३२

1. Let him who teaches, avoid connubial intercourse during the rainy season and in autumn. ¹

सूत्रम्

प्रवचनयुक्तो वर्षाशरदं मैथुनं वर्जयेत् ॥ १॥

टिप्पनी

प्रवचनमध्यापनम् । तेन युक्तो वर्षासु शरदि च मैथुनं वर्जयेत् ऋतावपि ॥१॥

2. And if he has had connection (with his wife), he shall not lie with her during the whole night ²

सूत्रम्

मिथुनीभूय च न तया सह सर्वां रात्रिं शयीत ॥ २॥

टिप्पनी

मिथुनीभूय मैथुनं कृत्वा तया भार्यया सह तां रात्रिं सर्वां न शयीत ॥ २ ॥

3. He shall not teach whilst he is lying on a bed.

सूत्रम्

शयानश्चाऽध्यापनं वर्जयेत् ॥ ३॥

टिप्पनी

दिवा नक्तं च शयानस्याऽध्यापनप्रतिषेधः। स्वयं तु धारणार्थमधीयानस्य न दोषः ॥ ३ ॥

4. Nor shall he teach (sitting) on that couch on which he lies (at night with his wife).

सूत्रम्

न च तस्यां शय्यायामध्यापयेद्यस्यां शयीत ॥४॥

टिप्पनी

यस्या शय्यायां भार्यया सह शयीत रात्रौ तस्यां शय्यायामासीनोऽपि नाऽध्यापयेत् ॥ ४॥

5. He shall not show himself adorned with a garland, or anointed with ointments. ³

सूत्रम्

अनाविःस्रगनुलेपणस्स्यात् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

आविर्-भूते प्रकाशिते स्रगनुलेपने यस्य एवंभूतो न स्यात् । णत्वं पूर्ववत् ॥ ५ ॥

6. At night he shall always adorn himself for his wife.

सूत्रम्

सदा निशायां दारं प्रत्यलङ्कुर्वीत ॥ ६ ॥

टिप्पनी

‘दारं प्रतीति वचनादुपगमनार्थमलङ्करणम् । तेन भार्या अशक्त्यादिना उपगमनायोग्यत्वे नाऽयं नियमः ॥ ६ ॥

7. Let him not submerge his head together with his body (in bathing),

सूत्रम्

सशिरा वमज्जनमप्सु वर्जयेत ॥७॥

टिप्पनी

वमज्जनम् अवमज्जनम् ।

‘वष्टि वागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयो’रित्य् अकारलोपः ।
तत् सशिरा वर्जयेत् ।
सह शिरसा स्नानं न कुर्यात् ।

अवगाहन-विधयः सर्वे स्नातक-व्यतिरिक्ते चरितार्थाः, नैमित्तिकाश् च ।
स्नातकस्य तु नित्य-स्नानम् अवगाहन-रूपं न भवतीत्य् आचार्यस्य पक्षः ॥ ७ ॥

8. And (let him avoid) to bathe after sunset.

सूत्रम्

अस्तमिते च स्नानम् ॥ ८ ॥

टिप्पनी

अस्तमिते आदित्ये सर्वप्रकारं स्नानं वर्जयेत् ॥ ८॥

9. Let him avoid to use a seat, clogs, sticks for cleaning the teeth, (and other utensils) made of Palāśa-wood.

सूत्रम्

पालाशमासनं पादुके दन्तप्रक्षालनमिति च वर्जयेत् ॥ ९ ॥

टिप्पनी

पालाशमासनादि वर्जयेत् । दन्तप्रक्षालनं दन्तकाष्ठम् । इतिशब्दः प्रकारे। तेनाऽन्यदपि गृहोपकरणं पालाशं वर्जयेत् ॥ ६ ॥

10. Let him avoid to praise (himself) before his teacher, saying, ‘I have properly bathed or the like.’

सूत्रम्

स्तुतिं च गुरोस्समक्षं यथा सुस्नातमिति ॥१०॥

टिप्पनी

‘सुस्नात’मित्यादिकां च स्तुतिं गुरोस्सन्निधौ वर्जयेत् ॥१०॥

11. Let him be awake from midnight.

सूत्रम्

आ निशाया जागरणम् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

निशा रात्रेर्मध्यमो भागः । आ तस्मात् जागृयात् न स्वप्यात् ॥११॥

12. Let him not study (or teach) in the middle of the night; but (he may point out) their duties to his pupils.

सूत्रम्

अनध्यायो निशायामन्यत्र धर्मोपदेशाच्छिष्येभ्यः ॥१२॥

टिप्पनी

निशायामनध्यायः अध्ययनमध्यापनं च न कुर्यात् । शिष्येभ्यस्तु धर्मोपदेशोऽनुज्ञायते ॥ १२ ॥

