॥ श्रो३म् ॥ अष्टाध्यायी (भाष्य) प्रथमावृत्तिः 18 विश्वानि देव सवितर्दुरितानि परासुव । यद भद्रं तन्न पासव ॥ यज०३०॥ अथ शब्दानुशासनम् ॥ _ शव्ययपदम् ॥ शब्दानुशासनम् ११॥ समासः-शब्दानाम् अनुशासनम् वन्दानुशासनम्, षष्ठीतत्पुरुषसमासः॥ अत्र कर्मणि षष्ठी॥ अर्थः-अथ इत्यय मधिकारार्थः प्रयुज्यते । शब्दानुशासनम् =व्याकरणशास्त्रम् आरभ्यत इत्यर्थः ॥ भाषार्थः-इस सूत्र में ‘अथ’ शब्द अधिकार के लिये है। यहां से लौकिक (लोक में प्रयुक्त) तथा वैदिक (वेद में प्रयुक्त) शब्दों का अनुशासन, उपदेश (अर्थात् व्याकरण) का प्रारम्भ करते हैं। यहां से व्याकरणशास्त्र का अधिकार चलता है, ऐसा समझना चाहिये ॥ [अथ प्रत्याहारसूत्राणि ] 110saf

  • अइउण् ॥१॥ अ, इ, उ इत्येतान् वर्णानुपदिश्यान्ते णकारमितं करोति (पाणिनिराचार्यः) प्रत्याहारार्थम् । स णकार एकेन आदिना प्रकारेण गृह्यते उरणपरः (१।१३५०) इत्यादिषु सूत्रेषु । अकारोऽत्र विवृतः प्रतिज्ञायते सावार्थम् ॥ __ भाषार्थ:-‘अ, इ, उ’ इन तीन वर्णों का उपदेश करके, अन्त में (प्राचार्य पाणिनि ने) इत्संज्ञक (११३।३) णकार रखा है। इससे प्रादि प्रकार के साथ एक ‘अण’ प्रत्याहार सिद्ध होता है, जिसका ग्रहण उरणरपरः (१।११५०) इत्यादि सूत्रों में होता है ॥ प्रयोग में प्रकार संवृत प्रयत्नवाला है, परन्तु यहां प्रकार को विवृत माना गया है, जिससे वह आकार का सवर्ण सिद्ध हो जाता है ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती विशेष-‘प्रत्याहार’ संक्षेप करने को कहते हैं। जैसे अण् कहने से अ,इ,उ तीन वर्गों का ग्रहण होता है, अच् कहने से असे च तक सब स्वरों का। हल कहने से सारे व्यञ्जनों का ॥ ऋलक ॥२॥ 1 ऋ, ल इत्येतौ वर्णावपदिश्य पूर्वाश्चान्ते ककारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति त्रिभिः अ-इ-उ इत्येतैः । अक्-अकः सवर्णे दीर्घः (६।१।१७)। इक्= इको गुणवृद्धी (१।१।३) । उक्- उगितश्च (४।१।६)॥ भाषार्थ:- ऋ, ल इन वर्गों का उपदेश करके, अन्त में ककार इत्संज्ञक रखा है, प्रत्याहार बनाने के लिये। इससे ३ प्रत्याहार बनते हैं-अक्, इक् उक् । कहां-कहां बनते हैं, सो ऊपर संस्कृत में दिखा दिये हैं। एप्रोड ॥३॥ ए, ओ इत्येतौ वर्णावपदिश्य पूर्वाश्चान्ते कारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । नस्य ग्रहणं भवत्येके न एङि पररूपम् (६।१।६१) इत्येकारेण ॥ भाषार्थ:- ए, प्रो इन दो वर्णों का उपदेश करके अन्त में ङ् इत्संज्ञक रखा है। इससे एक एङ प्रत्याहार बनता है ॥ .. घशा ऐऔच ॥४॥ पण ऐ, औ इत्येतौ वर्णावुपदिश्य पूर्वाश्चान्ते च कारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति चतुभिः अ-इ-ए-ऐ इत्येतैः । अच्-प्रचोन्त्यादि टि (१।१।६३)। इच्–इच एकाचोम्प्रत्ययवच्च (६।३।६६) । एच-एचोयवायावः (६।१।७५)। ऐच-वृद्धि रावच् (१।१११)॥ भाषार्थ:-ऐ, औ इन दो वर्णों का उपदेश करके अन्त में इत्संज्ञक ‘च’ रखा है । इससे ४ प्रत्याहार बनते हैं-अच, इच्, एच्, ऐच् ॥ हयवरट् ॥५॥ ह, य, व, र इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वांश्चान्ते टकारमितं करोति प्रत्याहा रार्थम् । तस्य ग्रहणं भवत्येकेन शश्छोऽटि (८।४।६२) इत्यकारेण ॥ भाषार्थ:-ह, य, व, र इन वर्गों का उपदेश करके अन्त में द इत्संज्ञक रखा है । इससे एक अट प्रत्याहार ही बनता है ॥ विदित रहे कि हयवरट से लेकर हल सूत्र तक जितने व्यञ्जनों का उपदेश किया है, उन सब में प्रकार उच्चारणार्थ है। वस्तुतः ये ह य इस प्रकार हैं । प्रत्याहारसूत्राणि लण् ॥६॥ ल इत्येकं वर्णमुपदिश्य पूर्वाश्चान्ते णकारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । अण अणुदित्सवर्णस्य नाप्रत्ययः (१।१।६८) । इण्-इएकोः (८।३।५७) । यण्-इको यणचि (६।११७४) ॥ भाषार्थ:-ल इस वर्ण का उपदेश करके अन्त में इत्संज्ञक ण रखा है प्रत्याहार बनाने के लिये । इससे तीन प्रत्याहार बनते हैं-अण, इण, यम् ॥ अमङणनम् ॥७॥ ब, म, ङ, ण, न इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वांश्चान्ते मकारमितं करोति प्रत्याहा रार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति चतुर्भिः अ-य-ङ-अ इत्येतैः । अम्-पुमः खय्यम्परे (८।३।६) । यम्-हलो यमा यमि लोपः (८।४।६३) । ऊम् - ङमो ह्रस्वादचि मुण् नित्यम् (८।३।३२) । अम्- अमन्ताड्डः (उणा० १३११४) ॥ भाषार्थ:-ज, म, ङ, ण, न इन वर्णों का उपदेश करके अन्त में म् इत्संज्ञक रखा है, प्रत्याहारसिद्धि के लिये। इससे चार प्रत्याहार बनते हैं-अम, यम्, अम्, अम् ॥ झभा ॥८॥ - झ, भ इति द्वौ वर्णावपदिश्य पूर्वाश्चान्ते जकारमितं करोति प्रत्याहार सिद्धयर्थम् । तस्य ग्रहणं भवत्येकेन अतो दी? यजि (७।३।१०१) इति यकारेण ।। भाषार्थ:-झ, भ इन दो वर्णों का उपदेश करके अन्त में ज इत्संज्ञक लगाया है, प्रत्याहार बनाने के लिये । इससे एक प्रत्याहार बनता है-यञ् ॥ घढधष् ॥६॥ व, ढ, व इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वाश्चान्ते षकारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति द्वाम्यां झ-भ इत्येताभ्याम् । झए, भष्- एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वो। (८।२।३७) ॥ भाषार्थः-घ, ढ, घ इन वर्गों का उपदेश करके अन्त में ष् इत्संज्ञक रखा है, प्रत्याहार बनाने के लिये। इससे दो प्रत्याहार बनते हैं-झष, भष् ॥ आ म जबगडदश् ॥१०॥ ज, ब, ग, ड, द इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वाश्चान्ते शकारमितं करोति प्रत्या हारसिद्ध यर्यम् । तस्य ग्रहगं भवति षड्भिः अ-ह-व-झ-ज-ब इत्येतैः । प्रश्-भोभगो अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती ऽघो अपूर्वस्य योऽशि (८।३।१७) । हश्-हशि च (६३११११०)। वश्- नेड् वशि कृति (७१२।८) । भश, जश्-झलां जश् झशि (८१४१५२) । बश्- एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः (८।२।३७) ।। _भाषार्थ:-ज, ब, ग, ड, द इन वर्गों का उपदेश करके अन्त में श् इत्संज्ञक लगाया है, प्रत्याहार बनाने के लिये। इससे ६ प्रत्याहार बनते हैं-अश, हश्, वश, झश, जश, बश् ।। खफछठथचटतव ॥११॥ ख, फ, छ, ठ, थ, च, ट, त इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वांश्चान्ते वकारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवत्येकेन नश्छव्यप्रशान् (८।३७) इति छकारेण ॥ ___भाषार्थ:-ख, फ, छ, ठ, थ, च, ट, त इन वर्णों का उपदेश करके अन्त में न इत्संज्ञक रखा है, एक प्रत्याहार बनाने के लिये-छन् । कपय ।।१२।। क, प इत्येतौ वर्णावपदिश्य पूर्वांश्चान्ते यकारमितं करोति प्रत्याहारार्थम । तस्य ग्रहणं भवति पञ्चभिः य, म, झ, ख, च इत्येतैः । यय-अनुस्वारस्य ययि पर सवर्णः(८।४।५७)। मय-मय उनो वो वा (८।३।३३)। झय्-झयो होऽन्यतरस्याम् (८।४।६१ ) खय्-पुमः खय्यम्परे ( ८।३।६) । चय-चयो द्वितीयः शरि पौष्करसादेः (वात्तिक ८।४।४७) ॥ _भाषार्थ:-क, प इन दो वर्णों का उपदेश करके अन्त में य इत्संज्ञक रखा है, प्रत्याहार बनाने के लिये। इससे पांच प्रत्याहार बनते हैं-यय, मय, भय, खय, चय।। ___शषसर् ॥१३॥ श, ष, स इत्येतान् वर्णानुपदिश्य पूर्वांश्चान्ते रेफमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति पञ्चभिः य-झ-ख-च-श इत्येतैः । यर्-यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (८।४।४४)। झर-झरो भरि सवर्णे (८।४।६४) । खर्-खरि च (८।४।५४)। चर्-अभ्यासे चर्च (८४१५३) । शर्-वा शरि (८।३।३६) ॥ भाषार्थ:–श, ष, स इन वर्गों का उपदेश करके अन्त में र् इत्संज्ञक लगाया है, प्रत्याहार बनाने के लिये । इससे पांच प्रत्याहार बनते हैं-यर्, झर्, खर,चर,शर् ॥ PATह इत्येक वर्णमुपदिश्य पूर्वाश्चान्ते लकारमितं करोति प्रत्याहारार्थम् । तस्य ग्रहणं भवति षड्भिः अ-ह-व-र-झ-श इत्येतैः । अल-अलोऽन्त्यात पूर्व उपधा (१॥१॥ प्रत्याहारसूत्राणि ६४)। हल-हलोऽनन्तराः संयोगः (१।१७) । वल्-लोपो व्योवलि (६।१।६४)। रल्-रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च (१।२।२६) । झल्-झलो झलि (८।२।२६)। शत् शल इगुपधादनिटः क्सः (३।१।४५) । भाषार्थ:-ह इस एक वर्ण का उपदेश करके अन्त में ल इत्संज्ञक लगाया है, प्रत्याहार बनाने के लिये। जिससे छः प्रत्याहार बनते हैं-अल, हल, वल्, रल, झल्, शल ॥ विशेष- इन सूत्रों से प्रत्याहार तो सैंकड़ों बन सकते हैं, पर पाणिनि मुनि ने अष्टाध्यायी में ४१ प्रत्याहारों का ही व्यवहार किया है। इसके अतिरिक्त एक उणादि सूत्र में अमन्ताड्डः (उणा० ११११४) से जम् प्रत्याहार, तथा एक चय् प्रत्याहार चयो द्वितीय: शरि पौष्करसादेः (वा० ८।४।४७) इस वात्तिक से बनेगा । सो इन दो को मिलाकर कुल ४३ प्रत्याहार हुये ॥ ये सारे प्रत्याहार अन्तिम अक्षरों के अनुसार दिखाये गये हैं। ये दूसरे प्रकार अर्थात् प्रादि अक्षरों के अनुसार भी दिखाये जा सकते हैं, जिनको हम यहीं दिखाते हैं, यद्यपि अन्तिम से ही दिखाना अधिक अच्छा है । प्रकार से ८ प्रत्याहार - अण, प्रक, अच्, अट, अण, अम्, अश, अत् । इकार से तीन प्रत्याहार- इक, इच, इण् । उकार, एक " -उक। एकार , दो , -एङ, एच् । ऐकार , एक " -ऐच । हकार , दो , -हश, हल। यकार , पांच , -यण, यम्, यञ्, यय, यर् । वकार , दो दा , -वश, वल् । रेफ एक -रल । मकार , -मय । , -झष, झश, झय, झर्, झल् । झकार ,, पांच भकार ,, एक जकार, -जश । अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती बकार से एक प्रत्याहार -बश् । छकार , , " -छन् । खकार , दो , -खय, खर् । चकार , एक -चर् । शाकार , दो ॥ –शर्, शल् । ये प्रत्याहार अष्टाध्यायी में कुल ४१ हये, तथा ऊपर के दो उणादिसूत्र और वात्तिक को मिलाकर ४३ हुये ॥ डायति प्रत्याहारमाणिERE कमर की शाम शाम को गायक अथ प्रथमोऽध्यायः प्रथमः पादः वृद्धिः आत रेच सचा सूत्र वृद्धिरादैच् ॥१॥१॥१॥ पदच्छेदः, विभक्ति:-वृद्धिः १।१।। पादैच् १।१।। समासः-प्रात् च-पाच्च, ऐत् च =ऐच्च आदेच्, समाहारद्वन्द्वसमासः ॥ संज्ञासूत्रमिदम् ॥णका अर्थः-या ऐ औ इत्येतेषां वर्णाणां वृद्धिसंज्ञा भवति ॥ उदाहरणानि-भागः, त्यागः, यागः ॥ नायकः, चायकः, पावकः, स्तावकः, कारकः, हारकः, पाठकः, पाचकः ।। शालायां भवः=शालीयः मालीयः ॥ उपगोर पत्यम् = प्रोपगवः, प्रौपमन्यवः । ऐतिकायनः, आश्वलायनः, भारण्यः ॥ अचैषीत अनैषीत, अलावीत् अपावीत, अकार्षीत् अहार्षीत, अपाठीत्। 5 भाषार्थ:- [प्रादैच] प्रात्=पा, ऐ=ऐ, औ को [वृद्धि:] वृद्धि संज्ञा होती है । यह संज्ञासूत्र है । यहां से ‘वृद्धिः’ की अनुवृत्ति’ ।।१।३ में जाती है, ॥१।२ में अनावश्यक होने से इसका संबन्ध नहीं बैठता है ॥ जो प्रदेड गुणः ॥२१११२॥ अर एड- गुव: पद०, वि०-प्रदेङ् ११॥ गुणः ११॥ स०-अत् च=अच्च एङ् च= प्रदेङ, समाहारद्वन्द्वसमासः ॥ अर्थः-अ ए ओ इत्येषां वर्णानां गुणसंज्ञा भवति ॥ उदा०-चेता, नेता, स्तोता, कर्ता, हर्ता, तरिता, भविता । जयति, नयति । पचन्ति, पठन्ति । पचे, यजे, देवेन्द्रः, सूर्योदय:, महर्षिः ॥ 1 भाषार्थः- [प्रदेङ्] अत्= अ, एङ –ए, प्रो की [गुणः] गुण संज्ञा होती है । यहां से ‘गुणः’ की अनुवृत्ति १।१०३ तक जाती है । १. उदाहरणों की सिद्धि, तथा इनके अर्थ परिशिष्ट में देखें। जिनका परिशिष्ट न हो, उनका अर्थ वा सिद्धि भाषार्थ में देखें । जिनके अर्थ विग्रह में ही स्पष्ट हैं, उनका अर्थ प्रायः छोड़ दिया गया है । [प्रथमः परिभाका सूत्र अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती की गुणवृद्धि इ,3,IE , के स्पानदी इको गुणवृद्धी ।।१।१।३॥ षद० वि०-इक: ६।१।। गुणवृद्धी १।२।। स०-गुणश्च वृद्धिश्च =गुणवृद्धी, इतरेतरयोगद्वन्द्वसमासः॥ अनवृत्तिः-वृद्धिः, गुणः ।। अर्थः-वृद्धिः स्यात, गुण: स्यात् इति गुणवृद्धिशब्दाभ्यां यत्र गुगवृद्धी विधीयेते, तत्र ‘इकः’ इति षष्ठ्यन्तं पदमुपस्थितं द्रष्टव्यम् =तोकः स्थाने भवत इत्यर्थः ॥ उदा०—मेद्यति, चेता कर्ता, जयति । माष्टि । अलावीत् ॥ चयनका भाषार्थ:-यह परिभाषासूत्र है ॥ गुण हो जाये, वृद्धि हो जाये, ऐसा नाम लेकर जहां [गुणवृद्धी] गुण वृद्धि का विधान किया जाये, वहां वे [इकः] इन् (=उ उ ऋ ल) के स्थान में ही हों। यहां ‘इकः’ में स्थान-षष्ठी है, अर्थात् इक् के स्थान में गुण वृद्धि हो । इस सूत्र में ‘इति’ पद का अध्याहार किया गया है। इस सारे सूत्र की अनुवृत्ति १।१।६तक जाती है । PICATE न धातुलोप प्रार्द्धधातुके ॥११॥४॥ पद वि०-न अव्ययपदम् ॥ घातुलोपे ७। ।। प्रार्द्धधातुके ७।१॥ स घात्ववयवो धातुः, धातोर्लोपो यस्मिन् तदिदं धातुलोपम, तस्मिन् धातुलोपे, बहुव्रीहि समासः ॥ सनु०- इको गुणवृद्धी ।। अर्थः- यस्मिन्नार्द्धधातुके घातोरवयवस्य लोपो भवति, तस्मिन्नेवार्द्धधातुके इक: स्थाने ये गुणवृद्धी प्राप्नुतस्ते न भवतः ॥ उदा.– लोलुषः पोपुवः । मरीमृज. सरीसृपः ॥ Eि 11 भाषार्थ:- यह निषेधसूत्र है ।। [आर्द्धघातुके ] जिस प्रार्धधातुक को निमित्त मानकर [धातुलोपे] धातु के अवयव का लोप हुआ हो, उसी प्रार्द्धघातुक को निमित्त मानकर इक् के स्थान में जो गुण वृद्धि प्राप्त होते हैं, वे [न] नहीं होते ॥ वहां से ‘न’ इस पद की अनुवृत्ति १११६ तक जाती है । क त मगीविक्ङति च ॥११॥५॥ ए. पद वि० क्विङति ७।१॥ च अगा स०-गश्च कश्च उश्च = ककङः, क्वङ इतो यस्य स क्ङित, तस्मिन् क्विङति, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ॥ अनु०- इको गणवृद्धी, न ॥ अर्थः-गित-कित-ङित-निमित्तके इक: स्थाने ये गुणवृद्धी प्राप्नुतस्ते न भवतः । उदा.-गित्-जिष्णुः भूष्णुः । कित्-चित: चितवान्, स्तुतः स्तुतवान् कृत: कृत वान् । मुष्टः मृष्टवान् । ङित् –चिनुतः सुनुतः, चिन्वन्ति सुन्वन्ति, मजन्ति ॥ भाषार्थ:-यहां क्षिति में निमित्त-सप्तमी है ॥ [विक्ङति] कित गित जिन १. सप्तमी तीन प्रकार की होती है (i) पर सप्तमी-परे होने पर (ii) विषय सप्तमी-विषय में (iii) निमित्त पप्तमी-निमित्त मानकर । सो यहां पादः ] प्रथमोऽध्यायः जह को निमित्त मानकर [च] भी इक् के स्थान में जो गुण और वृद्धि प्राप्त होते हैं, वे न हों ॥ दी थी, RSax दोधीवेवीटाम् ।। १ भी नहीं दीधीवेवीटाम ६॥३॥ स०-दीधी च वेवी च इट च =दीधीवेवीटः, तेषां दीधीवेवीटाम्, इतरेतरयोगद्वन्द्वसमासः ।। अनु०-इको गुणवृद्धी, न ॥ अर्थः-दीधीङ (दीप्तिदेवनयोः), वेवीङ (वेतिना तुल्ये) छान्दसौ धातू अदादिगणे पठितौ स्तः । दीधीवेव्योः इटश्च इक: स्थाने ये गुणवृद्धी प्राप्नुतस्ते न भवतः॥ उदा०-आदीध्यनम् आदीध्यकः, आवेव्यनम आवेव्यक: । पठिता कणिता ।। भाषार्थ:- [दीधीवेवीटाम् ] दीधी वेवी धातुओं, तथा इट् के इक् के स्थान में जो गुण वृद्धि प्राप्त हों, वे नहीं होते ॥ इट् की वृद्धि का उदाहरण नहीं हो सकता, अतः नहीं दिखाया है। हलोऽनन्तराः संयोगः ॥१॥१७॥ हलः ११३॥ अनन्तराः १।३।। संयोगः ॥१॥ स०-न विद्यतेऽन्तरं येषाम = ते अनन्तराः, बहुव्रीहिः ॥ अर्थः- अनन्तराः= व्यवधानरहिता हलः संयोगसंज्ञका भवन्ति ।। उदा०-अग्निः, अत्र ग न । अश्व:=श्व । इन्द्रः=न द् र । मोमान, यवमान, चितवान् ॥ भाषार्थ:-[अनन्तराः] व्यवधानरहित (जिन के बीच में अच् न हों ऐसे) [हल:] हलों (दो या दो से अधिक) की [संयोग:] संयोग संज्ञा होती है । मुखनासिकावचनोऽनुनासिकः ॥१॥१८॥ मुखनासिकावचनः १११॥ अनुनासिकः १११॥ स.–मुखञ्च नासिका च= मुखनासिकम, ईषद्द्वचनम् आवचनम, मुखनासिकम् आवचनं यस्य स मुखनासिका वचनः, द्वन्द्व गर्भो बहुव्रीहिः ॥ अर्थः-मुखनासिकमावचनं यस्य वर्णस्य, सोऽनुनासिक संज्ञको भवति ।। उदा०-अभ्र आँ अपः (ऋ०५॥४८॥१॥ निरु० ५।५), चन अाँ इन्द्रः । मुं, पठे, एधं, गा, जिमिदा ॥ __भाषार्थ:-यह संज्ञासूत्र है ।। [मुखनासिकावचनः ] कुछ मुख से कुछ नासिका निमित्त सप्तमी है । अर्थात् गित कित ङित को निमित्त मानकर, ऐसा अर्थ समझना चाहिये । अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः से (अर्थात दोनों की सहायता से) बोले जानेवाले वर्ण की [अनुनासिकः] अनु नासिक संज्ञा होती है ॥ अन माँ अपः, चन प्रा इन्द्रः इन उदाहरणों में ‘पाङ’ के प्रा का आडोऽनुनासिकश्छन्दसि (६।१।१२२) से अनुनासिक विधान होने पर, प्रकृत सूत्र ने बताया कि अनुनासिक किसे कहते हैं ।। स के अनुनासिक अच् का उपदेशेऽजनु नासिक इत् (शश२) से इत् संज्ञा होकर लोप होता है । उपदेश क्या है, वा अनुनासिक चिह्न कहाँ वा कब थे, यह हमने परिशिष्ट १।१।१ में लिखा है, और १।३।२ सूत्र पर भी लिखा है, पाठक वहीं देखें ॥ तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥१॥१६॥ तुल्यास्यप्रयत्नम् १।१।। सवर्णम् ११॥ स-पास्ये प्रयत्नः प्रास्यप्रयत्नः, सप्तमीतत्पुरुषः । तुल्य प्रास्यप्रयत्नो यस्य (येन सह),तत तुल्यास्यप्रयत्न, बहुव्रीहिः । प्रास्ये भवं प्रास्यम् ॥ अर्थः-तुल्य प्रास्ये प्रयत्नो येषां, ते वर्णाः परस्परं सवर्ण संज्ञका भवन्ति ।। उदा०-दण्डानम् खट्वाग्रम् । यदीदम् कुमारीशः । भानूदयः मधू. दकम, कर्तृ कारः ।। ____ भाषार्थ:-यह संज्ञासूत्र है ॥ [तुल्यास्यप्रयत्नम्] प्रास्य अर्थात् मुख में होने वाला स्थान और प्रयत्न तुल्य हों जिनके, ऐसे वर्गों की परस्पर [सवर्णम् ] सवर्ण संज्ञा होती है ॥ (6 उदा०-दण्डस्य+अग्रम् = दण्डानम् (दण्ड का अगला भाग), खट्वा+ अग्रम् =खट्वाग्रम् (खाट का अगला भाग), यदि+इदम् = यदीदम् (यदि यह), कुमारी +ईशः=कुमारीशः (कुमारी का स्वामी), भानु+उदयः=भानूदयः (सूर्य का उबय), मधु+उदकम् =मधूदकम् (मीठा जल), कर्तृ +ऋकारः कर्तृकारः (कर्तृ शब्द का ऋकार) ॥ इन सब उदाहरणों में सवर्ण संज्ञा होने से, सवर्ण अच् परे रहते अकः सवर्णे दीर्घः (६।१।६७) से दीर्घ हो जायेगा, यही प्रयोजन है । इस सारे सूत्र को अनुवृत्ति १।१।१० तक जाती है ।। न अलिल स्वर+यटन्स स्वर+cuलो ॥११॥१०॥ न न अ॥ अज्झलौ १।२।। स०-अच् च हल् च=अझलौ, इतरेतरयोग द्वन्द्वः ॥ अनु०-तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥ अर्थः–तुल्यास्यप्रयत्नावपि अच्-हली परस्परं सवर्णसंज्ञको न भवतः ॥ उदा०-दण्ड हस्तः, दधि शीतम् । वैपाशो मत्स्य:, आनडुहं च ॥ पादः ] प्रथमोऽध्यायः 4 भाषार्थः-स्थान और प्रयत्न तुल्य होने पर भी [अज्झलौ] अच् और हल की परस्पर सवर्ण संज्ञा [न] नहीं होती है । [अथ प्रगृह्यसंज्ञा-प्रकरणम् ] ईत , ऊत,एन - अन्तवाने ईदूदे द्विवचनं प्रगृह्यम् ॥११॥११॥ " द्विवचन प्रथम ईदूदेद् ११॥ द्विवचनम् ११॥ प्रगृह्यम् ११॥ स०-ईच्च ऊच्च एच्च = ईदूदेद, समाहारद्वन्द्वः ॥ अर्थः-ईदाद्यन्तं द्विवचनं शब्दरूपं प्रगृह्यसंज्ञं भवति ॥ उदा०-अग्नी इति, वायू इति, माले इति । पचेते इति, पचेथे इति । इन्द्राग्नी इमो, इन्द्रवायू इमे सुता: (ऋ० १।२।४) ॥ __ भाषार्थः- [ईदूदेद्विवचनम् ] ईत्= ई, ऊत् =ऊ, एत् =ए जिनके अन्त में हों, ऐसे जो द्विवचन शब्द हैं, उनको [प्रगृह्यम् ] प्रगृह्य संज्ञा होती है । यहां येन विधि० (१।१।७१) से तदन्तविधि होती है ।। यहां से ‘प्रगृह्यम्’ की अनुवृत्ति १।१।१८ तक, तथा ईदूदेव को १।१।१२ तक का जाती है। अदस तरच मकारातात SPost अदसो मात् ॥११॥१२॥ 30 अदसः ६॥१॥ मात् ५॥१॥ अनु०-ईदूदेत, प्रगृह्यम् ॥ अर्थः-अदसः प्रशल्य सम्बन्धी यो मकारः, तस्मात परे य ईदूदेतः तेषां प्रगृह्यसंज्ञा भवति ॥ उदा० अमी अत्र, अमी आसते । अमू अत्र, अमू आसाते ॥ एकारस्योदाहरणं नास्ति । भाषार्थः- [अदसः] अदस् शब्द के [ मात् ] मकार से परे ई, ऊ, ए की प्रगृह्य संज्ञा होती है । शे ॥ १।१।१३॥ वेद मात्र में कर ‘शे’ इति लुप्तप्रथमान्तो निर्देश: । सुपां सुलक० (७।१।३६) इत्यनेन छान्दस आदेशो गृह्यते ।। अनु०-प्रगृह्यम् ॥ अर्थः-शे इत्यस्य प्रगृह्यसंज्ञा भवति । उदा.-अस्मे इन्द्राबृहस्पती ( ऋ० ४१४६।४ ), युष्मे इति, अस्मे इति । वे इति, मे इति । २ भाषार्थ:-सुपों के स्थान में जो [शे] शे आदेश (७१।३६ से) होता है, उस की प्रगृह्य संज्ञा होती है । सो आड. पाक-अवनिकाय _निपात एकाजनाङ् ॥११॥१४॥ प्रसा निपात: १।१॥ एकाच १३१॥ अनाङ १।१॥ स०-एकश्च असो अच्च =एकाच, अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः कर्मधारयसमासः । न पाङ=अनाङ, नतत्पुरुषः ॥ अनु०-प्रगृह्यम् ॥ अर्थः-एकाच यो निपातः तस्य प्रगृह्यसंज्ञा भवति, पाऊँ वर्जयित्वा ॥ उदा-अ अपेहि, अ अपक्राम। इ इन्द्र पश्य । उ उत्तिष्ठ ॥ 9 भाषार्थ:- [एकाच्] केवल जो एक ही अच् [निपातः] निपात है, उसकी (प्रगृह्य संज्ञा होती है, [अनाङ्] प्राङ को छोड़कर ।। उदा०-अ अपेहि (अरे हट)। ‘अ’ निपात निषेध तथा तिरस्कार अर्थ में होता है। इ इन्द्रं पश्य (ोहो ! इन्द्र को देखो) । यहां ‘इ’ विस्मयार्थक निपात है। उ उत्तिष्ठ (अरे ! उठ जा)। ‘उ’ निपात निन्दा संताप तथा वितर्क अर्थ में होता है ।। यहां सर्वत्र अकः सवर्णे दीर्घः (६।१।६७) से दीर्घ की प्राप्ति है, पर अ, इ, उ इन तीनों का चादिगण में पाठ होने से चादयोऽसत्त्वे (१।४।५७) से निपात संज्ञा होकर निपात एकाजनाङ इस प्रकृत सूत्र से एक अचरूप निपात होने के कारण प्रगृह्य संज्ञा होकर सन्धि का ६।१।१२१ से निषेध हो जाता है। यहां से निपातः’ को अनुवृत्ति २१११५ तक जाती है । ओकासानिपात प्रा . 4 ओत् ।।१।१।१५॥ प्रोत् १।१।। अनु०-निपातः, प्रगृह्यम् ॥ अर्थः-प्रोदन्तो निपात: प्रगृह्यसंज्ञको न भवति ॥ उदा०-ग्राहो इति, उताहो इति । नो इदानीम् । अथो इति । अहो अधुना ॥ भाषार्थः-[प्रोत् ] प्रोकारान्त निपात की प्रगृह्य संज्ञा होती है ॥ यहां येन विधिस्तदन्तस्य (१।१।७१) से तदन्त का ग्रहण होता है । उदा०-पाहो+इति, उताहो+इति, (अथवा ऐसा)। नो+इदानीम् (इस समय नहीं) । अथो+इति (अनन्तर)। अहो+अधुना (पोहो अब) 1 इन उदाहरणों में सर्वत्र एचोऽयवायावः (६।१।७५ की प्राप्ति थी, पर प्रोदन्त निपात होने से प्रगृह्य संज्ञा होकर सन्धि का निषेध ६।१.१२१ से हो गया है । को यहां से ‘प्रोत’ की अनुवृत्ति १११।१६ तक जाती है । कीर कलयस्यतो अनाये “‘‘सम्बुद्धो शाकल्यस्येतावनाः ॥१११६॥ सम्बुद्धौ ७१।। शाकल्यस्य ६।१॥ इतौ ७।१॥ अनार्षे ७।१॥ स०-न पार्षः रा, अनार्षः, तस्मिन् अनार्षे, नतत्पुरुषसमासः ॥ अनु०-प्रोत, प्रगृह्यम् ॥ अर्थः सम्बुद्धिनिमित्तको य प्रोकारः, तस्य प्रगृह्यसंज्ञा भवति, शाकल्यस्याचार्यस्य मतेन, अनार्षे (अवैदिके ) इतो परतः ॥ पादः] संती धन वाला भोलारान्त २०५ श्री प्रायोता प्रथमोऽध्याय: निति परे होतो१३ शाकल्यस्याचार्यस्य मतेन प्रगृह्यसंज्ञा भविष्यति, अन्येषामाचार्याणां मतेन न भविष्यति । तेन शाकल्यग्रहणेन विकल्पोऽपि सिध्यति ।। उदा०-(शाकल्यमते)वायो इति, (अन्येषां मते) वायविति । भानो इति, भानविति । अध्वर्यो इति, अध्वर्यविति॥ भाषार्थः- [सम्बुद्धौ] सम्बुद्धिनिमित्तक जो प्रोकारान्त शब्द उसकी प्रगृह्य संज्ञा होती है, [शाकल्यस्य] शाकल्य प्राचार्य के मत में, [अनार्षे] अनार्ष == अवैदिक (मन्त्र से अन्यत्र, पदपाठ में जो इतिकरण है वह अनार्ष पद से यहां विवक्षित है) [इतौ] इति परे रहते ॥ मा यहां पाणिनि मुनि ने शाकल्य का मत प्रगृह्य संज्ञा का दिखाया है । सो अन्यों के मत में तो प्रगृह्य संज्ञा नहीं होगी, अतः विकल्प से दो उदाहरण बनेंगे। यहां से ‘शाकल्यस्य’ ‘इतौ’ आना’ की अनुवृत्ति १।१।१७ तक जायेगी। उस ऊँ ॥११॥१७॥ र उत्रः ६।१।। ऊ लुप्तविभक्तिकम् ॥ अनु०-शाकल्यस्य, इतौ, अना, प्रगृह्यम्।। अर्थः-उञः प्रगृह्यसंज्ञा भवति, तस्य स्थाने ‘ऊ” प्रादेशश्च प्रगृह्यसंज्ञको भवति, शाकल्यस्याचार्यस्य मतेन, अनार्षे इतौ परतः ।। उदा० - उ इति । विति । ऊँ इति ।। __भाषार्थ:- [उनः] उञ् की प्रगृह्य संज्ञा होती है शाकल्य प्राचार्य के मत में, तथा उस के स्थान में प्रगृह्यसंज्ञक [ऊ] ऊ प्रादेश शाकल्य आचार्य के मत में होता है, अनार्ष ‘इति’ परे रहने पर ॥ यहां शाकल्य प्राचार्य के मत में ‘उ इति’ में इको यणचि (६।११७४) से प्राप्त सन्धि का निषेध प्रगृह्य संज्ञा होने से पूर्ववत हो गया। अन्यों के मत में सन्धि होकर ‘विति’ बना । अब ‘उ’ के स्थान में ऊँ’ प्रादेश शाकल्याचार्य के मत में होकर ‘ॐ इति’ तथा दूसरों के मत में ‘विति’ भी बना। इस प्रकार कुल तीन रूप बनते हैं। शाकल्य प्राचार्य के मत में ‘ॐ’ प्रादेश बिना किये ‘उ इति’, एवं आदेश करके ‘ॐ इति’। ये दो रूप महाभाष्यकार के योगविभाग करने से सुस्पष्ट सिद्ध होते हैं, जो कि शङ्कासमाधान का विषय होने से यहां नहीं बताया जा सकता। उञ् में अकार अनुबन्ध है, सो उसका हलन्त्यम् (१।३.३) से इत् संज्ञा एवं लोप हो जायेगा। ईदूतौ च सप्तम्यर्थे ॥ ११॥१८॥ ईदूतौ ११२॥ च अ० ॥ सप्तम्यर्थे ७।१॥ स० - ईच्च ऊच्च == ईदूतौ, इतरेतर योगद्वन्द्वः । सप्तम्या अर्थः सप्तम्यर्थः, तस्मिन सप्तम्यर्थे, षष्ठीतत्पुरुषः । अनु० -प्रगृह्यम् ॥ अर्थः-सप्तम्यर्थे वर्तमानौ ईकारान्त-ऊकारान्तौ शब्दौ प्रगृह्यसंज्ञको अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती । [प्रथम: व्य भवतः ।। उदा०-सोमो गौरी अधिश्रितः । अध्यस्यां मामकी तनू-मामकी इति, तनू इति ॥ भाषार्थ:- [सप्तम्यर्थे ] सप्तमी के अर्थ में वर्तमान [ ईदूतौ ] ईकारान्त ऊकारान्त शब्दों की प्रगृह्य संज्ञा होती है ।। दप ,देय हित्वा दाधाध्वदाप् ॥११॥१६॥ दाधा, दाधाः १॥३॥ घु ११ ॥ अदाप् १२१॥ स०-दाश्च धौ चेति दाधाः, इतरेतर योगद्वन्द्वः । दाप च दैप् च=दाप, न दाप अदाप, नञतत्पुरुषः ॥ अर्थः-दारूपाः धारूपौ च धातवो घुसंज्ञका भवन्ति, दापदैपौ वर्जयित्वा ॥ दारूपाश्चत्वारो धातवः -डुदाञ् दाने, दाण दाने, दोऽवखण्डने, देङ रक्षणे इति । धारूपावपि द्वौ धातू डुधाज धारणपोषणयोः, धेट पाने इति’। उदा०-प्रणिददाति, प्रणिदीयते, प्रणिदाता। प्रणियच्छति । प्रणिद्यति । प्रणिदयते । प्रणिदधाति, प्रणिधीयते, प्रणिधाता । प्रणिधयति । देहि । धेहि ॥ भाषार्थ:-[ दाधाः ] दा रूपवाले जिनका ‘दा’ रूप बन जाता है (अनु बन्धादि लोप होकर), तथा ‘धा’ रूपवाले जिनका ‘धा’ रूप बन जाता है, धातुओं की [५] घु संज्ञा हो जाती है, [अदाप] दाप (लवने) और दैप (शोधने ) इन दो धातुओं को छोड़ कर ॥ प्राधन्तवदेकस्मिन् ॥ १।१।२०॥ अ आद्यन्तवन अ० ॥ एकस्मिन् ७।१॥ स०-पादिश्च अन्तश्च =प्राद्यन्ती, इतरे. तरयोगद्वन्द्वः । प्राद्यन्तयोरिव आद्यन्तवत, सप्तम्यर्थे वतिप्रत्ययः (५।१।११५)। प्रति देशसूत्रमिदम ॥ अर्थः-एकस्मिन्नपि प्रादाविव अन्त इव च कार्य भवति ॥ उदा. प्रौपगवः, पाभ्याम् ॥ भाषार्थः-यह प्रतिदेश सूत्र है। [एकस्मिन] एक में भी [आद्यन्तवत् प्रादि और अन्त के समान कार्य हो जाते हैं । जिससे पहिले कोई वर्ण न हो, वह ‘पादि’ कहलाता है। जिसके पीछे कोई वर्ण न हो वह ‘अन्त’ कहलाता है। इस प्रकार प्रादि और अन्त का व्यवहार दो या दो से अधिक वर्ण के होने पर ही सम्भव है । पर यदि कोई वर्ण एक ही हो, वहां पर यदि कोई कार्य प्रादि को कहें या अन्त को कहें, तो वह कैसे हो क्योंकि वह अकेला है, न प्रादि का है, न अन्त का । सो अकेले में भी प्रादि और अन्त का व्यवहार मान कर कार्य हो जाये, इसलिये यह सूत्र बनाया है। लोक में भी यदि किसी का एक ही आद पाद:] प्रथमोऽध्यायः पुत्र, हो तो यही उसका छोटा एवं वही उसका बड़ा मान लिया जाता है। इसी प्रकार २ शास्त्र में भी एक में ही प्रावि और अन्त का अतिदेश कर दिया । तरप्तमपौ घः ॥१।१।२१॥ 4 → तर आप तरप्तमपी ११२॥ घः ११॥ स०-तरप च तमप चतरप्तमपौ, इतरेतर योगद्वन्द्वः॥ अर्थः-तरप्तमपौ घसंज्ञको भवतः ॥ उदा०-कुमारितरा, कुमारितमा । ब्राह्मणितरा, ब्राह्मणितमा ॥ _भाषार्थ:–[तरपतमपौ] तरप् और तमप् प्रत्ययों को [घः]घ संज्ञा होती है। w , बहगणवतुडति संख्या ॥१॥२२॥ डात बहुगणवतुडति १३१॥ संख्या ११॥ स०-बहुश्च गणश्च वतुश्च डतिश्च =बहु गणवतुडति, समाहारद्वन्द्वः ।। अर्थः-बहुगणशब्दो, वतुडतिप्रत्ययान्तौ च शब्दौ संख्या संज्ञका भवन्ति।। उदा०-बहुकृत्वः, बहुधा, बहुकः, बहुशः। गणकृत्वः, गणधा, गणकः, गणशः। तावत्कृत्वः, तावधा, तावत्कः, तावच्छः । कतिकृत्वः, कतिधा, कतिकः, कतिशः ॥ संख्या - ब, गण, gu, डी3 भाषार्थ:-[बहुगणवतुडति] बहु गण शब्दों की, तथा वतुप और डति प्रत्ययान्त शब्दों की [संख्या] संख्या संज्ञा होती है ॥ यहां से ‘संख्या’ की अनुवृत्ति २।२।२४ तक जाती है । घट घ,ज- अन्न खणान्ता षट् ॥११॥२३॥ -23 हिडी काष्णान्ता १११॥ षट् १११॥ स.-षश्च नश्च =ष्णौ, ष्णौ अन्ते यस्याः सा ब्णान्ता, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अनु०- संख्या ।। अर्थ:-षकारान्ता नकारान्ता च या संख्या सा षट्संज्ञिका भवति ॥ उदा०—षकारान्ता–षट् तिष्ठन्ति, षट् पश्य । नकारान्ता-पञ्च सप्त नव दश॥ भाषार्थ:-[ष्णान्ता] षकारान्त तथा नकारान्त जो संख्यावाची शब्द हैं,उनकी [षट्] षट् संज्ञा होती है । यहां से ‘षट’ को अनुवृत्ति १।१।२४ तक जाती है ॥ फ्ट यति 31 इति च ॥१।१।२४।। ।। डति ११॥ च अ०॥ अनु०-षट, संख्या ॥ अर्थ:-डतिप्रत्ययान्ता संख्या षटसंज्ञिका भवति ॥ उदा०–कति तिष्ठन्ति, कति पश्य ॥ ___भाषार्थ:- [इति] उतिप्रत्ययान्त संख्यावाची शब्द की [च] भी घट संज्ञा होती है ॥ कति की सिद्धि परि० १३१।२२।। में देखें। यहां कति के आगे पूर्ववत् जस् या शस माया, तो प्रकृत सूत्र से षट्संज्ञा होने से षड्भ्यो लुक (७।१।२२) से लुक हो गया, यही षट् संज्ञा का प्रयोजन है । पष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः निष्ठा १६ हसवत क्तक्तवत निष्ठा ॥११॥२५॥
  • तक्तवतू १।२।। निष्ठा १२१स–क्तश्च क्तवतुश्च =क्तक्तवतू इतरेतरयोग द्वन्द्वः । अर्थः–क्तक्तवतू प्रत्ययौ निष्ठासंज्ञको भवतः ॥ उदा०—पठितः, पठितवान् । चितः चितवान् । स्तुतः स्तुतवान् । भिन्न: भिन्नवान् । पक्वः पक्ववान् ॥ भाषार्थः- [क्तक्तवतू ] क्त और क्तवतु प्रत्ययों को [निष्ठा] निष्ठा संज्ञा होती है ॥ सवनीन→६सव… 3सदीनि सर्वनामानि ॥२॥२६॥ सर्वादीनि २३॥ सर्वनामानि १३॥ स.-सर्व प्रादिर्येषां तानीमानि सर्वादीनि, बहुव्रीहिसमासः ॥ अर्थः-सर्वादिशब्दानां सर्वनामसंज्ञा भवति ॥ उदा०-सर्वे, सर्वस्मै, सर्वस्मात्, सर्वस्मिन, सर्वेषाम् , सर्वकः । विश्वे, विश्वस्मै, विश्वस्मात, विश्वस्मिन्, विश्वेषाम, विश्वकः॥ भाषार्थ:- [सर्वादीनि] सर्वादिगण’ में पढ़े शब्दों को [सर्वनामानि] सर्वनाम संज्ञा होती है ॥ यहां से ‘सर्वनामानि’ को अनुवृत्ति १।१।३५ तक जाती है, तथा ‘सर्वादीनि’ की अनुवृत्ति १२१॥३१ तक जाती है ।। वीसिळ…3विभाषा दिक्समासे बहुव्रीहौं ॥११॥२७॥ 3
  • सर्वनाम विभाषा ११॥ दिक्समासे ११ । बहुव्रीहौ ७।१।। स० –दिशां समासः दिक् समासः, तस्मिन् दिक्समासे, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु- सर्वादीनि, सर्वनामानि ॥ अर्थः–दिकसमासे बहुव्रीहौ सर्वादीनि सर्वनामसंज्ञकानि विभाषा भवन्ति ।। उवा० -उत्तरपूर्वस्यै, उत्तरपूर्वायै । दक्षिणपूर्वस्यै, दक्षिणपूर्वायै। उत्तरपूर्वस्याः, उत्तर पूर्वायाः । दक्षिणपूर्वस्याः, दक्षिणपूर्वायाः ॥ भाषार्थः - [दिक्समासे] दिशावाची [बहुव्रीहौ] बहुव्रीहि समास में सर्वादियों की सर्वनाम संज्ञा [विभाषा] विकल्प से होती है । प्रागे न बहुव्रीही (१।१।२८) से बहुव्रीहि समास में सर्वनाम संज्ञा का नित्य प्रतिषेध करेंगे, पर यहां दिगुपदिष्ट (२।२।२६) बहुव्रीहि समास में विकल्प से सर्व नाम संज्ञा हो, इसके लिये यह सूत्र है। हि सर्व… सर्वगान बहुव्रीहौ ॥१।१।२८।। न अ० ॥ बहुव्रीहिौ ७१॥ अनु०-सर्वादीनि, सर्वनामानि ॥ अर्थः–बहुव्रीहौ १. सब गणशब्द गणपाठ में देखें, जो काशिका में भी तत्तत् सूत्र में दिखायें हैं। who पादः ] प्रथमोऽध्यायः । समासे सर्वांदीनि सर्वनामसंज्ञकानि न भवन्ति ॥ उदा.-प्रियविश्वाय, प्रियोभयाय । द्ववन्याय, त्र्यन्याय ॥ भाषार्थ:- [बहुव्रीहौ] बहुव्रीहि समास में सर्वादियों की सर्वनाम संज्ञा [न] नहीं होती ॥ यहां से ‘न’ को अनुवृत्ति १।१।३१ तक जाती है ॥ तृतीयसनास सते…3 तृतीयासमासे ॥ १।१।२६।। सतमाम तृतीयासमासे ७।१।। स०-तृतीयायाः समासः तृतीयासमासः, तस्मिन् तृतीया समासे, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु.-न, सर्वादीनि, सर्वनामानि ॥ अर्थः-तृतीयासमासे सर्वादीनि सर्वनामसंज्ञकानि न भवन्ति ॥ उदा०–मासपूर्वाय, संवत्सरपूर्वाय । द्वघहपूर्वाय, त्र्यहपूर्वाय ।। _ भाषार्थ:-[तृतीयासमासे] तृतीया तत्पुरुष समास में सर्वादियों की सर्वनाम संज्ञा नहीं होती। द्वन्द्वे च ॥ १ 1) ०॥ इन्ट सर्व…3*सर्वनाम द्वन्द्वे ७॥१॥ च अ०॥ अनु०-न, सर्वादीनि, सर्वनामानि ॥ अर्थ:-द्वन्द्व समासे सर्वादीनि सर्वनामसंज्ञकानि न भवन्ति ।। उदा०-पूर्वापराणाम् । दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम् । कतरकतमानाम् ।। या भाषार्थ:-[द्वन्द्वे] द्वन्द्व समास में [च] भी सर्वादियों की सर्वनाम संज्ञा नहीं होती॥ माछा यहां से ‘द्वन्द्वे’ की अनुवृत्ति १३१॥३१ तक जायगी । सीमा नाकार पाली समसद विभाषा जसि ॥११॥३१॥ जय विभाषा १११॥ जसि ७।१।। अनु०-द्वन्द्वे, न, सर्वादीनि, सर्वनामानि । अर्थ: -द्वन्द्वे समासे जसि सर्वादीनि सर्वनामसंज्ञकानि विभाषा न भवन्ति ॥ उदा० कतरकतमे कतरकतमाः । दक्षिणपूर्वे दक्षिणपूर्वाः ॥ भाषार्थः-द्वन्द्व समास में सर्वादियों को सर्वनामसंज्ञा [जसि] जस् सम्बन्धी कार्य में [विभाषा] विकल्प से नहीं होती ॥ यहां से ‘विभाषा जसि’ की अनुवृत्ति १३१३३५ तक जाती है । प्रथमचरमतयाल्पार्धकतिपयनेमाश्च ॥११॥३२॥ प्रथमचरमतयाल्यार्घकतिपयनेमाः ११३ ॥ च अ० ॥ स०-प्रथमश्च चरमश्च ३ प्रव्यमवरम तय,अल्प ,अध, कतिपयमा ६ सर्व … 3 -,# सर्वनाम जम् - संधी अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः तयश्च अल्पश्च अर्धश्च कतिपयश्च नेमश्च =प्रथम “नेमाः,इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-विभाषा जसि, सर्वनामानि । अर्थ:-प्रथम, चरम, तयपप्रत्ययान्त, अल्प, अर्ध, कतिपय, नेम इत्येते शब्दा जसि विभाषा सर्वनामसंज्ञका भवन्ति ॥ उदा०-प्रथमे प्रथमा: । चरमे चरमा: । द्वितये द्वितयाः । अल्पे अल्पाः । अर्धे अर्धाः । कतिपये कति पयाः। नेमे नेमाः॥ोहाEिTD 9 भाषार्थ:-[प्रथम नेमाश्च] प्रथम, चरम, तयप्प्रत्ययान्त शब्द, अल्प, अर्ध, कतिपय तथा नेम इन शब्दों की जस-सम्बन्धी कार्य में विकल्प करके सर्वनाम संज्ञा होती है। मानातिकमा अकिसी कि भाग उदा०-प्रथमे प्रथमाः (पहिले) । चरमे चरमाः (अन्तिम)। द्वितये द्वितयाः (दो अवयववाले ) । अल्पे अल्पाः (न्यून) । अर्धे अर्धाः (माघे) । कतिपये कति पयाः (कई एक) । नेमे नेमाः (प्राधे) । यहां सर्वनामसंज्ञा पक्ष में सर्वत्र पूर्ववत् जसः शी (७।१।१७) से ‘शी’ होकर ‘प्रथम प्रादि बनता है । तथा दूसरे पक्ष में जब सर्वनाम संज्ञा न हुई, तो प्रथमाः’ प्रादि बना । परिशिष्ट १०१।३१ के समान ही सिद्धियाँ जानें ॥ ‘द्वितये’ इस उदाहरण में संख्याया अवयवे तयप् (५।२।४२) से तयप् हो जाता है । कीशिष्ट ope OPPOSJe पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यावस्थायामसंज्ञायाम् ॥११॥३३॥ May |पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि १॥ ३ ॥ व्यवस्थायाम् ॥ १॥ असंज्ञायाम् ७१॥ स०-पूर्वं च परं च अवरं च दक्षिणं च उत्तरं च अपरं च अधरञ्च = पूर्वपरावर ….. घराणि, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । न संज्ञा असंज्ञा, तस्याम् असंज्ञायाम्, नञ्तत्पुरुषः ।। अनु०-विभाषा जसि, सर्वनामानि ।। अर्थः-पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर इत्येतानि जसि विभाषा सर्वनामसंज्ञकानि भवन्ति संज्ञाभिन्नव्यव स्थायाम् ॥ उदा.-पूर्वे पूर्वाः, परे पराः, अवरे अवराः, दक्षिणे दक्षिणाः, उत्तरे उत्तराः, अपरे अपरा: । अधरे अधराः ॥ डी माकन भाषार्थः-[पूर्व… धराणि] पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर इन शब्दों को जस्-सम्बन्धी कार्य में विकल्प से सर्वनाम संज्ञा होती है, [व्यवस्थायाम संज्ञायाम्] संज्ञा से भिन्न व्यवस्था हो तो ॥ म म
