स्वरचिह्नानि

परिचयः

• चिह्नावगतेः शिक्षाशास्त्रेण +आप्तः सम्बद्धः। शिक्षायाम् अभिप्रायभेदे सति चिह्नावगतिरपि भिद्यते। अत्र स्वाभिमताभिप्राय उच्यते।
• लिखित-पाठ-प्राचुर्योद्भव-विकारा अत्रोक्ताः।
• चिह्नसूचिर् विकाव् अत्र। विक्नरलेखे ऽत्र।
• स्वाभिप्राये ऽत्यन्तापेक्षित-चिह्नानि स्वाभाविक-संहिता-स्वर-ज्ञानाय -
  • सङ्क्षेपेण - उदात्त-जात्यस्वरितौ।
  • साधारनव्यवस्थायाम् - सन्नतरः, स्वरितः, क्षैप्रस्वरितः (अ॒प्स्व१॒॑न्तर्नृ॒चक्षा॑)।

स्वर-विभागः

उदात्तः

• प्रसिद्ध-भारतीय-विधिः - अचिह्नितः, परिवेश्य् अनुदात्त-स्वरिताभ्यां पदपाठज्ञानेन च ज्ञेयः।
• पाश्चात्याः - ```
• काठक-संहिता, मैत्रायणीय-संहिता ((म)) - ॑

अनुदात्तः

सन्नतरः

• अ॒
• काठक-संहिता - a horizontal or vertical line below

एकश्रुतिः

• प्रायेणाचिह्नितः।
• वाक्यादाव् अन्यथा - - “When there is no Udātta throughout an initial set of syllables in a sentence then they all acquire an Anudātta (sign) till the first Udātta is encountered i.e. X-X…n-U=> A-A…n-U सु॒रु॒प॒कृ॒त्नुम्”। - MT नाम, विरामात्परम् अनुदात्ततायास् सूचनार्थम् एव अ॒सृ॒ज्य॒त॒ इति सन्ततम् ॒चिह्नानि प्रयुज्यन्ते, न हि प्रायेण वाक्यमध्ये।

स्वरितः

• क॑ इति यथा।
• दीर्द्घस्वरितो रेखाद्वयान्वितः। अर्वाचीनोच्चारण एव विशेषः।

शुद्धः

• विवरणान्य् अत्र।
• पाश्चात्याः - S_d
• मैत्रायणीयाः
  • तालपत्त्रेषु
    • अ᳛ (three vertical strokes above) svarita is short and followed by sannatara
      • or a dot below it
    • अ᳔ (a horizontal line crossing the middle of the syllable) otherwise.
  • क्वचिन् मुद्रित-ग्रन्थेषु (म)
    • ᳕ when svarita is short and followed by sannatara,
    • ᳖ otherwise
• काठक-संहिता
  • क्वचित् - dot below
  • क्वचित् - unmarked

जात्यः

• विवरणान्य् अत्र।
• ', “`” इति पाश्चात्याः। “saMhita text in transliteration: at best only the udAtta and jAtya svarita are marked.” S_i इत्यपि.
• मैत्रायणीयाः
  • तालपत्रेषु - ᳗
  • मुद्रित-ग्रन्थे क्वचित् - curve below ᳘.
• वाजसनेय-संहिता - ᳖
• काठक-संहिता - ᳕ below only if a sannatara follows, otherwise hook ᳗.
• काश्मीरक-ऋग्वेदः - ᳠
• शौनक-शाखा - ᳡ is used to depict such Svarita -s, i.e. वी॒र्या॑᳡णि.

अनित्यः

• कम्पः - सु॒प्र॒ऽअ॒व्ये॑ + यज॑मानाय → सुप्रा॒व्ये॒३॒॑ यज॑मानाय। विवरणान्य् अत्र।

• क्षैप्रः, प्रश्लिष्टः च। विवरणान्य् अत्र।

  • अ॒प्सु अ॒न्तः - अ॒प्स्व॒॑न्तः! अन्तिमस् तकारोऽप्युदात्तः। अत्र क्षैप्रस्वरः।
    • ऋग्वेदे - अ॒प्स्व१॒॑न्तर्नृ॒चक्षा॑ इति।
    • लेखने तु अ॒प्स्व॑न्तर् इति तैत्तिरीयकाः।
  • न ए॒व - नै॒॑व। अत्र प्रश्लिष्टः।
    • क्वचित् तु साधारण-स्वरितवद् अङ्क्यन्ते भ्रमाय! यथा तैत्तिरीय-ब्राह्मणे - ते᳚ऽग्निना॒ प्राञ्चो॑ऽजयन्न् इत्यत्र ग्नि-कारय् उदात्तः।

