उणादिः

कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण्

उण्

करोतीति कारुः , शिल्पी कारकश्च । [[7.3.33]] «आतो युक्…» वातीति वायुः । पायुर्गुदम् । जयत्यभिभवति रोगान् जायुरौषधम् । मिनोति प्रक्षिपति देहे ऊष्माणमिति मायुः पित्तम् । स्वादुः । साध्नोति परकार्यं साधुः । अश्नुते आशु शीघ्रम् । आशुर्व्रीहिः पाटलः स्यात् ।

कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण्

छन्दसीणः

उण्

मा न आयौ ।

छन्दसीणः

दॄसनिजनिचरिचटिभ्यो ञुण्

ञुण्

दीर्यत इति दारु । स्नुः प्रस्थः सानुरस्त्रियाम् । जानु । जानुनी । इह [[7.3.35]] «जनिवध्योश्च» इति न निषेधः । अनुबन्धद्वयसामर्थ्यात् । चारु रम्यम् । चाटु प्रियं वाक्यम् । मृगय्वादित्वात्कुप्रत्यये चटु इत्यपि ।

दॄसनिजनिचरिचटिभ्यो ञुण्

किञ्जरयोः श्रिणः

ञुण्

किं शृणोतीति किंशारुः सस्यशूकं बाणश्च । जरामेति जरायुर्गर्भाशयः । गर्भाशयो जरायुः स्यात् ।

किञ्जरयोः श्रिणः

त्रो रश्च लः

ञुण्

तरन्त्यनेन वर्णा इति तालुः ।

त्रो रश्च लः

कृके वचः कश्च

ञुण्

कृकेन गलेन वक्तीति कृकवाकुः । ’कृकवाकुर्मयूरे च सरटे चरणायुधे’ इति विश्वः ।

कृके वचः कश्च

भृमृशीतॄचरित्सरितनिधनिमिमस्जिभ्य उः

उ

भरति बिभर्ति वा भरुः, स्वामी हरश्च । म्रियन्तेऽस्मिन्भूतानि मरुर्निर्जलदेशः । शेते शयुरजगरः । तरुर्वृक्षः । चरन्ति भक्षयन्ति देवता इममिति चरुः । त्सरुः खड्गादिमुष्टिः । तनु स्वल्पम् । तन्यते कर्मपाशोऽनया इति तनुः, शरीरं च । स्त्रियां मूर्तिस्तनुस्तनूः । धनुः शस्त्रविशेषः । धनुषा च धनुं विदुः । धनुरिवाजनि वक्र इति श्रीहर्षः । मयुः किंनरः । मद्गुः पानीयकाकिकेति रभसः । न्यङ्क्वादित्वात्कुत्वम् जश्त्वेन सस्य दः ।

भृमृशीतॄचरित्सरितनिधनिमिमस्जिभ्य उः

अणश्च

उ

लवलेशकणाणवः । चात्कटिवटिभ्याम् । कटति रसनां कटुः । वटतीति वटुः ।

अणश्च

धान्ये नित्

उ

धान्ये वाच्येऽण उप्रत्ययः स्यात् स च नित् । नित्त्वादाद्युदात्तः । प्रियङ्गवश्च मेऽणवश्च मे । व्रीहिभेदस्त्वणुः पुमान् । निद्ग्रहणं फलिपाटीत्यादिसूत्रमभिव्याप्य संबध्यते ।

धान्ये नित्

शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च

उ

शृणातीति शरुः । शरुरायुधकोपयोः । स्वर्यन्ते प्राणा अनेन स्वरुर्वज्रम् । स्नेहुर्व्याधिः । चन्द्र इत्यन्ये । त्रपु सीसम् । पुंसि भूम्न्यसवः प्राणाः । वसुर्हृदेऽग्नौ योक्त्रेंऽशौ वसु तोये धने मणौ । हनुर्वक्त्रैकदेशः । क्लेदुश्चन्द्रः । बन्धुः । मनुः । चात् बिदि अवयवे । बिन्दुः ।

शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च

स्यन्देः संप्रसारणं धश्च

उ

देशे नदविशेषेऽब्धौ सिन्धुर्ना सरिति स्त्रियामित्यमरः ।

स्यन्देः संप्रसारणं धश्च

उन्देरिच्चादेः

उ

उनत्ति इन्दुः ।

उन्देरिच्चादेः

ईषेः किच्च

उ

ईषेरुः स्यात्स च कित् आदेरिकारादेशश्च । ईषते हिनस्ति इषुः शरः । इषुर्द्वयोः ।

ईषेः किच्च

स्कन्देः सलोपश्च

उ

कन्दुः ।

स्कन्देः सलोपश्च

सृजेरसुम् च

उ

चात्सलोप उप्रत्ययश्च । रज्जुः ।

सृजेरसुम् च

कृतेराद्यन्तविपर्ययश्च

उ

ककारतकारयोर्विनिमयः । तर्कुः सूत्रवेष्टनम् ।

कृतेराद्यन्तविपर्ययश्च

नावञ्चेः

उ

न्यङ्क्वादित्वात्कुत्वम् । नियतमञ्चति न्यङ्कुर्मृगः ।

नावञ्चेः

फलिपाटिनमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधतश्च

उ

फलेर्गुक् । फल्गु । पाटेः पटिः । पाटयतीति पटुः । नम्यतेऽनेन नाकुर्वल्मीकम् । मन्यते इति मधु । जायते इति जतु ।

फलिपाटिनमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधतश्च

वलेर्गुक्च

उ

वल संवरणे ।

वलेर्गुक्च

शः कित्सन्वच्च

उ

श्यतेरुः स्यात्स च कित्सन्वच्च । शिशुर्बालः ।

शः कित्सन्वच्च

यो द्वे च

उ

ययुरश्वोऽश्वमेधीयः । सन्वदिति प्रकृते द्वेग्रहणमित्वनिवृत्त्यर्थम् ।

यो द्वे च

कुर्भ्रश्च

कु

बभ्रुर्मुन्यन्तरे विष्णौ बभ्रू नकुलपिङ्गलौ । चादन्यतोऽपि । चक्रुः कर्ता । जघ्नुर्हन्ता । पपुः पालकः ।

कुर्भ्रश्च

पॄभिदिव्यधिगृधिधृषिभ्यः

कु

कुः स्यात् । पुरुः । भिनत्ति भिदुर्वज्रम् । [[6.1.16]] «ग्रहिज्या…» इति संप्रसारणम् । विरहिणं विध्यति विधुः । विधुः शशाङ्के कर्पूरे हृषीकेशे च राक्षसे । गृधुः कामः । धृषुर्दक्षः ।

पॄभिदिव्यधिगृधिधृषिभ्यः

कृग्रोरुच्च

कु

करोतीति कुरुः । गृणाति गुरुः ।

कृग्रोरुच्च

अपदुःसुषु स्थः

कु

[[8.3.98]] «सुषामादिषु च» इति षत्वम् । अपष्ठु प्रतिकूलम् । दुष्ठु । सुष्ठु ।

अपदुःसुषु स्थः

रपेरिच्चोपधायाः

कु

अनिष्टं रपतीति रिपुः ।

रपेरिच्चोपधायाः

अर्जिदृशिकम्यमिपशिबाधामृजिपसितुक्धुक्दीर्घहकाराश्च

कु

अर्जयति गुणान् ऋजुः । सर्वानविशेषेण पश्यतीति पशुः । कन्तुः । अन्धुः कूपः । पांशुर्ना न द्वयो रजः । तालव्या अपि दन्त्याश्च सम्बसूकरपांसवः । बाधते इति बाहुः । बाहुः स्त्रीपुंसयोर्भुजः ।

अर्जिदृशिकम्यमिपशिबाधामृजिपसितुक्धुक्दीर्घहकाराश्च

प्रथिम्रदिभ्रस्जां संप्रसारणं सलोपश्च

कु

त्रयाणां कुः संप्रसारणं भ्रस्जेः सलोपश्च । पृथुः । मृदुः । न्यङ्क्वादित्वात्कुत्वम् । भृज्जति तपसा भृगुः ।

प्रथिम्रदिभ्रस्जां संप्रसारणं सलोपश्च

लङ्घिबंह्योर्नलोपश्च

कु

लघुः । <! वालमूललघ्वलमङ्गुलीनां वा लो रत्वमापद्यते (वार्त्तिकम्) !> । रघुर्नृपभेदः । बहुः ।

लङ्घिबंह्योर्नलोपश्च

ऊर्णोतेर्नुलोपश्च

कु

ऊरुः सक्थि ।

ऊर्णोतेर्नुलोपश्च

महति ह्रस्वश्च

कु

उरु महत् ।

महति ह्रस्वश्च

श्लिषेः कश्च

कु

श्लिष्यतीति श्लिकुर्भृत्यः । उद्यतो ज्योतिश्च ।

श्लिषेः कश्च

आङ्परयोः खनिशॄभ्यां डिच्च

कु

आखनतीत्याखुः । परं शृणातीति परशुः । पृषोदरादित्वादकारलोपात्पर्शुरपि ।

आङ्परयोः खनिशॄभ्यां डिच्च

हरिमितयोर्द्रुवः

कु

द्रु गतौ अस्मात् हरिमितयोरुपपदयोः कुः स च डित् । हरिभिर्द्रूयते हरिद्रुर्वृक्षः । मितं द्रवति मितद्रुः समुद्रः ।

हरिमितयोर्द्रुवः

शते च

कु

शतधा द्रवति शतद्रुः । बाहुलकात्केवलादपि । द्रवत्यूर्ध्वमिति द्रुर्वृक्षः शाखा च तद्वान् द्रुमः ।

शते च

खरु शङ्कु पीयु नीलङ्गु लिगु

कु

पञ्चैते कुप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । खनते रेफश्चान्तादेशः । खरुः कामः क्रूरो मूर्खः अश्वश्च । शङ्कुर्ना कीलशल्ययोः । पिबतेरित्वं युगागमश्च । पीयुर्वायसः कालः सुवर्णं च । निपूर्वाल्लगि गतावस्मात्कुत्वं नेर्दीर्घश्च । नीलङ्गुः क्रिमिविशेषः शृगालश्च । नीलाङ्गुरिति पाठान्तरम् । तत्र धातोरपि दीर्घः । लगे सङ्गे अस्य अत इत्वं च । लगतीति लिगु चित्तम् । लिगुर्मूर्खः ।

खरु शङ्कु पीयु नीलङ्गु लिगु

मृगय्वादयश्च

कु

एते कुप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । मृगं यातीति मृगयुर्व्याधः । देवयुर्धार्मिकः । मित्रयुर्लोकयात्राभिज्ञः । आकृतिगणोऽयम् ।

मृगय्वादयश्च

मन्दिवाशिमथिचतिचङ्क्यङ्किभ्य उरच्

उरच्

मन्दुरा वाजिशाला । वाशुरा रात्रिः । मथुरा । चतुरः । चङ्कुरो रथः । अङ्कुरः । खर्जूरादित्वादङ्कूरोऽपि ।

मन्दिवाशिमथिचतिचङ्क्यङ्किभ्य उरच्

व्यथेः संप्रसारणं किच्च

उरच्

विथुरश्चोररक्षसोः ।

व्यथेः संप्रसारणं किच्च

मुकुरदर्दुरौ

उरच्

मुकुरो दर्पणः । बाहुलकान्मकुरोऽपि । दॄ विदारणे । धातोर्द्विर्वचनमभ्यासस्य रुक् टिलोपश्च । दर्दुरस्तोयदे भेके वाद्यभाण्डाद्रिभेदयोः । दर्दुरा चण्डिकायां स्याद्ग्रामजाले च दर्दुरमिति विश्वः ।

मुकुरदर्दुरौ

मद्गुरादयश्च

उरच्

उरजन्ता निपात्यन्ते । माद्यतेर्गुक् । मद्गुरो मत्स्यभेदः । कबृ वर्णे । रुमागमः । कर्बुरं श्वेतरक्षसोः । बध्नातेः खर्जूरादित्वादूरोऽपि । बन्धूरबन्धुरौ स्यातां नम्रसुन्दरयोस्त्रिषु इति रन्तिदेवः । <= कोकतेर्वा कुक् च => (गणसूत्रम् 195) । कुक्कुरः । कुकुरः ।

मद्गुरादयश्च

असेरुरन्

उरन्

असुरः । प्रज्ञाद्यण् । आसुरः ।

असेरुरन्

मसेश्च

उरन्

पञ्चमे पादे मसेरूरन्निति वक्ष्यते । मसूरा मसुरा व्रीहिप्रभेदे पण्ययोषिति । मसूरा मसुरा वा ना वेश्याव्रीहिप्रभेदयोः । मसूरी पादरोगे स्यादुपधाने पुनः पुमान् । मसूरमसुरौ च द्वाविति विश्वः ।

मसेश्च

शावशेराप्तौ

उरन्

शु इति आश्वर्थे । श्वशुरः । पतिपत्न्योः प्रसूः श्वश्रूः श्वशुरस्तु पिता तयोरित्यमरः ।

शावशेराप्तौ

अविमह्योष्टिषच्

टिषच्

अविषः । महिषः ।

अविमह्योष्टिषच्

अमेर्दीर्घश्च

टिषच्

आमिषं त्वस्त्रियां मांसे तथा स्याद्भोग्यवस्तुनि ।

अमेर्दीर्घश्च

रुहेर्वृद्धिश्च

टिषच्

रङ्कुशम्बररौहिषाः । रौहिषो मृगभेदे स्याद्रौहिषं च तृणं मतमिति संसारावर्तः ।

रुहेर्वृद्धिश्च

तवेर्णिद्वा

टिषच्

तवेति सौत्रो धातुः । तविपताविषावब्धौ स्वर्गे च । स्त्रियां तविषी ताविषी नदी देवकन्या भूमिश्च । तविषी बलमिति वेदभाष्यम् ।

तवेर्णिद्वा

नञि व्यथेः

टिषच्

अव्यथिषोऽब्धिसूर्ययोः । अव्यथिषी धरारात्र्योः ।

नञि व्यथेः

किलेर्बुक् च

टिषच्

किल्बिषम् ।

किलेर्बुक् च

इषिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दिचन्दितिमिमिहिमुहिमुचिरुचिरुधिबन्धिशुषिभ्यः किरच्

किरच्

इषिरोऽग्निः । मदिरा सुरा । मुदिरः कामुकाभ्रयोरिति विश्वमेदिन्यौ । खिदिरश्चन्द्रः । छिदिरोऽसिकुठारयोः । भिदिरं वज्रम् । मन्दिरं गृहम् । स्त्रियामपि । मन्दिरं मदिरापि स्यादिति विश्वः । चन्दिरौ चन्द्रहस्तिनौ । तिमिरं तमोऽक्षिरोगश्च । मिहिरः सूर्यः मुहिरः काम्यसभ्ययोः । मुचिरो दाता । रुचिरम् । रुधिरम् । बधिरः । शुष शोषणे । शुषिरं छिद्रम् । शुष्कमित्यन्ये ।

इषिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दिचन्दितिमिमिहिमुहिमुचिरुचिरुधिबन्धिशुषिभ्यः किरच्

अशेर्णित्

किरच्

आशिरो वह्निरक्षसोः ।

अशेर्णित्

अजिरशिशिरशिथिलस्थिरस्फिरस्थविरखदिराः

किरच्

अजेर्वीभावाभावः । अजिरमङ्गणम् शशेरुपधाया इत्वम् । शिशिरं स्यादृतोर्भेदे तुषारे शीतलेऽन्यवत् । श्रथ मोचने उपधाया इत्वं रेफलोपः । प्रत्ययरेफश्च लत्वम् । शिथिलम् । स्थास्फाय्योष्टिलोपः । स्थिरं निश्चलम् । स्फिरं प्रभूतम् । तिष्ठतेर्वुक् ह्रस्वत्वं च । स्थविरः । खदिरः । बाहुलकात् शीङो बुक् ह्रस्वत्वं च । शिबिरम् ।

अजिरशिशिरशिथिलस्थिरस्फिरस्थविरखदिराः

सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच्

इलच्

सलति गच्छति निम्नमिति सलिलम् । कलिलः । अनिलः । महिला । पृषोदरादित्वान्महेलापि । भड इति सौत्रो धातुः । भडिलौ शूरसेवकौ । भण्डिलो दूतः कल्याणं च । शण्डिलो मुनिः । पिण्डिलो गणकः । तुण्डिलो मुखरः । कोकिलः । भविलो भव्यः । बाहुलकात्कुटिलः ।

सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच्

कमेः पश्च

इलच्

कपिलः ।

कमेः पश्च

गुपादिभ्यः कित्

इलच्

गुपिलो राजा । तिजिलो निशाकरः । गुहिलं वनम् ।

गुपादिभ्यः कित्

मिथिलादयश्च

इलच्

मथ्यन्तेऽत्र रिपवो मिथिला नगरी । पथिलः । पथिकः ।

मिथिलादयश्च

पतिकठिकुठिगडिगुडिदंशिभ्य एरक्

एरक्

पतेरः पक्षी गन्ता च । छठेरः कृच्छ्रजीवी । कुठेरः पर्णाशः । बाहुलकान्नुम्न । गडेरो मेघः । गुडेरो गुडकः । दंशेरो हिंस्रः ।

पतिकठिकुठिगडिगुडिदंशिभ्य एरक्

कुम्बेर्नलोपश्च

एरक्

कुबेरः ।

कुम्बेर्नलोपश्च

शदेस्त च

एरक्

शतेरः शत्रुः ।

शदेस्त च

मूलेरादयः

एरक्

एरगन्ता निपात्यन्ते । मूलेरो जटा । गुधेरो गोप्ता । गुहेरो लोहघातकः । मुहेरो मूर्खः ।

मूलेरादयः

कबेरोतच् पश्च

ओतच्

कपोतः पक्षी ।

कबेरोतच् पश्च

भातेर्डवतुः

डवतु

भातीति भवान् ।

भातेर्डवतुः

कठिचकिभ्यामोरन्

ओरन्

कठोरः । चकोरः ।

कठिचकिभ्यामोरन्

किशोरादयश्च

ओरन्

किंपूर्वस्य शृणातेष्टिलोपः किमोऽन्त्यलोपः किशोरोऽश्वशावः । सहोरः साधुः ।

किशोरादयश्च

कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्य ओलच्

ओलच्

कपीति निर्देशान्नलोपः । कपोलः । गडोलगण्डोलौ गुडकपर्यायौ । कटोलः कटुः । पटोलः ।

कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्य ओलच्

मीनातेरूरन्

ऊरन्

मयूरः ।

मीनातेरूरन्

स्यन्देः संप्रसारणं च

ऊरन्

सिन्दूरम् ।

स्यन्देः संप्रसारणं च

सितनिगमिमसिसच्यविधाञ्क्रुशिभ्यस्तुन्

तुन्

सिनोतीति सेतुः । [[7.2.9]] «तितुत्र…» इति नेट् । तन्तुः । गन्तुः । मस्तु दधिमण्डम् । सच्यत इति सक्तुः । अर्धर्चादिः । [[6.4.20]] «ज्वरत्वर…» इत्यूठ् । तत्र क्ङितीत्यनुवर्तते इति मते तु बाहुलकात् । ओतुर्बिडालः । धातुः क्रोष्टा ।

सितनिगमिमसिसच्यविधाञ्क्रुशिभ्यस्तुन्

पः किच्च

तुन्

पिबतीति पितुर्वह्नौ दिवाकरे ।

पः किच्च

अर्तेश्च तुः

तु

अर्तेस्तुः स्यात्स च कित् । ऋतुः स्त्रीपुष्पकालयोः ।

अर्तेश्च तुः

कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च

तु

एभ्यस्तुः स्यात् । कन्तुः कन्दर्पचित्तयोः । मन्तुरपराधः । जन्तुः प्राणी । गातुः पुंस्कोकिले भृङ्गे गन्धर्वे गायनेऽपि च । भानुरादित्यः । यातुरध्वगकालयोः । रक्षसि क्लीबे । हेतुः कारणम् ।

कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च

चायः किः

तु

केतुर्ग्रहपताकयोः ।

चायः किः

आप्नोतेर्ह्रस्वश्च

तु

अप्तुः शरीरम् ।

आप्नोतेर्ह्रस्वश्च

वसेस्तुन्

तुन्

वस्तु ।

वसेस्तुन्

अगारे णिच्च

तुन्

वेश्मभूर्वास्तुरस्त्रियाम् ।

अगारे णिच्च

कृञः कतुः

कतु

क्रतुर्यज्ञः ।

कृञः कतुः

एधिवह्योश्चतुः

चतु

एधतुः पुरुषः । वहतुरनड्वान् ।

एधिवह्योश्चतुः

जीवेरातुः

आतु

जीवातुरस्त्रियां भक्ते जीविते जीवनौषधे ।

जीवेरातुः

आतृकन् वृद्धिश्च

आतृकन्

जीवेरित्येव । जैवातृकस्त्विन्दुभिषगायुष्मत्सु कृषीवले ।

आतृकन् वृद्धिश्च

कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊः

ऊ

कर्षूः पुंसि करीषाग्नौ कर्षूर्नद्यां स्त्रियां मता । चमूः । तनूः । धनूः शस्त्रम् । सर्ज सर्जने । सर्जूर्वणिक् । खर्ज व्यथने । खर्जूः पामा ।

कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊः

मृजेर्गुणश्च

ऊ

मर्जूः शुद्धिकृत् ।

मृजेर्गुणश्च

वहो धश्च

ऊ

वधूर्जायास्नुषास्त्रीषु ।

वहो धश्च

कषेश्छश्च

ऊ

कच्छूः पामा ।

कषेश्छश्च

णित्कसिपद्यर्तेः

ऊ

कासूः शक्तिः । पादूश्चरणधारिणी । आरूः पिङ्गलः ।

णित्कसिपद्यर्तेः

अणो डश्च

ऊ

आडूर्जलप्लवद्रव्यम् ।

अणो डश्च

नञि लम्बेर्नलोपश्च

ऊ

तुम्ब्यलाबूरुभे समे इत्यमरः ।

नञि लम्बेर्नलोपश्च

के श्र एरङ् चास्य

ऊ

कशब्दे उपपदे शृणातेरूः स्यादेरङ् आदेशः । कशेरूस्तृणकन्दे स्त्री । बाहुलकादुप्रत्यये कशेरुः क्लीबे पुंसि च ।

के श्र एरङ् चास्य

त्रो दुट् च

ऊ

तरतेरूः स्यात्तस्य दुट् । तर्दूः स्याद्दारुहस्तकः ।

त्रो दुट् च

दरिद्रातेर्यालोपश्च

ऊ

इश्च आश्च यौ तयोर्लोपः । दर्द्रूः कुष्ठप्रभेदः ।

दरिद्रातेर्यालोपश्च

नृतिशृध्योः कूः

कू

नृतूर्नर्तकः । शृधूरपानम् ।

नृतिशृध्योः कूः

ऋतेरम् च

कू

ऋतिः सौत्रो धातुः । ततः कूरमागमश्च । रन्तूर्देवनदी सत्यवाक् च ।

ऋतेरम् च

अन्दूदृम्भूजम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषूः

कू

एते कूप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । अन्दूर्बन्धनम् । दृभी ग्रन्थे । निपातनान्नुम् । दृम्भूः । अनुस्वाराभावोऽपि निपातनादित्येके । दृन्भूः । जनेर्बुक् जम्बूः । जमु अदने अस्येत्येके बाहुलकाद्ध्रस्वोऽपि । जम्बुः । कफं लाति कफेलूः श्लेष्मातकः । निपातनादेत्वम् । कर्कं दधाति कर्कन्धूर्बदरी । निपातनान्नुम् । दिधिं धैर्यं स्यति त्यजतीति दिधिषूः पुनर्भूः । केचित्तु अन्दूदृम्फूजम्बूकम्बू इति पठन्ति । दृम्फ उत्क्लेशे । दृम्फूः सर्पजातिः । कमेर्बुक् कम्बूः परद्रव्यापहारी ।

अन्दूदृम्भूजम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषूः

मृग्रोरुतिः

उति

मरुत् । गरुत्पक्षः ।

मृग्रोरुतिः

ग्रो मुट् च

उति

गिरतेरुतिस्तस्य च मुट् । गर्मुत्सुवर्णं तृणविशेषश्च ।

ग्रो मुट् च

हृषेरुलच्

उलच्

हर्षुलो मृगकामिनोः । बाहुलकाच्चटतेः । चटुलं शोभनम् ।

हृषेरुलच्

हृसृरुहियुषिभ्य इतिः

इति

हरित्ककुभि वर्णे च तृणवाचिविशेषयोः । सरिन्नदी । रोहित् मृगविशेषस्य स्त्री । युष इति सौत्रो धातुः । ऋश्यस्य रोहित् । पुरुषस्य योषित् इति भाष्यम् ।

हृसृरुहियुषिभ्य इतिः

ताडेर्णिलुक् च

इति

ताडयतीति तडित् ।

ताडेर्णिलुक् च

शमेर्ढः

ढ

बाहुलकादिसंज्ञा एयादेश इट् च न । शण्ढः स्यात्पुंसि गोपतौ । शण्ढः क्लीबः ।

शमेर्ढः

कमेरठः

अठ

कमठः । कमठः कच्छपे पुंसि भाण्डभेदे नपुंसकमिति मेदिनी । बाहुलकाज्जरठः ।

कमेरठः

रमेर्वृद्धिश्च

अठ

रामठं हिङ्गु ।

रमेर्वृद्धिश्च

शमेः खः

ख

शङ्खः ।

शमेः खः

कणेष्ठः

ठ

कण्ठः ।

कणेष्ठः

कलस्तृपश्च

कल

तृपतेः कलप्रत्ययः चात्तृफतेः । तृपला लता । त्रिफला तु फलत्रिके ।

कलस्तृपश्च

शपेर्बश्च

कल

शबलः ।

शपेर्बश्च

वृषादिभ्यश्चित्

कल

वृषलः । पललम् । बाहुलकाद्गुणः । सरलः । तरलः । <= कमेर्बुक् च => (गणसूत्रम् 196) । कम्बलः । मुस खण्डने । मुसलम् । <= लङ्गेर्वृद्धिश्च => (गणसूत्रम् 197) । लाङ्गलम् । <= कुटिकशिकौतिभ्यः प्रत्ययस्य मुट् => (गणसूत्रम् 198) । कुट्मलः । कुडेरपि । कुड्मलः । कश्मलम् । बाहुलकाद्गुणः । कोमलम् ।

वृषादिभ्यश्चित्

मृजेष्टिलोपश्च

कल

मलम् ।

मृजेष्टिलोपश्च

चुपेरच्चोपधायाः

कल

चपलम् ।

चुपेरच्चोपधायाः

शकिशम्योर्नित्

कल

शकलम् । शमलम् ।

शकिशम्योर्नित्

छो गुक् ह्रस्वश्च

कल

छगलः । प्रज्ञादित्वाच्छागलः ।

छो गुक् ह्रस्वश्च

ञमन्ताड्डः

ड

दण्डः । रण्डा । खण्डः । भण्डः । वण्डश्छिन्नहस्तः । अण्डः । बाहुलकात्सभावः । षण्डः सङ्घातः । तालव्यादिरित्यपरे । शण्डः। गण्डः । चण्डः । पण्डः क्लीबः । पण्डा बुद्धिः ।

ञमन्ताड्डः

क्वादिभ्यः कित्

ड

कवर्गादिभ्यो डः कित्स्यात् । कुण्डम् । काण्डम् । गुङ् । गुडः । घुण भ्रमणे । घुण्डो भ्रमरः ।

क्वादिभ्यः कित्

स्थाचतिमृजेरालज्वालजालीयचः

आलच्, वालच्, आलीयच्

तिष्ठतेरालच् । स्थालम् स्थाली । चतेर्वालच् । चत्वालः । मृजेरालीयच् । मार्जालीयो बिडालः ।

स्थाचतिमृजेरालज्वालजालीयचः

पतिचण्डिभ्यामालञ्

आलञ्

पातालम् । चण्डालः । प्रज्ञादित्वादणि चाण्डालोऽपीत्येके ।

पतिचण्डिभ्यामालञ्

तमिविशिबिडिमृणिकुलिकपिपलिपञ्चिभ्यः कालन्

कालन्

तमालः । विशालः । बिडालः । मृणालम् । कुलालः । कपालम् । पलालम् । पञ्चालाः ।

तमिविशिबिडिमृणिकुलिकपिपलिपञ्चिभ्यः कालन्

पतेरङ्गच् पक्षिणि

अङ्गच्

पतङ्गः ।

पतेरङ्गच् पक्षिणि

तरत्यादिभ्यश्च

अङ्गच्

तरङ्गः । लवङ्गम् ।

तरत्यादिभ्यश्च

विडादिभ्यः कित्

अङ्गच्

विडङ्गः । मृदङ्गः । कुरङ्गः । बाहुलकादुत्वं च ।

विडादिभ्यः कित्

सृवृञोर्वृद्धिश्च

अङ्गच्

सारङ्गः । वारङ्गः खड्गादिमुष्टिः ।

सृवृञोर्वृद्धिश्च

गन् गम्यद्योः

गन्

गङ्गा । अद्गः पुरोडाशः ।

गन् गम्यद्योः

छापूखडिभ्यः कित्

गन्

छागः । पूगः । खड्गः । बाहुलकात् षिट अनादरे गन्सत्वाभावश्च । षिड्गः तरलः । षिड्गैरगद्यत ससंभ्रममेवमेकेति माघः ।

छापूखडिभ्यः कित्

भृञः किन्नुट् च

गन्

भृञः गन् कित्स्यात्तस्य नुत् च । भृङ्गाः षिड्गालिधूम्याटाः ।

भृञः किन्नुट् च

शृणातेर्ह्रस्वश्च

गन्

शृङ्गम् ।

शृणातेर्ह्रस्वश्च

गण् शकुनौ

गण्

नुट् चेत्यनुवर्तते । शार्ङ्गः ।

गण् शकुनौ

मुदिग्रोर्गग्गौ

गक्, ग

मुद्गः । गर्गः ।

मुदिग्रोर्गग्गौ

अण्डन्कृसृभृवृञः

अण्डन्

करण्डः । सरण्डः पक्षी । भरण्डः स्वामी । वरण्डो मुखरोगः ।

अण्डन्कृसृभृवृञः

शॄदॄभसोऽदिः

अदि

शरत् । दरद्धृदयकूलयोः । भसज्जघनम् ।

शॄदॄभसोऽदिः

दृणातेर्दृग् ह्रस्वश्च

अदि

दृषत् ।

दृणातेर्दृग् ह्रस्वश्च

त्यजितनियजिभ्यो डित्

अदि

त्यद् । तद् । यद् । सर्वादयः ।

त्यजितनियजिभ्यो डित्

एतेस्तुट् च

अदि

एतद् ।

एतेस्तुट् च

सर्तेरटिः

अटि

सरट् स्याद्वातमेघयोः । वेदभाष्ये तु याभिः कृशानुमिति मन्त्रे सरट्भ्यो मधुमक्षिकाभ्य इति व्याख्यातम् ।

सर्तेरटिः

लङ्घेर्नलोपश्च

अटि

लघट् वायुः ।

लङ्घेर्नलोपश्च

पारयतेरजिः

अजि

पारक् सुवर्णम् ।

पारयतेरजिः

प्रथः कित्संप्रसारणं च

अजि

पृथक् । स्वरादिपाठादव्ययत्वम् ।

प्रथः कित्संप्रसारणं च

भियः षुक् ह्रस्वश्च

अजि

भिषक् ।

भियः षुक् ह्रस्वश्च

युष्यसिभ्यां मदिक्

मदिक्

युष् सौत्रो धातुः । युष्मद् । अस्मद् । त्वम् । अहम् ।

युष्यसिभ्यां मदिक्

अर्तिस्तुसुहुसृधृभिक्षुभायावापदियक्षिनीभ्यो मन्

मन्

एभ्यश्चतुर्दशभ्यो मन् । अर्मश्चक्षूरोगः । स्तोमः सङ्घातः । सोमः । होमः । सर्मो गमनम् । धर्मः क्षेमं कुशलम् । क्षोमम् । प्रज्ञाद्यणि क्षौमं च । भाम आदित्यः । यामः । वामः शोभनदुष्टयोः । पद्मम् । यक्ष पूजायाम् । यक्ष्मो रोगराजः । नेमः ।

