औपासने पचने वा षड्भिराद्यैः प्रतिमन्त्रं हस्तेन जुहुयात् १६

उभयतः परिषेचनं यथा पुरस्तात् १७

बलीनां तस्य तस्य देशे संस्कारो हस्तेन परिमृज्यावोक्ष्य न्युप्य पश्चात्परिषेचनम् १५

एवं बलीनां देशे देशे समवेतानां सकृत्सकृदन्ते परिषेचनम् १८

सति सूपसंसृष्टेन कार्याः १९

चोदनम्, फलम्

व्रतग्रहणम्

विधिः

+++(साधारणो ऽन्नसंस्कारविचारोऽन्यत्रोक्तः।)+++

आतिथ्यम्

+++(अतिथिभोजनम् अन्यत्रोक्तम्)+++

सर्वऋतवो +++(=मासाः)+++ विवाहस्य शैशिरौ मासौ +++(= माघफाल्गुनौ)+++ परिहाप्योत्तमं च नैदाघम् +++(= आषाढः)+++ १२

+++(अनेन पूर्वपक्षादिनियमाभावः।)+++ सर्वाणि पुण्योक्तानि नक्षत्राणि +++(सर्वापवादत्वात्पुण्याहविधानार्थमिदम् । तथा च रात्र्यपरपक्षयोः विवाहपिरतिषेधः ।)+++१३

इन्वकाभिः +++(=मृगशिरसि)+++ प्रसृज्यन्ते +++(कन्यार्थं प्रेष्यन्ते)+++ ते वराः प्रतिनन्दिताः १६

इन्वकाशब्दो मृगशिरसि ४

मघाभिर्गावो गृह्यन्ते +++(दानार्थम्)+++१

फल्गुनीभ्यां व्यूह्यते +++(= सेनाया इति केचित्, विवाहविशेषेषु कन्याया इत्यपरे)+++ २

यां कामयेत दुहितरं प्रिया स्यादिति, तां निष्ट्यायां दद्यात् प्रियैव भवति, नैव तु पुनरागच्छतीति ब्राह्मणवेक्षो विधिः ३

+++(वरे प्राप्ते)+++ सुप्तां रुन्दन्तीं निष्क्रान्तां वरणे परिवर्जयेत् ११

दत्तां गुप्तां +++(=अदर्शिता)+++ द्योताम् +++(=पिङ्गाक्षी, बभ्रुकेशी वा, विषमदृष्टिर्वा)+++ ऋषभां +++(=ऋषभस्येव शरीरं गतिः शीलं वा यस्यास्सा)+++ शरभां +++(= शीर्णदीप्तिः, सर्वनीललोम्नी वा, अरूपा वा, केचित्दर्शनीया)+++ विनतां +++(=कुब्जां)+++ विकटां +++(विस्तीर्ण-जङ्घां)+++ मुण्डां मण्डूषिकां +++(=वामनाङ्गा, दग्धाङ्गा वा ।)+++ साङ्कारिकां रातां +++(=रतिशीलां)+++ पालीं +++(=वत्सादीनां पालयित्रीं)+++ मित्रां +++(=बहुमित्रां)+++ स्वनुजां +++(=केचित्वरजन्मसंवत्सर एव पश्चाज्जातेति।)+++ वर्षकारीं +++(=स्वेदशीलामिति केचित्। वराद्वर्षेणाधिका ।)+++ च वर्जयेत् १२

नक्षत्र-नामा नदी-नामा वृक्ष-नामा च गर्हिताः १३

रेफ-लकारोपान्ता +++(=गौरी शालीत्याद्या)+++ वरणे परिवर्जयेत् १४

बन्धुशीललक्षणसम्पन्नामरोगामुपयच्छेत १९

यस्यां मनश्-चक्षुषोर् निबन्धस् तस्याम् ऋद्धिर् नेतरद् आद्रियेतेत्य् एके २१

कन्या-परीक्षा - शक्तिविषये द्रव्याणि प्रतिच्छन्नान्युपनिधाय ब्रूयादुपस्पृशेति १५

नाना बीजानि संसृष्टानि, वेद्याः पांसून्, क्षेत्राल्लोष्टं, शकृच्, छ्मशानलोष्टमिति १६

पूर्वेषामुपस्पर्शने यथालिङ्गमृद्धिः १७

उत्तमं परिचक्षते १८

(वर-चयनम् -) बन्धुशील-लक्षण-सम्पन्नश् श्रुतवान् अरोग इति वरसम्पत् २०

तथा मङ्गलानि १४

+++(“ब्राह्मणान् भोजयित्वाशिषोवाचयित्वे"त्येवमादीनि स्वशास्त्रप्रसिद्धानि । मङ्गलानि स्नातोऽहतवासा गन्धानुलिप्त, स्रग्वी भुक्तवानित्येवमादीनि नापितकर्माङ्कुरार्पणादीनि लोकप्रसिद्धानि ।)+++ आवृतश्च +++(=प्रसिद्धाः)+++ +आस्त्रीभ्यः प्रतीयेरन् १५

सुहृदस् समवेतान् मन्त्रवतो ऽवरान् +++(वरः)+++ प्रहिणुयात् १

तानादितो द्वाभ्यामभिमन्त्रयेत २ +++(कृतप्राणायामोऽवरान् प्रेषयिष्येऽइति सङ्कल्प्य, “प्रसुग्मन्ते"ति द्वाभ्यां वरानभिमन्त्र्य, “यूयममुष्मात्कुलात्मह्यं कन्यां वृणीध्वम्” इति प्रेषयेत् । ततस्ते दुहितृमतो गृहं गत्वा, कन्यां दत्तसगोत्रत्वादिदोषरहितां बन्ध्वादिगुणसम्पन्नां च यत्नतोऽवधार्य, दुहितृमन्तं पित्रीदिकं “गौतमगोत्राय विष्णुशर्मणे वराय भवदीयां कन्यां प्रजासहत्वकर्मभ्यो वृणीमहे"इति ब्रूयुः । ततस्स पित्रादिर् “दास्यामी"ति प्रतिब्रूयात् । ततस्ते प्रत्येत्य, “सिद्धार्ता वय"मिति वरायावेदयेयुः । एतच्च वरप्रेषणाद्यासुरार्षयोरेव, नान्येषु अर्थलोपात् ।)+++

+++(हे सुहृदः)+++

विवाहे +++(=विवाहस्थाने)+++ गौः ६

गृहेषु +++(=शालायां)+++ गौः ७

तया वरमतिथिवदर्हयेत् ८

योऽस्यापचितस्तमितरया ९

स्वयं दृष्ट्वा +++(दृष्ट्वैव चक्षुषी उपसंहरति)+++ तृतीयां +++(=अभ्रातृघ्नीमित्येताम्)+++ जपेत् ३

चतुर्थ्या +++(=अघोरचक्षुरित्येषा)+++ समीक्षेत ४

अङ्गुष्ठेनोपमध्यमया चाङ्गुल्या दर्भं संगृह्योत्तरेण यजुषा +++(=इदमहमित्यनेन)+++ तस्या भ्रुवोरन्तरँ संमृज्य, प्रतीचीनं +++(प्रत्यग्गतम् उपर्युपरि शिरो )+++ निरस्येत् ५

+++(अङ्गुष्ठेनोपमध्यमया चाङ्गुल्या दर्भं संगृह्योत्तरेण यजुषा भ्रुवोरन्तरं संमृज्य प्रतीचीनं निरस्येत्।)+++

प्राप्ते निमित्त +++(=वध्वा स्वबन्धूनां च रोदनं)+++ उत्तरां जपेत् +++(“जीवारुदन्ती”)+++ ६ +++(निमित्तावृत्तौ मन्त्र आवर्तते ।)+++

+++(कन्याया एव रोदन इत्याश्वलायनः । यथाह - जीवां रुदन्तीति रुदत्याम् इति ।)+++

युग्मान् समवेतान् मन्त्रवत उत्तरया +++(=व्युक्षत्क्रूर…)+++ ऽद्भ्यः +++(स्नानार्थजलाहरणार्थं)+++ प्रहिणुयात् ॥

उत्तरेण यजुषा +++(=अर्यम्णो अग्निं)+++ तस्याश्शिरसि दर्भेण्वं +++(=दर्भैः परिकल्पितमिण्वं निगलाकृतिं परिमण्डलाकारम् रोमककिरीटम् इव)+++ निधाय,

