संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

इ

{व्यवे}
इ (इण् गतौ)।
‘नेदेकवचनेन बहुवचनं व्यवेयाम्’ (श० ब्रा० १३।५।१।१८)। व्यवेयां व्यवदध्याम्।
‘गार्हपत्याहवनीयौ न व्यवेयात्’ (का० श्रौ० १।८।२३)। तौ नान्तरा गच्छेदित्यर्थः।
‘नान्तरा यज्ञाङ्गानि व्यवेयात्’ (कौ० सू० १।२७)। उक्तोऽर्थः।
‘क्षैप्रवर्णांश्च संयोगान्व्यवेयात्सदृशैः स्वरैः’ (ऋक्प्रा० १७।१३)। व्यवेयात् पृथक् कुर्यात्।
‘अधीयानेषु वा यत्रान्यो व्यवेयात्’ (आप० ध० १।३।१०।१८)। अन्तराऽऽगच्छेदित्यर्थः।
‘तथाग्निराधेयो यथाऽऽहुतिर्न व्यवेयात्’ (आप० श्रौ० ६।१।२।६)। व्यवेयात् प्रच्यवेत प्रस्कन्देत्। अग्निं हित्वा भूमिं न प्राप्नुयादित्याह।
‘वचनेन व्यवेतानां संयोगत्वं विहन्यते’ (अथर्व० प्रा० १।१०१ इत्यत्र वृत्तिः)। व्यवहितानामित्यर्थः।
‘अव्यावृत्तिं यज्ञाङ्गैरव्यवायं चेच्छेत्’ (खा० गृ० १।१।२५, द्रा० गृ० १।१।२७)। अव्यवायमव्यवधानम्।
‘अमात्यानां राज्ञा सह समवाये पारतन्त्र्यं व्यवाये स्वातन्त्र्यम्’ (पा० १।४।३ भाष्ये)। व्यवायः पृथग्भावः, असन्निधिः।
‘तैर्व्यवाये दुःखं समवाये च सुखम्’ (यो० सू० भाष्ये)। व्यवायः पृथग्भावोऽसंसर्गः, विनाभवः। अयमर्थः कथान्तरेण व्यवायाद् विस्मृतः स्यादिति पुनः स्मार्यते (इति वयम्)। व्यवायो व्यवधानम्।
‘अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेपि’ (पा० ८।४।२)। उक्तोऽर्थः।
‘व्यवायं कुरुते नित्यं धीरो भूतानि धारयन्’ (भा० आश्व० २०।१०)। व्यवायः संचारः। व्यवायो ग्राम्यधर्मो मैथुनं निधुवनं रतम् इत्यमरः।
‘व्यवायिनोन्तरम्’ (पा० ६।२।१६६)। अत्र व्यवायी व्यवधातेति वृत्तिः। वस्त्रान्तरः। वस्त्रमन्तरं व्यवधातृ व्यवधायकं यस्य सः।
‘व्यवायि तद्यथा भङ्गा फेनं चाहिसमुद्भवम्’ (शार्ङ्ग० सं १।४।१९)। व्यवायि संचारि संक्रमि।
‘दारेषु चास्य व्यवायी भविष्यामि’ (यो० सू० २।३३ भाष्ये )। व्यवायो मैथुनम्। मैथुनी भविष्यामि। मैथुनमाचरिष्यामीत्यर्थः।
‘प्राणानेव तन्नाशक्नोद् व्यवैतुम्’ (ऐ० ब्रा० ३।१४)। व्यवैतुं वियोजयितुम्।
‘न प्रवर्ग्यमादित्यं च व्यवेयात्’ (सत्या० श्रौ० २४।१।१३)। प्रवर्ग्यमादित्यं च पात्रमन्तरेण न गच्छेदित्याह। तयोरन्तर्भूतो मा भूदिति यावत्।
‘सच्छन्दसो याज्यापुरोनुवाक्ये निगदो व्यवैति’ (शां० ब्रा० ३।६)। व्यवैति भिद्यते।
‘रूक्षमाशुकरं चैव व्यवायि च विकाशि च’ (मद्यम्)। (सुश्रुत० उत्तर० ४७।२)। व्यवायि सर्वं देहं व्याप्य पश्चात् पाकं याति।
‘तेनासां (प्रजानाम्) मध्यं व्यवैत्’ (पञ्च० ब्रा० १७।१०।२)। व्यवैत् विशेषेगागच्छत्।