  • उदा०- पूर्वे पूर्वाः (पूर्व वाले) । परे पराः ( बादवाले )। प्रवरे अवराः (पहिले वाले) । दक्षिणे दक्षिणाः (दक्षिण वाले)। उत्तरे उत्तराः (उत्तरवाले)। अपरे अपराः (दूसरे) । अधरे अधराः (नीचे वाले) । सिद्धियां सब पूर्ववत् जानें । सर्वनाम संज्ञा पक्ष में जसःशी (७१।१७) से जस को शी हो जाता है । नि कामी 3 1915 -६६… प्रथमोऽध्यायःणमा पाद:] RP स्वमज्ञातिधनाख्यायाम ॥शश३४॥ स्वम् ११॥ अज्ञातिधनाख्यायाम् ७।१।। स०-ज्ञातिश्च धनं च ज्ञातिधने, ज्ञातिधनयोः आख्या ज्ञातिधनाख्या, द्वन्द्वगर्भषष्ठीतत्पुरुषः । न ज्ञातिधनाख्या अज्ञाति धनाख्या, तस्याम् अज्ञातिधनाख्यायाम, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-विभाषा जसि, सर्व नामानि ॥ अर्थः-अनेकार्थोऽयं ‘स्व’शब्दः, ज्ञाति-धन-प्रात्मीयवाची । ज्ञाति धनाभिधानभिन्नस्य स्वशब्दस्य जसि विभाषा सर्वनामसंज्ञा भवति ॥ उदा०-स्वे पुत्राः, स्वाः पुत्राः । स्वे गावः, स्वा गावः । प्रात्मीया इत्यर्थः ॥ भाषार्थ:–[स्वम ] स्व शब्द को जस सम्बन्धी कार्य में विकल्प से सर्वनाम संज्ञा होती है, [अज्ञातिधनाख्यायाम ] ज्ञाति तथा धन की प्राख्या को छोड़कर ।। ‘स्व’ शब्द के अनेकार्थवाची होने से सब अर्थों में सर्वनाम संज्ञा ही प्राप्त थी। अतः ज्ञाति और धन को छोड़कर कहा । अर्थात् ज्ञाति और धन को कहने में सर्वनाम संज्ञा न हो, अन्य अर्थों में हो। उदा०-स्वे पुत्राः, स्वाः पुत्राः (अपने पुत्र) । स्वे गावः, स्वाः गावः (अपनी गायें) । सिद्धि पूर्ववत् ही जानें ॥ Retीडाकाजी hthapa अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः ॥१।१३।। __ अन्तरम् १॥१॥ बहियोंगोपसंव्यानयोः ७।२॥ बहिरित्यनेन योगः = बहिर्योगः, उपसंवीयत इत्युपसंव्यानम् ॥ स०-बहियोगश्च उपसंव्यानं च =बहियोगोपसंव्याने तयोः बहिर्योगोपसंव्यानयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-विभाषा जसि, सर्वनामानि ॥ अर्थः - बहिोंगे उपसंव्याने च गम्यमानेऽन्तरशब्दस्य जसि विभाषा सर्वनाम-संज्ञा भवति ॥ उदा०-बहिोंगे-अन्तरे गृहाः, अन्तरा गृहाः। उपसंव्याने—अन्तरे शाटकाः, अन्तराः शाटकाः ।। मग भाषार्थ:-[बहिर्योगोपसंव्यानयोः] बहिर्योग तथा उपसंव्यान गम्यमान होने पर [अन्तरम्] अन्तर शब्द की जस सम्बन्धी कार्य में विकल्प करके सर्वनाम संज्ञा होती है । उदा०-अन्तरे गृहाः, अन्तरा गृहाः (नगर या ग्राम के बाहर चाण्डालादिकों के गृह) । अन्तरे शाटकाः, अन्तराः शाटकाः (परिधानीय=अन्दर पहिनने का वस्त्र, इसमें चादर नहीं ली जायेगी)। सिद्धि पूर्ववत् ही जानें ॥ स्वरादिनिपातमव्ययम् ॥११॥३३॥ स्वरादिनिपातम् ११॥ अव्ययम् ११॥ स०-स्वर् प्रादिर्येषां ते स्वरादयः, ६ निपात, वर… 3 3 - अध्याय अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती २० [प्रथमः स्वरादयश्च निपाताश्च स्वरादिनिपातम्, बहुव्रीहिगर्भः समाहारद्वन्द्वसमासः ॥ अर्थः स्वरादिशब्दरूपाणि निपाताश्चाव्ययसंज्ञकानि भवन्ति ॥ उदा०-स्वरादि:-स्वर् प्रातर् । निपाता:-च, वा, ह ॥ प्राग्रीश्वरान्निपाताः (१।४।५६) इत्यत: अधिरी श्वरे (१।४।६६) इति यावत् निपातसंज्ञां वक्ष्यति । तेषां निपातानामत्राव्ययसंज्ञा बेदितव्या ॥ गाना PAg, शशाशायफोहर लाश भाषार्थ:-[ स्वरादिनिपातम् ] स्वरादिगणपठित शब्दों की, तथा निपातों को [अव्ययम्] अव्यय संज्ञा होती है ॥ प्राग्रीश्वरान्निपाताः से लेकर अधिरीश्वरे तक निपात संज्ञा कही है। उन निपातों को यहां अव्यय संज्ञा भी कहते हैं । उदा०-स्वर् (सुख) । प्रातर् (प्रातः) । च (और)। वा (अथवा) ।ह (निश्चय से) ॥ यहां सर्वत्र अव्यय संज्ञा होने से स्वादि विभक्तियों का अव्यया दाप्सुपः ( २।४।८२ ) से लुक् (= प्रदर्शन ) हो जाता है। यही अव्यय संज्ञा का प्रयोजन है ॥ यहां से ‘अव्ययम्’ को अनुवृत्ति ११११४० तक जाती है । अल्प-विभक्ति तदित = अजय । तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ॥११॥३७।। पुतद्धितः १११॥ च अ०॥ असर्वविभक्तिः ११॥ स०-नोत्पद्यते सर्वा विभक्ति यस्मात् सोऽसर्वविभक्तिस्तद्धितः, बहुव्रीहिः ॥ अनु०-अव्ययम् ॥ अर्थः–असर्व विभक्तिस्तद्धितप्रत्ययान्तः शब्दोऽव्ययसंज्ञको भवति ॥ उदा०-ततः । यतः । तत्र । यत्र । तदा । यदा। सर्वदा । सदा । विना । नाना ॥ 9 भाषार्थ:- [असर्वविभक्तिः] जिससे सारी विभक्ति (=त्रिक) उत्पन्न न हो, ऐसे [तद्धितः] तद्धितप्रत्ययान्त शब्द को [च] भी अव्यय संज्ञा होती है ॥ ज्ञान यहां महाभाष्यकार ने अव्यय संज्ञा के प्रयोजक तद्धित-प्रत्ययों का परिगणन किया है, जो इस प्रकार है-तसिलादयः प्राक् पाशपः (पञ्चम्यास्तसिल २३७) से लेकर (याप्ये पाशप् ५।३।४७) तक । शस्प्रभृतिभ्यः प्राक् समासान्तेभ्यः (बह्व ल्पार्थाच्छस्कारकादन्यतरस्याम् ५।४।४२ ) से लेकर ( समासान्ता: ५॥४॥६८) तक । मान्त:-अम्, प्राम् ( अमु च च्छन्दसि ॥४॥१२, किमेत्तिङव्ययघादाम्व द्रव्यप्रकर्षे ५।४।११) । तसिवती-(तसिश्च ४।३।११३, तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः ५।१।११४) । कृत्वोऽर्थाः–( संख्यायाः क्रियाऽभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच् ५।४।१७, द्वित्रिचतुर्म्यः सुच् ५।४।१८, विभाषा बहोर्धाऽविप्रकृष्टकाले २४।२०)। नानाजो-ना नाम् (विनभ्यां नानाजी न सह ५।२।२७) ॥ सोना पादः ] प्रथमोऽध्यायः पर कन्मेजन्तः ॥११॥३८॥ कृत् १११॥ मेजन्तः ११॥ स०-मश्च एच् च मेचौ, मेचावन्तेऽस्य स मेजन्तः, बहुव्रीहिः ॥ मनु-अव्ययम् ॥ अर्थः-कृद् यो मकारान्त एजन्तश्च, तदन्तं शब्दरूप मव्ययसंज्ञकं भवति ॥ उदा-अस्वाद्वी स्वाद्वीं कृत्वा भुङ्क्ते =स्वादु’कारं भुङ क्ते। सम्पन्नंकारं भुङ्क्ते । लवणंकारं भुङ्क्ते । उदरपूरं भुङ्क्ते । एजन्तः– वक्षे रायः । ता वामेषे रथानाम । क्रत्वे दक्षाय जीवसे । ज्योक च सूर्य दृशे । म्लेच्छितवै ॥ भाषार्थः-[कृत् ] कृत् जो [मेजन्त:] मकारान्त तथा एजन्त, तदन्त शब्द- पद रूप की अव्यय संज्ञा होती है । म, ए- अन्तवाले कृत - अध्याय सक्त्वातोसुन्कसुनः ॥११॥३६॥ क्त्वातोसुनकसुनः ११३॥ स०-क्त्वा च तोसुश्च कसुश्च क्त्वातोसुनकसुनः, RICA इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-अव्ययम्॥ अर्थः–क्त्वा तोसुन् कसुन इत्येवमन्ता: शब्दा अव्ययसंज्ञका भवन्ति ।। उदा०—क्त्वा-पठित्वा, चित्वा, जित्वा, कृत्वा, हृत्वा । तोसुन -पुरा सूर्यस्योवेतोराधेयः (का० सं० ८।३) । कसुन्-पुरा करस्य विसृपो विरप्शिन् (य० १।२८) ॥ महान भाषार्थ:-[क्त्वातोसुनकसुन: ] क्त्वा तोसुन्ः कसुन् प्रत्ययान्त शब्दों की अव्यय संज्ञा होती है ॥ रम् । विक्रवातोसन कसन 3-अव्यय प्रिव्यायीभावश्च ॥११॥४०॥ 13 अव्ययीभावः शशाच अ०॥ अनु०-अव्ययम् ।। अर्थः-अव्ययीभावसमासो ऽव्ययसंज्ञको भवति ॥ उदा०-उपाग्नि, प्रत्यग्नि, अधिस्त्रि || भाषार्थ:- [अव्ययीभावः] अव्ययीभाव समास को [च] भी अव्यय संज्ञा होती है ॥ अलायीभाव समास 3 - अव्यय सास→ शिशि सर्वनामस्थानम् ॥१॥१॥४१॥ = सर्वनाम हो कशि १।१।। सर्वनामस्थानम् ११॥ अर्थः-शि =जश्शसोः शिः (१।२०) इत्यनेन य: ‘शिः प्रादेशः, तस्य सर्वनामस्थानसंज्ञा भवति ॥ उदा०-कुण्डानि, वनानि । दधीनि, मधूनि । त्रपूणि, जतूनि ॥ विषयमा गगाने भाषार्थ:-[शि] ‘शि’ को [सर्वनामस्थानम्] सर्वनामस्थान संशा होती है । जश्शसोः शिः (७।१।२०) से जो जस और शस के स्थान में ‘शि’ प्रादेश होता है, उसका यहां ग्रहण है ॥ यहां से ‘सर्वनामस्थानम्’ की अनुवृत्ति १११४२ तक जाती है । अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथम: सर्वनाम - अनपंसा सु, औ, म् अभ,और 3 ७ सुडनपुसकस्य ॥१॥१॥४२॥ सुट १३१॥ अनपुसकस्य ६।१॥ स०-ने नपुसकम =अनपुसकम, तस्यान पुसकस्य, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-सर्वनामस्थानम् ॥ अर्थः–नपुसकभिन्नसम्बन्धी य: सुट तस्य सर्वनामस्थानसंज्ञा भवति ॥ ‘सुट’ इत्यनेन सु इत्यारभ्य औटपर्यन्तं प्रत्याहारो गृह्यते । तत्र च, सु प्रो जस् अम् प्रौट इति पञ्च प्रत्ययाः समाविष्टाः सन्ति ॥ उदा०- राजा राजानौ राजानः राजानम राजानौ ।। कर या भाषार्थ:-[अनपुसकस्य] नपुसकलिङ्ग से भिन्न जो [सुट्] सुट् उसकी सर्वनामस्थान संज्ञा होती है । यहां सु से लेकर प्रौट पर्यन्त पांच प्रत्ययों का सुद प्रत्याहार से ग्रहण है ॥ xsi विभाषा-8न,वा न वेति विभाषा ॥१॥१॥४३॥ न अ० ॥ वा अ०॥ इति अ०॥ विभाषा ११॥ अर्थः-‘न’ इति निषेधार्थः, ‘वा’ इति विकल्पार्थः, अनयोनिषेधविकल्पार्थयोविभाषा संज्ञा भवति।। उदा०-शुशाव, शिश्वाय । शुशुवतुः, शिश्वियतुः । दक्षिणपूर्वस्यै, दक्षिणपूर्वाय ।।91am) छ । भाषार्थ:-[न वेति] =निषेध, वा=विकल्प इन अर्थों की [विभाषा] FESS विभाषा संज्ञा होती है ॥
  • विििवशेषः- यहां ‘न’ और ‘वा’ इन शब्दों की विभाषा संज्ञा नहीं होती, अपितु ‘न’ का अर्थ जो निषेध, ‘वा’ का अर्थ जो विकल्प, इन अर्थों को विभाषा संज्ञा होती है। सूत्रों में ‘इति’ पद जहां लगता है, वहां उस शब्द के अर्थ का बोध कराता है, स्वरूप का नहीं | अतः यहां नवेति में ‘इति’ शब्द अर्थ का बोधक है ॥ अंत,,ल-1,3,इग्यणः सम्प्रसारणम् ॥११॥४४॥ प्यों इक शशायणः ६१॥ सम्प्रसारणम् १११॥ अर्थः-यण: (-य व र ल) यण इक स्थाने य इक (=इ उ ऋ लु) (भूतो भावी वा) तस्य सम्प्रसारणसंज्ञा भवति ॥ पर उदा०-उक्तः, उक्तवान् । सुप्तः, सुप्तवान् । इष्टः, इष्टवान् । गृहीतः,गृहीतवान्। क→ 3 भाषार्थ:- [यणः] यण के स्थान में जो [इक्] इक वह [सम्प्रसारणम् ] २ . सम्प्रसारणसंज्ञक होता है । यहां यण के स्थान में जो इक् वर्ण उसकी, तथा ‘यण’ के स्थान में जो इक करना इस वाक्यार्थ की भी सम्प्रसारण संज्ञा होती है। पादः] प्रथमोऽध्यायः आदि ट-7 [परिभाषा-प्रकरणम्]y अन्तई के-इतमाद्यन्तो टकितौ ॥१॥१॥४५॥ in अपर “आद्यन्ती १२२॥ टकितौ ११२॥ स.-पादिश्च अन्तश्च प्राद्यन्ती, इतरेतरयोग द्वन्द्वः । टश्च कश्च टकौ, टको इतौ ययोरिति टकितौ, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः॥ अर्थः षष्ठीनिर्दिष्टस्य ‘टित्’ आगम आदिर्भवति, ‘कित’ आगमोऽन्तो भवति ॥ उदा०-टित् -पठिता, भविता । कित्-त्रापुषम, जातुषम् । जटिलो भीषयते, मुण्डो भीषयते ।।
  • भाषार्थ:-षष्ठीनिर्दिष्ट को जो [टकितौ] टित आगम तथा कित् प्रागम कहा गया हो, वह क्रम से उसका [आद्यन्तौ] आदि और अन्त अवयव हो । को यहां भविता में तास प्रार्धधातुक को आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७।२।३५) से कहा हुअा ‘इट्’ उसका आदि अवयव बनता है, और भीषयते में षुक् ‘भी’ का अन्तिम अवयव बनता है । यह सूत्र षष्ठी स्थानेयोगा (१।१।४८) का पूर्व अपवाद है ॥ अन्त्य भय + मि मिदचोऽन्यात् परः ॥११॥४६॥ मित् ११॥ अचः ६।१।। अन्त्यात ५॥१॥ परः १।१॥ स-म इत् यस्य स मित, बहुव्रीहिः ।। अन्ते भवः अन्त्यः, तस्मात् अन्त्यात ॥ अर्थः-अचां सन्निविष्टानां योऽन्त्योऽच् तस्मात् परो मित् भवति ॥ उदा०-भिनत्ति, छिनत्ति । रुणद्धि । मुञ्चन्ति । वन्दे मातरम् । कुण्डानि, वनानि । यशांसि, पयांसि ॥ भाषार्थः-[अचः] अचों के बीच में जो [अन्त्यात् ] अन्तिम अच् उससे [पर:] परे [मित्] मित् (मकार जिसका इत् हो) होता है । यह सूत्र मागे आने वाले १११४८, तथा प्रत्ययः परश्च (३।१।१,२) सूत्रों का अपवाद है । प्रत्यय होने के कारण ‘इनम्’ प्रादियों को परे होना चाहिये था, पर इस सूत्र से मित् होने से अन्त्य अच से परे हो जाता है ॥रका र Ho एच इग्घ्रस्वादेशे ॥११॥४७॥ ओ र एच: ६।१।। इक् १३१।। ह्रस्वादेशे ७।१॥ स० - ह्रस्वश्चासावादेशश्च ह्रस्वा देशः, कर्मधारयः ।। अर्थः-एच: स्थाने ह्रस्वादेशे कर्तव्ये इग् एव ह्रस्वो भवति, नान्यः ॥ उदा०-अतिरि कुलम् । अतिनु कुलम् । उपगु ॥… भाषार्थः- [एचः] एच् के स्थान में [ह्रस्वादेशे] ह्रस्वादेश करने में [इक्] इक् ही ह्रस्व हो। अन्य नहीं। इस सूत्र की प्रवृत्ति नियमरूप से होती है, विधिरूप से नहीं । नियम प्राप्तिपूर्वक होता है, अतः एच के स्थान में जो अन्तरतम (अ,इ,उ) प्राप्त हुए, उन्हीं का नियम किया गया। इस प्रकार यहां यथासंख्य प्रादेश नहीं होता। अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ प्रथम: जयपषष्ठी स्थानेगोगा ॥२१४८॥ ond षष्ठी ११॥ स्थानेयोगा ॥१॥ स-स्थाने योगोऽस्याः सेयं स्थानेयोगा, बहुव्रीहिः । अत्र निपातनात् सप्तम्या अलग भवति ॥ अर्थ:-अस्मिन शास्त्रे अनियतयोगा (=पनियतसम्बन्धा) षष्ठी स्थानेयोगा मन्तव्या ॥ उदा०-भविता, भवितुम्, भवितव्यम् । वक्ता, वक्तुम्, वक्तव्यम् । दध्यत्र, मध्वत्र, पित्रर्थम्, लाकृतिः ।। 11 भाषार्थः- इस शास्त्र में अनियतयोगा (जिस षष्ठी का सम्बन्ध कहीं न जुड़ ता हो वह) [षष्ठी] षष्ठी [स्थानेयोगा] स्थानेयोगा==स्थान के साथ सम्बन्धवाली होती है ॥ षष्ठी के अनेक अर्थ होते हैं । जैसे-समीप, विकार, अवयव, स्व-स्वाम्यादि । उनमें से शब्द में जितने अर्थ सम्भव हैं, उन सभी के प्राप्त होने पर यह नियम किया गया है। जिस षष्ठी का कोई सम्बन्ध न जुड़ता हो, वह अनियतयोगा षष्ठी कह लाती है । उसका ‘स्थाने’ शब्द के साथ सम्बन्ध होता है । __ यहां से ‘स्थाने’ की अनुवृत्ति १॥ १॥ ५० तक जाती है, तथा ‘षष्ठी’ पद की अनुवृत्ति १।१।५४ तक जाती है ॥ जीस्थानेऽन्तरतमः ॥११११४६।। र स्थाने ७॥१॥ अन्तरतमः ११॥ सर्व इमेऽन्तराः, अयमेषामतिशयेनान्तर: अन्तरतमः==सदृशतमः । अतिशायने तमबिष्ठनौ (५।३३५५) इति तमप् प्रत्ययः ।। अनु०-स्थाने ।। अर्थः-स्थाने प्राप्यमाणानामन्तरतमः सदृशतम आदेशो भवति । प्रान्तयं चतुर्विधं भवति-स्थानकृतम्, अर्थकृतम्, गुणकृतम्, प्रमाणकृतञ्चेति ।। उदा० स्थानकृतम् – दण्डाग्रम् दधीदम् भानू दयः । अर्थकृतम्-अभवताम् , वात्तण्डययुवतिः । गुणकृतम् -भागः याग: त्यागः । प्रमाणकृतम् =अमुष्मै, अमूभ्याम् ॥ न प्रकार भाषार्थ:-[स्थाने] स्थान में प्राप्त होनेवाले प्रादेशों में जो स्थानी के [अन्तरतमः] सदृशतम=सब से अधिक समान हो, वह आदेश हो ॥ या पद उरण्रपरः ॥शश५०॥ 5 उ: ६।१॥ अण १।१॥ रपरः ११॥ स०-र: परो यस्मात् स रपरः, बहुव्रीहिः ।। अनु०—स्थाने ॥ अर्थः–ऋवर्णस्य स्थाने अण् (अ इ उ) प्रसज्यमान एव रपरो भवति ॥ उदा०–कर्ता हर्ता । कारकः हारकः। किरति गिरति । द्वैमातुरः त्रैमातुरः॥ AR( भाषार्थ:-[उः] ऋवर्ण के स्थान में [अण] प्रण (अ-इ-उ में से कोई अक्षर) प्राप्त हो, तो वह होते-होते ही [रपरः] रपरेवाला हो जाता है । पादः ] प्रथमोऽध्यायः यहां जब ऋ के स्थान में गुण वृद्धि प्राप्त होते हैं, तब ऋ का अन्तरतम (=सदृशतम) इनमें से कोई है नहीं, तो प्रकृत सूत्र से प्रा (अण) होते-होते रपर होकर अर् आर् बन जाते हैं । सो स्थानेऽन्तरतमः (१।१।४६ ) सूत्र लगकर अर् पार् गुण और वृद्धि होते हैं । यह बात समझ लेने की है कि गुण या वृद्धि होते-होते प्र पा रपर होते हैं, होने के पश्चात् नहीं । अलोऽन्त्यस्य ॥१॥१॥५१॥ अलः ६१॥ अन्त्यस्य ६३१॥ अनु०-षष्ठी॥ अर्थः–षष्ठीनिर्दिष्टस्य य आदेश उच्यते, सोऽन्त्यस्यालः स्थाने भवति ।। उदा०-द्यौः । सः। पञ्चगोणिः ॥ भाषार्थ:-षष्ठी विभक्ति से निर्दिष्ट को जो प्रादेश कहा जाता है, वह [अन्त्यस्य] अन्त्य [अलः] अल् के स्थान में होता है। यह सूत्र षष्ठी स्थानेयोगा - (११११४८) से प्राप्त कार्य का अनुसंहार अन्तिम अल में करता है। यहां से ‘अलः’ की अनुवृत्ति १०१५३, तथा ‘अन्त्यस्य’ की अनुवृत्ति १,११५२ तक जाती है। डिच्च ॥११॥५२॥ रामा। ङित् १११॥ च प० । स०-ङ इत् यस्य स ङित, बहुव्रीहिः ।। अनु० अलोऽन्त्यस्य, षष्ठी ॥ अर्थ:–षष्ठीनिर्दिष्टस्य यो ङिदादेश:, सोऽन्त्यस्यालः स्थाने भवति ॥ अनेकाल शित् सर्वस्य (१११३५४) इति वक्ष्यति, तस्यायं पुरस्तादपवादः । अर्थादनेकालपि सन् ङिदादेशोऽन्त्यस्याल: स्थाने भवति, न तु सर्वस्य ॥ उदा०-चेता, नेता । मातापितरौ। होतापोतारौ॥ कि भाषार्थः-[ङित] ङित् प्रादेश [च] भी अन्त्य अल के स्थान में होता है । अनेकाल शित् सर्वस्य (१।११५४) की प्राप्ति में यह पूर्व अपवाद सूत्र है । अर्थात् अनेकाल होने पर भी ङित् प्रादेश सब के स्थान में न होकर अन्त्य अल के स्थान में ही होता है । मन प्रादेः परस्य ।।१।११५३॥ * आदेः ६।१॥ परस्य ६।१॥ अनु०-अलः, षष्ठी ॥ अर्थः-परस्योच्यमानं कार्य पनि तस्यादेरल: स्थाने भवति ॥ तस्मादित्युत्तरस्य (१।१।६६) इति परस्य कार्य शिष्यते ॥ प्रलोऽन्त्यस्यायमपवादः ॥ उदा०-पासीनः । द्वीपम्, अन्तरीपम्, समीपम् ॥ अष्टाध्यायीप्रथमावृत्ती [प्रथम: भाषार्थ:-[परस्य] पर को कहा हुआ कार्य, उसके [आदेः] प्रादि अल् के स्थान में हो ॥ तस्मादित्युत्तरस्य (१।१।६६) सूत्र से पर को कार्य कहा गया है, वह अलोऽन्त्यस्य (१।११५१) से अन्तिम अल् को प्राप्त हुआ। यह सूत्र अलोऽन्त्यस्य का अपवाद है, अतः पर के अन्तिम अल को कार्य न होकर उस के प्रादि अल् को हुआ ॥ अनेकाशित् सर्वस्य ॥११॥५४॥ हो । अनेकाल शित् ११।। सर्वस्य ६॥१॥ स०-न एकः अनेकः, नञ्तत्पुरुषः, अनेकः अल् यस्य स अनेकाल, बहुव्रीहिः । श् इत् यस्य स शित, बहुव्रीहिः। अनेकाल च शिच्च अनेकाशित, बहुव्रीहिगर्भ: समाहारद्वन्द्वः ॥ अनु०-षष्ठी ॥ अर्थः- अनेकाल शिच्च य आदेश: सः सर्वस्य षष्ठीनिर्दिष्टस्य स्थाने भवति ॥ अलोऽन्त्यस्य (१११॥ ५१) इति सूत्रस्यापवादसूत्रमिदम् ॥ उदा०–अनेकाल- भविता, भवितुम्, भवित व्यम् । पुरुषः । शित–कुण्डानि, वनानि ॥ (11) STS भाषार्थः-[ अनेकाशित् ] अनेक अल्वाला तथा शित् जो प्रादेश, वह [सर्वस्य]सारे षष्ठी-निर्दिष्ट के स्थान में होता है । यह सूत्र अलोऽन्त्यस्य(१।११५१) का अपवाद है । अर्थात् षष्ठी-निर्दिष्ट को कहे गये सब आदेश अन्त्य अल के स्थान में उस सूत्र से प्राप्त थे, इसने अनेकाल तथा शित् प्रादेशों को सब के स्थान में हों, ऐसा कह दिया । मायामाम [अतिदेश-प्रकरणम्] शक र स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ ।।१।१॥५५॥ स्थानिवत् अ०॥आदेश: १॥३॥ अनविधौ ७॥१॥स०-‘अलविधौ’ इत्यत्रार्था नुरोधात् चतुर्विधः समासः-अलः (१) परस्य विधिः = अलविधिः, पञ्चमी तत्पुरुषः । अलः (६।१) स्थाने विधिः=अलविधिः, षष्ठीतत्पुरुषः। अलि विधि:= अविधिः, सप्तमीतत्पुरुषः । अला विधि:= अविधिः, तृतीयातत्पुरुषः। न अल् विधि: अनल्विधिः, तस्मिन् अनल विधी, नञ्तत्पुरुषः ॥ स्थानमस्यास्तीति स्थानी प्रत इनिठनौ (५।२।११५) इत्यनेन ‘इनि:’ प्रत्ययः, स्थानिना तुल्यं स्थानिवत् तेन तुल्यं० (५।१।११४) इत्यनेन वतिप्रत्ययः ।। अर्थ:-आदेश: स्थानिवद् भवति, अल् विधि वर्जयित्वा ॥ तत्रादेशाः प्राय: अष्टविधा भवन्ति-धातु-अङ्ग-कृत-तद्धित-अव्यय सुप-तिङ-पदादेशा:॥ उदा०-धात्वादेशः-भविता, भवितुम, भवितव्यम् । वक्ता, वक्तुम्, वक्तव्यम् । अङ्गादेशः-केन, काभ्याम्, कैः। कृदादेशः-प्रकृत्य, प्रहृत्य । तद्धितादेशः-दनि संस्कृतम् =दाधिकम्, अद्यतनम् । अव्ययादेशः-प्रकृत्य, प्रहृत्य । पाद: ] प्रथमोऽध्यायः सुबादेशः पुरुषाय, वृक्षाय । तिङादेशः-अकुरुताम्, अकुरुतम् । पदादेशः-ग्रामो नः स्वम्, ग्रामो वः स्वम् । अल्विधौ स्थानिवत् न भवति । तद्यथा-अलः (५१) विधिः-द्यौः, पन्थाः सः । अलः (६१) विधि:-द्युकामः । अलि (१) विधिः क इष्टः । अला (३।१) विधिः-महोरस्केन, व्यूढोरकेन ॥ भाषार्थ:-जिसके स्थान में हो वह स्थानी, जो किया जाये वह प्रादेश कहाता है ॥ [प्रादेशः] प्रादेश [स्थानिवत् ] स्थानी के तुल्य माना जाता है [अनल्विधो] अल्विषि को छोड़कर ॥ प्रादेश प्रायः पाठ प्रकार के होते है -(१)घातु - धातु का आदेश धातुवत् होता है, (२) अङ्ग अङ्ग का प्रादेश अङ्गवत् होता है, (३) कृत् =कृत् का आदेश कृत्वत् होता है, (४)तद्धित तद्धित का आदेश तद्धितवत् होता है, (५) अव्यय = अव्यय का आदेश अव्ययवत् होता है, (६) सुप् =सुप् का आदेश सुप्वत् होता है, (७) तिङ, =तिङ का आदेश तिङ वत् होता है, (८) पर=पद का आदेश पदवत् होता है । in अलविधि में चार प्रकार का समास है- frging पञ्चमी तत्पुरुष-अल से परे विधि । षष्ठीतत्पुरुष अल् के स्थान में विधि । सप्तमीतत्पुरुष-अल् परे रहते विधि । तृतीयातत्पुरुष-अल के द्वारा विधि। इन सब उदाहरणों में प्रादेश स्थानिवत् नहीं होता ॥ 10 इस प्रकार का व्यवहार लोक में भी देखा जाता है। जैसे एक कलेक्टर के स्थान में जो दूसरा कलेक्टर (जिलाधीश) बदल कर पाता है । उस नये कलेक्टर को भी पुराने कलेक्टर के समान सारे अधिकार प्राप्त हो जाते हैं। यहां पुराना कलेक्टर स्थानी था, नया उसका आदेश, सो स्थानिवत् व्यवहार हो गया। जिस प्रकार नये कलेक्टर को खरबूजा पसन्द होता है, पर पुराने कलेक्टर को नहीं होता, अर्थात् व्यक्तिगत रुचि में वह स्थानी के तुल्य नहीं होता, उसी प्रकार यहां भी अल्विधि में स्थानिवत नहीं होता, ऐसा समझे। आगे के अतिदेश सूत्रों में भी अतिदेश-सम्बन्धी यह बात घटा लेनी चाहिये । विशेष:- प्रविधि में स्थानिवत् नहीं होता, इसके उदाहरण देना यद्यपि द्वितीयावृत्ति (शंका-समाधान) का विषय है, तथापि उसको भी यहां समझाना इसलिये अनिवार्य हो गया है कि अगला सूत्र अचः परस्मिन् पूर्व विधौ (१।१।५६) अनविधि का अपवाद है । अतः यहां प्रविधि में स्थानिवत् किस प्रकार नहीं होता, यह बता देना आवश्यक है । यह बात अध्यापक धीरे से समझा दें। हम तो समझ २५ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः ही देते हैं। छात्र समझ लेता है, और प्रसन्न हो उठता है। कोई न समझे तो जाने दें। यहां से ‘स्थानिवदादेश’ की अनुवृत्ति १३१३५८ तक जाती है। अचः परस्मिन् पूर्वविधौ ॥११॥५६॥ ___ अचः ६१॥ परस्मिन् ७१ [निमित्त-सप्तमी] ॥ पूर्वविधौ ७१ [विषय सप्तमी] ॥ स०-पूर्वस्य विधिः पूर्वविधि:, तस्मिन् पूर्वविधौ, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ विधानं विधिः ॥ अनु०-स्थानिवद् प्रादेशः ॥ अर्थः-परनिमित्तकोऽजादेशः पूर्वविधौ कर्तव्ये स्थानिवद भवति ॥ स्थान्यजपेक्षयात्र पूर्वत्वम् अभिप्रेतम ॥ पूर्वेण सूत्रणाल विधौ स्थानिवदभावस्य निषेधः प्राप्नोति, अनेन सूत्रेण पुनः प्रतिप्रसूयते ॥ उदा. पटयति, अवधीत्, बहखट्वकः । का _भाषार्थ:-[परस्मिन] परनिमित्तक=पर को निमित्त या कारण मानकर [अचः] अच् के स्थान में हुआ जो प्रादेश, वह [पूर्व विधौ] पूर्व को विधि करने में स्थानिवत् हो जाता है । यहां पूर्वविधि में स्थानी से पूर्वत्व अभिप्रेत है । अर्यात् अनादिष्ट (=स्थानी) अच् से पूर्व जो वर्ण विद्यमान था, उस की विधि (=कार्य)। पूर्व सूत्र से यहां प्रविधि में स्थानिवद्भाव का निषेष प्राप्त था । इस सूत्र से पुनः प्रविधि में स्थानिवद्भाव प्राप्त कराया गया है । का यहां से ‘अचः’ की अनुवृत्ति १।१।५८ तक, तथा ‘परस्मिन् पूर्वविधौ’ की ११११५७ तफ जाती है । न पदान्तद्विर्वचनवरेयलोपस्वरसवर्णानुस्वारदीर्घजश्चर्विधिषु ॥१२११५७॥ fe न अ॥ पदान्त…–विधिषु ७॥३॥ स०-पदस्य अन्त: पदान्तः, षष्ठीतत्पुरुषः, अथवा पदे अन्तः पदान्तः,सप्तमीतत्पुरुषः। पदान्तश्च द्विवचनं च, वरे च, यलोपश्च, स्वरश्च, सवर्णश्च, अनुस्वारश्च, दीर्घश्च, जश् च, चर् च पदान्तद्विर्वचन…… चरः, एतेषां विषयः, तेषु पदान्तद्विवचन “विधिषु, द्वन्द्वगर्भः षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु० अचः परस्मिन्, स्थानिवद् आदेशः ॥ अर्थः-पदान्स-द्विवचन-वरे-यलोप-स्वर-सवर्ण अनुस्वार-दीर्घ-जश-चर इत्येतेषां विधिषु परनिमित्तकोऽजादेशः स्थानिवत् न भवति । उदा०-पदान्तविधौ-को स्तः, यो स्तः । तानि सन्ति, यानि सन्ति ॥ द्विवंचन विधौ-दधत्र, मध्वत्र ॥ वरेविधौ-अप्सु यायावरः प्रवपेत पिण्डान् । यलोप विधौ=कण्डूतिः । स्वरविषौ-चिकीर्षकः, जिहीर्षक: । सवर्णविषौ-शिण्टि, पिण्ढि । अनुस्वारविधी-शिषन्ति, पिंषन्ति । दीर्घविधौ-प्रतिदीना प्रतिदीन्ने। मशविधौ सग्धिश्च मे सपीतिश्च मे, बब्धां ते हरी धानाः । चर्विघो-जमतुः जक्षुः, अक्षन्न मीमदन्त पितरः॥ ण्या काकाना TREHE पादः ] प्रथमोऽध्यायः २६ लिका भाषार्थ:-[ पदान्तद्विवचन-विधिषु] पदान्त-द्विवचन-वरे-यलोप-स्वर-सवर्ण अनुस्वार-दीर्घ-जश-चर् इन की विधियों में परनिमित्तक प्रजावेश स्थानिवत् [न] नहीं होता ।। पूर्व सूत्र से स्थानिवत् प्राप्त था, उसका यह प्रतिषेध है ।। द्विवंचनेऽचि ॥१।११५८॥ द्विवंचने ७॥१॥ अचि १॥ अनु०-अचः, स्थानिवदादेश: ॥ द्विर्वचनं च द्विवचनं च इति द्विवचनम्, तस्मिन् द्विवचने । सरूपाणाम् (१।२।६४) इत्येकशेष: ।। अर्थः-द्विर्वचननिमित्तेऽचि परतोऽजादेश: स्थानिरूपो भवति, द्विवचन एव कर्तव्ये । रूपातिदेशोऽयम् ॥ उदा०–पपतु: पपुः । जग्मतुः जग्मुः। चक्रतु: चक्र: । निनय निनाय । लुलव लुलाव । आटिटत् ॥ साल भाषार्थ:-[द्विवचने] द्विवचन का निमित्त [अचि] अजादि प्रत्यय परे हो, तो मजादेश स्थानिवत् हो जाता है, द्विर्वचन करनेमात्र में ॥ नामाला यह रूपातिदेश सूत्र है ॥ पूर्व सूत्रों में कार्यातिदेश था। कार्यातिदेश उसे कहते हैं कि जो प्रादेश को स्थानी के तुल्य मान कर स्थानी के समान प्रादेश में कार्य कर दे। रूपातिदेश उसे कहते हैं कि जिसमें स्थानी का जैसा रूप हो, वैसा ही प्रादेश का रूप भी हो जावे ॥ यह अतिदेश सूत्रों का प्रकरण समाप्त हुमा लामा प्रदर्शनं लोपः ॥११॥५६॥ ___प्रदर्शनम ११॥ लोपः १११॥ स०-न दर्शनम् अदर्शनम् , नतत्पुरुषः ।। अनु०-‘इति’ इत्येतत् पदं न वेति विभाषा (१।१।४३) इत्यतो मण्डूकप्लुतगत्यानु वर्त्तते ॥ अर्थः-यद भूत्वा न भवति तद् अदर्शनम = अनुपलब्धि: वर्णविनाशस्तस्य लोप इति संज्ञा भवति, अर्थात प्रसक्तस्यादर्शनं लोपसंज्ञकं भवति ॥ उदा० शालीयः । गौधेरः । पचेरन । जीरदानुः । प्रास्रमाणम ॥LTODAN BE BF भाषार्थ:-जो कोई वस्तु होकर न रहे, न दिखाई पड़े, उसे प्रदर्शन कहते हैं, अर्थात विद्यमान के [अदर्शनम् ] प्रदर्शन की [लोप:] लोप संज्ञा होती है । उसको प्रदर्शन नहीं कह सकते, जो कभी विद्यमान ही न रहा हो। अन्य यहाँ प्रदर्शन के अर्थ को लोप संज्ञा होती है, न कि ‘प्रदर्शन’ शब्द की । यह बात न वेति विभाषा (११११४३) से मण्डूकप्लुतगति’ द्वारा ‘इति’ शब्द की अनुवृत्ति लाकर होती है ॥ यहां से ‘प्रदर्शनम्’ को अनुवृत्ति १।१०६० तक जाती है । १. मण्डूकप्लुत न्याय यह है कि जैसे मण्डूक =मेंढक कूद-कूद कर ही चलते हैं, सरक है अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ प्रथम: HD प्रत्ययस्य लुकलुलुपः ॥११॥६०॥ मी प्रत्ययस्य ६॥१॥ लुकश्लुलुप: १॥३॥ स.-लुक च श्लश्च लुप च =लुक श्ललुपः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । अन-प्रदर्शनम । ‘इति’ इत्येतत् पदमत्रापि सम्ब ध्यते ।। अर्थ:-प्रत्ययस्य प्रदर्शनस्य लुक-श्लु-लुप् इत्येता: संज्ञा भवन्ति ॥ उदा० लुक - विशाख: स्तौति । श्लु- जुहोति । लुप-वरणा: पञ्चाला: ॥ भाषार्थः-[प्रत्ययस्य ] प्रत्यय के प्रदर्शन की [लुकलुलुपः] लुक श्लु तथा लुप् संज्ञाएं होती हैं । यदि “लुक्” हो जाये ऐसा कहकर प्रत्यय का प्रदर्शन किया जाये, तो उस प्रत्ययादर्शन की लुक् संज्ञा होती है । इसी प्रकार यदि’श्लु’द्वारा प्रदर्शन हो, तो उस प्रत्ययादर्शन की श्लु संज्ञा होगी । तथा ‘लुप्’ के द्वारा प्रदर्शन की लुप् संज्ञा हो जायगी । इस प्रकार लुक श्ल लुप् इन तीनों संज्ञाओं का पृथक्-पृथक् विषय विभाग हो जाता है । भिन्न-भिन्न प्रकार से किये गये प्रत्यय के प्रदर्शन होने से इन संज्ञाओं का परस्पर सार्य नहीं होता ॥ मम प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणमा प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम॥शशशा __प्रत्ययलोपे ७॥१॥ प्रत्ययलक्षणम् ॥१॥ स०-प्रत्ययस्य लोपः प्रत्ययलोपः, तस्मिन् प्रत्ययलोपे, षष्ठीतत्पुरुषः । प्रत्ययो लक्षणं यस्य कार्यस्य तत् प्रत्ययलक्षणम , बहुव्रीहिः ॥ अर्थः-प्रत्ययस्य लोपे सति प्रत्ययनिमित्तं (प्रत्ययहेतुकं) कार्यं भवति ॥ उदा०-अग्निचित् । सोमसुत् । अधोक् ॥ _ भाषार्थ:- [प्रत्ययलोपे] प्रत्यय के लोप हो जाने पर [प्रत्ययलक्षणम्] प्रत्यय लक्षण कार्य हो जाता है, अर्थात् उस प्रत्यय को निमित्त मानकर जो कार्य पाता था, वह उसके लोप हो जाने पर (हट जाने पर) भी हो जावे ॥ यहां लोप शब्द प्रदर्शनमात्र के लिये प्रयुक्त हुआ है, अतः इससे लुक, इलु, लुप् का ग्रहण भी होता है ॥ यहां से ‘प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्’ की अनुवृत्ति १।१।६२ तक जाती है ॥ न लुमताङ्गस्य ॥११॥६२॥ न प्र० ॥ लुमता ३॥१॥ अङ्गस्य ६।१॥ अनु०-प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् ॥ लु अस्मिन्नस्तीति लुमान, तेन लुमता, तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप् (५।२।६४) कर नहीं, इसी प्रकार इस सूत्र का ‘इति’ पद भी बीच के सूत्रों में न बैठकर यहाँ उपस्थित हुआ है ॥ - बाबु पाद: ] प्रिथमोऽध्यायः इत्यनेन मतुप् प्रत्ययः ॥ अर्थः-लुमता शब्देन प्रत्ययस्य लोपे (अदर्शने) सति तस्मिन् परतो यदङ्ग तस्य यत् प्रत्ययलक्षणं कार्यं तन्न भवति ॥ उदा-गर्गाः, मृष्टः, जुहुत:, वरणा:॥ कि हि भाषार्थ:-[लुमता] लुक्-इलु और लुप इन शब्दों के द्वारा जहां प्रत्यय का प्रदर्शन किया गया हो, उसके परे रहते जो [अङ्गस्य] अङ्ग, उस अङ्ग को जो प्रत्यय लक्षण कार्य प्राप्त हों, वे [न] नहीं होते । पूर्व सूत्र से प्रत्ययलक्षण कार्य प्राप्त था, सो नहीं हुआ। प्रचोऽन्त्यादि टि ॥११॥६३।। या अच: ६।१ [निर्धारणे षष्ठी] । अन्त्यादि १३१|| टि १११॥ अन्ते भवोऽन्त्यः, दिगादिभ्यो यत् ( ४।३।५४ ) इत्यनेन यत् प्रत्ययः ॥ स०-अन्त्य आदिर्यस्य तद् अन्त्यादि, बहुव्रीहिः ।। अर्थः-अचां मध्ये योऽन्त्योऽच, स प्रादिर्यस्य समुदायस्य, स टिसंज्ञको भवति ॥ उदा०–‘अग्निचित्, सोमसुत् इत्यत्र इत्-उत् शब्दौ । पचेते, पचेथे ॥ीकी hिamtantan le शाला निक सहा भाषार्थ:-[अच:] अचों के मध्य में जो [अन्त्यादि] अन्त्य अच, वह अन्त्य अच् प्रादि है जिस (समुदाय) का उस (समुदाय) की [टि] टि संज्ञा होती है । अलोऽन्त्यात् पूर्व उपधा ॥११॥६४॥ PIRTH - अल: ५॥१॥ अन्त्यात् ५॥१॥ पूर्वः ११॥ उपधा ११॥ अर्थ:-अन्त्यात अल: पूर्वो योऽल्, स उपधासंज्ञको भवति ॥ उदा०-भेत्ता, छेत्ता ॥ · भाषार्थ:- [अन्त्यात् ] अन्त्य [अलः] अल् से [पूर्वः] पूर्व जो ‘अल्, उसकी [उपधा] उपधा संज्ञा होती है । _ [परिभाषा-प्रकरणम्] ___तस्मिन्निति निदिष्टे पूर्वस्य ॥१॥१॥६५॥ हावे तस्मिन् ७।१॥ इति अ० ॥ निर्दिष्टे ७॥१॥ पूर्वस्य ६।१॥ अर्थः-तस्मिन्निति =सप्तम्या विभक्त्या निर्दिष्टे सति पूर्वस्यैव कार्य भवति ॥ इहापि इतिकरणोऽर्थ निर्देशार्थः । तेन ‘तस्मिन् इति पदेन सप्तम्यर्थो गृह्यते, न लु तस्मिन् इति शब्दः ॥ उदा०-दध्युदकम्, मध्विदम्, पचत्योदनम् ॥ " किमान - भाषार्थः-[तस्मिन् इति] सप्तमी विभक्ति से [निर्दिष्टे निर्देश किया हुआ जो शब्द हो, उससे ( अव्यवहित ) [ पूर्वस्य ] पूर्व को ही कार्य होता है ।। के यहां भी ‘इति’ शब्द अर्थनिर्देश के लिये है । सो तस्मिन्’ इस पद से ‘सप्तमी पष्ट अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः विभक्ति’ का अर्थ लिया जायेगा, न कि ‘तस्मिन्’ यह शब्द ॥ उदा०-दध्युदकम्, मध्विदम्, पचत्योदनम् । यहां सर्वत्र इको यणचि (६।१।७४) से यणादेश होता है । इस सूत्र में ‘अचि’ पद सप्तमी विभक्ति से निर्दिष्ट है । सो उदकम् इदम् तथा प्रोदनम् अच् के परे रहते, उससे (अव्यवहित ) पूर्व जो क्रमशः इ, उ, इ इन को ही यण आदेश हुआ है। यहां से निर्दिष्टे’ को अनुवृत्ति १।१।६६ तक जायगी ॥ नए गए होती पनि तस्मादित्युत्तरस्य ॥११॥६६॥ तस्मात् ५॥१॥ इति अ० ॥ उत्तरस्य ६।१॥ अनु० - निर्दिष्टे। अर्थः-पञ्चम्या विभक्त्या निर्दिष्टे सत्युत्तरस्यैव कार्यं भवति ॥ उदा०-पासीनः, द्वीपम, अन्तरीपम् , समीपम् । ओदनं पचति ॥ में लिया भाषार्थ:-[तस्मात इति ] पञ्चमी विभक्ति से निर्दिष्ट जो शब्द, उससे [उत्तरस्य ] उत्तर को कार्य होता है ॥ ‘आसीनः’ ‘द्वीपम्’ आदि को सिद्धि परिशिष्ट १।१।५३ में दिखा ही चुके हैं। प्रोदनं पचति (चावल पकाता है) यहां पर तिङतिङः (८।१।२८) से ‘प्रोदनंअतिङ से उत्तर ‘पचति’ तिङ को सर्वानुदात्त =निघात हो जाता है । यह ‘प्रतिङः’ में पञ्चमी विभक्ति है, अतः ‘अतिङ’ से उत्तर पचति को स्वरकार्य हुआ। स्वं रूपं शब्दस्याशब्दसंज्ञा ।।१।१।६७॥ स्वम् ॥१॥ रूपम् १११॥ शब्दस्य ६३१॥ अशब्दसंज्ञा १११॥ स०- शब्दस्य संज्ञा शब्दसंज्ञा, षष्ठीतत्पुरुषः, न शब्द संज्ञा अशब्दसंज्ञा, नजतत्पुरुषः ॥ अर्थ: इह व्याकरणे यस्य शब्दस्य कार्यमुच्यते, तस्य स्वं रूपं ग्राह्यम्, न तु शब्दार्थः, न च पर्यायवाची शब्द:, शब्दसंज्ञां वर्जयित्वा ॥ उदा०-आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपेत् ।। भाषार्थः-इस व्याकरणशास्त्र में [शब्दस्य ] शब्द के [स्वं रूपम् ] अपने रूप का ग्रहण होता है, उस शब्द के अर्थ का नहीं, न ही पर्यायवाची शब्दों का ग्रहण होगा, [अशब्दसंज्ञा] शब्दसंज्ञा को छोड़कर ॥ शब्द तथा अर्थ पृथक्-पृथक् दो वस्तु हैं। यह लौकिक रीति है कि यदि हम किसी से कहें कि “अग्निमानय =अग्नि को लाओ”, तो वह “प्राग” ऐसा शब्द नहीं लाता, “प्राग” का अर्थ जो अङ्गारा है, उसे लाता है, अर्थात् प्रर्थ से काम लेता है, न कि शब्द से । सो यही बात कहीं व्या करणशास्त्र में न ले ली जाये, इसलिये यह सूत्र है ॥ 1983TE पादः ] प्रथमोऽध्यायः TEE o कि अग्नि के अर्थ अंगारे कोयले प्रादि से ॥ यहां पर यदि अग्नि के अर्थ से ढक् करने लगेंगे, तो सारी अष्टाध्यायी ही भस्म हो जायेगी ।। इस सूत्र से स्वरूप-ग्रहण हो, ऐसा कहने के कारण ही यहाँ अग्नि के पर्यायवाची जो वह्नि-ज्वलन-घूमकेतु आदि शब्द हैं, उनसे भी ढक् प्रत्यय नहीं होगा। यहां से ‘स्वं रूपम्’ को अनुवृत्ति १।११७१ तक जाती है ॥ राल, अणुदित् सवर्णस्य चाप्रत्ययः ॥११॥६॥ो , टा ) सो अणुदित १३१॥ सवर्णस्य ६।१॥ च अ० ॥ अप्रत्यय: ११॥ स०-उत इत, 37 यस्य =उदित्, अण च उदित च=अणुदित, बहुव्रीहिगर्भसमाहारद्वन्द्वः । न प्रत्यय: । अप्रत्ययः, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-स्वं रूपम् । अर्थः-अण्प्रत्याहार: उदित च सवर्णस्य ग्राहको भवति स्वस्य च रूपस्य, प्रत्ययं वर्जयित्वा । अत्र ‘अण्’ प्रत्याहार: परेण णकारेण गृह्यते ॥ उदा-अस्य च्वौ (७।४।३२)। अत्र ‘प्रकारेण’ सवर्णदीर्घा कारोऽपि गृह्यते, तेन ‘मालीभवति’ इत्यत्रापि ‘ईत्वं’ सिध्यति । यस्येति च (६।४। १४८) अत्रापि ‘प्रकारेण सवर्ण ‘आकार’ ग्रहणात् ‘मालीयः’ अत्रापि लोपो भवति । आद्गुणः (६।१।८४) अत्रापि दीर्घस्यापि ग्रहणं भवति । तेन रमा+ईश्वरः रमे श्वरः, अत्रापि गुणो भवति ।। उदित्-कु (कवर्ग:), चु (चवर्गः), टु (टवर्गः), तु (तवर्ग:), पु (पवर्गः) | TPाकार कि भाषार्थ:- [अणुदित्] अण प्रत्याहार (यहां लण के णकार का ग्रहण होता है), तथा उदित (उकार इत् वाले वर्ण) अपने स्वरूप तथा अपने [सवर्णस्य] सवर्ण का [च] भी ग्रहण करानेवाले होते हैं, [अप्रत्ययः] प्रत्यय को छोड़कर ।। दिशा पूर्व सूत्र १।१।६७ से शब्द के स्वरूप का ही ग्रहण प्राप्त था, उसका सवर्ण नहीं लिया जा सकता था, सो इस सूत्र से विधान कर दिया । अस्य च्वौ (७।४।३२); यस्येति च । ६।४।१४८); प्राद्गुणः (६।११८४) इन सब सूत्रों में ह्रस्व प्रकार का निर्देश होने पर भी ह्रस्व प्रकार तथा उसके सवर्ण दीर्घ ‘मा’ का भी ग्रहण हो जाता है ॥ उदित्-इसी प्रकार कु से कवर्ग (क ख ग घ ङ), चु से चवर्ग (च छ ज झ अ), टु से टवर्ग (ट ठ ड ढ ण), तु से तवर्ग (त थ द ध न), पु से पवर्ग (प फ ब भ म) का ग्रहण होता है । क्योंकि वो वर्येण सवर्णः (वर्णो०७७) से अपने अपने वर्गों में होनेवाले वर्ण परस्पर सवर्ण होते हैं । यहां से ‘सवर्णस्य’ को अनुवृत्ति १।१।६६ तक जाती है ॥ HIY अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः र की तपरस्तत्कालस्य ॥११॥६६॥ श की तपरः ११॥ तत्कालस्य ६।१।। स०–तः परो यस्मात् सोऽयं तपरः, बहु व्रीहिः। अथवा तादपि परस्तपरः, पञ्चमीतत्पुरुषः। तस्य काल: तत्कालः, षष्ठीतत्पुरुषः। तत्कालः कालो यस्य स तत्कालः, उत्तरपदलोपी बहुव्रीहिसमासः ॥ अनु०–सवर्णस्य, स्वं रूपम् ॥ अर्थः-तपरो वर्णः तत्कालस्य सवर्णस्य (गुणान्तरयुक्तस्य) स्वस्य च रूपस्य ग्राहको भवति ॥ उदा–प्रतो भिस ऐस (७९)-वृक्षः, प्लक्षैः । प्रात प्रौ णलः (७।१।३४)-पपो, ददौ ॥ भाषार्थ:-[तपरः] तपर (त् परेवाला, तथा जो त् से परे) वर्ण वह तत्कालस्य] अपने कालवाले सवर्णों का, तथा अपना भी ग्रहण कराता है, भिन्न कालवाले सवर्ण का नहीं। FILPAPEOPPER सपर वर्ण अपने कालवाले, चाहे भिन्न गुणवाले (उदात्त, अनुदात्त, स्वरित, सानुनासिक तथा निरनुनासिक मादि) ही हों, उन सवर्णों का ग्रहण तो करा ही देगें, पर भिन्नकालवाले सवर्णों का नहीं॥ अतो भिस ऐस् (७.१६) यहां पर ‘अतः’ से ह्रस्व अ ही लिया जायेगा । सो वृक्ष प्लक्ष जो अकारान्त शब्द हैं, उनके भिस् को ऐस् होगा। माला शब्द से परे भिस् को ऐस् नहीं होगा। इसी प्रकार प्रात प्रौ णलः (७।१।३४) में दीर्घ ‘मा’ को तपर किया है, तो प्राकारान्त जो पा वा प्रादि धातु हैं, इनसे परे ही णल को मौकारादेश होगा। न त शिर) प्रादिरन्त्येन सहेता ॥१॥१७०॥ 2 आदि: ११॥ अन्त्येन ३।१॥ सह अ० ॥ इता ३॥१॥ अनु०-स्वं रूपम ॥ अर्थः-आदिः अन्त्येन इता=इत्संज्ञकेन वर्णेन सह तयोर्मध्यस्थानां स्वस्य च रूपस्य ग्राहको भवति ॥ उदो०–प्रण = इ उ। प्रक=अ इ उ ऋ लु । अच्= अ इ उ ऋ लु ए पो ऐ प्रौ।। _भाषार्थ:- [पादि:] प्रादि वर्ण [अन्त्येन] अन्त्य [इता सह] इत्संज्ञक वर्ण के साथ मिलकर दोनों के मध्य में स्थित वर्णों का, तथा अपने स्वरूप का भी ग्रहण कराता है ॥ e risma येन विधिस्तदन्तस्य ॥२७॥ ie निगम येन ३१॥ विधिः १॥१॥ तदन्तस्य ६॥१॥ स०-सोऽन्ते यस्य स तदन्तः, तस्य तदन्तस्य, बहुव्रीहिः ॥ अनु०- स्वं रूपम् । अर्थः-येन (विशेषणेन) विधिविधीयते, PIT पादः] प्रथमोऽध्यायः ३५ स तदन्तस्य समुदायस्य स्वस्य च रूपस्य ग्राहको भवति ॥ उदा०-अचो यत् (३।१॥ ६७)-चेयम, जेयम् । एरच् (३।३।५६)-चयः, जयः, अयः ॥ पूर्ण m भाषार्थ:-[येन] जिस विशेषण से [विधि:] विधि को जावे, वह विशेषण [तदन्तस्य] अन्त में है जिसके, उस विशेषणान्त समुदाय का ग्राहक होता है, और अपने स्वरूप का भी ॥ यहां विशेषण-विशेष्य प्रक्रिया इस प्रकार समझनी चाहिये-‘येन’ शब्द में करण में तृतीया है । करण से कर्ता का भी अनुमान हो जाता है, अतः अर्था पत्ति से कर्ता भी सन्निहित हुआ । कर्ता स्वतन्त्र होता है, और करण परतन्त्र, अर्थात् विधियों में कर्ता विशेष्य तथा करण विशेषण होगा। विशेषण-विशेष्यभाव विवक्षा के अधीन है । एरच (३।३।५६) में अधिकारप्राप्त ‘धातु’ कर्ता, इकार करण के द्वारा अच् प्रत्यय का विधान करता है । अर्थात् इकार विशेषणरूप से विवक्षित है, और ‘धातु’ विशेष्यरूप से । इस अवस्था में प्रकृत सूत्र की प्रवृत्ति होती है । इस से इकारान्त चि जि प्रादि धातुओं से, तथा इण धातु से अच् प्रत्यय होकर क्रमशः चयः जयः प्रयः रूप बन जाते हैं ॥ मनोज [वृद्ध संज्ञा-प्रकरणम्]) लिमीय वद्धिर्यस्याचामादिस्तद् वृद्धम् ॥१।१।७२॥ वृद्धिः १३१॥ यस्य ६॥१॥ अचाम् ६३३ [निर्धारणे षष्ठी]॥ आदि: ११॥ तत् १।१॥ वृद्धम् १॥१॥ अर्थः–यस्य समुदायस्य अचां मध्ये आदिः अच वृद्धिसंज्ञको भवति, तत् समुदायरूपं वृद्धसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-शालीयः, मालीयः । औपगवीयः, कापटवीयः ।। भाषार्थ:- [ यस्य ] जिस समुदाय के [अचाम् ] अचों में [आदिः] आदि अच् [वृद्धिः] वृद्धिसंज्ञक हो, [तत् ] उस समुदाय की [वृद्धम् ] वृद्ध संज्ञा होती है । शालीयः, मालीयः की सिद्धि परिशिष्ट १।१११ में दिखा चुके हैं । इसी प्रकार ‘प्रोपगवा, कापटवः’ शब्दों का प्रादि अच् वृद्धिसंज्ञक है, अतः वृद्ध संज्ञा होकर पूर्व वत् छ प्रत्यय हो गया ॥ __ यहां से ‘वृद्धम’ को अनुवृत्ति १।१।७४ तक, तथा यस्याचामादिः को १।११७४ में ही जाती है, ११११७३ में नहीं जाती॥ आणि का हर त्यदादीनि च ॥११॥७३॥ त्यदादीनि ११३॥ च अ०॥ स०-त्यद् प्रादिर्येषाम् तानीमानि त्यदादीनि, अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती _ [प्रथमः बहुव्रीहिः ॥ अनु०-वृद्धम् ॥ अर्थः-त्यदादीनि शब्दरूपाणि वृद्धसंज्ञकानि भवन्ति ।। उदा-त्यदीयम् । तदीयम् । एतदीयम् ॥ 110)