तस्मिन्नुत्तरया +++(=खेऽनस)+++ दक्षिणं युगच्छिद्रं प्रतिष्ठाप्य,

+++(तस्मिन्निण्वे दक्षिणं युगच्छिद्रं प्रतिष्ठापयति )+++

छिद्रे सुवर्णमुत्तरया +++(=शं ते हिरण्यम्)+++ ऽन्तर्धाय,

स्नानम्

उत्तराभिः पञ्चभिस् +++(=हिरण्यवर्णा)+++ स्नापयित्वा,

अहतस्य वाससः परिधानम्

उत्तरया +++(=परि त्वा गिर्वणो गिरः)+++ ऽहतेन वाससाच्छाद्य,

योक्त्रबन्धनम्

उत्तरया +++(=आशासाना सौमनसम्)+++ योक्त्रेण सन्नह्यति ८

अथैनामुत्तरया +++(=पूषात्वेत)+++दक्षिणे हस्ते गृहीत्वाग्निमभ्यानीयापरेणाग्निमुदगग्रं कटमास्तीर्य तस्मिन्नुपविशत+++(ः)+++। उत्तरो वरः ॥

अग्नेरुपसमाधानाद्याज्यभागान्ते +++(उत्थाय)+++ ऽथैनाम् +++(तृतीयस्यानुवाकस्य)+++ आदितो द्वाभ्याम् +++(=सोमः प्रथम)+++ अभिमन्त्रयेत ॥

अथास्यै +++(=अस्याः)+++ दक्षिणेन नीचा +++(=न्यग्भूतेन)+++ हस्तेन दक्षिणमुत्तानं हस्तं गृह्णीयात्।

यदि कामयेत स्त्रीरेव जनयेयमित्यङ्गुलीरेव गृह्णीयात् ॥

यदि कामयेत पुंस एव जनयेयमित्यङ्गुष्ठमेव सोऽभीवाङ्गुष्ठमभीव लोमानि +++(=यथा वरस्याङ्गुष्ठलोमानि सर्वाण्येवोपरि भवन्ति तथा)+++ गृह्णाति ॥

गृभ्णामि त इत्येताभिश्चतसृभिः ॥

अथैनामुत्तेरणाग्निं - दक्षिणेन पदा प्राचीमुदीचीं वा दिशमभि प्रक्रमयत्य् “एकमिष” इति ॥

सखेति सप्तमे पदे जपति ॥

प्राग्घोमात् प्रदक्षिणमग्निं कृत्वा, यथास्थानम् उपविश्यान्वारब्धायाम् उत्तरा +++(१६)+++ आहुतीर् जुहोति - “सोमाय जनिविदे स्वाहे"त्येतैः प्रतिमन्त्रम् ॥

षोडश प्रधानाहुतिमन्त्राः

अथैनाम् उत्तरेणाग्निं दक्षिणेन पदा ऽश्मानम् आस्थापयत्य् आतिष्ठेति ॥

अथास्या अञ्जलावुपस्तीर्य, द्विर् लाजानोप्याभिघारयति।

+++(वर एव तस्याः पाणिना)+++ जुहोति “इयं नारी"ति ॥

उत्तराभिस्तसृभिः +++(=तुभ्यमाग्रे पर्यवहन्नित्यादिभिः)+++ प्रदक्षिणमग्निं कृत्वा ऽऽश्मानमास्थापयति यथा पुरस्तात् ॥ +++(यथा पुरस्तात्)+++

अथैनाम् उत्तरेणाग्निं दक्षिणेन पदा ऽश्मानम् आस्थापयत्य् आतिष्ठेति ॥

होमश्चोत्तरया +++(=अर्यमणं नु देवम्)+++ ॥

पुनः परिक्रमणम् ॥

+++(अश्मन)+++ आस्थापनम् ॥

अथैनाम् उत्तरेणाग्निं दक्षिणेन पदा ऽश्मानम् आस्थापयत्य् आतिष्ठेति ॥

होमश्चोत्तरया +++(=त्वमर्यमा भवसि)+++॥

पुनः परिक्रमणम् ॥

जयादि प्रतिपद्यते ॥

उत्तराभिस्तसृभिः +++(=तुभ्यमाग्रे पर्यवहन्नित्यादिभिः)+++ प्रदक्षिणमग्निं कृत्वा ऽऽश्मानमास्थापयति यथा पुरस्तात् ॥ +++(यथा पुरस्तात्)+++

अथैनाम् उत्तरेणाग्निं दक्षिणेन पदा ऽश्मानम् आस्थापयत्य् आतिष्ठेति ॥

+++(उखायाम् = पात्र-विशेषे)+++ समोप्यैतम् अग्निम् अनु-हरन्ति +++(- न पुरस्तात्)+++ ॥

+++(=प्र त्वा मुञ्चामीति)+++ योक्त्रं विमुच्य, तां ततः प्र वा वाहयेत् +++(=रथादिभिर्नयनं)+++, प्र वा हारयेत् +++(=मनुष्यवाह्येन शिबिकादिना नयनम्)+++ ॥

अनुगते ऽपि वोत्तरया +++(=अयाश्चाग्ने)+++ जुहुयान् नोपवसेत् +++(- प्रायश्चित्तं त्वत्राप्य् अस्त्य् एव)+++॥

उत्तरा +++(=सत्येनोत्तभितेत्येषा )+++ रथस्योत्तम्भनी ॥

वाहावुत्तराभ्यां +++(=युञ्जन्ति ब्रध्नं)+++ युनक्ति दक्षिणमग्रे ॥

आरोहतीमुत्तराभिरभिमन्त्रयते +++(=“सुकिंशुकमि"त्येवमादिभिः)+++ ॥

सु॒कि॒ꣳ॒शु॒क+++(पुष्प)+++ꣳ, +++(निर्माणेन)+++ श॑ल्म॒लिं, वि॒श्वरू॑प॒ꣳ॒,
हिर॑ण्य-वर्णꣳ, सु॒वृतꣳ॑, सुच॒क्रम् +++(रथम्)+++। आरो॑ह वध्व् अ॒मृत॑स्य लो॒क२ꣳ +++(तत्सङ्केतत्वेन)+++
स्यो॒नं+++(=सुखं)+++ पत्ये॑ वह॒तुं+++(=स्त्रीधनं)+++ कृ॑णुष्व ।+++(४)+++

+++(द्वे)+++ सूत्रे वर्त्मनोर् +++(=चक्रयोर्)+++ व्यवस्तृणात्त्य् +++(=तिर्यक्स्तृणाति)+++ उत्तरया +++(= नीललोहित इत्येतया)+++ नीलं दक्षिणस्यां लोहितमुत्तरस्याम् ॥

ते ते उत्तराभिर् +++(= ये वध्वश्चन्द्रमित्येताभिः)+++ अभियाति +++(= उपरि गच्छति)+++ ॥

+++(ते सूत्रे उत्तराभिरभियाति)+++

तीर्थ-स्थाणु+++(=गवां कण्डूयनार्थ निखातः स्तम्भः)+++-चतुष्पथव्यतिक्रमे चोत्तरां +++(=ता मन्दसाना)+++ जपेत् ॥

तीर्थादिव्यतिक्रमे जपः

नावम् उत्तरयानुमन्त्रयते +++(=अयं नो मह्याः पारं स्वस्ति)+++ ॥

न च नाव्यांस् +++(=तरयितॄन्)+++ तरती वधूः पश्येत् ॥

तीर्त्वोत्तरां +++(=अस्य पारः)+++ जपेत् ॥

श्मशानाधिव्यातिक्रमे भाण्डे रथे वा रिष्टे ऽग्नेरुपसमाधानाद्याज्यभागान्ते ऽन्वारब्धायाम् उत्तरा आहुतीर् +++(= “यदृतेचिद्” इत्याद्यास्सप्त)+++ हुत्वा जयादि प्रतिपद्यते, परिषेचनान्तं करोति ॥

+++(“सकृदेव, न पुनः पुनरित्यर्थः” इति हरदत्तः।)+++ क्षीरिणाम् अन्येषां वा लक्ष्मण्यानां +++(= प्रसिद्धानां सीमावृक्षणामित्यर्थः)+++ वृक्षाणां नदीनां धन्वनां +++(=दीर्घाण्यरण्यानि येषु ग्राम्याः पशवो न निवसन्ति)+++ च व्यतिक्रम उत्तरे +++(=“ये गन्धर्वाः” इति वृक्षाणां व्यतिक्रमे,“या ओषधयः” इति नदीनां धन्वनाम् ।)+++ यथालिङ्गं जपेत्॥

नद्याद्यतिक्रमे जपः

+++(ज्ञातिधनसंयुक्तान् )+++ गृहान् उत्तरया +++(=“सङ्काशयामि” इत्यनया)+++ सङ्काशयति +++(=दर्शयति)+++॥

+++(गृहानुत्तरया संकाशयति, तत्र वहतुः पूर्वं प्रापयितव्यः।)+++

वाहावुत्तराभ्यां +++(“आवामगन्” इति द्वाभ्याम्)+++ विमुञ्चति दक्षिणमग्रे।
+++(वाहौ विमुञ्चति)+++

