२०३ पर्याङ् (परि+आङ्)

अस्

{पर्यास्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘अनेन पर्यासयताऽश्रुबिन्दून्’ (रघु० ६।२८)। पर्यासयता परिमुञ्चता।

आप्

{पर्याप्}
आप् (आप्लृ व्याप्तौ)
‘नास्ति व्यसनिनां वत्स भुवि पर्याप्तये धनम्’ (कथा० २६।२०१)। पर्याप्तये परितोषाय, सन्तुष्टये।
‘एतस्य लोकस्य पर्याप्तये’ (गो० ब्रा० पूर्व० २।२४)। पर्याप्तये परित्राणाय।
‘यावदहं…पर्याप्तिं कृत्वागच्छामि’ (तन्त्रा० ४।२)। अत्र यावदहम् इत्यतः परं ग्रन्थः पतितः। पर्याप्तिरात्मरक्षेत्यर्थो भाति।

इ

{पर्ये}
इ (इण् गतौ)।
‘विहारं त्रिषतं पर्यायन्ति’ (वाराह श्रौ० ३।२।५।४७)।
‘अहानि गृध्राः पर्या व आगुरिमां धियं वार्कार्यां च देवीम्’ (ऋ० १।८८।४)। पर्यागुरनुसस्रुः।
‘यदा पुरोहितं वा ते पर्येयुः शरणैषिणः’ (भा० शां० २६७।१४)। पर्येयुरुपगच्छेयुः।
‘कालस्तु पर्यागात्’ (भा० १२।८१५७)। सा ह वागुच्चक्राम।
‘सा संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच’ (श० बा० ८।७।२।५)। पर्येत्य प्रत्यागत्य।

काश्

{पर्याकाश्}
काश् (काशृ दीप्तौ )।
‘आवासस्तोयवान् दुर्गः पर्याकाशः प्रशस्यते’ (भा० शां० १००।१५)।

कृ

{पर्याकृ}
कृ (डुकृञ् करणे)।
‘सर्वां श्रियं ह्यात्मवीर्येण लब्धां पर्याकार्षुः पाण्डवा मह्यमेव’ (भा० उ० २२।३)। पर्याकार्षुर्मदर्थं परित आनीतवन्त इति नीलकण्ठः। उपनिन्युरित्यर्जुनमिश्रः।
‘असुरा वा उत्तरतः पृथिवीं पर्याचिकीर्षन्’ (तै० सं० ६।५।२।२७)। पर्याचिकीर्षन् आकर्ष्टुमैच्छन्।
‘मलवर्हणी पर्यक्रियमाणा क्षितिः पर्याकृता’ (अथर्व० १२।८।६)।
‘व्रजन्पर्याकृतौ कूपे पातालतलभीषणे’ (यो० वा० ६ (१)।८९।२६)। पर्याकृतौ वृत्ते, वर्तुलाकारे परिमण्डले।

कृष्

{पर्याकृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘द्रौपदी च सभामध्ये पाञ्चाली धर्मचारिणी। पर्याकृष्टाऽनवद्याङ्गी पत्नी नो गुरुसन्निधौ’ (भा० स्वर्गा० १।९)॥ पर्याकृष्टा परित आकृष्टा।

क्रम्

{पर्याक्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘पर्याक्रामन्त देशांश्च नदीः शैलान् वनानि च’ (भा० भीष्म० १।९)। पर्याक्रामन्त पर्याक्राम्यन्।

क्षिप्

{पर्याक्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे)।
‘पर्याक्षिपत्कदाचिदुदारबन्धं (केशान्तम्) दूर्वावता पाण्डुमधूकदाम्ना’ (कु० ७।१४)। पर्याक्षिपद् अबध्नात्।