ईक्ष्

{व्यवेक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘व्यवेक्षमाणौ सह सीतया गतौ’ (रा० २।८६।२५)। सर्वतो दत्तावधानौ।

ईर्

{व्यवेर्}
ईर् (ईर गतौ)।
‘तदन्तरिक्षं व्यवैर्यत’ (तै० सं० ७।१।५)। व्यवैर्यत विशीर्णमधोऽ पतत्।

कल्

{व्यवकल्}
कल् (कल गतौ संख्याने च)।
‘अथ संकलितव्यवकलितयोः करणसूत्रं वृत्तार्धम्’ इति लीला०। व्यवकलितं हीनीकृतम्।
‘यदि व्यक्ते युक्तिव्यवकलनमार्गेऽसि कुशला’ (लीला० १३)। व्यवकलनं शोधनं न्यूनीकरणम्।

कृत्

{व्यवकृत्}
कृत् (कृती छेदने)।
‘हत प्रहरताभीता विध्यत व्यवकृन्तत’ (भा० द्रोण० १६१।९)। खण्डशः कुरुतेत्यर्थः।

कृष्

{व्यवकृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘कृताशं कृतनिर्देशं कृतभक्तं कृतश्रमम्। भेदैर्ये व्यवकर्षन्ति ते वै निरयगामिनः’ (भा० अनु० २६।७०)॥ व्यवकर्षन्ति=अपरञ्जयन्ति, विमुखी कुर्वन्ति। व्यपकर्षन्तीति पाठान्तरम्। अर्थस्तु निर्विशेषः।

क्रश्

{व्यवक्रश्}
क्रश् (क्रुश आह्वाने रोदने च)।
‘णचः स्त्रियामञ्’ (पा० ५।४।१४)। अत्र व्यावक्रोशीत्युदाहृतं वृत्तौ। अन्योन्यस्यावक्रोशनं व्यावक्रोशी भवति।

गाह्

{व्यवगाह्}
गाह् (गाहू विलोडने)।
‘तमुवाचाथ सावित्री रजनी व्यवगाहते’ (भा० वन० २९७।७३)। व्यवगाहतेऽवतरति। व्यवयोरुपसर्गयोः शक्य एकतरो हातुम्। इहैवाग्रिमे श्लोके विगाढा रजनी चेयं निवृत्तश्च दिवाकर इति श्रवरणात्। तत्र विगाढाऽवतीर्णेत्येवार्थः।
‘दुर्योधनो महाराज व्यवागाहत तद्बलम्’ (भा० द्रोण० १५३।११)। सुदूरं प्राविशदित्यर्थः।
‘तत्तोयं व्यवगाढवान्’ (भा० वन०)। तोये निमग्नवानित्यर्थः।

ग्रह्

{व्यवग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘अथ यदुत्तरं (कपालं) सा द्यौस्तद् व्यवगृहीतान्तमिव भवति। व्यवगृहीतान्तेव हि द्यौः’ (श० ब्रा० ७।५।१।२)। व्यवगृहीतान्तं नतान्तम्। व्यवगृहीतमित्युद्गृहीतस्य प्रत्यनीकम्।
‘अथ यद् व्यवग्राहं देवता आवाहयति’ (शां० ब्रा० ३०।३)। व्यवग्राहम् एकैकशः, पृथक्त्वशः। णमुलन्तमेतत्।

छिद्

{व्यवच्छिद्}
छिद् (छिदिर् द्वैधीकरणे)।
‘अत्राध्यवसायग्रहणेन संशयं व्यवच्छिनत्ति।’ व्यावर्तयतीत्यर्थः।
‘शरीरं तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली’ (काव्यादर्शे १।१०)। व्यवच्छिन्नाऽवच्छिन्ना विशिष्टा।
‘काव्यशरीरम्–इष्टार्थ-व्यवच्छिन्ना पदावली’ (काव्यादर्शे १।१०)। व्यवच्छिन्ना युक्ता।