लोहितं चर्माऽऽनडुहं प्राचीनग्रीवम् उत्तर+++(=ऊर्ध्व)+++लोमम् मध्येऽगारस्योत्तरया +++(=“शर्मा वर्मे"त्येतया)+++ ऽऽस्तीर्य, गृहान् प्रपादयन्न् उत्तरां +++(=“गृहान् भद्रान्”)+++ वाचयति, दक्षिणेन पदा +++(गृहान् प्रपादयन्)+++।

+++(चर्मास्तरणम्)+++

+++(गृहान् प्रपादयन् वधूं वाचयति)+++

न च देहलीमभि+++(धि)+++तिष्ठति।

उत्तरपूर्वे देशे ऽगारस्याग्नेर् उपसमाधानाद्याज्यभागान्ते ऽन्वारब्धायाम् उत्तरा +++(=“आगन्गोष्ठ"मित्याद्याः, लिङ्गविरोधे सत्यपि वर एव जुहोति, विधेर्बलीयस्त्वात् )+++ आहुतीर् हुत्वा जयादि प्रतिपद्यते

+++(पुरा हिमवदृतुभिर् वर्षाणि गण्यन्ते स्मेति विस्मयः।)+++

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने अष्टमः खण्डः ॥

उपवेषनम्

परिषेचनान्तं कृत्वोत्तरया +++(=इह गावः प्रजायध्वम्)+++ चर्मण्युपविशत उत्तरो वरः +++(प्राङ्मुखौ)+++ ।

+++(उत्तरया चर्मण्युपविशतः। आमन्त्रितनिघातः छान्दसत्वान्नभवति ।)+++

अथास्याः पुंस्वो +++(=या पुमांसमेव सूते न स्त्रियं सा )+++ जीवपुत्रायाः पुत्रमङ्क उत्तरयोपवेश्य +++(=“सोमेनादित्या”)+++ तस्मै फलान्युत्तरेण +++(=प्रस्वस्थः प्रेयः)+++ यजुषा प्रदायोत्तरे +++(=“इह प्रियं प्रजयाः”)+++ जपित्वा वाचं यच्छत +++(=मौनमाचरतः)+++ आ नक्षत्रेभ्यः ॥

+++(अथ या पुमांसमेव सूतवती जीवपुत्रा च, तस्याः पुत्रं वध्वा अङ्के उपवेशयति।)+++

+++(तस्मै फलानि प्रयच्छति)+++

+++(उत्तरे जपति)+++

उदितेषु नक्षत्रेषु प्राचीमुदीचीं वा दिशम् उपनिष्क्रम्योत्तराभ्यां +++(=ध्रुवक्षितिर् ध्रुवयोनिः)+++ यथालिङ्गं +++(=तेनोत्तरस्याम् ऋचि सर्वेषां सप्तर्षीणां कृत्तिकादिनाम् अरून्धत्याश्च सहदर्शनम्)+++ ध्रुवम् अरुन्धतीं च दर्शयति॥

+++(ध्रुवं दर्शयति)+++

+++(अरुन्धतीं दर्शयति। ६ कृत्तिकाः + अरुन्धती = ७ कृत्तिकाः सप्तऋषिपन्त्यः। अरुन्धती स्थिरा, शिष्टास् त्यक्ताः शङ्कया।)+++

उपाकरण समापनयोः काण्डर्षीणां स्विष्टकृत्-स्थानीयः होमः

स्वयं प्रज्वलिते ऽग्नौ समिदाधानम्

अथैनाम् आग्नेयेन स्थालीपाकेन +++(वर ऋत्विग् इव)+++ याजयति +++(अथेति वचनादेतस्यामव रात्र्यां स्थालीपाको भवति ।)+++॥

पत्न्य् अवहन्ति +++(व्रीहीन् यवान् वा नवान्। न तु श्रपणादिकमपि। पर्वसु पतिर् एवावहन्यात्।)+++ ॥

योऽस्यापचितस् तस्मा ऋषभं ददाति +++(वराय याजकेन न दक्षिणा वध्वा देयेति भावेन, तत्प्रतिनिधिः)+++॥

एतदहर् विजानीयाद् यदहर् भार्याम् आवहते +++(विवाहाब्दिकम् अत्रोक्तम् इति हरदत्तः)+++ ७

त्रिरात्रमुभयोरधश् शय्या ब्रह्मचर्यं क्षारलवणवर्जनं च ८

तयोश् शय्यामन्तेरण दण्डो गन्धलिप्तो वाससा सूत्रेण वा परिवीतस्तिष्ठति ॥

तं +++(दण्डं)+++ चतुर्थ्या ऽपररात्र +++(=रात्रेस्तृतीयो भागः)+++ उत्तराभ्याम् +++(=“उदीर्ष्वात” इत्येताभ्यां)+++ उत्थाप्य, प्रक्षाल्य, निधाय,

शेष-होम-मन्त्राः

अग्नेरुपसमाधानाद्याज्यभागान्ते ऽन्वारब्धायाम् उत्तरा आहुतीर् +++(=सप्त प्रधानाहुतीर्जुहोति “अग्ने प्रायश्चित्ते"इत्येवमाद्याः)+++ हुत्वा जयादि प्रतिपद्यते।

+++(वसन्तादीनां षण्णामृतूनां द्वौद्वौ मासौ-)+++

वध्वाश् शिरस्य् आज्यशेषानयनम्

+++(भूरादयः त्रयो लोकाः । ओमिति ब्रह्म ॥)+++

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्र व्याख्याने दशमः खण्डः

परस्परवीक्षणम्

परिषेचनान्तं कृत्वा, अपरेणाग्निं प्राचीम् उपवेश्य तस्याश् शिरस्याज्यशेषाद् व्याहृतिभिर् ओङ्कारचतुर्थाभिरानीयोत्तराभ्यां +++(=“अपश्यं त्वे"त्येताभ्यां)+++ यथालिङ्गं +++(=पूर्वया वधूः उत्तरया वरः)+++ मिथस्समीक्ष्य,

+++(वधूर् वरं समीक्षते)+++

+++(वरो वधूम् ईक्षते)+++

उत्तरया +++(=“समञ्जन्त्वि"त्येतया)+++ ऽज्यशेषेण हृदयदेशौ संमृज्य,

+++(उत्तरयाऽऽज्यशेषेण हृदयदेशौ समनक्ति)+++

अथ जपः

उत्तरास् तिस्रो +++(=“प्रजापते तन्व"मित्याद्याः)+++ जपित्वा,

शेषं +++(=“आरोहोरु"मित्यादि)+++ समावेशने जपेत् ॥

अन्यो वैनाम् अभिमन्त्रयेत +++(अत्र सुदर्शनाचार्यः - इदं च “अहं गर्भमदधाम्” इत्यादि लिङ्गविरोधेऽपि श्रुतेर्बलीयस्त्वा)+++११

यथे॒यं पृ॑थि॒वी म॒ही
तिष्ठ॑न्ती॒ गर्भ॑म् आद॒धे ।
ए॒वन् त्वं गर्भ॒म् आ ध॑त्स्व
दश॒मे मा॒सि सूत॑वे ।

यथा॑ पृथि॒व्य् अ॑ग्निग॑र्भा॒
द्यौर् यथेन्द्रे॑ण ग॒र्भिणी॑ ।
वा॒युर् यथा॑ दि॒शां गर्भ॑
ए॒वं गर्भं॑ दधामि ते ।

विष्णो॒ श्रेष्ठे॑न रू॒पेणा॒+
ऽऽस्यान् नार्यां॑ गवी॒न्या॑म् +++(=कमनीयायाम्)+++ ।
पुमाꣳ॑सं॒ गर्भ॒म् आ धे॑हि
दश॒मे मा॒सि सूत॑वे ।

नेज॑मेष॒ परा॑ पत॒
सुपु॑त्रः॒ पुन॒र् आ प॑त ।
अ॒स्यै मे पु॒त्रका॑मायै॒
गर्भ॒म् आ धे॑हि॒ यः पुमा॑न् ।

व्यस्य॒ योनिं॒ प्रति॒ रेतो॑ गृहाण॒
पुमा॑न् पु॒त्रो धी॑यतां॒ गर्भो॑ अ॒न्तः ।
तं मा॒ता द॑श॒मासो॑ बिभर्तु॒
स जा॑यतां वी॒रत॑म॒स् स्वाना॑म् ।

आ ते॒ गर्भो॒ योनि॑म् एतु॒
पुमा॒न् बाण॑ इवेषु॒धिम् ।
आ वी॒रो जा॑यतां
पु॒त्रस् ते॑ दश॒मास्यः॑ ॥

क॒रोमि॑ ते प्राजाप॒त्यम्
आ गर्भो॒ योनि॑म् एतु ते ।
अनू॑नः पू॒र्णो जा॑यता॒म्
अश्लो॒णो ऽपि॑शाचधीतः ।

