३०

1. Some declare, that a student shall bathe after (having acquired) the knowledge of the Veda, (however long or short the time of his studentship may have been). ¹

सूत्रम्

विद्यया स्नातीत्येके १

प्रस्तावः

‘न समावृत्ता वपेरन्’ ( ८. ७. ) स्नातस्तु काल’ (१०.७.) इत्यादिषु प्रसक्तस्य स्नानस्य कालमाह —

टिप्पनी

वेदविद्या विद्या । तया सम्पन्नः स्नानं कुर्यादित्येके मन्यन्ते । मनुरित्याह—
²वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम् ।
अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममावसेत् ॥ इति ॥ १॥

2. (He may) also (bathe) after having kept the student’s vow for forty-eight, (thirty-six or twenty-four) years, (though he may not have mastered the Veda).

सूत्रम्

तथा व्रतेनाऽष्टाचत्वारिंशत्परीमाणेन ॥२॥

टिप्पनी

परिमाणमेव परीमाणम् । छान्दसो दीर्घः । अष्टाचत्वारिंशद्ग्रहणं ³ ‘पादूनम्, अर्धेने’(२.१३,१४)त्यादिपूर्वोक्तस्याप्युपलक्षणम् । अष्टाचत्वारिंशदादिपरिमाणेन व्रतेन ⁴वा सम्पन्नः स्नायात् असम्पन्नोऽपि विद्यया ॥२॥

पादूनम् , अर्धेन, त्रिभिर्वा’ इत्येतेषां पूर्वोक्तानामुपलक्षणम् । इति. क. पु.

‘अथ ब्रह्मचर्यविधिः’ इत्यारभ्य प्रपञ्चितेन समिदाधानभिक्षाचरणगन्धादिवर्जनादिरूपेण । अस्ति च तेषु व्रतशब्दः ‘यथा व्रतेषु समर्थः स्याद्यानि वक्ष्यामः" इति । इह तु समुदायाभिप्रायमेकवचनम् । तेन वा व्रतेन सम्पन्नस्स्नायात् । असम्पन्नोऽपि विद्यया । ‘चत्वारि वेदव्रतानी’त्येषां तु ग्रहणमत्र नाऽऽङ्कनीयम् । यथोक्तं विश्वरूपे । इत्यधिकः पाठो ग. पु.

Some declare, that the student (shall bathe) after (having acquired) the knowledge of the Veda and after (the expiration of) his vow.

सूत्रम्

विद्या व्रतेन चेत्येके ॥३॥

टिप्पनी

विद्येति तृतीयैकवचनस्याकारस्य⁵ ‘सुपां सुलुक्’ इत्यादिना लुक् । विद्यया व्रतेन चोभाभ्यां सम्पन्नः स्नायादित्येके मन्यते । एवं च ⁶‘वेदमधीत्य स्नास्य’नित्यत्र वेदमधीत्येत्युपलक्षणम् । अत्र याज्ञवल्क्यः —

⁷वेदं व्रतानि वा पारं नीत्वा ह्युभयमेव वा ।
अविप्लुतब्रह्मचर्यो लक्षण्या स्त्रियमुद्वहेत् ॥ इति ।

• अत्र व्रतशब्देनाऽग्नीन्धनभैक्षाचरणादयो ब्रह्मचारिधर्मा उच्यते। तेषु हि कालपरिमाणस्य श्रुतत्वातू पारं नीत्वेति युज्यते । दृश्यते च तेषु व्रतशब्दः। ‘यथा व्रतेषु समर्थस्स्याद्यानि वक्ष्याम इति। न तु सावित्र्यादीनि वेदव्रतान्युच्यन्ते । तेषां तत्तत्प्रदेशाध्ययनशेषतया तदभावेऽभावाद्वेदं व्रतानि वेति विकल्पानुपपत्तेः । अतः कालविशेषावच्छिन्नानि व्रतानि वेदमुभयं वा पारं नीत्वेत्यर्थः * ॥ ३ ॥

• *.एतच्चिन्हान्तर्गतो भागोऽधिकपाठतया परिगणितः ख. पुस्तके । ग. पुस्तके नास्ति पाठः । अन्यत्र तु यथायथमस्ति ।

4. To all those persons who have bathed (In accordance with any of the above rules must be shown) the honour clue to a Snātaka.