द्रु

{व्यवद्रु}
द्रु (द्रु गतौ)।
‘यत्रापः प्रतीचीर्गाहपत्याद् व्यवद्रवेयुः।’ (का० सं० २५।३)। स्यन्देरन्नित्यर्थः।

धा

{व्यवधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘एवं च दीर्घसमाससङ्घटना…कदाचिद् रसप्रतीतिं व्यवदधाति’ (ध्वन्यालोके ३।६ इत्यत्र लोचने)। व्यवदधाति रुणद्धि, विलम्बयति।
व्यवदधाति दर्भपिञ्जूलानि (शा० ब्रा० १८।८, ऐ० ब्रा० १।३)। इतस्ततो निदधातीत्यर्थः।
‘चात्वालादपरेणाध्वर्युश्चमसानद्भिः पूरयित्वोदीचः प्रणिधाय हरितानि तृणानि व्यवदधाति’ (गो० ब्रा० उ० ४।६)। तृणैरास्तृणाति, तृणानि व्यवधानमास्तरणं करोतीत्यर्थः।
‘भार्याश्च पुत्राश्च सुहृदश्च वसूनि च समेत्य व्यवधीयन्ते’ (गोरेसियो सं० रा० २।११४।१३)। व्यवधीयन्ते वियुज्यन्ते।
‘एतां स्मृति ते…न ह्येष व्यवधात्कालः’ (भा० पु० १:६।४)। व्यवधात्=व्यवाधात्=अरुधत्=अन्तरा प्रत्यबध्नात्। आचमनानन्तरमेव भुञ्जीत न तु क्रियान्तरेण व्यवदधीत। अन्तरा क्रियान्तरं न कुर्यादित्यर्थः। आचमनभोजनयोरव्यवहितमानन्तर्यमिष्यत इत्याह।
‘अस्यतितृषोः क्रियान्तरे कालेषु’ (पा० ३।४।५७) इत्यत्र द्व्यहतर्ष गाः पाययति। तर्षणेन गवां पानक्रिया व्यवधीयते इति वृत्तिः। व्यवधीयते विच्छिद्यत इत्यर्थः।
‘शापव्यवहितस्मृतिः’ (शा०)। शापेन व्यवहिता विच्छिन्ना स्मृतिर्यस्य सः।
‘व्यवहितजनाक्रन्दं भेरीरवैरतिभैरवैः’ (राज० १।३६६)। उक्तपूर्व एवार्थः। न्यक्कृतस्तिरस्कृतो वा जनाक्रन्दो लोकाक्रोशो यत्र तत्। भेर्यभिधातेनाधरीकृत आक्रन्दध्वनिरिति तात्पर्यार्थः।
‘अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिः पुरुषोत्तमे’ (भा० पु० ३।२९।१२)। अव्यवहिता दैवतान्तरभक्त्याऽविच्छिन्ना। व्यवहितार्थप्रत्ययं क्लिष्टम्। यद् विलम्बितार्थप्रतीतिकं तत् क्लिष्टमुच्यत इत्यर्थः।
‘शार्दूलचर्मव्यवधानवत्याम्’ (कु० ३।४४)। व्यवधानमावरणम्। महार्हशयनीयोचितः स सम्प्रत्यव्यवधानायामिलायां शेते। अहो कालविपर्ययः (इति वयम्)। अव्यवधानाऽनावरणाऽमास्तरणा।
‘कुट्टिमे स्वमेवोत्तरीयकर्पटं व्यवधाय’ (दशकु०)। व्यवधानमास्तरणं कृत्वेत्यर्थः।
‘तत्र न व्यवधातव्यम्’ (भा० शां० १३४।२)। व्यवधानं विघ्नोऽन्तरायः। स न कर्तव्य इत्याह। व्यवधाञोऽकर्मकः प्रयोगः।