अर्तिस्तुसुहुसृधृभिक्षुभायावापदियक्षिनीभ्यो मन्

जहातेः सन्वदालोपश्च

मन्

जिह्मः कुटिलमन्दयोः ।

जहातेः सन्वदालोपश्च

अवतेष्टिलोपश्च

मन्

मन्प्रत्ययस्यायं टिलोपो न प्रकृतेः । अन्यथा डिदित्येव ब्रूयात् । [[6.4.20]] «ज्वरत्वर…» इति ऊठौ । तयोर्दीर्घे कृते गुणः । चादिपाठादव्ययत्वमित्युज्ज्वलदत्तस्तन्न । तेषामसत्त्वार्थत्वात् । वस्तुतस्तु स्वरादिपाठादव्ययत्वम् । अवतीति ओम् ।

अवतेष्टिलोपश्च

ग्रसेरा च

मन्

ग्रामः ।

ग्रसेरा च

अविसिविसिशुषिभ्यः कित्

मन्

ऊमं नगरम् । स्यूमो रश्मिः । सिमः सर्वः । शुष्ममग्निसमीपयोः ।

अविसिविसिशुषिभ्यः कित्

इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक्

मक्

इष्मः कामवसन्तयोः । ईषीति पाठे दीर्घादिः । युध्मः शरो योद्धा च । इध्मः समित् । दस्मो यजमानः । श्यामः धूमः । सूमोऽन्तरिक्षम् । बाहुलकादीर्मं व्रणः ।

इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक्

युजिरुचितिजां कुश्च

मक्

युग्मम् । रुक्मम् । तिग्मम् ।

युजिरुचितिजां कुश्च

हन्तेर्हि च

मक्

हिमम् ।

हन्तेर्हि च

भियः षुग्वा

मक्

भीमः । भीष्मः ।

भियः षुग्वा

घर्मः

मक्

घृधातोर्मग्गुणश्च निपात्यते ।

घर्मः

ग्रीष्मः

मक्

ग्रसतेर्निपातोऽयम् ।

ग्रीष्मः

प्रथेः षिवन् संप्रसारणं च

षिवन्

पृथिवी । पवन्नित्येके । पृथवी पृथिवी पृथ्वी इति शब्दार्णवः ।

प्रथेः षिवन् संप्रसारणं च

अशूप्रुषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्

क्वन्

अश्वः । प्रुष स्नेहनादौ । प्रुष्वः स्यादृतुसूर्ययोः । प्रुष्वा जलकणिका । लट्वा पक्षिभेदः फलं च । कण्वं पापम् । बाहुलकादित्वे किण्वमपि । खट्वा । विश्वम् ।

अशूप्रुषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्

इण्शीभ्यां वन्

वन्

एवो गन्ता । ये च एवा मरुतः । असत्वे निपातोऽयम् । शेवं मित्राय वरुणाय ।

इण्शीभ्यां वन्

सर्वनीघृष्वरिष्वलष्वशिवपट्वप्रह्वेष्वा अस्वतन्त्रे

वन्

अकर्तर्येते निपात्यन्ते । सृतमनेन विश्वमिति सर्वम् । निपूर्वाद्घृषेर्गुणाभावोऽपि । निघृष्यतेऽनेन निघृष्वः खुरः । रिष्वो हिंस्रः । लष्वो नर्तकः । लिष्व इत्यन्ये । तत्रोपधाया इत्वमपि । शेतेऽस्मिन् सर्वमिति शिवः शम्भुः । शीङो ह्रस्वत्वम् । पट्वो रथो भूलोकश्च । प्रहूयते इति प्रह्वः । ह्वेञ आकारवकारलोपः । जहातेरालोपो वा । ईषेर्वन् । ईष्व आचार्यः । इष्व इत्यन्ये । अस्वतन्त्रे किम् । सर्ता सारकः । बाहुलकाद् ह्रसतेः ह्रस्वः ।

सर्वनीघृष्वरिष्वलष्वशिवपट्वप्रह्वेष्वा अस्वतन्त्रे

शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः

वण्

शेव इत्यन्तोदात्तार्थम् । यान्त्यनेन वह्वः । ह्रस्वो हुगागमश्च । लिहन्त्यनया जिह्वा । लकारस्य जः गुणाभावश्च । गिरन्त्यनया ग्रीवा । ईडागमश्च । अप्नोतीत्याप्वा वायुः । मीवा उदरकृमिः । वायुरित्यन्ये ।

शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः

कॄगॄशॄदॄभ्यो वः

व

कर्वः काम आखुश्च । गर्वः । शर्वः । दर्वो राक्षसः ।

कॄगॄशॄदॄभ्यो वः

कनिन् युवृषितक्षिराजिधन्विद्युप्रतिदिवः

कनिन्

यौतीति युवा । वृषा इन्द्रः । तक्षा । राजा । धन्वा मरुः । धन्व शरासनम् । द्युवा सूर्यः । प्रतिदीव्यन्त्यस्मिन् प्रतिदिवा दिवसः ।

कनिन् युवृषितक्षिराजिधन्विद्युप्रतिदिवः

सप्यशूभ्यां तुट् च

कनिन्

सप्त । अष्ट ।

सप्यशूभ्यां तुट् च

नञि जहातेः

कनिन्

अहः ।

नञि जहातेः

श्वन्नुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदन्स्नेहन्मूर्धन्मज्जन्नर्यमन्विश्वप्सन्परिज्जन्मातरिश्वन्मघवन्निति

कनिन्

एते त्रयोदश कनिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । श्वयतीति श्वा । उक्षा पूषा । प्लिह गतौ । इकारस्य दीर्घत्वम् । प्लेहतीति प्लीहा कुक्षिव्याधिः । क्लिदू आर्द्रीभावे । क्लिद्यति क्लेदा चन्द्रः । स्निह्यतेर्गुणः । स्निह्यतीति स्नेहा सुहृच्चन्द्रश्च । मुह्यन्त्यस्मिन्नाहते । मूर्धा । मुहेरुपधाया दीर्घो धोऽन्तादेशो रमागमश्च । मज्जत्यस्थिषु मज्जा अस्थिसारः । अर्यपूर्वो माङ् अर्यमा । विश्वं प्साति विश्वप्साग्निः । परिजायते परिज्मा चन्द्रोऽग्निश्च । जनेरुपधालोपो मश्चान्तादेशः । मातरि अन्तरिक्षे श्वयतीति मातरिश्वा । धातोरिकारलोपः । मह पूजायाम् । हस्य घो वुगागमश्च मघवा इन्द्रः

श्वन्नुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदन्स्नेहन्मूर्धन्मज्जन्नर्यमन्विश्वप्सन्परिज्जन्मातरिश्वन्मघवन्निति

कृहृभ्यामेणुः

एणु

करेणुः । हरेणुर्गन्धद्रव्यम् ।

कृहृभ्यामेणुः

हनिकुषिनरिकाशिभ्यः कथन्

कथन्

हथो विषण्णः । कुष्ठः । नीथो नेता । रथः काष्ठम् ।

हनिकुषिनरिकाशिभ्यः कथन्

अवे भृञः

कथन्

अवभृथः ।

अवे भृञः

उषिकुषिगार्तिभ्यः स्थन्

स्थन्

ओष्ठः कोष्ठम् । गाथा अर्थः । बाहुलकात् शोथः ।

उषिकुषिगार्तिभ्यः स्थन्

सर्तेर्णित्

स्थन्

सार्थः समूहः ।

सर्तेर्णित्

जॄवृञ्भ्यामूथन्

ऊथन्

जरूथं मांसम् । वरूथो रथगुप्तौ ना ।

जॄवृञ्भ्यामूथन्

पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक्

थक्

पीथो रविर्घृतं पीथम् । तीर्थं शास्त्राध्वरक्षेत्रोपायोपाध्यायमन्त्रिषु । अवतारर्षिजुष्टाम्भःस्त्रीरजःसु च विश्रुतमिति विश्वः । तुत्थोऽग्निः । उक्थं सामभेदः । रिक्थम् । बाहुलकादृचेरपि । रिक्थमृक्थं धनं वसु । सिक्थम् ।

पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक्

अर्तेर्निरि

थक्

निर्ऋथं साम ।

अर्तेर्निरि

निशीथगोपीथावगथाः

थक्

निशीथोऽर्धरात्रः रात्रिमात्रं च । गोपीथं तीर्थम् । अवगथः प्रातःस्नातः ।

निशीथगोपीथावगथाः

गश्चोदि

थक्

उद्गीथः साम्नो भागविशेषः ।

गश्चोदि

समीणः

थक्

समिथो वह्निः संग्रामश्च ।

समीणः

तिथपृष्ठगूथयूथप्रोथाः

थक्

तिजेर्जलोपः । तिथोऽनलः कामश्च । पृष्ठम् । गूथं विष्ठा । यूथं समूहः । प्रोथमस्त्री तुरङ्गास्ये प्रोथः प्रस्थित उच्यते ।

तिथपृष्ठगूथयूथप्रोथाः

स्फायितञ्चिवञ्चिशकिक्षिपिक्षुदिसृपितृपिदृपिवन्द्युन्दिश्वितिवृत्यजिनीपदिमदिमुदिखिदिछिदिभिदिमन्दिचन्दिदहिदसिदम्भिवसिवाशिशीङ्हसिसिधिशुभिभ्यो रक्

रक्

द्वात्रिंशद्भ्यो रक् स्यात् । वलि यलोपः । स्फारम् । न्यङ्क्वादित्वात्कुत्वम् । तक्रम् । वक्रम् । शक्रः । क्षिप्रम् । क्षुद्रः । सृप्रश्चन्द्रः । तृप्रः पुरोडाशः । दृप्रो बलवान् । वन्द्रः पूजकः । उन्दी, उन्द्रो जलचरः । श्वित्रं कुष्ठम् । वृत्रो रिपौ ध्वनौ ध्वान्ते शैले चक्रे च दानवे । अजेर्वी, वीरः । नीरम् । पद्रो ग्रामः । मन्द्रो हर्षो देशभेदश्च । मुद्रा प्रत्ययकारिणी । खिद्रो रोगो दरिद्रश्च । छिद्रम् । भिद्रं वज्रम् । मन्द्रः । चन्द्रः । पचाद्यचि चन्दोऽपि । हिमांशुश्चन्द्रमाश्चन्द्रः शशी चन्दो हिमद्युतिः । दहोऽग्निः । दस्रः स्वर्वैद्यः । दम्भ्रः समुद्रः स्वल्पं च । वसेः संप्रसारणे ।

स्फायितञ्चिवञ्चिशकिक्षिपिक्षुदिसृपितृपिदृपिवन्द्युन्दिश्वितिवृत्यजिनीपदिमदिमुदिखिदिछिदिभिदिमन्दिचन्दिदहिदसिदम्भिवसिवाशिशीङ्हसिसिधिशुभिभ्यो रक्

चकिरम्योरुच्चोपधायाः

रक्

चुक्रमम्लद्रव्यम् । रुम्रोऽरुणः ।

चकिरम्योरुच्चोपधायाः

वौ कसेः

रक्

विकुस्रश्चन्द्रः ।

वौ कसेः

अमितम्योर्दीर्घश्च

रक्

आम्रम् । ताम्रम् ।

अमितम्योर्दीर्घश्च

निन्देर्नलोपश्च

रक्

निद्रा ।

निन्देर्नलोपश्च

अर्देर्दीर्घश्च

रक्

आर्द्रम् ।

अर्देर्दीर्घश्च

शुचेर्दश्च

रक्

शूद्रः ।

शुचेर्दश्च

दुरीणो लोपश्च

रक्

दुःखेनेयते प्राप्यत इति दूरम् ।

दुरीणो लोपश्च

कृतेश्छः क्रू च

रक्

कृच्छ्र्म् । क्रूरः ।

कृतेश्छः क्रू च

रोदेर्णिलुक् च

रक्

रोदयतीति रुद्रः ।

रोदेर्णिलुक् च

बहुलमन्यत्रापि संज्ञाछन्दसोः

रक्

णिलुगित्येव । वान्ति पर्णशुषो वातास्ततः पर्णमुचोऽपरे ।

बहुलमन्यत्रापि संज्ञाछन्दसोः

जोरी च

रक्

जीरोऽणुः । ज्यश्चेत्येके ।

जोरी च

सुसूधागृधिभ्यः क्रन्

क्रन्

सुरः । सूरः । धीरः । गृध्रः ।

सुसूधागृधिभ्यः क्रन्

शुसिचिमीनां दीर्घश्च

क्रन्

शुः सौत्रः । शूरः । सीरम् । चीरम् । भीरः समुद्रः ।

शुसिचिमीनां दीर्घश्च

वा विन्धेः

क्रन्

वीध्रं विमलम् ।

वा विन्धेः

वृधिवपिभ्यां रन्

रन्

वर्ध्रं चर्म । वप्रः प्राकारः ।

वृधिवपिभ्यां रन्

ऋज्रेन्द्राग्रवज्रविप्रकुव्रचुव्रक्षुरखुरभद्रोग्रभेरभेलशुक्रशुक्लगौरवम्रेरामालाः

रन्

रन्नन्ता ऊनविंशतिः । निपातनाद्गुणाभावः । ऋज्रो नायकः । इदि इन्द्रः । अङ्गेर्नलोपः । अग्रम् । वज्रोऽस्त्री हीरके पवौ । डुवप् उपधाया इत्वम् विप्रः । कुम्बिचुम्ब्योर्नलोपः । कुब्रमरण्यम् । चुब्रं मुखम् । क्षुर विलेखने रेफलोपः । अगुणः । क्षुरः । खुर छेदने रलोपो गुणाभावश्च । खुरः । भन्देर्नलोपः भद्रम् । उच समवाये । चस्य गः । उग्रः । ञिभी । भेरी । पक्षे लः । भेलो जलतरणद्रव्यम् । शुचेश्चस्य कः । शुक्रः । पक्षे लः । शुक्लः । गुङ् वृद्धिः । गौरोऽरुणे सिते पीते । वन संभक्तौ । वम्रो विभागी इणो गुणाभावः । इरा मद्ये च वारिणि । मा माने माला ।

ऋज्रेन्द्राग्रवज्रविप्रकुव्रचुव्रक्षुरखुरभद्रोग्रभेरभेलशुक्रशुक्लगौरवम्रेरामालाः

समि कस उकन्

उकन्

कस गतौ । सम्यक्कसन्ति पलायन्ते जना अस्मादिति सङ्कसुको दुर्जनः अस्थिरश्च ।

समि कस उकन्

पचिनशोर्णुकन्कनुमौ च

णुकन्, कनुम्

पचेः कः । पाकुकः सूपकारः । नशेर्नुम् । नंशुकः ।

पचिनशोर्णुकन्कनुमौ च

भियः क्रुकन्

क्रुकन्

भीरुकः ।

भियः क्रुकन्

क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि

क्वुन्

रजकः । इक्षुकुट्टकः । चरकः । चष भक्षणे । चषकः । शुनकः । भषकः ।

क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि

रमे रश्च लो वा

क्वुन्

रमको विलासी । लमकः ।

रमे रश्च लो वा

जहातेर्द्वे च

क्वुन्

जहकस्त्यागी कालश्च ।

जहातेर्द्वे च

ध्मो धम च

क्वुन्

धमकः कर्मकारः ।

ध्मो धम च

हनो वध च

क्वुन्

वधकः ।

हनो वध च

बहुलमन्यत्रापि

क्वुन्

कुह विस्मापने । कुहकः । कृतकम् ।

बहुलमन्यत्रापि

कृषेर्वृद्धिश्चोदीचाम्

क्वुन्

कार्षकः । कृषकः ।

कृषेर्वृद्धिश्चोदीचाम्

उदकं च

क्वुन्

प्रपञ्चार्थम् ।

उदकं च

वृश्चिकृष्योः किकन्

किकन्

वृश्चिकः । कृषिकः ।

वृश्चिकृष्योः किकन्

प्राङिपणिकषः

किकन्

प्रापणिकः पण्यविक्रयी । प्राकषिकः परदारोपजीवी ।

प्राङिपणिकषः

मुषेर्दीर्घश्च

किकन्

मूषिक आखुः ।

मुषेर्दीर्घश्च

स्यमेः संप्रसारणं च

किकन्

चाद्दीर्घः । सीमिको वृक्षभेदः ।

स्यमेः संप्रसारणं च

क्रिय इकन्

इकन्

क्रयिकः क्रेता ।

क्रिय इकन्

आङि पणिपनिपतिखनिभ्यः

इकन्

आपणिकः । आपनिकः इन्द्रनीलः किरातश्च । आपतिकः श्येनो दैवायत्तश्च । आखनिको मूषिको वराहश्च ।

