१३

1. The oblation to the gods accompanied by the exclamation Svāhā, which may consist even of a piece of wood only; the offering to the Manes accompanied by the exclamation Svadhā, which may consist even of a vessel with water only; the daily recitation. ¹

सूत्रम्

देवेभ्यः स्वाहाकार आ काष्ठात् पितृभ्यः स्वधाकार ओदपात्रात् स्वाध्याय इति ॥१॥

टिप्पनी

देवेभ्यः स्वाहाकारेण प्रदानम् आकाष्ठात् अशनीयाभावे काष्ठमपि तावद्देयम् । वैश्वदेवोक्तप्रकारेणैवैष देवयज्ञः । केचिद्वैश्वदेवाहुतीभ्यः पृथग्भूतामिमामाहुतिं मन्यन्ते । ‘देवेभ्यः स्वाहे’ति च मन्त्रमिच्छन्ति । ‘देवयज्ञेन यक्ष्य’ इति सङ्कल्पमिच्छन्ति । वयं तु न तथेति² गृह्य एवाऽवोचाम । केचिदाहुः—‘आकाष्ठा’दिति वचनादशनीयाभावेन भोजनलोपेऽपि यथाकञ्चित् वैश्वदेवं कर्तव्यम्, पुरुषसंस्कारत्वादिति ।

अपरे तु-अशनीयसंस्कार इति वदन्तो भोजनलोपे वैश्वदेवं न कर्तव्यमिति स्थिताः।
पितृभ्यः स्वधाकारेण प्रदानम् आरपात्रात् अन्नाद्यभावे उदपात्रमपि स्वधाकारेण तावद्देयम् । पात्रग्रहणात् सह पात्रेण देयम् । एष पितृयज्ञः । स्वाध्याय ³ ‘तस्य विधिरित्यारभ्योक्तो नित्यस्वाध्यायः । स तु ब्रह्मयज्ञः। इतिः समाप्तौ । इत्येते महायज्ञा इति । न चायमुपदेशक्रमोऽनुष्ठान उपयुज्यते । अनुष्ठानं तु—⁴ब्रह्मयज्ञो, देवयज्ञः, पितृयज्ञो, भूतयज्ञो, मनुष्ययज्ञ इति ॥ १॥

2. Respect must be shown to those who are superior by caste, ⁵

सूत्रम्

पूजा वर्णज्यायसां कार्या ॥ २ ॥

प्रस्तावः

पूजां प्रसङ्गादाह—

टिप्पनी

वर्णतो² ये ज्यायांसः प्रशस्ततरा भवन्ति तेषामवरेण वर्णेन कार्या पूजा अध्वन्यनुगमनादिका उत्सवादिषु च गन्धलेपादिका ॥२॥

3. And also to (persons of the same caste who are) venerable (on account of learning, virtue, and the like).

सूत्रम्

वृद्धतराणां च ॥३॥

टिप्पनी

सजातीनामपि पूजा कार्या । तरपो निर्देशात्⁶ विद्यावयःकर्मभिर्वृद्धानां ग्रहणम् । हीनानामपीत्येके । तथा च मनुः—
⁷‘शद्रोऽपि दशमी गत’ इति ॥३॥

4. A man elated (with success) becomes proud, a proud man transgresses the law, but through the transgression of the law hell indeed (becomes his portion).

सूत्रम्

हृष्टो दर्पति दृप्तो धर्ममतिक्रामति धर्मातिक्रमे खलु पुनर्नरकः ॥ ४॥

प्रस्तावः

पूजा कार्येत्युक्तम् । तद्विरोधी हर्षो वर्ज्य इत्याह—

टिप्पनी

अभिमतलाभादिनिमित्तश्चित्तविकारो हर्षः । तद्युक्तो हृष्टः । स दर्पति दृप्यति। दर्पो गर्वोऽभिमानः। दृप्तो धर्ममतिक्रामति, पूज्यपूजनादिकं प्रति स्तब्धत्वात् । खलुपुनश्शब्दो वाक्यालङ्कारे । धर्मातिक्रमे खलु पुनर्नरको भवति निरय प्रतिपद्यते । तस्माद्धर्मातिक्रममूलभूतो हर्षो न कर्तव्यः । यद्यपि भूतदाहीयेषु ³दोषेषु वर्जनीयेषु हर्षोऽपि, ⁴वक्ष्यते । तथापीह विशेषेण हर्षस्य वर्जनार्थोऽयमारम्भः ! योगाङ्गात्वाद्वक्ष्यमाणस्य ॥ ४॥