धाव्

{व्यवधाव्}
धाव् (धावु गतिशुद्ध्योः)।
‘व्यवधावेत्ततस्तूर्णं ससर्पाच्छरणादिव’ (शां० भा० २८७।४७)। व्यवधावेत् पलायेत।
‘एवं भार्याश्च पुत्राश्च ज्ञातयश्च वसूनि च। समेत्य व्यवधावन्ति ध्रुवो ह्येषां विनाभवः’ (रा० २।१०५।२७)॥ नानादिक्षु यान्ति।

धू

{व्यवधू}
धू (धूञ् कम्पने)।
‘परोगव्यूति होतव्यस्तथा हैनं न व्यवधूनुते’ (काठक० ३७।११)। अवधूनोतीत्यर्थः। नार्थो विना।
‘तानि बाणसहस्राणि चर्मणा व्यवधूय’ (हरि० ३।१।१२)। व्यवधूय=प्रत्यस्य, प्रतिक्षिप्य। परस्परज्ञाः संहृष्टा व्यधूताः सुनिश्चिताः।
‘अपि पञ्चाशतं शूरा मृद्नन्ति महतीं चमूम्’ (भा० भीष्म० ३।८२८३)॥ व्यवधूता दारादिष्वनासक्ताः।

नी

{व्यवनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘(सोमग्रहान्) चमसेषु व्यवनीय’ (श० ब्रा० ५।१।२।१९)। एकैकशो निनीय आसिच्येत्यर्थः। विर्नानात्वे। अवोऽधोर्थे।

मुच्

{व्यवमुच्}
मुच् (मुच्लृ मोक्षणे)।
‘सोऽधिरुह्य नरव्याघ्रः पादुके व्यवमुच्य च’ (रा० २।११२।२२)। व्यवमुच्य=अवमुच्य। विर्व्यर्थः। पादुकाभ्यामवरुह्येत्यर्थः।

लोक्

{व्यवलोक्}
लोक् (लोकृ दर्शने)।
‘अतिथिजनदिदृक्षया व्यवलोकयतः’ (अवदा० जा० ७)। व्यवलोकयत इतश्चेतश्च विलोकयतः।

वद्

{व्यववद्}
वद् (वद व्यक्तायां वाचि)।
‘वाचं यच्छन्ति यज्ञमेव तद् यच्छन्ति यद् व्यववदेयुर्यज्ञं निर्ब्रूयुः’ (पञ्च० ब्रा० ६।७।११)। व्यववदेयुः=वाचं विसृजेयुः।

शद्

{व्यवशद्}
शद् (शद्लृ शातने)।
‘अग्निर्व्यवशशादाग्नेर्व्यवशादमन्वसुरा व्यवशेदुः’ (श० ब्रा० २।१।२।१६)। अग्निरित्यग्निवेदिर्गृह्यते। व्यवशशाद=अवपपात।

शम्

{व्यवशम्}
शम् (शमु उपशमे)।
‘यदङ्गारेषु व्यवशान्तेषु लेलायद्वीव चरति तद् देवानामास्यम्’ (आप० श्रौ० ६।३।९।२)।

सद्

{व्यवसद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘जत्रुदेशे भृशं वीरो व्यवासीदद्रथे तदा’ (भा० वन० १७।२२)। विशेषेणावसादं प्राप्तः। व्यवासीदद् इति लङि रूपम्।
‘कपेः परमभीतस्य चित्तं व्यवससाद ह’ (रा० ४।२।३)। व्यवससाद ससाद। न्यग्गतं न्यक्तम्, नीचैर्गतम्। य एव सदेरर्थः स एव व्यवसदेः।

सृज्

{व्यवसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘इदमेवैतत् सर्वमिमाः प्रजा यथायथं व्यवसृजति’ (श० ब्रा० ४।३।१।२६)। व्यवसृजति क्रमेण युक्ताः करोति।
‘तां (शक्तिं) व्यवासृजदाविध्य’ (भा० द्रोण० १४०।६६)। व्यवासृजत् अवासृजत् प्राहरत् प्रास्यत्।
‘दण्डव्यवसर्गयोश्च’ (पा० ५।४।२)। अत्र द्विशतिकां व्यवसृजति इति वृत्तावुदाहरणम्। दानं व्यवसर्गः। व्यवसृजति ददाति।