सूत्रम्

तेषु सर्वेषु स्नातकवद्वृत्तिः ॥ ४ ॥

टिप्पनी

विद्यास्नातको व्रतस्नातक उभयस्नातक इति त्रयः स्नातका उक्ताः तेषु सर्वेषु स्नातकवत् ‘तदर्हती’ति वतिः । स्नातकार्हा वृत्तिः पूजा² ‘यत्राऽस्मा अपचिति’मित्यादिः कार्या । न तु व्रतस्नातके न्यूना, उभयस्नातकेऽधिकेति ॥ ४॥

5. The reverence (shown to a Snātaka) brings, however, different rewards according to the degree of devotion or of learning (possessed by the person honoured).

सूत्रम्

समाधिविशेषाच्छ्रुतिविशेषाच्च पूजायां फलविशेषः ॥५॥

प्रस्तावः

यद्यप्येवं तथाऽपि पूजयितुः फलविशेषोऽस्तीत्याह—

टिप्पनी

कर्तव्येषु कर्मस्ववधानं समाधिः श्रुतिः श्रुतम् ॥ ५ ॥

6. Now follow the observances (chiefly to be kept) by a Snātaka.

सूत्रम्

अथ स्नातकव्रतानि ॥ ६ ॥

टिप्पनी

इत उत्तरं स्नातकव्रतान्यधिकृतानि वेदितव्यानि । यद्यपि वक्ष्यमाणेषु कानिचित् साधारणान्यपि भवन्ति तथाऽपि भूम्ना स्नातकव्रतान्यधिक्रियन्ते ॥६॥

7. He shall usually enter the village and leave it by the eastern or the northern gate.

सूत्रम्

पूर्वेण ग्रामान्निष्क्रमणप्रवेशनानि शीलयेदुत्तरेण वा ॥ ७ ॥

टिप्पनी

यदा ग्रामान्निष्कामति ग्रामं वा प्रविशति तदा पूर्वेण द्वारणोत्तरेण वा कुर्यात्, न द्वारान्तरेण । शीलयेदिति वचनाद्यदृच्छया द्वारान्तरेण निष्क्रमणप्रवेशनयोरपि न प्रायश्चितम् ॥ ७ ॥

8. During the morning and evening twilights, he shall sit outside the village, and not speak anything (referring to worldly matters).

सूत्रम्

सन्ध्योश्च बहिर्ग्रामादासनं वाग्यतश्च ॥ ८ ॥

टिप्पनी

अहोरात्रयोः सन्धानं सन्धिः ।
तौ च द्वौ - सायं प्रातश् च । ⁸
‘सज्योतिष्याज्योतिषोऽदर्शनात्’ इति गौतमः ।
तयोस् सन्ध्ययोर् ग्रामाद् बहिर् आसीत ।

वाग्यतश् च भवेत् । मनुः पुनराह—

⁹ ‘पूर्वां सन्ध्यां जपंस् तिष्ठेत्
सावित्रीम् आर्कदर्शनात् ॥
पश्चिमां तु समासीत
सम्यगृक्षविभावनात् ॥’

इति

¹⁰तिष्ठेत् पूर्वाम् आसीतोत्तराम्

इति गौतमः। एते ब्रह्मचारि-विषये।
स्नातके आसनस्य वाङ्-निमनस्य चाऽत्र विधानात् ॥
अन्ये तु -
आसनग्रहणं स्थानस्याऽप्य् उपलक्षणम्,
वाग्यमश् च लौकिक्या वाचो निवृत्तिः,
न सावित्रीजपस्येति वर्णयन्ति ॥ ८ ॥

9. (But an Agnihotrī, who is occupied at home by oblations in the morning and evening, must not go out; for) in the case of a conflict (of duties), that enjoined by the Veda is the more important.