5. It has not been declared, that orders (may be addressed by the teacher) to a pupil who has returned home. ⁸

सूत्रम्

न समावृत्ते समादेशो विद्यते ॥ ५॥

टिप्पनी

समावृत्तं शिष्यं प्रति आचार्येण समादेशो न देयः-इदं त्वया कर्तव्यमिति । यथा असमावृत्तदशायामाज्ञा दीयते-उदकुम्भमाहरेत्यादि, नैवमिदानीम्। स्वेच्छया करणे न प्रतिषेध्यम् ॥ ५॥

6. The syllable ‘Om’ is the door of heaven. ⁹ Therefore he who is about to study the Veda, shall begin (his lesson) by (pronouncing) it.

सूत्रम्

ओङ्कारस्स्वर्गद्वारं तस्माद्ब्रह्माऽध्येष्यमाण एतदादि प्रतिपद्येत ॥ ६॥

टिप्पनी

ओङ्कारः प्रणवः स्वर्गस्य द्वारमिव । यथा द्वारेण गृहाभ्यन्तरं प्राप्यते तथाऽनेन स्वर्गः ! तम्मात् ब्रह्म वेदं स्वर्गसाधनमध्येष्यमाण एतदादि अनाम्नातमप्योङ्कारमादौ कृत्वा प्रतिपद्येत उपक्रमेताऽध्येतुम् ॥ ६ ॥

7. If he has spoken anything else (than what refers to the lesson, he shall resume his reading by repeating the word ‘Om’). Thus the Veda is separated from profane speech.

सूत्रम्

विकथां चान्यां कृत्वैवं लौकिक्या वाचा व्यावर्तते ब्रह्म ॥ ७॥

टिप्पनी

अध्ययने ऽनुपयुक्ता कथा विकथा ।
तां चान्यां कृत्वा एतदादि प्रतिपद्येत । एवं सति ब्रह्म वेदः लौकिक्या वाचा व्यावर्तते तया मिश्रितं न भवति ॥७॥

8. And at sacrifices the orders (given to the priests) are headed by this word.

सूत्रम्

यज्ञेषु चैतदादयः प्रसवाः॥८॥

प्रस्तावः

पुनरप्योङ्कारमेव स्तौति—

टिप्पनी

यज्ञेषु दर्शपूर्णमासादिषु एतदादयः ओङ्कारादयः प्रसवा अनुज्ञावाक्यानि भवन्ति ब्रह्मादीनाम्-ॐ प्रणय, ॐ निर्वप, ॐ ²स्तुध्वमिति ॥ ८॥

9. And in common life, at the occasion of ceremonies performed for the sake of welfare, the sentences shall be headed by this word, as, for instance, ‘(Om) an auspicious day,’ ‘(Om) welfare,’ ‘(Om) prosperity.’ ¹⁰

सूत्रम्

लोके च भूतिकर्मस्वेतदादीन्येव वाक्यानि स्युर्यथा पुण्याहं स्वस्त्यृद्धिमिति ॥९॥

टिप्पनी

यथा यज्ञेष्वोङ्कारादयः प्रसवाः, लोके च भूतिकर्मसु पाणिग्रहणादिषु एतदादीन्येव वाक्यानि स्युः । तान्युदाहरति— यथेति । पुण्याहवाचने ॐ कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्वि’ति वाचयिता वदति । ³ ‘ॐ पुण्याहं कर्मणोऽस्तु’ इति प्रतिवक्तारः । ⁴ ॐ कर्मणे स्वस्ति भवन्तो अवन्तु’ इति वाचयिता। ‘ॐ कर्मणे स्वस्ति’ इतीतरे। ² ॐ कर्मण ऋद्धि भवन्तो ब्रुवन्तु" इति वाचयिता । ‘ॐ कर्मर्घ्यतामितीतरे । तस्मादेवं प्रशस्त ॐकार इति ॥ ९॥