गम्

{पर्यागम्}
गम् (गम्लृ गतौ)।
‘कुमार्यः समलङ्कृत्य पर्यागच्छन्तु मे पुरात्’ (भा० वि० ३४।१७)। पर्यागच्छन्तु सङ्घशो निर्गच्छन्तु।
‘संवत्सरे पर्यागते’ (भा० श्रौ० ८।२।१८)। पर्यागतेऽतीते।
‘संवत्सरे पर्यागत एताभिरेवोपसादयेत्’ (आप० श्रौ० ५।७।२२।१२)। उक्तोऽर्थः।
‘अवश्यं लभते कर्ता फलं पापस्य कर्मणः। घोरं पर्यागते काले द्रुमः पुष्पमिवार्तवम्’ (रा० ३।२९।८)॥ पर्यागते पर्यायेण क्रमेणागते प्राप्ते।
‘अपर्यागतं धान्यम्’ (सुश्रुत० १।१९९।१७)। असंवत्सरोषितम् इत्यर्थः।
‘न विधिं ग्रसते प्रज्ञा प्रज्ञां तु ग्रसते विधिः। विधिपर्यागतानर्थान्प्राज्ञो न प्रतिपद्यते’ (भा० आदि० ११८।१०)॥ विधिप्राप्तानर्थान् प्रज्ञाबलेनैवैते मया प्राप्ता इति प्रतिपद्यते जानाति।
‘पर्यागतं मम कृष्णस्य चैव यो मन्यते कलहं सम्प्रसह्य’ (भा० उ० ४८।८९)। पर्यागतं प्राप्तम्। मन्यत इच्छति।
‘प्राप्स्यसे परमं कामं मयि पर्यागते सति’ (रा० २।२४।३०)। पर्यागते प्रत्यागते।
‘स पर्यपृच्छत्तं पुत्रं क्षीणं पर्यागतं पुनः’ (भा० अनु० ७१।१२)। पर्यागतं प्रत्यागतं प्रकृतिमापन्नं संजीवितं प्रतिलब्धसत्त्वम्।
‘वर्जनीयं फलं सर्वमपर्यागतमेव च’ (सुश्रुत० सूत्र० ४६।२१०)। अपर्यागतमपुष्टम्।

गल्

{पर्यागल्}
गल् (गल लौकिकः स्रवणे)।
‘पत्रान्तपर्यागलदच्छ-बिन्दुः… तीरतरुः’ (भट्टि० २।४)।

चम्

{पर्याचम्}
चम् (चमु अदने)।
‘उग्रान्नं सूतिकान्नं च पर्याचान्तमनिर्दशम्’ (मनु० ४।२१२)। एकपङ्क्तिस्थान् अन्यानवमत्य यत्रान्ने भुज्यमाने केनचिदाचमनं क्रियते तत्पर्याचान्तमुच्यते।

चर्

{पर्याचर्}
चर् (चर् गतिभक्षणयोः)।
‘प्राणमङ्गेभ्यः पर्याचरन्तम्’ (अथर्व० २।३४।५)। परितः सर्वतो निष्क्रम्याभिमुख्येनागच्छन्तम् इत्यर्थः।
‘यतः परि जार इवाचरन्त्युषो ददृक्षे न पुनर्यतीव’ (ऋ० ७।७६।३)। उक्तोऽर्थः।

तन्

{पर्यातन्}
तन् (तनु विस्तारे)।
‘अपसलवि सृष्टांभिः स्पन्द्याभिः पर्यातनोति’ (श० ब्रा० १३।८।१।१९)। पर्यातनोति परिस्तृणाति।

दा

{पर्यादा}
दा (डुदाञ् दाने)।
‘अहं दस्युभ्यः परि नृभ्णमाददे’ (ऋ० १०।४८।२)। पर्याददे आच्छिनद्मि। स्ववशे करोमि।
‘यद्वै नो ऽयमर्धं न पर्याददीत’ (श० ब्रा० ११।४।१।२)। न पर्याददीत नापहरेत्।
‘परि वैनोऽयमार्त्विज्यमादत्ते’ (षड्० ब्रा० १।४)। पर्यादत्ते हरति।
‘तस्मिन्निधीनादधीत प्रज्ञां पर्याददीत च’ (भा० शां ८६।२९)। पर्याददीत नियमेनाददीत। विद्यामुपाददीत, शास्त्रमुपयुञ्जीत।
तस्मिन्खलु प्रपीड्यमाने यत्तैलमुदियात् तत्पाणिभ्यां पर्यादाय’ (चरक० विमान० ७।२९)। पर्यादाय पाणिलग्नं पुनः पुनरादाय।
‘स पक्षवांश्चेदनादेयः, विपर्यये पर्यादातव्यः’ (कौ० अ० २।९।२४)। सर्वस्वं तस्य हरणीयमित्याह।

