्य, पवित्री-कृत्य, पात्राणि संस्पृश्य,

प्रोक्षणीम् आदाय, अपरेणाग्निं निधाय,
पवित्रान्तर्हितायाम् अप आनीय,
उत्तान-पाण्योर् अङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यां त्रिर् उत्पूय,

उत्तानानि पात्राणि त्रिः प्रोक्ष्य,
विस्रस्येध्मम् अपि,

अपरेणाग्निं पवित्रान्तर्हिते प्रणीतिपात्रे अप आनीय,
पूर्ववत् त्रिरुत्पूय,
समं प्राणैर् हृत्वा,
उत्तरेणाग्निम् अन्येषु दर्भेषु सादयित्वा,

आज्य-निर्वापादि

पवित्रम् आदाय,
आज्य-स्थाल्यां निधाय,
दर्भैः प्रच्छाद्य,
ब्राह्मणं दक्षिणतो दर्भेषु निषाद्य,
आज्यं विलीनम् अपि विलाप्य,

[[110]]

अपरेणाग्निं पवित्रान्तर्हितायां आज्य-स्थाल्याम् आज्यं निरुप्य,
उदीचोऽङ्गारान् निरूह्य,
परिस्तरण-पात्र-सादनयोर् मध्ये तेष्व् अधिश्रित्य,

एकेन तृणेन ज्वलता अवद्योत्य,
बहिर् निरस्य,

द्वे दर्भाग्रे तृणं काष्ठं वा +अन्तर्धाय प्रच्छिद्य,
अप उपस्पृश्य,
प्रक्षाल्य,
+++(आज्ये)+++ प्रत्यस्य,

अधोमुखाभ्यां ज्वलद्भ्यां तृणाभ्यां त्रिः पर्यग्नि कृत्वा,

निरूढाग्निश्+++(=??)+++ चेत् तत्रैव निक्षिप्य -
नो चेद् अन्यत्र निक्षिप्य,
+++(आज्यपात्रम्)+++ उदग् उद्वास्य,
अङ्गारान् अग्नौ प्रत्यूह्य,
दर्भास्तृते पश्चिमे निधाय,
उदग्-अग्राभ्यां पवित्राभ्यां पुनर्-आहारं प्रागारम्भं प्रागपवर्गं त्रिर् उत्पूय,

पवित्र-ग्रन्थिं विस्रस्य,
अप उपस्पृश्य,
प्राग्-अग्रम् अग्नौ प्रहरति ।

दर्वी-संस्कारः

येन जुहोति, तद् अग्नौ प्रतितप्य, जुहूम्

इत्य्-आदि-प्रकारेण प्रत्येकं संमृज्य,
पुनः प्रतितप्य,
प्रोक्ष्य, निधाय,
दर्भान् अद्भिः संस्पृश्य
अग्नौ प्रहरति ।

परिधि-स्थापनादि

परिधीन् परिदधाति -
स्थविष्ठो मध्यमः,
अणीयान् द्राघीयान्+++(=दीर्घतरः)+++ दक्षिणार्ध्यः,
अणिष्ठो ह्रसिष्ठ उत्तरार्ध्यः -
एवं परिस्तरणान्तः सर्वान् परिधीन् परिधाय -

उपवीती -
द्वे आघारसमिधौ मध्यमं परिधिम् उपस्पृश्य
दक्षिणम् उत्तरम् अग्नौ आदधाति ।

प्राचीनावीती - परिध्यन्तः परिस्तरणोपरि तूष्णीं समन्तम् अप्रदक्षिणं परिषिच्य, इध्यममाज्येनाभ्यज्य [[ध्म??]],

अस्मिन् मम पितुः प्रत्याब्दिक-श्राद्ध-होम-कर्मणि
ब्रह्मन्! इध्मम् आधास्ये ।

इति ब्राह्मणम् अनुज्ञाप्य,
दक्षिणहस्तेन सर्वाणि +इध्म-काष्ठानि युगपत् अग्नावाधाय -

आघारः

उपवीती - इतर-दर्व्या आज्यम् आदाय,
उत्तरं परिधि-सन्धिम् अन्ववसृत्य,
‘प्रजापतिं’ मनसा ध्यायन्न्
आघारम् आघारयति - ‘प्रजापतय इदं न मम’ ।

