२८ 'सिँहे व्याघ्रे'

(SB) 1षष्ठे गोसवोऽभिहितः । सप्तम ओदनसवोऽभिधीयते । कल्पः - ‘ओदनसवेनान्नाद्यकामो रोहिण्यां यजेत । उपव्युषं श्रपयति दर्विहोमो भवत्युदित आदित्ये सिꣳहे व्याघ्र इति चतस्र आहुतीरोदनाद्धुत्वा’ इति ।

5कल्पः - ‘राडसीत्येतैः प्रतिमन्त्रं मन्थान्कल्पयन्त्याज्यमन्थं ब्राह्मणः पयोमन्थं राजन्यो दधिमन्थं वैश्य उदमन्थं शूद्रः’ इति । तान्मन्त्रानाह -

+++(हे आज्यमन्थ!)+++ राड् अ॑सि। वि॒राड् अ॑सि ।

राड॑सि वि॒राड॑सि ।

हे आज्यमन्थ! त्वं राडसि राजमानोऽसि । विविधं राजत इति विराट् ।

स॒म्राड् अ॑सि। स्व॒-राड् अ॑सि ।

स॒म्राड॑सि स्व॒राड॑सि ।

सम्यग्राजत इति सम्राट् । स्वातन्त्र्येण राजत इति स्वराट् ॥

6कल्पः - ‘इन्द्राय त्वा तेजस्वते तेजस्वन्तं श्रीणामि’ हति ब्राह्मणः सक्तुभिराज्यं श्रीत्वा ‘तेजोऽसि’ इत्यभिमन्त्र्य ‘तत्ते प्रयच्छामि’ इति यजमानाय प्रयच्छति । ‘तेजस्वदस्तु मे मुखम्’ इति प्रतिगृह्य भक्षयति । एवमितरेषामुतोत्तरश्रयणोऽभिमन्त्रणः प्रदानो भक्षणश्च यथालिङ्गम्’ इति । तत्र श्रयणमन्त्राणां पाठस्तु -

इन्द्रा॑य त्वा॒ तेज॑स्वते॒ तेज॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ।

इन्द्रा॑य त्वा॒ तेज॑स्वते॒ तेज॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ।

हे आज्यमन्थ! त्वां तेजोयुक्तेन्द्रार्थं तेजस्वन्तं त्वां सक्तुभिस्सह श्रीणामि पचामि । आज्यस्य तेजोरूपत्वेन तेजस्त्वम् । एवं पयोमन्थादिषु योज्यम् ।

इन्द्रा॑य॒ त्वौज॑स्वत॒ ओज॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ॥17॥

इन्द्रा॑य॒ त्वौज॑स्वत॒ ओज॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ॥17॥

ओजसे बलहेतुवात्पयोमन्थ ओजस्वान् ।

इन्द्रा॑य त्वा॒ पय॑स्वते॒ पय॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ।

इन्द्रा॑य त्वा॒ पय॑स्वते॒ पय॑स्वन्तꣵ श्रीणामि ।

दर्शेऽष्टौ च ‘ऐन्द्रं पयः’ इत्याम्नानादिन्द्रस्य पयस्वत्त्वम् । दधिमन्थस्य पयोविकारत्वेन पयस्वत्त्वम् ।

इन्द्रा॑य॒ त्वाऽऽयु॑ष्मत॒ आयु॑ष्मन्तꣵ श्रीणामि ।

इन्द्रा॑य॒ त्वाऽऽयु॑ष्मत॒ आयु॑ष्मन्तꣵ श्रीणामि ।

चिरजीवित्वादिन्द्रस्यायुष्मत्त्वम् । उदमन्थस्यायुर्हेतुत्वादायुष्मत्त्वम् ॥

7आज्यमन्थस्याभिमन्त्रणादींस् त्रीन् मन्त्रानाह -

+++(आज्यमन्थ!)+++ तेजो॑ ऽसि । +++(यजमान!)+++ तत् ते॒ प्रय॑च्छामि ।

तेजो॑ऽसि ।
तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ।

हे आज्यमन्थ! त्वं तेजोरूपोऽसि ।
हे यजमान! तन्मन्थद्रव्यं ते तुभ्यं प्रयच्छामि ।

8-9पयोमन्थस्याभिमन्त्रणादींस्त्रीन्मन्त्रानाह -

ओजो॑ऽसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ॥18॥

ओजो॑ऽसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ॥18॥

ओजो बलम् । अन्यत्पूर्ववद्व्याख्येयम् ।

दधिमन्थस्याभिमन्त्रणादींस्त्रीन्मन्त्रानाह - दधिमन्थस्य पयोविकारत्वात्पयस्त्वम् ।

पयो॑ऽसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ।

पयो॑ऽसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ।

आयु॑रसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ।

आयु॑रसि । तत्ते॒ प्रय॑च्छामि ।

10-11उदमन्थस्याभिमन्त्रणादींस्त्रीन्मन्त्रानाह - उदमन्थस्यायुर्हेतुत्वादायुष्ट्वम् । अन्यत्पर्वूवत् । कल्पः - ‘ओदनशेषं यजमानः प्राश्नाति, इममग्न आयुषे वर्चसे कृधीति प्राश्नन्तमभिमन्त्रयते’ इति ।