पुमाꣳ॑स् ते पु॒त्रो ना॑रि॒ तं
पुमा॒न् अनु॑ जायताम् ।
तानि॑ भ॒द्राणि॒ बीजा॑न्य्
ऋष॒भा ज॑नयन्तु नौ ।

यानि॑ भ॒द्राणि॒ बीजा॑न्य्
ऋष॒भा ज॑नय॒न्ति नः॑ ।
तैस् त्वं पु॒त्रान् वि॑न्दस्व॒
सा प्र॒सूर् धे॑नु॒का भ॑व ।

काम॒ प्रमृ॑द्ध्यतां॒ मह्य॒म्
अप॑राजितम् ए॒व मे॑ ।
यं कामं॑ का॒मये॑ देव॒
तं मे॑ वायो॒ सम॑र्द्धय ।

प्रा॒तर् अ॒ग्निं, प्रा॒तर् इन्द्रं॑ हवामहे
प्रा॒तर् मि॒त्रावरु॑णा, प्रा॒तर् अ॒श्विना॑ ।
प्रा॒तर् भगं॑, पू॒षणं॒, ब्रह्म॑ण॒स्पतिं॑
प्रा॒तः सोम॑म्, उ॒त रु॒द्रं हु॑वेम ॥१॥

प्रा॒त॒र्-जितं॒ +++(=जयशीलं)+++ भग॑म् उ॒ग्रं हु॑वेम
व॒यं पु॒त्रम् अदि॑ते॒र् यो वि॑ध॒र्ता।
आ॒ध्रश् +++(=दरिद्रश्)+++ चि॒द् यं मन्य॑मानस् तु॒रश्+++(=त्वरमाणो)+++-चि॒द्
राजा॑ चि॒द् यं भगं॑ भ॒क्षी+++(=भजामी)+++त्याह॑ ॥२॥

भग॒ प्रणे॑त॒र्, भग॒ सत्य॑राधो॒!
भगे॒मां धिय॒म् उद॑वा॒ +++(=रक्ष)+++ दद॑न् नः ।
भग॒ प्र णो॑ जनय॒ गोभि॒र् अश्वै॒र्
भग॒ प्र नृभि॑र् नृ॒वन्तः॑ स्याम ॥३॥

उ॒तेदानीं॒ भग॑वन्तः स्याम॒॒+
+उ॒त प्र॑पि॒त्व +++(=सायङ्काले)+++ उ॒त मध्ये॒ अह्ना॑म् ।
उ॒तोदि॑ता मघ-व॒न्त्! सूर्य॑स्य
व॒यं दे॒वानां॑ सुम॒तौ स्या॑म ॥४॥

भग॑ ए॒व भग॑-वाँ अस्तु देवा॒स्
तेन॑ व॒यं भग॑वन्तः स्याम ।
तं त्वा॑ भग॒ सर्व॒ इज् जो॑हवीति॒ +++(←जोहवीमीति तैत्तिरीये)+++
स नो॑ भग पुर ए॒ता भ॑वे॒ह ॥५॥

सम् अ॑ध्व॒रायो॒षसो॑ नमन्त,
दधि॒क्रावे॑व॒ +++(=pegasus-अश्व इव खे)+++ शुच॑ये प॒दाय॑ +++(प्रोष्ठ-पदरूपेण खे, आधाने ऽश्वक्रमवद् भुवि)+++।
+++(खचक्रे विपरीतदिशि स्वनक्षत्रय् उत्तर-फाल्गुने वर्त्तित्वाद्)+++
अ॒र्वा॒ची॒नं व॑सु॒-विदं॒ +++(=धनलब्धारं)+++ भगं॑ नो॒
रथ॑म् इ॒वाश्वा॑ वा॒जिन॒ आ व॑हन्तु ॥६॥
+++(३००० BCE इति काले फाल्गुनीषु प्रोष्ठपदासु च सौरायनवर्तनम् अदृश्यतेति प्रासङ्गिकं स्यात्।)+++

अश्वा॑वती॒र् गोम॑तीर् न उ॒षासो॑
वी॒रव॑ती॒स् सद॑म् उच्छन्तु +++(=प्रभातं कुर्वन्तु)+++ भ॒द्राः ।
घृ॒तं दुहा॑ना वि॒श्वतः॒ प्रपी॑ना +++(=आप्यायन्त्यः)+++
यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒स् सदा॑ नः ॥७॥

इ॒मां खना॒म्य् ओष॑धीं
वी॒रुधं॒+++(हां)+++ बल॑वत्तमाम् ।
यया॑ स॒पत्नीं॒ बाध॑ते॒
यया॑ संवि॒न्दते॒ पति॑म् ।

उ॒त्ता॒नप॑र्णे॒ सुभ॑गे॒
सह॑माने॒ सह॑स्वति ।
स॒पत्नीं॑ मे॒ परा॑धम॒
पतिं॑ मे॒ केव॑लं कृधि ।

उत्त॑रा॒ ऽहम् +++(हे)+++ उत्त॑र॒+++(य्)+++
उत्त॒रेद् उत्त॑राभ्यः ।
अथा॑ स॒पत्नी॒ या ममा-
ऽध॑रा॒ साऽध॑राभ्यः ।+++(र५)+++

न ह्य॑स्यै॒ नाम॑ गृभ्णामि॒
+++(यतः)+++ नो अ॒स्मिन् र॑मते॒ जने॑ ।
परा॑म् ए॒व प॑रा॒वतꣳ॑+++(=दूरम्)+++
स॒पत्नीं॑ नाशयामसि ।

अ॒हम॑स्मि॒ सह॑मा॒ना ऽथ॒
त्वम॑सि सास॒हिः+++(=सहमाना)+++ ।
उ॒भे सह॑स्वती भू॒त्वा
स॒पत्नीं॑ मे सहावहै ।

+++(हे भर्तः।)+++ उप॑ ते ऽधा॒ꣳ॒ सह॑मानाम् +++(बाहुं)+++
अ॒भि त्वा॑ऽधा॒ꣳ॒ +++(अपराम् बाहुम्)+++ सही॑यसा +++(मनसा)+++ ।
माम् अनु॒ प्र ते॒ मनो॑ व॒त्सं
गौरि॑व धावतु, प॒था वारि॑+++(री)+++व धावतु ॥ (16)

उद् अ॒सौ सूर्यो॑ अगा॒द्
उद् अ॒यं मा॑म॒को भगः॑ ।
अ॒हन् तद् विद्व॒ला+++(=विदुषी)+++ प॑ति॒म्
अभ्य॑साक्षि+++(=अभि+असहे)+++ विषास॒हिः+++(=विशषेण सहमाना)+++ ।

अ॒हं के॒तुर् अ॒हं मू॒र्धा
ऽहम् उ॒ग्रा वि॒वाच॑नी+++(की)+++ ।
ममेद् अनु॒ क्रतुं॒ पति॑स्
सेहा॒नाया॑+++(=सहमायना)+++ उ॒वा+++(पा)+++च॑रेत् ।

मम॑ पु॒त्राश् श॑त्रु॒हणो
ऽथो॑ मे दुहि॒ता वि॒राट् ।
उ॒ताहम् अ॑स्मि॒ सञ्ज॑या॒
पत्यु॑र् मे॒ +++(श्लाघा)+++श्लोक॑ उत्त॒मः ।+++(५)+++

येनेन्द्रो॑ ह॒विषा॑ कृ॒त्य्
अ॑भवद् दि॒व्य् उ॑त्त॒मः ।
अ॒हन् तद् अ॑क्रि+++(=अकृषि)+++
देवा असप॒त्ना किला॑ऽभवम् ।

अ॒स॒प॒त्ना स॑पत्नि॒घ्नी
जय॑न्त्य् अभि॒भूव॑री ।
आवि॑त्सि॒+++(=अलभे)+++ सर्वा॑सा॒ꣳ॒ +++(सपत्नीनां)+++ राधो॒
वर्चो॒ अस्थे॑यसाम्+++(=अस्थिराणाम्)+++ इव ।

सम॑जैषम् इ॒मा अ॒हꣳ
स॒पत्नी॑र् अभि॒भूव॑रीः ।
यथा॒ऽहम॑स्य वी॒रस्य॑
वि॒राजा॑मि॒ धन॑स्य च ॥ (17)

मेह॑नाद्+++(=प्रजननात्)+++ वल॒+++(न)+++ङ्+++(=वशङ्)+++कर॑णा॒ल्
लोम॑भ्यस्ते न॒खेभ्यः॑ ।
यक्ष्म॒ꣳ॒ सर्व॑स्माद् आ॒त्मन॒स्
तम् इ॒मं विवृ॑हामि ते ।