• कठक-संहितायाम्, शौनक-रूढ-संहितायाम् एषाम् अङ्कनं जात्य-वत्।

ग्रन्थविभागः

शतपथब्राह्मणे ऽङ्कनम्

यद् अ॒क्षरं॒ ᳘-चि॒ह्नेना॑ङ्कि॒तं,
तस्मा॒द् यत् पर॑म् अ॒क्षरं॒,
तस्मि॑न्न् आर॒म्भे मध्ये॑ वा॒ क्वचि॑त्,
स्वरापच॒यो +++(=निम्नीभावः)+++ भविष्य॒तीति॑ सूच्यते।
यद्य् अ॑ङ्कि॒तम् अ॒क्षर॑म् उ॒दात्तं॒, तर्हि॒ परं॑ स्वरि॒तो वा स॒न्नत॒रोऽनु॑दात्तो वा भविष्यति। इ᳘न्द्रः। इ᳘न्द्र इ᳘ति।

यद्य॑ङ्कि॒तम् अ॒क्षर॒म् अनु॑दात्तं स्वरि॒तं वा॒,
तर्हि॒ परं स्व॑रि॒तम् ए॒व भ॑विष्यति।
वी᳘र्यम्। इ॒हाका॒रस्य॑ प्रार॒म्भ उ॒दात्तः॒ किन्त्व् अ॑र्धह्र॒स्वात् परोऽनु॑दात्तः। (मध्ये॑ स्वरापच॒यो जा॒तः)।

ब्रह्मा᳘ दक्षिणतः पु᳘रुषेण नारायणे᳘नाभि᳘ष्टौति। (=ब्र॒ह्मा द॑क्षिण॒तः पुरु॑षेण नाराय॒णेना॒भिष्टौ॑ति।)
व्रत᳘मुपैष्यन्न᳘न्तरेणाहवनी᳘यञ्च गा᳘र्हपत्यञ्च प्राङ् ति᳘ष्ठन्। =व्र॒तमु॑पै॒ष्यन्नन्त॑रेणाहव॒नीयं॑ च॒ गार्ह॑पत्यं च॒ प्राङ्तिष्ठ॑न्।
इ᳘न्द्रः। =इन्द्रः॑।
वी᳘र्यम्। =वी॒र्य॑म्।
इ᳘न्द्रः᳘ क्व। =इन्द्रः॒ क्व॑।

इत्य् उज्ज्वलः꣡।

The denotation and the reciprocal influence of the accents does in general not undergo any alteration from the divisions of the pratikas, the kandikás or the brdhmanas, with the only exception that the underlineal stroke is changed into three dots in the manuscripts: त᳟त् ॥१॥ स᳘

• Weber

काठक-संहिता

• ग्रन्थाः - १‌ ।
• इषे॑ त्वोर्जे॑ त्वा वाय॑वस्थोपाय॑वस्थ… देव॑स्य त्वा सवितुः॑ प्रसवे᳕ ऽश्वि॑नोर् … उर्व᳕न्त॑रिक्षं वी᳗हि।

मैत्रायणीय-संहिता

• क्वचिन् मुद्रित-ग्रन्थय् ((म)) एवम् - वि॑ष्णु᳕र् अ॒न्त॑रि᳖क्षे॒ व्य᳘क्रँस्त॒ …

सामवेदे राणायनीय-गाने

• अक्षरैः स्वराङ्कनम्
• तत्र तिगलारिलिप्याम् तालपत्रादिषु दोषास् सम्भवन्ति - प्रभाकरभट्टो ऽत्र।
• कवर्गस्वरप्रदर्शनम् अत्र।
• एवं जैमिनीयशाखायाः परवस्तुपरम्परायाम् अपि।

कोथुमाङ्कनम्, सामवेदार्चिकस्वरः

• कौथुमशाखायाम् अङ्कानि लिखन्ति।

मा꣡ त्वा꣢ मू꣣रा꣡ अ꣢वि꣣ष्य꣢वो꣣ मो꣢प꣣ह꣡स्वा꣢न꣣ आ꣡ द꣢भन्। मा꣡ कीं꣢ ब्रह्म꣣द्वि꣡षं꣢ वनः ॥ 07-2:0732 ॥