13. Or (he may) by himself mentally (repeat the sacred texts).

सूत्रम्

मनसा वा स्वयम् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

निशायामनध्यायस्य प्रतिप्रसवः-मनसा वा स्वयं चिन्तयेदिति ॥ १३ ॥

14. After midnight he may teach.

सूत्रम्

ऊर्ध्वमर्धरात्रादध्यापनम् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

अयमपि प्रतिप्रसवः । निशायामपि षोडश्या नाडिकाया आरभ्याध्यापनं भवतीति ॥१४॥

15. When he has risen (at midnight, and taught) during the third watch of the night, let him not lie down again (saying), ‘Studying is forbidden.’ ⁴

सूत्रम्

नाऽपररात्रमुत्थायाऽनध्याय इति संविशेत् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

रात्रेस्तृतीयो भागोऽपररात्रः । ऊर्ध्वमर्धरात्रादुत्थायाऽध्यापयन्नपररात्रे न संविशेत् न शयीत । यद्यपि तस्मिन्नष्टम्यादिरनध्यायः प्राप्तो भवति । किं पुनः स्वाध्याये । तथा च मनुः—
⁵‘न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माऽधीत्य पुनः स्वपेत् ।’ इति ॥१५॥

16. At his pleasure he may (sleep) leaning (against a post or the like).

सूत्रम्

⁶काममपशयीत ॥ १६ ॥

टिप्पनी

अनेन स्तम्भाद्य्-उपाश्रयणेनाऽऽसीनस्य स्वापो ऽनुशायते । श्रिञ् सेवायाम् । तत्र रेफलोपश् छान्दसः। तथा शकारस्य द्विर्वचनम् ॥ १६ ॥

17. Or he may mentally repeat (the sacred texts).

सूत्रम्

मनसा वाऽधीयीत ॥ १७ ॥

टिप्पनी

अयमप्यूर्ध्वमर्धरात्रादुत्थायाऽध्यापयतोऽनध्यायप्राप्तावेवोच्यते। म नसा प्राप्तं प्रदेशमधीयीत स्वयं चिन्तयेत् । उपाश्रित्य वा स्वप्यात् ॥१७॥

18. Let him not visit inferior men (such as Niṣādas), nor countries which are inhabited by them, ⁷

सूत्रम्

क्षुद्रान् क्षुद्राचारितांश्च देशान्न सेवेत ॥ १८ ॥

टिप्पनी

क्षुद्रानल्पकान् पुरुषान्न सेवेत । क्षुद्रैर्निषादादिभिरधिष्ठितांश्च देशान्न सेवेत ॥१८॥

19. Nor assemblies and crowds.

सूत्रम्

सभास्समाजांश्च ॥ १९ ॥

टिप्पनी

सभास्समाजाश्च व्याख्याताः। तान्न सेवेत ॥ १९ ॥

20. If he has entered a crowd, he shall leave it, turning his right hand towards the crowd.

सूत्रम्

समाजं चेद्गच्छेत्प्रदक्षिणीकृत्याऽपेयात् ॥ २०॥

टिप्पनी

यद्यर्थात् समाजं गच्छेत् तं प्रदक्षिणीकृत्याऽपेयादपगच्छेत् ॥ २० ॥

21. Nor shall he enter towns frequently.

सूत्रम्

नगरप्रवेशनानि च वर्जयेत् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

बहुवचननिर्देशात् बहुकृत्वो नगरं न प्रवेष्टव्यम् । यदाकदाचिद्यादृच्छिके प्रवेशे न प्रायश्चित्तम् ॥ २१ ॥

22. Let him not answer directly a question (that is difficult to decide).

सूत्रम्

प्रश्नं च न विब्रूयात् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

विविच्य वचनं विवचनं निर्णयः । पृष्टम् अर्थं न विविच्य ब्रूयादिदमित्थमिति । दुर्निरूपार्थ-विषयम् इदम् ॥ २२ ॥

23. Now they quote also (the following verse):

सूत्रम्

अथाऽप्युदाहरान्ति ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अपि चाऽस्मिन्नर्थे श्लोकमुदाहरन्ति ॥ २३ ॥

24. (The foolish decision) of a person who decides wrongly destroys his ancestors and his future happiness, it harms his children, cattle, and house. ‘Oh Dharmaprahrāda, (this deed belongs) not to Kumālana!’ thus decided Death, weeping, the question (addressed to him by the Ṛṣi). ⁸

सूत्रम्

मूलं तूलं वृहति दुर्विवक्तुः प्रजां पशुनायतनं हिनस्ति । धर्मप्रह्राद न कुमालनाय रुदन् ह मृत्युर्व्युवाच प्रश्नम् । इति ॥ २४ ॥