10. Without a vow of obedience (a pupil) shall not study (nor a teacher teach) a difficult (new book) with the exception of (the texts called) Triḥsrāvaṇa and Tr.ihsahavacana. ¹¹

सूत्रम्

नाऽसमयेन कृच्छं कुर्वीत त्रिःश्रावणं त्रिस्सहवचनमिति परिहाप्य ॥१०॥

टिप्पनी

समयः शुश्रूषा, तेन विना कृच्छ्रं दुःखं दुरवधारणं अपूर्वं ग्रन्थं न कुर्वीत । क्रियासामान्यवचनः करोतिरध्ययनेऽध्यापने च वर्तते । समयेन विना शिष्योऽपि कृच्छ्रं ग्रन्थं नाऽधीयीत । आवार्योऽपि नाध्यापयेत् । तथा च मनुः—
⁶ धर्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा ।
न तत्र विद्या वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे’ ॥ इति । किमविशेषेण ? नेत्याह-त्रिःश्रावणमात्रे त्रिस्सहवचनमिति परिहाप्य वर्जयित्वा । त्रिःश्रावणमात्रे त्रिस्सहवचनमात्रे चान्यतरापेक्षया क्रियमाणे शुश्रूषा नाऽपेक्ष्या । ततोऽधिके सर्वत्रापेक्ष्यति ॥१०॥

11. Hārita declares, that the (whole) Veda must be studied under a vow of obedience until there is no doubt (regarding it in the mind of the pupil). ¹²

सूत्रम्

अविचिकित्सा यावद्ब्रह्म निगन्तव्यमिति हारीतः ॥ ११ ॥

टिप्पनी

विचिकित्सा संशयः। तदभावोऽविचिकित्सा सा यावदुत्पद्यते तावद्ब्रह्म निगन्तव्यं नियमपूर्वमधिगन्तव्यमिति हारीतः आचार्यो मन्यते । अत्र पक्षे त्रिःश्रावणत्रिस्सहवचनयोरपि शुश्रूषितव्यम् । ब्रह्मग्रहणादङ्गेषु नायं विधिः ॥ ११ ॥

12. No obedience is due (to the teacher for teaching) works which do not belong to the Veda.

सूत्रम्

न बहिर्वेदे गतिर्विद्यते ॥ १२ ॥

टिप्पनी

वेदाद्बहिर्भूते काव्यनाटकादिश्रवणे । गतिः शुश्रूषा न विद्यते यद्यपि तदुपयुक्तं वेदार्थज्ञाने ॥ १२ ॥

13. (A student) shall embrace the feet of a person, who teaches him at the request of his (regular teacher), as long as the instruction lasts. ¹³

सूत्रम्

समादिष्टमध्यापयन्तं यावदध्ययनमुपसंगृह्णीयात् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

य आचार्येण समादिष्टोऽध्यापयति तं यावदध्ययनं यावदसावध्यापयते तावदुपसंगृह्णीयात् । तथा ³ ‘समादिष्टेऽध्यापयती’त्यत्राऽऽचार्यवद्वृत्तिरुक्ता । तत्र ⁴चा’न्यत्रोपसङ्ग्रहणादि’ति वर्तते । ²अत उपसङ्ग्रहणार्थोऽयमारम्भः ॥ १३ ॥

14. Some (declare, that he shall also) always, (if the substitute is) a worthy person. ¹⁴

सूत्रम्

नित्यमर्हन्तमित्येके ॥ १४ ॥

टिप्पनी

स चेत्समादिष्टोऽर्हन् भवति⁶ विद्यासदाचारादिना । ततो नित्यमुपसंगृह्णीयात्, इत्येके मन्यन्ते । स्वमते तु यावदध्ययनमिति ॥ १४ ॥