  • भाषार्थ:-[त्यदादीनि] त्यवादिगण में पढ़े शब्दों की [च] भी वृद्ध संज्ञा होती है ॥ वृद्ध संज्ञा का प्रयोजन पूर्ववत् समझे। उदा०–त्यदीयम् (उसका), तदीयम् (उसका), एतदीयम् (इसका) ॥ -19 का एक प्राचां वेशे ॥१७॥ एङ् १।१।। प्राचाम ६॥३॥ देशे ७॥१॥ अनु–यस्याचामादिः, वृद्धम् ॥ अर्थः-यस्य समुदायस्य अचाम आदिः ‘एङ्’, तस्य प्राचां देशाभिधाने वृद्धसंज्ञा भवति ॥ उदा-एणीपचने भव: एणीपचनीय: । गोनर्दे भवः=गोनर्दीयः । भोजकटे भवः=भोजकटीय: ॥ भाषार्थ:-जिस समुदाय के अचों का प्रावि प्रच [ए] एक हो, उसकी (प्राचां देशे) पूर्वदेश को कहने में वृद्ध संज्ञा होती है ॥ उदा०-एणीपचनीयः (एणीपचन देश में रहनेवाला)। गोनीयः (आजकल का गोंडा प्रदेश । यह महाभाष्यकार पतञ्जलि का नाम है, ऐसा कुछ विद्वानों का मत है) । भोजकटीयः ( भोजकट नगर प्राचीन विदर्भ की राजधानी थी, उसमें होनेवाला) । यहां भी वृद्ध संज्ञा का प्रयोजन पूर्ववत् ही है ॥ 11हीर मावि मन्दोदा हता-इत्र इति प्रथमः पादः योनयरवाला निक muftgrat Elapilfs मण ] RESE जागा डिन्तम द्वितीयः पादः -भगत [ङिकित्-प्रकरणम्] . डिलवत हातमा गाङ कुटादिभ्योऽणिन्डित् ॥१२॥१॥चा कन्डो गाङ्कुटादिभ्यः ५॥३॥ अणित् १११॥ ङित् १११॥ स०–कुट आदिर्येषां ते कुटादयः, गाङ् च कुटादयश्च गाङकुटादयः, तेभ्यः…………-बहुव्रीहिगर्भेतरेतर योगद्वन्द्वः । अश्च णश्च जणी, इतरेतरयोगद्वन्द्वः। जो इतौ यस्य स णित्, न ञ्णित् अणित, बहुव्रीहिगर्भो नञ्तत्पुरुषः ॥ अर्थः-गाधातोः कुटादिभ्यश्च घातुभ्यः परे ये जितणित भिन्नप्रत्ययास्ते ङिद्वद् भवन्ति । गाङ् इत्यनेन इङादेशो गाङ गृह्यते, यो विभाषा लुरु लुडोः (२।४।५०) इत्यनेन सम्पद्यते । कुटादयोऽपि (तुदा०) कुट कौटिल्ये इत्यारभ्य कुङ शब्दे इति यावद् गृह्यन्ते ॥ उदा०-गाङ - अध्यगीष्ट, अध्यगीषाताम्, अध्यगीषत । कुटादिभ्यः-कुटिता, कुटितुम, कुटितव्यम् । उत्पुटिता, उत्पुटितुम, उत्पुटिव्यम् ॥ REET बार भाषार्थ:- [गाङ कुटादिभ्यः] गाङ तथा कुटादि धातुओं से परे जो [अणित् ] जित्-णित्-भिन्न प्रत्यय, वह [ङित् ] ङितवत् (ङित के समान) होते हैं । नगाङ से यहां इङ धातु का आदेश जो ‘गाङ’ वह लिया गया है। कुटादिगण भी ‘कुट कौटिल्ये’ धातु से लेकर ‘कुङ शब्द’ तक जानना चाहिये || यहां से ‘ङित्’ की अनुवृत्ति १।२।४ तक जायेगी दिला+६८ -आदि डित विज इट् ।।१।२।२॥ ar साडिन्तवत (शा विजः ॥१॥ इट १२१॥ अनु०-डित ॥ अर्थः–प्रोविजी भयसञ्चलनयो: (तुदा० आ०) इत्येतस्मात पर इडादि: प्रत्ययो ङिवद् भवति । उदा०-उद्विजिता, उद्विजितुम्, उद्विजितव्यम् ॥ __भाषार्थ:- [विजः] प्रोविजी धातु से परे [इट्] इडादि प्रत्यय ङित्वत् होत हैं ॥ उद्विजिता (कंपानेवाला) आदि की सिद्धियां परि०१।१।४८ के समान ही हैं। सर्वत्र पुगन्तलचूं० (७३।८६) से गुण की प्राप्ति का विक्ङति च (१।११५) से निषेध हो जाये, यही ङित् करने का प्रयोजन है ॥ यहां से ‘इट’ की अनुवृत्ति १।२।३ तक जायेगी। 31 de अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [द्वितीयः गुण्ञ [ + Fट-अविवभाषो! ॥१२॥३॥ किल्वा hvor विभाषा ११॥ ऊर्णोः ५॥१॥ अनु०-इट डित ॥ अर्थ:-‘ऊर्णन आच्छादने’ 5. (अदा० उ०) अस्मात पर इडादिः प्रत्ययो विभाषा द्विद् भवति ।। उदा० ऊर्गविता ऊर्णविता ॥ न्य भाषार्थ:-[ऊो:] ऊर्ण ज धातु से परे इडादि प्रत्यय [विभाषा] विकल्प करके ङित्वत् होता है । ङित् पक्ष में सार्वधातु० (७।३।८४) से प्राप्त गुण का पूर्ववत् निषेध होकर ‘ऊणु इट् तुच् सु’ रहा । अचि अनुधातु० (६।४।७७), और ङिच्च (१।१५२) लगकर उकार के स्थान में उवङ हुआ, सो ऊर्ण वङ इ तृ सु = ऊर्ण व इतृ सु रहा। शेष परि० ११३२ के ‘चेता’ के समान होकर ऊर्ण विता बना । अङित् पक्ष में ७॥३॥८४ से गुण होकर ‘ऊर्णो इ तृ सु’ रहा । सो एचोऽयवायाव: (६।११७५) से अवादेश होकर ‘ऊर्ण विता’ बन गया ॥ी शिवालिकाकी मार (० उदा०-ऊर्ण विता (माच्छादन करनेवाला), ऊर्णविता ॥ या मिमा डित सार्वधातुकमपित् ॥१२॥४॥ीमा सार्वधातुकम् ॥१॥ अपित् १११।। स०-प इत यस्य स पित, बहुव्रीहिः । न पित् अपित्, नञ्तत्पुरुषः । अनु०-ङित् ।। अर्थः - अपित् सार्वधातुकं ङिवद् भवति ॥ उदा-कुरुतः, कुर्वन्ति । चिनुत:, चिन्वन्ति ॥ आपत् widug भाषार्थ:-अपित] पित भिन्न (जो पकार इतवाला नहीं) [सार्वधातुकम् ] सार्वधातुक डिलवत होता है । यहां से ‘अपित्’ की अनुवृत्ति १।२।५ तक जायगी। किस Lea The “असंयोगाल्लिट् कित् ॥१॥२॥५॥ ट असंयोगात् ५॥१॥ लिट् १११।। कित १।१।। स०-न संयोग: असंयोगः, तस्मादसंयोगात, नञ्तत्पुरुषः।। अनु०- अपित् ॥ अर्थः-असंयोगान्ताद्धातो: परोऽपि ल्लिट् प्रत्यय: किदवद् भवति ।। उदा.- बिभिदतु: बिभिदुः । चिच्छिदतुः चिच्छिदुः । थि: Sp असंयुकार +भाषार्थ:-[संयोगात् ] संयोग जिसके अन्त में न हो ऐसी धातु से परे अपित् [लिट्] लिट् प्रत्यय [कित्] कित्वत् होता है ॥ aitio यहां से ‘लिट’ को अनुवृत्ति १।२।६ तक, तथा ‘कित्’ को १।२।२६ तक जायेगी। पाद: ] fap प्रथमोऽध्यायः + लिटर इन्धिभवतिम्यां च ॥१॥२६॥ कित इन्धिभवतिभ्याम् ५।२॥ च अ० ॥ स.-इन्धिश्च भवतिश्च इन्धिभवती, ताभ्याम् इन्धिभवतिभ्याम् इतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-लिट्, कित् ॥ अर्थः- इन्धि भवति इत्येताभ्यां परो लिट प्रत्ययः किवद् भवति ॥ उदा.-पुत्र ईधे अथर्वणः (ऋ० ६।१६।१४) । समीधे दस्युहन्तमम् (ऋ० ६।१६।१५)। बभूव बभूविथ ॥ भाषार्थ:-[इन्धिभवतिभ्याम्] इन्धि तथा तथा भू धातु से [च] भी परे सिट प्रत्यय कित्वत् होता है ॥ छोटलमा लगानीकोनी इन्ध से उत्तर लिट को कितवत करने का प्रयोजन इन्ध के अनुनासिक का ६।४।२४ से लोप करना है, तथा अपित स्थानों में तो भु से उत्तर लिट १२२।५ से कित्वत् हो ही जायेगा। पित् (=णल थल गल जो पितस्थानी होने से कित्वत् नहीं हो सकते) स्थानों में भी कित्वत् होकर वृद्धि तथा गुण का निषेध हो जाये, इसलिये यह सूत्र है। म ध्ध,कनफलावदास + किता मृडमृदगुधकुषक्लिशवदवसः क्त्वा ॥१॥२७॥ कित __ मृडमृद.. वस: ५॥१॥ क्त्वा ११॥ स०- मृडश्च मृदश्च गुधश्च कुषश्च क्लिशश्च वदश्च वश्च मृडमृदगुधकुषक्लिशवदवस, तस्मात् मृड. वस:, समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०–कित ॥ अर्थः- ‘मृड सुखने’ (तुदा०प०), ‘मृद क्षोदे’ (क्रया० प०), ‘गुध रोषे’ (ऋया. प०), ‘कुष निष्कर्षे’ (ऋया०प०), ‘क्लिशू विबाघने’ (क्र या० प०), ‘वद व्यक्तायां वाचि’ (म्वा०प०), ‘वस निवासे’ (म्वादि प०) इत्येते.. भ्यो धातुभ्यः परः क्त्वाप्रत्यय: किद्वद् भवति ॥ उदा०–मुडित्वा, मृदित्वा, गुधि त्वा, कुषित्वा, क्लिशित्वा, उदित्वा, उषित्वा ॥ की भाषार्थ:-[मृड. वसः] मृड, मृद, गुष, कष, क्लिश, वद तथा वस् इन धातुओं से उत्तर [क्त्वा] क्त्वा प्रत्यय कित्वत् होता है । का विशेष-क्त्वा प्रत्यय तो कित् है ही, पुनः उसे कित्यत् करने का यह प्रयोजन है कि न क्त्वा सेट (१।२।१८) सूत्र से सेट् क्त्वा कित् नहीं होता, ऐसा कहा है। ये सब सेट् धातु हैं, सो इनसे उत्तर जो क्त्वा वह भी कित् होते हुए भी कित् न माना जाता । कित् माना जाये, प्रतः यह सूत्र पुरस्तादपवाद रूप में बनाया है । गुष कुष क्लिश इन धातुओं को विकल्प से कित्वत् रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च (१।२।२६) से प्राप्त था, नित्य कित वत हो, इसलिये यहां पुनः कहा है ॥ यहां से ‘क्त्वा’ की अनुवृत्ति १।२।८ तक जायेगी। सीसी सद ,विद , पुष, अहि, एवपि, प्रच्६ + सन –“कितवत -58
  • अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः
  • रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः संश्च ॥१॥२८॥ किन रुद्र ….. प्रच्छः ५॥१॥ सन् १।१।। च अ० ॥ स०–रुदश्च, विदश्च, मुषश्च ग्रहिश्च, स्वपिश्च, प्रट च रुदविद”…“प्रट, तस्मात रुद….. प्रच्छ:, समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०-क्त्वा, कित् ।। अर्थ:-‘रुदिर् अथ विमोचने’ (अदा०प०), ‘विद ज्ञाने’ (अदा०प०), ‘मुष स्तेये’ (क्रया०प०), ‘ग्रह उपादाने’ (ऋया. उ०), ‘निष्वप् शये’ (अदा० प०), ‘प्रच्छ जीप्सायाम्’ (तुदा०प०) इत्येतेभ्यो धातुभ्य: परौ क्त्वासनौ प्रत्ययौ किद्वद भवत: ।। उदा०–रुदित्वा, रुरुदिषति । विदित्वा, विविदिषति । मुषित्वा, मुमुषिषति । गृहीत्वा, जिघृक्षति । सुप्त्वा, सुषुप्सति । पृष्ट्वा, पिपृच्छिषति ॥ मिरवि HIT भाषार्थ:-[रुद -प्रच्छ:] रुव, विद, मष, ग्रह, स्वप तथा प्रच्छ इन धातुओं से परे [सन] सन् [च] और क्त्वा प्रत्यय कित्वत् होते हैं। रुद विद मुष इन धातुओं को रलो व्युपधा० (१।२।२६) से विकल्प से कितवत् प्राप्त था, ही नित्यार्थ यह वचन है । ग्रह का ग्रहण विध्यर्थ है । स्वप प्रच्छ धातु अनिट् हैं । सो इन्हें १।२।१८ से कित का निषेध प्राप्त ही नहीं था, पुनः इनसे उत्तर क्त्वा को कित् करना व्यर्थ है, क्योंकि वह तो कित् है ही। तब इनका ग्रहण सन् को कित करने के लिये ही है, न कि क्त्वा को कित् करने के लिए, ऐसा जानना चाहिये । यहां से ‘सन’ की अनुवृत्ति १२।१० तक जायेगी। द.3.अल-अन्त +झल-द किवता aap इको झल् ॥१२ 7 इक: ॥१॥ झल् १११॥ अनु०-सन, कित् ॥ अर्थः-इगन्ताद् धातोः परो झलादि: सन् किदवद् भवति ।। उदा०–चिचीषति, तुष्टूपति, चिकीर्षति, जिहीर्षति ॥ कर भाषार्थः- [इक:] इक् अन्तवाले धातु से परे [झल्] झलादि सन् कित्वत् होता है। कि यहां से ‘इक:’ की अनुवृत्ति १।२।११, तथा ‘झल’ को अन्वृत्ति १।२।१३ तक जायेगी। FEATI35 की ल -लन्त हलन्ताच्च ०२।१०॥ हलन्तात् ५॥१॥ च० अ० ॥ स०-हल् चासौ अन्तश्च हलन्तः तस्मात हलन्तात्, कर्मधारयतत्पुरुषः । अनु०-इको झल, सन्, कित् ॥ अर्थः-इकः समीपो यो हल् तस्मात् परो झलादिः सन् किवद् भवति ॥ अन्तशब्दोऽत्र समीपवाची ॥ उदा-बिभित्सति, बुभुत्सते ॥ द इक-सनायटल + सिंच : कितवत “प्रथमोऽध्यायः याककाची JEE तक जायेगी। त कच ॥१॥२॥१२॥ पादः] भाषार्थः-इक के [हलन्तात् ] समीप जो हल उससे परे [च] भी कलादि सन् कित्वत् होता है । यहां अन्त शब्द समीपवाची है, अवयववाची नहीं । यहां से ‘हलन्तात्’ की अनुवृत्ति १।२।११ तक जायेगी ॥otis चिलिङसिचावात्मनेपदेष ॥२२॥११॥ लिङसिचौ १॥२॥ प्रात्मनेपदेषु ७।३।। स०-लिङ च सिच् च लिङ सिचौ, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-हलन्तात्, इको झल्, कित् ॥ अर्थः-इकः समीपाद् हल: परौ झलादी लिङ सिचौ आत्मनेपदविषये किद्वद् भवतः ।। उदा०-लिङ-भित्सीष्ट, भत्सीष्ट । सिच -अभित्त, अबुद्ध ॥ भाषार्थः-इक के समीप जो हल उससे परे झलादि [लिङ सिचौ] लिङ और सिच् [आत्मनेपदेषु] प्रात्मनेपद विषय में कित्वत् होते हैं । यहां से ‘लिङ सिचौ’ की अनुवृत्ति १।२।१३ तक, तथा प्रात्मनेपदेषु की १।२।१७ आत्मनेपद
  • लिड. - कितवत मा- HIGui उश्च ॥१॥२॥१२॥ सिंचा के उः ५॥१॥ च अ० ॥ अनु०-लिङ सिचावात्मनेपदेषु, झल, कित ॥ अर्थः ऋवर्णान्ताद्धातोः परौ झलादी लिङ सिची आत्मनेपदविषये किद्वद् भवतः ॥ उदा०–लिङ्-कृषीष्ट, हृषीष्ट । सिच-अकृत, अहृत ॥ नायिका भाषार्थ:-[उः] ऋवर्णान्त धातुओं से परे [च] भी झलादि लिङ और सिच प्रात्मनेपद विषय में कित्वत् होते हैं। सब सिद्धियां परि० १।२।११ के समान जानें । कित्वत होने से ७।३।८४ से प्राप्त गुण का निषेध पूर्ववत हो जाता है । अकृत अहृत में सिच के सकार का लोप ह्रस्वादङ्गात् (८।२।२७) से होता है । उदा०–लिङ–कृषीष्ट (वह करे), हृषीष्ट (वह हरण करे) । सिच-प्रकृत (उसने किया), अहृत ( उसने हरण किया) ॥ किती वा गमः ॥१२॥१३॥ वा ग्र० ।। गमः ५॥१॥ अनु० -लिङ सिचावात्मनेपदेषु, झल्, कित् ।। अर्थः- मासा गमधातोः परौ झलादी लिङ सि चौ आत्मनेपदविषये विकल्पेन किद्वद् भवतः ॥ उदा०–लिङ -संगसीष्ट, संगसीष्ट । सिच्–समगत, समगस्त । म भाषार्थ:-[गमः] गम् धातु से परे झलादि लिङ और सिच आत्मनेपद विषय में [वा] विकल्प से कित्वत होते हैं ॥धामलिडापजविकल्प सिव आत्मनेपद FE ___अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [द्वितीयः + सिंच आत्मने] कितना कित ] हनः सिच् ॥१॥२॥१४॥ हनः ॥१॥ सिच १॥१॥ अनु-आत्मनेपदेषु, कित् ॥ अर्थ:-हन्धातोः परः सिच आत्मनेपदविषये किद्वद् भवति ॥ उदा०पाहत, आहसाताम्, आहसत ॥ते व भाषार्थ:- (हनः) हन् धात से परे [सिच्] सिच् प्रात्मनेपदविषय में कित् वत् होता है ॥
  1. पाहत में समगत के समान ही कित्वत् होने से अनुनासिकलोप होकर । २।२७ से सिच् के सकार का लोप हुआ है । प्राङो यमहन: (१।३।२८) सूत्र से हन् धातु से प्रात्मनेपद हो जायेगा । प्राहसत में ‘झ’ को प्रत् प्रादेश प्रात्मनेपदेष्वनत: (७।१५) से हो जाता है । उदा०–पाहत ( उसने मारा), प्राहसाताम्, प्राहसत ।। यहां से ‘सिच की अनुवृत्ति २०१७ तक जायेगी। मश पा सिच : कितनतो विजयकित का पा शिकायत] [आत्मने) यमो गन्धने ॥१॥२॥१५॥ यम: ५॥१॥ गन्धने ७१॥ अनु०-सिच्, प्रात्मनेपदेषु, कित् ॥ अर्थः-गन्ध नेऽर्थे वर्तमानाद् यम् धातो: पर: सिच् प्रात्मनेपदविषये किद्वद् भवति ॥ गन्धनं = सूचनम्, परस्य दोषाविष्करणम् ॥ उदा०-उदायत, उदायसाताम्, उदायसत ॥ भाषार्थ:-[गन्धने] गन्धन अर्थ में वर्तमान [यमः] यम् धातु से परे प्रात्मने पद विषय में सिच् प्रत्यय कित्वत् होता है ॥ गन्धन चुगली करने को कहते हैं ।। उदायत, यहाँ पर भी कित करने का प्रयोजन अनुनासिकलोप करना ही है । तदनन्तर सिच के सकार का लोप पूर्ववत ही हो जायेगा । आत्मनेपद भी पाङो यमहनः (११३२८) से हो जाता है। उत् प्राङ यम् सिच् त उदायस्त=उदा यत (उसने चुगली की) बन गया ॥ ( 3) जिनालय यहां से ‘यम:’ को अनुवृत्ति ११२।१६ तक जायेगी। सम+ सात विभाषोपयमने ॥ (विवाह] आत्मने]की १॥ विभाषापयमने ॥१॥२॥१६॥ विभाषा १११॥ उपयमने ७२॥अनु०-यमः,सिच, आत्मनेपदेषु, कित्॥ अर्थः उपयमनेऽर्थे वर्तमानाद् यम् धातोः परः सिच् प्रत्ययः प्रात्मनेपदविषये विकल्पेन किद बद् भवति ।। उपयमनं पाणिग्रहणम् ।। उदा०-उपायत कन्याम, उपायंस्त कन्याम् ।। भाषार्थः- [उपयमने] उपयमन अर्थ में वर्तमान यम् धातु से परे आत्मनेपद विषय में सिच् प्रत्यय [विभाषा] विकल्प करके कित्वत, होता है ।। उपयमन विवाह करने को कहतेहैं । पाद: ] -टाया प्रथमोऽध्यायः ४३ उप प्राङ् पूर्वक ‘उपायत’ तथा ‘उपायंस्त’ की सिद्धि ‘समगत समगस्त’ के समान परि०१।२।१३ में देखें। कित पक्ष में अनुनासिकलोप, तथा सिच् के सकार का लोप होकर-उपायत कन्याम् (उसने कन्या से विवाह किया), तथा अकित पक्ष में उपायंस्त कन्याम् बनेगा ॥ स्पा, सिंक :किवत र स्थाध्वोरिच्च ॥१।२।१७॥ इ की आवश्य र स्थाध्वोः ६॥२॥ इत् १११॥ च प्र० ॥ स०-स्थाश्च घुश्च स्थाघू, तयोः स्थाध्वोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-सिच, आत्मनेपदेषु, कित् ॥ अर्थः-स्थाधातो: घुसंज्ञकेभ्यश्च परः सिच किद्वद् भवति, इकारश्चान्त्यादेशः । उदा०-उपास्थित, उपास्थिषाताम, उषास्थिषत । घुसंज्ञकानाम्–अदित, अधित ॥ न भाषार्थ:-[स्थाध्वोः] स्था तथा घुसंज्ञक धातुओं से परे सिच कित वत् होता है, और [इत्] इकारादेश [च] भी हो जाता है । संट धात+ क्त्वा -कि- निधन क्त्वा सेट् ॥१२॥१८॥ अक्रितक्त न अ०॥ क्त्वा लुप्तविभक्तिकनिर्देशः ॥ सेट ११॥ स०-सह इटा सेट, तेन सहेति० (२।२।२८) इति बहुव्रीहिसमासः ॥ अनु०-कित् ॥ अर्थः- सेट क्त्वाप्रत्ययः किन्न भवति ॥ उदा०-देवित्वा, वत्तित्वा, वधित्वा ॥ व भाषार्थ:- [सेट] सेट् [क्त्वा] क्त्वा प्रत्यय कित् [न] नहीं होता है ।। कित का निषेध करने से ७।३।८६ से गुण हो जाता है, अन्यथा विङति च (१।१।५) से निषेध हो जाता। दिव इट् त्वा= देवित्वा (क्रीडा करके), वृत इट त्वा वत्तित्वा (बरत कर), वृध् इट् त्वावधित्वा (बढ़ कर) बनेंगे ॥ हो यहां से ‘न’ ‘सेट’ की अनुवृत्ति १०२।२६ तक जायेगी। Th/ निष्ठा शीविदिमिदिक्ष्विदिधृषः ॥१।२।१६॥ की निष्ठा ११॥ शीस्विदिमिदिक्ष्विदिषः ५॥१॥ स०-शीङ च स्विदिश्च मिदिश्च क्ष्विदिश्च घृट च, शीङ …धृट, तस्मात् शीङ ““घृषः, समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०-न सेट, कित् ॥ अर्थः-शीङ स्वप्ने (अदा० प्रा०), निष्विदा गात्रप्रक्षरणे (दिवा०प०), जिमिदा स्नेहने (दिवा०प०), विक्ष्विदा स्नेहनमोचनयोः (दिवा. प०), जिघृषा प्रागल्भ्ये (स्वा० प०) इत्येतेभ्यो धातुभ्यः पर: सेट निष्ठाप्रत्ययः वित् न भवति । शीड., स्वद, मिद , विषद,धूम + काना - अकितवत वक्तवत अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [द्वितीयः . उदा०-शयितः शयितवान्, प्रस्वेदितः प्रस्वेदितवान्, प्रमेदित: प्रमेदितवान, प्रक्ष्वेदितः प्रक्ष्वेदितवान्, प्रधर्षितः प्रर्षितवान ॥ भाषार्थ:-[शीङ …. धृष:] शीङ, स्विद्, मिद्, क्ष्विद तथा धृष् धातुओं से परे सेट् [निष्ठा] निष्ठा प्रत्यय कित नहीं होता है । जिस निष्ठाप्रत्ययान्त शब्दों की सिद्धियां परि० २११५ में दर्शाई हैं, उसी प्रकार यहां भी जानें । सेट होने से सर्वत्र इट् प्रागम ७।२।३५ से हो जाता है । कित निषेध करने का सर्वत्र यही प्रयोजन है कि ७।३।८६ से प्राप्त गुण हो जाय, अन्यथा १।१२५ से निषेध हो जाता ॥जो किसी उदा.-शयित: (सोया हुआ) शयितवान् (वह सोया), प्रस्वेदितः (पसीने से भीगा हुमा) प्रस्वेदितवान् (वह पसीने से भीगा), प्रमेदितः (स्नेह किया हुआ) प्रमेदितवान् (उसने स्नेह किया), प्रक्ष्वेदितः (स्नेह किया हुआ) प्रक्ष्वेदितवान् (उसने स्नेह किया), प्रर्षितः (ढीठ बना हुआ) प्रर्षितवान् (उसने ढिठाई की) । यहां से निष्ठा” की अनुवृत्ति १।२।२२ तक जाती है। कित निषो मृषस्तितिक्षायाम् ॥ १।२।२०॥ मृषः ५॥१॥ तितिक्षायाम ७१॥ अनु०-निष्ठा, न सेट, कित । अर्थ:– तितिक्षायामर्थे वर्तमानात मृष्धातोः परः सेट निष्ठाप्रत्ययो न किद् भवति ॥ तितिक्षा =क्षमा ॥ उदा.- मर्षितः, मर्षितवान् ॥ भाषार्थः- [तितिक्षायाम् ] क्षमा अर्थ में वर्तमान [मृषः ] मृष धातु से परे सेट् निष्ठा प्रत्यय कित् नहीं होता ॥ मृष+ FIवतु (2): अकितवा यस उदा.-मर्षितः (क्षमा किया हुआ) मषितवान् (उसने क्षमा किया)। पूर्ववत् कित् निषेध होने से गुण हो जाता है । कितवा उदुपधाभावादिकर्मणोरन्यतरस्याम् ॥१।२२२१॥ (उदुपधात ५।१।। भावादिकर्मणोः ७।२॥ अन्यतरस्याम अ०॥ स०-उत् उपधा यस्य स उदुपधः, तस्मात् उदुपधात, बहुव्रीहिः। आदि चाद: कर्म आदिकर्म, कर्मधारयस्तत्पुरुषः। भावश्च आदिकर्म च भावादिकर्मणी, तयोः भावादिकर्मणो:, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-निष्ठा, न सेट, कित् ॥ अर्थः– उदुपधाद्धातोः परो भावे आदिकर्मणि च वर्तमान: सेट निष्ठाप्रत्ययोऽन्यतरस्याम् =विकल्पेन कित् न भवति ॥ उदा०-भावे-द्योतितमनेन, द्युतितमनेन । मोदितमनेन, मुदितमनेन । आदिकर्मणि - प्रद्योतितः, प्रद्युतित: । प्रमोदितः, प्रमुदित: ॥ FEN RoRE IN
  • सेट निळा - विकलप से and Hषय पूङः क्त्वा च ॥सापड+ सेहतअमित उद्-34 था-थाद पादः ] (भावाच्य, प्रथमोऽध्याय: प्रया अकितन्त भाषार्थः-[उदुपधात्] उकार जिसकी उपधा है, ऐसी धातु से परे [भावादि कर्मणो:] भाववाच्य तथा प्रादिकर्म में वर्तमान जो सेट् निष्ठा प्रत्यय वह [अन्यतर स्याम] विकल्प करके कित् नहीं होता ॥ प्रादिकर्म क्रिया की प्रारम्भिक अवस्था को कहते हैं । उदा०-द्योतितमनेन (यह प्रकाशित हुआ) द्युतितमनेन । मोदितमनेन (यह प्रसन्न हुआ) मुदितमनेन । प्रादिकर्म में प्रद्योतितः (प्रकाशित होना प्रारम्भ हुआ) प्रद्युतितः । प्रमोदितः(प्रसन्न होने लगा) प्रमुदितः ॥ द्युत् तथा मुद् उकारोपध धातुएं हैं। सो कित् निषेध पक्ष में गुण,तथा कित् पक्ष में गुण निषेध हो जाता है । नपुसके भावे क्तः (३।३।११४) से भाव में क्त प्रत्यय हुआ है, तथा आदिकर्मणि निष्ठा वक्तव्या (वा. ३।२।१०२) इस बात्तिक से आदि कर्म को कहने में पत प्रत्यय हुआ है । भाव, कर्म, कर्ता की विशेष व्याख्या भाव कर्मणो: (१।३।१३) सूत्र पर देखें ॥ काव पूङ: ५॥१॥ क्त्वा लुप्तविभक्तिकः ॥ च अ० ॥ अनु०-निष्ठा, न सेट, कित॥ अर्थः- पूङ पवने (भ्वा० प्रा०) अस्माद् धातोः परः सेट निष्ठा क्त्वा च कित् न भवति ।। उदा०-पवितः पवितवान् । पवित्वा ।। भाषार्थ:- [पूङ:] पूङ धातु से परे सेट निष्ठा, तथा सेट् [क्त्वा] क्त्वा प्रत्यय [च] भी कित् नहीं होता है ॥ उदा०-पवितः (पवित्र किया हुआ) पवितवान् (पवित्र किया)। पवित्वा (पवित्र करके) ॥ पति पवितः प्रादि में पूङश्च (७।२।५१) से इट् अागम पक्ष में होता है। सो सेट पक्ष में कित् निषेध होने से गुण होकर ‘पवितः’ आदि रूप बनेंगे । तथा जिस पक्ष में इट् प्रागम नहीं होगा, उस पक्ष में कित् निषेध नहीं होगा । सो गुण का निषेध होकर पूत पूतवान् तथा पूत्वा रूप भी बनते हैं । यहां से ‘क्त्वा’ की अनवत्ति शरा२६ तक जाती है। कित वा नोपधास्थफान्ताद्वा ॥१२।२३॥TESisio नोपघात ५।१।। थफान्तात् ५।१॥ वा अ० ॥ स०-न उपधा यस्य स नोपध:, तस्माद, बहुव्रीहिः। थश्च फश्च थफौ, थफौ अन्ते यस्य स थफान्त:, तस्मात् द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अनु०-क्वा, न सेट, कित् ॥ अर्थ:-नकारोपधाद थकारान्ताद् फकारा न्ताच्च धातोः परः सेट क्त्वा प्रत्ययो वा न किद् भवति ॥ उदा०-ग्रथित्वा ग्रन्थि स्वा, श्रथित्वा श्रन्थित्वा । गुफित्वा गुम्फित्वा | गय -धार + सेट क्वा - विकल्प धान्त अकित फान्त 10-15 Fe-pe अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्तौ -sbolic] [द्वितीयः’ है कित वा
  • भाषार्थ:- [नोपधात् ] नकार उपधावाली धातुयें यदि वे [थफान्तात् ] थकारान्त और फकारान्त हों, तो उनसे परे जो सेट क्त्वा प्रत्यय वह [वा] विकल्प करके कित् नहीं होता ॥ न क्त्वा सेट (१।२।१८) से नित्य ही कित्त्व निषेध प्राप्त था, विकल्प विधान कर दिया है | उदा०-ग्रथित्वा (बांधकर) ग्रन्थित्वा; श्रथित्वा (छूट कर) अन्थित्वा, गुफित्वा (गूंथकर) गुम्फित्वा ॥ ग्रन्थ श्रन्थ धातुयें नकारोपध तथा थकारान्त हैं, सो कित पक्ष में अनिदितां हल० (३।४।२४) से अनुनासिक लोप होगा। तथा अकित पक्ष में नहीं होगा। इसी प्रकार गुन्फ धातु नकारोपध तथा फकारान्त है, उसमें भी ऐसे ही जानें ॥ BRE यहाँ से ‘वा’ की अनुवृत्ति १।२।२६ तक जायेगी ॥ त सेट की
  • वञ्चिलुञ्च्युतश्च ।।१।२।२४॥ +ral वञ्चिलुक्य॒तः ५॥१॥ च अ० ॥ स०-वञ्चिश्च लुञ्चिश्च ।ऋत च वञ्चि लुञ्च्यूत्, तस्मात् … समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०-वा क्त्वा न सेट कित् ॥ अर्थः- वञ्चु प्रलम्भने (चुरा० प्रा०), लञ्च अपनयने (भ्वा० प०), ऋत सौत्रो धातुः घृणायाम, इत्येतेभ्यो धातुभ्य: पर: सेट वत्वा वा न किद भवति ॥ उदा० –वचित्वा वञ्चित्वा । लुचित्वा लुञ्चित्वा । ऋतित्वा अतित्वा ॥ भाषार्थ:-[वञ्चितः ] बञ्चु, लुञ्च, ऋत् इन धातुओं से परे [च] भी सेट क्त्वा विकल्प करके कित् नहीं होता ॥ पूर्ववत् सेट् क्त्वा को कित्त्व निषेध प्राप्त था, विकल्प विधान कर दिया है । उदा०-वचित्वा (ठगकर) वञ्चित्वा । लुचित्वा (दूर करके) लुञ्चित्वा । ऋतित्वा (घृणा करके) अतित्वा ॥ जि शि या कित् पक्ष में वञ्च लुञ्च के अनुनासिक का पूर्ववत् लोप होगा, तथा अकित् पक्ष में नहीं होगा । ऋत धातु को भी कित पक्ष में गुण निषेध, एवं प्रकित् पक्ष में गुण होगा, ऐसा जानना चाहिये । वचित्वा बञ्चित्वा में इट् प्रागम उदितो वा (७१२१५६) से होता है ॥ कित वा तृषिमृषिकृशेः काश्यपस्य ॥१।२।२५॥ तृषिमृषिकृशे: ॥१॥ काश्यपस्य ६३१॥‘स०-तषिश्च मृषिश्च कृशिश्च तृषि मृशिकृशि:, तस्मात्त् .. समाहारो द्वन्द्वः । अनु०-वा कत्वा न सेट कित् ॥ अर्थ:– बितृष पिपासायाम् (दिवा०प०), मृष तितिक्षायाम् (दिवा० उ०), कृश तनूकरणे पादः] विकल्प जि प्रथमोऽध्यायः विभूषि,कति+ सेटमा ४७-9कत PUR शामत Mrअन्त -उपया (दिवा० प०), इत्येतेभ्यो धातुभ्यः पर: सेट् क्त्वा वा न किद् भवति, काश्यपस्या चार्यस्य मतेन ॥ उदा०-तृषित्वा तर्षित्वा । मृषित्वा मर्षित्वा । कृशित्वा कर्शित्वा ॥ भाषार्थ-[तृषिमृषिकृशेः] तृष मूष कृश इन बातों से परे सेट क्त्वा प्रत्यय [काश्यपस्य] काश्यप प्राचार्य के मत में विकल्प करके कित् नहीं होता ।। काश्यप ग्रहण पूजार्थ है ॥ ki उदाo-तृषित्वा (प्यासा होकर) तर्षित्वा । मृषित्वा (सहन करके) मषित्वा। कृशित्वा (छीलकर या पतला करके) कशित्वा ॥ सर्वत्र कित् पक्ष में गुण निषेध, तथा अकित् पक्ष में गुण होता है ॥ विकल्पण ल MEET कितवाल वा -अन+सेट सन् किवा : अकित “-रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च ॥१॥२॥२६॥ अ रल: ५॥१॥ व्युपघात् ५॥१॥हलादेः॥१॥ सन् १॥१॥ च अ०॥ स०-उश्च इश्च वी(इको यणचि ६।१।७४ इत्यनेन यणादेशः),वी उपधे यस्य स व्युपधः, तस्मात…… द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः । हल आदिर्यस्य स हलादिः, तस्मात ….. बहुव्रीहिः ॥ अनु० वा क्त्वा न सेट कित् ॥ अर्थः-उकारोपधाद् इकारोपधाच्च रलन्ताद्धलादे: धातो: पर: सेट सन्, सेट् क्त्वा च वा किती न भवतः ॥ उदा०-द्युतित्वा द्योतित्वा । लिखित्वा लेखित्वा । दिद्युतिषते, दिद्योतिषते । लि लिखिषति लिलेखिषति ॥ भाषार्थ:-[व्युपधात ] उकार इकार उपधावाली [रल:] रलन्त एवं [हलादे:] हलादि धातुओं से परे सेट [सन] सन [च] और सेट् क्त्वा प्रत्यय विकल्प से कित नहीं होते हैं । उदा०-द्युतित्वा (प्रकाशित होकर) द्योतित्वा । लिखित्वा (लिखकर) लेखित्वा । दिद्युतिषते (प्रकाशित होना चाहता है) दिद्योतिषते । लिलिखिषति (लिखना चाहता है) लिलेखिषति ॥ ‘द्युत दीप्तौ’ (भ्वा० प्रा०) तथा ‘लिख अक्षरविन्यासे’ (तुदा० ५०) ये धातुएं उकार इकार उपधावाली, रलन्त तथा हलादि भी हैं । सो इनसे परे सेट् सन् और सेट् क्त्वा को कित्त्व विकल्प से हो गया है। कित् पक्ष में गुण निषेध, एवं अकित् पक्ष में पूर्ववत् गुण भी हो जायेगा ॥ विशाजार सिद्धि सारी पूर्ववत् ही समझे । सन्नन्त की सिद्धि परि० १।२।८ के समान जानें । हाँ, विद्युतिषते में ‘चुत द्युत्’ द्वित्व होने पर द्युतिस्वाप्योः सम्प्रसारणम् (७।४।६७) से अभ्यास को सम्प्रसारण होकर-‘दि उ त छ त् इट् स प्रत= सम्प्र. सारणाच्च (६।११०४) लगकर, और हलादि शेष होकर दिद्युतिषते बन गया है, ऐसा जानें ॥ रख दी कुत माया ४८ khat अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः की ऊकालोऽज्यूस्वदीर्घप्लुतः ॥१॥२॥२७॥ 10 ॐ३ पटत ऊकालः १११।। अच् १११॥ ह्रस्वदीर्घप्लत: १।१।। उ, ऊ उ३ काल इति (अकः सवर्णे दीर्घः ७।१।६७ इत्यनेन त्रयाणामुकाराणां दीर्घत्वम् ) ऊकालः। काल शब्दः प्रत्येकमुकारं प्रति सम्बध्यते-उकालः, ऊकाल:, उ३काल इति ॥ स० उश्च ऊश्च उ३श्चेति वः, वां काल इव कालो यस्य स ऊकाल:, बहुव्रीहिः। ह्रस्वश्च दीर्घश्च प्लुतश्च ह्रस्वदीर्घप्लतः, समाहारो द्वन्द्वः । पुल्लिङ्गनिर्देशस्तु ज्ञापकः क्वचित् समाहारेऽपि नपुसकत्वाभावस्य ॥ अर्थ:-उ ऊ उ३ इत्येवंकालो योऽच स यथासङ्ख्यं ह्रस्वदीर्घप्लुतसंज्ञको भवति ॥ उदा०—ह्रस्व:– दधिच्छत्रम, मधुच्छत्रम् । दीर्घ: कुमारी, गौरी । प्लुतः - देवदत्त३ अत्र न्यसि ॥ कम भाषार्थः - [ऊकाल:] उकाल = एकमात्रिक, ऊकाल = द्विमात्रिक, तथा उ३ काल=त्रिमात्रिक [अच्] अच को यथासङख्य करके [ह्रस्वदीर्घप्लतः] ह्रस्व दीर्घ और प्लुत संज्ञा होती है | अर्थात् एकमात्रिक की ह्रस्व, द्विमात्रिक की दीर्घ, तथा त्रिमात्रिक की प्लत संज्ञा होती है। शासक यहां सूत्र में ‘ह्रस्वदीर्घप्लत:’ में नपुंसकलिङ्ग होना चाहिये था। पुलिङ्ग निर्देश से ज्ञापित होता है कि कहीं-कहीं समाहारद्वन्द्व में भी नपुसकलिङ्ग का अभाव होता है। नियाशिवाय का यहां से ‘हस्वदीर्घलतः’ की अनवृत्ति श२।२८ तक, तथा ‘अच्’ की १।२।३१ तक जाती है । Eaurumdai अचश्च ॥१२॥२८॥ी ) जोशी अच: ६॥१॥ च अ०॥ अन-अच ह्रस्वदीर्घप्लुतः ॥ परिभाषेयं स्थानि नियमार्था ।। अर्थ:-ह्रस्व दीर्घ प्लुत इत्येवं विधीयमानो योऽच, स अच एव स्थाने भवित ।। उदा०—अतिरि, अतिन, उपगु ।। THE भावार्थ:–यह परिभाषासूत्र है स्थानी का नियम करने के लिये ॥ ह्रस्व हो जाये, दीर्घ हो जाये, प्लत हो जाये, ऐसा नाम लेकर जब कहा जावे, तो [च] वह पूर्वोक्त ह्रस्व दीर्घ प्लत [अच:] अच के स्थान में ही हों ।। अतिरि प्रादि की सिद्धि परि० ११११४७ में देखें । जब ह्रस्वो नपुसके० (१।२।४७) से ह्रस्व प्राप्त होता है, तो यह परिभाषा उपस्थित हो जाती है । अतः अजन्त प्रातिपदिक के ही अन्तिम अच का ह्रस्व होता है, हलन्त ‘सुवाग् प्रादि का नहीं। पाद: ] प्रथमोऽध्यायः
  • कसे कर ना स्वर-प्रकरणम्] उच्चरुदात्तः ॥ १।२।२६॥ उच्चैः अ० ॥ उदात्त: १।१॥ अनु०-अच् ॥ अर्थ:-ताल्वादिषु हि भागवत्सु स्थानेषु वर्णा निष्पद्यन्ते, तत्र यः समाने स्थाने ऊर्ध्वभागनिष्पन्नोऽच् स उदात्तसंज्ञो भवति ॥ अत्र महाभाष्यकार आह-“प्रायामो दारुण्यमणता खस्येति उच्चःकराणि शब्दस्य । आयामः=गात्राणां निग्रहः । दारुण्यम् =स्वरस्य दारुणता रूक्षता। अणुता खस्य– कण्ठस्य संवृतता, उच्चैःकराणि शब्दस्य” ॥ उदा०-औपगवः, ये, m भाषार्थ:-ताल्वादि स्थानों से वर्णों का उच्चारण होता है, उन स्थानों में जो ऊर्ध्व भाग हैं, उन [उच्चैः] ऊर्ध्व भागों से उच्चरित जो अच, वह [उदात्तः] उदात्तसंज्ञक होता है ॥ यहां महाभाष्यकार कहते हैं कि -“आयामो दारुण्यमणुता खस्येति उच्चैःकराणि शब्दस्य” । मायामः =शरीर के सब अवयवों को सख्त कर लेना । दारुण्यं = स्वर में रूखाई होना । अणुता खस्य कण्ठ को संकुचित कर लेना । ऐसे-ऐसे यत्नों से बोले जानेवाला जो अच, वह उदात्तसंज्ञक होता है । प्रायः वेद में उदात्त स्वर का कोई चिह्न नहीं होता हैं। अनदाता नीचैरनुदात्तः ।।१।२।३०॥ नीचैः अ०॥ अनुदात्त: ११॥ अनु०-अच् ।। अर्थ:-समाने स्थाने नीच भागे =अधरभागे निष्पन्नो योऽच सोऽनुदात्तसंज्ञको भवति ॥ अत्रापि महाभाष्यकार पाह-“अन्ववसर्गो मार्दवमरुता खस्येति नीचैःकराणि शब्दस्य । अन्ववसर्गः= गात्राणां शिथिलता। मार्दवं=स्वरस्य मदुता स्निग्धता । उरुता खस्य-महत्ता कण्ठ स्येति नीचैःकराणि शब्दस्य ।” उदा०- नमस्ते देवदत्त, त्व, सम, सिम ॥ भाषार्थ:-ताल्वादि स्थानों में जो [नीचैः] नीचे भागों से बोला जानेवाला अच् वह [अनुदात्तः] अनुदात्तसंज्ञक होता है ॥ के यहां भी महाभाष्यकार कहते हैं- “अन्ववसर्गो मार्दवमुरुता खस्येति नीचैःकराणि शब्दस्य ।” अन्ववसर्गः= शरीर के अवयवों को ढीले कर देना । मार्दवं स्वर को मृदु कोमल करके बोलना । उरुता खस्य= कण्ठ को फैला करके बोलना । इन-इन प्रयत्नों अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [द्वितीया सरित से बोले जानेवाला अच् अनुदात्तसंज्ञक होता है ॥ अनुदात्त स्वर का चिह्न सामा न्यतया नीचे पड़ी रेखा होती है । वरित समाहारः स्वरितः॥१२॥३१॥ समाहारः १११॥ स्वरित: १३१॥ समाहारः इत्यत्र समाङ्पूर्वात् हृधातो: घञ् प्रत्ययः, समाहरणं समाहारः। पश्चात् समाहारोऽस्मिन्नस्तीति समाहारः, अर्शश्रादि भ्योऽच् ( ५।२।१२७ ) इत्यनेन मत्वर्थीयोऽच् प्रत्ययः ।। अनु०-अच् ॥ अर्थः उदात्तानुदात्तगुणयो: समाहारो यस्मिन्नचि सोऽच स्वरितसंज्ञको भवति ॥ उदा०-क्व, शिक्यम्, कन्या, सामन्यः ॥ _भाषार्थ:-[समाहार:] जिस अच में उदात्त तथा अनुदात्त दोनों गुणों का समा हार हो, अर्थात् थोड़ी-थोड़ी मात्रा में दोनों गुण मिले हों, ऐसा अच् [स्वरित:] स्वरितसंज्ञक होता है । र स्वरित का चिह्न सामान्यतया ऊपर खड़ी रेखा होती है ॥ तस्यादित उदात्तमर्षह्रस्वम् ॥१॥२॥३२॥ तिस्य ६।१।। आदित: अ० ॥ उदात्तम् ११॥ अर्घह्रस्वम् १२१॥ स. अर्घ ह्रस्वस्य अर्घह्रस्वम्, अर्घ नपुंसकम् ( २।२।२) इत्यनेन तत्पुरुषसमासः ॥ तस्येति सापेक्षकं पदं स्वरित इत्येतमनुकर्षति । ‘आदितः’ इत्यत्र तसिप्रकरणे प्राद्यादिम्य उपसङख्यानम् (वा० ५।४।४४) इत्यनेन वात्तिकेन तसिः प्रत्ययः, तद्धित श्चास० (१।१।३७) इत्यनेनाव्ययत्वम् । अर्धह्रस्वमात्रम् अर्घह्रस्वम्, मात्रचोऽत्र प्रमाणे लो वक्तव्यः (वा० ५॥२॥३७) इत्यनेन वात्तिकेन लोपो द्रष्टव्यः ॥ अर्थः-तस्य स्वरित स्यादौ अर्घह्रस्वम् उदात्तं भवति, परिशिष्टमनुदात्तम् ॥ उदा० क्व, कन्या ।। " भाषार्थ:-[तस्य] उस स्वरित गुणवाले अच् के [आदितः] प्रादि की [अर्द्धह्रस्वम् ] प्राधी मात्रा [उदात्तम्] उदात्त, और शेष अनुदात्त होती है । जिस प्रकार दूध और पानी मिला देने पर पता नहीं लगता कि कहाँ पर पानी वा कहाँ पर दूध है, तथा कितना पानी वा कितना दूध है, इसी प्रकार यहाँ उदात्त तथा अनुदात्त मिश्रित गुणवाले अच् को स्वरित संज्ञा कही है । तो पता नहीं लगता कि कहाँ पर उदात्त वा कहाँ अनुदात्त है, तथा कितना उदात्त वा कितना अनुदात्त है। सो इस सूत्र में पाणिनि प्राचार्य इस सन्देह का निवारण करते हैं । यो क्व के स्वरित अच ‘अ’ में आदि की आधी मात्रा उदात्त, तथा शेष प्राधी पादः] प्रथमोऽध्यायः ड अनदात्त है । कन्या के ‘या’ में आदि की आधी मात्रा उदात्त, तथा शेष डेढ़ मात्रा अनुदात्त रहेगी ॥ क्व तथा कन्या की सिद्धि परि० ११२३३१ में देख । एक प्रति एकश्रुति दूरात् सम्बुद्धौ ॥१॥२॥३३॥ एकश्र ति ११॥ दूरात् ॥शा सम्बुद्धौ ७१॥ स०-एका श्र तिः श्रवणं यस्य तत् एकच ति, बहुव्रीहिः ॥ श्रवणं श्रुतिः । सम्यग् बोधनं सम्बुद्धिः ॥ अर्थः-दूरात् सम्बोधने वाक्यम् एकश्रुति भवति। यत्रोदात्तानुदात्तस्वरितानां स्वराणां भेदो न लक्ष्यते स एकश्रुतिस्वरः ॥ उदा०-पागच्छ भो माणवक देवदत्त३ । अत्रोदात्तानुदात्तस्व रितस्वराः पृथक्-पृथक् नोच्चारिता भवन्ति ॥ भाषार्थ:-[दूरात् ] दूर से [सम्बुद्धौ] सम्बोधन=बुलाने में वाक्य [एकश्रुति] एकश्रुति हो जाता है, अर्थात् वाक्य में पृथक्-पृथक् उदात्त-अनुदात्त-स्वरित स्वरों का श्रवण न होकर, एक ही प्रकार का स्वर सुनाई देता है ॥ .. कि यहां सम्बुद्धि पद से एकवचनं सम्बुद्धि: ( २।३।४६) वाला सम्बुद्धि नहीं लेना है, अपितु ‘सम्यग् बोधनं सम्बुद्धिः’ = भली प्रकार किसी को बुलाना लिया गया है। प्रागच्छ भो माणवक देवदत्त३ (ऐ लड़ के देवदत्त पा), यहां उदात्त अनुदात्त स्वरित तीनों स्वर हटकर एकश्रुति हो गई है ॥ एकश्रुति स्वर का कोई चिह्न नहीं होता।। पनि यहां से ‘एकश्र ति’ की अनुवृत्ति १॥२॥३६ तक जायेगी ॥ ज य र यज्ञकर्मण्य जपन्यूखसामसु ॥१।२।३४॥ की स्ि ___ यज्ञकर्मणि ७।१।। अजपन्यूङखसामसु ७॥३॥ स०-यज्ञस्य कर्म यज्ञकर्म, तस्मिन यज्ञकर्मणि, षष्ठीतत्पुरुषः । जपश्च न्यूखश्च साम च जपन्यूलसामानि, न जपन्य सामानि अजपन्यवसामानि, तेष्वजपन्यूखसामसु, द्वन्द्वगर्भनञ्तत्पुरुषः ॥ अनु० एकश्र ति ॥ अर्थः-यज्ञकर्मणि उदात्तानुदात्तस्वरित स्वराणामेकश्रुतिर्भवति, जपन्यू खसामानि वर्जयित्वा ॥ जप उपांशुप्रयोगः । न्यङ खा निगदविशेषाः, आश्वलायनश्रौत सूत्रे ७११ व्याख्यातास्तत्र द्रष्टव्या: ॥ उदा०–समिधाग्नि दुवस्यत घृतर्बोधयता १. किसी भी यज्ञ में वेदमन्त्रों द्वारा कर्म किया जावे, तो मन्त्रों के उच्चारण में एकश्र ति का विधान समझना चाहिये, जप न्यूङ ख तथा साममन्त्रों को छोड़ कर । अतः जो लोग यज्ञ में मन्त्रों का स्वरसहित उच्चारण करके कर्म करने की बात कहते हैं, उन का कथन इस शास्त्रवचन से माननीय नहीं हो सकता ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [प्रथमः तिथिम् । आस्मिन् हव्या जुहोतन ॥ यजु० ३।१॥ अग्निमूर्धा दिव: ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् । अपां रेतांसि जिन्वतो३म् ॥ यजु० ३॥१२॥ अत्रैकश्रु तिरभूत ॥ भाषार्थ:- [यज्ञकर्मणि] यज्ञकर्म में उदात्त अनुदात्त तथा स्वरित स्वरों को एकश्रुति हो जाती है, [अजपन्यूखसामसु] जप न्यूङ ख तथा साम को छोड़कर ।। ‘जप’ ऐसे बोलने को कहते हैं, जिसमें पास बैठे व्यक्ति को भी सुनाई न दे । ‘न्यूङ ख’ प्राश्वलायन श्रौतसूत्र (७।११) में पढ़े हुये निगदविशेष हैं । ‘साम’ सामवेद के गान को कहते हैं। नवा यहां से ‘यज्ञकर्मणि’ को अनुवृत्ति ११२३३५ तक जायेगी। 3दातरा उच्चस्तरां वा वषट्कारः ॥१२॥३५॥ पुगी उच्चस्तराम् अ०॥ वा अ० ॥ वषटकारः १११॥ उच्चैः इत्यनेन उदात्तो गृह्यते, अयमुदात्तोऽयमुदात्तोऽयमनयोरतितरामुदात्त: उच्चस्तराम, द्विवचनविभ० (५॥३॥५७) इत्यनेन तरप्प्रत्ययः, ततः किमेत्तिङ० (५।४।११) इति आम् ॥ अनु०-यज्ञकर्मणि, एकश्रु ति ॥ अर्थः-यज्ञकर्मणि वषटकारउ च्चस्तरां=उदात्ततरो विकल्पेन भवति, पक्षे एकत्र तिर्भवति ॥ वषटकारशब्देनात्र वौषट् शब्दो गृह्यते । यद्येवं वौषड्ग्रहणमेव कस्मान्न कृतम् ? वैचित्र्यार्थम् । विचित्रा हि सूत्रस्य कृतिः पाणिनेः ।। उदा०–सोमस्याग्ने वीही३ वौषट् । पक्षे एकच तिः-सोमस्याग्ने वीही ३वौ३षट् ॥ बध भाषार्थः - यज्ञकर्म में [वषट्कारः] वषट्कार अर्थात् वौषट् शब्द [उच्चस्तराम्] उदात्ततर [वा] विकल्प से होता है, पक्ष में एकश्रुति हो जाती है । पूर्वसूत्र से यज्ञकर्म में नित्य ही एकश्रुति प्राप्त थी, सो विकल्प से उदात्ततर विधान कर दिया । स्कप्राप्ति एवं विस्वर विभाषा’ छन्दसि ॥१॥२॥३६॥ विभाषा १११॥ छन्दसि ७१॥ अनु०-एकच ति ॥ अर्थः-छन्दसि विषये उदात्तानुदात्तस्वरितस्वराणामेकश्र तिर्भवति विकल्पेन, पक्षे त्रस्वर्यमेव ॥ उदा० का १. यहां यह बात समझ लेने की है कि यज्ञकर्म से अतिरिक्त वेदमन्त्रों के सामान्य उच्चारण (स्वाध्याय ) में प्रकृत सूत्र के विधान से उदात्त अनुदात्त स्वरित इन तीनों स्वरों से, तथा एकश्रु ति (बिना स्वर के) भी बोला जा सकता है । इससे जो लोग समझते हैं। कि वेदमन्त्रों को स्वर से ही बोला जा सकता हैं, तो ऐसी बात नहीं। क्योंकि प्रकृत सूत्र में वेदमन्त्रों के उच्चारण के सम्बन्ध में दोनों ही पक्ष स्वीकार किये हैं, अर्थात् स्वर से बोलें अथवा एकश्रु ति =तीनों स्वर रहित बोलें ॥ पादः] प्रथमोऽध्यायः डर अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं स्त्नधातमम् ॥ ऋक्० १३१॥११॥ इष त्वोर्जे त्वा वायव स्थ देवो वः सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण ॥ यजु० ॥१॥ अग्न आ याहि वीतये गृणानो हव्यदातये। निहोता सत्सि बर्हिषि ॥ साम०१।१।१॥ ये त्रिषप्ताः परियन्ति विश्वा रूपाणि बिभ्रतः । वाचस्पतिर्बला तेषां तन्वो अद्य दधातु मे ॥ अथर्व० ११११॥ क लाकार भाषार्थ:-[छन्दसि] वेदविषय में तीनों स्वरों को [विभाषा] विकल्प से एकश्रुति हो जाती है, पक्ष में तीनों स्वर भी होते हैं। इस सूत्र में यज्ञकर्म की अनुवृत्ति नहीं पा रही है । अतः वेद के सामान्य उच्चारण (स्वाघ्यायकाल ) के समय का यह विधान है। यज्ञकर्म में एकश्रुति ११२।३४ सूत्र से होती है । पक्ष में जब तीनों स्वर होते हैं, तब क्या स्वर कहां पर होगा, यह सब परिशिष्ट में देखें। तीना स्वर न सुब्रह्मण्यायां स्वरितस्य तदात्तः॥१॥२॥३७॥