धा

{पर्याधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘ते वा अन्येषां कुम्भीं परिदधति सर्वदा’ (अथर्व० १२।२।५१)। परिदधति परिवेष्टयन्ति (अग्निना)।
‘पर्याहितपरीष्टपरिवित्तिपरिविन्नपरिविविदानेषु’ (आप० ध० २।५।१२।२२)। ज्येष्ठेऽनाहिताग्नौ कनिष्ठोऽग्निमादधानः पर्याधाता भवति, ज्येष्ठश्च पर्याहितः।
‘यन्म आत्मनो मिन्दाऽभूत्पुनरग्निश्चक्षुरदाद् इत्येताभ्यामभिनिम्रुक्ताभ्युदितपर्याहित०’ (आप० श्रौ० ९।३।१२।७०)।
‘पर्याधानेज्ययोरेतत् परिवित्ते च भेषजम्’ (बौ० ध० ४।६।७)। पर्याधानं ज्यायसि तिष्ठत्यनाहिताग्नौ कनीयस आधानम्।

नह्

{पर्याणह्}
नह् (णह बन्धने)।
‘सोमपर्याणहनेन पर्याणह्यति’ (श० ब्रा० ३।३।४।६)। पर्याणह्यति अभिनह्यति अभितो बध्नाति।
‘पर्याणद्धं विश्वरूपं यदस्ति’ (अथर्व० १४।२।१२)।
‘सोमपर्याणहनमाहर’ (श० ब्रा० ३।३।२।३, का० श्रौ० ७।७।१)। अनसि स्थितस्य वस्त्रबद्धस्य सोमस्योपर्याच्छादनार्थं यत्प्रसार्यते वासस्तत् पर्याणहनम्।

नी

{पर्याणी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘पर्याणयन्ति पत्नीमुभौ जघनेनाग्नी’ (श० ब्रा० ३।५।३।१३)। परितो नयन्ति।
‘पञ्चालराजं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्धनि। पर्याणयत भद्रं वः सा स्यात्परमदक्षिणा’ (भा० आदि० १३८।३)। पर्याणयत इत आनयत।

पत्

{पर्यापत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘आदाय शिबिकां तारः स तु पर्यापतत् पुनः’ (रा० ४।२५।२१)। पर्यापतत् प्रत्यावर्तत।
‘वीक्षमाणा दिशः सर्वाः पयापेतुः सहस्रशः’ (भा० कर्ण० ९५।१)। (कुरवः कर्तारः) पर्यापेतुः प्रदुद्रुवुः।
‘पर्यापतत्क्रयिकलोकम्’ (शिशु० ५।२४)। पर्यापतन् परितो धावन्।

भू

{पर्याभू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘पर्याभूद् वा अयमेककपालो मोहिष्यति राष्ट्रम्’ (श० ब्रा० २।४।३।१०)। पर्याभूत् अवाङ् अपप्तत्।

मुच्

{पर्यामुच्}
मुच् (मुच्लृ मोक्षणे)।
‘यथा कुलालश्चक्रं भ्रमयित्वा घटं करोति मृत्पिण्डं चक्रमारोप्य, पुनः कृत्वा घटं पर्यामुञ्चति’ (सां० का० ६७ गौड०)। पर्यामुञ्चति अवतारयति अवरोपयति।

मृष्

{पर्यामृष्}
मृष् (मृष तितिक्षायाम्)।
‘सैन्धवं येन राजानं पर्यामृषितवानथ’ (भा० वि० ५।२३)। कण्ठे जग्राह, जितवानित्यर्जुनमिश्रः। पूर्वोऽर्थस्तु मृशेरेव घटत इति मोहमुक्तवांष्टीकाकारः।

या

{पर्याया}
या (या प्रापणे, प्रापणमिह गतिः)।
‘अतः परी वृषणावा हि यातम्’ (ऋ० १।१०८।७)। पर्यायातम्=तत इत आयातमित्याह।
‘आ नो यातं दिवस्परि’ (ऋ० ८।८।४)।
‘याह्यर्य आ परि स्वाहा सोमस्य पीतये’ (अथर्व० ८।३४।१०)। उक्तोऽर्थः।
‘नैनं घ्नन्ति पर्यायिणः’ (अथर्व० ६।७६।४)। पर्यायिणः परित आगन्तारः।

वृ

{पर्यावृ}
वृ (वृञ् वरणे)।
‘…मद्राधिपतिं शरार्तम्। पर्यावव्रुः प्रवरास्ते सुसज्जाः’ (भा० शल्य० १७।११)। परित आवृतवन्त इत्यर्थः।