दक्षिणं परिधिसन्धिम् अन्ववसृत्य
‘इन्द्रं’ मनसा ध्यायन्न्
आघारम् आघारयति - ‘इन्द्रायेदं न - मम’
इति उद्देशत्यागं कृत्वा,

[[111]]

आज्यभागौ

‘ओम् अ॒ग्नये॒ स्वाहा᳚” इति उत्तरार्ध-पूर्वार्धे (अग्नय इदं न मम) इति,
‘ओं सोमा॑य॒ स्वाहा᳚’ इति दक्षिणपूर्वार्धे (सोमाय इदं न मम) इति,

‘ओम् अ॒ग्नये॒ स्वाहा᳚’ (अग्नय इदं न मम) इति,
‘ओं भूर्भुव॒स्सुव॒स्स्वाहा᳚’ (प्रजापतय इदं न मम) इति च मध्ये जुहोति ।

सर्वत्र दर्वीं मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैरेव धृत्वा
देवतीर्थेन जुहोति ॥+++(5)+++

आवाहनम्

वैश्वदेवम्

उत्थाय स-यव-हस्तः,
‘विश्वान् देवान् आवाहयिष्ये’ इति वैश्वदेविक-ब्राह्मणान् आपृच्छ्य,
‘आवाहय’ इत्यनुज्ञातः -

अग्नेर् उतरत्तः,
युग्मेषु दर्भेषु प्राङ्मुखः

आगच्छन्तु महाभागा
विश्वेदेवा महाबलाः ।
ये अत्र विहिताश् श्राद्धे
सावधाना भवन्तु ते ॥

इति मन्त्राभ्यां

… गोत्रस्य …. शर्मणः पितुः
प्रत्याब्दिकश्राद्धे पुरूरवार्द्रव-संज्ञकान्
विश्वाख्य-दक्ष-प्रजापति-दुहितुर् उत्पन्नान् देवान् आवाहयामि

इत्यावाह्य

“(उक्तानां) विश्वेषां देवानां सयवम् इदमासनम्”
इति ऋजु-दर्भ-द्वयं साक्षतं दत्वा,

देवतीर्थेन यवोदकम् उत्सिञ्चति ¹

[[112]]

पैतृकम्

प्राचीनावीती -
अग्नेर् दक्षिणतस् त्रिभिः (सप्तभिर्वा) दर्भैः कृतं
भुग्नं दक्षिणाग्रं निधाय,

सतिल-हस्तः
“पितृ-पितामह-प्रपितामहान् आवाहयिष्ये’
(इति पूर्ववद् आपृच्छ्य)
‘आवाहय’ (इत्य् अनुज्ञातः)

… गोत्रस्य ….शर्मणः पितुः प्रत्याब्दिकश्राद्धे
… गोत्रान् …. शर्मणः वसु-रुद्रादित्य-स्वरूपान्
अस्मत्-पितृ-पितामह-प्रपितामहान् आवाहयामि’

इति तिलैः पितृतीर्थेन आवाह्य,

इति सतिलं भुग्नं दक्षिणाग्रं पितृतीर्थेनैव,

.. गोत्राणां …. शर्मणां … वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणाम् अस्मत्-पितृ-पितामह-प्रपितामहानां स-तिलम् इदम् आसनम्

इति दत्वा

इति पितृतीर्थेन² तिलोदकं उत्सिञ्चेत् ॥

[[113]]

वैष्णवम्

३. उपवीती - विष्ण्व्-अर्थब्राह्मणम् अपि पूर्ववत् आपृच्छ्य,
अनुज्ञातः

… गोत्रस्य …… शर्मणः पितुः प्रत्याब्दिकश्राद्धे
श्राद्ध-संरक्षकं श्रीविष्णुम् आवाहयामि

इति आवाह्य,

पुरु॑ष ए॒वेदँ सर्व᳚म् । यद्भू॒तं यच्च॒ भव्य᳚म् । उ॒तामृ॑त॒त्वस्येशा॑नः । यदन्ने॑नाति॒रोह॑ति ॥ [[TODO:परिष्कार्यम्??]]