आङि पणिपनिपतिखनिभ्यः

श्यास्त्याहृञविभ्य इनच्

इनच्

श्येनः । स्त्येनः । हरिणः । अविनोऽध्वर्युः ।

श्यास्त्याहृञविभ्य इनच्

वृजेः किच्च

इनच्

वृजिनम् ।

वृजेः किच्च

अजेरज च

इनच्

वीभावबाधनार्थम् । अजिनम् ।

अजेरज च

बहुलमन्यत्रापि

इनच्

कठिनम् । नलिनम् । मलिनम् । कुण्डिनम् । द्यतेः यत्परुषि दिनम् । दिवसोऽपि दिनम् ।

बहुलमन्यत्रापि

द्रुदक्षिभ्यामिनन्

इनन्

द्रविणम् । दक्षिणः । दक्षिणा ।

द्रुदक्षिभ्यामिनन्

अर्तेः किदिच्च

इनन्

इरिणं शून्यम् ।

अर्तेः किदिच्च

वेपितुह्योर्ह्रस्वश्च

इनन्

विपिनम् । तुहिनम् ।

वेपितुह्योर्ह्रस्वश्च

तलिपुलिभ्यां च

इनन्

तलिनं विरले स्तोके स्वच्छेऽपि तलिनं त्रिषु । पुलिनम् ।

तलिपुलिभ्यां च

गर्वेरत उच्च

इनन्

गौरादित्वात् ङीष् । गुर्विणी । गर्भिणी ।

गर्वेरत उच्च

रुहेश्च

इनन्

रोहिणः ।

रुहेश्च

महेरिनण् च

इनण्

चादिनन् । माहिनन् । महिनं राज्यम् ।

महेरिनण् च

क्विब्वचिप्रच्छिश्रिस्रुद्रुप्रुज्वां दीर्घोऽसंप्रसारणं च

क्विप्

वाक् । प्राट् । श्रीः । स्रवत्यतो घृतादिकमिति स्रूर्यज्ञोपकरणम् । द्रूर्हिरण्यम् । कटप्रूः कामरूपी कीटश्च । जूराकाशे सरस्वत्यां पिशाच्यां जवने स्त्रियाम् ।

क्विब्वचिप्रच्छिश्रिस्रुद्रुप्रुज्वां दीर्घोऽसंप्रसारणं च

आप्नोतेर्ह्रस्वश्च

क्विप्

आपः । अपः । अद्भिः । अद्भ्यः ।

आप्नोतेर्ह्रस्वश्च

परौ व्रजेः षश्च पदान्ते

क्विप्

व्रजेः क्विब्दीर्घौ स्तः पदान्ते तु षश्च । परिव्राट् । परिव्राजौ ।

परौ व्रजेः षश्च पदान्ते

हुवः श्लुवच्च

क्विप्

जुहूः ।

हुवः श्लुवच्च

स्रुवः कः

क

स्रुवः ।

स्रुवः कः

चिक् च

चिक्

इकार उच्चारणार्थः । क इत् कुत्वम् । स्रुवं च स्रुचश्च संमृड्ढि ।

चिक् च

तनोतेरनश्च वः

चिक्

तनोतेश्चिक् प्रत्ययः । अनो वशब्दादेशश्च । त्वक् ।

तनोतेरनश्च वः

ग्लानुदिभ्यां डौः

डौ

ग्लौः । नौः ।

ग्लानुदिभ्यां डौः

च्विरव्ययम्

डौ

डौरित्येव । ग्लौकरोति । [[1.1.39]] «कृन्मेजन्तः» इति सिद्धे नियमार्थमिदम् । उणादिप्रत्ययान्तश्च्व्यन्त एवेति ।

च्विरव्ययम्

रातेर्डैः

डै

राः । रायौ । रायः ।

रातेर्डैः

गमेर्डोः

डो

गौर्नादित्ये बलीवर्दे किरणक्रतुभेदयोः । स्त्री तु स्याद्दिशि भारत्यां भूमौ च सुरभावपि । नृस्त्रियोः स्वर्गवज्राम्बुरश्मिदृग्बाणलोमसु । बाहुलकाद् द्युतेरपि डोः । द्यौः स्त्री स्वर्गान्तरिक्षयोः ।

गमेर्डोः

भ्रमेश्च डूः

डू

भ्रूः । चाद्गमेः । अग्रेगूः ।

भ्रमेश्च डूः

दमेर्डोसिः

डोसि

दोः । दोषौ ।

दमेर्डोसिः

पणेरिज्यादेश्च वः

इजि

वणिक् । स्वार्थेऽण् । नैगमो वाणिजो वणिक् ।

पणेरिज्यादेश्च वः

वशेः कित्

इजि

उशिगग्नौ घृतेपि च ।

वशेः कित्

भृञ ऊच्च

इजि

भूरिक् भूमिः ।

भृञ ऊच्च

जसिसहोरुरिन्

उरिन्

जसुरिर्व्रज्रम् । सहुरिरादित्यः पृथिवी च ।

जसिसहोरुरिन्

सुयुरुवृञो युच्

युच्

सवश्चन्द्रमाः । यवनः । रवणः । कोकिलः । वरणः ।

सुयुरुवृञो युच्

अशेरश च

युच्

अश्नोतेर्युच् स्यात् रशादेशश्च । रशना काञ्ची । जिह्वावाची तु दन्त्यसकारवान् ।

अशेरश च

उन्देर्नलोपश्च

युच्

ओदनः ।

उन्देर्नलोपश्च

गमेर्गश्च

युच्

गमेर्युच् स्याद्गश्चादेशः । गगनम् ।

गमेर्गश्च

बहुलमन्यत्रापि

युच्

युच् स्यात् । स्यन्दनः । रोचना ।

बहुलमन्यत्रापि

रञ्जेः क्युन्

क्युन्

रजनम् ।

रञ्जेः क्युन्

भूसूधूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि

क्युन्

भुवनम् । सुवन आदित्यः । धवनो वह्निः । निधुवनं सुरतम् । भृज्जनमम्बरीषम् ।

भूसूधूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि

कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञः क्युः

क्यु

किरणः । पुरणः समुद्रः । वृजनमन्तरिक्षम् । मन्दनं स्तोत्रम् । निधनम् ।

कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञः क्युः

धृषेर्धिष् च संज्ञायाम्

क्यु

धिषणो गुरुः । धिषणा धीः ।

धृषेर्धिष् च संज्ञायाम्

वर्तमाने पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च

अति

अतिप्रत्ययान्ताः । पृषु सेचने गुणाभावः पृषन्ति । बृहत् महान् । गमेर्जगादेशः । जगत् ।

वर्तमाने पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च

संश्चत्तृपद्वेहत्

अति

एते निपात्यन्ते । पृथक्करणं शतृवद्भावनिवृत्त्यर्थम् । संचिनोतेः सुट् इकारलोपः । संश्चत् कुहकः । तृषत् छत्रम् । विपूर्वाद्धन्तेष्टिलोपः । इत ए च । वेहद्गर्भोपघातिनी ।

संश्चत्तृपद्वेहत्

छन्दस्यसानच् शुजॄभ्याम्

असानच्

शवसानः पन्थाः । जरसानः पुरुषः ।

छन्दस्यसानच् शुजॄभ्याम्

ऋञ्जिवृद्धिमन्दिसहिभ्यः कित्

असानच्

ऋञ्जसानो मेघः । वृधसानः पुरुषः । मन्दसानोऽग्निर्जीवश्च । सहसानो यज्ञो मयूरश्च ।

ऋञ्जिवृद्धिमन्दिसहिभ्यः कित्

अर्तेर्गुणः शुट् च

असानच्

अर्शसानोऽग्निः ।

अर्तेर्गुणः शुट् च

सम्यानच्स्तुवः

आनच्

संस्तवानो वाग्मी ।

सम्यानच्स्तुवः

युधिबुधिदृशिभ्यः किच्च

आनच्

युधानः । बुधानः । दृशानो लोकपालकः ।

युधिबुधिदृशिभ्यः किच्च

हुर्छेः सनो लुक् छलोपश्च

आनच्

जुहुराणश्चन्द्रमाः ।

हुर्छेः सनो लुक् छलोपश्च

श्वितेर्दश्च

आनच्

शिश्विदानः पुण्यकर्मा ।

श्वितेर्दश्च

तृन्तृचौ शंसिक्षदादिभ्यः संज्ञायां चानिटौ

तृन्, तृच्

शंसेः क्षदादिभ्यश्च क्रमात्तृन्तृचौ स्तः तौ चानिटौ । शंस्ता स्तोता । शंस्तरौ । शंस्तरः । क्षदिः सौत्रो धातुः शकलीकरणे भक्षणे च । अनुदात्तेत् । वृक्ये चक्षदानमिति मन्त्रात् । उक्षाणं वा वेहतं वा क्षदन्ते इति ब्राह्मणाच्च । क्षत्ता स्यात्सारथौ द्वाःस्थे क्षत्रियायां च शूद्रजे ।

तृन्तृचौ शंसिक्षदादिभ्यः संज्ञायां चानिटौ

बहुलमन्यत्रापि

तृन्, तृच्

मन् । मन्ता । हन् । हन्ता । इत्यादि ।

बहुलमन्यत्रापि

नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ

तृन्, तृच्

न पतन्त्यनेन नप्ता पौत्रो दौहित्रश्च । नयतेः पुग्गुणश्च । नेष्टा । त्विषेरितोऽत्वम् । त्वष्टा । होता । पोता ऋत्विग्भेदः । भ्राजतेर्जलोपः । भ्राता । जायां माति जामाता । मान पूजायां नलोपः । माता । पातेराकारस्य इत्वम् । पिता । दुहेस्तृच इट् गुणाभावश्च । दुहिता ।

नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ

सुञ्यसेर्ऋन्

ऋन्

स्वसा ।

सुञ्यसेर्ऋन्

यतेर्वृद्धिश्च

ऋन्

याता । भार्यास्तु भ्रातृवर्गस्य यातरः स्युः परस्परम् ।

यतेर्वृद्धिश्च

नञि च नन्देः

ऋन्

न नन्दति ननान्दा । इह वृद्धिर्नानुवर्तत इत्येके ननान्दा तु स्वसा पत्युर्ननन्दा नन्दिनी च सेति शब्दार्णवः ।

नञि च नन्देः

दिवेर्ऋः

ऋ

देवा देवरः । स्वामिनो देवृ देवरौ ।

दिवेर्ऋः

नयतेर्डिच्च

ऋ

ना । नरौ नरः ।

नयतेर्डिच्च

सव्ये स्थश्छन्दसि

ऋ

[[8.3.97]] «अम्बाम्ब…» इत्यत्र ‘स्थास्थिन्स्थूणामुपसंख्यानम्’ । सव्येष्टा सारथिः । सव्येष्टरौ । सव्येष्टरः ।

सव्ये स्थश्छन्दसि

अर्तिसृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः

अनि

सरणिः । धरणिः । धमनिः । अमनिर्गतिः । अशनिः । अवनिः । तरणिः । बाहुलकात् रजनिः ।

अर्तिसृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः

आङि शुषेः सनश्छन्दसि

अनि

आशुशुक्षणिरग्निर्वातश्च ।

आङि शुषेः सनश्छन्दसि

कृषेरादेश्च चः

अनि

चर्षणिर्जनः ।

कृषेरादेश्च चः

अदेर्मुट् च

अनि

अद्मनिरग्निः ।

अदेर्मुट् च

वृतेश्च

अनि

वर्तनिः । गोवर्धनस्तु चकारान्मुट् वर्त्मनिरित्याह ।

वृतेश्च

क्षिपेः किच्च

अनि

क्षिपणिरायुधम् ।

क्षिपेः किच्च

अर्चिशुचिहुसृपिछादिछर्दिभ्य इसिः

इसि

अर्चिर्ज्वाला । इदन्तोऽप्ययम् । अग्नेर्भ्राजन्ते अर्चयः । शोचिर्दीप्तिः । हविः सर्पिः । [[6.4.97]] «इस्मन्…» इति ह्रस्वः । छदिः पटलम् । छर्दिर्वमनव्याधिः । इदन्तोऽपि । छर्द्यतीसारशूलवान् ।

अर्चिशुचिहुसृपिछादिछर्दिभ्य इसिः

बृंहेर्नलोपश्च

इसि

बर्हिर्ना कुशशुष्मणोः ।

बृंहेर्नलोपश्च

द्युतेरिसिन्नादेश्च जः

इसिन्

ज्योतिः ।

द्युतेरिसिन्नादेश्च जः

वसौ रुचेः संज्ञायाम्

इसिन्

वसुरोचिर्यज्ञः ।

वसौ रुचेः संज्ञायाम्

भुवः कित्

इसिन्

भुविः समुद्रः ।

भुवः कित्

सहो धश्च

इसिन्

सिधिरनड्वान् ।

सहो धश्च

पिबतेस्थुक्

इसिन्

पाथिश्चक्षुःसमुद्रयोः ।

पिबतेस्थुक्

जनेरुसिः

उसि

जनुर्जननम् ।

जनेरुसिः

मनेर्धश्छन्दसि

उसि

मधुः ।

मनेर्धश्छन्दसि

अर्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्

उसि

अरुः । परुर्ग्रन्थिः । वपुः । यजुः । तनुः । तनुषी । तनूंषि । धनुरस्त्रियाम् । धनुर्वंशविशुद्धोऽपि निर्गुणः किं करिष्यति । सान्तस्य उदन्तस्य वा रूपम् । तपुः सूर्याग्निशत्रुषु ।

अर्तिपॄवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्

एतेर्णिच्च

उसि

आयुः । आयुषी ।

एतेर्णिच्च

चक्षेः शिच्च

उसि

चक्षुः ।

चक्षेः शिच्च

मुहेः किच्च

उसि

मुहुरव्ययम् ।

मुहेः किच्च

बहुलमन्यत्रापि

उसि

आचक्षुः । परिचक्षुः ।

बहुलमन्यत्रापि

कॄगॄशॄवृञ्चतिभ्यः ष्वरच्

ष्वरच्

कर्वरो व्याघ्ररक्षसोः । गर्वरोऽहंकारी । शर्वरी रात्रिः । वर्वरः प्राकृतो जनः । चत्वरम् ।

कॄगॄशॄवृञ्चतिभ्यः ष्वरच्

नौ सदेः

ष्वरच्

निपद्वरस्तु जम्बालः । निपद्वरी रात्रिः

नौ सदेः

छित्वरछत्वरधीवरपीवरमीवरचीवरतीवरनीवरगह्वरकट्वरसंयद्वराः

ष्वरच्

एकादश प्वरच्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । छिदिर् छद् अनयोस्तकारोऽन्तादेशः छिदेर्गुणाभावश्च । छित्वरो धूर्तः । छत्वरो गृहकुञ्जयोः । धीवरः कैवर्तः । पीवरः स्थूलः । मीवरो हिंसकाः । चिनोतेर्दीर्घश्च । चीवरं भिक्षुकप्रावरणं । तीवरो जातिविशेषः । नीवरः परिव्राट् । गाहतेर्ह्रस्वत्वम् । गह्वरम् । कटे वर्षादौ । कट्वरं व्यजनम् । यमेर्दकारः । संयद्वरो नृपः । पदेः संपद्वरः इत्येके ।

छित्वरछत्वरधीवरपीवरमीवरचीवरतीवरनीवरगह्वरकट्वरसंयद्वराः

इण्सिञ्जिदीङुष्यविभ्यो नक्

नक्

इनः सूर्ये नृपे पत्यौ । सिनः काणः । जिनोऽर्हन् । दीनः । उष्णः । ऊनः ।

इण्सिञ्जिदीङुष्यविभ्यो नक्

फेनमीनौ

नक्

एतौ निपात्येते । स्फायतेः फेनः । मीनः ।

फेनमीनौ

कृषेर्वर्णे

नक्

कृष्णः ।

कृषेर्वर्णे

बन्धेर्ब्रधिबुधी च

नक्

ब्रध्नः । बुध्नः ।

बन्धेर्ब्रधिबुधी च

धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः

न

धाना भ्रष्टयवे स्त्रियः । पर्णं पत्रम् । पर्णः किंशुकः । वस्नो मूल्ये वेतने च । अजेर्वी । वेनः । अत्न आदित्यः । बाहुलकात् । शृणोतेः श्रोणः पङ्गुः ।

धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः

लक्षेरट् च

न

लक्षेश्चुरादिण्यन्तान्नः स्यात्तस्याडागमश्च । चान्मुडित्येके । लक्षणं लक्ष्मणं नाम्नि चिन्हे च । लक्षणो लक्ष्मणश्च रामभ्राता । लक्षणा हंसयोषायां सारसस्य च लक्ष्मणा ।

लक्षेरट् च

वनेरिच्चोपधायाः

न

वेन्ना नदी ।

वनेरिच्चोपधायाः

सिवेष्ठेर्यू च

न

दीर्घोच्चारणसामर्थ्यान्न गुणः । स्यून आदित्यः । बाहुलकात् केवलो नः । ऊठ् । अन्तरङ्गत्वाद्यण् । गुणः । स्योनः ।

सिवेष्ठेर्यू च

कॄवॄजॄसिद्रुपन्यनिस्वपिभ्यो नित्

न

कर्णः । वर्णः । जर्णश्चन्द्रे च वृक्षे च । सेना । द्रोणः । पन्नो नीचैर्गतिः । अन्नमोदनः । स्वप्नो निद्रा ।

कॄवॄजॄसिद्रुपन्यनिस्वपिभ्यो नित्

धेट इच्च

न

धेनः सिन्धुर्नदी धेना ।

धेट इच्च

तृषिशुषिरसिभ्यः कित्

न

तृष्णा । शुष्णः सूर्यो वह्निश्च । रस्नं द्रव्यम् ।

तृषिशुषिरसिभ्यः कित्

सुञो दीर्घश्च

न

सूना वधस्थानम् ।

सुञो दीर्घश्च

रमेस्त च

न

रमयतीति रत्नम् ।

रमेस्त च

रास्नासास्नास्थूणावीणाः

न

रास्ना गन्धद्रव्यम् । सास्ना गोगलकम्बलः । स्थूणा गृहस्तम्भः । वीणा वल्लकी ।

रास्नासास्नास्थूणावीणाः

गादाभ्यामिष्णुच्

इष्णुच्

गेष्णुर्गायनः । देष्णुर्दाता ।

गादाभ्यामिष्णुच्

कृत्यशूभ्यां क्स्नः

क्स्न

कृत्स्नम् । अक्ष्णमखण्डम् ।

कृत्यशूभ्यां क्स्नः

तिजेर्दीर्घश्च

क्स्न

तीक्ष्णम् ।

तिजेर्दीर्घश्च

श्लिषेरच्चोपधायाः

क्स्न

श्लक्ष्णम् ।

श्लिषेरच्चोपधायाः

यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युच्

युच्

यज्युरध्वर्युः। मन्युर्दैन्ये क्रतौ क्रुधि । शुन्ध्युरग्निः । दस्युस्तस्करः । जन्युः शरीरी ।

यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युच्

भुजिमृङ्भ्याम् युक्त्युकौ

युक्, त्युक्

भुज्युर्भाजनम् । मृत्युः ।

भुजिमृङ्भ्याम् युक्त्युकौ

सर्तेरयुः

अयु

सरयुर्नदी । अयूरिति पाठान्तरम् । सरयूः ।

सर्तेरयुः

पानीविषिभ्यः पः

प

पाति रक्षत्यस्मादात्मानमिति पापम् । तद्योगात्पापः । नेपः पुरोहितः । बाहुलकाद्गुणाभावे नीपो वृक्षविशेषः । वेष्पः पानीयम् ।

पानीविषिभ्यः पः

च्युवः किच्च

प

च्युपो वक्त्रम् ।

च्युवः किच्च

स्तुवो दीर्घश्च

प

स्तूपः समुच्छ्रायः ।

स्तुवो दीर्घश्च

सुशॄभ्यां निच्च

प

चात्कित् । सूपः । बाहुलकादूत्वम् । शूर्पम् ।

सुशॄभ्यां निच्च

कुयुभ्यां च

प

कुवन्ति मन्ण्डूका अस्मिन् कूपः । युवन्ति बध्नन्त्यस्मिन्पशुमिति यूपो यज्ञस्थम्भः ।

कुयुभ्यां च

खष्पशिल्पशष्पबाष्परूपपर्पतल्पाः

प

सप्तैते पप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । खनतेर्नकारस्य पत्वम् । खष्पौ क्रोधबलात्कारौ शीलतेर्ह्रस्वः । शिल्पं कौशलम् । शसु हिंसायाम् निपातनात्पत्वम् । शष्पं बालतृणं प्रतिभाक्षयश्च । बधतेः पः । बाष्पो नेत्रजलोष्मणोः । बाष्पं च । रौतेर्दीर्घ । रूपं स्वभावे सौन्दैर्ये । पॄ । पर्पं गृहं बालतृणं पङ्गुपीठं च । तल प्रतिष्ठाकरणे चुरादिणिचो लुक् । तल्पं शय्याट्टदारेषु ।

खष्पशिल्पशष्पबाष्परूपपर्पतल्पाः

स्तनिह्रुषिपुपिगदिमदिभ्यो णेरित्नुच्

इत्नुच्

’अयामन्त-२३११’ इति णेरयादेशः । स्तनयित्नुः । हर्षयित्नुः । पोपयित्नुः गदयित्नुर्वावदूकः । मदयित्नुर्मदिरा ।

स्तनिह्रुषिपुपिगदिमदिभ्यो णेरित्नुच्

कृहनिभ्यां क्त्नुः

क्त्नु

कृत्नुः शिल्पीः । हत्नुर्व्याधिः शस्त्रं च ।

कृहनिभ्यां क्त्नुः

गमेः सन्वच्च

क्त्नु

जिगत्नुः ।

गमेः सन्वच्च

दाभाभ्यां नुः

नु

दानुर्द्ता । भानुः ।

दाभाभ्यां नुः

वचेर्गश्च

नु

वग्नुः ।

वचेर्गश्च

धेट इच्च

नु

धयति सुतानिति धेनुः ।

धेट इच्च

सुवः कित्

नु

सूनुः पुत्रेऽनुजे रवौ ।

सुवः कित्

जहातेर्द्वेऽन्तलोपश्च

नु

जह्नुः ।

जहातेर्द्वेऽन्तलोपश्च

स्थो णुः

णु

स्थाणुः कीले स्थिरे हरे ।

स्थो णुः

अजिवृरीभ्यो निच्च

णु

अजेर्वी । वेणुः । वर्णुर्नददेशभेदयोः । रेणुर्द्वयोः स्त्रियां धूलिः ।

अजिवृरीभ्यो निच्च

विषेः किच्च

णु

विष्णुः ।

विषेः किच्च

कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः

क

बाहुलकान्न कस्येत्संज्ञा । कर्को धवलघोटकः । दाको दाता । धाकोऽनड्वानाधारश्च । राका पौर्णमासी अर्कः । कल्कः पापाशये पापे दम्भे विट्किट्टयोरपि ।

कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः

सृवृभूशुषिमुषिभ्यः कक्

कक्

सृक उत्पलवातयोः । वृकः श्वापदकाकयोः । भूकं छिद्रम् । शुष्कः । मुष्कोऽण्डम् ।

सृवृभूशुषिमुषिभ्यः कक्

शुकवल्कोल्काः

कक्

शुभेरन्त्यलीपः । शुकः । वल्कं वल्कलमस्त्रियाम् । उष दाहे । षस्य लः । उल्का ।

शुकवल्कोल्काः

इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्

कन्

एके मुख्यान्यकेवलाः । भेको मण्डूकमेषयोरिति विश्वभेदिन्यौ । काकः । पाकः शिशुः । शल्कं शकलम् । अत्कः पथिकः शरीरावयवश्च । मर्कः शरीरवायुः ।

इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्

नौ हः

कन्

जहातेः कन् स्यान्नो । निहाका गोधिका ।

नौ हः

नौ सदेर्डिच्च

कन्

निष्कोऽस्त्री हेम्नि तत्पले ।

नौ सदेर्डिच्च

स्यमेरीट् च

कन्

स्यमीको वल्मिकः वृक्षभेदश्च । इट्ह्रस्व इति केचित् । स्यमिकः ।

स्यमेरीट् च

अजियुधुनीभ्यो दीर्घश्च

कन्

वीकः स्याद्वातपक्षिणोः । यूका । धूको वायुः । नीको वृक्षविशेषः ।

अजियुधुनीभ्यो दीर्घश्च

ह्रियो रश्च लो वा

कन्

ह्रीका ह्लीका त्रपा मता ।

ह्रियो रश्च लो वा

शकेरुनोन्तोन्त्युनयः

उन, उन्त, उन्ति, उनि

उन उन्त उन्ति उनि एते चत्वारः स्युः । शकुनः । शकुन्तः । शकुन्तिः । शकुनिः ।

शकेरुनोन्तोन्त्युनयः

भुवो झिच्

झिच्

भवन्तिर्वर्तमानकालः । बहुलकादवेश्च । अवन्तिः । वदेर्वदन्तिः । किंवदन्ती जनश्रुतिः ।

भुवो झिच्

कन्युच्क्षिपेश्च

कन्युच्

चाद्भुवः । क्षिपण्युर्वसन्त इत्युज्ज्वलदत्तः । भवन्युः स्वामिसूर्ययोः ।

कन्युच्क्षिपेश्च

अनुङ्नदेश्च

अनुङ्

चात्क्षिपेः । नदनुर्मेघः । क्षिपणुर्वातः ।

अनुङ्नदेश्च

कॄवृदारिभ्य उनन्

उनन्

करुणो वृक्षभेदः स्यात्करुणा च कृपा मता । वरुणः । दारुणम् ।

कॄवृदारिभ्य उनन्

त्रो रश्च लो वा

उनन्

तरुणस्तलुनो युवा ।

त्रो रश्च लो वा

क्षुधिपिशिमिथिभ्यः कित्

उनन्

क्षुधुनो म्लेच्छजातिः । पिशुनः । मिथुनम् ।

क्षुधिपिशिमिथिभ्यः कित्

फलेर्गुक् च

उनन्

फल्गुनः पार्थः । प्रज्ञाद्यण् । फाल्गुनः ।

फलेर्गुक् च

अशेर्लशश्च

उनन्

लशुनम् ।

अशेर्लशश्च

अर्जेर्णिलुक् च

उनन्

अर्जुनः ।

अर्जेर्णिलुक् च

तृणाख्यायां चित्

उनन्

चित्त्वादन्तोदात्तः । अर्जुनं तृणम् ।

तृणाख्यायां चित्

अर्तेश्च

उनन्

अरुणः ।

अर्तेश्च

अजियमिशीङ्भ्यश्च

उनन्

वयुनं देवमन्दिरम् । यमुना । शयुनोऽजगरः ।

अजियमिशीङ्भ्यश्च

वॄतॄवदिहनिकमिकशिभ्यः सः

स

वर्सः । तर्सः प्लवसमुद्रयोः । वत्सः । वत्सम् । वक्षः । हंसः । कंसोऽस्त्री पानभाजनम् । कक्षं नक्षत्रम् ।

वॄतॄवदिहनिकमिकशिभ्यः सः

प्लुषेरच्चोपधायाः

स

प्लक्षः ।

प्लुषेरच्चोपधायाः

मनेर्दीर्घश्च

स

मांसम् ।

मनेर्दीर्घश्च

अशेर्देवने

स

अक्षः ।

अशेर्देवने

स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्

स

स्नुषा । वृक्षः । कुत्समुदकम् । ऋक्षं नक्षत्रम् ।

स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्

ऋषेर्जातौ

स

ऋक्षोऽद्रिभेदे भल्लूके इति च ।

ऋषेर्जातौ

उन्दिगुथिकुषिभ्यश्च

स

उत्सः प्रस्रवणम् । गुत्सः स्तबकः । उक्षो जठरम् ।

उन्दिगुथिकुषिभ्यश्च

गृधिपण्योर्दकौ च

स

गुत्सः कामदेवः । पक्षः ।

गृधिपण्योर्दकौ च

अशेः सरः

सर

अक्षरम् ।

अशेः सरः

वसेश्च

सर

वत्सरः ।

वसेश्च

सपूर्वाच्चित्

सर

संवत्सरः ।

सपूर्वाच्चित्

कृधूमधिभ्यः कित्

सर

बाहुलकान्न षत्वम् । कृसरः स्यात्तिलौदनम् । धूसरः । मत्सरः । मत्सरा मक्षिका ज्ञेया भम्भराली च सा मता ।

कृधूमधिभ्यः कित्

पते रश्च लः

सर

पत्सलः पन्थाः ।

पते रश्च लः

तन्यृषिभ्यां क्सरन्

क्सरन्

तसरः सूत्रवेष्टने । ऋक्षरः ऋत्विक् ।

तन्यृषिभ्यां क्सरन्

पीयुक्कणिभ्यां कालन् ह्रस्वः संप्रसारणं च

कालन्

पीयुः सौत्रः । पियालो वृक्षभेदः । कुणालो देशभेदः ।

पीयुक्कणिभ्यां कालन् ह्रस्वः संप्रसारणं च

कटिकुषिभ्यां काकुः

काकु

कटाकुः पक्षी । कुषाकुरग्निः सूर्यश्च ।

कटिकुषिभ्यां काकुः

सर्तेर्दुक् च

काकु

सृदाकुर्वातसरितोः ।

सर्तेर्दुक् च

वृतेर्वृद्धिश्च

काकु

वार्ताकुः । बाहुलकादुकारस्य अत्वम् । वार्ताकम् ।

वृतेर्वृद्धिश्च

पर्देर्नित्संप्रसारणमल्लोपश्च

काकु

पृदाकुर्वृश्चिके व्याघ्रे चित्रके च सरीसृपे ।

पर्देर्नित्संप्रसारणमल्लोपश्च

सृयुवचिभ्योऽन्युजागूजक्नुचः

अन्युच्, आगूच्, अक्नुच्

अन्युच् आगूच् अक्नुच् एते क्रमात्स्युः सरण्युर्मेघवातयोः । यवागूः । वचक्नुर्विप्रवाग्मिनोः ।

सृयुवचिभ्योऽन्युजागूजक्नुचः

आनकः शीङ्भियः

आनक

शयानकोऽजगरः । भयानकः ।

आनकः शीङ्भियः

आणको लुधुशिघिधाञ्भ्यः

आणक

लवाणकं दात्रम् । धवानको वातः । शिङ्घाणकः श्लेष्मा । पृषोदरादित्वात्पक्षे कलोपः । शिङ्घाणं नासिकामले । धाणको दीनारभागः ।

आणको लुधुशिघिधाञ्भ्यः

उल्मुकदर्विहोमिनः

मुक्, अवि, मिन्

उष दाहे । षस्य लः मुकप्रत्ययश्च । उल्मुकं ज्वलदङ्गारम् । दृणातेर्विः । दर्विः । जुहोतेर्मिनिः । होमी ।

उल्मुकदर्विहोमिनः

ह्रियः कुक् रश्च लो वा

कुक्

ह्राकुः । ह्रीकुर्लज्जावान् ।

ह्रियः कुक् रश्च लो वा

हसिमृग्रिणवाऽमिदमिलूपूधुर्विभ्यस्तन्

तन्

दशभ्यस्तन् स्यात् । [[7.2.9]] «तितुत्र …» इति नेट् । हस्तः । मर्तः । गर्तः । एतः कुर्बरः । वातः । दन्तः । अन्तः । लोतः स्यादश्रुचिह्नयोः । पोतो बालवहित्रयोः । धूर्तः । बाहुलकात्तु सेर्दीर्घश्च । तूस्तं पापं । धूलिर्जटा च ।