सूत्रम्

विप्रतिषेधे श्रुतिलक्षणं बलीयः ॥ ९॥

प्रस्तावः

अहिताग्निविषयेऽस्याऽपवादः—

टिप्पनी

विरोधो विप्रतिषेधः अग्निहोत्रिणो बहिर् आसनम् अग्निहोत्रहोमश् च विरुध्येते । तथा च श्रूयते-“समुद्रो वा एष यद् अहो-रात्रः, तस्यैते गाथे तीर्थे यत् सन्धी, तस्मात् सन्धौ होतव्यम्” इति । तत्र श्रुति-लक्षणम् अग्निहोत्रम् एव कर्तव्यम्, न स्मार्तं बाहिरासनम् । तस्य कल्प्य-मूलत्वाद् इतरस्य च , क्लृप्त-मूलत्वाद् अति । ⁴जैमिनिरत्याह— ⁵विरोधे त्वनपेक्षं स्थादसति हनुमानमिति ॥९॥

10. He shall avoid all dyed dresses, ¹¹

सूत्रम्

सर्वान्रागान्वाससि वर्जयेत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

कुसुम्भादयस्सर्वे रागाः वाससि वर्जनीयाः, न केनचिद्रक्त-वासो बिभृयादिति ॥ १०॥

11. And all naturally black cloth.

सूत्रम्

कृष्णं च स्वाभाविकम् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

यश् च स्वभावतः कृष्णं कम्बलादि तदपि न वसीत ॥ ११ ॥

12. He shall wear a dress that is neither shining,

सूत्रम्

अनूद्भासि वासो वसीत ॥ १२ ॥

टिप्पनी

उद्भासनशीलमुद्भासि उल्बणम् । ततोऽन्यदनूद्भासि । छान्दसो दीर्घः । एवंभूतं वासो वसीत् आच्छादयेत् ॥ १२ ॥

13. Nor despicable, if he is able (to afford it). ¹²

सूत्रम्

अप्रतिकृष्टं च शक्तिविषये ॥ १३ ॥

टिप्पनी

प्रतिकृष्टं निकृष्टं जीर्णं मलवत् स्थूलं च । तद्विपरीतमप्रतिकृष्टम् । तादृशं च वासो वसीत शक्तौ सत्याम् ॥ १३ ॥

14. And in the day-time he shall avoid to wrap up his head, except when voiding excrements.

सूत्रम्

दिवा च शिरसः प्रावरणं वर्जयेन् - मूत्र-पुरीषयोः कर्म परिहाप्य ॥ १४॥

टिप्पनी

चकारः पूर्वापेक्षया समुच्चयार्थः । दिवा शिरसः प्रावरणं पटादिना न कुर्यात् । किमविशेषेण ? नेत्याह- मूत्रपुरीषयोः कर्म क्रियां परिहाप्य वर्जयित्वा ॥ १४ ॥

15. But when voiding excrements, he shall envelop his head and place some (grass or the like) on the ground. ¹³

सूत्रम्

शिरस्तु प्रावृत्य मूत्रपुरीषे कुर्यात् भूम्यां किञ्चिदन्तर्धाय ॥ १५ ॥

टिप्पनी

दिवा रात्रौ च मूत्रपुरीषे कुर्वन् शिरः प्रावृत्त्य कुर्यात् । भूम्यां किञ्चिदन्तर्धाय तृणादिकम्, न साक्षात् भूम्यामेव । इह कामचारे प्राप्ते ‘दिवा च शिरसः प्रावरणं वर्जये’दित्युक्तम् । तस्य पर्युदासः कृतः-‘मूत्रपुरीषयोः कर्म परिहाप्ये’ति । तत्र मूत्रपुरीषकाले स एव कामचारः स्थितः। अत आरभ्यते-शिरस्तु प्रावृत्येति । एवं तर्हीदमेवाऽस्तु । न पूर्वः पर्युदासः। सोऽप्यवश्यं कर्तव्यः । अन्यथा ‘शिरस्तु प्रावृत्ये’त्यस्य रात्रौ चरितार्थत्वात् दिवा प्रतिषेध एव स्यात् । गौतमस्त रात्रौ सदैव प्रावरणमाह² ‘न प्रावृत्त्य शिरोऽहनि पर्यटेत्, प्रावृत्य रात्री, मुत्रोच्चारे चे’ति ॥ १५ ॥