  • न अ० ॥ सुब्रह्मण्यायाम ७।१॥ स्वरितस्य ६॥१॥ तु अ० ॥ उदात्तः ११॥ अनु०-एकत्र ति ॥ अर्थः-सुब्रह्मण्यायां निगदे एकश्रुतिर्न भवति, किन्तु तत्र यः स्व रितस्तस्योदात्तादेशो भवति ॥ यज्ञकर्मण्य० (१।२।३४); विभाषा छन्दसि (१।२।३६) इत्येताभ्यामेकश्र तिः प्राप्ता प्रतिषिध्यते ॥ सुब्रह्मण्या नाम निगदविशेष: । शतपथ ब्राह्मणे तृतीये काण्डे तृतीये प्रपाठके, चतुर्थब्राह्मणस्य सप्तदशी कण्डिकामारभ्य विंशतिकण्डिकापर्यन्तं यो पाठस्तस्य सुब्रह्मण्येति संज्ञाऽस्ति ॥ उदा० – सुब्रह्मण्यो३ मिन्द्रागच्छ हरिव प्रागच्छ मेधातिथेर्मेष वृषणश्वस्य मेने गौरावस्कन्दिन्नहल्यायै जार कौशिकब्राह्मण गौतमब्रुवाण श्वः सुत्यामागच्छ मघवन् ॥ श० ३।३।४॥१७॥ को भाषार्थः- [सुब्रह्मण्यायां] सुब्रह्मण्या नामवाले निगद में एकश्रुति [न] नहीं होती, किन्तु उस निगद में [स्वरितस्य] जो स्वरित उसको [उदात्तः] उदात्त[तु] तो हो जाता है । यज्ञकर्मण्य० (११२।३४); तथा विभाषा छन्दसि (१।२।३६) से एकश्रुति को प्राप्ति में यह सूत्र बनाया गया है । 23 शतपथब्राह्मण में ‘सुब्रह्मण्या’ नाम का निगदविशेष है। ऊपर संस्कृत-भाग में उसका पता दे दिया है ।। यहां से ‘स्वरितस्य’ को अनुवृत्ति १।२।३८ तक जाती है ॥ देवब्रह्मणोरनुदात्तः ॥१॥२॥३८॥ अनुदान देवब्रह्मणोः ७।२॥ अनुदात्त: ११॥ स०–देवश्च ब्रह्मा च देवब्रह्माणो, तयोः अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः pe बट देवब्रह्मणोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-स्वरितस्य ।। अर्थ:-देवब्रह्मणो: शब्दयोः स्वरितस्यानुदात्तो भवति ॥ सुब्रह्मण्यायां ‘देवा ब्रह्माण’ इति पठ्यते, तत्र पूर्वसूत्रेण स्वरितस्योदात्त: प्राप्नोति, अनेनानुदात्तो विधीयते ॥ उदा०-देवा ब्रह्माण आगच्छत ।। भाषार्थ:-[देवब्रह्मणो:] देव ब्रह्मन् शब्दों को स्वरित के स्थान में [अनुदात्तः] अनुदात्त होता है । वही सुब्रह्मण्या निगद में ‘देवा ब्रह्माणः’ ऐसा पाठ है, उसको पूर्वसूत्र से स्वरित के स्थान में उदात्त प्राप्त था, इस सूत्र ने अनुदात्त विधान कर दिया । | विशेष:-यहां पर ‘देवा ब्रह्माणः’ इन दो शब्दों के स्वरित के स्थान में ही अनुदात्त होता है, न कि ‘पागच्छत’ शब्द को भी । इस विषय में देखो-प्र० भा०, महर्षि दयानन्द कृत, तथा श० ब्रा० सायणभाष्य ३।३।१।२०, पृ० ११४ बम्बई संस्करण | Post एकति स्वरितात्संहितायामनुदात्तानाम् ॥१२॥३६॥ स्वरितात् ५।१।। संहितायाम् ७१।। अनुदात्तानाम् ६॥३॥ अनु०-एकश्रुति ॥ अर्थः-स्वरितात् परेषामनुदात्तानामेकश्रुतिर्भवति संहितायां विषये। उदा०–इमं में गङ्ग यमुने सरस्वति शुतुद्रि ॥ १०॥७५५॥ माणवक जटिलकाध्यापक क्व गमि ष्यसि ॥ी भाषार्थ:-[संहितायाम् ] संहिता-विषय में (जब पदपाठ का संहितापाठ करना हो तो) [स्वरितात् ] स्वरित से उत्तर [अनुदात्तानाम्] अनुदात्तों को (एक दो या बहुतों को) एकश्रुति होती है | यहां से ‘संहितायाम्’ ‘अनुदात्तानाम्’ की अनुवृत्ति १।२।४० तक जायेगी। अनदात उदात्तस्वरितपरस्य सन्नतरः ।।१।२।४०॥ __उदात्तस्वरितपरस्य ६।१।। सन्नतर: १३१॥ स०- उदात्तश्च स्वरितश्चोदात्तस्व रितौ,उदात्तस्वरितौ परौ यस्मात स उदात्तस्वरितपरः,तस्योदात्तस्वरितपरस्य, द्वन्द्वगर्भ बहुव्रीहिः ॥ अनु०–संहितायामनुदात्तानाम् ॥ अर्थः-उदात्तपरस्य स्वरितपरस्य चानुदात्तस्य सन्नतर:= अनुदात्ततर आदेशो भवति संहितायाम् ।। उदा०-देवा मरुतः पृश्निमातरोऽपः । सरस्वति शुतुद्रि । स्वरितपरस्य-अध्यापक क्व ॥ 15 भाषार्थः- [उदात्तस्वरितपरस्य ] उदात्त परे है जिसके, तथा स्वरित परे है पादः] fo प्रथमोऽध्यायः जिसके, उस अनुदात्त को [सन्नतर:] सन्नतर अर्थात् अनुदात्ततर प्रादेश हो जाता है संहिता में ॥ ‘सन्नतर’ यह अनुदात्ततर की संज्ञा है ॥ अपृक्त एकाल्प्रत्ययः ॥१।२।४१।। अपृक्तः १३१॥ एकाल १।१।। प्रत्ययः ११॥ स०-एकश्चासावल च एकाल, कर्मधारयस्तत्पुरुषः ॥ अर्थः-एकालप्रत्ययोऽपृक्तसंज्ञको भवति ॥ असहायवाची एकशब्दः॥ उदा०-वाक, लता, कुमारी। घृतस्पृक्, अर्धभाक, पादभाक् ॥ गिले नक भाषार्थ:-[एकाल] असहाय एक अल् (जो अकेला ही है) [प्रत्ययः] प्रत्यय की [अक्तः] अपृक्त संज्ञा होती है ॥ी किमाविकानी र तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः ॥१॥२॥४२॥ कमवा तत्पुरुषः १११॥ समानाधिकरण: ११॥ कर्मधारयः ११॥ स-समान मधिकरणं यस्य स समानाधिकरण:, बहुव्रीहिः । अर्थः-समानाधिकरणपदस्तत्पुरुषः कर्मधारयसंज्ञको भवति ॥ अत्र अवयवधर्मः सामानाधिकरण्यं (पदेषु वर्तमान) समुदाये (तत्पुरुषे) उपचर्यते ॥ उदा०-पाचकवृन्दारिका, परमराज्यम्,उत्तमराज्यम् ॥ भाषार्थ:-[समानाधिकरण:] समान है अधिकरण (प्राश्रय) जिनका, ऐसे पदोंवाले [तत्पुरुषः] तत्पुरुष को [कर्मधारयः] कर्मधारय संज्ञा होती है ।। ‘समाना धिकरण’ उसे कहते हैं, जहां दो धर्म एक ही द्रव्य में रहें। यहां तत्पुरुष के अवयव पदों का सामानाधिकरण्य अभिप्रेत है ॥ Ep - प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् ॥१॥२॥४३॥ 516 प्रथमानिर्दिष्टम् ११॥ समासे ७१॥ उपसर्जनम् ११॥ स०-प्रथमया (विभक्त्या) निर्दिष्टं प्रथमानिर्दिष्टम्, तृतीयातत्पुरुषः ॥ अर्थ:-समासे समास विधायके सूत्रे प्रथमया विभक्त्या निर्दिष्टं यत् पदं तदुपसर्जनसंज्ञकं भवति ॥ उदा– कष्टश्रितः, शकुलाखण्डः, यूपदारु, वृकभयम्, राजपुरुषः, अक्षशौण्डः ॥ भाषार्थ:- [समासे ] समासविधान करनेवाले सूत्रों में जो [प्रथमानिर्दिष्टम्] प्रथमाविभक्ति से निर्देश किया हुआ पद है, उसकी [उपसर्जनम् ] उपसर्जन’ संज्ञा होती है। यहां “समासे” इस पद से “समासविधान करनेवाला सूत्र” यह अर्थ लेना है । यहां से “समास उपसर्जनम्” की अनुवृनि १।२।४४ तक जाती है ॥ . एकविभक्ति चापूर्वनिपाते ॥१।२।४।। 34सान एकविभक्ति १॥१॥ च अ० ॥ अपूर्वनिपाते ७.१॥ स०- एका विभक्तिर्यस्य अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः तदेकविभक्ति (पदम), बहुव्रीहिः । पूर्वश्चासौ निपातश्चेति पूर्वनिपातः, कर्मधारय स्तत्पुरुषः । न पूर्वनिपातोऽपूर्वनिपातः, तस्मिन्नपूर्वनिपाते, न तत्पुरुषः ॥ अनु० समास उपसर्जनम् ।। अर्थः-समासे विधीयमाने एकविभक्तिकं = नियतविभक्तिकं पदमुपसर्जनसंज्ञं भवति, (तत्सम्बन्धिपदे बहुभिविभक्तियुज्यमानेऽपि) पूर्वनिपातमुप सर्जनकार्य वर्जयित्वा ॥ उदा०—निष्कौशाम्बिः, निर्वा राणसिः ॥ निष्क्रान्त: कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बिः । निष्क्रान्तं कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बिम् । निष्क्रान्तेन कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बिना । निष्क्रान्ताय कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बये । निष्क्रान्तात कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बेः । निष्क्रान्तस्य कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बेः । निष्क्रान्ते कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बी । हे निष्क्रान्त कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बे । सर्वत्रैवात्र IFSकौशाम्ब्या:’ इति नियतविभक्तिकं पञ्चम्यन्तं पदं वर्तते, यद्यपि तत्सम्बन्धि ‘निष्क्रान्त’ इति पदं बहुभिविभक्तिभिर्युज्यते ॥ एवं ‘निर्वाराणसिः’ इत्यपि बोध्यम् ॥ भाषार्थ:-समास-विधान करना है जिस (विग्रह) वाक्य से, उसमें जो पद [एकविभक्ति] नियतविभक्तिवाला हो (चाहे उससे सम्बन्धित दूसरा पद बहुत विभक्तियों से युक्त हो, तो भी), तो उसको [च] भी उपसर्जन संज्ञा होती है, [अपूर्वनिपाते] पूर्वनिपात उपसर्जन कार्य को छोड़कर । निष्कौशाम्बिः यहां विग्रह करने पर ‘कौशाम्बी’ शब्द नियत पञ्चमी विभक्ति वाला ही रहता है, सो इसकी उपसर्जन संज्ञा हो गई है ॥ प्रातपादकम् अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् ॥१२॥४५॥ २. अर्थवत् ११॥ अधातुः १११॥ अप्रत्यय: ११॥ प्रातिपदिकम् ११॥ अर्थो स्यास्तीत्यर्थवत्, तदस्यास्त्य० (५।२।६४) इति मतुप्प्रत्ययः ॥ स०-न धातुः अधातुः । न प्रत्यय: अप्रत्ययः, उभयत्र नञ्तत्पुरुषः ॥ अर्थः-अर्थवत् शब्दरूपं प्रातिपदिकसंज्ञं भवति, धातु प्रत्ययञ्च वर्जयित्वा ।। उदा०-पुरुषः, डित्थः, कपित्थः, कुण्डम्, पीठम् ।। भाषार्थः- [अर्थवत् ] अर्थवान् (अर्थवाले सार्थक) शब्दों को [प्रातिपदिकम् ] प्रातिपदिक संज्ञा होती है, [अधातुरप्रत्ययः] धातु और प्रत्यय को छोड़कर ॥ उदा०-पुरुषः (एक पुरुष), डित्थः (लकड़ी का हाथी), कपित्थः (बन्दर के बैठने का स्थान ), कुण्डम् (कूडा), पीठम् (चौको) ॥ सब उदाहरणों में प्रातिपदिक संज्ञा होने से ङ याप्प्रातिपदिकात के अधिकार में कहे हुये स्वादि प्रत्यय हो जाते हैं । कुण्डम्, पीठम् में ‘सु’ को ‘अम्’ अतोऽम् (७॥१॥ २४) से हो गया है NERALA यहां से ‘प्रातिपदिकम्’ की अनुवृत्ति १।२।४६ तक जाती है ॥ पादः ] प्रथमोऽध्यायः प्रातिपरि या कृत्तद्धितसमासाश्च ॥१२॥४६॥ कृत्तद्धितसमासाः १।। च अ० ॥ स०-कृत् च तद्धितश्च समासश्च कृत्तद्धित समासाः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०–प्रातिपदिकम् ।। अर्थः - कृत्प्रत्ययान्तास्तद्धित प्रत्ययान्ताः समासाश्च प्रातिपदिकसंज्ञका भवन्ति ॥ उदा०-कृत्-कारक, हारकः, कर्ता, हर्ता । तद्धितः- शालीयः, औपगवः, ऐतिकायनः। समासः- राजपुरुषः, कष्टश्रितः ।। भाषार्थः–[कृत्तद्धितसमासा:] कृत्प्रत्ययान्त, तद्धितप्रत्ययान्त, तथा समास को [च] भी प्रातिपदिक संज्ञा होती है । 111010 को पूर्वसूत्र में प्रत्यय का निषेध कर देने से कृतप्रत्ययान्त तथा तद्धितप्रत्ययान्त की प्रातिपदिक संज्ञा नहीं हो सकती थी, सो यहाँ कहना पड़ा। सारे उदाहरणों की सिद्धि परि० १११११, तथा १।१।२ में की गई है, वहीं देखें । समास के उदाहरणों को सिद्धि परि० ११२।४३ में देखें ।। हस्वो नसके प्रातिपदिकस्य ॥शश४७॥ प्रातारा ह्रस्व: १।१।। नपुसके ७११॥ प्रातिपदिकस्य ६॥१॥ अर्थः– नपुसकलिङ्ग ऽथ वर्तमानं यत् प्रातिपदिकं तस्य ह्रस्वो भवति ॥ अत्र अचश्च (१।२।२८) इति कह परिभाषासूत्रमुपतिष्ठते । तेनाजन्तस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वो भवति ।। उदा-अतिरि कुलम्, अतिनु कुलम् ॥ भाषार्थ:- [नपुसके] नपुंसक लिङ्ग में वर्तमान जो [प्रादिपदिकस्य ] प्राति पदिक उसको [ह्रस्वः] ह्रस्व हो जाता है ।। अचश्च (१।२।२८) परिभाषासूत्र यहां पर बैठ जाता है ।। सिद्धि परि० १।१।४७ में देखें। (6- यहाँ से ‘ह्रस्व: प्रातिपदिकस्य’ की अनुवृत्ति १।२।४८ तक जाती है ॥ शका Isी गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य ॥१२॥४८॥ प्रातिपदिक गोस्त्रियोः ६।२।। असर्जनस्य ६१॥ स०-गौश्च स्त्री च गोस्त्रियौ, तयोः गोस्त्रियोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-हस्वः प्रातिपदिकस्य ।। अर्थः–उपसर्जनगो शब्दान्तस्य प्रातिपदिकस्य, उपसर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकस्य ह्रस्वो भवति ॥ उदा० — गोशब्दान्तस्य-चित्रगुः शबलगुः । स्त्रीप्रत्ययान्तस्य-निष्कौ शाम्बिः निर्वाराणसिः, अतिखट्वः प्रतिमालः । शाक ५८ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः भाषार्थ:-[उपसर्जनस्य] उपसर्जन [गोस्त्रियोः] गोशब्दान्त प्रातिपदिक, तथा उपसर्जन स्त्रीप्रत्ययान्त प्रातिपदिक को ह्रस्व हो जाता है। को यहां ‘स्त्री’ शब्द से स्त्रियाम् (४।१।३) के अधिकार में कहे गये टाप, डाट, चाप, डीप, ङीष, ङोन स्त्रीप्रत्यय लिये गये हैं, न कि ‘स्त्री’ शब्द लिया गया है । आप यहां से ‘स्त्री’ तथा ‘उपसर्जनस्य’ की अनुवृत्ति १।२।४६ तक जाती है ॥ उपसतन स्त्रीत्यय लुक् तद्धितलुकि ॥१।२।४६॥
  • लुक ११॥ तद्धितलुकि ७१॥ स०-तद्धितस्य लुक् तद्धितलुक, तस्मिन् तद्धितलकि, षष्ठीतत्पुरुषः । अनु०-स्त्री उपसर्जनस्य ॥ अर्थः-तद्धितलु कि सति उपसर्जनस्य स्त्रीप्रत्ययस्य लुग भवति ।। उदा०–पञ्चेन्द्रः, दशेन्द्रः । पञ्चशष्कुलम्, आमलकम, बकुलप, कुवलम, बदरम ॥णीवहीवनय दिशा पई
  • भाषार्थ:-[तद्धितल कि] तद्धित के लुक हो जाने पर उपसर्जन स्त्रीप्रत्यय का is [लुक्] हो जाता है । यहां से ‘तद्धितलुकि’ की अनुवृत्ति १।२।५० तक जाती है ॥ माणदशकसी ने इद गोण्याः ॥१॥२॥५०॥ किशोर इत ११॥ गोण्या: ६॥१॥ अनु०-तद्धितलुकि ॥ अर्थः-तद्धितलुकि सति गोणीशब्दस्येकारादेशो भवति ॥ पूर्वसूत्रेण लुकि प्राप्ते तदपवाद इकारो विधीयते ॥ उदा०-पञ्चगोणिः, दशगोणिः ॥ विद्या भाषार्थ:- तद्धित-प्रत्यय के लुक हो जाने पर [गोण्या:] गोणी शब्द को [इत् ] इकारादेश हो जाता है । पूर्वसूत्र से स्त्रीप्रत्यय (डीए) का लुक प्राप्त था, इकार अन्तादेश विधान कर दिया । गोण शब्द से जानपदकुण्डगोण. (४।१।४२) से प्रावपन अर्थ में ङीष प्रत्यय होकर गोणी शब्द बना है । सिद्धि परि० १.१३५१ पतवत लुपि युक्तवद् व्यक्तिवचने ॥१२॥५१॥ लपि ७॥१॥ युक्तवत अ० ॥ व्यक्तिवचने ११२॥ स०-व्यक्तिश्च वचनञ्च / व्यक्तिवचने, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ लपशब्देनात्र लुप्संज्ञया लप्तस्य प्रत्ययस्यार्थ उच्यते । युक्तः प्रकृत्यर्थः, प्रत्ययार्थेन सम्बद्धत्वात् । तत्र तस्येव (५।१।११६) इति वतिः । व्यक्तिः लिङ्गम् । वचनं = सङ्ख्या, एकत्वद्वित्वबहुत्वानि । ‘व्यक्तिवचने’ इति लिङ्गसङ्ख्ययोः पूर्वाचार्याणां निर्देशः ।। अर्थः-लुपि = लुबर्थे युक्तवत् = प्रकृत्यर्थ इव पाद: ] शा. प्रथमोऽध्यायः व्यक्तिवचने =लिङ्गसङ्ख्ये भवत: ॥ उदा-पञ्चाला:, कुरवः, मगधाः, मत्स्याः, अङ्गाः, वङ्गाः, सुह्माः, पुण्ड्रा: । गोदौ ग्राम: । कटकबदरी ग्रामः ॥ नायिक भाषार्थः -प्रत्यय के [लुपि] लप हो जाने पर उस प्रत्यय के अर्थ में [व्यक्ति वचने] व्यक्ति =लिङ्ग, वचन = संख्या, [युक्तवत् ] प्रकृत्यर्थवत् (=प्रकृत्यर्थ के समान) हों ।। व्यक्तिवचन यह पूर्वाचार्यों का लिङ्ग और संख्या के लिये नाम है ।। यहां से सम्पूर्ण सूत्र की अनुवृत्ति १२।५२ तक जाती है ॥ मागण्या कानाची राधा विशेषणानां चाजातेः ॥१२॥५२॥ तवा असा विशेषणानाम् ६॥३॥ च अ० ॥ प्रा अ० ॥ जाते:: ॥१॥ अनु०–लुपि युक्तवद् व्यक्तिवचने ॥ अर्थः-लुबर्थस्य यानि विशेषणानि, तेषामपि युक्तवत् (प्रकृत्यर्थवत्) लिङ्गसङ्ख्य भवतः, आ जाते-जातेः पूर्वम्, आजातिप्रयोगादि त्यर्थः । तावद् युक्तवद्भावो भवति, यावज्जातिर्न प्रक्रान्ता । यदा तु विशेषणत्वेन विशेष्यत्वेन वा जातिः प्रक्रम्यते, तदा युक्तवद्भावो न भवति ।। उदा०-पञ्चाला: रमणीया: बह्वन्ना: बहुक्षीरघृता: बहुमाल्यफला: । गोदौ रमणीयौ बह्वनी बहुक्षीरघृतौ बहुमाल्यफलौ । कटुकबदरी शोभना बहुमाल्यफला बहुक्षीरघृता ॥ भाषार्थ:- प्रत्यय के लप होने पर उस लुबर्थ के जो [विशेषणानाम् ] विशेषण उनमें [च] भी युक्तवत् =प्रकृत्यर्थ के समान हो लिङ्ग और सङख्या हो जाते हैं, गाजाते: जाति के प्रयोग से पूर्व ही, अर्थात जातिवाची कोई शब्द विशेषणरूप में या विशेष्यरूप में प्रयुक्त हो, तो उसे तथा उसके पश्चात् प्रयुक्त होनेवाले विशेषणों में युक्तवद्भाव न हो ॥ पूर्व सूत्र से लु बर्थ में प्रकृत्यर्थस्थ लिङ्ग-संख्या का अतिदेश किया गया। उसी से लुबर्थ विशेषणों में भी सिद्ध था । पुनः इस सूत्र का प्रारम्भ जाति तथा जातिद्वारक विशेषणों में युक्तवभाव के प्रतिषेधार्थ किया गया है। काम सोनाशास्तph उदा०-पञ्चालाः रमणीयाः बहन्नाः बहुमाल्यफलाः सम्पन्नपानीयाः (पञ्चाल बहुत सुन्दर, बहुत अन्न माल्य फलवाला, एवं खूब जलाशयोंवाला जनपद है)। गोदौ रमणीयौ बह्वन्नौ बहुमाल्यफलौ सम्पन्नपानीयौ (गोद नाम का रमणीय बहुत अन्न माल्य फलवाला, एवं खूब जलाशयोंवाला ग्राम है) । कटु कबदरी शोभना बहुमाल्यफला। के [अशिष्य-प्रकरणम] Yवत तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वात् ॥१॥२॥५३॥ (जो तत् ११॥ अशिष्यम् १।१॥ संज्ञाप्रमाणत्वात ५॥१॥ स०-शासितु शक्यम् अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [द्वितीय: शिष्यम, न शिष्यमशिष्यम , नतत्पुरुषः । " संज्ञाया: प्रमाणं संज्ञाप्रमाणम्, षष्ठीतत्पुरुषः। संज्ञाप्रमाणस्य भावः संज्ञाप्रमाणत्वम, तस्मात् संज्ञाप्रमाणत्वात् । तस्य भावस्त्वतलौ (११११८) इत्यनेन त्वप्रत्ययः ॥ संज्ञानं संज्ञा =लौकिकव्य वहारः । तदित्यनेन युक्तवद्भावः परिगृह्यते । पशिष्यमित्यनेन शासितुमशक्यमिति वेदितव्यं, न तु शासितुमयोग्यम् । कुतः ? ‘शासु अनुशिष्टौ’ इत्येतस्माद् धातोः एति स्तुशास्वृदजुषः क्यप् (३।१।१०६) इत्यनेन क्यप् प्रत्ययः, स च शक्यार्थे वेदितव्यः । तेनाशिष्यमित्यस्य पूर्णतया शासितुमशक्यमित्यर्थः ॥ अर्थ:—तद=चुक्तवद्भावकपनम्, अशिष्यं = शासितुमशक्यम् । कुत: ? संज्ञाप्रमाणत्वात = लौकिकव्यवहाराधीनत्वात् ॥ उदा. –पञ्चालाः, वरणा: जनपदादीनां संज्ञा एताः, तत्र लिङ्ग वचनञ्च स्वभाव सिद्धमेव ॥ मयामविकता भाषार्थ:-[तद् ] उस उपर्युक्त युक्तवदभाव का [अशिष्यम् ] पूरा पूरा शासन -बिधान नहीं किया जा सकता, क्यों कि वह [संज्ञाप्रमाणत्वात् ] लौकिक व्यवहार के अधीन है । विशेष-जिस प्रकार ‘दारा’शब्द स्त्रीवाची होते हुये भी पुल्लिङ्ग बहुवचनान्त लोक में प्रयुक्त होता है; ‘प्राप:’ शब्द भी नित्य बहुवचनान्त ही है, सो यह सब लोक से ही सिद्ध है । इसका विधान पूरा-पूरा नहीं किया जा सकता, क्योंकि जो अवैया करण लोग “पञ्चाला: में निवास अर्थ में प्रत्यय होकर उसका लुप होने से युक्त बद्भाव हुआ है”, यह नहीं जानते, वह भी तो “पञ्चालाः” का बहुवचन में ठीक प्रयोग करते ही हैं । सो लिङ्ग वचन लोकाधीन ही है, इसमें लौकिक प्रयोग ही प्रमाण है । इसी बात को महाभाष्यकार ने लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वात लिङ्गस्य (महा० भा० ४।१।३) ऐसा कहकर प्रकट किया है ॥ म यहां से अशिष्यम’ की अनुवृत्ति ११२६५७ तक जाती है ॥ Om लग- अशिष्य लुब्योगाप्रख्यानात् ।।१।२॥५४॥ लप १।१।। योगाप्रख्यानात् ॥१॥ स०-न प्रख्यानमप्रख्यानम, नञ्तत्पुरुषः। योगस्याप्रख्यानम योगाप्रख्यानं, तस्मात् योगाप्रख्यानात, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु० अशिष्यम् ॥ अर्थः-लब्विधायकं जनपदे लुप इत्यादिकं सूत्रमप्यशिष्यं –शासितुम शक्यम । कुतः ? योगस्य = सम्बन्धस्य, अप्रख्यानात् = अप्रतीतत्वादित्यर्थः ।। पञ्चाला:, वरणा इति देशविशेषस्य संज्ञाः, नहि निवाससम्बन्धादेव पञ्चालाः, वृक्ष योगादेव वरणा इति व्यवह्रियन्ते, तत्राशक्यं लुब्विधानम् । अनन्तरसूत्रमपीदमेव सूत्र दढीकरोति ॥ agrii काजाक FF भाषार्थ:-[लप ] लुप विधायक सूत्र (जनपदे लुप्; वरणादिभ्यश्च इत्यादि) पाद:] प्रथमोऽध्यायः ६१ भी अशिष्य हैं =नहीं कहे जा सकते | योगाप्रख्यानात] निवासादि सम्बन्ध के अप्रतीत होने से ॥ क्योंकि जो व्याकरण नहीं जानते, वे भी तो लबर्थ शब्दों का प्रयोग करते ही हैं । पञ्चाला. वरणाः तो जनपदादि की संज्ञाविशेष हैं, न कि निवास के गोग से ही पञ्चाल, एवं वृक्ष के योग से ही वरण कहा जाता है । अगला सूत्र इसी कथन को और भी पुष्ट करता है ॥ बहुत आशक्य र अर्शन जास्त योगप्रमाणे च तदभावेऽदर्शन स्यात् ।।१।२।५५॥ योगप्रमाणे ७१॥ च अ० ॥ तदभावे ७।१॥ अदर्शनम् ॥१॥ स्यात् तिङन्त पदम् ।। स०-योगस्य प्रमाणं योगप्रमाणं, तम्मिन् योगप्रमाणे, षष्ठीतत्पुरुषः। न भाव: अभाव:, नञ्तत्पुरुषः । तस्य अभावस्तदभाव:, तस्मिन् तदभावे, षष्ठीतत्पुरुषः । न दर्शनमदर्शनम, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु० - अशिष्यम् ॥ अर्थ:–यदि १ञ्चालादि शब्दा निवासाद्यर्थस्य वाचकाः स्युस्तदा निवासादिसम्बन्धाभावे पञ्चालादीनाम दर्शनमप्रयोगः स्यात्, न चैवं भवति, तेन ज्ञायते नैते योगनिमित्तकाः, परं संज्ञा एताः देशविशेषस्य । पूर्वसूत्रार्थमेव दृढीकरोति ॥ काट की प्रयास भाषार्थ:–[योगप्रमाणे ] सम्बन्ध को प्रमाण = वाचक मानकर यदि संज्ञा (पञ्चालादि) हो, तो [च] भी [तदभावे] उस सम्बन्ध के हट जाने पर उस संज्ञा का [अदर्शनम् स्यात्] प्रदर्शन होना चाहिये, पर वह होता नहीं है। इससे पता लगता है कि पञ्चादादि जनपदविशेष को संज्ञायें हैं, योगनिमित्तक इन्हें कहना अशक्य है ।। पूर्व सूत्र के कथन को ही यह सूत्र हेतु देकर स्पष्ट करता है ।। TRI स्पष्टार्थ व्याख्या-यदि पञ्चालादि शब्द पञ्चालों के निवास करने के कारण ही जनपदविशेष की संज्ञाएं पड़ी होती, तो यदि वहाँ से पञ्चाल क्षत्रिय किसी कारण से सर्वथा चले जावें, तो उस जनपद की पञ्चाल संज्ञा नहीं रहनी चाहिये, क्योंकि जिस कारण से सम्बन्ध से जनपद को पञ्चाल संज्ञा पड़ी थी, वह सम्बन्ध तो रहा नहीं, फिर भी पञ्चाल का व्यवहार उस जनपद के लिये होता है। इससे पता लगता है कि ये संज्ञायें योगनिमित्तक=निवासादि अर्थनिमित्तक नहीं हैं, परन्तु संज्ञाविशेष ही हैं। मानविय प्रधानप्रत्ययार्थवचनमर्थस्यान्यप्रमाणत्वात् ।।१।२।५६।। प्रधानप्रत्ययार्थवचनम् ११॥ अर्थस्य ६॥१॥ अन्य प्रमाणत्वात ५॥१॥ स० प्रधानं च प्रत्ययश्च प्रधानप्रत्ययो, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । अर्थस्य वचनम अर्थवचनम , षष्ठीतत्पुरुषः । प्रधानप्रत्यययोरर्थवचनं प्रधानप्रत्ययार्थवचनम्, पष्ठीतत्पुरुषः । अन्यस्य प्रमाणमन्यत्रमाणम् षष्ठीतत्पुरुषः । अन्यप्रमाणस्य भावः अन्य प्रमाणत्वम् , अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः तस्मादन्यप्रमाणत्वात् ॥ अनु०-अशिष्यम् ॥ अर्थः-प्रधानार्थवचनं प्रत्ययार्थवचन म पशिष्यं शासितुमशक्यम् । कुतः ? अर्थस्य अन्यप्रमाणत्वात् = लोकप्रमाणत्वात् ।। शास्त्रापेक्षयाऽन्यो लोकः ॥ केषाञ्चिदाचार्याणामिदं मतमभूत-“प्रधानोपसर्जने प्रधा नार्थं सह ब्रू त:, प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययार्थं सह ब्रूतः”, तदेतत् पाणिन्याचार्यः प्रत्याचष्टे । अर्थात् ये व्याकरणं न जानन्ति, तेऽपि प्रधानार्थं प्रत्ययार्थमेव प्रयुञ्जते । तस्मात् लोकाधीनमेवैतद्, अस्य लक्षणं कत्तुं मशक्यम् ॥ उन्य भाषार्थ:-[प्रधानप्रत्ययार्थवचनम् ] प्रधानार्थवचन तथा प्रत्ययार्थवचन, अर्थात् यह पद प्रधान है, तथा यह पद अप्रधान है, एवं यह प्रत्यय इस अर्थ में आता है, यह पूरा-पूरा नहीं कहा जा सकता,[अर्थस्य] अर्थ के [अन्यप्रमाणत्वात् ] अन्य लोक के अधीन होने से ॥ शास्त्र को अपेक्षा से यहां ‘अन्य’ शब्द लोक को कहता है । कुछ प्राचार्यों ने “प्रधानोपसर्जने प्रधानार्थ सह ब्रू तः, प्रकृतिप्रत्ययौ सहाथ ब्रूत:” आदि लक्षण किये थे, सो पाणिनि मुनि उनका प्रत्याख्यान करते हैं । क्योंकि जिन्होंने व्याकरण नहीं पढ़ा, वे भी प्रधानार्थ एवं प्रत्ययार्थ को जानते ही हैं। यथा “राजपुरुष मानय” ऐसा कहने पर न राजा को लाते हैं न पुरुषमात्र को, प्रत्युत राजविशिष्ट पुरुष को ही लाते हैं, अर्थात् प्रधानार्थता को वे जानते हैं । तथा प्रत्ययार्थ के विषय में भी ‘प्रोपगवमानव’ ऐसा कहने पर उपगुविशिष्ट अपत्य को लाते हैं, न उपगु को लाते हैं न केवल अपत्य को, अर्थात् प्रत्ययार्थता (अपत्यार्थता) को वे समझते हैं । सो यह सब लोकव्यवहाराधीन ही समझना चाहिये । इसके लिये पूरा लक्षण बनाना अशक्य है ॥ आशय कालोपसर्जने च तुल्यम् ॥१।२।५७।। । देश कालोपसर्जने १३२॥ च अ० ॥ तुल्यम ११॥ स०—कालश्च उपसर्जनञ्च कालोपसर्जने, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० -अशिष्यम । कालः परोक्षादिः ॥ अर्थः - काल: उपसर्जनञ्चाशिष्य शासितुमशक्यम । कुतः ? तुल्यहेतुत्वात्, अर्थात् लोकप्रमाण त्वात् ॥ तुल्यशब्दः पूर्वसूत्रोक्तस्य हेतोरनुकर्षणार्थ: ॥ भाषार्थः-[कालोपसर्जने] काल तथा उपसर्जन = गौण की परिभाषा [च] भी पूरी-पूरी नहीं की जा सकती, [तुल्यम् ] तुल्य हेतु होने से, अर्थात् पूर्व सूत्र में कहे हेतु के कारण ही ॥NSTITMERA पर कुछ प्राचार्य प्रातःकाल से लेकर १२ बजे रात्रि तक अद्यतन काल मानते हैं, तथा कुछ प्राचार्य १२ बजे रात से अगले १२ बजे रात तक अद्यतन काल मानते हैं। इसी प्रकार कुछ प्राचार्यों ने उपसर्जन की भी परिभाषा की है - प्रधानमुपसर्जनम्”। जालमा पादः ] प्रथमोऽध्यायः तो यह सब अशिष्य है, लोकव्यवहाराधीन होने से, क्योंकि जिन्होंने व्याकरण नहीं पढ़ा, वे भी ‘यह मैंने आज किया, यह कल किया, तथा यह उपसर्जन=गौण है, यह मुख्य हैं’ ऐसा प्रयोग करते ही हैं, सो लोक से ही इनकी प्रतीति हो जावेगी । जाति तय जात्याख्यायामेकस्मिन बहवचनमन्यतरस्याम ||२५॥ जात्याख्यायाम् ७।१।। एकस्मिन् ७१॥ बहुवचनम् ११॥ अन्यतरस्याम् अ० ॥ स० -जाते: प्राख्या जात्याख्या, तस्याम् …. षष्ठीतत्पुरुषः । बहूनां वचनं बहुवचनम्, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अर्थः– जात्याख्यायामेकस्मिन्नर्थे बहुवचनं (बहुत्वं) विकल्पेन भवति ॥ जाति मायमेकोऽर्थः, तेनैकवचने प्राप्ते बहुवचनं पक्षे विधीयते ॥ उदा० –सम्पन्ना: यवा:, सम्पन्ना: व्रीहयः (अत्र बहुत्वम ), सम्पन्नो यवः, सम्पन्नो व्रीहिः (अत्रैकत्वम् ) ॥ जात्यर्थस्य एकत्वे बहुत्वे च सति द्वय कयोद्विवचनकवचने (१।४।२२) इति, बहुषु बहुवचनम् (१।४।२१) इति च यथायोगम एकवचनबहु वचने भवतः॥ g REPEER की भाषार्थः- [जात्याख्यायाम ] जाति को कहने में [एकस्मिन् ] एकत्व अर्थ में [बहुवचनम] बहत्व [अन्यतरस्याम] विकल्प करके हो जाता है। ARTSAPP जाति एक होती है, अतः जाति को कहने में एकत्व ही नित्य प्राप्त था, सो यहां पक्ष में बहुत्व विधान किया है। यहां से ‘एकस्मिन्’ को अनुवृत्ति १।२।५६ तक, तथा ‘बहुवचनम्’ को अनुवृत्ति १।२।६० तक, एवं ‘अन्यतरस्याम’ की १॥२॥६२ तक जाती है । काम किनिजि अस्मदो द्वयोश्च ॥१॥२॥५६॥ अस्मद-वsed अस्मदः ६।१।। द्वयोः ७॥२॥ च अ० ॥ अनु०-एकस्मिन् बहुवचनम् अभ्यतर स्याम् ॥ अर्थः-अस्मदो योऽर्यस्तस्यैकत्वे द्वित्वे च बहुत्वं विकल्पेन भवति । उदा०-ग्रहं ब्रवीमि’ इत्यस्य स्थाने वक्ता ‘वयं ब्रूमः’ इत्यपि वक्तु शक्नोति, यद्यपि वक्ता एक एव । एवं ‘आवां ब्रू वः’ इत्यस्य स्थाने ‘वयं ब्रूमः’ इत्यपि भवति, यद्यपि द्वौ वक्तारी स्तः ।। भाषार्थ:- [अस्मदः] अस्मद् का जो अर्थ, उस के एकत्व [च] और [द्वयो:] द्वित्व अर्थ में बहुवचन विकल्प करके होता है । एकत्व में एकवचन एवं द्वित्व में द्विवचन ही प्राप्त था, बहुवचन का पक्ष में विधान कर दिया। अहं ब्रवीमि (मैं बोलता हूं) यहां बोलनेवाला यद्यपि एक है, अष्टाध्यायी-प्रथमावत्तौ [हितीय: Sh बहल तो भी वह ‘वयं ब्रूमः’ ऐसा बहुवचन में भी बोल सकता है। इसी प्रकार द्विवचन में ‘पावां ब्रूवः’ के स्थान में ‘वयं हम’ भी कह सकते हैं । यहां से ‘हयो:’ को अनुतत्ति १ २१६१ तक जाती है ॥ 900FFIED फल्गुनीप्रोष्ठपदानां च नक्षत्रे ॥१।२।६०॥ फल्गुनीप्रोष्ठपदानाम् ६॥३॥ च अ०॥ नक्षत्रे ७१।। स०- फल्गुन्यौ च प्रोष्ठपदे च फल्गुनीप्रोष्ठपदाः, तानाम् …. इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-द्वयोः, बहुवचनम् अन्यनरस्याम ॥ अथः - फल्गन्योः द्वयोः प्रोष्ठपदयोश्च द्वयोः नक्षत्रयोः बहुवचनं विकल्पेन भवति ॥ फल्गन्यौ द्वे नक्षत्रे, प्रोष्ठपदे अपि द्वे, तेन द्वयोद्विवचनं प्राप्तम् बहु वचनमन्यतरस्यां विधीयते ।। उदा०-उदिना: पूर्वाः फल्गुन्यः (अत्र बहुवचनम् ) उदिते पूर्वे फल्गन्यौ (अत्र द्विवचनम्)। उदिताः पूर्वा: प्रोष्ठपदा:, उदिते पूर्व प्रोष्ठपदे । भाषार्थ:– [फल्गुनीप्रोष्ठपदानाम] फल्गनी और प्रोष्ठपद [नक्षत्रे] नक्षत्रों के हित्व अर्थ में [च] भी बहुत्व अर्थ विकल्प करके होता है । फल्गुनी नाम के दो नक्षत्र हैं, तथा प्रोष्ठपद नाम के भी दो नक्षत्र हैं, सो दो में द्विवचन ही प्राप्त था, पक्ष में बहुवचन भी विधान कर दिया है । उदा०-उदिताः पूर्वाः फल्गन्यः (पूर्व फल्गुनी नक्षत्र का उदय हुआ), उदिते पूर्वे फल्गुन्यौ । उदिताः पूर्वाः प्रोष्ठपदाः (पूर्व प्रोष्ठपदा नक्षत्र का उदय हुआ), उदिते पूर्व प्रोष्ठपदे ।। अशी यहां से ‘नत्रत्रे’ को अनुवृत्ति ११२१६२ तक जाती है । विपक प छन्दसि पुनर्वस्वोरेकवचनम ॥१॥२॥६॥ छन्दनि ७॥१॥ पुनर्वस्वोः ६।२।। एकवचनम् ११॥ अनु० -नक्षत्रे, द्वयोः, अन्यतरस्याम ॥ यः-छन्दसि विषये पुनर्वस्वोः नक्षत्रयोः द्वित्वे विकल्पेनैकवचन भवति । पुनर्वसू द्वे नक्षत्र, तेन द्वयोद्विवचने प्राप्ते पक्ष एकवचन विधीयते ॥ उदा० पुनर्वसुर्नक्षत्रम् (अत्रैकवचनम् ), पुनर्वसू नक्षत्रे (अत्र द्विवचनम् ) ॥ भाषार्थः - [छन्दमि] वेदविषय में [पुनर्वस्वोः] पुनर्वसु नक्षत्र के द्वित्व अर्थ में विकल्प से [एकवचनम् ] एकत्व होता है । पुनर्वसु नाम के दो नक्षत्र हैं, सो द्विवचन ही प्राप्त था। पक्ष में एकत्व अर्थ का भी विधान कर दिया । उदा०. पुनर्वसुर्नक्षत्रम् (पुनर्वसु नाम के दो नक्षत्र), पुनर्वसू नक्षत्रे ॥ यहां से “छन्दसि एकवचनम्” की अनुवृत्ति १।२।६२ तक जाती है ।। विकल्प एकत्व विशाखयोश्च ॥१।२।६२।। विशाखयोः ६।२।। च य० ॥ अनु० -छन्दनि, एकवचनम्, नक्षत्रे, अन्यतर पादः ] प्रथमोऽध्याय: स्याम् ॥ अर्थः-छन्दसि विषये विशाखयोर्नक्षत्रयोद्वित्वे, एकवचन विकल्पेन भवति । द्वयोद्विवचने प्राप्ते, पक्षे एकवचन विधीयते ॥ उदा.-विशाखा नक्षत्रम, विशाखे नक्षत्रे॥ भाषार्थ-[विशाखयोः] विशाखा नक्षत्र के द्वित्व अर्थ में [च] भी एकवचन विकल्प करके होता है, छन्द विषय में ॥ विशाखा नक्षत्र भी दो हैं सो दो में द्विवचन प्राप्त था, पक्ष में एकत्व विधान कर दिया। एक नित्प द्विवचनम् तिष्यपुनर्वस्वोर्नक्षत्रद्वन्द्वे बहुवचनस्य द्विवचनं नित्यम् ॥१२॥६३॥ 1 तिष्यपुनर्वस्वोः ६।२॥ नक्षत्रद्वन्द्वे ७।१।। बहुवचनस्य ६।१॥ द्विवचनम् ॥१॥ नित्यम् ॥१॥ स०-तिष्यश्च पुनर्वसू च तिष्यपुनर्वसू तयोस्तिष्यपुनर्वस्वोः, इतरेतर योगद्वन्द्वः । नक्षत्राणां द्वन्द्वः, नक्षत्रद्वन्द्वः, तस्मिन् नक्षज्ञद्वन्द्वेः, षष्ठीतत्पुरुषः ।। अर्थ: तिष्यपुनर्वस्वोः नक्षत्रद्वन्द्वे बहुवचनस्य नित्यं द्विवचनं भवति ॥ तिष्य एकः, पुनर्वसू द्वौ, एतेषां द्वन्द्वे बहुत्वं प्राप्तं द्विवचनं नित्यं विधीयते ॥ उदा०-उदितौ तिष्य पुनर्वसू दृश्येते ॥ भाषार्थ:-[तिष्यपुनर्वस्वो:] तिष्य तथा पुनर्वसु शब्दों के | नक्षत्र द्वन्द्वे] नक्षत्र विषयक द्वन्द्वसमास में [बहुवचनस्य] बहुवचन के स्थान में [नित्यम् ] नित्य ही [द्विवचनम् ] द्विवचन हो जाता है । तिष्य नक्षत्र एक है, तथा पुनर्वसु दो हैं, सो इनके द्वन्द्वसमास में बहुवचन ही प्राप्त था, नित्य ही द्विवचन विधान कर दिया ।
  • उदा.-उदितौ तिष्यपुनर्वसू दृश्येते (उदित हुये तिष्य और पुनर्वसू नक्षत्र दिखाई दे रहे हैं)॥ की [एकशेष प्रकरणम्] एकशष - सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ ।।१।२।६४॥ सरूपाणाम् ६॥३॥ एकशेष: १३१॥ एकविभक्तौ ७।१। स-समानं रूपं येषां ते सरूपास्तेषां सरूपाणां, बहुव्रीहिः । ज्योतिर्जनपदरात्रिनाभिनामगोत्ररूप० (६।३।८३) इत्यनेन समानस्य सादेश:। एका चासो विभक्तिश्च, एकविभक्तिः, तस्यामेकविभक्ती, कर्मधारयस्तत्पुरुषः । शिष्यते यः स शेषः, एकश्चामो शेषश्च, एक अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः शेषः, कर्मधारयस्तत्पुरुषः ॥ अर्थ:-सरूपाणां शब्दानामेकविभक्तौ परत एकशेषो भवति, अर्थादेक: शिष्यते, इतरे निवर्तन्ते ॥ उदा०-वृक्षश्च वृक्षश्च वृक्षौ । वृक्ष श्च वृक्षश्च वृक्षश्च वृक्षाः ॥ भाषार्थ:-[सरूपाणाम्] समान रूपवाले शब्दों में से [एकशेषः] एक शेष रह जाता है, अन्य हट जाते हैं, [एकविभक्तौ] एक (समान) विभक्ति के परे रहते ॥ वृक्षश्च, वृक्षश्च यहाँ दोनों वृक्ष शब्द समान रूपवाले हैं, तथा एक ही प्रथमा विभक्ति परे हैं, सो एक शेष रह गया, तथा दूसरा हट गया। दो वृक्षों का बोध कराना है अत: द्विवचन ‘वृक्षौ’ में हो ही जायेगा । इसी प्रकार वृक्षश्च वृक्षश्च वृक्षश्च वृक्षाः में भी दो हट गये, एक शेष रह गया, श्रागे ४-५ वृक्षों के होने पर भी ऐसा ही जानें । अभिप्राय यह है कि जहां कई वस्तुओं का बोध कराना हो, जैसे “यह वृक्ष है, यह वृक्ष है” तो वहां कई बार सरूप शब्दों का प्रयोग न करके एक बार ही उस शब्द का प्रयोग करके उन सारी वस्तुओं का बोध हो जाता है । नहीं तो जितनी वस्तुएं होती उतनी बार उस शब्द का प्रयोग करना पड़ता अतः यह सूत्र बनाया ।। ___ यहाँ से ‘शेषः’ की अनुवृत्ति १।२।७३ तक जाती है । कब बद्धो यूना तल्लक्षणश्चेदेव विशेषः ॥शश६५॥ 9वृद्धः १११॥ यूना ३॥१॥ तल्लक्षण: ११॥ चेत् अ०॥ एव अ० ॥ विशेषः १॥१॥ स०-सः गोत्रप्रत्ययो युवप्रत्ययश्च लक्षणं निमित्तमस्य स तल्लक्षण:, बहु व्रीहिः ।। अनु०–शेषः ॥ अर्थ:-वृद्धशब्देनात्र गोत्रमुच्यते । विशेषः वैरूप्यम् । गोत्रप्रत्ययान्तश्शब्दः, यूना सह युवप्रत्ययान्तेन सह शिष्यते युवा निवर्त्तते तल्लक्षण श्चेत् =वृद्धयुवनिमित्तकमेव चेत् विशेषो भवेत् अर्थात् समानायामाकृतौ वृद्धयुव प्रत्ययनिमित्तकमेव चेद् वैरूप्यं = भेदो भवेदन्यत् सर्वं समानं स्यात् ॥ अपत्यं पौत्र प्रभृति गोत्रम् (४।१।१६२) इत्यनेन पौत्रप्रभृत्यपत्यं गोत्रसंज्ञं भवति, तद्गोत्रमत्र वृद्धशब्देनोच्यते, पूर्वाचार्यस्य संज्ञेषा । जीवति तु वंश्ये युवा (४।१।१६३) इत्यादि भिश्च युवसंज्ञा विहिता ॥ उदा०-गार्ग्यश्च गाायणश्च गाग्यौं, वात्स्यश्च वात्स्यायनश्च वात्स्यौ ॥ भाषार्थ:- [वृद्धः] वृद्ध (गोत्र) प्रत्ययान्त शब्द [यूना] युवा प्रत्ययान्त शब्द के साथ शेष रह जाता है [चेत्] यदि [तल्लक्षणः] वृद्धयुवप्रत्यय निमित्तक [एव] ही [विशेष:] भेद हो, अर्थात् अन्य सब प्रकृति प्रादि समान हों । वृद्ध शब्द से यहाँ गोत्र लिया गया है, पूर्वाचार्यों को यह गोत्र के लिये संज्ञा है।। गार्ग्यश्च गार्यायणश्च यहाँ गर्ग शब्द से गर्गादिभ्यो यञ् (४।१।१०५) से पाद: ] प्रथमोऽध्यायः गोत्र अर्थ में यञ् प्रत्यय पाकर तद्धिते. (७।२।११७) से प्रादि अच को वृद्धि एवं यस्येति च (६।४।१४८) से प्रकार का लोप होकर, वृद्धप्रत्यान्त गार्ग्य शब्द बना है, तथा उसी गार्य शब्द से यजिजोश्च (४।१।१०१) से युवा प्रत्यय फक् होकर, फक् को प्रायनेयीनीयियः० (७१२) से ‘प्रायन्’ होकर गाायण बना है, सो गार्य तथा गाायण इन दोनों शब्दों में, एक में गोत्र प्रत्यय ‘य’ है तथा दूसरे में यञ् के पश्चात् युवप्रत्यय फक है, ये वृद्ध युवा प्रत्यय ही भिन्न हैं, शेष इन दोनों की प्रकृति समान ही है, अतः समान प्राकृति (प्रकृति) वाले ये दोनों शब्द है, केवल तल्लक्षण ही विशेष है । सो प्रकृत सूत्र से वृद्धप्रत्ययान्त ‘गाय’ शेष रह गया, गाायण हट गया तो ‘गाग्यौं’ बना। गाग्यौं कहने से ‘गाय’ (गर्ग का पौत्र) एवं गाायण (गर्ग का प्रपौत्र) दोनों को प्रतीति होगी । इसी प्रकार वात्स्यौ (वत्स के पौत्र तथा प्रपौत्र) में भी समझे ॥ ___यहां से ‘वृद्धौ यूना’ की अनुवृत्ति १।२।६६ तक तथा “तल्लक्षणश्चेदेव विशेष:” की १।२।६६ तक जाती है। poh 214 de शिव लाया स्त्री पुंवच्च ॥१२॥६६॥ स्त्री १।१।। पुवत् अ०॥ च अ०।। अनु० - वृद्धो यूना तल्लणश्चेदेव विशेष:, शेषः । अर्थः-वृद्धा=गोत्रप्रत्ययान्ता स्त्री यना सह शिष्यते,युवा निवर्तते,सा च स्त्री पुवद् भवति, वृद्धयुवनिमित्तकमेव चेत वैरूप्यं स्यात् ॥ उदा०-गार्गी च गाायण श्च गाग्यौं, वात्सी च वात्स्यायनश्च वात्स्यौ ॥ भाषार्थः-गोत्रप्रत्यान्त जो [स्त्री] स्त्रीलिंग शब्द हो, वह युवप्रत्यान्त शब्द के साथ शेष रह जाता है, और उस स्त्रीलिंग गोत्रप्रत्यान्त शब्द को [पुवत्] पुवत् कार्य [च] भी हो जाता है, यदि उन दोनों शब्दों में वृद्धयुवप्रत्यय निमित्तक ही वैरूप्य हो और सब समान हों। गार्गी च गाायणश्च गाग्यौँ,यहां गार्ग्य गोत्रप्रत्ययान्त शब्द से यज्ञश्च (४।१।१६) से ङोप् प्रत्यय होकर ‘गार्य डीप’ रहा । यस्येति च | (६।४।१४८) से प्रकार लोप, एवं हलस्तद्धितस्य (६।४।१५०) से यकार लोप होकर गार्ग ई =गार्गी गोत्रप्रत्ययान्त स्त्रीलिंगवाची शब्द बना है सो प्रकृत सूत्र से गार्गी शेष रह गया, गाायण युवाप्रत्ययान्त हट गया, तथा प्रकृत सूत्र से ही गार्गी को पुवद् भाव हो जाने से, गार्गी का डीप हटकर पुलिंग के समान ‘गाय’ रूप रह गया, तो गायों बन गया । गाग्र्यों से गार्गी (गर्ग की पौत्री) एवं गाायण (गर्ग के प्रपौत्र) दोनों का ही बोध हुआ करेगा ॥ एकशेष पुमान् स्त्रिया ॥१२॥६७॥ पुमान् १॥१॥ स्त्रिया ३३१॥ अनु०-तल्लक्षणश्चेदेव विशेष:, शेषः ॥ अर्थः अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीय पुमान स्त्रिया सह शिष्यते स्त्री निवर्त्तते तल्लक्षण एव चेत् विशेषो भवेत्, लिङ्गभेद एव चेत् स्यादन्यत प्रकृत्यादिकं सर्वं समानं भवेदित्यर्थः ॥ उदा०-ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च ब्राह्मणो, कुक्कुटश्च कुक्कुटी च कुक्कुटौ ॥ भाषार्थ:- [पुमान् ] पुलिग शब्द [स्त्रिया] स्त्रीलिंग शब्द के साथ शेष रह जाता है, स्त्रीलिंग शब्द हट जाता है, यदि उन शब्दों में स्त्रीत्व पुस्त्व कृत ही विशेष हो, अन्य प्रकृति प्रादि सब समान ही हों। ‘ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च’ में प्रकृति दोनों को एक है, एक पुंल्लिग है, दूसरा स्त्रीलिंग है । सो पुंल्लिग ‘ब्राह्मण’ शब्द शेष रह गया, तो (ब्राह्मणौ ब्राह्मण और ब्राह्मणी) बना । इसी प्रकार कुक्कटौ (मुर्गा और मुर्गी) में भी जानें ॥ कापी भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहितृभ्याम् ।।१।२।६८॥ भ्रातृपुत्रौ १॥२॥ स्वसृदुहितृभ्याम् ३२॥ स०-भ्राता च पुत्रश्च, भ्रातृपुत्री, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । स्वसा च दुहिता च स्वसृदुहितरौ ताभ्यां स्वसृदुहितृभ्याम्, इतरेतर योगद्वन्द्वः ॥ अनु०-शेषः ॥ अर्थः-भ्रातृपुत्री शब्दौ यथाक्रमं स्वसृदुहितृभ्यां शब्दाभ्यां सह शिष्येते स्वसृदुहितरौ निवर्तेते ॥ उदा–भ्राता च स्वसा च भ्रातरौ। पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ ॥ वाया भाषार्थः- [भ्रातृपुत्रौ] भ्रातृ और पुत्र शब्द यथाक्रम [स्वसृदुहितृभ्याम् ] स्वस और दुहित शब्दों के साथ शेष रह जाते हैं, अर्थात् भ्रातृ और स्वस में से भ्रातृ तथा पुत्र और दुहित में से पुत्र शेष रह जाता है,शेष स्वस दुहित शब्द हट जाते हैं।। को यहां भ्रातरौ का अर्थ भाई और बहिन, तथा पुत्रौ का अर्थ पुत्र और पुत्री होगा, न कि दो भाई एवं दो पुत्र होगा ॥ सानपुसकमनपुसकेनैकवच्चास्यान्यतरस्याम् ॥१२॥६६॥ नपुंसकम् ॥१॥ अनपुसकेन ३।१॥ एकवत् प०॥ च अ० ॥ अस्य ६॥१॥ अन्यतरस्याम् अ० ॥ स०-न नपुंसकम् अनपुंसकम् तेनानपुसकेन, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-तल्लक्षणश्चेदेव विशेष:, शेषः ॥ अर्थः-नपुंसकगुण विशिष्टश्शब्दोऽनपुस केन=स्त्रीपुल्लिङ्गगुणविशिष्टेन शब्देन सह शिष्यते, स्त्रीपुल्लिङ्गगुणविशिष्टौ शब्दो निवर्त्तते, अस्य नपुसकलिङ्गशब्दस्य च विकल्पेनकवत् कार्यं भवति नपुसकानपुंसक गुणस्यैव चेद् वैरूप्यं स्यात् ।। उदा०-शुक्लश्च कम्बलः, शुक्ला च शाटिका, शुक्लं च वस्त्रम् तदिदं शुक्लम् । पक्षे तानीमानि शुक्लानि, (बहुवचनमभूत्) । भाषार्थः- [नपुसकम् ] नपुंसकलिंग शब्द[अनपुसकेन] नपुंसकलिंग भिन्न शब्दों के साथ, अर्थात् स्त्रीलिंग लिंग शब्दों के साथ शेष रह जाता है, तथा स्त्रीलिंग पादः] प्रथमोऽध्यायः k लिंग शब्द हट जाते हैं, एवं [अस्य ] उस नपुंसकलिंग शब्द को [एकवत् ] एकवत् कार्य [च] भी [अन्यतरस्याम] विकल्प करके हो जाता, यदि उन शब्दों में नपुंसक गुण एवं प्रनपुंसकगुण का ही वैशिष्ट्य हो, शेष प्रकृति प्रादि समान ही हों ॥ “शुक्लः कम्बलः” यह लिंग है, “शुक्ला शाटिका” यह स्त्रीलिंग है, “शुक्लं वस्त्रम्” यह नपुंसकलिंग है तथा शुक्लः, शुक्ला, शुक्लम् में नपुंसकत्व अनपुंसकत्व गुण का ही वैशिष्ट्य हैं, प्रकृति तो समान ही है, सो इस सूत्र से नपुंसकलिंग वाता “शुक्लम्” ही शेष रहा, शेष हट गये, इसी प्रकार इस ‘शुक्लम्’ से कम्बल, शाटिका, वस्त्र तीनों का बोध कराना है, सो बहुवचन ही होना चाहिये था पर इसी सूत्र से पक्ष में एकवत्’का विधान किया है सो एकवचन हो कर तदिदं शुक्लम्’ (ये सब सफेद हैं) बना । पक्ष में ‘तानीमानि शुक्लानि’ भी बन गया है । __यहां से “अन्यतरस्याम्” को अनुवृत्ति १।२।७१ तक जाती है । पिता मात्रा ॥ १।२७०॥ एकशेष विकल्प पिता ११॥ मात्रा ३३१॥ अनु०-अन्यतरस्याम, शेषः ॥ अर्थ:-मातृशब्देन सहवचने पितशब्द: शिष्यते विकल्येन, मातृशब्दो निवर्त्तते ॥ उदा०-माता च पिता च पितरौ। पक्षे-मातापितरौ ॥ ला भाषार्थ:- [मात्रा] मातृ शब्द के साथ [पिता] पित शब्द विकल्प से शेष रह जाता है, मातृ शब्द हट जाता है। माता च पिता च पितरौ (माता और पिता) में माता हट गया है, पक्ष में मातापितरौ भी प्रयोग होगा। श्वशरः श्वश्रवा ॥२७॥ hai) एकशेष निकाल्द श्वशुरः १११॥ श्वश्रवा ३१॥ अनु०-अन्यतरस्याम् । शेषः ॥ अर्थः श्वश्रूशब्देन सहवचने श्वशुरः शिष्यते विकल्पेन, श्वश्रूः निवर्त्तते ॥ उदा०-श्वशुरश्च श्वश्रूश्च श्वशुरौ । पक्षे-श्वश्रूश्वशुरौ। भाषार्थः- [श्वश्रवा] श्वश्रू शब्द के साथ [श्वशुरः] श्वशुर शब्द विकल्प से शेष रह जाता है श्वश्रू हट जाता है । पक्ष में वह भी रहेगा ॥ उदा०-श्वशुरौ (सास और श्वसुर), श्वश्रूश्वशुरौ ॥ म हान एकशेष त्यदादीनि सनित्यम् ॥ १॥२७॥ __त्यदादीनि ११३॥ सवौंः ३॥३॥ नित्यम् ११॥ स०–त्यद आदि र्येषां तानि, बहुव्रीहिः । अनु०-शेषः ॥ अर्थः-त्यदादीनि शब्दरूपाणि सर्वैः सहवचने नित्यं अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ द्वितीयः एकशेष शिष्यन्ते, अन्यानि निवर्तन्ते ॥ उदा०–स च देवदत्तश्च तो, यश्च यज्ञदत्तश्च यौ, स च यश्च यो॥ वह भाषार्थ:-[त्यदादीनि] त्यदादि शब्द रूप [सर्वैः] सबके साथ अर्थात् त्यदा दियों के साथ या त्यदादि से अन्यों के साथ भी [नित्यम् ] नित्य ही शेष रह जाते हैं, अन्य हट जाते हैं । त्यदादि गण सर्वादि गण के अन्तर्गत ही पढ़ा है ।। स च यज्ञ दत्तश्च में ‘स’ त्यदादि है एवं यज्ञदत्त त्यदादि से भिन्न है, सो ‘स’ शेष रह गया, यज्ञदत्त हट गया है । स च यश्च में दोनों त्यदादि हैं सो कौन शेष रहे कौन हटे ? इस बात को त्यदादीनां मिथो यद्यत्परं तत तच्छिष्यते (वा० १२१७२) वातिक ने बताया कि त्यदादियों में क्रम से जो परे परे के हैं वे शेष रह जाते हैं, अगले हट जाते हैं सो ‘स च यश्च’ में परला ही शेष रहा, तो ‘यौं’ (वह और जो) बना ॥ ग्राम्यपशुसङ्घष्वतरुणेषु स्त्री ॥१॥२७३॥ ग्राम्यपशुसङ्घषु७।३॥प्रतरुणेष ॥१॥स्त्री१३१॥ ग्रामे भवा ग्राम्याः, ग्रामाद्यखौ (४१२१६३) इत्यनेन यत् प्रत्ययः ।। स०-ग्राम्याश्च ते पशवश्च, ग्राम्यपशवः, कर्म धारयस्तत्पुरुषः । ग्राम्यपशनां सङ्घाः=समूहाः, ग्राम्यपशुसङ्घास्तेषु ग्राम्यपशुसङ्घष षष्ठीतत्पुरुषः न विद्यन्ते तरुणा येष सङ्घषु तेऽतरुणास्तेषु, अतरुणेषु बहुव्रीहिः ।। अनु०-शेषः । अर्थः- प्रतरुणेषु ग्राम्यपशुसङ्घषु स्त्री शिष्यते पुमान निवर्त्तते ॥ पुमान् स्त्रिया (१।२।६७) इत्यनेन पुसः शेषे प्राप्ते स्त्रीशेषो विधीयते ॥ उदा० गावश्च वृषभाश्च == गाव इमाश्चरन्ति, महिषाश्च महिष्यश्च महिष्य इमाश्चरन्ति ॥ भाषार्थ:-[अतरुणेषु] तरुणों से रहित [ग्राम्यपशुसङ्घषु] ग्रामीण पशुओं के । समूह में [स्त्री] स्त्री (स्त्री पशु) शेष रह जाता है, पुमान् (नर) हट जाते हैं । यह सूत्र पुमान स्त्रिया का अपवाद है । उससे पं लिंग शब्द का शेष प्राप्त था, इसने ग्राम्य पशुओं के झुण्ड को कहने में स्त्रीलिंग शब्द को शेष कर दिया, लिग शब्द हट गया ॥ गावश्च वृषभाश्च में गौ स्त्रीलिंग शब्द है, सो वह शेष रह गया, वृषभ प लिग हट गया, तो गावः (गाय और बैल) बना । इसी प्रकार ‘महिष्य इमामें जानें ॥ शिगाय और बैलों का समूह साथ साथ चरता हो तो लोक में भी “ये गायें चरती हैं” ऐसा कहा जाता है, न कि “ये गाय बैल चरते हैं ऐसा कहा जाता है, सो वही इस सूत्र ने विधान कर दिया ॥ ॥ इति द्वितीयः पादः ॥ पादारविमा कमी ISRO तृतीयः पादः to भूवादयो धातवः ॥१॥३॥१॥ का भूवादयः ११३॥ धातवः १॥३॥ स०-भूश्च वाश्च भूवौ, भूवौ आदी येषां ते भूवादयः, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अर्थः-भू इत्येवमादयः वा इत्येवंप्रकारकाः क्रिया वचनाः शब्दा धातुसंज्ञका भवन्ति ॥ उदा०-भवति, पठति, वाति ||5) भाषार्थ:- [भूवादयः] भू जिनके आदि में है तथा ‘वा’ (धातु) के समान जो क्रियावाची शब्द हैं उनकी [धातवः] धातु संज्ञा होती है । यहां ‘भू’ के साथ जो प्रादि शब्द सम्बन्धित होगा वह व्यवस्था वाची है, “भू आदि में है जिनके उनको” तथा ‘वा’ के साथ जो आदि शब्द लगेगा, वह प्रकारवाची है, “वा के प्रकारवाली (क्रियावाची)” यह अर्थ होता है, अतः ‘भू’ जो पृथिवी का वाचक है उसकी धातु संज्ञा नहीं होती, इसी प्रकार ‘वा गतिगन्धनयोः’ जो क्रियावाची हैं उसी ‘वा’ की धातु संज्ञा होती है, ‘वा’ जो विकल्पार्थक निपात है, उसकी नहीं होती, क्योंकि ये सब “वाप्रकारक” = क्रियावाची नहीं हैं । धातु संज्ञा होने से धातो: (३।१।६१) के अधिकार में कहे, तिबादि प्रत्यय आ जाते हैं । । [इत्संज्ञाप्रकरण] dip कि उपदेशेऽजनुनासिक इत् ॥१।३।२।। उपदेशे ७११॥ अच् १॥१॥ अनुनासिक: १।१।। इत ११॥ अर्थ:–उपदेशे योऽनुनासिकोऽच तस्य इत्संज्ञा भवति ।। उदा०-पॐ = पठति, वर्दै =वदति, ए. = एधते, सु॥ भाषार्थः-[उपदेशे] उपदेश में होनेवाला जो [अनुनासिक:] अनुनासिक (मुख और नासिका से बोला जानेवाला) [अच्] अच् उसकी [इत्] इत् संज्ञा होती है। उपदेश यहां पाणिनि मनि के बनाये ५ ग्रन्थों का नाम है (१) अष्टाध्यायी, (२) धातुपाठ, (३) उणादि सूत्र, (४) गणपाठ, . (५) लिङ्गानुशासन, इनमें होनेवाले अनुनासिक अच की इत् संज्ञा होती है ।। पठ इत्यादियों में ‘म’ अनुनासिक पाणिनि जी ने पढ़ा था, जो ‘पठं’ ऐसा था, पर अब ये ७२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [तृतीयः अनुनासिक चिह्न लगभग २००० वर्षों से लुप्त हो गये हैं, जो अब सर्वथा बताने ही पड़ते हैं । इत् संज्ञा का प्रयोजन उस इज्ञत्संक का तस्य लोप: (१॥३॥८) से लोप करना है।। यहाँ से ‘उपदेशे’ की तथा ‘इत्’ की अनुवृत्ति १।३।८ तक जाती है ॥ हलन्त्यम् ॥१॥३॥३॥ हल् ११॥ अन्त्यम् १।१।। अन्ते भवमन्त्यं, दिगादित्वात् (४॥३॥५४) यत् प्रत्ययः ॥ स०-हस्य ल हल्. षष्ठीतत्पुरुषः ॥ हल च हल च=हल सरूपाणा मित्यनेन (१।२।६४) एकशेष:, जातिविवक्षायामेकवचनञ्च, अनया रीत्या हल प्रत्या हारो निष्पद्यते ॥ अनु०-उपदेशे, इत् ॥ अर्थः -उपदेशेऽन्त्यं हल इत्संज्ञकं भवति ।। उदा०-प्राइउण् इति णकारस्य । ऋलक इति ककारस्य ।। . भाषार्थः-उपदेश में जो [अन्त्यम् ] अन्तिम [हल्] हल उसकी इत् संज्ञा होती है। विशेष:-यहां यह बात विचार की है, कि प्रथम प्रत्याहार सूत्र ‘हल’ के ल्’) को इत् संज्ञा हो, तो हल प्रत्याहार बने, तब हलन्त्यम् सूत्र बने, पर जब तक हलन्त्यम् सूत्र नहीं बनता, तब तक ‘हल’ के ‘ल’ को इत् संज्ञा हो ही नहीं सकती, सो इतरेतराश्रय दोष प्राता है, उस दोष को हटाने के लिये ‘हस्य ल्’ ऐसा समास किया गया है, पुनः हल च हल् का एकशेष किया है अर्थात् प्रत्याहार वाले हल् सूत्र के “ह के समीप जो ‘ल’ उसकी इत् संज्ञा होती है ऐसा कहने से ‘हल’ प्रत्याहार बन गया । पश्चात् हल का एकशेष करने पर “अन्तिम हल को इत् संज्ञा होती है” यह अर्थ हो जाता है, सो दोष नहीं रहता । वस्तुतः यह द्वितीयावृत्ति का विषय है, पर समास की उपयोगिता दिखाने के लिये यह सब लिख दिया है । यहां से ‘हलन्त्यम्’ की अनुवृत्ति ११३।४ तक जायगी। 2- निजात निजेमा ने विभक्तो तुस्माः ॥१॥३॥४॥ - न अ०॥ विभक्तौ ७॥१॥ तुस्माः ११३॥ स०-तुश्च सश्च मश्च तुस्माः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-उपदेशे हलन्त्यम् इत् ॥ अर्थः-विभक्तौ वर्तमानाना मन्त्यानां तवर्गसकारमकाराणामित्संज्ञा न भवति ॥ पूर्वेणान्त्यं हल इत्संज्ञक प्राप्त मनेन प्रतिषिध्यते ।। उदा०–रामात वृक्षात्, इति तकारस्य । सकार:-जस्, शस, भिस्, ङस्, प्रोस् । मकार:-अम्, अाम् ॥ _भाषार्थ:-[विभक्तौ] विभक्ति में वर्तमान जो [तुस्मा:] तवर्ग सकार और मकार, वे अन्तिम हल होते हुये भी इत्संज्ञक [न] नहीं होते ॥ यह पूर्व सूत्र का अपवाद है। पाद: ] प्रथमोऽध्यायः रामात् में जो सि के स्थान में टाङसिङसामिनात्स्या: (७।१।१२) से ‘मात्’ हुआ था, वह स्थानिवत् होकर विभक्तिं का तकार था । सो पूर्व सूत्र से इत् संज्ञा प्राप्त थी, इस सूत्र से निषेध हो गया। इसी प्रकार जस् ङस् अम् इत्यादि के अन्तिम सकार मकार को इत् संज्ञा पूर्व सूत्र से होनी चाहिये थी, पर वह इनके विभक्ति में वर्तमान होने से नहीं होती ॥ इस प्रादिजिटुडवः ।।१।३।५।। _आदि: १।१॥ जिटुडवः ११३॥ स०-निश्च टुश्च डुश्च जिटुडवः, इतरेतर योगद्वन्द्वः ।। अनु०-उपदेशे इत् ॥ अर्थः- उपदेशे प्रादौ वर्तमानानां जि, टु, डु इत्येतेषामित्संज्ञा भवति ॥ उदा०—जिमिदा=मिन्न: । जिघृषा=धष्टः । जिश्विदा=विण्णः । जिइन्धी इद्धः । टुवेपृ=वेपथश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते । टुप्रोश्वि=श्वयथुः । डुपचष =पवित्रमम् । डवप् == उप्तिमम् । डुकृञ् = कृत्रिमम् ॥ भाषार्थ:-उपदेश में [प्रादि:] अादि में वर्तमान जो [जिटुरवः] जि टु और डु उनकी इत् संज्ञा होती है ॥ यहां से ‘आदिः’ की अनुवृत्ति ११३८ तक जाती है। thatष: प्रत्ययस्य ॥२३॥६॥ यावर षः १३१।। प्रत्ययस्य ६॥१॥ अनु०-आदिः, उपदेशे इत् ।। अर्थः-उपदेशे प्रत्ययस्य आदिः षकार इत्संज्ञको भवति ॥ उदा०-नर्तकी, रजकीय भाषार्थ:-उपदेश में [प्रत्ययस्य ] प्रत्यय के प्रादि में जो [षः) षकार उसकी इत् संज्ञा होती है ।। यहाँ से ‘प्रत्ययस्य’ की अनुवृत्ति १।३।८ तक जाती ह॥ Ed चुटू ॥१॥३७॥ कश चटू १२॥ स०-चुश्च टुश्च चुटू, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनुः–प्रत्ययस्य, प्रादि:, उपदेशे इत् ॥ अर्थः- उपदेशे प्रत्ययस्य आदी चवर्गटवगौ इतसंज्ञको भवतः ।। उदा.-कौजायन्यः । ब्राह्मणा: । शाण्डिक्यः । टवर्ग:-वाचा । कुरुचरी, मद्रचरी। उपसरजः, मन्दुरज: । प्रान्नः ।। भाषार्थः-उपदेश में प्रत्यय के प्रादि के जो [चटू] चवर्ग और टवर्ग उनकी इत् संज्ञा हो जाती है। हष्ट कोणी 9 अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [तृतीयः लशक्वतद्धिते ॥१३॥८॥ लशकु १११॥ अतद्धिते ७।१॥ स०-लश्च शश्च कुश्च लशकु, समाहारद्वन्द्वः। न तद्धितः अतद्धितः, तस्मिन अतद्धिते, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-प्रत्ययस्य, आदि:, उपदेशे इत् ॥ अर्थ:-उपदेशे प्रत्ययस्यादयः लकारशकारकवर्गाः इत्संज्ञका भवन्ति, तद्धितं वर्जयित्वा ॥ उदा०–लकार:–चयनम्, जयनम् । शकारः-भवति, पचति । कवर्गः- भुक्तः, भुक्तवान् । प्रियंवदः, दर्शवदः । ग्लास्नु: जिष्णुः भूष्णुः । भगु रम् । वाचः ॥ दोन भाषार्थ:- उपदेश में प्रत्यय के आदि में वर्तमान जो [लशकु] लकार शकार और कवर्ग उनकी इत् संज्ञा होती है, [अतद्धिते ] तद्धित को छोड़कर ।। हता तस्य लोपः ॥१३॥ तस्य ६॥१॥ लोपः ११॥ अर्थः–तस्येत्संज्ञकस्य लोपो भवति ॥ उदाहरणानि पूर्वसूत्रेष्वेव द्रष्टव्यानि ॥ भाषार्थ:-[तस्य] जिसको इत् संज्ञा होती है, उसका (सारे का) [लोपः] लोप हो जाता है ।। MT स यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाम् ॥१॥३॥१०॥ यथासङ्ख्यम् अ० ॥ अनुदेश: १११॥ समानाम् ६।३॥ स०-सङ्ख्यामनति क्रम्य यथासंख्यम्, अव्ययीभावः ॥ अर्थः–समानाम् =समसङ्ख्यानामनुदेश:= पश्चात् कथनम्, यथासङ ख्यं =सङख्याक्रमेण भवति ॥ उदा०- इको यणचि, तूदीशलातुरवर्मतीकूचवाराडढक्छण्ढन यकः (४॥३॥६४) । तूदीशब्दात् ढक प्रत्ययः= तौदेयः । शलातुरात छण =शालातुरीयः । वर्मतीशब्दात् ढज =वामतेयः । कूचवारात् यक = कौचवार्यः, अत्र क्रमेणानुदेशा भवन्ति ॥ भाषार्थः- [समानाम] सम सङ ख्यावाले शब्दों के स्थान में [अनुदेशः] पोछे अानेवाले शब्द [यथासङ्ख्यम् ] यथाक्रम, अर्थात् पहले स्थान में पहला, दूसरे के स्थान में दूसरा इत्यादि होते हैं । उदा०-इको यणचि । तूदीशला० (४।३।९४) तौदेयः (तूदी प्रदेश का रहने वाला)। शालातुरीयः’ (शलातुर ग्राम का रहनेवाला) वामतेयः (वर्मती नगर का रहने वाला)। कोचवार्यः (कूचवार प्रदेश का रहनेवाला) ॥ १. शलातुर ग्राम पंजाब का एक ऐतिहासिक ग्राम था। कहा जाता है कि यहीं पाणिनि जी का जन्म हुआ था । पाद: ] प्रथमोऽध्यायः 10 उदाहरणों में पहले को पहला, दूसरे को दूसरा, तीसरे को तीसरा अनुदेश हुआ है। इको यणचि में क्रम से इक् = इ, उ, ऋ, ल को यण = य, व, र, ल होते हैं। इसी प्रकार तूदी शब्द से ढक्, शलातुर से छण् प्रादि क्रम से ही हुये हैं । सिद्धियों में पूर्ववत् ही प्रादि अच् को वृद्धि (७।२।११७),तथा प्रायनेयीनीयिय:० (७।१।२) से ‘ढ’ को एय, ‘छ’ को ‘ईय्’ आदि हुए हैं, ऐसा जानें । और कुछ विशेष नहीं है ।। स्वरित से अधिकार स्वरितेनाधिकारः ॥१॥३॥११॥ । स्वरितेन ३३१॥ अधिकारः ११॥ अर्थ:-स्वरितन चिह्ननाधिकारो वेदितव्यः ।। उदा०-प्रत्ययः, परश्च (३।१।१,२), धातोः (३।१६१), अङ्गस्य (६।४।१)॥ को भाषार्थ:- [स्वरितेन] जहां स्वरित का चिह्न (ऊपर खड़ी ऊर्ध्व रेखा) हो, उसे [अधिकार:] अधिकार सूत्र जानना चाहिये ॥ [प्रात्मनेपद-प्रकरणम्] आत्मनेपद अनुदात्तडित आत्मनेपदम् ॥१।३।१२।। शरा अनुदात्तङितः ॥१॥ आत्मनेपदम् १११॥ स० अनुदात्तश्च ङश्च अनुदात्ती , अनुदात्तडौ इतौ यस्य, स अनुदात्तङित, तस्मात् अनुदात्तडितः, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अर्थः-अनुदात्तेतो डि तश्च धातोः प्रात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-आस-पास्ते । वस-वस्ते । एध-एघते । षूङ-सूते । शी-शेते ॥ यि भाषार्थः- [अनुदात्तङितः] अनुदात्त जिसका इतसंज्ञक हो उस धातु से, तथा कुकार जिसका इत्संज्ञक हो उस धातु से भी [आत्मनेपदम् ] प्रात्मनेण्द होता है । यहां से ‘यात्मनेपदम’ का अधिकार ११३१७७ तक जाता है ।। रहा कि जहा भावकर्मणोः ॥१३॥१३॥ यात्मनेपद भावकर्मणोः ७।२॥ स०-भावश्च कर्म च भावकर्मणी, तयोः भावकर्मणोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-प्रात्मनेपदम् ।। अर्थः-भावे कर्मणि चार्थे घातोरात्मनेपद 9 १ यह स्वरित का चिह्न पुराकाल में पाणिनि मुनि ने अधिकारसूत्रों पर लगाया था। इस समय वे विलुप्त हो गये हैं, सो अधिकारसूत्र कौन-कौनसे हैं, अब यह अध्यापक को ही बताना पड़ता है, क्योंकि स्वरित चिह्न का क्रम तो रहा नहीं। २ यहां ‘धातु’ शब्द सामर्थ्य से आ जाता है, क्योंकि प्रात्मनेपद और परस्मैपद धातु से ही होते हैं। काउन अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्तौ [ तृतीयः भवति ॥ उदा०-भावे-प्रास्यते देवदत्तेन, ग्लायते भवता, सुप्यते भवता । कर्मणि-देवदत्तेन वेदः पठ्यते, देवदत्तेन फलं खाद्यते, क्रियते कटस्त्वया, ह्रियते भारो मया ।। मिया _भाषार्थ:-[भावकर्मणोः] भाववाच्य तथा कर्मवाच्य में (धातु से) प्रात्मनेपद होता है । विशेष:- यहां यह समझ लेने का विषय है कि भाववाच्य कर्मवाच्य और। कत वाच्य क्या होता है, तथा किन-किन धातुओं से होता है । हम यहाँ संक्षेप से ही उसका निरूपण करते हैं— अकर्मक धातुओं से भाव तथा कर्ता में लकार एवं प्रत्यय पाते हैं, तथा सकर्मक धातुओं से लकार एवं प्रत्यय कर्म तथा कर्ता में होते हैं, देखो सूत्र (३।४।६६,६७, ७०) । जब क्रिया के साथ कर्म का सम्बन्ध नहीं होता या नहीं हो सकता, तब वह क्रिया अकर्मक होती है । जैसे-देवदत्त प्रास्ते, देवदत्तः स्वपिति, यहां ‘पास’ धातु के साथ न कर्म का सम्बन्ध है न हो सकता है, तथा स्वप के साथ भी कर्म का सम्बन्ध नहीं है, अतः प्रास्ते तथा स्वपिति में कर्त वाच्य में लकार आये हैं । भाववाच्य में इन्हीं का प्रास्यते देवदत्तन, सुप्यते देवदत्तन (देवदत्त के द्वारा बैठा जाता है, सोया जाता है) बनेगा। अकर्मक होने से उपर्युक्त लिखे अनुसार इनका कर्म नहीं हो सकता । कि सामान्यतया वैयाकरणों ने भाव का लक्षण किया है-“अपरिस्पन्दनसाधनसाध्यो धात्वर्थो भावः’ अर्थात् जिसमें हिलना-जुलना आदि न पाया जाये, ऐसे साधन से सिद्ध किया हुमा धातु का अर्थ भाव कहलाता है। उपर्य क्त उदाहरण में देवदत्त बैठा है, सो रहा है, उसमें हिलना-जलना आदि नहीं हो रहा है। अतः ये धातु अकर्मक हैं । जब धातु के साथ कर्म का सम्बन्ध होता है या हो सकता है, तब वह धातु ‘सकर्मक’ होती है। ऊपर लिखे अनुसार सकर्मक धातुओं से लकार कर्म तथा कर्ता में आयेंगे, भाव में नहीं पायेंगे । नम देवदत्तः वेदं पठति, देवदत्तः फलं खादति, यहां पठ तथा खाद धातु का कर्ता (देवदत्त) के साथ सम्बन्ध है, सो यहां पठति खादति में कर्ता में लकार पाए हैं। कर्मवाच्य में इन्हीं का पठ्यते वेदः देवदत्तेन, खाद्यते फलं देवदत्तेन (देवदत्त के द्वारा वेद पढ़ा जाता है, फल खाया जाता है) बनता है ॥ जब क्रिया और कर्ता का अधिकरण= प्राश्रय परस्पर समान होता है, तब कर्त वाच्य क्रिया बनती हैं । कर्तृवाच्य में क्रिया कर्ता को कहती है। कई बार पाद:] प्रथमोऽध्यायः जब क्रिया और कर्म का अधिकरण एक होता है, तो कर्मवाच्य क्रिया बनती है । कर्मवाच्य में क्रिया कर्म को कहती है ॥ भाववाच्य क्रिया में भाव अर्थात् धात्वर्थमात्र कहा जाता है । सो प्रास्यते इस भाववाच्य क्रिया से ‘बैठनामात्र’ अभिप्रेत है ।। कर्मवाच्य तथा भाववाच्य में कर्ता में तृतीया विभक्ति अनभिहिते (२।३।१) अधिकार में वर्तमान कर्त्त करणोस्तृतीया (२।३।१८) सूत्र से हुई है । विभक्ति-वचन की व्यवस्था वहीं अनभिहिते (२।३।१) सूत्र पर ही देखें ॥ Share भाव तथा कर्म में चार बातें कर्त्तवाच्य से विशेष होती हैं (१) प्रात्मनेपद-जो इसी (१।३।१३ )सूत्र से होता है। (२) यक-सार्व धातुके यक (३।१।६७) से होता है । (३) चिण्-चिण भावकर्मणोः (३।१।६६) से होता है । (४) चिण्वभाव- स्यसिच् चिण्वदिट् च (६।४।६२) से होता है । इस सम्बन्ध में तत्तत्सूत्र देख लेना चाहिये। पारि कर्तरि कर्मव्यतिहारे।। आरमनपद कर्तरि ७१॥ कर्मव्यतिहारे ७१॥ स०-कर्मणः व्यतिहारः कर्मव्यतिहारः, तस्मिन् ……षष्ठीतत्पुरुषः । अनु०–प्रात्मनेपदम् ॥ कर्मशब्द: क्रियावाची, न तु कर्तुरीप्सिततम कर्म (१।४।४६) इति । व्यतिहारः = विनिमयः परस्परक्रिया करणम् ॥ अर्थः– क्रियायाः व्यतिहारे–विनिमये कर्तृवाच्ये धातोरात्मनेपदं भवति।। उदा०-व्यतिलुनते क्षेत्रमः, व्यतिपुनते वस्त्रम् ।। साल भाषार्थ:- [कर्म व्यतिहारे] क्रिया के व्यतिहार अर्थात् अदल-बदल करने अर्थ में [कर्तरि] कर्त वाच्य में धातु से प्रात्मनेपद होता है । का यहां से ‘कर्मव्यतिहारे’ को अनुवृत्ति ११३।१६ तक जाती है। न गतिहिंसाभ्यः ।। १।३।१५॥ आत्मनेपद निश्च न अ० ॥ गतिहिंसार्थेभ्य: ५॥३॥ स०-गतिश्च हिसा च गतिहिंसे, गतिहिंसे अर्थों येषां ते गतिहिंसाः , तेभ्य: द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अनु०-कर्मव्यतिहारे, प्रात्मनेपदम् ।। अर्थः-गत्यर्थेभ्यो धातुभ्यः हिसार्थेभ्यश्च कर्मव्यतिहारे प्रात्मनेपदं न भवति ॥ पूर्वेण प्रप्ति: प्रतिषिध्यते ॥ उदा०– गत्यर्थेभ्य:-व्यतिगच्छन्ति, व्यतिसर्पन्ति । हिंसार्थेभ्य:- व्यतिहिंसन्ति, व्यतिघ्नन्ति ॥ ग या भाषार्थ:- [गतिहिंसार्थभ्यः] गत्यर्थक तथा हिंसार्थक धातुओं से कर्मव्यतिहार ৩E अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः अर्थ में प्रात्मनेपद [न] नहीं होता है ।। पूर्वसूत्र से कर्मव्यतिहार में प्रात्मनेपद प्राप्त था, प्रतिषेध कर दिया है ।। यहां से ‘न’ की अनुवृत्ति ११३.१६ तक जाती है ।। आत्मनेपद निज इतरेतरान्योन्योपपदाच्च ॥१॥३॥१६॥ न इतरेतरान्योन्योपपदात् ५।१।। च अ० ॥ स०- इतरेतरश्च अन्योन्यश्च इतरेतरान्योन्यौ, तावपपदे यस्य स इतरेतरान्योन्योपपद:,तस्मात, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ।। अनु०-न, कर्मव्यतिहारे, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- इतरेतरान्योन्योपपदात घातो आत्मनेपदं न भवति कर्मव्यतिहारेऽर्थे । उदा०—इतरेतरस्य व्यतिलनन्ति, अन्योन्यस्य व्यतिलुनन्ति ॥ भाषार्थ:- [इतरे . दात] इतरेतर तथा अन्योन्य शब्द यदि उपपद (समीप में श्रूयमाण) हों, तो [च] भी धातु से कर्मव्यतिहार अर्थ में प्रात्मनेपद नहीं होता है । यह सूत्र भी (१।३।१४) का अपवाद है ॥
  • उदा०– इतरेतरस्य व्यतिलुनन्ति (एक-दूसरे का काटते हैं), अन्योन्यस्य व्यति लुनन्ति (एक-दूसरे का काटते हैं) ॥ सिद्धि परि० १।३।१४ के समान है ॥ आत्मनेपदमा नेविशः ॥१३॥१७॥ ने: ५॥१॥ विशः ५॥१॥ अन०- प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-निपूर्वात् विश (तुदा० पर०) धातोः प्रात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-निविशते, निविशेते, निविशन्ते ।। भाषार्थः- [ने:] नि उपसर्गपूर्वक [विश:] विश धातु से प्रात्मनेपद होता है। विश धातु धातुपाठ में परस्मैपदी पढ़ी है। सो इसे प्रात्मनेपद नहीं प्राप्त था, अतः कह दिया । ____उदा०-निविशते (प्रवेश करता है), निविशेते, निविशन्ते । सिद्धियां पूर्ववत् ही हैं । निविशेते की सिद्धि परि० १।१।११ के पचेते के समान जाने ॥
  • विशेष:-धातुपाठ में धातुएँ प्रात्मनेपदी परस्मैपदी पृथक-पृथक् पढ़ी ही हैं, सो उन्हीं से कौन आत्मनेपदी हैं कौन परस्मैपदी हैं, इसका परिज्ञान हो ही जायगा, पुनः इस प्रकरण का विधान इसलिये किया है कि जो परस्मैपदी धातु थीं,उनसे आत्मने पद कब हो जाता है, और जो प्रात्मनेपदी धातु थीं उनसे परस्मैपद कब हो जाता है, यह बात दर्शा दी जाय । धातुपाठ की सूची, तथा इस प्रकरण से प्रात्मनेपद और परस्मैपद का पूरा-पूरा ज्ञान हो जाता है । सो पाद के अन्त तक यही विधान समझना चाहिये । पादः] प्रथमोऽध्यायः परिव्यवेभ्यः क्रियः ।।१।३।१८॥ आCHनेद परिव्यवेभ्यः ॥३॥ क्रियः ॥१॥ स०-परिश्च विश्च अवश्च परिव्यवाः, तेभ्य: ….. इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-परि वि प्रव इत्येवं पूर्वात् डीन धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०–परिक्रीणीते, विक्रीणीते, अवक्रीणीते ॥ _भाषार्थ:-[परिव्यवेभ्यः] परि वि तथा अव उपसर्ग पूर्वक [क्रियः] डुक्री धातु से प्रात्मनेपद होता है । जित् होने से स्वरितजितः० (१३।७२) से कत्रभिप्राय क्रियाफल में प्रात्मनेपद प्राप्त था । अकत्रंभिप्राय क्रियाफल जन क्रिया का फल कर्ता के अभिप्राय को सिद्ध न कर रहा हो) में भी प्रात्मनेपद हो जाये, इसलिये यह वचन है ॥ जारी आत्मनेपदी विपराभ्यां जे: ॥१॥३॥१६॥ र विपराभ्याम् ५॥२॥ जेः ॥१॥ स०-विश्च पराश्च विपरी, ताभ्याम्,इतरेतर योगद्वन्द्वः ।। अनु० - आत्मनेपदम् ॥ अर्थ:-वि, परा इत्येवं पूर्वाद जिधातोरात्मने पदं भवति ॥ उदा.-विजयते, पराजयते ॥ ___भाषार्थः- [विपराभ्याम्] वि, परा पूर्वक [जे:] ‘जि’ धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ “वि जि शप् त’ इस स्थिति में ‘जि’ अङ्ग को गुण, तथा ६।१७५ से प्रयादेश होकर विजयते (विजय को प्राप्त होता है), पराजयते (हराता है, अथवा हारता ह )बना है ॥ d hani जापान प्राङो दोऽनास्यविहरणे ॥१॥३॥२०॥ प्राङः ॥१॥ द: ५॥१॥ अनास्यविहरणे ७।१॥ स०- प्रास्यस्य विहरणम, प्रास्यविहरणम्, षष्ठीतत्पुरुषः । न प्रास्यविहरणमनास्यविहरणं, तस्मिन् नन् तत्पुरुषः ॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ अथः- अनास्यविहरणेऽर्थे वर्तमानाद् प्राङ् -पूर्वात डुदाञ् धातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा–विद्याम् पादत्ते ॥ की। भाषार्थ:- [प्राङः] प्राङ पूर्वक [दः] डुदाञ् धातु से प्रात्मनेपद होता है, यदि वह [अनास्यविहरणे] मुख को खोलने अर्थ में वर्तमान न हो तो।। कि यहां से ‘पाङः’ की अनुवृत्ति १।३।२१ तक जाती है । क्रीडोऽनुसंपरिभ्यश्च ॥१॥३॥२१॥ क्रीडः ५॥१॥ अनुसंपरिभ्य: ५॥३॥ च अ० ॥ स०-अनुश्च सम् च परिश्च अनुसंपरयः, तेभ्य:…… इतरेतरयोगद्वन्द्वः॥ अनु०-पाङः, आत्मनेपदम् । अर्थः आत्मनेपद ८० अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः अनु, सम्, परि, इत्येवंपूर्वाद प्राङ पूर्वाच्च क्रीडधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा० अनुक्रीडते, संक्रीडते, परिक्रीडते, आक्रीडते ॥ भाषार्थ:- [अनुसंपरिभ्यः] अनु, सम्, परि [च] और प्राङ पूर्वक [क्रीड:] क्रीड धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ उदा०-अनक्रीडते (साथ में खेलता है) । संक्रीडते (मस्त होकर खेलता है) परिक्रीडते (खूब खेलता है) । प्राक्रीडते (खेलता है) ॥ सात्मनेपट का समवप्रविभ्यः स्थः ॥१॥३॥२२॥ ___समवप्रविभ्य: ५॥३॥ स्थ: ५।१।। स०-सम् च अवश्च प्रश्च विश्च समवप्रवयः, तेभ्यः….. इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-सम, अव, प्र, वि इत्येवं पूर्वात् स्थाधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा० –सन्तिष्ठते, अवतिष्ठते, प्रतिष्ठते, वितिष्ठते ॥HANUAapy अ भाषार्थः-[समवप्रविभ्य.] सम्, अव्, प्र तथा वि पूर्वक [स्थः] स्था धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ शप परे रहते स्था को ‘तिष्ठ’ प्रादेश पाघ्राध्मास्थाम्ना० (७।३।७८) से हो गया है। शेष सिद्धि पूर्ववत ही है ।। के ही उदा०-सन्तिष्ठते सम्यक् स्थित होता है)। अवतिष्ठते (अवस्थित होता है)। प्रतिष्ठते (प्रस्थान करता है) । वितिष्ठते (विशेष रूप से स्थित होता है)। आप यहां से ‘स्थः’ को अनुवृत्ति १।३।२६ तक जाती है । आत्मनेपद प्रकाशनस्थेयाख्यायोश्च ॥१॥३॥२३॥ प्रकाशनस्थेयाख्ययोः ७।२।। च अ०॥ तिष्ठन्ति अस्मिन्निति स्थेयः । स०– स्थेयस्याख्या स्थेयाख्या, षष्ठीतत्पुरुषः। प्रकाशनञ्च स्थेस्याख्या च प्रकाशनस्थे याख्ये, तयोः ………. इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०- स्थः, प्रात्मनेपदम् ।। अर्थ: स्वाभिप्रायस्य प्रकाशने, स्थेयाख्ये =विवादपदनिर्णतुराख्यायां च वर्तमानात् स्थाधातो रात्मनेपदं भवति ॥ उदा०- विद्या तिष्ठते छात्राय । भार्या तिष्ठते पत्ये । स्थेया ख्यायाम् - त्वयि तिष्ठते, मयि तिष्ठते ॥ भाषार्थः-[प्रका……योः] प्रकाशन अपने भाव के प्रकाशन में, तथा स्थेयाख्या विवाद के निर्णय करनेवाले को कहने अर्थ में [च] भी स्था धातु से आत्मनेपद होता है । उदा०-विद्या तिष्ठते छात्राय (विद्या छात्र को अपना स्वरूप प्रकाशित करती पादः ] 17 प्रथमोऽध्यायः ८१ है।। भार्या तिष्ठते पत्ये (पतिव्रता स्त्री अपने पति को अपना स्वरूप दर्शाती है)। त्वयि तिष्ठते (निर्णायक के रूप में तुम्हारे ऊपर आश्रित है), मयि तिष्ठते ।। ( उदोऽनर्ध्वकर्मणि ॥१॥३॥२४॥ आत्मनेपद उद: ५।१।। अनूर्वकमणि ७।१।। स०-ऊर्ध्व चाद: कर्म च ऊर्ध्वकर्म, कर्म. धारयः। न ऊर्ध्वकर्म अनूर्ध्वकर्म, तस्मिन् । नञ्तत्पुरुषः । अनु०-स्थः,प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-अनूर्ध्वकर्मण्यर्थे वर्तमानाद् उत्पूर्वात स्थाधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा० गेहे उत्तिष्ठते, कुटुम्बे उत्तिष्ठते ॥ 11: IMEIY माडीच -डी भाषार्थ:-[अनूप्रकर्मणि] अनूर्ध्वकर्म अर्थात् ऊपर उठने अर्थ में वर्तमान न हो, तो [उदः] उत् पूर्वक स्था धातु से प्रात्मनेपद होता है ।। उत् उपसर्ग ऊपर उठने अर्थ में ही प्रायः प्राता है ॥ गेहे उत्तिष्ठते में ऊपर उठना अर्थ नहीं है, प्रत्युत “घर में उन्नति करता है” यह अर्थ है, सो आत्मनेपद हो गया । पालकही उपामन्त्रकरणे ॥१॥३॥२५॥ झालनपद उपात् ५॥१॥ मन्त्रकरणे ७।१।। स० -मन्त्र: करणं यस्य (धात्वर्थस्य) स मन्त्रकरण:, तस्मिन, बहुव्रीहिः ॥ अनु० -स्थः, प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-मन्त्रकरणेऽर्थ ‘C वर्तमानाद् उपपूर्वात् स्थाधातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा०-ऐन्द्रया गार्हपत्यमुपतिष्ठते। आग्नेय्या प्राग्नीध्रपतिष्ठते ॥ भाषार्थः- [मन्त्रकरणे] मन्त्र करण ( =साधकतम) है जिसका, उस अर्थ में वर्तमान [उपात् ] उपपूर्वक स्था धातु से प्रात्मनेपद होता है । 2 उदा०– ऐन्द्रया गार्हपत्यमपतिष्ठते (इन्द्रदेवतादाली ऋचा को बोलकर गाह पत्य अग्नि के समीप जाता है)। प्राग्नेय्या प्राग्नीध्रमुपतिष्ठते (अग्निदेवतावाली ऋचा को बोलकर प्राग्नीघ्र के पास जाता है) ||नि पचम्म प यहां से ‘उपात’ को अनुवृत्ति १।३।२६ तक जाती है ॥ अकर्मकाच्च ॥ १।३।२६॥ ॥ प्रात्मनेपद अकर्मकात् ५॥१॥च अ० ।। स०-न विद्यते कर्म यस्य सोऽकर्मकः, तस्मात, बहुव्रीहिः ।। अनु०-उपात, स्थः, अात्मनेपदम ॥ अर्थ:-अकर्मकाद उपपूर्वात स्था धातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा०-यावद्भक्तमुपतिष्ठते (भोजने भोजने सन्निधीयते इत्यथ :) ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती तृतीयः FIFFEFसार अSE यो भाषार्थः- उपपूर्वक [अकर्मकात्] अकर्मक स्था धातु से [च] भी प्रात्मनेपद होता है | 3 उदा०-यावद्भुक्तमुपतिष्ठते (भोजन के समय आ खड़ा होता है)। उदाहरण में स्था धातु अकर्मक है, सो प्रात्मनेपद हुआ। __यहां से ‘अकर्मकात्’ की अनुवृत्ति १।३।२६ तक जाती है। आत्मनेपट किया उद्विभ्यां तपः ॥१॥३॥२७॥ प्रोगह न उद्विभ्याम् ५।२॥ तपः ५॥१॥ स०-उत् च विश्च उद्वी, ताभ्याम् .. इतरेतर योगद्वन्द्वः ॥ अनु०-अकर्मकात्, पात्मनेपदम् ॥ अर्थः-उद वि इत्येवंपूर्वादकर्म कात् तपधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा-उत्तपते। वितपते ॥ JT भाषार्थ:- [उद्विभ्याम् ] उत् वि पूर्वक प्रकर्मक [तपः] तप धातु से प्रात्मने पव होता है। उदा० – उत्तपते (खूब गरम होता है)। वितपते (विशेष रूप से गरम होता है)। आत्मनपढ़ो प्राङो यमहनः ॥१॥३॥२८॥ I TIPE आङः ५२१॥ यमहनः ॥१॥ स०-यमश्च हन् च यमहन, तस्मात् …..” समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०-अकर्मकात, पात्मनेपदम् ॥ अर्थः-पाङ पूर्वाभ्यामकर्म काभ्यां यम हन इत्येताभ्यां धातुभ्यामात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-आयच्छते, आयच्छत । आहत, आनात काही भाषार्थ:- [प्राङः] पाङ पूर्वक प्रकर्मक [यमहनः] यम और हन् पातुनों से प्रात्मनेपद होता है । हिमाली करीम मट माल्यापट यांच्या समो गम्यच्छिभ्याम् ॥१॥३॥२६॥ रवि शिल्पा लो समः ५॥१॥ गम्यूच्छिभ्याम् ॥२॥ स०-गमिश्च ऋच्छिश्च गम्यूच्छी, ताभ्याम् 2. इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-अकर्मकात्, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-सम्पूर्वाभ्याम कर्मकाभ्यां गम ऋच्छ इत्येताभ्यां धातुभ्यामात्मनेपदं भवति ॥ उदा०–सङ्गच्छते । समृच्छते ।। भाषार्थ:-[सम:] सम्पूर्वक अकर्मक [गम्यच्छिभ्याम्] गम् तथा ऋच्छ धातुओं से प्रात्मनेपद होता है । उदा०-सङ्गच्छते (साथ-साथ चलता है) । समृच्छते (प्राप्त होता है)। सङ्गच्छते की सिद्धि परि० ११३।२८ के प्रायच्छते के समान जाने । केवल यहां सम् -TF पादः ] प्रिथमोऽध्यायः FIPIFP के मकार को मोऽनुस्वारः (८।३।२३) से अनुस्वार, तथा वा पदान्तस्य (८/४१५८) से अनुस्वार को परसवर्ण ‘कु’ हो गया है, यही विशेष है । - 15 _निसमुपविभ्यो ह्वः ॥१॥३॥३०॥ आत्मनेपद निसमुपविभ्यः ५॥३॥ ह्वः ५।१।। स० –निश्च सम् च उपश्च विश्च निस मुपवयः, तेभ्य:-… इतरेतरयोगद्वन्द्वः । अनु-प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थ:-नि सम् उप वि इत्येवंपूर्वाद् ह्वधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा-निह्वयते । संह्वयते । उपह्वयते । विह्वयते ॥ भाषार्थ:-[निसमुपविम्य:] नि, सम्, उप तथा विपूर्वक [ह्वः] ह्वज धातु से प्रात्मनेपद होता है । ह के जित होने से कत्रंभिप्राय विषय में प्रात्मनेपद प्राप्त था, यहां प्रकभि प्रायविषय में भी प्रात्मनेपद हो जाये, इसलिये यह सूत्र है । जित् धातुओं में प्रागे भी यही प्रयोजन समझते जाना चाहिये | imadimaith E मग उदा.-निह्वयते (निश्चयरूप से बुलाता है)। संह्वयते (अच्छी प्रकार बुलाता है)। उपह्वयते (समीप बुलाता है) । बिह्वयते (विशेषरूप से बुलाता है) ॥ HD कि गुण 5) मश्तिका फरक PHOTS ‘निह प्रते’ इस अवस्था में एचोऽयवायावः (६।१७५) से प्रयादेश होकर निह्वयते आदि बन गये हैं । कुछ भी विशेष नहीं है । शालिमार शिम यहाँ से ‘ह्वः’ की अनवृत्ति १।३।३१ तक जाती है। वारशिलामा स्पर्धायामाङः ॥१॥३॥३१॥ आमने पट स्पर्घायाम् ७।१॥ प्राङ: ५॥१॥ अनु०-ह्वः, प्रात्मनेपदम् ।। अर्थः-स्पर्धायां मनमा विषये प्राङ पूर्वाद हज धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-मल्लो मल्लमाह्वयते।ाट छात्रछात्रमाह्वयते ॥ भाषार्थ:- [स्पर्धायाम् ] स्पर्धा-विषय में [प्राङः] प्राङ पूर्वक ह धातु से प्रात्मनेपद होता है। सामवाली शिलापता उदा.-मल्लो मल्लमाह्वयते (एक मल्ल =पहलवान दूसरे मल्ल को कुश्ती के लिये ललकारता है, अर्थात् स्पर्धा करता है) । छात्रश्छात्रमाह्वयते (एक छात्र दूसरे को स्पर्धा से ललकारता है) ॥ म मतावक आत्मनेपद गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यप्रतियत्नप्रकथनोयोगेषु कृत्रः ॥१॥३॥३२॥ गन्धना योगेष ७॥३॥ कृत्रः ५॥१॥ स०–गन्धनञ्च अवक्षेपणञ्च सेवनञ्च अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः साहसिक्यञ्च प्रतियत्नश्च प्रकथनञ्च उपयोगश्च गन्धना.. योगा:, तेषु. इतरेतर योगद्वन्द्वः ॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-गन्धनम् =सूचनम्, अवक्षेपणं =भर्स नम, सेवन सेवा, साहसिक्यं = साहसिकं कर्म, प्रतियत्न:=गुणान्तराधानम, प्रकथनं =प्रकर्षेण कथनम्, उपयोग:=धर्मार्थो विनियोगः, इत्येतेष्वर्थेषु वर्तमानात कृधातो रात्मनेपदं भवति ॥ उदा–गन्धने-उत्कुरुते, उदाकुरुते । अवक्षेपणे-श्येनो वर्तिकामुदाकुरुते । सेवने–प्राचार्य मुपकुरुते . शिष्यः । साहसिक्ये–परदारान् प्रकुरुते । प्रतियत्ने-एधोदकस्योपस्कुरुते, काण्डं गुडस्योपस्कुरुते । प्रकथने–जना पवादान प्रकुरुते, गाथा: प्रकुरुते । उपयोगे-शतं प्रकुरुते, सहस्र प्रकुरुते ।EMPE भाषार्थः- [गन्धना…योगेष] गन्धन=चुगली करना, अवक्षेपण=धमकाना, सेवन=सेवा करना, साहसिक्य=जबरदस्ती करना, प्रतियत्न=किसी गुण को भिन्न गुण में बदलना, प्रकथन= बढ़ा-चढ़ाकर कहना,तथा उपयोग-धर्मादिकार्य में लगाना, इन अर्थों में वर्तमान [कृञः] कृञ् धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ उदा०-उत्कुरुते, उदाकुरुते (चुगली करता है) । श्येनो वत्तिकामुदाकुरुते (श्येन=बाज पक्षी बत्तख को भर्त्सना करता है, अर्थात् उठाकर ले जाना चाहता है) । प्राचार्यमुपकुरुते शिष्यः (शिष्य प्राचार्य की सेवा करता है) । परदारान प्रकुरुते (पराई स्त्री पर दुस्साहस करता है)। एधोदकस्योपस्कुरुते (ई धन जल के गुण को बदलता है)। काण्डं गुडस्यो पस्कुरुते (सुकलाई =भिण्डी का पौधा गुड़ के गुण को बदलता है) । जनापवादान् प्रकुरुते (लोगों की बुराई को अच्छी तरह बढ़ाचढाकर कहता है), गाथाः प्रकुरुते (कथायें अच्छी प्रकार करता है)। शतं प्रकुरुते (सौ रुपये धर्मकार्य में लगाता है), सहस्र प्रकुरुते ॥ यहां से ‘कृञः’ की अनुवृत्ति २३॥३५ तक जाती है । आत्मनपद लिा अधेः प्रसहने ॥१॥३॥३३॥ अधेः ५॥१॥ प्रसहने ७।१।। अनु - कृञः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-प्रसहनेऽर्थे वर्तमानादधिपूर्वात् कृञ्धातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा०-शत्रुमधिकुरुते ॥ भाषार्थ:-[प्रसहने] प्रसहन अर्थ में वर्तमान [अधे:] अधिपूर्वक कृञ् धातु से प्रात्मनेपद होता है । प्रसहन किसी को दबा लेने वा हरा देने को कहते हैं । उदा०- शत्रुमधिकुरुते (शत्रु को वश में करता है) ॥ १. भिण्डी के पौधे को गुड़ बनाते समय रस में डालकर गुड़ साफ किया जाता है। पादः] | प्रथमोऽध्यायः बाजार . वेः शब्दकर्मणः ॥१३॥३४॥ आत्मनेपद वे: ५॥१॥ शब्दकर्मण: ५॥१॥ स०-शब्दः कर्म यस्य स शब्दकर्मा, तस्मात् शब्दकर्मणः, बहुव्रीहिः । अनु०—कृञः, आत्मनेपदम् ।। अर्थः-विपूर्वात शब्दकर्मणः कृधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-क्रोष्टा विकुरुते स्वरान् । ध्वाङ्को विकुरुते स्वरान् ।। STER काम]pna 9 भाषार्थः- [शब्दकर्मणः] शब्दकर्मवाले [वेः] विपूर्वक कृञ् पातु से आत्मनेपद होता है ।। 1- उदा० - क्रोष्टा विकुरुते स्वरान् (गीदड़ स्वरों को बिगाड़-बिगाड कर बोलता है) । ध्वाङ क्षो विकुरुते स्वरान् (कौवा स्वरों को बिगाड़-बिगाड़ कर बोलता है)। उदाहरणों में ‘विकुरुते’ का ‘स्वर’ शब्दकर्म है, सो प्रात्मनेपद हो गया है ।। भूना यहां से वे:’ की अनुवृत्ति १॥३॥३५ तक जाती है । अकर्मकाच्च ॥१॥३॥३५॥ आत्मनपदामन अकर्मकात ५३१॥ च प्र० ॥ अनु०-वे:, कृञः, आत्मनेपदम् ।। अर्थः–वि पूर्वाद् अकर्मकात कृअधातोरप्यात्मनेपदं भवति ॥ उदा.-विकुर्वते सैन्धवाः। प्रोदनस्य SITE पूर्णाश्छात्रा विकूर्वते ।।शाणा 12102THORE 1810 कि _भाषार्थ:-विपूर्वक [अकर्मकात् ] अकर्मक कृन धातु से [च] भी आत्मनेपद होता है ।। वि+कुरु+झ, पूर्ववत होकर झ को आत्मनेपदेष्वनतः (१५) से अत् प्रादेश होकर, तथा इको यणचि (६।१७४) से यणादेश होकर ‘विकुर्वते’ बना ॥ उदा०-विकुर्वते सैन्धवाः (अच्छी प्रकार सिखाये हुए घोड़े चौकड़ी मारते हैं)।। प्रोदनस्य पूर्णाश्छात्राः विकुर्वते (भरपेट चावल खाकर छात्र व्यर्थ कूद-फांद करते हैं)। आत्मनेपद सम्माननोत्सजनाचार्गकरणज्ञान मृतिविगणनव्ययेषु निगः ।। १।३।३६।।