सृप्

{व्यवसृप्}
सृप् (सृप्लृ गतौ)।
‘स एतामनुष्टुभं व्यौहत तां मध्ये व्यवासर्पत्’ (पञ्च० ब्रा० १५।११।९)। व्यवासर्पत् प्राविशत्।

सो

{व्यवसो}
सो (षो अन्तकर्मणि)।
‘वि पितापुत्राववस्यतः’ (श० ब्रा० १३।२।४।४)। व्यवस्यतः पृथग्भवतः। अन्तशब्दः पृथक्त्वमपि ब्रूते यथा मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः कात्यायन्या तेऽन्तं करवाणीत्यत्र। अन्तो विभागः।
‘अथ ते न व्यवस्यन्ति प्रणिपाताय धीमतः’ (भा० उ० ३।१३)। न व्यवस्यन्ति नानुमन्यन्ते, न निर्णयन्ति, न निश्चिन्वन्ति।
‘न व्यवस्यति पाण्डूनां प्रदातुं पैतृकं वसु’ (भा० उ० ३।१२)। उदितचर एवार्थः।
‘केचिदेनं व्यवस्यन्ति पितामहसुतं प्रभुम्’ (भा० शल्य० ४६।९८)। व्यवस्यन्ति विजानन्ति।
‘भारं हि रथकारस्य न व्यवस्यन्ति पण्डिताः’ (भा० वि० ४९।४)। उक्तोऽर्थः।
‘यो विचिन्त्य धिया धीरो व्यवस्यति स बुद्धिमान्’ (भा० आदि० १०५।२२)। व्यवस्यति निश्चिनोति।
‘व्यवस्य सर्वमस्तीति नास्तिक्यं भावमुत्सृज’ (भा० वन० ३१।४०)। व्यवस्य निश्चिनु। लोटि रूपम्।
‘सतीं त्वामहमत्यन्तं व्यवस्याम्यसतीं सतीम्’ (रा० २।१२।७६)। उक्तोऽर्थः।
‘पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वपीतेषु या’ (शा० ४।९)। न व्यवस्यति न चिन्तयति, न बुद्धौ करोति, नेच्छति।
‘कस्त्वेतद् व्यवसेदार्यस्त्वदन्यः पुरुषाधमः’ (भा० द्रोण० १९८।१४)। व्यवसेद्=व्यवस्येद्=कुर्यात्।
‘अपि वोद्बन्धनादीनि परीतानि व्यवस्यति’ (भा० आश्व० १७।१३)। व्यवस्यति करोति।
‘तथापि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः’ (कि० १।१८)। व्यवसाययन्ति=उद्योजयन्ति।
‘साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः’ (गीता ९।३०)। व्यवसितः कृतनिश्चयः। कर्तरि क्तः।
‘न ह्यव्यवसितः शत्रुं राक्षसं तं विशेषतः। समर्थस्त्वं रणे हन्तुम्…’ (रा० ४।२७।३६)॥ अव्यवसितोऽनुद्यमी।
‘श्रुत्वा तथा करिष्यामि व्यवसायं गिरां तव’ (भा० वन० २६०।३६)। व्यवसायो निश्चयोऽवधारणम्।
‘तात कर्मणा कृतनिःशेषविप्रियाः सम्प्रति वाचा व्यवस्यन्ति’ (वेणी० ५)। व्यवस्यन्ति चरितुं चिन्तयन्ति, तत्रार्थे कृतनिश्चयाः सन्ति।
‘सिद्धं तु व्यवसितान्त्यत्वात्’ (पा० १।३।३ सूत्रे वा०)। व्यवसिताः परिच्छिन्ना धातुत्वप्रत्ययत्वादिना धर्मेण।
‘चिराद् व्रणो रोहति यस्य चापि तं स्नायुविद्धं पुरुषं व्यवस्येत्’ (सुश्रुत० सू० २५।२०)। व्यवस्येत् जानीयात्, निश्चिनुयात्।
‘विशालं भवति व्यवसाययत्येवैनम्’ (तै० सं० )। उद्योगिन करोतीत्यर्थः।
‘व्यवसितपाठः कर्तव्यः’ (पा० १।३।९ इत्यत्र भाष्यम्)। व्यवसितानां विच्छिन्नानां पाठः।
‘अन्यतोपि बहुशो व्यवसितचारित्रा’ (का० सू० १।५।६)। खण्डितशीलेत्यर्थः।