अङ्गा॑द्-अङ्गा॒ल् लोम्नो॑-लोम्नो
जा॒तं पर्व॑णि-पर्वणि ।
यक्ष्म॒ꣳ॒ सर्व॑स्माद् आ॒त्मन॒स्
तम् इ॒मं विवृ॑हामि ते ।

परा॑देहि शाब॒ल्यं॑
ब्र॒ह्मभ्यो॒ विभ॑जा॒ वसु॑ ।
कृ॒त्यैषा प॒द्-वती॑ भू॒त्वा
जा॒याऽऽवि॑शते॒ पति॑म् ।

अ॒श्ली॒ला +++(पति-)+++त॒नूर् भ॑व॒
रुश॑ती+++(=हिंसती →हिंस्यमाना)+++ पा॒पया॑ ऽमु॒या +++(दानकृत्यया)+++।
पति॒र् यद् व॒द्ध्वै॑ वास॑सा॒
स्वम् अङ्ग॑म् अभि॒धित्स॑ति ।
+++(तस्मात् तन्नपरिधेयं मन्त्रविदापिसता ॥)+++

क्रू॒रम् ए॒तत् +++(वासः)+++ कटु॑कम्+++(=रुजाकारि)+++ ए॒तद्
अ॑पा॒ष्ठ+++(=प्रतिकूल)+++व॑द् वि॒षव॒न् नैतद् अत्त॑वे ।
सू॒र्यां +++(विवाहदेवीं)+++ यः प्र॒त्यक्षं॑ वि॒द्यात्
स ए॒तत् प्रति॑गृह्णीयात् ।+++(५)+++

आ॒शस॑नं+++(=क्षतकरणं)+++ वि॒शस॑न॒म्+++(=चर्मणां पृथक्करणं)+++
अथो॑ अधि वि॒चर्त॑नम्+++(=त्वचोन्यत्र मोचनं)+++ +++(एतद् वासः)+++।
+++(तथापि गृहीतुर् न हिंसा, यतः -)+++ सू॒र्यायाः॑ पश्य रू॒पाणि॒
तानि॑ +++(विद्वान्)+++ ब्र॒ह्मोत शꣳ॑सति ॥+++(५)+++ (18)

उपनयनं व्याख्यास्यामः १

गर्भैकादशेषु राजन्यं
गर्भद्वादशेषु वैश्यम् ३

वसन्तो ग्रीष्मश् शरद् इत्य् ऋतवो वर्णानुपूर्व्येण ४

शिरस उन्दनम्

+++(तत्राचार्यस्संसर्जनोन्दने कृत्वा क्षुरं नापितादपादाय प्रतिदिशं प्रवाप्य पुनस्तस्मै प्रदाय तं च वपन्तमुत्तरयानुमन्त्रयते । इति स्नातकसंस्कारे हरदत्तः। नाचार्यः - अन्योऽपि ब्राह्मण इति सुदर्शनसूरिः।)+++

प्रवपनम्

क्षुर-शोधन-मन्त्रणम्

केश-दर्भ-निक्षेपः

य॒ज्ञो॒प॒वी॒तं प॑र॒मं प॒वित्रं॑
प्र॒जाप॑ति॒र् यत् स॑ह॒जं पु॒रस्ता᳚त् ।
आ॒यु॒ष्य॑म् अ॒ग्र्यं॑ प्रति॑मुञ्च शु॒भ्रं
य॑ज्ञोपवी॒तं बल॑म् अस्तु॒ तेजः॑ ॥

स्नातम् +++(शुचि-वाससं बद्ध-शिखं यज्ञोपवीतिनम्)+++ अग्नेर् उपसमाधानाद्य् आज्य-भागान्ते +++(शम्याः परिध्यर्थे, सकृत्पात्रप्रयोगः)+++
पालाशीं समिधम् उत्तरया +++(“आयुर्दा देव"इत्येतया ऽऽचार्योक्तया)+++ ऽऽधाप्य

उत्तरेण अग्निं, दक्षिणेन पदा ऽश्मानम् आस्थापयत्य् - आतिष्ठेति ९
+++(तत्रैव चावस्थापनं यावत् तिष्ठति। )+++

वासः सद्यःकृत्तोतम् +++(=सद्यः कृत्तम् ऊतं च - विनूतनम्)+++ उत्तराभ्याम् +++(“रेवतीस्त्वे"त्येताभ्यां)+++ अभिमन्त्र्य

वासः-परिधापनम्

उत्तराभिस्तिसृभिः +++(“या अकृन्त"न्नित्येताभिः)+++ परिधाप्य

+++(पूर्वमन्त्रस्योल्लेखो ऽत्र)+++

परिहितम् उत्तरयानुमन्त्रयते +++(“परीदं वास”)+++ १०

+++(परिहितवन्तं कुमारम् उत्तरयानुमन्त्रयते)+++

मौञ्जी

मौञ्जीं मेखलां त्रिवृतां+++(तं)+++ त्रिःप्रदक्षिणम् उत्तराभ्यां +++(“इयं दुरुक्ता"दित्येताभ्यां कुमारोक्ताभ्यां)+++ परिवीय

अजिनमन्त्रः

+अजिनम् उत्तरमुत्तरया +++(मित्रस्य चक्षुरित्येतया कुमारोक्तया)+++ ११

+++(धर्मसूत्रेषु - “क्षत्र-वृद्धिम् इच्छन् वस्त्राण्य्, एवोभय-वृद्धिम् इच्छन्न् उभयमिति हि ब्राह्मणम् ९” इत्यादि विकल्पा उक्ताः। तस्मिन् पक्षे ऽजिनप्रतिनिधित्वेन प्रायेण ग्राह्यं वस्त्रम्। )+++

उदकाञ्जलिम् अस्मा अञ्जलाव् +++(प्रोक्षणार्थम्)+++ आनीयोत्तरया +++(“समुद्रादूर्मि"रित्येतया)+++ त्रिः प्रोक्ष्य +++(कुमार-कृत्यम् एतत्। आचार्यः प्रोक्षति तत इति विश्वासः। सकृत् मन्त्रेण, द्विस्तूष्णीम् ।)+++

+++(प्रोक्षणमन्त्रः)+++

+++(यैः रश्मिभिस् सह वामदेवस्य पितरो सोमपानं कृतवन्तः , तत्कारणका बिन्दवो मयि पतिताः )+++

हस्तग्रहणम्

उत्तरैर् +++(अग्निष्टे हस्तमग्रमीदित्यादिभिः)+++ दक्षिणे हस्ते गृहीत्वा +++(- प्रतिमन्त्रं ग्रहणावृत्तिः)+++

+++(कीदृशश्च सः? मित्रं देवा अब्रुवन्त - सोमं राजानं हनामेति। सो ऽब्रवीन् - नाहं सर्वस्य वा अहं मित्रम् अस्मि ।)+++

परिदानम्

उत्तरैर् +++(“अग्नये त्वा परिददामी"त्यादिभिः)+++ देवताभ्यः परीदाय

+++(असौशब्दस्य स्थाने माणवकस्य नाम निर्देशः संबुद्ध्या ॥)+++

उपनयनम्

उत्तरेण यजुषा +++(“देवस्य त्वा सवितुः” इत्येतेन स्वसमीपं)+++ +उपनीय

सुप्रजा इति +++(“सुपोषः पोषै"रित्येवमन्तम्)+++ दक्षिणे कर्णे जपति १२

+++(कर्णे जपः)+++

“ब्रह्मचर्यम् आगाम्” इति +++(सवित्रा प्रसूत इत्येवमन्तो मन्त्रः)+++ कुमार आह १

+++(कुमारस्य मन्त्रः)+++

प्रष्टं परस्य प्रतिवचनं कुमारस्य २

शेषं +++(“एष ते देव सूर्ये”)+++ परो +++(आचार्यः)+++ जपति ३

प्रत्यगाशिषं +++(आत्मगाम्याशीःफलं यस्मिन्मन्त्रे,अध्वनामित्यारभ्य आ उपनयनसमाप्तेर्ये प्रत्यगाशिषो मन्त्राः"योगे"इत्यादयः )+++ चैनं वाचयति ४

उक्तम् आज्यभागान्तम् +++(“आ॒यु॒र्दा दे॑व …” इति समिदाधाने)+++ ५

अत्रैनम् उत्तरा +++(“योगे योगे” इत्येकादर्शचः)+++ आहुतीर् हावयित्वा जयादि प्रतिपद्यते ६

+++(तत्र द्वितीयचतुर्थौ “इममग्न आयुषे” “अग्निष् ट आयुः प्रतराम्” इति लिङ्गविरोधात् “आयुर्दा देव जरसम्” इतिवत् स्वयमेव ब्रूयात्, नैनं वाचयति । प्रधान-होमेषु हावयित्वेति वचनाद् उपहोमेष्व् आचार्य एव कर्ता।)+++