हसिमृग्रिणवाऽमिदमिलूपूधुर्विभ्यस्तन्

नञ्याप इट् च

तन्

नापितः ।

नञ्याप इट् च

तनिमृङ्भ्यां किच्च

तन्

ततम् । मृतम् ।

तनिमृङ्भ्यां किच्च

अञ्जिघृसिभ्यः क्तः

क्त

अक्तम् । घृतम् । सितम् ।

अञ्जिघृसिभ्यः क्तः

दुतनिभ्यां दीर्घश्च

क्त

दूतः । तातः ।

दुतनिभ्यां दीर्घश्च

जेर्मुट् चोदात्तः

क्त

जीमूतः ।

जेर्मुट् चोदात्तः

लोष्टपलितौ

क्त

लुनातेः क्तः तस्य सुट् धातोर्गुणः । लोष्टम् । पलितम् ।

लोष्टपलितौ

हृश्याभ्यामितन्

इतन्

हरितश्येतौ वर्णभेदौ ।

हृश्याभ्यामितन्

रुहे रश्च लो वा

इतन्

रोहितो मृगमत्स्ययोः । लोहितं रक्तम् ।

रुहे रश्च लो वा

पिशेः किच्च

इतन्

पिशितं मांसम् ।

पिशेः किच्च

श्रुदक्षिस्पृहिगृहिभ्य आय्यः

आय्य

श्रवाय्यो यज्ञपशुः । दक्षाय्यो गरुडो गृध्रश्च । स्पृहयाय्यः । गृहयाय्यो गृहस्वामी ।

श्रुदक्षिस्पृहिगृहिभ्य आय्यः

दिधिषाय्यः

आय्य

दधातेर्द्वित्वमित्वं षुक् च । मित्र इव यो दिधिषाय्यः ।

दिधिषाय्यः

वृञ एण्यः

एण्य

वरेण्यः ।

वृञ एण्यः

स्तुवः क्सेय्यश्छन्दसि

क्सेय्य

स्तुषेय्यं पुरुवर्पसम् ।

स्तुवः क्सेय्यश्छन्दसि

राजेरन्यः

अन्य

राजन्यो वह्निः ।

राजेरन्यः

शॄरम्योश्च

अन्य

शरण्यम् । रमण्यम् ।

शॄरम्योश्च

अर्तेर्निच्च

अन्य

अरण्यम् ।

अर्तेर्निच्च

पर्जन्यः

अन्य

पृषु सेचने । षस्य जः । पर्जन्यः शक्रमेघयोः ।

पर्जन्यः

वदेरान्यः

आन्य

वदान्यस्त्यागिवाग्मिनोः ।

वदेरान्यः

अमिनक्षियजिवधिपतिभ्योऽत्रन्

अत्रन्

अमत्रं भाजनम् । नक्षत्रम् । यजत्रः । वधत्रमायुधम् । पतत्रं च तनूरुहम् ।

अमिनक्षियजिवधिपतिभ्योऽत्रन्

गडेरादेश्च कः

अत्रन्

कडत्रम् । डलयोरेकत्वस्मरणात् कलत्रम् ।

गडेरादेश्च कः

वृञश्चित्

अत्रन्

वरत्रा चर्ममयी रज्जुः ।

वृञश्चित्

सुविदेः कत्रः

कत्र

सुविदत्रं कुटुम्बकम् ।

सुविदेः कत्रः

कृतेर्नुम् च

कत्र

कृन्तत्रं लाङ्लम् ।

कृतेर्नुम् च

भृमृदृशियजिपर्विपच्यमितमिनमिहर्येभ्योऽतच्

अतच्

दशभ्योऽतच्स्यात् । भरतः । मनतो मृत्युः । दर्शत सोमसूर्ययोः । यजतः ऋत्विक् । पर्वतः । पचतोऽग्निः । अमतो रोगः । तमतस्तृष्णापरः । नमतः प्रह्णः । हर्यतोऽश्वः ।

भृमृदृशियजिपर्विपच्यमितमिनमिहर्येभ्योऽतच्

पृषिरञ्जिभ्यां कित्

अतच्

पृषतो मृगो बिन्दुश्च । रजतम् ।

पृषिरञ्जिभ्यां कित्

खलतिः

अतच्

खलतेः सलोपः अतच्प्रत्ययान्तस्य इत्वं च । खलतिर्निष्केशशिराः ।

खलतिः

शीङ्शपिरुगमिवञ्चिजीविप्राणिभ्योऽथः

अथ

सप्तभ्योऽथः स्यात् । शयथोऽजगरः । शपथः । रवथः कोकिलः । गमथः पथिकः पन्थाश्च । वञ्चथो धूर्तः । वन्दीति पाठे वन्द्यते वा वन्दथः स्तोता स्तुत्यश्च । जीवथ आयुष्मान् । प्राणथो बलवान् । बाहुलकाच्छमिदमिभ्याम् । शमथस्तु शमः शान्तिर्दान्तिस्तु दमथो दमः ।

शीङ्शपिरुगमिवञ्चिजीविप्राणिभ्योऽथः

भृञश्चित्

अथ

भरथो लोकपालः ।

भृञश्चित्

रुदिविदिभ्यां ङित्

अथ

रोदितीति रुदथः शिशुः । वेत्तीति विदथः ।

रुदिविदिभ्यां ङित्

उपसर्गे वसेः

अथ

आवसथो गृहम् । संवसथो ग्रामः ।

उपसर्गे वसेः

अत्यविचमितमिरभिलभिनभितपिपतिपनिपणिमहिभ्योऽसच्

असच्

त्रयोदशभ्योऽसच् स्यात् । अततीत्यतसो वायुरात्मा च । अवतीत्यवसो राजा भानुश्च । चमत्यस्मिन् चमसः सोमपानपात्रम् । ताम्यत्यस्मिन् तमसोऽन्धकारः । नमसः अनुकूलः । रभसो वेगहर्षयोः । लभसो धनं याचकश्च । नभति नभ्यति वा नभस आकाशः । तपसः पक्षी चन्द्रश्च । पतसः पक्षी । पनसः कन्टकिफलः । पणसः पण्यद्रव्यम् । महसं ज्ञानम् ।

अत्यविचमितमिरभिलभिनभितपिपतिपनिपणिमहिभ्योऽसच्

वेञस्तुट् च

असच्

बाहुलकादात्वाभावः । वेतसः ।

वेञस्तुट् च

वहियुभ्यां णित्

असच्

वाहसोऽजगरः । यावसस्तृणसङ्घातः ।

वहियुभ्यां णित्

वयश्च

असच्

वय गतौ । वायसः काकः ।

वयश्च

दिवः कित्

असच्

दिवसम् । दिवसः ।

दिवः कित्

कॄशॄशलिकलिगर्दिभ्योऽभच्

अभच्

करभः । शरभः । शलभः । कलभः । गर्दभः ।

कॄशॄशलिकलिगर्दिभ्योऽभच्

ऋषिवृषिभ्यां कित्

अभच्

ऋषभः । वृषभः ।

ऋषिवृषिभ्यां कित्

रुषेर्निलुष् च

अभच्

रुष हिंसायाम् । अस्मादभच् नित्कित्स्यात लुषादेशश्च । लुषभो मत्तदन्तिनि ।

रुषेर्निलुष् च

रासिवल्लिभ्यां च

अभच्

रासभः । वल्लभः ।

रासिवल्लिभ्यां च

जॄविशिभ्यां झच्

झच्

जरन्तो महिषः । वेशन्तः पल्वलम् ।

जॄविशिभ्यां झच्

रुहिनन्दिजीविप्राणिभ्यः षिदाशिषि

झच्

रोहन्तो वृक्षभेदः । नन्दन्तः पुत्रः । जीवन्त औषधम् । प्राणन्तो वायुः । षित्वान्ङीष् । रोहन्ती ।

रुहिनन्दिजीविप्राणिभ्यः षिदाशिषि

तॄभूवहिवसिभासिसाधिगडिमण्डिजिनन्दिभ्यश्च

झच्

दशभ्यो झच् स्यात्स च षित् । तरन्तः समुद्रः । तरन्ती नौक । भवन्तः कालः । वहन्तो वायुः । वसन्तः ऋतुः । भासन्तः सूर्यः । साधन्तो भिक्षुः । गडेर्घटादित्वान्मित्त्वं ह्रस्वः । [[6.4.55]] «अयामन्ता…» इति णेरयः । गण्डयन्तो जलदः । मण्डयन्तो भूषणम् । जयन्तः शक्रपुत्रः । नन्दयन्तो नन्दकः ।

तॄभूवहिवसिभासिसाधिगडिमण्डिजिनन्दिभ्यश्च

हन्तेर्मुट् हि च

झच्

हेमन्तः ।

हन्तेर्मुट् हि च

भन्देर्नलोपश्च

झच्

भदन्तः प्रव्रजितः ।

भन्देर्नलोपश्च

ऋच्छेररः

अर

ऋच्छरा वेश्या । बाहुलकाज्जर्जरझर्झरादयः ।

ऋच्छेररः

अर्तिकमिभ्रमिचमिदेविवासिभ्यश्चित्

अर

षड्भ्योऽरश्चित् स्यात् । अररं कपाटम् । कमरः कामुकः । भ्रमरः । चमरः । देवरः । वासरः ।

अर्तिकमिभ्रमिचमिदेविवासिभ्यश्चित्

कुवः क्ररन्

क्ररन्

कुररः पक्षिभेदः ।

कुवः क्ररन्

अङ्गिमदिमन्दिभ्य आरन्

आरन्

अङ्गारः । मदारो वराहः । मन्दारः ।

अङ्गिमदिमन्दिभ्य आरन्

गडेः कड च

आरन्

कडारः ।

गडेः कड च

शृङ्गारभृङ्गारौ

आरन्

शॄभृञ्भ्यामारन्नुम् गुक् ह्रस्वश्च । शृङ्गारो रसः । भृङ्गारः कनकालुका ।

शृङ्गारभृङ्गारौ

कञ्जिमृजिभ्यां चित्

आरन्

कञ्जिः सौत्रो धातुः । कञ्जारो मयूरः । मार्जारः ।

कञ्जिमृजिभ्यां चित्

कमेः किदुच्चोपधायाः

आरन्

चिदित्यनुवृत्तेरन्तोदात्तः । कुमारः ।

कमेः किदुच्चोपधायाः

तुषारादयश्च

आरन्

तुषारः । कासारः । सहार आम्रभेदः ।

तुषारादयश्च

दीङो नुट् च

आरन्

दीनारः सुवर्णाभरणम् ।

दीङो नुट् च

सर्तेरपः षुक् च

अप

सर्षपः ।

सर्तेरपः षुक् च

उषिकुटिदलिकचिखजिभ्यः कपन्

कपन्

उषपो वह्निसूर्ययोः । कुटपो मानभाण्डम् । दलपः प्रहरणम् । कचपं शाकपत्रम् । खजपं घृतम् ।

उषिकुटिदलिकचिखजिभ्यः कपन्

क्वणेः संप्रसारणं च

कपन्

कुणपम् ।

क्वणेः संप्रसारणं च

कपश्चाक्रवर्मणस्य

कप

स्वरे भेदः ।

कपश्चाक्रवर्मणस्य

विटपपिष्टपविशिपोलपाः

कप

चत्वारोऽमी कपन् प्रत्ययान्ताः । विट शब्दे । विटपः । विशतेरादेः पः । प्रत्ययस्य तुट् । षत्वम् । पिष्टपं भुवनम् । विशतेः प्रत्ययादेरित्वम् । विशिपं मन्दिरम् । वलतेः संप्रसारणम् । उलपं कोमलं तृणम् ।

विटपपिष्टपविशिपोलपाः

वृतेस्तिकन्

तिकन्

वर्तिका ।

वृतेस्तिकन्

कृतिभिदिलतिभ्यः कित्

तिकन्

कृत्तिका भित्तिका भित्तिः । लत्तिका गोधा ।

कृतिभिदिलतिभ्यः कित्

इष्यशिभ्यां तकन्

तकन्

इष्टका । अष्टका ।

इष्यशिभ्यां तकन्

इणस्तशन्तशसुनौ

तशन्, तशसुन्

एतशो ब्राह्मणः । स एव एतशाः ।

इणस्तशन्तशसुनौ

वीपतिभ्यां तनन्

तनन्

वी गत्यादौ । वेतनम् । पत्तनम् ।

वीपतिभ्यां तनन्

दॄदलिभ्यां भः

भ

दर्भः । ’दल्भः स्यादृषिचक्रयोः’ ।

दॄदलिभ्यां भः

अर्तिगॄभ्यां भन्

भन्

अर्भः । गर्भः ।

अर्तिगॄभ्यां भन्

इणः कित्

भन्

इभः ।

इणः कित्

असिसञ्जिभ्यां क्थिन्

क्थिन्

अस्थि । सक्थि ।

असिसञ्जिभ्यां क्थिन्

प्लुषिकुषिशुषिभ्यः क्सिः

क्सि

प्लुक्षिर्वह्निः । कुक्षिः । शुक्षिर्वातः ।

प्लुषिकुषिशुषिभ्यः क्सिः

अशेर्नित्

क्सि

अक्षि ।

अशेर्नित्

इषेः क्सुः

क्सु

इक्षुः ।

इषेः क्सुः

अवितॄस्तॄतन्त्रिभ्यः ईः

ई

अवीर्नारी रजस्वला । तरीर्नौः । स्तरीर्धूमः । तन्त्रीर्वीणादेर्गुणः ।

अवितॄस्तॄतन्त्रिभ्यः ईः

यापोः किद्द्वे च

ई

ययीरश्वः । पपीः स्यात्सोमसूर्ययोः ।

यापोः किद्द्वे च

लक्षेर्मुट् च

ई

लक्ष्मीः

लक्षेर्मुट् च

वातप्रमीः

ई

वातशब्दे उपपदे माधातोरीप्रत्ययः स च कित् । वातप्रमीः

वातप्रमीः

ऋतन्यञ्जिवन्यञ्ज्यर्पिमद्यत्यङ्गिकुयुकृशिभ्यः कत्निच्यतुजलिजिष्ठुजिष्ठजिसन्स्यनिथिनुल्यसासानुकः

कत्निच्, यतुच्, अलिच्, इष्ठुच्, इष्ठच्, इसन्, स्यन्, इथिन्, उलि, अस् , आस्, आनुक्

द्वादशभ्यः क्रमात्स्युः । अर्तेः कत्निच् यण् । बद्धमुष्टिः करो रत्निः सोऽरत्निः प्रसृताङ्गुलिः । तनोतेर्यतुच् । तन्यतुर्वायू रात्रिश्च । अञ्जेरलिच् । अञ्जलिः । वनेरिष्ठुच् । वनिष्ठुः स्थविरान्त्रम् । अञ्जेरिष्ठच् । अञ्जिष्ठो भानुः । अर्पयतेरिसन् । अर्पिसोऽग्रमांसम् । मदेः स्यन् । मत्स्यः । अतेरिथिन् । अतिथिः । अङ्गेरुलिः । अङ्गुलिः । कौतेरसः । कवसः । अच इत्येके । कवचम् । यौतेरासः । यवासो दुरालभा । कृशेरानुक् । कृशानुः ।

ऋतन्यञ्जिवन्यञ्ज्यर्पिमद्यत्यङ्गिकुयुकृशिभ्यः कत्निच्यतुजलिजिष्ठुजिष्ठजिसन्स्यनिथिनुल्यसासानुकः

श्रः करन्

करन्

उत्तरसूत्रे किद्ग्रहणादिह ककारस्य नेत्वम् । शर्करा ।

श्रः करन्

पुषः कित्

करन्

पुष्करम् ।

पुषः कित्

कलश्च

कल

पुष्कलम् ।

कलश्च

गमेरिनिः

इनि

गमिष्यतीति गमी ।

गमेरिनिः

आङि णित्

इनि

आगामी ।

आङि णित्

भुवश्च

इनि

भावी ।

भुवश्च

प्रे स्थः

इनि

प्रस्थायी ।

प्रे स्थः

परमे कित्

इनि

परमेष्ठी ।

परमे कित्

मन्थः

इनि

मन्थतेरिनिः कित्स्यात् । कित्त्वान्नकारलोपः । मन्थाः मन्थानौ मन्थानः ।

मन्थः

पतः स्थ च

इनि

पन्थाः । पन्थानौ ।

पतः स्थ च

खजेराकः

आक

खजाकः पक्षी ।

खजेराकः

बलाकादयश्च

आक

बलाका । शलाका । पताका ।

बलाकादयश्च

पिनाकादयश्च

आक

पातेरित्वम् नुम् च । क्लीबपुंसोः पिनाकः स्याच्छूलशङ्करधन्वनोः । तड आघाते । तडाकः ।