आधुनिकं स्वराङ्कनम्

• accented ISO - dēvásya tvā savutúḥ prasavḕ ’śvínōr bā́hubhyāṁ …
• उप-काठक-शैली - देव॑स्य त्वा सवितुः॑ प्रसवे᳕ ऽश्वि॑नोर् …
  • २०२२०९२२ इति दिने दिसोर्दि kásyacana MAC yantrḗ jātyasvaritás samyáṅ nā́dr̥syáta.
• उप-कौथुम-शैली - सामवेदार्चिकस्वर꣡ उदात्तसू꣡चकः सरलः꣡ प्र꣡योक्तुम्।
  • २०२२०९२२ इति दिने वाट्साप्पि, दिसोर्दि च सुहासस्य android-यन्त्रे mac-सङ्गणके च सम्यङ् नादृश्यत।
• उज्ज्वलराजपुत्रेण कदाचित् स्थूलाक्षरैस् स्वराङ्कनं रुचिरम्! यथा - “सर्वमिदंसत्यम्महोदय। किन्तुयाद्यजनभाषाहिन्दीत्युच्यतेसाप्राक्तनसंस्कृतनिष्ठभाषायाः hyper-persianization क्रियायाःफलमित्यपिनविस्मरेम। "

लेखने कुतः?

उज्ज्वलो वक्ति -

• अपि॒ साधा॑रणम् ए॒वम् अ॒न्यत्र॒ वेदे॑भ्य उदात्तादिस्व॒राङ्क॑नम्? नैव। नाहम् ब॒हूञ् जा॑नाम्ये॒वं लि॑ख॒तः।
• तत् क॒थं यु॒क्तम् ए॒तत्? स॒र्वथा॑ यु॒क्तम्। न कमपि॑ निषे॒धं जा॑नामि। पाणि॑निः॒ संस्कृ॑ते॒ छन्द॑सो लो॒कस्य॒ वान॑पेक्षया स्व॒रान् अनु॑शास्ति। -विस्व॑र॒म् अपि॒ लेख॑नं॒ न प्रति॑षिद्धम्। तत् किम॑र्थो॒यम् स्व॒राङ्क॑ने॒ श्रमः॑? ब॒हवः॑ स॒न्त्यर्था॒ यान् ऋ॒च्छामः॑ स्व॒राङ्क॑नेन -
  • सस्व॑रं॒ लेख॑नं॒ सस्व॑र॒म् पठि॑तुं शक्नुवन्ति। यच्छा॒स्त्रम् अ॑नु॒वर्त॑ते।
  • ये तत् पठ॑न्ति॒ तेषां॑ स्व॒राः परि॑चिता भवन्ति। तेन॒ मन्त्रे॑षु॒ न दु॑ष्यन्ति। यो लि॒खति॒ तस्याप्य॑भ्या॒सो भ॑वति।
  • प॒द॒च्छे॒दोपि॑ सु॒करो॑ भवति। विस्व॑रं लिखि॒तं य॒दा पठ॑न्ति त॒दा मा॑तृभाषास्व॒रोन्य॑भाषास्व॒रो वा॒ सङ्क्रा॑मति। तेन॑ क॒ष्टत॑रम् अव॒गम॑नम् भवति।
  • व्या॒क॒र॒णा॒व॒गम॑नार्थ॒म् अपि॑ स्व॒रा अप॑रिहार्याः। ब॒हवो॒ हि प्र॑त्य॒याः स्व॒राय॑त्ता॒ भव॑न्ति।
  • म॒ह॒ताम् अपि॑ क॒वीनां॑ वि॒दुषा॒म् मध्ये॑ल्प॒ज्ञोपि॑ स्व॒रान् ए॒व जा॒नन्ना॒त्मान॑म् एक॒धाति॒मन्य॑मानः सन्तो॒षम् एतु॑म् अर्हति।

मात्राचिह्नानि

• “In rare cases a syllable may be marked by a २ or ३ sign in the Saṃhitāpāṭha. In such cases the syllable has to be lengthened by that many morae”
• स्वि॑दा॒सी३दु॒पिर॑स्विदासी३त् ||(ṚV10.129.4)

एकश्रुतीभावः

• “In some special cases a long section of the Saṃhitāpāṭha suppress all inherent accents and is rendered purely in Ekaśruti. This is mainly seen in KṛYV tradition.” तैत्तिरीयारण्यक आरण्यकशिक्षानुसारं वाक्यस्वराधीनम् - “अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्यु॑कृते॒भ्यः ।”

चिह्नान्तराणि

कर्षणम्

A practitioner of the 4th veda from the andhra country had his text marked up with marks corresponding to these ^ said to be vishiShTa-dhAraNa-sthalAni, where the reciter lingers/pauses a bit. - MT

इ॒है᳐वाभि वि त॑नू॒᳐भे आनी॑ इव॒ ज्यया॑ ।
वा॒चस् प॒तिर् नि य॑छतु मय्य् ए॒᳐वास्तु मयि॑ श्रु॒तम् ॥३॥