+++(ते च सर्वे माणवकस्यैव । द्वितीयचतुर्थाव् आचार्यस्येत्येके ।)+++

परिषेचनान्तं कृत्वा
ऽपरेणाग्निम् उदग्-अग्रं कूर्चं निधाय
तस्मिन्न् उत्तरेण +++(“राष्ट्रभृदसि"इत्यनेन)+++ यजुषोपनेता +++(आचार्यः)+++ +उपविशति ७

पुरस्तात् प्रत्यङ्ङ् आसीनः कुमारो दक्षिणेन पाणिना दक्षिणं पादम् अन्वारभ्य +++(=उपसंगृह्य)+++ आह “सावित्रीं भो अनुब्रूहि” इति ८

तस्मा अन्वाह - “तत् सवितुर्” इति ९

पच्छो ऽर्धर्चशस् ततस् सर्वाम् १०

व्याहृतीर् विहृताः - पादादिष्व् अन्तेषु वा, तथार्धर्चयोर्, उत्तमां कृत्स्नायाम् ११

(आद्युच्चारणपक्षे)

पादशः

ओं भूस् तत् सवि॒तुर् वरे॑ण्य+++(णिय)+++म्।
ओं भुव॒र् +++(पापादि)+++भर्गो॑+++(=भर्जनम्)+++ दे॒वस्य॑ धीमहि+++(←ध्यै ध्याने / धी आराधने)+++ ।
ओं सुव॒र् धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥

अर्धशः पूर्णश्श्च

ओं भूस् तत् सवि॒तुर् वरे॑ण्य+++(णिय)+++म् +++(पापादि)+++भर्गो॑+++(=भर्जनम्)+++ दे॒वस्य॑ धीमहि+++(←ध्यै ध्याने / धी आराधने)+++ ।
ओं भुव॒र् धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥

ओं सुव॒स्

पुनः पूर्णोच्यते कैश्चित्

ॐ भूर्-भुव॒स्-सुव॒स्

कुमार उत्तरेण +++(“वृधमसौ सोभ्ये"त्यनेन, असावित्यनेन प्राणोऽभिधीयते)+++ मन्त्रेणोत्तरमोष्ठम् उपस्पृशते १२

कर्णावुत्तरेण +++(“ब्रह्मण आणी स्थ"इत्यनेन)+++ १३

+++(पलाश-)+++दण्डमुत्तरेणाऽऽदत्ते +++(“सुश्रवस्सुश्रवस"मित्यनेन)+++१४

पालाशो दण्डो ब्राह्मणस्य
नैय्यग्रोधस् स्कन्धजो ऽवाङ्ग्रो+++(=अवाञग्रः)+++ राजन्यस्य
बादर औदुम्बरो वा वैश्यस्य १५

वार्क्षो दण्ड इत्य् अवर्ण-संयोगेनैक उपदिशन्ति १६+++(5)+++

“स्मृतं च म” इत्य् एतद्वाचयित्वा

वरदानम्

गुरवे वरं +++(अग्न्याधाने “गौर्वै वरः”(आप.श्रौ.४११४))+++ दत्त्वा

उत्थापनमन्त्रः

+उदायुषेत्य् उत्थाप्य

+++(कुमारो वदति -)+++

आदित्योपस्थानम्

उत्तरैर् +++(“तच्चक्षुर्देव हितम्”)+++ आदित्यम् उपतिष्ठते १७

यं कामयेत +++(मत्)+++ नायमाच्छिद्येतेति, तम् उत्तरया +++(“यस्मिन् भूतमि"त्येतया)+++ दक्षिणे हस्ते गृह्णीयात् १८

+++(पित्रादयः)+++ त्र्यहम् एतम् अग्निं धारयन्ति १९

+++(त्र्यहम्)+++ क्षार-लवण-वर्जनं च २०

परिमार्जनम्

उत्तरया +++(“ब्रह्मचार्यसी"त्येतया)+++ सँशास्ति २३ +++(बाढमिति प्रतिवचनम् ।)+++

+++(त्र्यहं मन्त्रवत्-परिहितमेव)+++ वासश् चतुर्थीम्+++(चतुर्थाहोरात्रे अहन्येव)+++ उत्तरया +++(“यस्य ते प्रथमवास्य"मित्येतया)+++ ऽऽदत्ते +++(=स्वीकरोति)+++

ऽन्यत् परिधाप्य २४

इ॒म२ꣳ स्तोम॒म् अर्ह॑ते+++(=स्तुत्यर्हाय)+++ जा॒तवे॑दसे॒
+++(यथा तक्षा!)+++ रथ॑मिव॒ संम॑हेमा मनी॒षया॑+++(=बुद्ध्या)+++ ।+++(४)+++
भ॒द्रा हि नः॒ प्रम॑तिर् अस्य +++(अग्नेः)+++ स॒ꣳ॒सद्य्
अग्ने॑ स॒ख्ये॑ मा रि॑षामा व॒यं तव॑ ।+++(५)+++

त्र्या॒यु॒षं+++(=कौमारयौवनस्थाविराणि)+++ ज॒मद॑ग्नेः
क॒श्यप॑स्य त्र्यायु॒षम् ।
यद्दे॒वानां॑ त्र्यायु॒षन्
तन्मे॑ अस्तु त्र्यायु॒षम् ।+++(५)+++

शि॒वो नामा॑सि॒,
स्वधि॑तिस्+++(=परशुः, वज्रः)+++ ते पि॒ता।
+++(वज्रो वै स्वधितिः इति दर्शनात्)+++
नम॑स्ते अस्तु॒।
मा मा॑ हिꣳसीः ।

इ॒दम् अ॒हम् अ॒मुष्या॑ऽऽमुष्याय॒णस्य॑+++(←नामनिर्देशः)+++ पा॒प्मान॒म् उप॑गूहा॒म्य्,
उत्त॑रो॒ ऽसौ+++(←नामनिर्देशः)+++ द्वि॒षद्भ्यः॑ ।+++(५)+++

हिर॑ण्य-वर्णा॒श् शुच॑यः पाव॒का
यासु॑ जा॒तः क॒श्यपो॒ यास्व् अ॒ग्निः ।
या अ॒ग्निं गर्भं॑ दधि॒रे सु॒वर्णा॒स्
तास् त॒ आप॒श् श२ꣳ स्यो॒ना +++(=सुखा)+++ भ॑वन्तु ।+++(५)+++

+++(दन्ताः!)+++ अ॒न्नाद्या॑य॒ व्यू॑हध्वं+++(=पृथग्भवत)+++
दीर्घा॒युर् अ॒हम् अ॑न्ना॒दो भू॑यासम् ।
सोमो॒ राजा॒ऽयम् आग॑म॒त्,
स मे॒ मुखं॒ प्रवे॑क्ष्यति॒ भगे॑न स॒ह वर्च॑सा ।+++(र५)+++

सोम॑स्य त॒नूर् अ॑सि। +++(सौम्यँ वै वासः इति श्रुतेः।)+++
त॒नुवं॑ मे पाहि॒।
स्वामा॑ त॒नूर् आवि॑श +++(सोमस्य यथा)+++।+++(र५)+++

नमो॑ ग्र॒हाय॑ चाभिग्र॒हाय॑ च ।
नम॑श् शाकजञ्ज॒भाभ्या॑म् ।
नम॒स् ताभ्यो॑ दे॒वता॑भ्यो॒ या अ॑भिग्रा॒हिणीः॑ ।

अ॒प्स॒रस्सु॒ यो ग॒न्धो
ग॑न्ध॒र्वेषु॑ च॒ यद् यशः॑ ।
दैवो॒ यो मा॑नु॒षो ग॒न्धस्
स मा॑ ग॒न्धस् सु॑र॒भिर् जु॑षताम् ।

इ॒यम् +++(पृथिवी पार्थिवसुवर्णे वर्तमाना)+++ ओष॑धे॒+++(धीः)+++ त्राय॑माणा॒
सह॑माना॒ सह॑स्वती ।
सा मा॒ हिर॑ण्यवर्चसं
ब्रह्मवर्च॒सिनं॑ मा करोतु ।

अपा॑शो॒ ऽस्य् - उरो॑ मे॒ मा सꣳशा॑रीः+++(=हिंसीः)+++ ।
शि॒वो मोप॑तिष्ठस्व - दीर्घायु॒त्वाय॑ श॒तशा॑रदाय ।
श॒तꣳ श॒रद्भ्य॒ आयु॑षे॒ वर्च॑से जी॒वात्वै+++(=जीवनाय)+++ पुण्या॑य ।

आ॒यु॒ष्यं॑ वर्च॒स्यꣳ॑ सु॒वीर्यꣳ॑
रा॒यस्पोष॒म् औद्भि॑द्यम्+++(→यशस्यम्)+++ ।
इ॒दꣳ हिर॑ण्यं॒ जैत्र्या॒या+++(=जयहेतवे)+++ऽवि॑शता॒न् माम् ।