वृत्

{पर्यावृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘दक्षिणां दिशमभि नक्षमाणौ पर्यावर्तेथामभि पात्रमेतत्’ (अथर्व० १२।३।८)। पर्यावर्तेथां परिक्रामतम्।
‘पर्यावर्तताथ रथेन वीरो भोगी यथा पादतलाभिमृष्टः’ (भा० वि० ६६।२)। परावर्तत अपाक्रामदित्यर्थः।
‘प्राण मा मत् पर्यावृतः’ (अथर्व० ११।४।२६)। माऽपक्रमीः।
‘यदाऽमुतो ऽर्वाञ्चः पर्यावर्तन्ते’ (नि० ७।२४।१)। पर्यावर्तन्ते इत आवर्तन्ते। तस्यैवावृतमनु पर्यावर्तते। पर्यावर्तते परिकामति।
‘यद्येककपालः स्कन्देत् परि वा वर्तेत’ (आप० श्रौ० ९।४।१४।१)। पार्श्वान्तरेणावर्तनं पर्यावर्तनम्।
‘पर्यावर्ते दुःष्वप्न्यात् पापात्’ (अथर्व० ७।१००।१)। पर्यावर्तेऽपसर्पामि।
‘प्रद्युम्नो यावत्… पर्यावर्तेद् वरारोहां वज्रनाभसुताम्’ (हरि० २।९१।५०)। पर्यावर्तेत उपेयात्। वशे कुर्यादिति चार्थिकोर्थः।
‘प्राणानामसंभेदाय न पर्यावर्तयति’ (तै० सं० ६।४।१।१)। न पर्यावर्तयति न पुनरावर्तयति।
‘अथैनां (उखां) पर्यावर्तयति’ (श० ब्रा० ६।५।४।१२)। पर्यावर्तयति आवर्जयति।
‘रश्मींस्त्वं पर्यावर्तयात्’ (छां० उ० १।५।२)। पर्यावर्तयात् पर्यावर्तय। रश्मिबाहुलकविशिष्टमादित्यं भावयेत्यर्थः।
‘त्रिरात्रमपर्यावर्तमानः शयीत’ (कौ० सू० ४६।१५)। अपयविर्तमानः पार्श्वपरिवर्तनमकुर्वन्।
‘उत्तानानि पात्राणि पर्यावर्त्य’ (आप० श्रौ० १।४।११।९)। पर्यावर्त्य अवमूर्धीकृत्य, अवाञ्चि कृत्वा।

श्वस्

{पर्याश्वस्}
श्वस् (श्वस प्राणने)।
पर्याश्वासय वाहिनीम्’ (भा० द्रोण० १५६।१७)। विश्रमयेत्यर्थः।
‘उत्थाय च महाबाहुः पर्याश्वस्तो धनञ्जयः’ (भा० आश्व० ८०।५६)। पर्याश्वस्त आश्वस्तः।
‘प्रभाते यास्यति भवान् पर्याश्वस्तः सुखोचितः’ (भा० शां० ३५६।७)। पर्याश्वस्तः कृतविश्रमः, विगतक्लमः, व्यपेताध्वखेदः।
‘पर्याश्वास्य च वाहनम्’ (भा० शल्य० २५।११)। पर्याश्वास्य विश्रमय्य।

सिच्

{पर्यासिच्}
सिच् (षिच क्षरणे)।
‘तं ते माता परि योषा जनित्री महः पितुर्दम आसिञ्चदग्रे’ (ऋ० ३।४८।२)।

हृ

{पर्याहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘अथास्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति’ (श० ब्रा० १।७।४।१८)। पर्याहरन्ति उपहरन्ति उपनयन्ति।
‘तद्वैतदेके कुशला मन्यमानाः प्राचीं स्रुचमुपावहृत्य हुत्वा पर्याहृत्य’ (श० ब्रा० ११।४।२।१३)। पर्याहृत्य भ्रमयित्वा। पर्याहारश्च मार्गश्च विवधौ वीवधौ च तौ (इत्यमरः)। पर्याहारो विहङ्गिका। पर्याहार उदकुम्भो भवतीति शाङ्खायनश्रौतसूत्रे।

ह्वे

{पर्याह्वे}
ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च)।
‘तदुभयतो धाय्यां पर्याह्वयते’ (ऐ० ब्रा० ३।३१)। शंसावोम् (शंसाव ओम् ) इत्येष मन्त्रः पर्याहावः, तं पठतीत्यर्थः।