टिप्पनी

दुर्निरूपमर्थं सहसा निर्णीयं यो दुर्विवक्ति, अन्यथा वर्णयति स दुर्विवक्ता । तस्य दुर्विवक्तुस् तदेव दुर्वचनमेव मूलं तूलं च वृहति । मूलं पितृधनम् । तूलम् आगामिनी सम्पत् । तदुभयमपि वृहति उत्पाटयति । दन्तोष्टयोः वकारः। किमेतावदेव ? न, प्रजां पुत्रादिकाम् । पशून गवादिकान् । आयतनं गृहं च हिनस्ति । अतो दुर्वचनसम्भवात् प्रश्नमात्रमेव न विब्रूयादिति।

अत्रेतिहासः —

कस्यचिद् ऋषेर् धर्मप्रह्रादः कुमालनश्चेति द्वौ शिष्यावास्ताम् ।
तौ कदाचिद् अरण्यान् महान्तौ समिद्-भाराव् आहृत्य श्रमाद्⁵ दृष्टिपूत एवाचार्यगृहे प्राक्षिपताम् ।
तयोरकेनाऽऽक्रान्त आचार्यस्य शिशुः पुत्रो मृतः ।
ततः शिष्यावाहूयाऽऽचार्यः पप्रच्छ- “केनायं मारित” इति ।
तावुभावपि न मयेत्य् ऊचतुः ।
तथा पतितस्य परित्यागम् अदुष्टस्य परिग्रहं कर्तुम् अशक्नुवन्न् ऋषिर् मुत्युम् आहूय पप्रच्छ- “केनायं व्यापादित” इति ।
ततो धर्मसङ्कटे पतितो मृत्यू रुदन्न् एव प्रश्नं व्युवाच विविच्य कथितवान् ।

कथम् ? हे धर्मप्रह्राद न कुमालनाय । षष्ठपर्थे चतुर्थी । कुमानलस्य नेदं पतनीयम् इति । धर्मप्रह्राद त्वयेदं कृतम् इति वक्तव्ये इतरस्य नाऽस्तीत्युक्तम् । तथापीतरस्यास्तीत्य् अर्थाद् गम्यते । इति रुदन् ह व्युवाचेति । ह-शब्द ऐतिह्यत्वद्योतनार्थः । प्रह्रादशब्दे हकारात्परो रेफश्छान्दसः ॥ २४ ॥

25. Let him not ascend a carriage yoked with asses; and let him avoid to ascend or to descend from vehicles in difficult places.

सूत्रम्

गादर्भं यानमारोहणे विषमारोहणावरोहणानि च वर्जयेत् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

गर्दभयुक्तं यानं गार्दर्भं शकटादि । आरोहणे वर्जयेत् नाऽऽरोहेत् । तथा विषमेषु निम्नोन्नतेष्वारोहणमवरोहणं च वर्जयेत् । उन्नतेष्वारोहणं निम्नेष्ववरोहणम् ॥ २५॥

26. And (let him avoid) to cross a river swimming. ⁹

सूत्रम्

बाहुभ्यां च नदीतरणम् ॥ २६ ॥

टिप्पनी

तरण तरः । बाहुभ्यां च नद्यास्तरणं वर्जयेत् । ‘बाहुभ्यां’मिति वचनात् प्लवादिना न दोषः ॥ २६ ॥

27. And (let him avoid) ships of doubtful (solidity).

सूत्रम्

नावं च सांशयिकीम् ॥ २७ ॥

टिप्पनी

भिद्यते न वेति संशयमापन्ना सांशयिकी नौः । जीर्णां नावं वर्जयेत् । ‘नावा’मिति षष्ठयन्तपाठे नावां मध्ये सांशयिकीं नावं वर्जयेत् ॥ २७॥

28. He shall avoid cutting grass, crushing clods of earth, and spitting, without a particular reason, ¹⁰

सूत्रम्

तृणच्छेदनलोष्टविमर्दनष्ठेवनानि चाऽकारणात् ॥ २८॥

टिप्पनी

तृणच्छेदनादि नाऽकारणाद्वर्जयेत् न कुर्यात् । तृणच्छेदनस्याऽग्निज्वलनादि कारणम् । ष्ठेवनस्य कारणं प्रतिश्यायादि । इतरच्च मृग्यम् ॥

29. And whatever else they forbid.

सूत्रम्

यच्चाऽन्यत्परिचक्षते यच्चाऽन्यत्परिचक्षते ॥ २९ ॥

टिप्पनी

यच्चाऽन्यदेवं युक्तमाचार्याः परिचक्षते वर्जयन्ति तदप्यक्षक्रीडादि वर्जयेत् । द्विरुक्तिः प्रश्नपरिसमाप्तिकृता ॥ २९ ॥

॥ इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ प्रथमप्रश्ने द्वात्रिंशी कण्डिका ॥ ३२ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तावुज्वलायामेकादशः पटलः ॥

॥ समाप्तः प्रथमः पश्नः ॥
॥ श्रीः ॥