+++(हिरण्यवन्तो हि उच्चैर्वदन्ति→)+++ उ॒च्चै॒र् वा॒दि पृ॑तना॒जि+++(त्)+++
स॑त्रा+++(=सत्य)+++सा॒हं ध॑नञ्ज॒यम् ।
सर्वा॒स् समृ॑द्धी॒र्॒ ऋद्ध॑यो॒
हिर॑ण्ये॒ ऽस्मिन्त् स॒माहि॑ताः ।

शु॒नम्+++(=सुखम्)+++ अ॒हꣳ हिर॑ण्यस्य
पि॒तुर् इ॑व॒ नामा॑ऽग्रभैषम्+++(=अग्रहीषं)+++ ।
तं मा॒ हिर॑ण्यवर्चसं
पू॒रुषु॑+++(=बहुषु)+++ प्रि॒यं कु॑रु ।

प्रि॒यं मा॑ दे॒वेषु॑ कुरु
प्रि॒यं मा॒ ब्रह्म॑णे कुरु ।
प्रि॒यं वि॒श्ये॑षु शू॒द्रेषु॑
प्रि॒यꣳ राज॑सु मा कुरु ।+++(५)+++

या ति॒रश्ची॑ नि॒षद्य॑से॒+++(=शेषे)+++
ऽहं वि॒धर॑णी॒+++(=विधारयित्री)+++ इति॑ ।
तां त्वा॑ घृ॒तस्य॒ धार॑या॒
यजे॑ स॒ꣳ॒राध॑नीम्+++(→भूमिम् / मध्यमावाक्)+++ अ॒हम् ।

स॒ꣳ॒राध॑न्यै दे॒व्यै स्वाहा॑ ।
प्र॒साध॑न्यै दे॒व्यै स्वाहा॑ ।

स॒म्राज॑ञ् च वि॒राज॑ञ् चा-
ऽभि॒श्रीर् या च॑ नो गृ॒हे ।
ल॒क्ष्मी रा॒ष्ट्रस्य॒ या मुखे॒
तया॑ मा॒ सꣳसृ॑जामसि+++(→संसृजामि)+++ ।

शुभि॑के॒ +++(स्रक्)+++ शिर॒ आरो॑ह
शो॒भय॑न्ती॒ मुखं॒ मम॑ ।
मुखꣳ॑ हि॒ मम॑ शोभय॒
भूयाꣳ॑सञ्च॒ भगं॑ कुरु ।

याम् +++(स्रजं)+++ आह॑रज् ज॒मद॑ग्निश्
श्र॒द्धायै॑ कामाया॒न्यै+++(=काममानायै)+++ ।
इ॒मान् ताम् अपि॑ नह्ये॒
ऽहं भगे॑न स॒हवर्च॑सा ।

+++(हे अक्षिणी-)+++ यदाञ्ज॑नं त्रैककु॒दं+++(=त्रिककुत्पर्वतभवं)+++
जा॒तꣳ हि॒मव॑त उ॒परि॑ ।
तेन॑ वामाञ्जे॒ तेज॑से॒
वर्च॑से॒ भगा॑य च ॥ (8)

मयि॑ पर्वतपूरु॒षम् ।
मयि॑ पर्वतवर्च॒सम् ।
मयि॑ पर्वतभेष॒जम् ।
मयि॑ पर्वतायु॒षम् ।

यन् मे॒ वर्चः॑ प॒राग॑तम् +++(आदर्शतलस्थितं)+++
आ॒त्मान॑म् उप॒तिष्ठ॑ति ।
इ॒दन् तत् पुन॒र् आद॑दे
दीर्घायु॒त्वाय॒ वर्च॑से ।

प्र॒ति॒ष्ठे स्थो॑ दे॒वता॑ना॒म्।
मा मा॒ +++(नवपादरक्ष-व्रणोत्पादनेन)+++ सन्ता॑प्तम् ।+++(४)+++

प्र॒जाप॑ते॒श् शर॑णम् असि।
ब्रह्म॑णश् छ॒दिर् वि॑श्व-ज॒नस्य॑ छा॒याऽसि॑।
स॒र्वतो॑ मा पाहि ।

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वे॑+++(=अनुज्ञायां)+++
ऽश्विनो॑र्बा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒म्
आ द॑दे।
द्विष॒तो व॒धायेन्द्र॑स्य॒ वज्रो॑ऽसि॒।+++(५)+++
वार्त्र॑घ्न॒श् +++(त्वं)+++ शर्म॑ मे भव।
यत् पा॒पन् तन् निवा॑रय ।

मन्त्रः

देवीः॑ षड्+++(←४+ऊर्ध्वाधरे)+++ उर्वीर्, उ॒रु ण॑ᳵ कृणोत।
विश्वे॑ देवास इ॒ह वी॑रयध्वम्+++(वीरयन्तु)+++ ।

मा हा॑स्महि प्र॒जया॒, मा त॒नूभिः॑।
मा र॑धाम+++(←रधिः वशीकरणकर्म)+++ द्विष॒ते सो॑म राजन्न् ।

राष्ट्र॒भृद् अ॑सि सम्राड्+++(=अभिषिक्त-क्षत्रिय)+++-आस॒न्दी। मा त्वद् यो॑षम्।
राष्ट्र॒भृद् अ॑स्य् अधिपत्न्य्-आस॒न्दी। मा त्वद् यो॑षम्।

आपः॑ पादाव॒नेज॑नीर्
द्वि॒षन्तं॑ नाशयन्तु मे ।
अ॒स्मिन् कुले॑ ब्रह्मवर्च॒स्य् अ॑सानि+++(=भूयासम्)+++ ।

मयि॒ महो॒+++(=पूजा)+++, मयि॒ यशो॒, मयी॑न्द्रि॒यं वी॒र्य॑म् ।

+++(उदक!)+++ आ मा॑ ऽग॒न्॒ यश॑सा॒ वर्च॑सा॒
सꣳसृ॑ज॒ पय॑सा॒ तेज॑सा च ।
तं मा॑ प्रि॒यं प्र॒जानां॑
कु॒र्व् अधि॑पतिं पशू॒नाम् ।

वि॒राजो॒ +++(ऽन्नस्य)+++ दोहो॑ऽसि।
वि॒राजो॒ दोह॑म् अशीय॒।
मम॒ पद्या॑य॒ +++(पुत्रादये)+++ विरा॑ज+++(=दीप्यस्व)+++ ।

स॒मु॒द्रं वः॒ प्रहि॑णोमि॒
स्वां योनि॒म् अपि॑ गच्छत ।
अच्छि॑द्रः प्र॒जया॑ भूयासं॒
मा परा॑ सेचि॒ मत् पयः॑ ॥ (9)

+++(गोमधुपर्कार्हो वेदाध्यायीति-)+++ त्र॒य्यै वि॒द्यायै॒ यशो॑ऽसि।
यश॑सो॒ यशो॑सि।
ब्रह्म॑णो॒ दीप्ति॑रसि ।
तं मा॑ प्रि॒यं प्र॒जानां॑ कु॒र्व्, अधि॑पतिं पशू॒नाम् ।

अ॒मृ॒तो॒प॒स्तर॑णम् असि +++(यथा हविरादाने)+++।

अ॒मृ॒ता॒ऽपि॒धा॒नम॑सि ।

यन् मधु॑नो मध॒व्यं॑ पर॒मम् अ॒न्नाद्यं॑ वी॒र्य॑म्,
तेना॒हं मधु॑नो मध॒व्ये॑न पर॒मेणा॒न्नाद्ये॑न वी॒र्ये॑ण
पर॒मो॑ऽन्ना॒दो म॑ध॒व्यो॑ ऽसानि ।

गौर्॒ अस्य् अप॑हतपा॒प्मा।
अप॑ पा॒प्मान॑ञ् जहि॒ मम॑ चा॒मुष्य॑ च ।

अ॒ग्निः प्राश्ना॑तु प्रथ॒मस्-
स हि वेद॒ यथा॑ ह॒विः ।
अरि॑ष्टम् अ॒स्माकं॑ कृ॒ण्वन्
ब्रा॑ह्म॒णो ब्रा॑ह्म॒णेभ्यः॑ ।+++(र५)+++

य॒ज्ञो व॑र्द्धताम्।
य॒ज्ञस्य॒ वृद्धि॒म् अनु॑ व॒र्द्ध+++(स्व)+++।
अप॑चितिर॒स्य्, अप॑चितं मा कु॒रु। अप॑चितो॒हं म॑नु॒ष्ये॑षु भूयासम् ।