15. But obedience (as towards the teacher) is not required (to be shown towards such a person).

सूत्रम्

न गतिर्विद्यते ॥ १५ ॥

टिप्पनी

यद्यसावर्हन् भवति तथाप्याचार्ये या गतिःशुश्रषा सा तस्मिन्न् कर्तव्या ॥ १५ ॥

16. And (pupils) older (than their teacher need not show him obedience). ¹⁵

सूत्रम्

वृद्धानां तु ॥१६॥

टिप्पनी

तुश्चार्थे । वृद्धानां चान्तेवासिनां न गतिर्विद्यते । पूर्ववयसाऽन्ते वासिना अवरवया आचार्यो न शुश्रूषितव्यः। अध्ययनादूर्ध्वमित्येके । अध्ययनकालेऽपीत्यन्ये । केचिदवरवयसाऽप्यन्तेवासिना न वार्धके गतिः कर्तव्येत्याहुः ॥ १६ ॥

17. If (two persons) teach each other mutually (different redactions of) the Veda, obedience (towards each other) is not ordained for them.

सूत्रम्

ब्रह्मणि मिथो विनियोगे न गतिर्विद्यते ॥ १७ ॥

टिप्पनी

ब्रह्मणि वेदविषये यदा मिथो विनियोगः क्रियते बह्वृचो यजुर्वेदिनः सकाशाद्यजुर्वेदमधीते सोऽपि तस्मादृग्वेदम् । तदाऽपि परस्परं शुश्रूषा न कर्तव्या ॥ १७ ॥

18. (For) the (wise) say, ‘The Veda-knowledge (of either of them) grows.’

सूत्रम्

ब्रह्म वर्धत इत्युपदिशन्ति ॥ १८ ॥

प्रस्तावः

अत्र हेतुं स्वयमेवाह—

टिप्पनी

द्वयोरपि ब्रह्म वर्धते । सैव ब्रह्मवृद्धि’ शुश्रूषेत्युपदिशन्त्याचार्याः ॥१८॥

19. Śvetaketu declares, ‘He who desires to study more, after having settled (as a householder), shall dwell two months every year, with collected mind, in the house of his teacher,’

सूत्रम्

निवेशे वृत्ते संवत्सरेसंवत्सरे द्वौद्वौ मासौ समाहित आचार्यकुले वसेद्भूयःश्रुतिमिच्छन्निति श्वेतकेतुः॥ १९॥

टिप्पनी

भूयःश्रवणमिच्छन् पुरुषो निवेशे दारकर्मणि वृत्तेऽपि प्रतिसंवत्सरं द्वौद्वौ मासौ समाहितो भूत्वाऽचार्यकुले वसेदिति श्वेतकेतुराचार्यो मन्यते ॥ १९ ॥

20. (And he adds), ‘For by this means I studied a larger part of the Veda than before, (during my studentship.)’

सूत्रम्

एतेन ह्यहं योगेन भूयः पूर्वस्मात्कालाच्छ्रुतमकुर्वीति ॥ २० ॥

प्रस्तावः

अत्र हेतुत्वेन श्वेतकेतोरेव शिष्यान्प्रति वचनम् —

टिप्पनी

एतेनानन्तरोक्तेन योगेनोपायेन अहं पूर्वस्मात् ब्रह्मचर्यकालात् भूयः ³बहुतरं श्रुतमकुर्वीति कृतवानस्मि । अतो यूयमपि तथा कुरुध्वमिति ॥

21. That is forbidden by the Śāstras.

सूत्रम्

तच्छास्त्रैर्विप्रतिषिद्धम् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

तदिदं श्वेतकेतोर्वचनं श्रुत्यादिभिः शास्त्रैर्विरुद्धम् ॥ २१ ॥

22. For after the student has settled as a householder, he is ordered by the Veda, to perform the daily rites,

सूत्रम्

निवेशे हि वृत्ते नैयमिकानि श्रूयन्ते ॥ २२ ॥

प्रस्तावः

कथमित्यत आह —

टिप्पनी

हिशब्दो हेतौ । यस्मात् निवेशे वृत्ते नैयमिकानि नियमेन कर्तव्यानि नित्यानि कर्माणि श्रूयन्ते ॥ २२ ॥

॥ इति त्रयोदशी कण्डिका ॥