“विष्णोर् इदम् आसनम्”,
इति ऋजु-दर्भ-द्वयं साक्षतं पूर्ववत् दत्वा,

यवोदकं उत्सिच्य,

अन्नाहुतयः

प्राचीनावीती -
“उद्ध्रियताम्, अग्नौ च क्रियताम्” इति ब्राह्मणान् आपृच्छ्य,
“काममुद्ध्रियतां, काम् अमग्नौ च क्रियताम्” इति विसृष्टः,

हविः-पात्रे भगवन्-निवेदिताद् अलवणात्
पक्वापक्वात् सर्वस्मात् किञ्चित् किञ्चिद् उद्धृत्य,

अ-हविः-पात्रे सलवणात् व्यञ्जनादिकात् किञ्चित् किञ्चित् उद्धृत्य

अग्नेर् उत्तरतः प्रतिष्ठितम् अभिघार्य,
सौकर्यार्थं पुरतो वा निधाय,
दर्व्याम् उपस्तीर्य हविषः,
द्विर् अवदाय (³ वत्सानां त्रिर् अवदाय),
पुनर् अभिघार्य,
अवदानान्य् एकीकृत्य

‘यन्मे पद्यतां’ .. शर्मणे अस्मत्पित्रे स्वाहा

इत्यादि-क्रमेण षड् आहुतीः
वामेन हविःपात्रं स्पृशन्
कृष्णायां मध्ये वा हुत्वा,
प्रत्येकं उद्देशत्यागं कृत्वा ॥

तत्प्रकारः,

[[114]]

… शर्मणे अस्मत्पित्रे स्वाहा ॥ (पित्र इदं न मम)

… शर्मणे अस्मत्पित्रे स्वाहा ॥ (पित्र इदं न मम)

… शर्मणे अस्मत् पितामहाय स्वाहा ॥ (पितामहाय इदं न मम)

… शर्मणे अस्मत् पितामहाय स्वाहा ॥ (पितामहाय इदं न मम)

… शर्मणे अस्मत्प्रपितामहाय स्वाहा ॥ (प्रपितामहाय इदं न मम)

… शर्मणे अस्मत्प्रपितामहाय स्वाहा ॥ (प्रपितामहाय इदं न मम)

[[115]]

पूर्ववद् उपस्तीर्य,
द्विर् अवदाय,
अभिघार्य दर्वीम् अनुत्सृजन्न् -

उपवीती, हविः प्रत्यभिघार्य,
प्राचीनावीती - सकृद् अभिघार्य

इति हुत्वा, ‘ज्ञाताज्ञातपितृभ्य इदं न मम',

आज्याहुतयः

आज्याहुतयः

‘स्वाहा पित्रे’ इत्यादि षडाज्याहुतीर् जुहोति ॥
पञ्चानां पिता देवता, अन्तिमस्य कव्यवाहनोऽग्निः ॥

तत्-प्रकारः -

१. स्वाहा॑ पि॒त्रे । (पित्र इदं न मम)
२. पि॒त्रे स्वाहा᳚ । (पित्र इदं न मम)
३. स्वाहा॑ पि॒त्रे । (पित्र इदं न मम )
४. पित्रे॒ स्वाहा᳚ । (पित्र इदं न मम )
५. स्व॒धा स्वाहा᳚ । (पितृभ्य इदं न मम)
६. अ॒ग्नये॑ कव्य॒वाह॑नाय स्व॒धा स्वाहा᳚ । (अग्नये कव्यवाहनाय इदं न मम)

स्विष्टकृत्

उपवीती -
दर्व्याम् उपस्तीर्य
प्रधानाहुत्य्-अधिकम् उत्तरार्धात् सकृत् अवदाय (पञ्चावत्ती चेत् द्विरवदाय),
द्विर् अभिघार्य,
‘अ॒ग्नये᳚ स्विष्ट॒कृते॒ स्वाहा᳚’ इत्य्
असंसक्तम् इतराभिर् आहुतिभिर् उत्तर-पूर्वस्यां जुहोति ।
(अग्नये स्विष्टकृत इदं न मम) ।

[[116]]

अहविष्यहोमः

प्राचीनावीती
दर्व्याम् उपस्तीर्य,
अहविष्यं सकृत् अवदाय,
अभिघार्य,
उत्तर-भस्मनि अग्नौ ‘स्वाहा’कारेण जुहोति; (हुतदेवताभ्य इदं न मम) ।