  • सम्मानोत्स…… व्ययेषु ७।३।। नियः ५॥१॥ स०-सम्माननञ्च उत्सजनं च आचार्यकरणं च ज्ञानं च भृतिश्च विगणनं च व्ययश्च सम्माननोत्… व्ययाः, तेषु, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० - प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-सम्माननं =पूजनम,पताल उत्सजनम् == उत्क्षेपणम्, आचार्यकरणम् = प्राचार्य क्रिया, ज्ञानं = तत्त्वनिश्चयः, भृतिः =वेतनम्, विगणनं =ऋणादेनिर्यातनम, व्ययः = धर्मादिषु विनियोगः, इत्येतेष्वर्थेषु वर्तमानाद णी प्रापणे धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-सम्माननम् - मातरं सन्नयते, नयते प्राचार्यों वेदेषु । उत्सजनम् –दण्डमुन्नयते, माणवकमुदानयते । आचार्यकरणम् -माणवकमुपनयते । ज्ञानम् -नयते बुद्धिः वेदेषु । भृतिः-कर्मकरान उपनयते । विगणनम् -मद्राः करं विनयन्ते । व्ययः-शतं विनयते, सहस्र विनयते ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्तौ भासलेपट [ तृतीयः चहा भाषार्थ:-[सम्मानन· व्ययेष] सम्मानन= पूजा, उत्सजन=उछालना, प्राचार्यकरण= प्राचार्य क्रिया, ज्ञान तत्त्वनिश्चय, विगणन =ऋणादि का चुकाना, व्यय =धर्मादि-कार्यों में व्यय करना, इन अर्थों में वर्तमान [नियः] णीज् धातु से प्रात्मनेपद होता है। उदा०-सम्मानन-मातर सन्नयते (माता की पूजा करता है), नयते प्राचार्यो वेदेषु (प्राचार्य शिष्य की बुद्धि को वेदों में प्रवृत्त कराता है, वह उसमें प्रवृत्त होकर सम्मान को प्राप्त होता है। उत्सजन–दण्डमन्नयते (दण्ड को उछालता है), माणवकमुदानयते (बच्चे को उछालता है) । प्राचार्यकरण-माणवकमुपनयत (बच्चे का उपनयन करता है) । ज्ञान-नयतें बुद्धिः वेदेषु (वेदविषय में बुद्धि चलती है)। भूति-कर्मकरानुपनयते (नौकरों को वेतन देकर अपने अनुकूल करता है)। विगणन-मद्राः करं विनयन्ते (मद्र देशवासी कर देते हैं) । व्यय-शतं विनयते, सहस्र विनयत (धर्मकार्य में सौ रुपये देता, वा सहस्र रुपये देता है)। उपाय यहां से निय.’ की अनुवृत्ति २३३७ तक जायेगी। बाद पलो असत आ प तस्थे चाशरीरे कर्मणि ॥१३॥३७॥ हा शियः ता कर्तृस्थे ७॥ च अ०॥ अशरीरे ७।१॥ कर्मणि७१॥स०-कर्तरि तिष्ठतीति कर्तृ स्थः, तत्पुरुषः । न शरीरम् इति अशरीरम् , तस्मिन्नशरीरे, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-नियः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- कर्तृस्थेऽशरीरे कर्मणि च सति णीधातोरा त्मनेपदं भवति ॥ उदा०-क्रोधं विनयते, मन्यु विनयते ॥ र भाषार्थ:-[कर्त स्थे] कर्ता में स्थित [अशरीरे] शरीर-भिन्न [कर्मणि] कर्म होने पर [च भी णीज् पातु से प्रात्मनेपद होता है । उदा०-क्रोधं विनयत, मन्यु टिका विनयते (क्रोध को दूर करता है, मन्यु को दूर करता है)। यहां पर क्रोध और मन्य णीज़ धातु के शरीर-भिन्न कर्म हैं, तथा कर्त्ता में स्थित भी हैं । अतः णोन धातु से प्रात्मनेपद हो गया ॥-OF OU T FIRE आत्मनेफ्ट वृत्तिसर्गतायनेषु क्रमः ॥१॥३॥३८॥ शाकर की वृत्तिसर्गसायनेषु ७।३॥ क्रमः ॥१॥ स०-वृत्तिश्च सर्गश्च तायनञ्च वृत्ति सर्गतभावनि, तेषु वृत्तिसर्गतायनेष, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०- प्रात्मनेपदम ॥ अर्थ:-वृत्तिः= अप्रतिबन्धः, सर्ग:=उत्साहः, तायनं =विस्तार:, इत्येतेष्वर्थेष वर्त मानात् क्रमधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-वृत्तिः- मन्त्रेषु अस्य क्रमते बुद्धिः । सर्ग:-व्याकरणाध्ययनाय क्रमते । तायनम् -अस्मिन् शास्त्राणि क्रमन्ते ।। भाषार्थः-[वृत्तिसगतायनेषु] वृत्तिः अनिरोध (बिना रुकावट के चलना), पादः ] प्रथमोऽध्यायः ८७ सर्ग=उत्साह, तायन=विस्तार, इन अर्थों में वर्तमान [क्रमः] क्रम धातु से प्रात्मने पद होता है ॥ उदा०-वृत्ति-मन्त्रेषु अस्य क्रमते बुद्धिः (मन्त्रों में इसकी बुद्धि खूब चलती है, रुकती नहीं है) । सर्ग-व्याकरणाध्ययनाय क्रमते (व्याकरण पढ़ने में उत्सा हित होता है) । तायन-अस्मिन् शास्त्राणि क्रमन्ते (इसमें शास्त्र समृद्ध होते हैं)। सिद्धि पूर्ववत् ही है LATEST 8 यहाँ से ‘क्रमः’ को अनुवृत्ति १।३।४३ तक जायेगी, तथा ‘वृत्तिसर्गतायनेषु’ की अनवत्ति २३।३६ तक जायेगी। मीडिA RE P ROFIPNP उपपराभ्याम ॥२३॥३६॥ आत्मनपट शाकिटाणंरकीस उपपराभ्याम ॥२॥ स-उपश्च पराश्च उपपरो, ताभ्यामुपपराभ्याम, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-वृत्तिसर्गतायनेषु क्रम:, प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-उपपरा पूर्वाद वृत्तिसर्गतायनेष्वर्थेषु वर्तमानात क्रमधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-उप क्रमते । पराक्रमते ॥ ( भाषार्थ:- [उपपराभ्याम् ] उप परा पूर्वक क्रम धातु से वृत्ति सर्ग तथा तायन अर्थों में प्रात्मनेपद होता है (अन्य कोई उपसर्ग पूर्व में हो तो नहीं होता है) ॥ उदा०-उपक्रमते (उपक्रम अर्थात् प्रारम्भ करता है)। पराक्रमते (पराक्रम अर्थात् पुरुषार्थ करता है) ॥ कांग्याच्या प्राङ उद्गमने ॥१॥३॥४०॥ आमनपद हुनर पाङः ५॥१॥ उद्गमने ७१॥ अनु०-क्रमः, प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थ:-आङपूर्वांत् क्रमधातोरुद्गमनेऽर्थे वर्तमानादात्मनेपदं भवति ॥ उदा.-आदित्य प्राक्रमते। आक्रमते चन्द्रमा: । आक्रमन्ते ज्योतींषि ॥ Jiya 31 भाषार्थ:-[प्राङ्:] प्राङ पूर्वक [उद्गमने] उद्गमन उदय होने अर्थ में क्रम धातु से प्रात्मनेपद होता है । __उदा०-प्रादित्य प्राक्रमते (सूर्य उदय होता है) । प्राक्रमते चन्द्रमाः (चन्द्रमा उदय होता है) । प्राक्रमन्ते ज्योतींषि (तारागण उदय होते हैं) ।। सत्य वेः पादविहरणे ॥१॥३॥४१॥ आत्मनेपद [a वे: ।।। पादविहरणे ७।१॥ स०-पादयोः विहरणं पादविहरणम, तस्मिन, षष्ठीतत्पुरुषः ।। अनु०-क्रमः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-विपूर्वात क्रमधातोः पाद विहरणेऽर्थे वर्तमानादात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-सुष्ठु विक्रमते वाजी, साधु विक्रमते वाजी ॥ ८८ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः भाषार्थः- [वेः] विपूर्वक [पादविहरणे] पादविहरण=पैर उठाने अर्थ में वर्तमान क्रम धातु से प्रात्मनेपद होता है । उदा०-सुष्ठु विक्रमते वाजी, साधु विक्रमते वाजी (घोड़ा सुन्दर कदम उठाता है) ॥ आत्मनेपदा प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम् ॥१।३।४२।। ।। प्रोपाभ्याम् ५।२।। समर्थाभ्याम् ५।२॥ स०- समः (समानः) अर्थो ययोः तौ समयौ, ताभ्याम,बहुव्रीहिः । प्रोपाभ्यामित्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-क्रम:,प्रात्मने पदम् ॥ अर्थः -प्र उप इत्येवंपूर्वात् क्रमधातोरात्मनेपदं भवति, यदि तौ ‘प्र उप’ उपसगौं समथौ =समानार्थी तुल्यायौँ भवतः ।। आदिकर्मण्यर्थेऽनयोस्तुल्यार्थता भवति ॥ उदा.–प्रक्रमते भोक्तुम् । उपक्रमते भोक्तुम् ॥” भाषार्थ- [प्रोपाम्याम् ] प्र उप पूर्वक क्रम धातु से प्रात्मनेपद होता है, यदि वे प्र उप उपसर्ग [समर्थाभ्याम्] समानार्थक तुल्य अर्थवाले हों, अर्थात दोनों का एक अर्य हो तो ॥ प्रादिकर्म अर्थात् कार्य की प्रारम्भिक अवस्था को कहने में दोनों तुल्यार्थक होते हैं । उदा०-प्रक्रमते भोक्तुम् (भोजन करना प्रारम्भ करता है)। उपक्रमते भोक्तुम् (भोजन करना प्रारम्भ करता है) | काय मात्मनेपट विकल्प अनुपसर्गाद्वा ॥१॥३॥४३॥ RROतान
  • अनुपसर्गात् ५॥१॥ वा अ० ॥ स०-न उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मात्, बहुव्रीहिः । अनु -क्रमः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः - अनुपसर्गात् = उपसर्गरहितात् क्रमधातोर्वाऽत्मनेपदं भवति ॥ उदा०-क्रमते, कामति || जिन भाषार्थ:-[अनपसर्गात ] उपसर्ग रहित क्रम धातु से आत्मनेपद [वा] विकल्प करके होता है । सिद्धि पूर्ववत् हैं, केवल परस्मैपद पक्ष में क्रमः परस्मैपदेषु (७।३। ७६) से दीर्घ होकर ‘कामति’ बनता है । उदा०-क्रमते, कामति (चलता है)। आत्मनपद अपह्नवे ज्ञः ॥१३॥४४॥ Pा म मदार अपह्नवे ७१॥ ज्ञः ५॥१॥ अनु० - ग्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः .. अपह्नवोऽपलापः, तस्मिन वर्तमानात् ज्ञाधातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा०-शतम् अपजानीते । सहस्रम् अपजानीते |जिनामा गला भाषार्थः– [अपह्नवे] अपह्नव अर्थात् मिथ्याभाषण अर्थ में वर्तमान [ज्ञः] ज्ञा धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ उदा०– शतम् अपजानीते (सौ रुपये के लिये झूठ बोलता है) । सहनम् अपजानीते (हजार रुपये के लिए झूठ बोलता है) ॥शिरी यहां से “ज्ञ:” की अनुवृत्ति १।३।४६ तक जायेगी । पादः] निशियार प्रथमोऽध्याय: अकर्मकाच्च ।।१।३.४५॥ आत्मनेपद यात्रा अकर्मकात् ५।१।। च अ० ॥ अनु०–ज्ञः, प्रात्मनेपदम् ।। अर्थः - अकर्मकात् ज्ञा-धातोरात्मनेपदं भवति ।। उदा०-सर्पिषो जानीते, मधुनो जानीते ।। श्वास भाषार्थः - [अकर्मकात ] अकर्मक ज्ञा धातु से [च] भी प्रात्मनेपद होता है । सिद्धि पूर्ववत् है। सर्पिषः, मधुनः में करण में षष्ठी ज्ञोऽविदर्थस्य करणे (२॥३॥५१) से हुई है ॥ उदा०-सपिषो जानीते (घी समझकर प्रवृत्त होता है) । मधुनो जानीते (शहद समझकर प्रवृत्त होता है) ॥ पनि पर PRORE संप्रतिभ्यामनाध्याने ।।१।३।४६॥ आत्मनपट पर संप्रतिभ्याम् ॥२॥ अनाध्याने ७।१॥ स०-सम् च प्रतिश्च सम्प्रती, ताभ्याम सम्प्रतिभ्याम्, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । न प्राध्यानम् अनाध्यानम्, तस्मिन् अनाध्याने, नत्र तत्पुरुषः ॥ अन-ज्ञः, आत्मनेपदम् ।। अर्थः-सम् प्रति इत्येवं पूर्वाद् अनाध्यानेऽर्थे वर्तमानाद ज्ञा-धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०- शतं संजानीते, सहस्र’ संजानीते । शतं प्रतिजानीते, सहस्र प्रतिजानीते ।। भाषार्थः– [सम्प्रतिभ्याम] सम् प्रति पूर्वक ज्ञा धातु से [अनाध्याने ] अनाध्यान अर्थात् उत्कण्ठापूर्वक स्मरण अर्थ में वर्तमान न हो, तो प्रात्मनेपद होता है । पूर्वसूत्र में अकर्मक से प्रात्मनेपद का विधान किया था । यहाँ पर सम् प्रति पूर्वक सकर्मक से भी हो जाये, इसलिये यह सूत्र है ।। उदा०-शतं संजानीते, सहस्र संजानीते (सौ वा हजार की प्रतिज्ञा करता है) । शतं प्रतिजानीते, सहस्र प्रतिजानीते (सौ वा हजार की प्रतिज्ञा करता है) कर तुतादियः सामनेपद भासनोपसम्भाषाज्ञानयत्नविमत्युपमन्त्रणेषु वदः ।।१।३।४७॥ TH भासनोप… मन्त्रणेषु ७।३॥ वदः ५१॥ स०-भासनञ्च उपसंभाषा च ज्ञानञ्च यत्नश्च विमतिश्च उपमन्त्रणञ्च भासनोप….. मन्त्रणानि, तेष, इतरेतरयोग द्वन्द्वः । अनु० - प्रात्मनेपदम् ।। अर्थः-भासनं = दीप्तिः, उपसंभाषा=उपसान्त्व नम्, ज्ञानं =सम्यगवबोधः, यत्नः= उत्साहः, विमतिः=नानामतिः, उपमन्त्रणम् = एकान्ते भाषणम्, इत्येतेष्वर्थेषु वर्तमानाद् वदधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदो० भासनम् - शास्त्र वदते । उपसम्भाषा-कर्मकरानुपवदते । ज्ञानम्-व्याकरणे बदते । यत्न:-क्षेत्रे वदते, गेहे वदते । विमति:-क्षेत्रे विवदन्ते, गेहे विवदन्ते । उपमन्त्रणम राजानम् उपवदते मन्त्री ।। Eme साविक १२ सगिरते. (कच्छ मित्य होता है। ऐसा स्वीकार करता है)। अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः भाषार्थ:-[भासन…णेष ]भासन प्रादि अर्थों में वर्तमान [वदः] वद धातु से प्रात्मनेपद होता है । उदा.-भासन-शास्त्रे वदते (शास्त्र में उसकी बुद्धि प्रकाशित होती है)। उपसंभाषा–कर्म करानपवदते (नौकरों को सान्त्वना देता है)। ज्ञान -व्याकरणे वदते (व्याकरण का ठीक-ठीक ज्ञान प्राप्त करता है) यत्न-क्षेत्रे वदते, गेहे वदते (क्षेत्र में वा घर में पुरुषार्थ करता है) विमति-क्षेत्रे विवबन्ते, गेहे विवदन्ते (खेत में या घर में विवाद करते हैं)। उपमन्त्रण-राजानम् उपवदते मन्त्री (राजा से मन्त्री एकान्त में सलाह करता है) ॥ ई 133 यहाँ से ‘बदः’ को अनवृत्ति १।३।५० तक जायेगी। SPhilk व्यक्तवाचां समुच्चारणे ॥१॥३॥४८॥ आत्मनपर व्यक्तवाचां ६॥३॥ समुच्चारणे ७.१॥ स०–व्यक्ता वाग् येषाम् ते व्यक्त बाच:. तेषां व्यक्तवाचाम् , बहुव्रीहिः। समुच्चारणे इत्यत्र कुगतिप्रादयः (२।२।१८) इत्यनेन तत्पुरुषः ॥ अनु०-वदः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-व्यक्तवाचां स्पष्टवाचां समुच्चारणे = सहोच्चारणेऽर्थे वर्तमानाद वदधातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-संप्र वदन्ते ब्राह्मणाः । संप्रवदन्ते क्षत्रिया: ॥ hiDEIR S EEIR घास भाषार्थः [व्यक्तवाचाम्] स्पष्टवाणीवालों के [समुच्चारणे] सहोच्चारण -एक साथ उच्चारण करने अर्थ में वर्तमान वद धातु से प्रात्मनेपद हो जाता है ।। उदा० - सम्प्रवदन्ते ब्राह्मणाः (ब्राह्मण परस्पर मिलकर उच्चारण करते हैं)। संप्रवदन्ते क्षत्रियाः (क्षत्रिय परस्पर मिलकर उच्चारण करते हैं) || म यहां से ‘व्यक्तवाचां समुच्चारणे” सारा सूत्र १।३।५० तक जायेगा। माण के HOROINE अनोरककात ११३।४ार आत्मानपद अनारकमकात् ॥१॥३॥४६॥ ‘अनोः ५॥१॥ अकर्मकात ५॥१॥ अनु०–व्यक्तवाचां समुच्चारणे, बदः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- अनुपूर्वाद् अकर्मकाद वद-धातोव्यक्तवाचां समुच्चारणेऽर्थे वर्तमानादात्मनेपद भवति ।। उदा० - अनुवदते कठः कलापस्य । अनुवदते मौद्गः पप्पलादस्य ॥ममाहीमहानिरिक कायम APF भाषार्थ:-[अनो:] अनु पूर्वक [अकर्मकात] अकर्मक वद धातु से व्यक्त वाणीवालों के एक साथ उच्चारण करने अर्थ में प्रात्मनेपद होता है ।। उदा०-अनु वदते कठः कलापस्य (जसे कलाप-शाखाध्यायी बोलता है, वैसे ही उसके पीछे कठ बोलता है)। अनुवदते मौद्गः पप्पलावस्य (जैसे पैप्पलाद-शाखावाला बोलता है, वैसे ही उसके पीछे मौद्ग-शाखावाला बोलता है)। पादः ] प्रथमोऽध्यायः विभाषा विप्रलापे ॥१॥३॥५०॥ आत्मनेपदा विभाषा राश विभाषा ११॥ विप्रलापे ७॥१॥ अनु० व्यक्तबाचां समुच्चारणे, वदः, आत्मनेपदम् ।। अर्थः -विप्रलापे विरुद्धकथनात्मके व्यक्तवाचां समुच्चारणेऽर्थे वर्त्त मानाद वद-धातोरात्मनेपदं वा भवति ॥ उदा- विप्रवदन्ते सांवत्सराः, विप्रवदन्ति सांवत्सराः। विप्रवदन्ते विप्रवदन्ति वा वैयाकरणाः ॥ सत्यवति । भाषार्थः- [विप्रलापे] परस्पर-विरुद्ध कथनरूप, व्यक्तवाणीवालों के सह उच्चारण में वर्तमान वद धातु से प्रात्मनेपद [विभाषा] विकल्प करके होता है, पक्ष में परस्मैपद होता है । पूर्वसूत्र व्यक्तवाचां समुच्चारणे (१।३।४८) से नित्य प्रात्मनेपद प्राप्त था, यहां विकल्प कर दिया ॥ उदा०–विप्रवदन्ते सांवत्सराः, विप्रवदन्ति सांवत्सराः (ज्योतिषी लोग परस्पर विरुद्ध कथन करते हैं) । विप्रवदन्ते विप्रवदन्ति वा वैयाकरणाः (वैयाकरण लोग परस्पर खण्डन करते हैं) ॥ आत्मना old अवाद् ग्रः ॥१।३।५। SHTETETTE यो अवात् ५॥१॥ ग्रः ५॥१॥ अनु० -प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-‘गृ निगरणे’ तुदादौ पठ्यते, तस्येदं ग्रहणम् । अवपूर्वाद् ‘ग निगरणे’ इत्यस्माद् धातोरात्मनेपदं भवति । उदा०–अवगिरते, अवगिरेते, अवगिरन्ते ॥ इन् ( भाषार्थः – [अवात्) अवपूर्वक [ग्रः] ‘ग निगरणे’ धातु से आत्मनेपद होता है ॥ उदा० –अवगिरते (निगलता है) | yि Birs ___ पूर्ववत् ‘ग+त’ होकर तुदादिभ्य: शः (३।११७७) से शप् का अपवाद श होकर, " ऋत इद्धातोः (७।१।१००) से ऋ को इत् होकर, उरणरपर: (१।१३५०) से रपरत्व होकर - ‘अव गिर् अत’ =अवगिरते पूर्ववत् बन गया ॥ यहां से ‘ग्र:’ की अनुवृत्ति १।३।५२ तक जायेगी। जीवचरणका समः प्रतिज्ञाने ॥१॥३॥५२॥ रमनपद ___समः ५॥१॥ प्रतिज्ञाने ७।१।। अनु० - ग्रः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थ:-समपूर्वात् प्रतिज्ञाने =प्रतिज्ञाऽर्थे वर्तमानाद् ग़-धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा० - शतं सङ्गिरते। नित्य २००६ साता -miss -Ess कि शार भाषार्थः-[समः] सम् पूर्वक ग धातु से [प्रतिज्ञाने] स्वीकार करने अर्थ में आत्मनेपद होता है | उदा०-शतं संगिरते (सौ रुपये स्वीकार करता है) । नित्यं शब्द संगिरते (शब्द नित्य होता है, ऐसा स्वीकार करता है)। आत्मलपटीम अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [तृतीयः । उदश्चरः सकर्मकात् ।।१।३॥५३॥ उद: ५॥१॥ चरः ५॥१॥ सकर्मकात् ५॥१॥ स-सह कर्मणेति सकर्मकः, तस्मात्, बहुव्रीहिः ॥ अनु०-प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-उत्पूर्वात सकर्मकात् चर् धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा.-गेहमुच्चरते । कुटुम्बमुच्चरते । गुरुवचनमुच्चरते ॥ विवरभाषार्थः –[उद:] उत् पूर्वक [सकर्मकात्] सकर्मक [चर:] चर् धातु से आत्मनेपद होता है । यहाँ गेहम् कुटुम्बं प्रादि चर् धातु के कर्म हैं, अत: सकर्मक चर् धातु है । उदा०-गेहम् उच्चरते (घर की बात न मानकर चला जाता है)। कुटुम्ब मुच्चरते (कुटम्ब की बात न मानकर चला जाता है) । गुरुवचनमुच्चरते (गुरुवचन न मानकर चला जाताहै) । उत् चरते, यहां स्तोः श्चुना श्चः (८।४।३९) से त को च् होकर उच्चरते बना । शेष पूर्ववत् ही है।” यहां से “चरः” की अनुवृत्ति १।३।५४ तक जाती है ॥ आत्मनेपद समस्तृतीयायुक्तात् ॥१॥३॥५४॥ ___सम: ५॥१॥ तृतीयायुक्तात् ५।१॥ स०-तृतीयया युक्तः तृतीयायुक्तः, तस्मात, तृतीयातत्पुरुषः ।। अनु०-चरः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-सम पूर्वात तृतीया युक्तात् चर्-धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-अश्वेन सञ्चरते ॥ ___ भाषार्थ:-[तृतीयायुक्तात] तृतीया विभक्ति से युक्त [समः] सम पूर्वक चर धातु से प्रात्मनेपद होता है । उदा०- अश्वेन सञ्चरते (घोड़े से चलता है)। यहां से “समस्तृतीयायुक्तात्” की अनुवृत्ति १॥३॥५५ तक जायेगी। भासन पदक दाणश्च सा चेच्चतुर्थ्यर्थे ॥१॥३॥५५॥ pring दाणः ॥१॥ च अ० ॥ सा १०१।। चेत् प० ॥ चतुर्थ्यर्थे ७॥१॥ स० चतुर्थ्या अर्थ: चतुर्थ्यर्थः, तस्मिन्, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु०-समस्तृतीयायुक्तात्, आत्मनेपदम् ॥ अर्यः- सम्पूर्वात् तृतीयायुक्तात ‘दाण दाने’ इति धातोरात्मनेपदं भवति, सा चेत तृतीया चतुर्थ्यर्थे भवति ॥ उदा०- स्वयं ह प्रोदनं भुङ्क्ते उपा ध्यायेन सक्तून सप्रयच्छते ।। अशिष्टव्यवहारे तृतीया चतुर्थ्यर्थे भवतीति वक्तव्यम, इत्यनेन वात्तिकेनात्र चतुर्थ्यर्थे तृतीया भवति ॥ IPLE भाषार्थः तृतीया से युक्त सम् पूर्वक [दाण:] दाण् धातु से [च] भी प्रात्मने पद होता है, [चेत् ] यदि [सा] वह तृतीया [चतुर्थ्यर्थे ] चतुर्थी के अर्थ में हो तो।। चतुर्थी के अर्थ में तृतीया उपरिलिखित वात्तिक से होती है ।। दाण को यच्छ प्रादेश पाघ्राध्मास्थाम्ना० (७।३।७८) सूत्र से शित् परे रहते हुआ है । शेष पुर्ववत ही समझे। ( यति मी मा) गिरी वा पाद!] जि प्रथमोऽध्यायः का HTTATERTPउपाद्यमः स्वकरणे ॥१३॥५६॥ Trl उदा.-स्वयं ह प्रोदनं भुक्ते उपाध्यायेन सक्तून् संप्रयच्छते (छात्र अपने प्राप चावल खाता है और उपाध्याय को सत्तू देता है) ।। मां हो र
  • उपाद्यमः स्वकरणे ॥११३५ येते, निने उपात् ५।१।। यमः ५॥१॥ स्वकरणे ७॥१॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ अर्थः उपपूर्वात स्वकरणे =पाणिग्रहणे =विवाहेऽर्थे वर्तमानाद यम-धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०–कन्यामुपयच्छते ॥ भज भाषार्थ:- [स्वकरणे] स्वकरण अर्थात् पाणिग्रहण अर्थ में वर्तमान [उपात् ] उप पूर्वक [यमः] यम् धातु से प्रात्मनेपद होता है ॥ उदा०-कन्यामु पयच्छते (कन्या से विवाह करता है) ॥ ‘उप+ यम् + शप् +त’ इस अवस्था में इषुगमियमां छ:(७।३।७७) से छ अादेश अन्त्य अल मकार के स्थान में होकर, छे च ( ६।१७१) से तुक् का आगम होकर-‘उप+य+त+छ+ +त’ बना । स्तोः श्चुना श्चु: (८।४।३६)से त् को च्,तथा शेष कार्य पूर्ववत होकर-कन्याम् उपयच्छते बन गया । गुमा । ( Ses) कीट ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः ।।१।३।५७।। ज्ञाथ स्मृदशां ६।३॥ सनः ५।१।। स०-ज्ञा च श्रु च स्मृ च दृश च इति ज्ञाश्रुस्मृदृशः, तेषां ज्ञाश्रुस्मृदृशाम्, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-प्रात्मनेपदम्॥ अर्थः ज्ञा श्रु स्मृ दृश इत्येतेषां सन्नन्तानाम आत्मनेपदं भवति ॥ उदा.–धर्म जिज्ञासते । गुरु शुश्रू षते । नष्टं सुस्मूर्षते । नृपं दिदृक्षते ॥ म भाषार्थ:- [ज्ञाश्रु स्मृदृशाम् ] ज्ञा, धु, स्म, दृश इन धातुओं के [सनः] सन्नन्त से परे प्रात्मनेपद होता है । ये धातुयें परस्मैपदी थीं, अतः इन्हें पूर्ववत्सनः (१।३।६२) से प्रात्मनेपद प्राप्त नहीं था, सो यह सूत्र बनाया । उदा०-धर्म जिज्ञासते (धर्म को जानने की इच्छा करता है)। गुरुं शुश्रूषते (गुरुवचन को सुनने की इच्छा करता है) । नष्टं सुस्मूर्षते (नष्ट हुये को स्मरण करना चाहता है) । नृपं दिदृक्षते (राजा को देखने की इच्छा करता है) ॥ यहाँ से ‘सनः” की अनवृत्ति १२३४५६ तक जायेगी । गाई हधिनानोर्जः॥१२३५८॥ीविनाशाई पुरस्कार न अ०॥ अनोः ५॥१॥ ज्ञः ५॥१॥ अनु०-सनः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः अनुपूर्वात सन्नन्तात ज्ञा-धातोरात्मनेपदं न भवति ।। पूर्वेण सूत्रेणात्मनेपदं प्राप्त तत प्रतिषिध्यते ॥ उदा०-पुत्रम् अनुजिज्ञासति ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [तृतीयः RP भाषार्थः- [अनो:] अनु पूर्वक सन्नन्त [ज्ञ:] ज्ञा धातु से प्रात्मनेपद [न] नहीं होता है । पूर्व सूत्र से प्रात्मनेपद प्राप्त था, प्रतिषेध कर दिया ॥ E PER उदा० – पुत्रम अनुजिज्ञासति (पुत्र को अनुमति देना चाहता है) ।। मकान में यहां से “न” को अनुवृत्ति १।३।५६ तक जाती है। । कीमकामा प्रत्याभ्यां श्रुवः ।।१।३।५६वि कोलायछ शल प्रत्याभ्यां ॥२॥ श्रवः ५।१।स०-प्रतिश्च प्राङ् च प्रत्याङौ, ताभ्याम् - इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु–न, सन:, आत्मनेपदम् ॥ अर्थ:-प्रति आङ इत्येवं - पूर्वात सन्नन्तात् श्रु-धातोरात्मनेपदं न भवति ॥ उदा०-प्रतिशुश्रूषति । पाशुश्रू षति ।। काकाको (01 भाषार्थ:-[प्रत्याभ्याम] प्रति प्राङ पूर्वक सन्नन्त [श्रु वः] श्रु धातु से प्रात्मनेपद नहीं होता है ।। ज्ञाच स्मदशां सन: (१।३।५७) से सामान्य करके प्रात्मने पद प्राप्त था, यहाँ प्रति प्राङ पूर्व होने पर निषेध कर दिया है । उदा० प्रति शुश्रूषति (बदले में सुनना चाहता है)। प्राशुश्रूषति (अच्छे प्रकार सुनना चाहता है)। तस्मात तृतीयात मुख्य शदे: शितः ॥१३॥६०॥ शदेः ५।१।। शितः ६।१।। अन-पात्मनेपदम् ।। अर्थ:–शित सम्बन्धी यः शदल धातुः, तस्मादात्मनेपदं भवति ॥ उदा०- शीयते । शीयेते । शीयन्ते ॥ भाषार्थः- [शितः] शित्सम्बन्धी जो [शदेः] ‘शदल शातने’ धातु, उससे आत्मनेपद होता है। उदा०- शीयते (काटता है)। शीयेते । शीयन्ते । शद् + शप +त’, इस अवस्था में पाघ्राध्मास्था० (६।३।७८) से ‘शीय’ आदेश होकर पूर्ववत् शीयते बन जाता है । कपातार PIRN) कि यहां से “शित:’ की अनवृत्ति १।३।६१ तक जाती है । शिवतीफामा, म्रियतेलुङ लिङोश्च ॥१॥३॥६१॥ नामावली म्रियते: ५।१।। लुङ्लिङो: ७।२।। च अ० ॥ स०-लुङ च लिङ् च लङलिङौ, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः॥ अनु० -शितः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-लुङलिङो: शिदभावी च यो “मृङ प्राणत्यागे” इति धातुः, तस्मादात्मनेपदं भवति।। उदा-अमृत । मृषीष्ट। शित -म्रियते । म्रियेते । म्रियन्ते ।। भाषार्थ:-[लङलिङोः] लुङ लिङ् लकार में [च] तथा शित् विषय में जो [म्रियतेः] ‘मृङ प्राणत्यागें’ धातु, उससे आत्मनेपद होता है ।। मृङ धातु ङित थी, पाद:]] fr प्रथमोऽध्यायः गर १५ FIPECTED सो उसे अनुदात्तडित० (१।३।१२) सूत्र से प्रात्मनेपद सिद्ध ही था, पुनविधान नियमार्थ है कि इसको इन-इन विषयों में ही आत्मनेपद हो, सर्वत्र न हो ॥ उदा० अमृत, मषीष्ट (वह मर गया, वा मर जाये)। शित्-म्रियते (मरता है), म्रियेते, म्रियन्ते ॥ अमृत, मृषीष्ट की सिद्धि परि० १।२।११ के समान समझे । १।२।११ सूत्र से कित्वत् होता है, तथा अमृत में सिच के सकार का लोप ह्रस्वादङ्गात (८,२२७) से होगा। म्रियते में रिङ शयगलिङ क्षु (७।४।२८) से मङ के ऋ को रिङ प्रादेश होकर, अचिश्नुधातुभ्र वां० (६।४१७७) से इयङ होकर ‘म्रिय प्र त’ रहा, पूर्ववत् सब होकर-म्रियते बन गया ।। यस्ता पातु ते शालाने पर होत पूर्ववत सनः ॥१३॥६२॥ त्यापायक मुरण) पूर्ववत अ० ॥ सनः ॥१॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ पूर्ववद् इत्यत्र तेन तुल्यं० (५।१।११५) इति वतिः ।। अर्थः-सनः पूर्वो यो धातुः ‘आत्मनेपदी’ तद्वत सन्नन्तादपि प्रात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-प्रास्ते, शेते। अनुदात्तङित प्रात्मनेपदम् (१।३।१२) इत्यनेनात्रात्मनेपदम् । तद्वत सन्नन्तादपि प्रासिसिषते, शिशयिषते, इत्यत्रात्मनेपदं सिध्यति ॥ भाषार्थः- सन् प्रत्यय के आने के पूर्व जो धातु आत्मनेपदी रही हो, उससे [सनः] सन्नन्त से भी [पूर्ववत् ] पूर्ववत् प्रात्मनेपद होता है । उदा०-प्रासिसिषते (बैठने की इच्छा करता है) । शिशयिषते (सोने की इच्छा करता है । प्रास् तथा शोङ धातु सन लाने से पूर्व प्रात्मनेपदी थीं, सो सन्प्रत्ययान्त बन जाने पर भी उन से प्रात्मनेपद हा ॥ यहां इतना और समझना चाहिए कि सन् से पूर्व जो प्रात्मने पदी धातु उससे प्रात्मनेपद कह देने पर यह बात स्वयमेव सिद्ध है कि सन् से पूर्व जो परस्मैपदी धातु है, उससे परस्मैपद हो जायगा, जैसे पिपठिषति ॥ सन्नन्त की सिद्धियां पूर्व दिखा ही आये हैं, यहां केवल ‘प्रास+इट्+सन्’ ऐसी अवस्था में अजादेद्वितीयस्य (६।१।२) से प्रथम एकाच को द्वित्व न होकर द्वितीय एकाच को ‘पा सि सि स त’ ऐसा द्वित्व हुआ, यही विशेष है । शेष पूर्ववत हुआ ।। गाइड FIFA की साम्प्रत्ययवत कृतोऽनुप्रयोगस्य ॥१॥३॥६३॥ कामाला ___ अाम्प्रत्ययवत् अ० ।। कृत्रः ६।१।। अनुप्रयोगस्य ६१॥ स०- पाम् प्रत्ययो यस्मात् स ाम्प्रत्ययः, बहुव्रीहिः। तस्य इव पाम्प्रत्ययवत्, तत्र तस्येव (५।१।११५) इत्यनेन वतिः ॥ अनु०-आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- अाम्प्रत्ययस्येव धातोरनुप्रयोगस्य कृञ प्रात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-ईक्षाञ्चक्र । ईहाञ्चक्र ॥ - भाषार्थ:-[अाम्प्रत्ययवत् ] जिस धातु से पाम् प्रत्यय किया गया है, उसके अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः समान ही [अनुप्रयोगस्य] पश्चात् प्रयोग की गई [कृनः] कृ धातु से प्रात्मनेपद हो जाता है । कोहि कामना कि अमान्य किशोरशारी ला प्रोपाभ्यां यजेरयज्ञपात्रेष ॥१३६४॥ म प्रोपाभ्यां ५।२।। युजे. ५॥१॥ अयज्ञपात्रेषु ७१३॥ स०-प्रोपाभ्यामित्यत्रेतरेतर योगद्वन्द्वः । यज्ञस्य पात्राणि यज्ञपात्राणि, षष्ठीतत्पुरुषः । न यज्ञपात्राणि अयज्ञ पात्राणि, तेष्वयज्ञपात्रेषु, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०- प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः-प्र, उप इत्येवंपूर्वाद् युज्-धातोरण्ज्ञपात्रप्रयोगविषये प्रात्मनेपदं भवति ।। उदा०- प्रयुङ्क्ते । उपयुङ्क्ते ।। भाषार्थ:- [अयज्ञपात्रेषु] अयज्ञपात्र विषय में [प्रोपाभ्याम ] प्र उप पूर्वक [युजेः] ‘युजिर योगे’ धात से प्रात्मनेपद हो जाता है। S HTIME समःक्ष्णवः ॥१॥३॥६५॥ नाका सम: ५॥१॥ क्ष्णुवः ५॥१॥ अनु०-प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थ:-सम पूर्वांत ‘क्ष्णु तेजने’ इति धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-संक्ष्णुते । संक्ष्णुवाते । संक्ष्णुवते ।। 22 भाषार्थ:-[समः] सम् पूर्वक [क्ष्णव:] ‘क्ष्णु तेजने’ धातु से प्रात्मनेपद होता है। उदा० - संक्ष्णुते (तीक्ष्ण करता है। संक्षणवाते, संक्ष्णुवते में अचि अनुधातुभ्र वां० (६।४१७७) से उवङ प्रादेश हो जाता है ॥णारी सायरल कि कि) प्रतिमा का भी कार भु जाऽनवने ॥१॥३॥६६॥ भुजः ५।१।। अनवने ७१॥ स०-अनवन इत्यत्र नत्रतत्पुरुषः ॥ अनु० आत्मनेपदम् ॥ अर्थ:-‘भज पालनाभ्यवहारयोः’ इति रुधादौ पठ्यते, तस्येदं ग्रहणम् । भुजधातोरनवनेऽर्थे वर्तमानादात्मनेपदं भवति ।। उदा०-भङ क्ते । भजाते । भुञ्जते ॥ मी निक (12) नितीशायर भाषार्थः- [अनवने ] अनवन अर्थात् पालन न करने अर्थ में [भुज:] भुज् धातु से प्रात्मनेपद होता है । उदा०-भुङ्क्ते (खाता है) । परि० ११३।६४ के समान ही भुङ क्त की सिद्धि जाने ॥ तामा (ो रणौ यत्कर्म णौ चेत्स कर्तानाध्याने ॥१॥३॥६७॥ सारा णे: ५।१॥ अणौ ७।१।। यत् १।१।। कर्म ११॥ णौ ७।१।। चेत् अ०॥ स: १।१।। कर्ता ११॥ अनाध्याने ७।१।। स०-न णि: अणिः, तस्मिन्नणौ, नञ्तत्पुरुषः। न आध्यानम् अनाध्यानं, तस्मिन्ननाध्याने, नञ्तत्पुरुषः॥ अनु०-प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थः पादः] प्रथमोऽध्यायः अण्यन्तावस्थायां यत्कर्म, ण्यन्तावस्थायां चेत् = यदि तदेव कर्म स एव कर्ता भवति, तदा तस्मादण्यन्ताद्धातोरात्मनेपदं भवति, प्राध्यानं वर्जयित्वा ॥ उदा०-अण्यन्ते आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपका:, ण्यन्ते-प्रारोहयते हस्ती स्वयमेव । अण्यन्ते - उपसिञ्चन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, ण्यन्ते- उपसेचयते हस्ती स्वयमेव । अण्यन्ते - पश्यन्ति भृत्या राजानम, ण्यन्ते-दर्शयते राजा स्वयमेव ॥ TBP भाषार्थ:- [अणौ] अण्यन्त अवस्था में [यत] जो [कर्म] कर्म, [सः] वही [चेत् ] यदि [णौ ण्यन्त अवस्था में [कर्ता] कर्ता बन रहा हो, तो ऐसी [णे.] ज्यन्त धातु से प्रात्मनेपद होता है, [अनाध्याने] प्राध्यान (उत्कष्ठापूर्वक स्मरण) अर्थ को छोड़ कर ॥ उदा०-अण्यन्ते-प्रारोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः (महावत हाथी पर चढ़ते हैं), यहां पर अण्यन्त प्राङ पूर्वक रुह, धातु का “हस्तिनं” कर्म है। जब हाथी स्वयं झुककर महावत को चढ़ाने की चेष्टा करता है, तब उसी वाक्य को “प्रारोहयते हस्ती स्वयमेव” (हाथी स्वयं चढ़ाता है ) इस प्रकार बोला जाता है । यहां पर प्राङ पूर्वक रुह, धातु ण्यन्त है। अण्यन्त अवस्था में उसका कर्म ‘हस्तिन’ था, वही यहां पर कर्ता हुआ है । अतः ण्यन्त प्राङ पूर्वक रुह, धातु से प्रात्मनेपद हो हो गया ।। उपसिञ्चन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः (महावत हस्ती को पानी फेंककर नहलाते हैं), उपसेचयते हस्ती स्वयमेव (हाथी स्वयं झुककर महावत से पानी डल वाता है) । पश्यन्ति भृत्या राजानम् (नौकर राजा को देख रहे हैं), दर्शयते राजा स्वयमेव (राजा इस प्रकार से कर रहा है कि नौकर उसे देख लें)। इन उदाहरणों में भी अण्यन्त अवस्था के कर्म ‘हस्तिनं’ और ‘राजानम’ ण्यन्त अवस्था में कर्ता बन गये, तो प्रात्मनेपद हो गया है । सिद्धि में कुछ भी विशेष नहीं है । हेतुमति च (३।१।२६) से णिच प्राकर-पारुह, इ बना, सनाद्यन्ता धातवः (३।१।३२) से पुनः धातु संज्ञा होकर पूर्ववत् शप् त पाकर गुण होकर-‘मा रोह इ अत’ रहा । पुनः गुण होकर-पा रोहे प्रत, अयादेश होकर-प्रारोहयते बना॥ कि यहां से “णेः” की अनुवृत्ति १।३७१ तक जायेगी ॥ माय भोम्योर्हेतुभये ॥१३॥६८।। भीस्म्योः ६।२।। हेतुभये ७१॥ स० –भी च स्मि च भीस्मी, तयोः भीम्योः , इतरेतरयोगद्वन्द्वः । हेतोभयं हेतुभयं, तस्मिन् .. पञ्च मीतत्पुरुषः । अनु०-णेः,अात्मने. पदम ॥ अर्थः- ‘त्रिभी भये,’ ‘ष्मिङ् ईषद्धसने,’ आभ्यां ण्यन्ताभ्यामात्मनेपदं अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः भवति, हेतोः प्रयोजकाच्चेद् भयं भवति ॥ उदा०-जटिलो भीषयते, मुण्डो भीष यते । जटिलो विस्मापयते, मुण्डो विस्मापयते ॥ _भाषार्थः- [भीस्म्यो:] भी स्मि ण्यन्त धातुओं से [हेतुभये] हेतु प्रयोजक कर्ता से भय होने पर प्रात्मनेपद होता है । उदा०-जटिलो भीषयते, मुण्डो भीषयते (टावाला वा मुडा हुआ डराता है)। जटिलो विस्मापयते, मुण्डो विस्मापयते (जटा वाला वा मुडा हुआ डराता है, विस्मित करता है) ॥ ‘भीषयते’ की सिद्धि परि० १।११४५ में कर पाये हैं। ‘विस्मापगते’ में णिच परे रहते नित्यं स्मयतेः (६।१।५६) से स्मिङ को प्रात्व होकर- वि स्मा इ, अतिही ठली० (१३।३६) से पुक पागम हुआ । सो ‘विस्मा पुक इ’ रहा। शेष पूर्ववत् होकर वस्मापयत बन जायगा ।। HEA R T TOTTE If we कि गंगधिवञ्च्योः प्रलम्भने ॥१॥३॥६६॥ हिला शिष्ट गृधिवञ्च्योः ६।२॥ प्रलम्भने ७१॥ स०-गृधिश्च वञ्चिश्च गृधिवञ्ची, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०–णे:, प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थ:-‘गृधु अभिकांक्षायाम्,’ ‘वञ्च गतौ’ इत्येतयोण्यंन्तयोः प्रलम्भनेऽर्थे वर्तमानयोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा० माणवकं गधयते । माणवकं वञ्चयते ।। भाषार्थः-[गृधिवञ्च्यो:] गृधु, बञ्चु ण्यन्त धातुओं से [प्रलम्भने] प्रलम्भन अर्थात् ठगने अर्थ में प्रात्मनेपद हो जाता है । उदा०- माणवकं गर्धयते (बच्चे को भूषण आदि का प्रलोभन देता है) । माणवकं वञ्चयते (बच्चे को ठगता है) ।। IFSI लियः सम्माननशालीनीकरणयोश्च ॥२३७०॥ (PET) लिय: ५॥१॥ सम्माननशालीनीकरणयोः ७॥२॥ च अ० ॥ स०-सम्माननञ्च शालीनीकरणञ्च इति सम्माननशालीनीकरणे, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः।। अनु०-णे:, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- ण्यन्तात् लियः धातोः सम्मानने = पूजने, शालीनीकरणे = अभिभवने चकारात प्रलम्भने च वर्तमानादात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-जटाभिराला पयते । श्येनो वत्तिकामुल्लापयते । प्रलम्भने – कस्त्वामुल्लापयते ॥ भाषार्थ:-यहाँ “लियः’ से ‘लीड श्लेषणे’ तथा ‘लो श्लेषणे दोनों धातुओं का ग्रहण है। [सम्मानन करणयो] सम्मानन तथा शालीनीकरण, [च] चकार से प्रलम्भन अर्थ में वर्तमान [लिय:] ग्यन्त ली धातु से प्रात्मनेपद होता है। उदा०- जटाभिराळापयते (जटानों के द्वारा पूजा को प्राप्त होता है)। श्येनो त्तिकामुल्लापयते (बाज पक्षी बत्तख को दबाता है)। प्रलम्भने–कस्त्वामुल्लापयते पाद:] प्रथमोऽध्यायः । (कौन तुझको ठगता है) ॥ उद+लापयते = उल्लापयते में तोलि (८४१५६) से द को ल हो गया है। सर्वत्र विभाषा लीयते: (६।११५०) से प्रात्व होकर, अतिहीली० (७।३।३६) से पुक पागम हुआ है। शेष पूर्ववत् ही जानें ॥ मिथ्योपपदात कत्रोऽभ्यासे ॥१३७१।। मिथ्योपपदात् ५।१॥ कृत्रः ५१॥ अभ्यासे ७१॥ स०-मिथ्याशब्द उप पदं यस्य स मिथ्योपपदः, तस्मात, बहुव्रीहिः ॥ अनु०-णेः, आत्मनेपदम् ॥ अर्थ: मिथ्याशब्दोपपदादभ्यासे= पुनः पुनरावृत्तिकरणेऽर्थे वर्तमानात कृन-धातोरात्मनेपदं भवति ॥ उदा०-पदं मिथ्या कारयते ॥ भाषार्थ:-[मिथ्योपपदात] मिथ्या शब्द उपपद (=समीप पद) है जिसके, ऐसी ण्यन्त [कृत्रः] कृञ् धातु से [अभ्यासे] अभ्यास अर्थात् बार-बार करने अर्थ में प्रात्मनेपद होता है ।। उदा०-पदं मिथ्या कारयते (पद का बार-बार प्रशद्ध उच्चारण करता है) ॥थापन शवदयमा स्वरितत्रितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले ॥१३॥७२॥ 11 स्वरितजित: ५॥१॥ कर्जभिप्राये ७१॥ क्रियाफले ७१॥ स०-स्वरितश्च अश्च स्वरितो, स्वरितत्रौ इतौ यस्य स स्वरितअित्, तस्मात्, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः । कर्तारमभिप्रेतीति कर्बभिप्रायं, तस्मिन्, कर्मण्यण (३।२।१) इत्यण, उपपदतत्पुरुषः । क्रियाफले इत्यत्र षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु० - प्रात्मनेपदम् ॥‘अर्थः-स्वरितेतो जितश्च धातोरात्मनेपदं भवति, क्रियाफलं यदि कर्तारमभिप्रेति ॥ उदा०-यजते । पचते । सुनुते । कुरुते ॥ भाषार्थः-[स्वरितजितः] स्वरितेत् = स्तरित इतवाली तथा अकार इत् वाली धातुओं से प्रात्मनेपद होता है, यदि उस [क्रियाफले] क्रिया का फल [कर्षभि प्राये] कर्ता को मिलता हो तो॥ 17 उदा०-यजते (अपने लिये यज्ञ करता है)। पचते (अपने लिये पकाता है) ॥ विदित रहे कि यहां ‘यजतें’ का अर्थ यह होगा कि वह अपने स्वर्गादि फल के लिये यज्ञ करता है,न कि यजमान के लिये, उसमें तो यजति होगा । पचते का अर्थ भी इसी प्रकार अपने खाने के लिये पकाता है, न कि किसी दूसरे के लिये, उसमें पचति होगा। इस प्रकार इन धातुओं से उभयपद (आत्मनेपद-परस्मैपद) सिद्ध हो जाता है, ऐसा समझना चाहिये । कुरुते की सिद्धि परि० १।३।३२ में देखें । तथा सुनुते की सिद्धि परि० १३१.५ के सुनुतः के समान जाने । केवल यहां प्रात्मनेपद का ‘त’ आकर टित पात्मने० (३।४।७६) से एत्व हो जावेगा ॥ जहां तक कत्रंभिप्राय १०० अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः क्रियाफल की अनुवृत्ति जायेगी, वहां तक इसी प्रकार प्रात्मनेपद परस्मैपद बोनों ही हुमा करेंगे, ऐसा समझना चाहिये ॥ यहां से ‘कत्र भिप्राये क्रियाफले’ की अनुवृत्ति ११३७७ तक जायेगी। अपादः ॥१।३।७३॥ अपात ५॥१॥ वद: ५॥१॥ अन-कर्बभिप्राये क्रियाफले, प्रात्मनेपदम् ॥ अर्थ:–अपपूर्वाद वद-धातो: कत्रभिप्राये क्रियाफलेऽर्थे प्रात्मनेपदं भवति ॥ उदा धनकामो न्यायमपवदते ॥ भाषार्थः- [अपात] अप पूर्वक [वदः] वद धातु से कत्रभिप्राय क्रियाफल अर्थ में प्रात्मनेपद होता है । उदा०-धनकामो न्यायम् अपवदते (धन का लोभी न्याय छोड़कर बोलता है)। क्रिया का फल कर्ता को न मिलता हो, तो ‘अपववति’ बनेगा। णिचश्च ॥१॥३७४॥ णिच: ५॥१॥ च अ०॥ अनु० - कर्बभिप्राये क्रियाफले, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः-णिजन्ताद्धातोः कर्षभिप्राये क्रियाफले अात्मनेपदं भवति ॥ उदा०- कटं कारयत ॥ीही अमित हम भाषार्थ:-[णिच:] णिजन्त घातु से कत्रंभिप्राय क्रियाफल अर्थ में [च] भी प्रात्मनेपद होता है ॥ उदा०-कटं कारयते (चटाई को अपने लिये बनवाता है)। यदि दूसरे के लिये बनवाता है, तो ‘कटं कारयति’ बनेगा ॥ तु । समुदाङ्झ्यो यमोऽग्रन्थे ॥१॥३।७५।। न समुदाभ्यः ५।३।। यम: ५५१।। अग्रन्थे ७।१॥ स०-समुदाङभ्य इत्यत्रेत रेतर योगद्वन्द्वः । ‘अग्रन्थे’ इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०- कर्बभिप्राये क्रियाफले, प्रात्मने पदम् ॥ अर्थः-सम् उद् प्राङ इत्येवंपूर्वाद् यम्-धातोः कर्बभिनाये क्रियाफलेऽर्थे प्रात्मनेपदं भवति, ग्रन्थविषयश्चेत् प्रयोगो न स्यात् ।। उदा.–व्रीहीन संयच्छते । भारम् उद्यच्छते । वस्त्रम् मायच्छते ॥ भाषार्थ:-[समुदाझ्यः] सम् उद् भाग, पूर्वक [यमः] यम् धातु से [अग्रन्थे] ग्रन्थ-विषयक प्रयोग यदि न हो, तो कत्रभिप्राय क्रियाफल में प्रात्मनेपद हो जाता है । उदा०-वीहीन संयच्छते (चावलों को इकट्ठा करता है)। भारम् उद्यच्छते (भार को उठाता है) । वस्त्रम् आयच्छते (वस्त्र को फैलाता है)। पादः ] प्रथमोऽध्यायः १०१ आयच्छते इत्यादि की सिद्धि प्राङो यमहन: (१।३।२८) सूत्र पर कर आये हैं, वहीं देखें । अकत्रभि गाय में ‘संयच्छति’ इत्यादि भी बन ही जायेगा । मी गानो का ___अनुपसर्गाज्ज्ञः ॥१।३।७६॥ अनुपसर्गात ५॥१॥ ज्ञः ५॥१॥ स०–न विद्यते उपसर्गों यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मात्, बहुव्रीहिः ॥ अनु०–कर्षभिप्राये क्रियाफले, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- अनु पसर्गाद् ज्ञा-घातोरात्मनेपदं भवति कत्रभिप्राये क्रियाफले ॥ उदा०-गां जानीते। अश्वं जानीते ॥ भाषार्थ:-[अनुपसर्गात ] उपसर्गरहित [ज्ञ:] ज्ञा धातु से कत्र भिप्राय क्रिया फल अर्थ में प्रात्मनेपद होता है। उदा० गां जानीते (अपनी गाय को जानता है) । अश्वं जानीते (अपने घोड़े को जानता है) ॥ सिद्धियां अपह्नवे ज्ञः (१।३।४४) . सूत्र की तरह ही समझे । प्रकभिप्राय में ‘अश्वं जानाति’ बनेगा ॥ विभाषोपपदेन प्रतीयमाने ॥१॥३७७॥ शशा विभाषा ११॥ उपपदेन ३३१॥ प्रतीयमाने ७१॥ अनु०-कर्षभिप्राये क्रिया फले, आत्मनेपदम् ॥ अर्थः- कभिप्राये क्रियाफले उपरिष्टात् पञ्चभिः सूत्ररात्मने पदं विहितम्, तस्मिन् विषये उपपदेन = समीपोच्चरितेन पदेन कर्जभिप्राये क्रियाफले प्रतीयमाने =ज्ञायमाने सति विभाषाऽऽत्मनेपदं भवति ॥ उदा०–स्वं यज्ञं यजति, स्वं यज्ञं यजते । स्वं कटं करोति, स्वं कटं कुरुते । स्वं पुत्रम् अपवदति, स्वं पुत्रमपवदते, इत्यादीनि ॥ भाषार्थः - [उपपदेन ] उपपद =समीपोच्चरित पद के द्वारा कर्जभिप्राय क्रिया फल के [प्रतीयमाने] प्रतीत होने पर [विभाषा] विकल्प करके, कर्बभिप्राय क्रिया फल विषय में प्रात्मनेपद होता है ॥ ऊपर के पांचों सूत्रों से कत्रभिप्राय क्रियाफल में प्रास्मनेपद नित्य ही प्रप्त था, सो इस सूत्र ने उस विषय में भी विकल्प विधान कर दिया ।। यहाँ ‘स्वं’ उपपद से कर्बभिप्राय क्रियाफल प्रतीत हो रहा है ।