स्था

{व्यवस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘शब्दरूपाश्रया चेयं द्विलिङ्गता क्वचिदर्थभेदेनापि व्यवतिष्ठते’ (अर्धर्चाः पुंसि च २।४।१ इत्यत्र काशिका)। व्यवतिष्ठते नियम्यते।
‘व्यवस्थितस्तं सूतमीक्षमाणः’ (रा० २।४०।५१)। व्यवस्थितः स्वां गतिं निरुध्य स्थितः।

हृ

{व्यवहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘तौ व्यवाहरतां तत्र महात्मानौ महाबलौ। अन्योन्यमभिगर्जन्तौ गोष्ठेषु वृषभाविव’ (भा० वि० ३२।२४)। व्यवाहरताम् प्राचरतां व्यचरताम् पर्यक्रामताम्।
‘तैः (शूरसेनैः) व्यवाहरदार्यात्मा मुहूर्तादेव सात्यकिः’ (भा० द्रोण० १४१।१०)। उचितसमाचारं समाचरदित्यर्थः।
‘कथं कार्यविनिमयेन व्यवहरति मय्यनात्मज्ञः’ (माल० १)। वर्तते आचरति।
‘व्यवहृपणोः समर्थयोः’ (पा० २।३।५७)। इत्यत्र शतस्य व्यवहरतीति वृत्तावुदाहृतम्। शतस्येति कर्मणि शेषे षष्ठी। व्यवहरति पणते क्रयविक्रयव्यवहारं वा करोति। शलाकां व्यवहरतीति तत्र प्रत्युदाहरणं स्थितम्। व्यवहरति गणयतीति दीक्षितः। परिगणयतीति न्यासकारः। विक्षिपतीति तु वृत्तिकारः।
‘आपदि व्यवहरेत् पण्यानाम्’ (ब्राह्मणः) (आप० ध० १।७।२०।११)। क्रयश्च विक्रयश्च व्यवहारः।
‘वंशकठिने व्यवहरति वांशकठिनिकः। कठिनान्तप्रस्तारसंस्थानेषु व्यवहरति’ (पा०। ४।४।७२) इत्यत्र वृत्तावुदाहृतम्। व्यवहारः क्रियातत्त्वम्। वंशा वेणवः कठिना यस्मिन् देशे स वंशकठिनः। तस्मिन्देशे या क्रिया यथानुष्ठेया तां तथाऽनुतिष्ठतीत्यर्थः। इदमेव क्रियातत्त्वमित्युक्तं वृत्तिकारेण।
‘नाराजके जनपदे सिद्धार्था व्यवहारिणः’ (रा० २।६७।१६)। कमप्यर्थमुद्दिश्यान्योन्यं विवदमाना व्यवहारिणः, अथवा पण्यजीविनः। वि नानार्थेऽव सन्देहे हरणं हार उच्यते। नानासन्देहहरणाद्व्यवहारः प्रकीर्तितः (इति कातीयम्)॥ ऋरणादीन्यष्टादश विवादस्थानानि व्यवहाराः।
‘अर्थपतिर्व्यवहर्तुमर्थगौरवादभियोक्ष्यते’ (दशकु०)। व्यवहर्तुं व्यवहारायाऽधिकरणे निर्णयाय।
‘महापणेभ्यो व्यवहारिणश्च’ (सौन्दर० ५।१)। व्यवहारिणो वणिजः।