लेपकार्यम्

आज्य-स्थालीम् उत्तरतः, प्रधान-दर्वीं दक्षिणत, इतरन् मध्ये कृत्वा,
उत्तरतः पूर्वास्तीर्णे पात्र-सादनार्थं बर्हिः सर्वम् आदाय,
प्रधान-दर्व्याम् अग्रम् - इतरस्यां मध्यम् - आज्यस्थाल्यां मूलम्
एवं त्रिर् अक्त्वा,

तृणम् एकं प्रज्ञातं +++(पार्श्वतो??)+++ निधाय,

प्रधान-दर्व्यां दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यां मूलं निधाय,
सव्यं निरस्य,
दक्षिणं तिर्यञ्चं धारयित्वा,
अग्रम् उद्यम्य प्रहृत्य,
मध्यम् उद्यम्य प्रहृत्य,
मूलम् उद्यम्य प्रहृत्य,
तृणं प्रहृत्य,

तर्जन्या अग्निं त्रिर् निर्दिश्य,
अग्निम् अञ्जलिना अभिमन्त्र्य,
दक्षिण-हस्तेन भूमिं स्पृष्ट्वा

उत्तराङ्गम्

परिधिप्रहरणम्

मध्यमं परिधिं प्रहृत्य,
इतरौ पाणिभ्याम् आदाय
उत्तरार्धस्याग्रम् अङ्गारेषु +उपोहति,
दक्षिणम् उपरि कृत्वा प्रहरति ।

संस्रावः

दक्षिण-वाम-हस्ताभ्यां प्रधानाप्रधान-दर्वीभ्याम् आज्यम् आदाय
प्रधानोत्तरया दर्व्या सँस्रावं जुहोति । (‘स्वाहा’) वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदित्येभ्यः सँस्रावभागेभ्य इदं न मम ।

प्रायश्चित्ताहुतयः

उपवीति – प्राणान् आयम्य

… अस्मिन् मम पितुः (प्रत्याब्दिक) श्राद्ध-होम-कर्मणि
मन्त्र-तन्त्र-देवता-विपर्यास-न्यूनातिरेक-स्वराक्षर-भ्रंष-प्रायश्चित्तार्थं
सर्वप्रायश्चित्ताहुतीर् होष्यामि,
प्राणायामञ्च करिष्ये

इति सङ्कल्प्य

व्याहृतिहोमाः

पूर्णाहुति-प्राणायामौ

ओं विष्ण॑वे॒ स्वाहा᳚ ॥ (विष्णव इदं न मम) ॥११॥

इति पूर्णाहुतिः

प्राणायामः ।

[[118]]

परिषेचनम्, प्रणीताविमोकः

प्राचीनावीती,
तूष्णीम् अप्रदक्षिणं परिषेचनं, प्रणीतावोक्षणम् ।

प्रणीतिपात्रं पश्चान् निधाय,
प्रणीतासु अपः अविच्छिन्नधारया आनीय,
‘प्राच्यां’ इत्यादिक्रमेण (प्राच्यां, दक्षिणायां, प्रतीच्याम्, उदीच्याम्, ऊर्ध्वायां, भूमौ)
प्रतिदिशं सकृत् व्युत्सिच्य,

आत्मानं प्रोक्षयेत् ॥

उपस्थानानि

उपवीती - ब्रह्मोद्वासनम्।
“अग्ने नयेति” उपस्थानम् ।

इत्युक्त्वा, प्रणम्य अभिवाद्य,

प्राचीनावीती -

पिता पितामहश् चैव
तथैव प्रपितामहः ।
मम तृप्तिं प्रयान्त्व् अद्य
होमाप्यायित-मूर्तयः ॥

स्वामिनः! अद्यानुष्ठिते मम पितुः (प्रत्याब्दिक)-श्राद्ध-होम-कर्मणि
मन्त्रलोपे क्रियालोपे द्रव्यलोपे नियमलोपे सत्य् अपि
सर्वं यथाशास्त्रानुष्ठितं भूयाद् इति भवन्तो ऽनुगृह्णन्तु

इति प्रार्थना ।
“तथाऽस्तु” इति प्रतिवचनम् ॥

[[119]]