12कल्पः - ‘हिरण्यं यजमानाय बध्नाति’ ‘आयुरसि विश्वायुरसि’ इत्याबध्यमानो जपति’ इति ।

आयु॑र् असि।
वि॒श्वायु॑र् असि । स॒र्वायु॑र् असि॒, सर्व॒म् आयु॑र् असि ।

आयु॑रसि वि॒श्वायु॑रसि । स॒र्वायु॑रसि॒ सर्व॒मायु॑रसि ।

पाठस्तु - हे हिरण्य! त्वमायुर्हेतुरमि ।

न केवलं ममैवायुर्हेतुः किंतु विश्वेषां मनुष्याणां सर्वेषां देवानां चायुर्हेतुरसि । तस्मात्त्वमेव सर्वायुरसि ॥

13कल्पः - ‘तैरेनं संसृष्टैरभिषिञ्चति यतो वातो मनोजवाः’ इति । तैः अपां ग्रहैः ।

13कल्पः - “अपां ग्रहान्गृह्णन्ति ये मन्थान्कल्पयन्ति ‘अपां यो द्रवणे रसः’ इत्येतैः प्रतिमन्त्रम्” इति । तानेतांश्चतुरो मन्त्रानाह -

अ॒पाय्ँ यो द्रव॑णे॒ रसः॑ ।
तम् अ॒हम् अ॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒ +++(→पुत्राय)+++
तेज॑से ब्रह्मवर्च॒साय॑ गृह्णामि ।

अ॒पाय्ँ यो द्रव॑णे॒ रसः॑ ।
तम॒हम॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒ तेज॑से ब्रह्मवर्च॒साय॑ गृह्णामि ।

अपां संबन्धिनि द्रवणे द्रवीभावे यो रसः सारः
तं रसम् अहम् आमुष्यायणाय अमुष्य देवदत्तस्य पुत्रायास्मै यज्ञदत्ताख्याय यजमानाय
तेजोब्रह्मवर्चसयोः सिद्ध्यर्थं गृह्णामि । एवमुत्तरे त्रयो मन्त्रा व्याख्येयाः ।

अ॒पाय्ँ य ऊ॒र्मौ रसः॑ ।
तम् अ॒हम् अ॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒
ओज॑से वी॒र्या॑य गृह्णामि ।

अ॒पाय्ँय ऊ॒र्मौ रसः॑ ।
तम॒हम॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒ ओज॑से वी॒र्या॑य गृह्णामि ।

अ॒पाय्ँ यो म॑ध्य॒तो रसः॑ ।
तम् अ॒हम् अ॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒
पुष्ट्यै᳚ प्र॒जन॑नाय गृह्णामि ।

अ॒पाय्ँ यो म॑ध्य॒तो रसः॑ ।
तम॒हम॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒ पुष्ट्यै᳚ प्र॒जन॑नाय गृह्णामि ।

अ॒पाय्ँ यो य॒ज्ञियो॒ रसः॑ ।
तम् अ॒हम् अ॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाय॒
+आ॒यु॑षे दीर्घायु॒त्वाय॑ गृह्णामि ॥22॥

अ॒पाय्ँ यो य॒ज्ञियो॒ रसः॑ ।
तम॒हम॒स्मा आ॑मुष्याय॒णाया॒यु॑षे दीर्घायु॒त्वाय॑ गृह्णामि ॥22॥

अत्र विनियोगसंग्रहः-

स्यादोदनसवे होमः सिंहे मन्त्रचतुष्टयात् ॥
राट्चतुर्भिश्चतुर्मन्थान्कल्पयेद्ब्राह्मणादयः ॥ १ ॥

आज्यं क्षीरं दधि जलं द्रव्याण्येषां क्रमादिह ॥
श्रीणन्ति सक्तुभिर्मन्थानिन्द्रायेति चतुष्टयान् ॥ २ ॥

तेजोऽसीत्याज्यमन्थस्य मन्त्रणं तत्त इत्यतः ॥
तं मन्थं स्वामिने दद्यात्तेजस्वद्भक्षयेदतः ॥ ३ ॥

क्षीरादिमन्थेऽप्योजोऽसीत्यादिमन्त्रास्तथैव हि ॥
खादन्तं मन्त्रयेच्चेममायुस्तु स्वामिनो जपः ॥ ४ ॥

यतोऽभिषिच्याभिषिक्तं समुद्रो मन्त्रयेत हि ॥
अपामित्यभिषेकाय गृह्णन्ति हि नलग्रहान् ॥
अनुवाके सप्तमेऽस्मिन्मन्त्रा द्वात्रिंशदीरिताः ॥ ५ ॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयब्राह्मणभाष्ये द्वितीयाष्टके सप्तमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