पिनाकादयश्च

कषिदूषिभ्यामीकन्

ईकन्

कषिका पक्षिजातिः । दूषिका नेत्रयोर्मलम् ।

कषिदूषिभ्यामीकन्

अनिहृषिभ्याम् किच्च

ईकन्

अनीकम् । हृषीकम् ।

अनिहृषिभ्याम् किच्च

चङ्कणः कङ्कणश्च

ईकन्

कण शब्दे । अस्माद्यङ्लुगन्तादीकन् धातोः कङ्कणादेशश्च । घन्टिकायां कङ्कणीका सैव प्रतिसरापि च ।

चङ्कणः कङ्कणश्च

शॄपॄवृञां द्वेरुक् चाभ्यासश्च

ईकन्

शर्करीको हिंस्रः । पर्परीको दिवाकरः । वर्वरीकः कुटिलकेशः ।

शॄपॄवृञां द्वेरुक् चाभ्यासश्च

पर्फरीकादयश्च

ईकन्

स्फुर स्फुरणे अस्मादीकन् धातोः पर्फरादेशः । पर्फरीकं किसलयम् । दर्दरीकं वादित्रम् । झर्झरीकं शरीरम् । तित्तिडीको वृषभेदः । <= चरेर्नुम् च => (गणसूत्रम् 199) । चञ्चरीको भ्रमरः । मर्मरीको हीनजनः । कर्करीका गलन्तिका । पुणतेः । पुन्डरीकं वादित्रम् । पुन्डरीको व्याघ्रोऽग्निर्दिग्गजश्च ।

पर्फरीकादयश्च

ईषः किद्ध्रस्वश्च

ईकन्

इषीका शलाका ।

ईषः किद्ध्रस्वश्च

ऋजेश्च

ईकन्

ऋजिकः उपहतः ।

ऋजेश्च

सर्तेर्नुम् च

ईकन्

सृणिका लाला ।

सर्तेर्नुम् च

मृडः कीकच्कङ्कणौ

कीकच्, कङ्कण

मृडीको मृगः । मृडङ्कणः शिशुः ।

मृडः कीकच्कङ्कणौ

अलीकादयश्च

कीकच्

कीकजन्ता निपात्यन्ते । अल भूषणादौ । अलीकं मिथ्या । विपूर्वाद्व्यलीकं विप्रियं खेदश्च । वलीकं पटलप्रान्ते इत्यादि ।

अलीकादयश्च

कॄतॄभ्यामीषन्

ईषन्

करीषोऽस्त्री शुष्कगोमये । करीषः तरीता ।

कॄतॄभ्यामीषन्

शॄपॄभ्यां किच्च

ईषन्

शिरीषः । पुरीषम् ।

शॄपॄभ्यां किच्च

अर्जेर्ऋज च

ईषन्

ऋजीषं पिष्टपचनम् ।

अर्जेर्ऋज च

अम्बरीषः

ईषन्

अयं निपात्यते । अबि शब्दे । अम्बरीषः पुमान् भाष्ट्रम् ।

अम्बरीषः

कॄशॄपॄकटिपटिशौटिभ्य ईरन्

ईरन्

करीरो वंशाङ्कुरः । शरीरम् । परीरम् । फलम् । कटीरः कन्दरो जघनप्रदेशश्च । पटीरश्चन्दनः कन्टकः कामश्च । शौटीरस्त्यागिवीरयोः ब्राह्म्णादित्वात् ष्यञ् । शौटीर्यम् ।

कॄशॄपॄकटिपटिशौटिभ्य ईरन्

वशेः कित्

ईरन्

वशीरम् ।

वशेः कित्

कशेर्मुट् च

ईरन्

काश्मीरो देशः ।

कशेर्मुट् च

कृञ उच्च

ईरन्

कुरीरं मैथुनम् ।

कृञ उच्च

घसेः किश्च

ईरन्

क्षीरम् ।

घसेः किश्च

गभीरगम्भीरौ

ईरन्

गभेर्भः पक्षे नुम् च ।

गभीरगम्भीरौ

विषा विहा

आ

स्यतेर्जहातेश्च विपूर्वाभ्यामाप्रत्ययः । विषा बुद्धिः । विहा स्वर्गः । अव्यये इमे ।

विषा विहा

पच एलिमच्

एलिमच्

पचेलिमो वह्निरव्योः ।

पच एलिमच्

शीङो धुक्लक्वलञ्वालनः

धुक्, लक्, वलञ्, वालन्

चत्वारः प्रत्ययाः स्युः । शीधु मद्यम् । शीलं स्वभावः । शैवलः शेवालम् । बाहुलकाद्वस्य पोऽपि । शेवालं शैवलो न स्त्री शेपालो जलनीलिका ।

शीङो धुक्लक्वलञ्वालनः

मॄकणिभ्यामूकोकणौ

ऊक, ऊकण्

मरूंको मृगः । काणूकः काकः ।

मॄकणिभ्यामूकोकणौ

वलेरूकः

ऊक

वलूकः पक्षी उत्पलमूलं च ।

वलेरूकः

उलूकादयश्च

ऊक

वलेः संप्रसारणमूकश्च । उलूकाविन्द्रपेचकौ । वावदूको वक्ता । भल्लूकः । <= शमेर्बुक् च=> (गणसूत्र 200) । शम्बूको जलशुक्तिः ।

उलूकादयश्च

शलिमन्डिभ्यामूकण्

ऊकण्

शालूकं कन्दविशेषः । मण्डूकः ।

शलिमन्डिभ्यामूकण्

नियो मिः

मि

नेमिः ।

नियो मिः

अर्तेरूच्च

मि

ऊर्मिः ।

अर्तेरूच्च

भुवः कित्

मि

भूमिः ।

भुवः कित्

अश्नोते रश् च

मि

रश्मिः किरणो रज्जुश्च ।

अश्नोते रश् च

दल्मिः

मि

दल विशरणे । दल्मिरिन्द्रायुधम् ।

दल्मिः

वीज्याज्यरिभ्यो निः

नि

बाहुलकाण्णत्वम् । वेणिः स्यात्केशविन्यासः प्रवेणी च स्त्रियामुभे । ज्यानिः । जूर्णिः ।

वीज्याज्यरिभ्यो निः

सृवृषिभ्यां कित्

नि

सृणिरङ्कुशः । वृष्णिः क्षत्रियमेषयोः ।

सृवृषिभ्यां कित्

अङ्गेर्नलोपश्च

नि

अग्निः ।

अङ्गेर्नलोपश्च

वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्

नि

वह्निः । श्रेणिः । श्रोणिः । योनिः । द्रोणिः । ग्लानिः । हानिः । तूर्णिः । बाहुलकान्म्लानिः ।

वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्

घृणिपृश्निपार्ष्णिचूर्णिभूर्णि

नि

एते पञ्च निपात्यन्ते । घृणिः किरणः । स्पृशतेः सलोपः पृश्निरल्पशरीरः । पृषेर्वृद्धिश्च । पार्ष्णिः पादतलम् । चरेरुपधाया उत्वम् । चूर्णिः कपर्दकशतम् । बिभर्तेरुत्वम् । भूर्णिर्धरणी ।

घृणिपृश्निपार्ष्णिचूर्णिभूर्णि

वृदृभ्यां विन्

विन्

वर्विर्घस्मरः । दर्विः ।

वृदृभ्यां विन्

जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्

क्विन्

जीर्विः पर्शुः । शीर्विर्हिंस्रः । स्तीर्विरध्वर्युः । जागृविर्नृपः ।

जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्

दिवो द्वे दीर्घश्चाभ्यासस्य

क्विन्

दीदिविः स्वर्गमोक्षयोः ।

दिवो द्वे दीर्घश्चाभ्यासस्य

कृविघृष्विछविस्थविकिकीदिवि

क्विन्

कृविस्तन्तुवायद्रव्यम् । घृष्विर्वराहः । छास्थोर्ह्रस्वत्वं च । छविर्दीप्तिः । स्थविस्तन्तुवायः । दीव्यतेः किकीपूर्वात् किकीदिविश्चाषः । बाहुलकाद्ध्रस्वदीर्घयोर्विनिमयः । चाषेण किकीदीविना ।

कृविघृष्विछविस्थविकिकीदिवि

पातेर्डतिः

डति

पतिः ।

पातेर्डतिः

शकेर्ऋतिन्

ऋतिन्

शकृत् ।

शकेर्ऋतिन्

अमेरतिः

अति

अमतिः कालः ।

अमेरतिः

वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्

अति

वहतिः पवनः । वसतिर्गृहयामिन्योः । अरतिः क्रोधः ।

वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्

अञ्चेः को वा

अति

अङ्कतिः । अञ्चतिर्वातः ।

अञ्चेः को वा

हन्तेरंह च

अति

हन्तेरतिः स्यादंहादेशश्च धातोः । हन्ति दुरितमनया अंहतिर्दानम् प्रादेशनं निर्वपणमपवर्जनमंहतिः ।

हन्तेरंह च

रमेर्नित्

अति

रमतिः कालकामयोः ।

रमेर्नित्

सूङः क्रिः

क्रि

सूरिः ।

सूङः क्रिः

अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्

क्रिन्

अद्रिः । शद्रिः । शर्करा । भूरि प्रचुरम् । शुभ्रिर्ब्रह्मा ।

अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्

वङ्क्र्यादयश्च

क्रिन्

क्रिन्नन्ता निपात्यन्ते । वङ्क्रिर्वाद्यभेदो गृहदारु पार्श्वास्थि च । वप्रिः क्षेत्रम् । अंह्रिरङ्घ्रिश्च चरणः । तदिः सौत्रो धातुः । तन्द्रिर्मोहः बाहुलकाद्गुणः । भेरिः ।

वङ्क्र्यादयश्च

राशदिभ्यां त्रिप्

त्रिप्

रात्रिः शन्त्रिः । कुञ्जरः ।

राशदिभ्यां त्रिप्

अदेस्त्रिनिश्च

त्रिन्

चात्त्रिप् । अन्त्री । अन्त्रिणौ । अन्त्रिणः । अन्त्रिः । अन्त्री । अन्त्रयः ।

अदेस्त्रिनिश्च

पतेरत्रिन्

अत्रिन्

पतत्रिः पक्षी ।

पतेरत्रिन्

मृकणिभ्यामीचिः

ईचि

मरीचिः कणीचिः पल्लवो निनादश्च ।

मृकणिभ्यामीचिः

श्वयतेश्चित्

ईचि

श्वयीचिर्व्याधिः ।

श्वयतेश्चित्

वेञो डिच्च

ईचि

वीचिस्तरङ्गः । नञ्समासे अवीचिर्नरकभेदः ।

वेञो डिच्च

ऋहनिभ्यामूषन्

ऊषन्

अरूषः सूर्यः । हनूषो राक्षसः ।

ऋहनिभ्यामूषन्

पुरः कुषन्

कुषन्

पुर अग्रगमने । पुरुषः । [[6.3.137]] «अन्येषामपि –» इति दीर्घः । पूरुषः ।

पुरः कुषन्

पॄनहिकलिभ्य उषच्

उषच्

परुषम् । नहुषः । कलुषम् ।

पॄनहिकलिभ्य उषच्

पीयेरूषन्

ऊषन्

पीय इति सौत्रो धातुः । पीयूषम् । बाहुलकाद्गुणे पेयूषोऽभिनवं पयः ।

पीयेरूषन्

मस्जेर्नुम् च

ऊषन्

मञ्जूषा ।

मस्जेर्नुम् च

गडेश्च

ऊषन्

गण्डूषः । गण्डूषा ।

गडेश्च

अर्तेररुः

अरु

अररुः शत्रुः । अररू । अररवः ।

अर्तेररुः

कुटः किच्च

अरु

कुटरुर्वस्त्रगृहम् । कित्वप्रयोजनं चिन्त्यम् ।

कुटः किच्च

शकादिभ्योऽटन्

अटन्

शकटोऽस्त्रियाम् । शकिर्गत्यर्थः । कङ्कटः सन्नाहः । देवटः शिल्पी । करट इत्यादि ।

शकादिभ्योऽटन्

कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्

अबच्

करम्बं व्यामिश्रम् । कदिकडी सौत्रौ । कदम्बो वृक्षभेदः । कडम्बोऽग्रभागः । कटम्बो वादित्रम् ।

कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्

कदेर्णित्पक्षिणि

अबच्

कादम्बः कलहंसः ।

कदेर्णित्पक्षिणि

कलिकर्द्योरमः

अम

कलमः । कर्दमः ।

कलिकर्द्योरमः

कुणिपुल्योः किन्दच्

किन्दच्

कुण शब्दोपकरणयोः । कुणिन्दः शब्दः । पुलिन्दो जातिविशेषः ।

कुणिपुल्योः किन्दच्

कुपेर्वा वश्च

किन्दच्

कुपिन्दकुविन्दौ तन्तुवाये ।

कुपेर्वा वश्च

नौ षञ्जेर्घथिन्

घथिन्

निषङ्गथिरालिङ्गकः ।

नौ षञ्जेर्घथिन्

उद्यर्तेश्चित्

घथिन्

उदरथिः समुद्रः ।

उद्यर्तेश्चित्

सर्तेर्णिच्च

घथिन्

सारथिः ।

सर्तेर्णिच्च

खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ

ऊर्, उलच्

खर्जूरः । कर्पूरः । वल्लूरं शुष्कमांसम् । पिञ्जूलं कुशवर्तिः । <= लङ्गेर्वृद्धिश्च => (गणसूत्रम् 201) । लाङ्गूलम् । कुसूलः । <= तमेर्बुग्वृद्धिश्च => (गणसूत्रम् 202) । ताम्बूलम् । <= शृणातेर्दुग्वृद्धिश्च => (गणसूत्रम् 203) । शार्दूलः । <= दुक्वोः कुक्च => (गणसूत्रम् 204) । दुकूलम् । कुकूलम् ।

खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ

कुवश्चट् दीर्घश्च

चट्

कूची चित्रलेखनिका ।

कुवश्चट् दीर्घश्च

समीणः

चट्

समीचः समुद्रः । समीची हरिणी ।

समीणः

सिवेष्टेरू च

चट्

सूचो दर्भाङ्कुरः । सूची ।

सिवेष्टेरू च

शमेर्बन्

बन्

शम्बो मुसलम् ।

शमेर्बन्

उल्बादयश्च

बन्

बन्नन्ता निपात्यन्ते । उच समवाये । चस्य लत्वं गुणाभावश्च । उल्बो गर्भाशयः । शुल्बं ताम्रम् । बिम्बम् ।

उल्बादयश्च

स्थः स्तोऽम्बजबकौ

अम्बज्, अबक

तिष्ठतेरम्बच् अबक एतौ स्तस्तादेशश्च । स्तम्बो गुच्छस्तृणादिनः । स्तबकः पुष्पगुच्छः ।

स्थः स्तोऽम्बजबकौ

शाशपिभ्यां ददनौ

द, दन्

शादो जम्बालशष्पयोः ।

शाशपिभ्यां ददनौ

अब्दादयश्च

द, दन्

शब्दः । अवतीत्यशब्दः । <= कौतेर्नुम् च => (गणसूत्रम् 205) । कुन्दः ।

अब्दादयश्च

वलिमलितनिभ्यः कयन्

कयन्

वलयम् । मलयः । तनयः ।

वलिमलितनिभ्यः कयन्

वृह्रोः षुग्दुकौ च

कयन्

वृषयः आश्रयः । हृदयम् ।

वृह्रोः षुग्दुकौ च

मिपीभ्यां रुः

रु

मेरुः । पेरुः सूर्यः । बाहुलकात् पिबतेरपि । संवत्सरवपुः पारुः पेरुर्वासीर्दिनप्रणीः ।