16. He shall not void excrements in the shade (of a tree, where travellers rest).

सूत्रम्

छायायां मूत्रपुरीषयोः कर्म वर्जयेत् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

‘न चोपजीव्यच्छायास्वि’ति स्मृत्यन्तरे दर्शनात् यस्यां पथिकादयो विश्राम्यन्ति सा गृह्यते । तेन छत्रछायादेरप्रतिषेधः मेघच्छायाया अप्यप्रतिषेधः, अवर्जनीयत्वात् ॥ १६ ॥

17. But he may discharge urine on his own shadow.

सूत्रम्

स्वां तु छायामवमेहेत् ॥ १७॥

टिप्पनी

छान्दसस्तुगभावः । द्वितीयाश्रुतेः प्रतिशब्दाध्याहारः । अवमेहनं मूत्रकर्म । अनुपजीव्यत्वान्नायं पूर्वस्य प्रतिषेधस्य विषय इति प्रतिप्रसवोऽयं न भवति । तेन सति सम्भवे स्वामेव छायां प्रत्यवमेढव्यम् ॥१७॥

18. He shall not void excrements with his shoes on, nor on a ploughed field, nor on a path, nor in water. ¹⁴

सूत्रम्

³ न सोपानन्मूत्रपुरीषे कुर्यात् ॥ १८ ॥

टिप्पनी

+++(अग्रिमे सूत्रे द्रष्टव्यम्)+++

सूत्रम्

कृष्टे ॥ १९ ॥

सूत्रम्

पथि ॥२०॥

सूत्रम्

अप्सु च ॥२१॥

टिप्पनी

स्पष्टानि चत्वारि ॥ १८-२१ ॥

19. He shall also avoid to spit into, or to have connection with a woman in water. ¹⁵

सूत्रम्

तथा⁴ष्ठेवनमैथुनयोः कर्माऽप्सु वर्जयेत् ॥२२॥

टिप्पनी

ष्ठेवनमास्यश्लेष्मादीनामुत्सर्गः ॥ २२ ॥

20. He shall not void excrements facing the fire, the sun, water, a Brāhmaṇa, cows, or (images of) the gods. ¹⁶

सूत्रम्

अग्निमादित्यमपो ब्राह्मणं गा देवताश्चाऽभिमुखो मूत्रपुरीषयोः कर्म वर्जयेत् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

देवताः देवता प्रतिमाः ॥२३॥

21. He shall avoid to clean his body from excrements with a stone, a clod of earth, or with (boughs of) herbs or trees which he has broken off, whilst they were on the tree and full of sap.

सूत्रम्

अश्मानं लोष्टमानोषधिवनस्पतीनूर्ध्वानाच्छिद्य मूत्रपुरीषयोः शुन्धने वर्जयेत् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

फल-पाकावसाना ओषधयः ।
ये पुष्पैर् विना फलन्ति ते वनस्पतयः ।
आर्द्रान् इति वचनात् शुष्केषु न दोषः ।
ऊर्ध्वान् इति वचनाद् वातादि-निमित्तेन भग्नेषु न दोषः। ‘एतैरश्मादिभिमूत्रपुरीषयोश्शोधनं न कुर्यात् ॥

22. If possible, he shall not stretch out his feet towards a fire, water, a Brāhmaṇa, a cow, (iniages of) the gods, a door, or against the wind. ¹⁷

सूत्रम्

अग्निमादित्यमपो ब्राह्मणं गा देवताद्वारं प्रति पादं च शक्तिविषये नाऽभिप्रसारयीत ॥ २५॥

टिप्पनी

शक्तौ सत्यां अग्न्यादीन्प्रति पादौ न प्रसारयेत् ॥ २५ ॥

23. Now they quote also (the following verse):

सूत्रम्

अथाऽप्युदाहरन्ति ॥ २६ ॥

टिप्पनी

॥ इत्यापस्तम्बधर्मसूत्र प्रथमप्रश्ने त्रिंशी कण्डिका ॥ ३०॥