गौर् धे॑नुभ॒व्या+++(=धेनुर्भविष्यन्ती)+++, मा॒ता रु॒द्राणां॑, दुहि॒ता वसू॑ना॒ꣳ॒, स्वसा॑ऽऽदि॒त्याना॑म्, +++(आज्यादिद्वारेण)+++ अ॒मृत॑स्य॒ नाभिः॑ ।
प्र णु॒ वोच॑ञ् चिकि॒तुषे॒+++(=जानते)+++ जना॑य॒ - मा गाम् अना॑गा॒म्+++(=अनागसं)+++ अदि॑तिं वधिष्ट ।
पिब॑तूद॒कं, तृणा॑न्य् अत्तु ।
ओम् उत्सृ॒जत ।

भू॒तम् ।
सु॒भू॒तम् ।

सा वि॒राट् ।
तन् मा क्षा॑यि ।
तस्य॒ तेऽशी॑य ।
तन्म॒ ऊर्जं॑धाः ।
ओं कल्प॒यत +++(परिचारकाः)+++ ॥ (10)

शम्याः+++(=युगकीलाः)+++ परिध्यर्थे विवाह+उपनयन-समावर्तन-सीमन्त-चौल-गोदान-प्रायश्चित्तेषु २ +++(अथ परिधीन् परिदधाति। तत आघारसमिधौ।)+++

सीमन्तोन्नयनं प्रथमे गर्भे चतुर्थे मासि ॥ आपस्तम्बगृह्यसूत्र १४.१ ॥

ब्राह्मणान् भोजयित्वा ऽशिषो वाचयित्वा,
अग्नेर् उपसमाधानाद्य्-आज्यभागान्ते
ऽन्वारब्धायाम् +++(चौले - अन्वारब्धे)+++
उत्तरा आहुतीर् हुत्वा +++(= " धाता ददातु नो रयिम्” इति चतस्रो, “यस्त्वा हृदा कीरिणे"ति चतस्रः)+++
जयादि प्रतिपद्यते ॥
परिषेचनान्तं कृत्वा

परिषेचनान्तं कृत्वा ऽपरेणाग्निं प्राचीम् उपवेश्य त्रेण्या शलल्या त्रिभिर् दर्भ-पुञ्जीलैश् शलालु-ग्लप्सेनेत्य् +++(→उदुम्बर-फल-सङ्घातेन)+++ ऊर्ध्वं सीमन्तम् उन्नयति व्याहृतीभिर् उत्तराभ्यां च ।

गायतम् इति वीणा-गाथिनौ संशास्ति ॥

उत्तरयोः पूर्वा साल्वानां ब्राह्मणानामितरा ।

+++(अन्येषाम् - “सोम एव नो राजा” इत्येषा।)+++ नदी-निर्देशश्च यस्यां वसन्ति ॥

+++(पूर्वमेवैतदर्थम् उप्तान्)+++ यवान् विरूढान् +++(शिरसि वध्वाः)+++ आबध्य,
+++(वधूर्)+++ वाचं यच्छत्य् आनक्षत्रेभ्यः ॥

उदितेषु नक्षत्रेषु प्राचीम् उदीचीं वा दिशम् उपनिष्क्रम्य
वत्सम् अन्वारभ्य
व्याहृतीश् च जपित्वा
वाचं विसृजेत् ॥

पुँसवनं व्यक्ते गर्भे तिष्येण ।

न्यग्रोधस्य या प्राच्युदीचीं वा शाखा ततस्सवृषणां शुङ्गामाहृत्य सीमन्तवदग्नेरुपसमाधानादि ॥

अनाप्रीतेन शरावेणानुस्रोतसम् उदकम् आहृत्य, पत्तस् +++(=पादयोः)+++ तूर्यन्तीं +++(=ओषधिविशेषं)+++ निधाय, मूर्धञ् +शोष्यन्तीम् उत्तरेण यजुषा+++(आभिष्ट्वाहं दशभिरभिमृशामि)+++ ऽऽभिमृश्य+, एताभिर् अद्भिरुत्तराभिर्+++(यथैव सोमः पवते)+++ अवोक्षेत् ॥

अनवस्नातया कुमार्या दृषत्पुत्रे दृषत्पुत्रेण पेषयित्वा परिप्लाव्यापेरणाग्निं प्राचीमुत्तानां निपात्योत्तरेण यजुषाऽङ्गुष्ठेन दक्षिणे नासिकाच्छिद्रेऽपि नयति ।

पुमाँसं जनयति ।

यदि जरायु न पतेदेवंविहिताभिरेवाद्भिरुत्तराभ्यामवोक्षेत् ।

जातं +++(=जातमात्रम्, “प्राङ्नाभिवर्धनात्पुंसो जातकर्म विधीयते”)+++ वात्सप्रेण +++(=दिवसस्परीत्येषः)+++ +अभिमृश्य,

उपस्थ आधानम्

उत्तरेण यजुषोपस्थ आधाय +++(=“अस्मिन्नह"मित्यनेन)+++,

अभिमन्त्रणम्

उत्तराभ्याम् +++(“अङ्गादङ्गाद्” इति)+++ अभिमन्त्रणं ,

मूर्धन्यवघ्राणम्

+++(“अश्मा भवे"ति)+++ मूर्धन्यवघ्राणं,

दक्षिणकर्णे-जपः

+++(“मेधां त” इति)+++ दक्षिणे कर्णे जापः १

+++(“अभिजिघ्राम्यसौ”)+++ नक्षत्रनाम च निर्दिशति २

तद्रहस्यं भवति +++(सूक्र्तवाकाभिवादनादिष्वपि!)+++३

मधु घृतम् इति संसृज्य
तस्मिन् दर्भेण हिरण्यं निष्टर्क्य +++(= शिखाबन्धनवत्सरन्ध्रेण ग्रन्थिना)+++,
बध्वा
ऽवदाय
+उत्तरैर् मन्त्रैः +++(“त्वयि मेधाम्” इति)+++ कुमारं प्राशयित्वा,

स्नापनम्

प्रतिज्ञा

उत्तराभिः पञ्चभिस् +++(=“ऽक्षेत्रियै त्वे"त्यादिभिः)+++ स्नापयित्वा,

शान्तिवचनम्

अवर्तिनिवारणम्

सूर्यग्रहणमोक्षनिदर्शनम्

दधि-घृत-प्राशनम्

दधि घृतमिति संसृज्य कांस्येन पृषदाज्यं व्याहृतीभिरोङ्कारचतुर्थाभिः +++(“भूः स्वाहेत्यादिभिः प्रतिमन्त्रम्”)+++ कुमारं प्राशयित्वा, अद्भिश् शेषं संसृज्य गोष्ठे निनयेत् ४

उत्तरया +++(=“मा ते कुमारम्”)+++ मातुरुपस्थ आधाय,

दक्षिणे स्तने प्रतिधाप्य

उत्तरया +++(=“अयं कुमारः”)+++ दक्षिणं स्तनं प्रतिधाप्य,

पृथिव्या अभिमर्शः

उत्तराभ्यां +++(=“यद्भूमेर्हृदयम्”)+++ पृथिवीमभिमृश्य,

संविष्टस्याभिमर्शनम्

उत्तरेण यजुषा +++(=“नामयति न रुदति”)+++ संविष्टम् ॥

उत्तरेण यजुषा शिरस्य् उदकुम्भं निधाय,

सूतकहोमः

सर्षपान् फलीकरणमिश्रानञ्जलिनोत्तरैस् त्रिस्त्रि प्रतिस्वाहाकारं हुत्वा

हरदत्तो ऽत्र।

• +++(सर्षपान् फलीकरणमिश्रान् जुहोति।)+++

+++(पिता)+++ संशास्ति- “प्रविष्टे प्रविष्ट एव तूष्णीमग्नावावपते"ति ६

एवमहरहरानिर्दशतायाः +++(=“निर्दशा"निर्गता दशभ्योऽहोरात्रेभ्यो या रात्रिस्सा)+++७

प्रवासादेत्य पुत्रस्योत्तराभ्यामभिमन्त्रणं +++(=अङ्गादङ्गात्)+++

मूर्धन्यवघ्राणं +++(=अश्मा भव)+++ दक्षिणे कर्ण

मूर्धन्यवघ्राणम् -

कर्णे जपः

उत्तरान्मन्त्रान् +++(=अग्निरायुष्मान् स वनस्पतिभिः)+++ जपेत् १२

कुमारीमुत्तरेण यजुषा +++(“सर्व॑स्मादा॒त्मन॒स्संभू॑ताऽसि॒ सा जी॑व श॒रद॑श्श॒तम् । “)+++ ऽभिमन्त्रयते १३

जन्मनोऽधि षष्ठे मासि ब्राह्मणान् भोजयित्वाऽऽशिषो वाचयित्वा दधि मधु घृतमोदनमिति सँसृज्योत्तरैर्मन्त्रैः कुमारं प्राशयेत् ।

तैत्तिरेण माँसेनेत्येके।