मिपीभ्यां रुः

जत्र्वादयश्च

रु

जत्रु जत्रुणी । अश्रु । अश्रुणी ।

जत्र्वादयश्च

रुशातिभ्यां क्रुन्

क्रुन्

रुरुर्मृगभेदः । शातयतीति शत्रुः । प्रज्ञादौ पाठाद्ध्रस्वत्वम् ।

रुशातिभ्यां क्रुन्

जनिदाच्युसृवृमदिषमिनमिभृञ्भ्य इत्वन्त्वन्त्नण्क्निन्शक्स्यढडटाटचः

इत्वन्, त्वन्, त्नण्, क्निन्, शक्, स्य, ढ, डट्, आटच्

जनित्वौ मातापितरौ । दात्वो दाता । च्यौत्नो गन्ता अण्डजः क्षीणपुण्यश्च । सृणिरङ्कुरशश्चन्द्रः सूर्यो वायुश्च । वृशः आर्द्रकं मूलकं च । मत्स्यः । षण्ढः । डित्वाट्टिलोपः । नमतीति नटः शैलूषः । बिभर्ति भरटः कुलालो भृतकश्च ।

जनिदाच्युसृवृमदिषमिनमिभृञ्भ्य इत्वन्त्वन्त्नण्क्निन्शक्स्यढडटाटचः

अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते

इत्वन्, त्वन्, त्नण्, क्निन्, शक्, स्य, ढ, डट्, आटच्

पेत्वममृतम् भृशम् ।

अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते

कुसेरुम्भोमेदेताः

उम्भ, उम, ईद, इत

कुसुम्भम् । कुसुमम् । कुसीदम् । कुसितो जनपदः ।

कुसेरुम्भोमेदेताः

सानसिवर्णसिपणसितण्डुलाङ्कुशचषालेल्वलपल्वलधिष्ण्यशल्याः

असि

सनोतेरसिप्रत्यय उपधावृद्धिः । सानसिर्हिरण्यम् । वृञो नुक् च । वर्णसिर्जलम् । पॄ पर्णसिर्जलग्रहणम् । तड आघाते तण्डुलाः । अकि लक्षणे उशच् । अङ्कुशः । चषेरालच् । चषालो यूपकटकः । इल्वलो दैत्यभेदः । पल्वलम् । ञिधृषा । ऋकारश्च इकारः । धिष्ण्यम् । शलेर्यः शल्यम् । वा पुंसि शल्यं शङ्कुर्ना ।

सानसिवर्णसिपणसितण्डुलाङ्कुशचषालेल्वलपल्वलधिष्ण्यशल्याः

मूशक्यबिभ्यः क्लः

क्ल

मूलम् । शक्लः प्रियंवदे । अम्ब्लो रसः । बाहुलकादमेः । अम्लः ।

मूशक्यबिभ्यः क्लः

माछाससिभ्यो यः

य

माया । छाया । सस्यम् । बाहुलकात्सुनोतेः । सव्यं दक्षिणवामयोः ।

माछाससिभ्यो यः

जनेर्यक्

यक्

[[6.4.43]] «ये विभाषा» । जन्यं युद्धम् । जाया भार्या ।

जनेर्यक्

अघ्न्यादयश्च

यक्

यगन्ता निपात्यन्ते । हन्तेर्युक् अडागम उपधालोपश्च । अघ्न्या माहेयी । अघ्न्यः प्रजापतिः । कनी दीप्तौ । कन्या । बवयोरैक्यम् । वन्ध्याः ।

अघ्न्यादयश्च

स्नामदिपद्यर्तिपॄशकिभ्यो वनिप्

वनिप्

स्नावा रसिकः । मद्वा शिवः । पद्वा पन्थाः । अर्वा तुरङ्गगर्ह्ययोः । पर्वा ग्रन्थिः प्रस्तावश्च । शक्का हस्ती । ङीब्रौ । शक्करी अङ्गुलिः ।

स्नामदिपद्यर्तिपॄशकिभ्यो वनिप्

शीङ्क्रुशिरुहिजिक्षिसृधृभ्यः क्वनिप्

क्वनिप्

शीवा अजगरः । क्रुश्वा सृगालः । रुह्वा वृक्षः । जित्वा जेता । क्षित्वा वायुः । सृत्वा प्रजापतिः । धृत्वा विष्णुः ।

शीङ्क्रुशिरुहिजिक्षिसृधृभ्यः क्वनिप्

ध्याप्योः संप्रसारणं च

क्वनिप्

धीवा कर्मकरः । पीवा स्थूलः ।

ध्याप्योः संप्रसारणं च

अदेर्ध च

क्वनिप्

अध्वा ।

अदेर्ध च

प्र ईरशदोस्तुट् च

क्वनिप्

प्रेर्त्वा प्रशत्वा च सागरः । प्रेत्वरी प्रशत्वरी च नदी ।

प्र ईरशदोस्तुट् च

सर्वधातुभ्य इन्

इन्

पचिरग्निः । तुडिः । तुण्डिः । वलिः । वटिः । यजिः । देवयजिः । काशत इति काशिः । यतिः । मल्लिः । केलिः । मसी परिणामे । मसिः । बाहुलकाद्गुणः । कोटिः । हेलिः । बोधिः । नन्दिः । कलिः ।

सर्वधातुभ्य इन्

हृपिषिरुहिवृतिविदिछिदिकीर्तिभ्यश्च

इन्

हरिर्विष्णावहाविन्द्रे भेके सिंहे हये रवौ । चन्द्रे कीले प्लवङ्गे च यमे वाते च कीर्तितः । पेषिर्वज्रम् । रोहिर्व्रती । वर्तिः । वेदिः । छदिश्छेत्ता । कीर्तिः ।

हृपिषिरुहिवृतिविदिछिदिकीर्तिभ्यश्च

इगुपधात्कित्

इन्

कृषिः । ऋषिः । शुचिः । लिपिः । बाहुलकाद्बत्वे लिबिः । तूल निष्कर्षे । तूलिः । तूली कूर्चिका ।

इगुपधात्कित्

भ्रमेः संप्रसारणं च

इन्

भृमिर्वातः । बाहुलकाद्भ्रमिः ।

भ्रमेः संप्रसारणं च

क्रमितमिशतिस्तम्भामत इच्च

इन्

क्रिमिः । संप्रसारणानुवृत्तेः कृमिरपि । तिमिर्मत्स्यभेदः । शितिर्मेचकशुक्लयोः । स्तिम्भिः समुद्रः ।

क्रमितमिशतिस्तम्भामत इच्च

मनेरुच्च

इन्

मुनिः ।

मनेरुच्च

वर्णेर्बलिश्चाहिरण्ये

इन्

वर्णिः सौत्रः । अस्य बलिरादेशः । करोपहारयोः पुंसि बलिः प्राण्यङ्गजे स्त्रियाम् । हिरण्ये तु वर्णिः सुवर्णम् ।

वर्णेर्बलिश्चाहिरण्ये

वसिवपियजिराजिव्रजिसदिहनिनाशिवाशिवारिभ्य इञ्

इञ्

वासिश्छेदनवस्तुनि । वापिः । वापी । याजिर्यष्टा । राजिः । राजी । व्राजिर्वातालिः । सादिः सारथिः । निघातिर्लोहघातिनी । वाशिरग्निः । वादिर्विद्वान् । वारिर्गजबन्धनी । जले तु क्लीबम् । बाहुलकाद्वारिः पथिकसंहतौ ।

वसिवपियजिराजिव्रजिसदिहनिनाशिवाशिवारिभ्य इञ्

नहो भश्च

इञ्

नाभिः स्यात्क्षत्रिये पुंसि । प्राण्यङ्गे तु स्त्रियाम् । पुंस्यपीति केचित् ।

नहो भश्च

कृषेर्वृद्धिश्छन्दसि

इञ्

कार्षिः ।

कृषेर्वृद्धिश्छन्दसि

श्रः शकुनौ

इञ्

शारिः । शारिका ।

श्रः शकुनौ

कृञ उदीचां कारुषु

इञ्

कारिः शिल्पी ।

कृञ उदीचां कारुषु

जनिघसिभ्यामिण्

इण्

जनिर्जननम् । घासिर्भक्ष्यमग्निश्च ।

जनिघसिभ्यामिण्

अज्यतिभ्यां च

इण्

आजिः संग्रामः । आतिः पक्षी ।

अज्यतिभ्यां च

पादे च

इण्

पदाजिः । पदातिः ।

पादे च

अशिपणाय्यो रुडायलुकौ च

इण्

अशे रुट् । राशिः पुञ्जः । पणायतेरायलुक् । पाणिः करः ।

अशिपणाय्यो रुडायलुकौ च

वातेर्डिच्च

इण्

विः पक्षी । स्त्रियां वीत्यपि ।

वातेर्डिच्च

प्रे हरतेः कूपे

इण्

प्रहिः कूपः ।

प्रे हरतेः कूपे

नौ व्यो यलोपः पूर्वस्य च दीर्घः

इण्

व्येञ इण् स्याद् यलोपश्च नेर्दीर्घः । नीविः । नीवी वस्त्रग्रन्थौ मूलधने च ।

नौ व्यो यलोपः पूर्वस्य च दीर्घः

समाने ख्यः स चोदात्तः

इण्

समानशब्दे उपपदे ख्या इत्यस्मादिण् स्यात्स च डिच्च यलोपश्च समानस्य तूदात्तः स इत्यादेशश्च । समानं ख्यायते जनैरिति सखा ।

समाने ख्यः स चोदात्तः

आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च

इण्

इण् स्यात्स च डित् आङो ह्रस्वश्च । स्त्रियः पाल्यश्रिकोटयः । सर्पे वृत्रासुरेऽप्यहिः ।

आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च

अच इः

इ

रविः । पविः । तरिः । कविः । अरिः । अलिः ।

अच इः

खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च

इ

खनिः । कषिर्हिंस्रः । अजिः । असिः । वसिर्वस्त्रम् । वनिरग्निः । सनिर्भक्तिर्दानं च । ध्वनिः । ग्रन्थिः । चरिः पशुः ।

खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च

वृतेश्छन्दसि

इ

वर्तिः ।

वृतेश्छन्दसि

भुजेः किच्च

इ

भुजिः ।

भुजेः किच्च

कॄगॄशॄपॄकुटिभिदिछिदिभ्यश्च

इ

इः कित्स्यात् । किरिर्वराहः । गिरिर्गोत्राक्षिरोगयोः । गिरिणा काणः गिरिकाणः । शिरिः शलभो हन्ता च । पुरिर्नगरं राजा नदी च । कुटिः शाला शरीरं च । भिदिर्वज्रम् । छिदिः परशुः ।

कॄगॄशॄपॄकुटिभिदिछिदिभ्यश्च

कुडिकम्प्योर्नलोपश्च

इ

कुडि दाहे । कुडिर्देहः । कपिः ।

कुडिकम्प्योर्नलोपश्च

सर्वधातुभ्यो मनिन्

मनिन्

क्रियत इति कर्म । चर्म । भस्म । जन्म । शर्म । स्थाम बलम् । [[6.4.97]] «इस्मन्…» इति ह्रस्वः । छद्म । सुत्रामा ।

सर्वधातुभ्यो मनिन्

बृंहेर्नोच्च

मनिन्

नकारस्याकारः । ब्रह्म तत्वं तपो वेदो ब्रह्मा विप्रः प्रजापतिः ।

बृंहेर्नोच्च

अशिशकिभ्यां छन्दसि

मनिन्

अश्मा । शक्मा ।

अशिशकिभ्यां छन्दसि

हृभृधृसृस्तृशॄभ्य इमनिच्

इमनिच्

हरिमा कालः । भरिमा कुटुम्बम् । धरिमा रूपम् । सरिमा वायुः । स्तरिमा तल्पम् । शरिमा प्रसवः ।

हृभृधृसृस्तृशॄभ्य इमनिच्

जनिमृङ्भ्यामिमनिन्

इमनिन्

जनिमा जन्म । मरिमा मृत्युः ।

जनिमृङ्भ्यामिमनिन्

वेञः सर्वत्र

इमनिन्

छन्दसि भाषायां चेत्यर्थः । वेमा तन्तुवायदण्डः । अर्धर्चादिः । सामनी वेमनी इति वृत्तिः ।

वेञः सर्वत्र

नामन् सीमन् व्योमन् रोमन् लोमन् पाप्मन् ध्यामन्

मनिन्

सप्त अमी निपात्यन्ते । म्नायतेऽनेनेति नाम । सिनोतेर्दीर्घः । सीमा सीमानौ । सीमानः । पक्षे डाप् । सीमे सीमाः । व्येञोऽन्त्यस्योत्वं गुणः । व्योम । रौतेः । रोम । लोम । पाप्मा पापम् । ध्याम परिमाणं तेजश्च ।

नामन् सीमन् व्योमन् रोमन् लोमन् पाप्मन् ध्यामन्

मिथुने मनिः

मनि

उपसर्गक्रियासंबन्धो मिथुनम् । स्वरार्थमिदम् । सुशर्मा ।

मिथुने मनिः

सातिभ्यां मनिन्मनिणौ

मनिन्, मनिण्

स्यति । साम । सामनी । आत्मा ।

सातिभ्यां मनिन्मनिणौ

हनिमशिभ्यां सिकन्

सिकन्

हंसिका हंसयोषिति । मक्षिका ।

हनिमशिभ्यां सिकन्

कोररन्

अरन्

कवरः ।

कोररन्

गिर उडच्

उडच्

गरुडः ।

गिर उडच्

इन्देः कमिन्नलोपश्च

कमिन्

इदम् ।

इन्देः कमिन्नलोपश्च

कायतेर्डिमिः

डिमि

किम् ।

कायतेर्डिमिः

सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्

ष्ट्रन्

वस्त्रम् । अस्त्रम् । शस्त्रम् । [[6.4.97]] «इस्मन्…» इति ह्रस्वत्वम् । छादनाच्छत्रम् ।

सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्

भ्रस्जिगमिनमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च

ष्ट्रन्

भ्राष्ट्रः । गात्रं शकटम् । नान्त्रं स्तोत्रम् । हान्त्रं मरणम् । वैष्ट्रं विष्टपम् । आष्ट्रमाकाशम् ।

भ्रस्जिगमिनमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च

दिवेर्द् युच्च

ष्ट्रन्

द्यौत्रम् ।

दिवेर्द् युच्च

उषिखनिभ्यां कित्

ष्ट्रन्

उष्ट्रः । खात्रं खनित्रं जलाधारश्च ।

उषिखनिभ्यां कित्

सिविमुच्योष्टेरू च

ष्ट्रन्

सूत्रम् । मूत्रम् ।

सिविमुच्योष्टेरू च

अमिचिमिदिशसिभ्यः क्त्रः

क्त्र

आन्त्रम् । दित्रम् । मित्रम् । शस्त्रम् ।

अमिचिमिदिशसिभ्यः क्त्रः

पुवो ह्रस्वश्च

क्त्र

पुत्रः ।

पुवो ह्रस्वश्च

स्त्यायतेर्डट्

डट्

स्त्री ।

स्त्यायतेर्डट्

गुधृवीपचिवचियमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः

त्र

गोत्रं स्यान्नामवंशयोः । गोत्रा प्रुथिवी । धर्त्रं गृहम् । वेत्रम् । पक्त्रम् । वक्त्रम् । यन्त्रम् । सन्त्रम् । क्षन्त्रम् ।

गुधृवीपचिवचियमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः

हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन्

त्रन्

होत्रम् । यात्रा । मात्रा । श्रोत्रम् । भस्त्रा ।

हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन्

गमेरा च

त्रन्

गात्रम् ।

गमेरा च

दादिभ्यच्छन्दसि

त्रन्

दात्रम् । पात्रम् ।

दादिभ्यच्छन्दसि

भूवादिगॄभ्यो णित्रन्

णित्रन्

भावित्रम् । वादित्रम् । गादित्रमोदनम् ।

भूवादिगॄभ्यो णित्रन्

चरेर्वृत्ते

णित्रन्

चारित्रम् ।

चरेर्वृत्ते

अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ

इत्र, उत्र

अशित्रम् । वहित्रम् । धरित्री मही । त्रैङ् एवमादिभ्य उत्रः । तोत्रं प्रहरणम् । वृञ् वरुत्रं प्रावरणम् ।

अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ

अमेर्द्विषति चित्

इत्र

अमित्रः शत्रुः ।

अमेर्द्विषति चित्

आः समिण्निकशिभ्याम्

आ

संपूर्वादिणो निपूर्वात्कषेश्च आ स्यात् । स्वरादित्वादव्ययत्वम् । समया । निकषा ।

आः समिण्निकशिभ्याम्

चित्तेः कणः कश्च

कण