  • उदा०-स्वं यज्ञं यजति, स्वं यज्ञं यजते (अपने यज्ञ को करता है)। स्वं कटं करोति, स्वं कटं कुरुते (अपनी चटाई बनाता है) । स्वं पुत्रम् अपवदति, स्वं पुत्रम् अपववते (अपने पुत्र को बुरा-भला कहता है) या सनिक [परस्मैपद-प्रकरणम् ] A PR अकार्यलयमा शेषात कर्तरि परस्मैपदम् ।।१।३।७८॥ शेषात् ५।१।। कर्तरि ७।१॥ परस्मैपदम् १।१॥ अर्थ:–येभ्यो धातुभ्यो येन १०२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः विशेषणेनात्मनेपदमुक्त, ततो यदन्यत् स शेषः। शेषात् कर्तरि वाच्ये परस्मैपदं भवति।। उदा०-याति । वाति । प्रविशति ।। भाषार्थ:–जिन धातुओं से जिस विशेषण द्वारा प्रात्मनेपद का विधान किया है, उनसे [शेषात् ] जो शेष बची धातुयें, उनसे [कर्त्तरि] कर्तृवाच्य में [परमैपदम्] परस्मैपद होता है । उदा० -याति (जाता है) । वाति (चलता है) । प्रविशति (प्रविष्ट होता है) ॥ यहाँ से ‘परस्मैपदम्’ की अनुवृत्ति पाद के अन्त १।३।६३ तक जाती है । अनुपराभ्यां कृत्रः ॥१॥३७६॥ अनुपराभ्यां ॥२॥ कृञः ॥१॥ स०-अनुपराम्यामित्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः॥ अनु० -परस्मैपदम् ॥ अर्थः-अनु परा इत्येवंपूर्वात् कृञ्धातो: परस्मैपदं भवति । उदा०-अनुकरोति । पराकरोति । भर भाषार्थ:-[अनुपराभ्यां] अनु परा पूर्वक [कृन:] कृञ्-धातु से परस्मैपद होता है ।। उदा०-अनुकरोति (अनुकरण करता है)। पराकरोति (दूर करता है) ॥ गन्धन प्रादि अर्थों में, तथा स्वरितभितः० से कर्षभिप्राय क्रियाफल में जो आत्मनेपद प्राप्त था, उसका अपवाद यह सूत्र है। अभिप्रत्यतिभ्यः क्षिपः ॥१।३।८०॥ अभिप्रत्यतिभ्यः ५॥३॥ क्षिपः ५॥१॥ स०- अभि० इत्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-परस्मैपदम् ॥ अर्थः-अभि प्रति प्रति इत्येवं पूर्वात क्षिप्-धातोः परस्मैपद भवति ॥ उदा.-अभिक्षिपति । प्रतिक्षिपति । प्रतिक्षिपति ।। भाषार्थ:-[अभिप्रत्यतिभ्यः] अभि प्रति तथा प्रति पूर्वक [क्षिप:] क्षिप् धातु से परस्मैपद होता है ॥ क्षिप् धातु के स्वरितेत् होने से कत्रभिप्राय क्रियाफल में मात्मनेपद प्राप्त था, यहां परस्मैपद का विधान कर दिया है। उदा०-अभिक्षिपति (इधर-उधर फेंकता है) । प्रतिक्षिपति (बदले में फैकता है)। प्रतिक्षिपति (बहुत फैकता है)। प्रावहः ।।१।३।८१॥ प्रात् ५॥१॥ वहः ५॥१॥ अनु-परस्मैपदम् ॥ अर्थः-प्रपूर्वाद् वह धातो: परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-प्रवहति, प्रवहतः, प्रवहन्ति ॥ __ भाषार्थ:- [प्रात् ] प्रपूर्वक [वहः] वह धातु से परस्मैपद होता है। पादः ] प्रथमोऽध्यायः । उदा०-प्रवहति (बहता है), प्रवहतः, प्रवहन्ति ।। यहां भी स्वरितेत् होने से पूर्ववत् प्रात्मनेपद प्राप्त था, परस्मैपद कह दिया PARFITS परेम॒षः ॥११३८२॥ परे: ५।१।। मृषः ५॥१॥ अनु०-परस्मैपदम् ।। अर्थ:-‘परि’ इत्येवं पूर्वात् मृष-धातोः परस्मैपदं भवति ॥ उदा० - परिमृष्यति, परिमृष्यत:, परिमृष्यन्ति ॥ भाषार्थ:- [परेः] परिपूर्वक [मृषः] मृष् धातु से परस्मैपद होता है । उदा० - परिमृष्यति (सब प्रकार से सहन करता है), परिमृष्यतः, परिमृष्यन्ति ॥ यह भी स्वरितेत् धातु था, सो नित्य परस्मैपद का विधान कर दिया | दिवादिगण का होने से दिवादिभ्यः श्यन् (३।११६६) से शप् का अपवाद श्यन् हो जाता है। Tी व्यापरिभ्यो रमः ॥१॥३१८३॥ या । व्यापरिभ्यः ५॥३॥ रमः ५॥१॥ स०-व्याङपरि० इत्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-परस्मैपदम् ॥ अर्थ:–वि प्राङ परि इत्येवं पूर्वाद रम्-धातोः परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-विरमति । प्रारमति । परिरमति ॥ भाषार्थ:-[व्याङ्परिभ्यः] वि प्राङ परि पूर्वक [रम:] रम् धातु से परस्मैपद होता है । उदा०-विरमति (रुकता है) । प्रारमति (खेलता है)। परि रमति (चारों ओर खेलता है) ॥ अनुदात्तेत होने से अनुदात्तङित पात्मनेपदम् (१।३। १२) से प्रात्मनेपद प्राप्त था, परस्मैपद कर दिया । यहां से ‘रमः’ की अनुवृत्ति १।३।८५ तक आयेगी | उपाच्च ॥२३८४॥ जोर दिया उपात ५॥१॥ च अ०॥ अनु०-रमः, परस्मैपदम् ॥ अर्थः-उप पूर्वाच्च रम्-धातोः परस्मैपदं भवति ॥ उदा०–देवदत्तम् उपरमति ॥
  • भाषार्थ:-[उपात्] उपपूर्वक रम् धातु से [च] भी परस्मैपद होता है। उदा०-देवदत्तम् उपरमति (देववत्त को हटाता है । यहां से ‘उपात्’ की अनुवृत्ति ११३।८५ तक जाती है ॥ विभाषाऽकर्मकात् ॥१॥३८॥ विभाषा ॥११॥ अकर्मकात् ५॥१॥ अनु० –उपात, रमः, परस्मैपदम्।। अर्थः अकर्मकादुपपूर्वाद् रम्-धातोर्विभाषा परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-यावद्भुक्तमुपरमति यावदभक्तमुपरमते ॥ Epi)ोगा ) कोमल १०४ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ तृतीयः भाषार्थ:-[अकर्मकात] अकर्मक उपपूर्वक रम् धातु से [विभाषा] विकल्प करके परस्मैपद होता है ।। उदा०-यावद्भुक्तमुपरमति, यावद्भुक्तमुपरमते (प्रत्येक भोजन से निवृत्त होता है) ॥ पूर्व सूत्र से नित्य परस्मैपद प्राप्त था, यहां विकल्प कर दिया। बुधयुधनशजने गुस्न भ्यो णेः ।।१।३।८६॥ बुधयुध…….भ्य: ५॥३॥णेः ५॥१॥ स०-बुधयुध० इत्य तरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-परस्मैपदम् ॥ अर्थः -बुध, युध, नश, जन, इङ, प्रद्र, स इत्येतेभ्यो ण्यन्तेम्यो धातुभ्य: परस्मैपदं भवति ॥ उदा० - बोधयति । योधयति । नाशयति । जनयति । अध्यापयति । प्रावयति । द्रावयति । स्रावयति ॥ भाषार्थ:-[बुध .. म्य:] बुध् युध् नश् जन् इङ, द्रु न, इन [णे:] ण्यन्त धातुओं से परस्मैपद होता है ॥ उदा०-बोधयति (बोध कराता है)। योधयति (लड़ाता है) । नाशयति (नाश करता है)। जनयति (उत्पन्न करता है)। अध्यापयति (पढ़ाता है) । प्रावयति (प्राप्त कराता है) । द्रावयति (पिघलाता है)। खावयति (टपकाता है) । यहाँ ण्यन्त होने से कत्रभिप्राय क्रियाफल अर्थ में णिचश्च १३।७४) से प्रात्मनेपद प्राप्त था, परस्मैपद विधान कर दिया । सिद्धियों में कुछ भी विशेष नहीं है । केवल जनयति में उपधा वृद्धि होकर जनोजष० (धातुसूत्र) से मित् संज्ञा, तथा मितां ह्रस्वः (६।४।६२) से उपधा ह्रस्वत्व हुआ है । अध्यापयति में अधिपूर्वक इङ धातु से णिच् प्राकर, तथा ‘इ’ को ऐ वृद्धि होकर क्रीजीनां णौ (६।११४७) से ‘ऐ’ को प्रात्व हुआ है, एवं अतिह्रीव्लीरीक्नूयी० (७।३।३६) से पुक पागम हुना है, शेष पूर्ववत् है यहाँ से ‘णेः’ की अनवृत्ति १।३।८६ तक जाती है ।। यो म निगरणचलनार्थेभ्यश्च ।।१३।८७॥ निगरणचलनार्थेभ्य: ५।३॥ च अ० ।। स०-निगरणञ्च चलनञ्च इति निगरण चलने, निगरणचलने अथौं येषाम ते निगरणचलनार्थाः, तेभ्यः ….. द्वन्द्वगर्भ बहुव्रीहिः ।। अनु०-णे:,परस्मैपदम् ॥ अर्थ:-निगरणार्थेभ्य: चलनार्थेभ्यश्च ण्यन्ते. भ्यो धातुभ्यः परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-निगारयति । प्राशयति । भोजयति ।। चलनार्येभ्य:-चलपति । चोपयति । कम्पयति ॥ भाषार्थ:- [निगरण… म्य:]निगरण अर्थात् निगलने अर्थबाले, तथा चलनार्थक ग्यन्त जो धातु हैं, उनसे [च] भी परस्मैपद होता है ।। उदा.-मिनारयति (निगल. वाता है)। प्राशयति (खिलाता है) । भोजयति (भोजन कराता है)। चलनार्थेभ्यः -चलयति (चलाता है)। चोपयति (धीरे धीरे चलाता है)। कम्पयति (कपाता है)। पादः] प्रथमोऽध्यायः १०५ चलयति में घटादयो मित: (धातुपाठ अज० सं० पृ० १२) से मित् संज्ञा, तथा मितां ह्रस्वः (६।४।६२) से हस्व होता है, शेष पूर्ववत् समझे । अणावकर्मकाच्चित्तवत्कत्तं कात् ।।१।३।८८॥ नाई अणौ ७॥१॥ अकर्मकात् ॥१॥ चित्तवत्कर्तृकात ५१॥ स०-अणौ इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः । न विद्यते कर्म यस्य स अकर्मकः, तस्माद्, बहुव्रीहिः । चित्तवान् कर्ता यस्य स चित्तवत्कर्तृक:, तस्माद्, बहुव्रीहिः ॥ अनु०-णेः, परस्मैपदम् ॥ अर्थः अण्यन्तावस्थायां यो धातुरकर्मकः चित्तवत्कर्तृ कश्च तस्माद् ण्यन्तात् परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-अण्यन्ते प्रास्ते देवदत्तः । ण्यन्ते—प्रासयति देवदत्तम् । शाययति देवदत्तम् ।। भाषार्थः- [अणौ] अण्यन्त अवस्था में जो [ अकर्मकात् ] अकर्मक, तथा [चित्तवत्कर्त कात्] चेतन कर्त्तावाला धातु हो, उससे ण्यन्त अवस्था में परस्मैपद होता है । उदा०-अण्यन्त में-प्रास्ते देवदत्तः (देवदत्त बैठता है) । ण्यन्त में प्रासयति देवदत्तम् (देवदत्त को बिठाता है)। शाययति देवदत्तम (देवदत्त को सुलाता है) ॥ यहां पर प्रास् तथा शोङ धातु अकर्मक हैं, एवं उनका चेतन कर्ता देवदत्त है। सो ण्यन्त अवस्था में इनसे परस्मैपद हो गया ।। यह णिचश्च (१।३।७४) का अपवाद सूत्र है ॥
  1. न पादम्याङ्यमाङयसपरिमुहरुचिनृतिवदवसः ।।१।३।८६।। काट न अ०॥ पादम्याङय .. वसः ५॥१॥ स०-पाश्च दमिश्च प्राङ्यमश्च आयसश्च परिमुहश्च रुचिश्च नृतिश्च वदश्च वश्च इति पाद… - वदव:, तस्मात्, समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०–णेः, परस्मैपदम् ।। अर्थः-पा, दमि, प्राङ्यम, प्राङ्यस, परिमुह, रुचि, नृति, वद, वस इत्येतेभ्यो ण्यन्तेभ्यो धातुभ्यः परस्मैपदं न भवति ॥ पूर्वेण सूत्रद्वयेन ण्यन्तेभ्यः परस्मैपदं विहितं, तत् प्रतिषिध्यते ॥ उदा० पाययते । दमयते । आयामयते। प्रायासयते । परिमोहयते । रोचयते । नर्तयते । वादयते । वासयते॥ भाषार्थ:-पूर्व दो सूत्रों में ण्यन्तों से परस्मैपद का विधान किया है, उसका यह प्रतिषेध सूत्र है । [पाद - वस:] पा, दमि, प्राङ पूर्वक यम, प्राङ पूर्वक यस, परि पूर्वक मुह, रुचि, नृति, वद, वस इन ण्यन्त धातुओं से परस्मैपद [न] नहीं होता है । उदा० –पाययते (पिलाता है)। दमयते (दमन कराता है)। मायामयते, १४ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [तृतीयः है प्रायासयते (फिकवाता है) । परिमोहयते (अच्छी प्रकार मोहित कराता है)। रोचयते पसन्द कराता है)। नर्त्तयते (नचाता है) । वादयते (कहलाता है)। वासयते (बसाता है)। पाययते में शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक (७।३।३७) से युक् प्रागम होता है। दमयते में पूर्ववत् मित्संज्ञा होने से उपधा-हस्वत्व है । प्रायामयते में ‘यमोऽ परिवेषणे (धातुसूत्र) से मित्संज्ञा का प्रतिषेध होता है ॥ शिवा क्यषः ॥१॥३६॥ योजन का वा अ० ॥ क्यष: २१॥ अनु०-परस्मैपदम् ॥ अर्थ:-क्यषन्ताद घातोर्वा परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-लोहितायति, लोहितायते । पटपटायति । पटपटायते ॥ भाषार्थ:- [क्यषः] क्या प्रत्ययान्त धातु से [वा] विकल्प करके परस्मैपद होता है। या यहां से ‘वा’ की अनवृत्ति १।३।६३ तक जायेगी। धुझ्यो लुङि ॥१३॥६॥ धुदन्य: ५।३॥ लुङि ७।१॥ अनु०–वा, परस्मैपदम् ॥ अर्थः- ‘द्युत ‘दीप्तो’ इत्यारभ्य कृपूपर्यन्तेभ्यो धातुभ्यो लुङि वा परस्मैपदं भवति ॥ उदा-व्यद्युतत् , व्यद्योतिष्ट । अलुठत् , अलोठिष्ट ॥ _भाषार्थ:-[द्युम्य:] द्युतादि धातुओं से [लुङि] लुङ को विकल्प करके परस्मैपद होता है ।। युद्भ्यः में बहुवचन-निर्देश करने से झुतादि धातुओं का (द्युत से लेकर कृपू धातु पर्यन्त का) ग्रहण हो जाता है । का वृद्भ्यः स्यसनोः ॥१।३।६२॥ काम का वृद्भ्यः ५।३।। स्यसनोः ७।२॥ स०-स्यसनोरित्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० वा, परस्मैपदम् ॥ अर्थः-वृतादिभ्यो धातुभ्यः स्यसनो: वा परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-वय॑ति । अवत्स्यत् । सन्—विवृत्सति । आत्मनेपदे-वत्तिष्यते, प्रवर्ति ष्यत । सन्-विवत्तिषते ॥ भाषार्थ:-[वृद्भ्यः] वृतादि धातुओं से [स्यसनो:]स्य और सन् प्रत्ययों के होने पर विकल्प करके परस्मैपद होता है ॥ धुतादियों के अन्तर्गत ही वृतादि धातुएं भी हैं ।। यहां भी बहुवचन-निर्देश करने से वृत से वृतादियों का ग्रहण किया गया है।
  • यहां से ‘स्यसनोः’ की अनुवृत्ति १।३।६३ तक जायेगी पालन पादः] प्रथमोऽध्यायः १०७ लुटि च क्लुपः ॥१।३।६३।। लुटि ७१।। च अ० ।। क्लृपः ५॥१॥ अनु०-स्यसनोः, वा, परस्मैपदम् ॥ अर्थः—कृपूधातोलुटि च स्यसनोश्च वा परस्मैपदं भवति ॥ उदा०-कल्प्ता, । कल्प्तारी, कल्प्तारः । कल्प्स्यति, अकल्प्स्यत् । चिक्लृप्सति । प्रात्मनेपदे-कल्पिता। कल्पिष्यते, अकल्पिष्यत । चिकल्पिषते ॥ 11 कि भाषार्थ:- [क्लृपः]क्लप (=कृपू)धातु से [ लुटि]लुट् को, [च] चकार से स्य सन होने पर भी विकल्प करके परस्मैपद होता है । उदा०-कल्प्ता, कल्प्तारौ, कल्प्तारः ( वह कल समर्थ होगा ) । कल्प्स्यति ( वह समर्थ होगा), प्रकल्प्स्यत् ( वह समर्थ होता)। चिक्लुप्सति ( वह समर्थ होना चाहता है)। पक्ष में -कल्पिता, कल्पिव्यते, अकल्पिव्यत, चिकल्पिषते ।। सिद्धियां सारी पूर्ववत् ही हैं। केवल परस्मैपद पक्ष में सर्वत्र तासि च क्लृपः (७।२।६०) से इट् प्रागम निषेध होता है । तथा प्रात्मनेपद पक्ष में इट् पागम होता है । कृपो रो ल: (८।२।१८) से सर्वत्र धातुस्थ ऋकार के रेफ अंश को लत्व भी होता है । लुट लकार में सिद्धि परि० १।१।६ में कर पाये हैं, उसी प्रकार यहां भी जानें ॥ यहा कि अगर कवि सिमित मार ॥ इति तृतीयः पादः ॥ EO0 जाता जहा माहित कला या चतुर्थः पादः की स पा कडारादेका संज्ञा ॥१॥४१॥ आ अ०॥ कडारात् ५॥१॥ एका १२१|| संज्ञा १११॥ अर्थ:-कडाराः कम धारये (२।२।३८) इति सूत्रं वक्ष्यति । प्रा एतस्मात् सूत्रावधेः एका संज्ञा भवतीति ‘प्रधिकारो वेदितव्य: ।। उदा०-भेत्ता, छेत्ता । शिक्षा, भिक्षा । अततक्षत् ॥ कक भाषार्थ:- [कडारात] ‘कडाराः कर्मधारये’ (२।२।३८) सूत्र [आ] तक [एका] एक [संज्ञा] संज्ञा होती है, यह अधिकार जानना चाहिये ।।
  • लोक तथा शास्त्र दोनों में एक पदार्थ की कई संज्ञाएं हो जाती हैं, ऐसा देखा जाता है । यथा इन्द्र के शक पुरुहूत प्रादि कई नाम हैं । शास्त्र में भी ‘कर्त्तव्यम्’ में तव्यत् की प्रत्यय, कृत्, कृत्य कई संज्ञायें होती हैं। सो इस प्रकरण में भी इसी प्रकार प्राप्त था। अतः कडारा: कर्मधारये (२।२।३८) तक जो संज्ञासूत्र हैं, उनमें से इस अधिकार से एक संज्ञा हो कई नहीं, यह नियम किया है ।। अब जहां पर दो संज्ञायें प्राप्त हों, वहां कौनसी हो कौनसी न हो, यह प्रश्न था । तो जो उनमें से पर हो या अनवकाश हो, उसे होना चाहिये, दोनों को नहीं। पर काan विप्रतिषेधे परं कार्यम् ॥१।४।२॥ विप्रतिषेधे ७१।। परम् १॥१॥ कार्यम् १२१॥ अर्थः-विप्रतिषेधः= तुल्यबल.. विरोधः, तस्मिन् सति परं कार्यं भवति ॥ उदा०-वृक्षेभ्यः, प्लक्षेभ्यः ।। भाषार्थ:- [विप्रतिषेधे] विप्रतिषेध होने पर [परम्] परवाला सूत्र [कार्यम्] कार्य करता है । यह परिभाषासूत्र है ॥ __ तुल्यबलविरोध को ‘विप्रतिषेध’ कहते हैं, अर्थात् जहां दो सूत्र कहीं अन्यत्र उदाहरणों में पृथक्-पृथक् लग चुके हों, पर किसी एक स्थल में दोनों ही प्राप्त हो रहे हों, तो कौनसा हो ? दोनों कहेंगे कि “मैं लगं गा, मैं लगूगा”। तब यह परि भाषासूत्र निर्णय करेगा कि परवाला ही हो, पूर्ववाला नहीं । जैसे—‘वृक्ष भ्याम्’, यहां पर सुपि च (७।३।१०२) सूत्र दीर्घ करता है, सो वृक्षाभ्याम् बनता है । तथा ‘वृक्ष सुप’ यहाँ बहुवचने झल्येत् (७।३।१०३) से बहुवचन झलादि सुप् परे रहते एत्व होकर वृक्षेषु बनता है । अब यह सुपि च, तथा बहुवचने झल्येत् पृथक्-पृथक् स्थलों में चरितार्थ हैं । पर ‘वृक्ष भ्यस्’ इस अवस्था में यज्ञादि सुप् परे होने से सुपि च से वीर्घ भी प्राप्त है, तथा ‘भ्यस्’ बहुवचन झलादि सुप् है, सो बहुवचने झल्येत् से एत्व भी पादः] प्रथमोऽध्यायः १०६ प्राप्त है, सो कोन हो ? तब यहां तुल्यबलविरोध होने से प्रकृत सूत्र से परवाला सूत्र ही लगा। सुपि च की अपेक्षा से बहुवचने झल्येत् अष्टाध्यायी में पर है । अतः बहुवचने झल्येत् से एत्व होकर- वृक्षेभ्यः, प्लक्षेभ्यः बन गया ॥ भ्यस् के सकार को पूर्ववत् रुत्व विसर्जनीय हो ही जायेगा। 1 [संज्ञा-प्रकरणम्] नदी यू स्त्र्याख्यौ नदी ॥१४॥३॥ यू सुपां सुलक (७।१।३६) इत्यनेन विभक्तिलप्यतेऽत्र ॥ स्त्र्याख्यौ ११२॥ नदी ११॥ स०-ई च ऊ च यू, इतरेतरयोगद्वन्द्वः, इको यणचि (६।१।७४) इत्यनेन यणादेशः । स्त्रियमाचक्षाते स्त्र्याख्यौ, उपपदमतिङ (२।२।१६) इत्यनेन तत्पुरुष समासः ॥ अर्थः-ईकारान्तमूकारान्तञ्च स्त्र्याख्यं शब्दरूपं नदीसंज्ञकं भवति ॥ उदा० – कुमार्य, गौर्य, शाङ्गरव्यै । ऊकारान्तम्-ब्रह्मबन्ध्व, यवाग्वै ॥ 375 Tm भाषार्थः- [यू] ईकारान्त तथा ऊकारान्त जो [स्त्र्याख्यौ] स्त्रीलिङ्ग को प्राख्या (कहनेवाले) शब्द हैं, उनकी [नदी] नदी संज्ञा होती है । _यहां से ‘यू स्त्र्याख्यौ नदी’ की अनुवृत्ति १२४६ तक जायेगी ॥ प्रति 1 नेयङवङस्थानावस्त्री ॥२४॥४॥ नट कालिन अ० ॥ इयवस्थानौ ११२॥ अस्त्री ११॥ स०- इयङ च उवङ च इयङवङी, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । इयङबङोः स्थानम् अनयोरिति इयवस्थानो, बहुव्रीहिः । न स्त्री अस्त्री, नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-यू स्त्र्याख्यौ नदी ॥ अर्थः-इयङ वङ्स्थानौ ईकारान्त-ऊकारान्तौ शब्दी स्त्र्याख्यौ नदीसंज्ञको न भवतः, स्त्री शब्दं वर्ज यित्वा ॥ उदा०-हे श्रीः । हे भ्रः॥ [2] भाषार्थ:- [इयडुबस्थानौ] इयङ, उवङ प्रादेश होता है जिन ईकारान्त ऊकारान्त स्त्री की प्राल्यावाले शब्दों को, उनकी नदी-संज्ञा [न] नहीं होती, [अस्त्री] स्त्री शब्द को छोड़कर ।। यह सूत्र पूर्वसूत्र का प्रतिषेष है ॥ स्त्री शब्द इयङ स्थानी था, सो इस सूत्र से नदी संज्ञा का प्रतिषेध उसको भी प्राप्त था। ‘अस्त्री’ कहने से उसकी नदी संज्ञा हो गई। यहां से ‘नेयङ्वस्थानावस्त्री’ को अनुवृत्ति १।४६ तक जायेगी। वामि ॥१॥४॥५॥ दी विकल्प वा अ०॥ मामि ७१॥ अनु०-नेयवस्थानावस्त्री, यू स्त्र्याख्यो नदी ॥ ११० अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः अर्थः- इयबस्थानौ स्त्र्याख्यौ ईकारान्तोकारान्तौ शब्दौ आमि परतो वा नदीसंज्ञको न भवतः, स्त्रीशब्दं वर्जयित्वा ।। पूर्वेण नित्यप्रतिषेधे प्राप्ते आमि विकल्प्यते ॥उदा० श्रियाम्, श्रीणाम् । भ्र वाम्, भ्रूणाम् ॥ भाषार्थ:-इयङ -उवङ स्थानी, स्त्री की आख्यावाले जो ईकारान्त ऊकारान्त शब्द, उनकी [आमि] पाम् परे रहते [वा] विकल्प से नदीसंज्ञा नहीं होती है, स्त्री शब्द को छोड़कर ॥ पूर्वसूत्र से नित्य प्रतिषेध प्राप्त था, इस सूत्र ने पाम् परे रहते विकल्प कर दिया । उदा०—श्रियाम् (श्रियों का), श्रीणाम् । भ्र वाम् (भौहों का), भ्र णाम् ।। काला जब नदी संज्ञा नहीं, हुई तब श्री+प्राम् पूर्ववत् होकर अचि श्नुधातु० (७।४। ७७) से इयङ होकर ‘थ्र इयङ प्राम्’ =श्रियाम् बना । भ्र+पाम्, यहाँ भी पूर्व कत् उवङ, होकर भ्र वाम् बन गया ॥ जब नदी संज्ञा हो गई, तब ह्रस्वनद्यापो नुट (७ ११५४) से नट आगम होकर ‘श्री नट् प्राम’, ‘भ्र नट् प्राम’ बनकर, अनबन्ध लोप होकर, तथा न को ण अट कुप्वाङ ० (८।४।२) से होकर-श्रीणाम भ्रणाम् बन गया ।। यहां से ‘वा’ की अनुवृति ११४१६ तक जाती है । ४। डिति ह्रस्वश्च ॥१॥४॥६॥ का डिति ७।१।। ह्रस्व: १४१॥ च अ०॥अनु०-वा, नेयङवङस्थानावस्त्री, य स्त्र्याख्यौ नी ।। अर्थ:-ह्रस्वकारान्तं ह्रस्वोकारान्तं च स्त्र्याख्यं शब्दरूपम, इयङ वङ स्थानौ स्त्र्याख्यौ ईकारान्तोकारान्तौ च शब्दौ ङिति प्रत्यये परतो वा नदीसंज्ञको भवतः ॥ उदा०-कृत्यै, कृतये । धेन्वै, धेनवे । श्रियै, श्रिये । भ्र वै, भ्र वे ॥ भाषार्थ:-[ह्रस्व:] ह्रस्व इकारान्त उकारान्त जो स्त्रीलिङ्ग के वाचक शब्द,तथा इयङ, उवङ स्थानी जो ईकारान्त ऊकारान्त स्त्री की प्राख्यावाले शब्द, उनकी [च] भी [ङिति ] ङित् प्रत्यय के परे रहते विफल्प से नदी संज्ञा होती है।। ह्रस्व इकारान्त उकारान्त शब्दों की नदी संज्ञा किसी सूत्र से प्राप्त नहीं थी, सो डित् प्रत्यय के परे रहते विकल्प से विधान कर दिया । तथा इयड उवङ स्थानी ईकारान्त-ऊकार शब्दों की भी नित्य नदी संज्ञा का प्रतिषेध किया था, सो उनकी भी विकल्प स नदी संज्ञा का विधान इस सूत्र में करते हैं ।। यहाँ से ‘ह्रस्वः’ की अनुवृत्ति १९४७ तक जायेगी। शेषो ध्यसखि ॥१४॥७॥ शेष: ११॥ घि शशा असखि २१॥ स०-असखीत्यत्र नञ्तत्पुरुषः ॥ पि पाद:] प्रथमोऽध्यायः अनु:-हस्वः ॥ अर्थः-शेषो घि-संज्ञको भवति सखि शब्दं वर्जयित्वा।। कश्च शेष:? ह्रस्वेवर्णो वर्णान्तं शब्दरूपं यन्न स्त्र्याख्यं, यच्च स्त्र्याख्यमपि न नदीसंज्ञकं स शेषः ।। उदा०-अग्नये, वायवे । कृतये, धेनवे ॥ मो भाषार्थ:- [शेष:] शेष की [घि] घि संज्ञा होती है [ असखि] सखि शब्द को छोड़कर । प्रश्न होता है कि शेष किन को कहा जाय ? सो कहते हैं कि जो ह्रस्व इकारान्त उकारान्त शब्द स्त्रीलिङ्ग के वाचक नहीं हैं ( स्त्री की आख्यावालों की तो नदी संज्ञा ङिति ह्रस्वश्च ने कह ही दी थी), तथा जो स्त्री के प्राख्यावाले होते हुये भी नदीसंज्ञक नहीं हैं, वे शेष हैं। अग्नि वायु शब्द ह्रस्व इकार उकार अन्तवाले तो हैं, पर स्त्री की आख्यावाले नहीं हैं, सो शेष होने से उनकी घि संज्ञा हुई । अग्नये वायवे की सिद्धि परि० १॥४१६ के कृतये धेनवे के समान समझे ॥ कृति धेनु शब्दों की भी ङिति ह्रस्वश्च (१।४।६) से पक्ष में नदी संज्ञा नहीं होती, अतः ये भी शेष हैं । सो घिसंज्ञक होकर पूर्ववत् सिद्धि समझे ॥ fasीशेकही यहां से घि’ की अनुवृत्ति ११४६ तक जायेगी। bिby की को पतिः समास एव ॥१४॥ ब्धि पतिः ११॥ समासे ७१॥ एव अ० ॥ अनु०-घि ॥ अर्थः-पतिशब्दस्य शेषत्वात् पूर्वेण सूत्रेण सर्वत्र घि संज्ञा सिद्धव, अत्र नियमः क्रियते । समासे एव पतिशब्दस्य घि संज्ञा स्यात्, नान्यत्र ॥ उदा–प्रजापतिना, प्रजापतये । सेनापतिना, सेनापतये ॥ भाषार्थः-शेष होने से पूर्वसूत्र से पतिशब्द को घिसंज्ञा सर्वत्र सिद्ध ही थी, यहां नियम करते हैं कि-[पतिः] पति शब्द की [समासे] समास में [एव] ही घि संज्ञा हो, समास से अन्यत्र घि संज्ञा न हो। प्रजायाः पति, सेनायाः पतिः,यहां षष्ठीतत्पुरुष समास होकर प्रजापति सेनापति बना था । सो पूर्ववत् टा विभक्ति पाकर समास में होने से घि संज्ञा होकर, प्राङो नाऽस्त्रियाम (७।३।११६) से ‘टा’ को ‘ना’ होकर-प्रजापतिना(प्रजापति के द्वारा), सेनापतिना (सेनापति के द्वारा) बन गया। प्रजापतये प्रादि भी विभक्ति में पूर्व बत ही बन जायेंगे। यहां से ‘पति’ की अनुवृत्ति १२४६ तक जायेगी। साल षष्ठीयुक्तश्छन्दसि वा ॥११४६॥ 12 षष्ठीयुक्तः १।१॥ छन्दसि ७॥१॥ वा अ०॥ स०-षष्ठ्या युक्तः षष्ठीयुक्तः, तृतीयातत्पुरुषः ॥ अनु०-पतिः, घि ॥ अर्थ:-पूर्वेण सूत्रेणासमासे घि संज्ञा न ११२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थः प्राप्नोतीति वचनमारभ्यते । षष्ठयन्तेन शब्देन युक्तः पतिशब्दः छन्दसि वेदे विकल्पेन घिसंज्ञको भवति ॥ उदा०–कुलञ्चानां पतये नमः, कुलञ्चानां पत्ये नम: (यजु० १६।२२)। भाषार्थ:-[षष्ठीयुक्त:]षष्ठयन्त शब्द से युक्त जो पतिशब्द उसकी[छन्दसि] छन्दविषय में [वा] विकल्प से घिसंज्ञा होती है । पूर्वसूत्र से असमास में पति शब्द को घिसंज्ञा प्राप्त नहीं थी, सो पक्ष में विधान कर दिया । घि-संज्ञा पक्ष में ङिति (७।३।१११) से गुण,तथा अयादेश होकर पतये बना । अन्यत्र पति+ए’ इस अवस्था में यणादेश होकर-‘पत्ये’ बन गयो । कुलुचाना षष्ठ्यन्त शब्द है, उससे युक्त यहां पति शब्द है ॥ हो कि आहे. उदा० कुलञ्चानां पतये नमः(बुरे स्वभाव से दूसरे के पदार्थों को खसोटनेवालों के पति = अधिपति को नमस्कार), स्वामी द० भा० । कुलुञ्चानां पत्ये नमः॥ ncel ह्रस्वं लघु ॥१४॥१०॥ ह्रस्वम् १।१॥ लघु १३१॥ अर्थः-ह्रस्वमक्षरं लघुसंज्ञकं स्यात् ॥ उदा० भत्ता । छेत्ता। अचीकरत् । अजीहरत ॥ की भाषार्थ:-[ह्रस्वम् ] ह्रस्व अक्षर की [लघु] लघु संज्ञा होती है | यहां से ‘ह्रस्वम्’ की अनुवृत्ति १।४।११ तक जायेगी। संयोगे गुरु ॥१।४।११॥ संयोगे ७१॥ गुरु १३१॥ अनु०- ह्रस्वम् ॥ अर्थ:-संयोगे परतो ह्रस्वमक्षरं गुरुसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-कुण्डा । हुण्डा । शिक्षा । भिक्षा ॥ भाषार्थः-[संयोगे] संयोग परे रहते ह्रस्व अक्षर को [ गुरु] गुरु संज्ञा होती है ॥ पूर्वसूत्र से ह्रस्व अक्षर की लघु संज्ञा प्राप्त थी, यह उसका अपवाद है ॥ यहां से ‘गुरु’ की अनुवृत्ति १४:१२ तक जायेगी। दीर्घ च ॥१।४।१२॥ दीर्घम् १११॥ च अ०॥ अनु०-गुरु ।। अर्थः-दीर्घ चाक्षरं गुरुसंज्ञकं भवति ॥ -ईहाञ्चक्र । ऊहाञ्चक्रे ॥ भाषार्थः- [दीर्घम् ] दीर्घ अक्षर को [च] भी गुरु संज्ञा होती है । उदा०-ईहाञ्चक्रे, अहाञ्चके (उसने तक किया) | सिद्धियां परि० ११३।६३ के समान ही हैं ॥धीप्रसाद प्रोत्र 216 ई पादः ] ३ प्रथमोऽध्यायः इलाम प्रथमोऽध्यायः ११३ यस्मात् प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्गम् ॥१।४।१३॥ का यस्मात् ५।१।। प्रत्ययविधिः १११॥ तदादि १३१।। प्रत्यये ७॥१॥ अङ्गम् ॥१॥ स०-प्रत्ययस्य विधिः प्रत्ययविधिः, षष्ठीतत्पुरुषः । तस्य आदिः तदादिः, तदादिरादिर्यस्य तत् तदादि, बहुव्रीहिः ॥ अर्थ:-यस्मात् (धातोर्वा प्रातिपदिकाद्वा) प्रत्ययविधिः = प्रत्ययो विधीयते, तदादिशब्दरूपस्य प्रत्यये परतोऽङ्गसंज्ञा भवति ।। उदा०–कर्ता, हर्ता । औपगव:, कापटव: । करिष्यति, अकरिष्यत्, करिष्याव:, करिष्यामः॥ को भाषार्थ:-[यस्मात ] जिस (धातु या प्रातिपदिक) से [प्रत्ययविधि:] प्रत्यय का विधान किया जाये, [प्रत्यये] उस प्रत्यय के परे रहते [तदादि] उस (धातु या प्रातिपदिक) का प्रादि वर्ण है आदि जिसका, उस समुदाय को [अङ्गम् ] अङ्ग संज्ञा होती है ।। सम्मान समापद वियः अपमा को पहले सुप्तिङन्तं पदम् ॥१४॥१४॥), सुप्तिङन्तम् १११॥ पदम् ११॥ स०-सुप च तिङ् च सुप्तिङौ, सुप्तिङौ अन्ते यस्य तत् सुप्तिङन्तम्, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ॥ अर्थः-सुबन्तं तिङन्तं च शब्दरूपं पदसंज्ञं भवति ।। सुप्-तिङ् इति प्रत्याहारग्रहणम् ॥ उदा०-ब्राह्मणा: पठन्ति ॥ नक भाषार्थः- [सुप्तिङन्तम्] सुप अन्तवाले, तथा तिङ अन्तवाले शब्दों की [पदम् ] पद संज्ञा होती है ।। सुप् से स्वौजस० (४।१।२) के सु से लेकर सुप् के पकार पर्यन्त २१ प्रत्ययों का ग्रहण है । तथा तिङ, से तिप्तसझि० (३।४।७८) के तिप् से लेकर महिङ के डकार पर्यन्त १८ प्रत्ययों का ग्रहण है ॥ कोकणातील उदा०-ब्राह्मणाः पठन्ति (ब्राह्मण पढ़ते हैं)। यहां पद संज्ञा होने से जस् के सकार को पदस्य (८।१।१६) के अधिकार में वर्तमान ससजुषो रुः (८।२।६६) से रुत्व, और खरवसान० (८।३।१५) से विसर्जनीय होता है। ‘पठन्ति’ के तिङ अन्त वाला होने से पद संज्ञा होकर पदस्य (८।१।१६) और पदात् (८।१।१७) के अधिकार में वर्तमान (तिङ्ङतिङः (८।१।२८) से अतिङः पद से उत्तर तिङ, पद पठन्ति को सर्वानुदात्त हो गया । ___ यहां से ‘पदम्’ की अनुवत्ति २४।१७ तक जायेगी ॥ नः क्ये ॥१।४।१५॥ रिटी नः ११॥ क्ये ७॥१॥ अनु०-पदम् ॥ अर्थः-क्ये परतो नान्तं शब्दरूपं पद [चतुर्थः ११४६ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्तौ संज्ञं भवति ॥ उदा०—क्यच्-राजीयति । क्यङ्-राजायते । क्यष् – चर्मायति, चर्मायते ।। सी भाषार्थ:-क्य से क्यच क्या क्यष् तीनों का सामान्य ग्रहण किया है। [न:] नकारान्त शब्द को [क्ये] क्यच् क्या क्यष् परे रहते पद संज्ञा होती है । पूर्वसूत्र से ही पद संज्ञा सिद्ध थी, सो पुनः विधान नियमार्थ है कि क्य के परे नान्त शब्दों को ही पद संज्ञा हो, अन्यों को नहीं ॥ सिति च ॥१॥४॥१६॥ सिति ७१॥ च अ०॥ अन-पदम् ॥ स०-सकार इत यस्य स सित, तस्मिन् सिति, बहुव्रीहिः ॥ अर्थ:-सिति प्रत्यये परतः पूर्वं पदसंज्ञ भवति । उदा.-भवदीयः । ऊर्णायुः।। भाषार्थ:-[सिति] सित् प्रत्यय के परे रहते [च] भी पूर्व की पदसंज्ञा होती है ॥ यह यचि भम् (१।४।१८) का अपवादसूत्र है । यार का विरोध किये स्वादिष्वसर्वनामस्थाने ॥१४॥१७॥ स्वादिषु ७।३॥ असर्वनामस्थाने ११॥ स०-सु आदिर्येषां ते स्वादयः, तेष, बहुव्रीहिः । असर्वनामस्थाने इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु०-पदम् ॥ अर्थः-सर्वनाम स्थानभिन्नषु स्वादिष प्रत्ययेषु परत: पूर्व पदसंज्ञं भवति ॥ उदा०-राजभ्याम्, राजभिः, राजत्वम्, राजता, राजतरः, राजतम: । वाग्भिः ॥ हि PFY FP भाषार्थ:- [असर्वनामस्थाने] सर्वनामस्थान-भिन्न अर्थात सु, मो, जस्, अम्, प्रौट से भिन्न [स्वादिषु ] स्वादियों के परे रहते पूर्व को पद संज्ञा होती है। स्वा दियों में स्वौजस० (४।१।२) से लेकर उरः प्रभृतिभ्यः कप (५।४।१५१) तक के प्रत्यय लिये गये हैं। “कर यहां से ‘स्वादिष्वसर्वनामस्थाने’ सूत्र की अनुवृत्ति ११४१८ तक जायेगी।
  • शसटा … सुप यचि भम् ॥१४॥१८॥ मग मसरता यचि ७१॥ भम् ११॥ स०-य च अच् च यच, तस्मिन् यचि, समाहारो द्वन्द्वः ॥ अनु०-स्वादिष्वसर्वनामस्थाने ॥ अर्थ:-सर्वनामस्थानभिन्ने स्वादौ यका. रादौ अजादौ च प्रत्यये परतः पूर्व भसंज्ञं भवति ॥ उदा०-गाय, वात्स्य: । दाक्षि:, प्लाक्षिः ॥ 8290193F . भाषार्थ:-[यचि] सर्वनामस्थान-भिन्न यकारादि प्रजादि स्वादियों के परे रहते पूर्व की [भम् ] भ संज्ञा होती है । पूर्व सूत्र से पद संज्ञा प्राप्त होने पर उसका यह अपवादसूत्र है। गार्ग्य वात्स्यः की सिद्धि १२२०६५ सूत्र पर देखें । म संज्ञा पादः ] प्रथमोऽध्यायः P होने से सर्वत्र यस्येति च (६।४।१४८) से इवर्ण अवर्ण का लोप होता है । दक्षस्या पत्यं दाक्षिः (दक्ष का पुत्र), यहाँ भी अत इञ् (४।१।६५) इञ् प्रत्यय, तद्धितेष्वचा मादे: (७।२।११७) से प्रादि अच् को वृद्धि, तथा भ संज्ञा होने से प्रकार लोप हो गया है । इसी प्रकार प्लाक्षिः (प्लक्ष का पुत्र) में भी समझे ॥ तो यहां से ‘भम्’ को अनुवृत्ति १।४।१६ तक जाती है । पाहे उन तसौ मत्वर्थे ।।१।४।१६॥ म त तसो १२॥ मत्वर्थे ७॥१॥ स०–तश्च सश्च तसौ, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । मतोरर्थः मत्वर्थः, तस्मिन्, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु०-भम् ॥ अर्थ:-तकारान्तं सकारान्तं च शब्दरूपं मत्वर्थे प्रत्यये परतो भसंज्ञकं भवति ॥ उदा०–तकारान्तम्-विद्युत्वान् बलाहकः । उदश्वितवान घोषः। सकारान्तम्-यशस्वी, पयस्वी, तपस्वी॥
  • भाषार्थ:-[तसौ] तकारान्त और सकारान्त शब्दों को [मत्वर्थ ] मत्वर्थ प्रत्ययों के परे रहते भ संज्ञा हो जाती है लालीको सोमा, पद अयस्मयादीनिच्छन्दसि ॥१॥४॥२०॥ संग अयस्मयादीनि १॥३॥ छन्दसि ७।१।। स०-अयस्मयमादिर्येषां तानि इमानि अयस्मयादीनि, बहुव्रीहिः ॥ अर्थः-अयस्मयादीनि शब्दरूपाणि छन्दसि विषये साधूनि भवन्ति ॥ उदा०-अयस्मयं वर्म । अयस्मयानि पात्राणि। स सुष्टुभा स ऋक्वता गणन ॥ काकीका किमही कीड न भाषार्थः-[छन्दसि] वेद में [अयस्मयादीनि] अयस्मय इत्यादि शब्द साधु होते हैं, अर्थात इसमें कहीं भ संज्ञा, तथा कहीं भ पद संज्ञा दोनों ही एक साथ देखने में आती हैं। वचन बहुषु बहुवचनम् ॥१।४।२१॥ रक्षा बहुषु ७।३॥ बहुवचनम् १११॥ अर्थः-बहुत्वे विवक्षिते बहुवचनं भवति ॥ उदा०- ब्राह्मणाः पठन्ति ।। PANA भाषार्थः- [बहुष] बहुतों को कहने की विवक्षा में [बहुवचनम् ] बहुवचन का प्रत्यय होता है । येकयोद्विवचनकवचने ॥१४॥२२॥ दिपक कान द्वयेकयो: ७।२।। द्विवचनकवचने ११२॥ स०-द्वौ च एकश्च द्वयेको, तयोः.. इतरेतरयोगद्वन्द्वः । द्विवचनञ्चैकवचनं च द्विवचन कवचने, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अर्थ: द्वित्वे विवक्षिते द्विवचनमेकत्वे विवक्षिते एकवचनं च भवति ॥ उदा०–ब्राह्मणौ पठतः । एकत्वे-ब्राह्मण: पठति ॥ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थः भाषार्थ:- [येकयो:] दो तथा एक के कहने की इच्छा में [द्विवचनकवचने] द्विवचन का प्रत्यय तथा एकवचन का प्रत्यय क्रम से होते हैं । उदा०-ब्राह्मणौ पठतः (दो ब्राह्मण पढ़ते हैं) । ब्राह्मणः पठति (एक ब्राह्मण पढ़ता है) ॥ यहां पर दो ब्राह्मणों को कहने में द्विवचन का ‘नौ’, तथा एक को कहने में ‘सु’ पाया है। इसी प्रकार पठ से ‘तस् द्विवचन’, तथा ‘तिप् एकवचन’ का प्रत्यय पाया है ॥ ब्राह्मण+ प्रौ, यहां वृद्धिरेचि (६।१।८५) से वृद्धि होकर ब्राह्मणौ हो गया । धिर । उचााि [कारक-प्रकरणम् ] एक कामकारकेश४॥२३॥ मानहायिका भलील किलर - कारके ७।१।। अर्थः–अधिकारसूत्रमिदम् । तत्प्रयोजको हेतुश्च (१।४।५५ इति यावद् यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्याम:, कारके इत्येवं तद्वेदितव्यम् । यथा-ध्रुवम पायेऽपादानम् (१।४।२४ ), इत्यत्र कारक इत्यनुवर्तते ॥ क्रियायाः निर्वर्तक कारकम् क्रियायामिति वा ( क्रियानिमित्ते सति ) कारकम्, तच्च विवक्षाधीनमिति वेदितव्यम् ॥ ही भाषार्थ:-[कारके यह अधिकारसूत्र है। यहां से प्रारम्भ करके तत्प्रयोजको० (१४.५५) तक सूत्रों में कारके’ पद उपस्थित होता है । क्रिया के बनानेवाले को, १ अथवा क्रिया के होने में जो निमित्त हो, उसे ‘कारक’ कहते हैं । वृक्ष से पत्ता गिरता है,यहाँ गिरना क्रिया बन नहीं सकती,जब तक कि वृक्ष न हो । अतः गिरना क्रिया को बनानेवाला,अथवा निमित्त होने से वृक्ष भी कारक है। अब कौन कारक हो,सो ६ वम पायेऽपादानम् (१।४।२४) से अपादान कारक हो गया ।। यहां यह बात और समझने की है कि कारक इच्छाधीन होते हैं । यथा - “बादल से बिजली चमकती है, बादल में बिजली चमकती है, बादल चमकता है”, यहां बादल क्रमशः अपादान अधिकरण और कर्ता तीनों कारक है। ध्रुवमपायेऽपादानम् ॥१।४।२४॥ अपादान ध्र वम् ११॥ अपाये ७११॥ अपादानम् १११॥ अनु०- कारके । अर्थः– क्रियायां सत्याम अपाये=विभागे यद ध्र वं तत् कारकमपादानसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-वृक्षात् पत्रं पतति । ग्रामाद् आगच्छति । पर्वताद अवरोहति ।। शोधि भाषार्थ:-क्रिया होने पर [अपाये] अपाय अर्थात् अलग होने पर जो [ध्र वम् ] ध्रुव प्रचल रहे, उस कारक को [अपादानम् ] अपादान संज्ञा होती है ॥ वृक्षात् १. कारक’ के विषय में विशेष हमारी बनाई ‘सरलतमविधि’ पाठ १५-१६ तृतीय संस्करण में देखें। पादः] प्रथमोऽध्यायः डा ११७ पत्रं पतति (वृक्ष से पत्ता गिरता है), इस उदाहरण में पत्र का वृक्ष से अलग होना पाया जाता है। अलग होने पर पत्र नीचे गिरता है,पर वृक्ष वैसे ही अचल खड़ा रहता है । सो अपाय होने पर भी वह ध्र व है,अतः उसकी अपादान संज्ञा हो गई। विशेषः - यहां कारके क्रिया होने पर का अभिप्राय यह है कि जब दो वस्तुएं पृथक्-पृथक् पड़ी है, सो वे ध्र व भी हैं, तो यहां उनकी अपादान संज्ञा नहीं हो सकती, चाहे उनका अपाय=पृथकता है ही । क्योंकि यहां क्रिया नहीं हो रही, अतः ‘क्रियायां सत्याम् नहीं है। इसी प्रकार सर्वत्र कारक-प्रकरण में समझे ।। अपादान सज्ञा होने से विभक्ति-प्रकरण में वर्तमान अपादाने पञ्चमी (२।३।२८) सूत्र से पञ्चमी विभक्ति हो गई। सो ‘सि’ विभक्ति वृक्ष ग्राम आदि के आगे प्राई । टाङ सिङसामि० (७।१।१२) से सि को प्रात् होकर वृक्षात् ग्रामात् प्रादि बन गये ॥ यहां से “अपादानम” को अनवृत्ति १।४।३१ तक जायेगी। भीत्रार्थानां भय हेतुः ॥१४॥२॥ माया) भीत्रार्थानां ६॥३॥ भयहेतुः १॥१॥ स०- भीश्च त्राश्च भीत्री, भीत्रौ अथौं येषां ते भीत्रार्थाः, तेषां द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः । भयस्य हेतु: भयहेतुः, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु० - अपादानम्, कारके ॥ अर्थः-बिभेत्यर्थानां त्रायत्यर्थानां च धातूनां प्रयोगेट भयस्य हेतु: यः तत् कारकम् अपादानसंज्ञं भवति ॥ उदा० - बिभेत्यर्थानाम् चौरेभ्यो बिभेति । चौरेभ्य उद्विजते । त्रायत्यर्थानां –चौरेभ्यस्त्रायते, चौरेभ्यो रक्षति ।। भाषार्थः [भीत्रार्थानाम् ] भय अर्थवाली, तथा रक्षा अर्थवाली धातुओं के प्रयोग में जो [भयहेतुः] भय का हेतु, उस कारक की अपादान सज्ञा होती है ॥ उदा०-चौरेभ्यो बिभेति (चोरों से डरता है) । चौरेभ्य उद्विजते (चोरों से डरता है)। चौरेभ्यस्त्रायते (चोरों से रक्षा करता है)। चौरेभ्यो रक्षति (चोरों से रक्षा करता है)। अपादान संज्ञा होने से पूर्ववत् पञ्चमी विभक्ति होकर चौर+भ्यस्’ हुा । भ्यस् परे रहते बहुवचने झल्येत् (७।३।१०३) से प्रदन्त अङ्ग को एत्व हो गया, शेष पूर्ववत् है | पराजेरसोढः ।।१।४।२६।। अपादान SMS पराजेः ६॥१॥ असोढः १३१॥ ससोढुं शक्यते इति सोढः, न सोढ: असोढः, नञ्तत्पुरुषः ।। अनु०-अपादानम्, कारके ॥ अर्थः–परा पूर्वस्य जयते: धातो: प्रयोगेऽसोढो योऽर्थस्तत् कारकमपादानसंज्ञं भवति ॥ उदा०-अध्ययनात् परा (जयते ॥ भाषार्थ:- [पराजेः] परापूर्वक जि धातु के प्रयोग में [असोढः] जो सहन नहीं अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः किया जा सकता, ऐसे कारक को अपादान संज्ञा होती है । उदा०-अध्ययनात् पराजयते (पढ़ाई से भागता है, अर्थात् अध्ययन के श्रम को सहन नहीं कर सकता) ॥ पादान धारणार्थानामीप्सितः ॥१।४।२७।। वारणार्थानाम ६॥३॥ ईप्सितः १११॥ स०-वारणम् अर्थो येषां ते वारणार्थाः, तेषाम्, बहुव्रीहिः ।। मनु०-अपादानम, कारके ॥ अर्थः-वाराणार्थानां धातूनां प्रयोगे ईप्सितो योऽर्थस्तत कारकमपादानसंज्ञं भवति ॥ उदा०–यवेभ्यो गां वारयति । यवेभ्यो गां निवर्तयति ॥ भाषार्थ:-[ वारणार्थानाम् ] वारणार्थक अर्थात् रोकने अर्थवाली धातुओं के प्रयोग में [ ईप्सितः ] ईप्सित= ‘इष्ट’ जो पदार्थ उसकी अपादान संज्ञा होती है ।। उदा० - यवेभ्यो गां वारयति (जौ के खेत से गाय को हटाता है)। यवेभ्यो गां निवर्तयति ।। यहां यव ईप्सित हैं, अतः उनकी अपादान संज्ञा हो गई है। अपादान अन्तद्धौ येनादर्शन मिच्छति ॥१।४।२८॥ अन्तद्धौं ७।१॥ येन ३१॥ प्रदर्शनं ११॥ इच्छति तिङन्तं पदम् ।। स० अदर्शनमित्यत्र, नञ्तत्पुरुषः । अनु०-अपादानम, कारके ॥ अर्थः-अन्तद्धी व्यव. धाननिमित्तं येनादर्शनम् पात्मन इच्छति,तत कारकमपादानसंज्ञकं भवति ।। उदा०— उपाध्यायाद् अन्तर्द्धत्ते । उपाध्यायाद् निलीयते ॥ भाषार्थ:- [अन्तद्धौं] व्यवधान के कारण [येन] जिससे अपना [अदर्शनम छिपना [इच्छति] चाहता हो, उस कारक की अपादान संज्ञा होती है । उदा०-उपाध्यायात अन्तर्द्धत्ते (उपाध्याय से छिपता है)। उपाध्यायाद् निली यते (उपाध्याय से छिपता है) ॥ उदाहरणों में उपाध्याय से छिपना हो रहा है, सो उसकी अपादान संज्ञा होती है | अपादान सानास पाख्यातोपयोगे ॥१।४।२६॥ - प्राख्याता १॥१॥ उपयोगे ७३१॥ अनु०-अपादानम, कारके ॥ अर्थः आख्याता प्रतिपादयिता, पाठयिता वा। उपयोग:=नियमपूर्वकं विद्याग्रहणम् । नियमपूर्वके विद्याग्रहणे य पाख्याता=पाठयिता तत्कारकमपादानसंज्ञं भवति ॥ उदा०-उपाध्यायाद् अधीते । उपाध्यायाद आगमयति ॥ ___ भाषार्थ:-[उपयोगे] नियमपूर्वक विद्याग्रहण करने में [पाख्याता] जो पढ़ानेवाला, उस कारक को अपादान संज्ञा होती है। a पाद:] निशा प्रथमोऽध्यायः जीह उदा-उपाध्यायाद् अधौते (उपाध्याय से नियमपूर्वक पढ़ता है) । उपाध्या याद् प्रागमयति ।। राष्ट्र संश जनिकत्तः प्रकृतिः ॥१॥४॥३०॥ अपादान जनिकत्तुं : ६॥१॥ प्रकृतिः १११॥ स०–जने: कर्ता जनिकर्ता, तस्य…… षष्ठीतत्पुरुषः । अनु० – अपादानम्, कारके ॥ अर्थ:-जन्यर्थस्य कर्ता (=जाय मानः), तस्य या प्रकृति:== उपादानकारणं तत् कारकमपादानसंज्ञं भवति ॥ उदा० शृङ्गात् शरो जायते । गोमयाद् वृश्चिको जायते ॥ भाषार्थ:- [जनिकत्तु] जन्यर्थ (जन्म) का जो कर्ता (उत्पन्न होनेवाला) उसकी जो [प्रकृतिः] प्रकृति उपादानकारण, उस कारक की अपादान संज्ञा होती है। शृङ्गात् शरो जायते (सींग से बाण बनते हैं) उदाहरण में जायते का कर्ता शर हे । और उस शर की प्रकृति = उपादानकारण शृङ्ग (सींग) है, तो उसकी अपादान संज्ञा हो गई। इसी प्रकार ‘गोमयाद वृश्चिको जायते’ (गोबर से बिच्छू पैदा होता है) इस उदाहरण में भी जायते के कर्ता वृश्चिक की प्रकृति गोमय है, सो वहां भी अपा दान संज्ञा हुई ॥ songणामो र यहां से ‘कत्त:’ की अनुवृत्ति १।४।३१ तक जाती है ।।। भुवः प्रभवः ॥१।४।३१॥ अपादान भुवः ६।१॥ प्रभवः १११॥ अनु०-अपादानम्, कारके, कर्तुः॥ अर्थः-भू धातोर्यः कर्ता, तस्य यः प्रभवः= उत्पत्तिस्थानम्, तत् कारकमपादानसंज्ञं भवति ।। उदा०—हिमवतो गङ्गा प्रभवति । कश्मीरेभ्यो वितस्ता प्रभवति ॥ भाषार्थः- [भुवः] भ धातु का जो कर्ता, उसका जो [प्रभव:] प्रभव अर्थात् उत्पत्तिस्थान, उस कारक की अपादान संज्ञा होती है। या उदा०-हिमवतो गङ्गा प्रभवति (हिमालय से गङ्गा निकलती है)। कश्मीरेभ्यो वितस्ता प्रभवति (काश्मीर से वितस्ता निकलती है) ॥ गङ्गा, जो कि भू घातु का कर्ता है, उसका हिमवत् =हिमालय प्रभव उत्पत्ति-स्थान है। सो इस सूत्र से हिमवत की अपादान संज्ञा होकर पञ्चमी विभक्ति का सि प्रत्यय प्राया, पूर्ववत् रुत्व विसर्गावि हुये। कश्मीरेभ्यः में इसी पञ्चमी का म्यस् पाया है ॥ संस्कृत में देशवाची शब्द प्रायः बहुवचन में प्रयुक्त होते हैं । अतः यहां काश्मीर के एक होने पर भी बहुवचन हुमा है ॥ काम सम्प्रदानम राम कर्मणा यमभिप्रेति स सम्प्रदानम् ॥१४॥३२॥ कर्मणा ३३१।। यम् २॥१॥ अभिप्रेति तिङन्तं पदम् ॥ सः १११॥ सम्प्रदानम १८ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः १॥१॥ अनु०-कारके । अर्थ:- करणभूतेन कर्मणा यस्याभिप्रायं साधयति (यमुद्दि शति), तत् कारकं संप्रदानसंज्ञकं भवति ।। उदा०- उपाध्यायाय गां ददाति । माणव काय भिक्षां ददाति ॥ IIII15ोशर शमशेर भाषार्थ:- [कर्मण।] करणभूत कर्म के द्वारा [यम् ] जिसका [अभिप्रैति] अभिप्राय सिद्ध किया जाये (जिसको लक्षित किया जाये), [स:] वह कारक [सम्प्र दानम् ] संप्रदानसंज्ञक होता है ॥ उदा०- उपाध्यायाय गां ददाति (उपाध्याय के लिये गौ देता है)। माणवकाय भिक्षां ददाति (बच्चे के लिये भिक्षा देता है) ।। यहां उदाहरण में देना क्रिया बन नहीं सकती,जब तक गौ का रस्सा पकड़कर उपाध्याय के हाथ में नहीं दे दिया जाता। इस ददाति क्रिया का बनानेवाला (निर्वर्तक) उपाध्याय भी हुआ, सो वह कारक हुमा । और प्रकृत सूत्र से संप्रदानसंज्ञक हुआ। संप्रदान संज्ञा होने से चतुर्थी संप्रदाने में संपटान में चतों विभक्ति हुई ॥ (२।३।१३) से संप्रदान में चतुर्थी विभक्ति हुई ॥ यहां से ‘संप्रदानम्,’ की अनुवृत्ति १।४।४१ तक जायेगी। संप्रदान ___ रुच्यर्थानां प्रीयमाणः ॥१४॥३३॥ रुच्यर्थानां ६।३॥ प्रीयमाणः शशा स०–रुचिरर्थो येषां ते रुच्याः , तेषां .. बहुव्रीहिः ॥ अनु०-संप्रदानम्, कारके ॥ अर्थः-रुच्यर्थानां धातूनां प्रयोगे प्रीयमाणः =तृप्यमाण: योऽर्थः, तत्कारकं संप्रदानसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-देवदत्ताय रोचते मोदकः । यज्ञदत्ताय स्वदतेपूपः ॥ भाषार्थ:- [रुच्यर्थानाम् ] रुचि अर्थात् अभिलाषार्थ धातुओं के प्रयोग में [प्रीय माण:] प्रीयमाण अर्थात् जिसको वह वस्तु प्रिय हो, उस कारक की संप्रदान संज्ञा होती है। उदा०-देवदत्ताय रोचते मोदकः (देवदत्त को लड्डू अच्छे लगते हैं ) । यज्ञ दत्ताय स्वदतेऽपूपः (यज्ञदत्त को पुत्रा स्वादु लगता है) ॥ है यहां उदाहरणों में देवदत्त को लड्डू और यज्ञदत्त को पुना प्रिय लग रहा है, अतः उनको सप्रदान सज्ञा हुई। पतानात श्लाघहस्थाशपां जीप्स्यमानः ।।११४॥३४॥ इलाघहस्थाशपाम् ६३॥ जीप्स्यमानः १३१॥ स०-श्लाघह. इत्यत्रे. तरेतरयागेद्वन्द्वः ॥ अनु०-सम्प्रदानम्, कारके ॥ अर्थः-श्लाघ, ढुङ्, स्था, शप इत्येतेषां घातूनां प्रयोगे जीप्स्यमान:=ज्ञपयितुमिष्यमाणो योऽर्थः, तत् कारकं सम्प्रदान संज्ञं भवति ॥ उदा०-देवदत्ताय श्लाघते । देवदत्ताय हुते। देवदत्ताय तिष्ठते । देवदत्ताय शपते ।। पादः] प्रथमोऽध्यायःयापार १२१ ATS
  • भाषार्थ:-[श्लाघहस्थाशपाम् ] इलाघ, हुङ, स्था, शप इन धातुनों के प्रयोग में [जीप्स्यमानः] जो जनाये जाने की इच्छावाला है, उस कारक की संप्रदान संज्ञा होती है ॥ उदा०-देवदत्ताय श्लाघते (देवदत्त की प्रशंसा देवदत्त को जनाने की इच्छा से करता है) । देवदत्ताय ते (देवदत्त को निन्दा देवदत्त को जनाने की इच्छा से करता है)। देवदत्ताय तिष्ठते (देवदत्त को जनाने की इच्छा से देवदत्त के लिये ठहरता है) । देवदत्ताय शपते (देवदत्त को बुरा-भला देवदत्त को जनाने की इच्छा से कहता है) ॥ उदाहरणों में देवदत्त जनाए जाने की इच्छावाला है, अर्थात् देवदत्त को जनाना चाहता है, सो देवदत्त सम्प्रदानसंज्ञक हो गया ॥ भवति ।। धारेरुत्तमणः ॥१॥४॥३५॥ संप्रदान धारेः ६।१॥ उत्तमर्णः १३१॥ स०-उत्तमम् ऋणं यस्य स उत्तमर्णः, बहु व्रीहिः । अनु०-संप्रदानम्, कारके । अर्थः-धारयते: धातोः प्रयोगे उत्तमर्ण:= ऋणदाता यस्तत कारकं संप्रदानसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-देवदत्ताय शतं धारयति यज्ञदत्तः॥ _भाषार्थ:-[धारः] धारि (णिजन्त धून) धातु के प्रयोग में [उत्तमर्णः] उत्तमर्ण अर्थात् ऋण देनेवाला जो कारक उसकी सम्प्रदान संज्ञा होती है ॥ -होड उदा०-देवदत्ताय शतं धारयति यज्ञदत्तः (यज्ञदत्त ने देवदत्त के सौ रुपये देने हैं) ॥ उदाहरण में देवदत्त ऋण देनेवाला है, सो उसकी संप्रदान संज्ञा हुई । कि कि स्पृहेरीप्सितः ॥१४॥३६॥ संप्रदान स्पृहेः ६॥१॥ ईप्सितः १११॥ अनु०-सम्प्रदानम, कारके ॥ अर्थः- स्पृह ईप्सायाम’ चरादावदन्तः पठ्यते । स्पृहे: धातोः प्रयोगे ईप्सितोऽभिप्रेतो यस्तत्कारक संप्रदानसंज्ञकं भवति ।। उदा०-पुष्पेभ्य: स्पृहयति । फलेभ्यः स्पृहयति ॥ भाषार्थ:-[स्पृहेः] ‘स्पृह ईप्सायाम्’ धातु के प्रयोग में [ईप्सितः] ईप्सित जो कारक उसको संप्रदान संज्ञा होती है ।। उदा-पुष्पेभ्यः स्पृहयति (फूलों की लालसा करता है) । फलेभ्यः स्पृहयति (फलों की लालसा करता है)। एकाकी उप क्रुधबुहेासूयार्थानां यं प्रति कोपः ॥१॥४॥३७॥ सप्रदान _ ऋघद्र हेासूयार्थानाम् ६।३।। यम २।१॥ प्रति अ० ॥ कोपः १॥१॥ स० १६ ला wिanा मालामा १२२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्तो यावती [चतुर्थः क्रुधश्च द्रु हश्च ईय॑श्च असूयश्च, क्रुधद्र हेासूयाः अधद् हेासूया अर्था येषां ते क्रुघद् हेासूयार्थाः, तेषाम्, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ॥ अनु०-संप्रदानम्, कारके ॥ अर्थः- ऋधार्थानां द्रहार्थानाम् ईर्ष्यार्थानाम् असूयार्थानां च धातूनां प्रयोगे यं प्रति कोपस्तत् कारकं संप्रदानसंज्ञक भवति ॥ उदा०- देवदत्ताय क्रुध्यति । देवदत्ताय द्र ह्यति । देवदत्ताय । देवदत्ताय ईय॑ति । देवदत्तायअसूयति ॥ मिली भाषार्थ:-[ध हेासूयार्थानाम] क्रुध, द्रुह, ईष्य तथा प्रसूय इन अर्थों वाली धातुओं के प्रयोग में [यम् ] जिसके [प्रति] ऊपर [कोपः] कोप किया जाये, उस कारक की संप्रदान संज्ञा होती है ॥ उदा०-देवदत्ताय ऋध्यति (देवदत्त पर क्रोध करता है) । देवदत्ताय द्र पति (देववत्त से द्रोह करता है) । देवदत्ताय ईष्यति ( देवदत्त से ईर्ष्या करता है ) । देव दत्ताय असूयति (देवदत्त के गुणों को भी निन्दा करता है। ।। यहां से ‘य प्रति कोप:: को अनुत्ति ११४१३८ तक जायेगी। पा को मा क्रुधQहोरुपसृष्टयोः कर्म ॥१॥४॥३८॥: ला कशाला क्र धद्र होः ६।२॥ उपसृष्टयोः ६।२॥ कर्म ११॥ स०-क्रुध होरित्यत्रे तरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-यं प्रति कोपः, कारके ॥ अर्थः- उपसृष्टयो:=उपसर्ग पूर्वकयो: क्रुघद्र हो: प्रयोगे यं प्रति कोपस्तत्कारकं कम संज्ञकं भवति ।। पूर्वेण संप्रदान संज्ञा प्राप्ता, कर्मसंज्ञा विधीयते ।। उदा०–देवदत्तमभिक ध्यति । देवदत्तमभि द्र ह्यति ॥ __ भाषार्थ:- [उपसृष्टयो:] उपसर्ग से युक्त जो [ऋधद्रु हो:] क्रुध तथा छह धातु, उनके प्रयोग में जिसके प्रति कोप किया जाये, उस कारक की कर्म संज्ञा होती है ॥ पूर्वसूत्र से सम्प्रदान संज्ञा प्राप्त थी, यहां कर्म संज्ञा का विधान किया है । प्रतः यहाँ सम्प्रदानम् को अनुवृत्ति का सम्बन्ध नहीं लगता ।। उदा०– देवदत्तमभिक ध्यति ( देवदत्त पर क्रोध करता है)। देवदत्तमभि ब्रह्मति (देवदत्त के साथ द्रोह करता है) ॥ कर्मणि द्वितीया (२।३।३) से कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। संप्रदान राधीक्ष्योर्यस्य विप्रश्नः ॥१।४।३६॥ राधीक्ष्योः ६।२॥ यस्य ६१॥ विप्रश्नः ११॥ स०–राधिश्च ईक्षिश्च राधीक्षी, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु०-सम्प्रदानम, कारके ॥ अर्थः- राधीक्ष्योः घात्वोः प्रयोगे यस्य विप्रश्नः=विविधः प्रश्न: क्रियते, तत कारकं सम्प्रदानसंज्ञकं भवति ॥ उदा०- देवदत्ताय राध्यति । देवदत्ताय ईक्षते ॥ पादः ] प्रथमोऽध्याय: १२३
  • भाषार्थः- [राधीक्ष्योः] राध तथा ईक्ष धातुओं के प्रयोग में [यस्य] जिसके विषय में [विप्रश्नः] विविध प्रश्न हों, उस कारक को सम्प्रदान संज्ञा होती है । सनु उदा० - देवदत्ताय राध्यति (देवदत्त के विषय में पूछे जाने पर उसके भाग्य का पर्यालोचन करता है)। देवदत्ताय ईक्षते ॥ माल का प्रत्याभ्यां श्रवः पूर्वस्य कर्ता ॥१४॥४०॥ प्रत्याङ भ्याम् ५।२॥ श्रुव: ६।१॥ पूर्वस्य ६॥१॥ कर्ता १३१।। स०–प्रत्याङ्. भ्यामित्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० - सम्प्रदानम, कारके ॥ अर्थः - प्रति प्राङ इत्येवंपूर्वस्य शृणोते: धातो: प्रयोगे पूर्वस्य कर्ता यस्तत् कारकं सम्प्रदानसंज्ञं भवति ॥ उदा०-यज्ञदत्त: देवदत्ताय गां प्रतिशृणोति । देवदत्ताय गामाशृणोति ॥ _भाषार्थ:-[प्रत्याभ्याम] प्रति प्राङ, पूर्वक [श्रुव:] श्रु धातु के प्रयोग में [पूर्वस्य] पूर्व का जो [कर्ता] कर्ता, उस कारक को सम्प्रदान संज्ञा होती है ।। उदा०–यज्ञदत्तः देवदत्ताय गां प्रतिशृणोति (यज्ञदत्त देवदत्त को गौ देने की प्रतिज्ञा करता है)। देवदत्ताय गामाशृणोति ॥ उदाहरणों में पहले देवदत्त गौ मांगता है, अर्थात् देवदत्त मांगना क्रिया का कर्ता है, पश्चात् यज्ञदत्त देवदत्त को गौ देने की प्रतिज्ञा करता है । सो देवदत्त की पूर्व क्रिया का कर्ता होने से सम्प्रदान संज्ञा हो गई ।। किन यहां से ‘पूर्वस्य कर्ता’ की अनुवृत्ति १।४।४१ तक जाती है ॥ 5 किमान अनुप्रतिगृणश्च ।।१।४।४१॥ संप्रदान अनुप्रतिगृण: ६।१।। च अ० ।। स०-अनुश्च प्रतिश्च अनुप्रती, ताभ्यां गृणा: अनुप्रतिगृणा:, तस्य अनुप्रतिगृणः, द्वन्द्वगर्भपञ्चमीतत्पुरुषः ॥ अनु०-पूर्वस्य कर्ता, सम्प्रदानम्, कारके ॥ अर्थः- अनु पूर्वस्य प्रति पूर्वस्य च गृणातेर्धातो: प्रयोगे पूर्वस्या कर्ता यस्तत् कारकं सम्प्रदानसंज्ञकं भवति ।। उदा०-होत्रे अनुगृणाति । होत्रे प्रति गृणाति ॥ intinीशशिकाम कि भाषार्थ:- [अनुप्रतिगृणः ] अनुप्रतिपूर्वक गृणाति धातु के प्रयोग में पूर्व का जो कर्ता, ऐसे कारक की [च] भी सम्प्रदान संज्ञा होती है ॥ शय उदा०-होत्रे अनुगृणाति (होता को प्रोत्साहित करने के लिये अध्वर्य मन्त्र बोलता है) । होत्रे प्रतिगृणाति । यहाँ होता पहले मन्त्र बोल रहा है, उसको अध्वर्य (अनुगर-प्रतिगर द्वारा) प्रोत्साहित करता है । सो होता पहले मन्त्र बोलने की क्रिया का कर्ता है,अत: पूर्व क्रिया का कर्ता होने से उसकी सम्प्रदान संज्ञा हुई है ॥ तक १२४ २ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः करण कम साधकतमं करणम् ॥१॥४॥४२॥ साधकतमम् १॥१॥ करणम् १।१।। अन-कारके ॥ अर्थः-क्रियायाः सिद्धौ यत साधकतम, तत कारक करणसंज्ञकं भवति ।। उदा०-दात्रेण लुनाति । परशुना छिनत्ति ॥ भाषार्थ:-क्रिया की सिद्धि में जो [साधकतमम सब से अधिक सहायक, उस कारक को [करणम् ] करण संज्ञा होती है। उदा०-दात्रेण लुनाति (दरांती के द्वारा काटता है)। परशुना छिनत्ति (कुल्हाड़ी के द्वारा फाड़ता है)। उदाहरणों में दात्र तथा परशु काटने वा फाड़ने की क्रिया में सब से अधिक साधक हैं,ये न होते तो फाड़ना वा काटना क्रिया हो ही नहीं सकती थी । सो साधकतम होने से इनकी करण संज्ञा हुई। करण संज्ञा होने से कत - करणयोस्तृतीया (२।३१८) से तृतीया विभक्ति हो गई ।। यहां से ‘साधकतमम्’ की अनुवृत्ति १।४।४४ तक जाती है । करण, कना दिवः कर्म च ॥१४॥४३॥ दिवः ६॥१॥ कर्म ११॥ च अ०॥ अन-साधकतमम, कारके ॥ अर्थ:– दिवधातो: साधकतमं यत् कारक तत् कर्मसज्ञ भवति, चकारात करणसंज्ञं च ॥ उदा०-अक्षान् दीव्यति । अक्षर्दीव्यति ।। भाषार्थ:-[दिवः] दिव धातु का जो साधकतम कारक उसकी [कर्म] कर्म संज्ञा होती है, [च] और करण संज्ञा भी होती है । पूर्व सूत्र से करण संज्ञा ही प्राप्त थी, यहां कर्म का भी विधान कर दिया है । करण उदा०- अक्षान् दीव्यति (पाशों के द्वारा खेलता है) । अक्षर्दीव्यति ॥ सम्प्रदानम परिक्रयणे सम्प्रदानमन्यतरस्याम् ।।१।४।४४॥ परिक्रयणे ७।१॥ सम्प्रदानम् ॥१॥ अन्यतरस्याम् अ०॥ अनु० - साधक तमम् कारके ।। अर्थः-परिक्रयणे =नियतकालं वेतनादिना स्वीकरणे साधकतमं यत् कारकं, तत् सम्प्रदानसंज्ञकं भवति विकल्पेन, पक्षे यथाप्राप्ता करणसंज्ञा भवति ॥ उदा०-शताय परिक्रीतोऽनुब्रू हि । शतेन परिक्रीतोऽनुब्रू हि ॥ भाषार्थ:-[परिक्रयणे] परिक्रयण’ में जो साधकतम कारक उसकी[सम्प्रदानम] प्रल १-परिक्रयण का अभिप्राय यह है कि किसी ने किसी को उधार में रुपया दिया, पर वह उसको लौटा नहीं सका । तब उसने उसको खरीद लिया, अर्थात जब तक वह रुपया न चुका दे, तब तक उसकी नौकरी बजाता रहे || 12 पाद: ] TRE प्रथमोऽध्यायः १२५ ४४.Esster सम्प्रदानसंज्ञा [अन्यतरस्याम्] विकल्प से होती है । पक्ष में यथाप्राप्त करण संज्ञा हो जाती है। उदा०-शताय परिक्रीतोऽनुब हि (तू तो सौ रुपए से खरीदा हुआ है, अब बोल? ) शतेन परिक्रीतोऽनुब हि ॥ की आधारोऽधिकरणम् ।।१।४।४५।। आबकर प्राधार: १।१।। अधिकरणम् १११।। अनु०–कारके ॥ अर्थः- कत्तृ कर्मणो: क्रियाश्रयभूतयोः धारणक्रियां प्रति य प्राधारस्तत्कारकमधिकरणसंज्ञकं भवति ॥ उदा०-कटे प्रास्ते । कटे शेते । स्थाल्यां पचति ।। किनकि भाषार्थ:-क्रिया के प्राश्रय कर्ता तथा कर्म की धारणक्रिया के प्रति [अाधारः] आधार जो कारक, उसको [अधिकरणम् ] अधिकरण संज्ञा होती है । बाथ बन उदा०-कटे प्रास्ते (चटाई पर बैठता है) । कटे शेते (चटाई पर सोता है)। स्थाल्यां पचति (बटलोई में पकाता है) ॥ निरा उदाहरण में प्रास्ते शेते क्रियाओं के प्राश्रय देवदत्त प्रादि कर्ता का आधार कट =चटाई है, सो उसकी अधिकरण संज्ञा हो गई । इसी प्रकार पचति क्रिया के आश्रय तण्डुल आदि कर्म को धारण क्रिया का प्राधार स्थाली है, सो उस की भी अधिकरण संज्ञा हो गई। अधिकरण संज्ञा होने से सप्तम्यधिकरणे च (२।३।३६) से सप्तमी विभक्ति हो गई ।। यहां से १।४।४८ तक ‘आधार’ की अनुवृत्ति जाती है। है गार) कोशीम अधिशोङ्स्थासां कर्म ।।१।४।४६।। कम अधिशीङस्थासाम ६॥३॥ कर्म १११। स०– शीङ च स्थाश्च प्राश्च शीङ - स्थास:, अघेः शीङ स्थास: अधिशीङ स्थास:,तेषां….. द्वन्द्वगर्भ: पञ्चमीतत्पुरुषः ॥ अनु०-आधारः, कारके ॥ अर्थः-अधिपूर्वाणां शीङ स्था आस इत्येतेषाम आधारो यस्तत कारकं कर्मसंज्ञकं भवति ॥ उदा०—ग्राममधिशेते । ग्राममधितिष्ठति । पर्वतमध्यास्ते ॥ णलहसं मानवानिवतीला भाषार्थ:-[अधिशीङस्थासाम] अधिपूर्वक शीङ स्था पास इन का आधार जो कारक, उसको [कर्म] कर्म संज्ञा होती है । पूर्वसूत्र से प्राधार कारक की अधि करण संज्ञा प्राप्त थी, यहां कर्म संज्ञा का विधान कर दिया । उवा-प्राममधिशेते (ग्राम में सोता है) । ग्राममधितिष्ठति (ग्राम में अधि ष्ठाता बनकर रहता है) । पर्वतमध्यास्ते (पर्वत के ऊपर रहता है) । १२६ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थः कमेतृतीय यहां से ‘कर्म’ को अनुवृत्ति १।४।४८ तक जाती है । हमाल कर्मसम्राभिनिविशश्च ॥४॥४७॥ अभिनिविशः ६।१।। च अ०॥ स० -अभिश्च निश्च अभिनी, ताभ्यां विश अभिनिविश्, तस्य, द्वन्द्व गर्भपञ्चमीतत्पुरुषः । अनु०-कर्म, आधारः, कारके ।। अर्थः-अभिनिपूर्वस्य विशतेः आधारो यस्तत्कारकमपि कर्मसंज्ञं भवति ।। उदा ग्राममभिनिविशते ॥ 9 भाषार्थ:-[अभिनिविशः] अभि नि पूर्वक विश् का जो आधार, उस कारक की [च] भी कर्म संज्ञा होती है ।। की घा उदा०-ग्राममभिनिविशते (ग्राम में प्रविष्ट होता है) ॥ीमा उपान्वध्याङ्वसः ।।१।४।४८।। उपान्वध्यावस: ६३१॥ स०-उपश्च अनुश्च अधिश्च प्राङ् च उपान्वध्याङः, तेभ्यो वस् उपान्वघ्याङ्वस, तस्य, द्वन्द्वगर्भपञ्चमीतत्पुरुषः ॥ अनु०-कारके, कर्म, आधारः ॥ अर्थ:-उप, अनु, अधि, आङ् इत्येवंपूर्वस्य वसते: आधारो यस्तत्कारक कर्मसंज्ञं भवति ॥ उदा०-ग्राममुपवसति सेना। पर्वतमुपवसति । ग्राममनुवसति । ग्राममधिवसति । ग्राममावसति ॥ भाषार्थ:-[उपान्वध्याङ वस:] उप अनु अधि और प्राङ पूर्वक वस् का जो प्राधार, उस कारक की कर्म संज्ञा होती है। उदा०-ग्राममुपवसति सेना (ग्राम के पास सेना ठहरी है ) । पर्वतमुपवसति । ग्राममनुवसति सेना (ग्राम के साथ-साथ सेना ठहरी है) । ग्राममधिवसति (ग्राम में सेना ठहरी है)। ग्राममावसति (ग्राम में सेना प्रावास करती है) ॥ीर को कर्तुरीप्सिततमं कर्म ॥१४॥४६॥ शीत कमाल ___ कतु : ६।१।। ईप्सिततमम् १।१॥ कर्म ११॥ अनु०–कारके ॥ अर्थः-कर्त्त : क्रियया यदाप्तुम् इष्टतम, तत् कारकं कर्मसंज्ञं भवति ॥ उदा०–देवदत्तः कट करोति । ग्रामं गच्छति देवदत्तः ॥
  • भाषार्थ:- [कर्तुः] कर्ता को अपनी क्रिया द्वारा जो [ईप्सिततमम ] अत्यन्त ईप्सित हो, उस कारक की [कर्म ] कर्म संज्ञा होती है। __उदा०-देवदत्तः कटं करोति (देवदत्त चटाई बनाता है) । ग्रामं गच्छति देव दत्तः ( देवदत्त ग्राम को जाता है ) ॥ उदाहरणों में देवदत्त कर्ता को करोति वा पादः ] विप्रथमोऽध्यायः गच्छति क्रिया से सब से अधिक ईप्सित कट वा ग्राम है। सो कर्म संज्ञा होकर द्वितीया विभक्ति पूर्ववत् हुई है। यहां से ‘कर्म’ की अनुवृत्ति ११४१५३ तक जाती है । को तथा युक्त चानीप्सितम् ॥१॥४॥५०॥ माँ तथा अ० ॥ युक्तम् १२१॥ च अ० ॥ अनीप्सितम् १११॥ स०- न ईप्सितम अनीप्सितम्, नञ्तत्पुरुषः । अनु०-कर्म,कारके ।। अर्थः-येन प्रकारेण कर्त रीप्सित तमं क्रियया युक्तं भवति, तेनैव प्रकारेण यदि कतुरनीप्सितमपि युक्तं भवेत, तत् कर्मसंज्ञकं स्यात् ।। उदा०-विषं भक्षयति । चौरान् पश्यति । ग्रामं गच्छन्वृक्षमूला न्युपसर्पति । भाषार्थ:-जिस प्रकार कर्त्ता का अत्यन्त ईप्सित कारक क्रिया के साथ युक्त होता है, [तथा] उस प्रकार [च] ही कर्ता का [अनीप्सितम्]न चाहा हुमा कारक क्रिया के साथ [युक्तम् ] युक्त हो, तो उसको कर्म संज्ञा होती है ॥ो देव की उदा०-विषं भक्षयति (विष को खाता है) । चौरान पश्यति (चोरों को देखता है) । ग्रामम् गच्छन् वृक्षमूलान्युपसर्पति (गाँव को जाता हुआ वृक्ष की जड़ों को छूता है)। उदाहरणों में विष कोई नहीं खाना चाहता,वा चोरों को नहीं देखना चाहता, पर अकस्मात् देखना पड़ता है । विष किसी दुःख के कारण खाना पड़ता है। गांव को जाते हुये न चाही हुई वृक्ष की जड़ों को छूते हुये जाता है, अतः यह सब अनीप्सित थे । सो अनीप्सित होने से पूर्व सूत्र से कर्मसंज्ञक नहीं हो सकते थे, इस सूत्र ने कर दिये ॥ अकथितं च ।।१।४।५१॥ को अकथितम ११॥ च अ०॥ स०-न कथितम् अकथितम्, नजतत्पुरुषः ॥ अनु०-कर्म, कारके ॥ अर्थः-अकथितमपादानादिकारकैश्चानुक्तं यत् कारकं तत् कर्मसंज्ञ भवति ॥ उदा०-पाणिना कांस्यपात्र्यां गां दोग्धि पयः । पौरवं गां याचते । गामवरुणद्धि व्रजम् । माणवकं पन्थानं पृच्छति । पौरवं गां भिक्षते । वृक्षमवचिनोति फलम । माणवकं धर्म ब्रूते । माणवकं धर्मम् अनुशास्ति ॥ सरकारजमोका मोड भाषार्थ:-[अकथितम् ] अनुक्त=अपादानादि से न कहा गया जो कारक, उसकी [च] भी कर्म संज्ञा होती है ॥ ॥ उदा.-पाणिना कांस्य पात्र्यां गा दोग्धि पयः (हाथ से कांसे के पात्र में गाय का दूध दुहता है)। पौरवं गां याचते (पौरव से गौ को मांगता है)। गाम BE कर्म १२८ अट अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः वरुणद्धि व्रजम् (गाय को बाड़े में रोकता है) । माणवकं पन्थानं पृच्छति (लड़के से मार्ग को पूछता है) । पौरवं गां भिक्षते । वृक्षमवचिनोति फलम् ( वृक्ष से फल तोड़ता है)। माणवकं धर्म ब्र ते (लड़के को धर्म का उपदेश देता है)। माणवक धर्मम अनुशास्ति (लड़के को धर्म का अनुशासन बताता है) ॥ गां दोग्धि पयः, पौरवं गां याचते आदि उदाहरणों में पयः गां इत्यादि को तो कर्ता के ईप्सिततम होने से कर्तुरीप्सिततमं० (१।४।४६) से कर्म संज्ञा हो ही जायेगी, पर गौ या पौरव इत्यादि में क्या कारक होवें? अपादान करण इत्यादि हो नहीं सकते, अतः ये प्रकथित =अनुक्त ही हैं । सो इनकी प्रकृत सूत्र से कर्म संज्ञा होकर द्वितीया हो गई ॥ shah महाभाष्य में इनका परिगणन कारिका में कर दिया गया है । वह कारिका निम्न प्रकार है-तिमिविया में प्रविष्टका पूरा शह दुहियाचिरुधिच्छिभिक्षिचित्रामुपयोगनिमित्त मपूर्वविधौ। याद
  • ब्रु विशासिगुणेन च यत् सचते तदकीतितमाचरितं कविना ॥ Rafs अर्थात् दुह, याच, रुध, प्रच्छ, भिक्ष तथा चिन इन धातुओं के उपयोग ( दूध इत्यादि) का जो निमित्त कारण (गौ इत्यादि) उसको अपूर्वविधि में प्रकथित होने पर कर्म संज्ञा होती है । एवं बज शास धातुओं के प्रधान कर्म (धर्मादि) से जो सम्बन्धित होता है (माणवकादि) उसके प्रकथित को भी कर्म संज्ञा होती है। STEP गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थशब्दकर्माकर्मकाणामणि कर्ता का स णौ ॥१॥४॥५२॥ गतिबुद्धि…..काणाम् ६३॥ अणि लुप्तसप्तम्यन्तनिर्देशः ॥ कर्ता ॥ श। सःशशाणौ ७१॥ स०-गतिश्च बुद्धिश्च प्रत्यवसानञ्च गतिबुद्धिप्रत्यवसानानि, गति….- वसानानि अर्था येषां ते गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थाः, द्वन्द्वगर्भो बहु व्रीहिः । शब्द: कर्म यस्य स शब्दकर्मा, बहुव्रीहिः । न विद्यते कर्म यस्य सोऽकर्मकः, बहुव्रीहिः । गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थाश्च शब्दकर्मा च अकर्मकश्चेति गतिबुद्धिप्रत्यवसा नार्थशब्दकर्माकर्मकाः, तेषां, बहुव्रीहिगर्भो द्वन्द्वः । न णिः अणिः, तस्मिन्, नञ् तत्पुरुषः । अनु०-कर्म, कारके ॥ अर्थः-गत्यर्थानां बुद्धयर्थानां प्रत्यवसानार्थानां शब्दकर्मकाणामकर्मकाणाञ्च अण्यन्तावस्थायां यः कर्ता स ण्यन्तावस्थायां कर्मसंज्ञको भवति ।। उदा०-गत्यर्था:-गच्छति माणवको प्रामम्, गमयति माणवकं ग्रामम् । याति माणवको ग्रामम, यापयति माणवकं ग्रामम् ॥ बुद्धयर्था:-बुद्धघते माणवको धर्मम्, बोधयति माणवकं धर्मम् । वेत्ति माणवको धर्मम, वेदयति माणवकं धर्मम् ॥ प्रत्यवसानार्था:-भक्त माणवको रोटिकाम, भोजयति माणवकं रोटिकाम ॥ प्रश्नाति माणवको रोटिकाम्, प्राशयति माणवकं रोटिकाम् ॥ शब्दकर्मकाणाम् पादः प्रथमोऽध्यायः १२६ अधीते माणवको वेदम, अध्यापयति माणवकं वेदम् । पठति माणवको वेदम, पाठयति माणवकं वेदम् ।। अकर्मकाणाम्-प्रास्ते देवदत्तः, प्रासयति देवदत्तम् । शेते देवदत्तः, शाययति देवदत्तम् ॥ भाषार्थ:– [गति … काणाम ] गत्यर्थक, बुद्ध घर्थक, प्रत्यवसानार्थक =भोजना र्थक तथा शब्दकर्मवाली और अकर्मक धातुओं का जो [अणि] अण्यन्त अवस्था का [कर्ता] कर्ता [सः] वह [णो] ण्यन्त अवस्था में कर्मसंज्ञक हो जाता है। उदा०—गति-अर्थवाली-गच्छति माणवको ग्रामम, गमयति माणवक ग्रामम् (लड़के को गांव भेजता है) । याति माणवको ग्रामम्, यापयति माणवकं ग्रामम् ॥ बद्धि-अर्थवाली-बुद्धयते माणवको धर्मम, बोधयति माणवक धर्मम् (लड़के को धर्म का बोध कराता है) । वेत्ति माणवको धर्मम्, वेदयति माणवकं धर्मम् ॥ भोजन अर्थवाली भुङ क्ते माणवको रोटिकाम, भोजयति माणवक रोटिकाम् (माणवक को रोटी खिलाला है) । प्रश्नाति माणवको रोटिकाम, प्राशयति माणवक रोटिकाम् ॥ शब्दकर्मवाली-अधीते माणवको वेदम् प्रध्यापयति माणवकं वेदम् (लड़के को वेद पढ़ाता है)। पठति माणवको वेदम,पाठयति माणवक वेदम् ।। अकर्मक-प्रास्ते देव दत्तः, प्रासयति देवदत्तम् (देवदत्त को बिठाता है) । शेते देवदत्तः, शाययति देवदत्तम् (देवदत्त को सुलाता है) ॥ ऊपर के सारे उदाहरण पहले अण्यन्त अवस्था में दिखाकर, पुन: ण्यण्त में दिखाये गये हैं। सो स्पष्ट ही पता लग जाता है कि अण्यन्त में जो माणवक’ कर्ता था, वह ण्यन्तावस्था में कर्मसंज्ञक होकर द्वितीया विभक्तिवाला हो जाता है । माणवक में कर्त करणयोस्तृतीया (२॥३॥१८) से अनभिहित कर्ता होने से तृतीया विभक्ति पाती थी, द्वितीया हो गई है। यहाँ से ‘अणि कर्ता स णौ’ को अनुवृत्ति १।४।५३ तक जायेगी ॥ इति हक्रोरन्यतरस्याम् ॥११४॥५३॥ हक्रोः ६२॥ अन्यतरस्याम अ० ॥०-हकोरित्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-प्रणि कर्ता स णौ, कम, कारके । अर्थ:-हृञ् कृञ् इत्येतयोर्धात्वोः अण्यन्तयो: य: कर्ता स ण्यन्तावस्थायां विकल्पेन कर्मसंज्ञको भवति ॥ उदा०-हरति माणवको भारम्, हारयति माणवकं भारम् । हारयति भारं माणवकेन इति वा ॥ करोति कटं देवदत्तः, कारयति कटं देवदत्तम् । कारयति कटं देवदत्तेन इति वा ॥ भाषार्थः–[हकोः] हृञ् तथा कृञ् धातु का अण्यन्त अवस्था का जो कर्ता, वह १३० अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः ण्यन्त अवस्था में कर्मसंज्ञक [अन्यतरस्याम्] विकल्प से होता है ।। जब कर्मसंज्ञक नहीं हुमा,तो कर्तृकरणयो० (२।३।१८) से तृतीया विभक्ति हो गई ॥ हो उदा० - हरति माणवको भारम्, हारयति माणवकं भारम् ( लड़के से भार उठवाता है)। हारयति भारं माणवकेन इति वा । करोति कटं देवदत्तः, कारयति कट देवदत्तम् (देवदत्त से चटाई बनवाता है) । कारयति कटं देवदत्तेन इति वा ।। स्वतन्त्रः कर्ता ॥१॥४॥५४॥ स्वतन्त्रः १३१॥ कर्ता १॥१॥ अनु०-कारके ॥ अर्थः-क्रियाया: सिद्धौ प्रधानो य: स्वातन्त्र्येण विवक्ष्यते, तत् कारकं कर्तृ संज्ञकं भवति ।। उदा.–देवदत्तः पचति । स्थाली पचति ॥
  • भाषार्थ:-क्रिया की सिद्धि में जो [ स्वतन्त्रः] प्रधान अर्थात् स्वतन्त्ररूप से विवक्षित होता है, उस कारक की [कर्ता] कर्ता संज्ञा होती है ॥ कर्ता संज्ञा हो जाने से पचति में कर्ता में लकार हुआ । देवदत्त तथा स्थाली लकार द्वारा उक्त हैं। अतः तृतीया विभक्ति न होकर प्रातिपदिकार्थ० (२।३।४६) से प्रथमा विभक्ति हो हो जाती है ॥ _ यहां से ‘कर्ता’ को अनुवृत्ति १।४।५५ तक जायेगी | तत्प्रयोजको हेतुश्च ॥१॥४॥५५॥ तत्प्रयोजक: १॥१॥ हेतुः ॥१॥ च अ० ॥ स०-तस्य प्रयोजकः तत्प्रयोजकः, षष्ठीतत्पुरुषः । निपातनात् समासः ॥ अनु०-कर्ता, कारके ॥ अर्थः-तस्य = स्वतन्त्रस्य प्रयोजक:=प्रेरको योऽर्थस्तत् कारकं हेतुसंज्ञं भवति, चकारात कर्तृसंज्ञ च । उदा०-देवदत्तः कटं करोति, तं यज्ञदत्त: प्रयुक्त = यज्ञदत्तो देवदत्तेन कटं कारयति ।
  • भाषार्थ:- [तत्प्रयोजक:] उस स्वतन्त्र का जो प्रयोजक अर्थात् प्रेरक, उस कारक को [हेतु:] हेतु संज्ञा होती है, [च] और कर्ता संज्ञा भी होती है । उदा०–देवदत्तः कटं करोति, तं यज्ञवत्तः प्रयुङ क्ते यज्ञदत्तो देवदत्तेन कटं कारयति (यज्ञदत्त देवदत्त से चटाई बनवाता है ) ॥ उदाहरण में यज्ञदत्त की हेतु संज्ञा होने से हेतुमति च (३।१।२६) से णिच् प्रत्यय कृत्र धातु से हुआ है, तथा कर्ता संज्ञा होने से कर्तृ प्रक्रिया में लकार आ गया है। पाटिया पानिपातसंज्ञा-प्रकरणम | प्राग्रीश्वरान्निपाताः ॥१४॥५६॥ प्राक अ० ॥ रीश्वरात् ५॥१॥ निपाता: १४३॥ अर्थ:-अधिरीश्वरे (१।४।६६) पाद:] कि प्रथमोऽध्यायः इस १३१ इत्येतस्मात प्राक निपातसंज्ञा भवन्ति, इत्यधिकारो वेदित व्यः॥ उदा०-च, वा, ह, अह ॥ भाषार्थ:-[रीश्वरात ] अधिरीश्वरे (१।४।९६) सूत्र से [प्राक् ] पूर्व-पूर्व [निपाता:] निपात संज्ञा का अधिकार जाता है, ऐसा जानना चाहिये । च, वा, ह प्रादियों की चादयोऽसत्त्वे (१।४।५७) से निपात संज्ञा होकर स्वरादिनिपातमव्ययम् (१।१।३६) से अव्यय संज्ञा हो जाती है । अव्यय संज्ञा होने से अव्ययादाप्सुप: (२।४।८२) से सुप् का लुक हो जाता है । निपात संज्ञा का सर्वत्र यही फल जानना चाहिये ।। - यहाँ से ‘निपाता:’ का अधिकार विभाषा कृषि (१।४।९७) तक जाता है । वारीचादयोऽसत्त्वे ॥२४ा५७॥ - चादय: १।३।। असत्त्वे ७१।। स०-च आदिर्येषां ते चादयः, बहुव्रीहिः । न सत्त्वम् असत्त्वम्, तस्मिन असत्त्वे, नञ्तत्पुरुषः । अनु०-निपाताः ।। अर्थः- चादयो निपातसंज्ञका भवन्ति, यदि सत्त्वेऽर्थे न वर्तन्ते ॥ उदा०-च, वा, ह, एव ॥ भाषार्थ:-[चादयः] चाविगण में पढ़े शब्दों की निपात संज्ञा होती है, यदि वे [असत्त्वे ] सत्त्व अर्थात् द्रव्यवाची न हों तो॥ उदा०–च (और) । वा (विकल्प) । ह (निश्चय से) । एव (ही) ॥ यहां से ‘असत्त्वे’ को अनुवृत्ति १।४।५८ तक जाती है । । प्रादय उपसर्गाः क्रियायोगे ॥१।४।५८॥ प्रादयः १३॥ उपसर्गाः ११३॥ क्रियायोगे ७१॥ स०-प्र प्रादिर्येषां ते प्रादयः, बहुव्रीहिः । क्रियया योगः क्रियायोगः, तस्मिन, तृतीयातत्पुरुषः ॥ अनु० – असत्त्वे, निपाताः ॥ अर्थः-असत्त्ववाचिनः प्रादयो निपातसंज्ञका भवन्ति, ते च प्रादयः क्रियायोगे उपसर्गसंज्ञकाश्च भवन्ति ॥ उदा०-प्र, परा, अप, सम, अनु, अव, निस, निर्, दुस्, दुर, वि, आङ्, नि, अधि, अपि, अति, सु, उत, अभि, प्रति, परि, उप । क्रियायोगे-प्रणयति । परिणयति । प्रणायकः॥ भाषार्थ:-[प्रादयः] प्रादिगण में पठित शब्दों की निपात संज्ञा होती है। तथा [क्रियायोगे] क्रिया के साथ प्रयुक्त होने पर उनकी [उपसर्गाः] उपसर्ग संज्ञा भी होती है। । उदा०—प्र (प्रकर्ष) । परा (परे) । अप (हटना) । क्रिया के योग में-प्रण यति (बनाता है) । परिणयति (विवाह करता है)। प्रणायकः (लेजानेवाला) । प्र परा शब्दों को निपात संज्ञा होने का पूर्ववत् ही फल है। प्रणयति इत्यादि में नयति १३२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थ. क्रिया के साथ प्रादियों का योग है । सो उपसर्ग संज्ञा होकर उपसर्गादसमासेऽपि णोप देशस्य (८।४।१४) से उपसर्ग से उत्तर ‘न’ को ‘ण’ हो गया है । त यहाँ से ‘प्रादय:’ को अनुवृत्ति १।४।५६ तक, तथा ‘क्रियायोगे’ की ११४१७८ तक जाती है। (ो [निपातसंज्ञान्तर्गत-गतिसंज्ञा-प्रकरणम्] का गतिश्च ॥१४॥५६॥ गतिः १।१।। च अ०॥ अनु०-प्रादय:, क्रियायोगे । अर्थ:–प्रादयः क्रिया योगे गतिसंज्ञकाश्च भवन्ति ।। उदा०-प्रकृत्य, प्रकृतम्, यत प्रकरोति । ए भाषार्थः-प्रादियों की क्रिया के योग में [गतिः] गति संज्ञा, [च] और उप सर्ग संज्ञा भी होती है । प्रागे गति संज्ञा के सूत्रों में प्रागीश्वरान्निपाता: (१।४। ५६) सूत्र से गति संज्ञावाले शब्दों को निपात संज्ञा भी होती जायेगी। यहाँ से ‘गति’ की अनुवृत्ति ११४१७८ तक जायेगी । ___ऊयादिविडाचश्च ॥१।४।६०॥ ऊर्यादिविडाचः ११३॥ च अ०॥ स०-ऊरी आदिर्येषां ते ऊर्यादयः, ऊर्यादय श्च च्विश्च डाच्च इति ऊर्यादिच्चिडाच:, बहुव्रीहिगर्भेत रेत रयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० गति:, क्रियायोगे, निपाताः ॥ अर्थः-ऊर्यादयः शब्दा च्व्यन्ता डाजन्ताश्च क्रियायोगे गतिसंज्ञका निपातसंज्ञकाश्च भवन्ति ॥ उदा०-ऊरीकृत्य । ऊरीकृतम् । यदरी करोति ॥ शुक्लीकृत्य। शुक्लीकृतम् । यत् शुक्लीकरोति ॥ पटपटाकृत्य । पटपटाकृतम्। यत् पटपटाकरोति ॥ भाषार्थः- [ऊर्या..“चः] ऊर्यादि शब्द, तथा च्व्यन्त और डाजन्त शब्दों की [च] भी क्रिया के योग में गति और निपात संज्ञा होती है ।। अनुकरणं चानितिपरम् ॥१।४।६१।। अनुकरणं १३१॥ च अ० ।। अनितिपरम् १११।। स०-इतिः परो यस्मात् तत इतिपरम्,न इतिपरम् अनितिपरम्, बहुव्रीहिगर्भो नञ्तत्पुरुषः । अनु०-गतिः, क्रिया योगे, निपाता: ॥ अर्थः-अनितिपरम् अनुकरणं क्रियायोगे गतिसंज्ञकं निपातसंज्ञकं च भवति ।। उदा०-खाटकृत्य । खाटकृतम् । यत् खाटकरोति ॥ भाषार्थ:–[अनितिपरम ] इतिशब्द जिससे परे नहीं है, ऐसा जो [अनु. करणम् ] अनुकरणवाची शब्द, उसको [च] भी क्रियायोग में गति और निपात संज्ञा वारसा पाद:] प्रथमोऽध्यायःगर १३३ म उदा०-खाटकृत्य (खाट ऐसा शब्द करके) । खाट्कृतम् । यत खाट्करोति ।। उदाहरणों में पहले किसी ने ‘खाट’ ऐसा बोला था। दूसरे ने उसका अनुकरण करके ‘खाट्’ ऐसा कहा । तो उस अनुकरणवाले शब्द की प्रकृत सूत्र से गति संज्ञा हो गई । पूर्ववत् ही सर्वत्र गतिसंज्ञा का फल जाने ॥ पनि का प्रादरानादरयोः सदसती ॥१४॥६२॥ शार आदरानादरयो: ७२॥ सदसती १।२॥ स०-आदरश्च अनादरश्च आदरा नादरौ, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । सदसतीत्यत्रापीतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-गतिः, क्रियायोगे, निपाता: ॥ अर्थ:–प्रादरे अनादरे चार्थे यथाक्रमं सत् असत् शब्दौ क्रियायोगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकौ च भवतः । उदा०-सत्कृत्य । सत्कृतम् । यत् सत्करोति ।। असत्कृत्य । असत्कृतम् । यद् असत्करोति ॥ी भाषार्थ:- [सदसती] सत् और असत् शब्द यदि यथाखङ ख्य करके [आदरा नादरयोः ] आदर तथा अनादर अर्थ में वर्तमान हों, तो उनकी क्रियायोग में गति संज्ञा और निपात संज्ञा होती है ॥ यथासङ्ख्यमनु० ( १।३।१० ) से यथाक्रम सत् शब्द से प्रादर, तथा असत् शब्द से अनादर अर्थ में गति संज्ञा होती है ।। उदा. सत्कृत्य (सत्कार करके) । सत्कृतम् ( सत्कार किया) । यत् सत्करोति । असत्कृत्य ( असत्कार करके ) । असत्कृतम् । यत् असत्करोति ।। गति संज्ञा के कार्य सब पूर्व वत् ही हैं। भूषणेऽलम् ॥११४१६३॥ र भूषणे ॥१॥ अलम् अ॥ अनु०-गतिः, क्रियायोगे निपाता:॥ अर्थ भूषणेऽर्थे वर्तमानो योऽलं शब्दः, स क्रियायोगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा० … अलंकृत्य । अलंकृतम् । यद् अलंकरोत ॥ | भाषार्थ:-[ भूषणे ] भूषण अर्थ में वर्तमान जो [अलम् ] अलम् शब्द, उसकी क्रियायोग में गति संज्ञा और निपातसंज्ञा होती है । उदा०–अलंकृत्य (भूषित करके) । अलंकृतम् । यद् अलंकरोति पति को निष्पा अन्तरपरिग्रहे ॥१।४।६४॥ अन्त: अ०॥ अपरिग्रहे ७१।। स०-अपरिग्रह इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः ॥ अनु० गति:, क्रियायोगे, निपाताः ।। अर्थः-अपरिग्रहेऽर्थे वर्तमानो योऽन्तः शब्दः स क्रिया योगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०–अन्तहत्य । अन्तहतम् । यदन्तईन्ति ॥ ततोला . १३४ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थः a भाषार्थ:-[अपरिग्रहे अपरिग्रह अर्थात् न स्वीकार करने अर्थ में वर्तमान [अन्त:] अन्तर् शब्द की क्रियायोग में गति और निपात संज्ञा होती है ।। उदा०–अन्तहत्य (मध्य में प्राघात करके) । अन्तर्हतम् । यदन्तर्हन्ति ।। स्वर सिद्धि परि० ११४१५६ के समान ही है । केवल यहाँ ‘हन्ति’ में धातुस्वर से ‘हन्ति’ प्राद्यदात्त है। शिकार अशा या कणेमनसी श्रद्धाप्रतीघाते ॥१॥४॥६५॥ शोकमा कणेमनसी ॥२॥ श्रद्धाप्रतीघाते ७॥१॥ स०-कणे च मनश्च कणेमनसी, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । श्रद्धाया: प्रतीघातः श्रद्धाप्रतीघातः, तस्मिन, षष्ठीतत्पुरुषः ॥ अनु०-गतिः, क्रियायोगे, निपाताः। अर्थ:-कणे शब्द: मनस् शब्दश्च क्रियायोगे श्रद्धायाः प्रतीघातेऽर्थे गतिसंज्ञको निपातसं शकौ च भवतः ॥ उदा०-कणेहत्य पयः -पिबति । मनोहत्य पयः पिबति ॥ sh भाषार्थ:-[श्रद्धाप्रतीघाते] श्रद्धा के प्रतीघात अर्थ में [कणेमनसी] कणे तथा मनस् शब्दों की क्रिया के योग में गति और निपात संज्ञा होती है ॥ही कि वह उदा०-कणेहत्य पयः पिबति ( मन भरके दूध पीता है ) । मनोहत्य पयः पिबति ( मन भरके दूध पीता है ) ॥ उदाहरणों में दूध उतना पीता है कि उसकी इच्छा और पीने की नहीं रहती, सो श्रद्धा का प्रतीघात अर्थ है ।। पुरोऽव्ययम् ॥१॥४॥६६॥ । पुरः अ० ॥ अव्ययम् ॥१॥ अनु०-गतिः, क्रियायोगे, निपाता: ॥ अर्थः अव्ययं यत् पुरस् शब्दस्तस्य क्रियायोगे गतिसंज्ञा निपातसंज्ञा च भवति ॥ उदा पुरस्कृत्य । पुरस्कृतम् । यत् पुरस्करोति ॥ या भाषार्थ:-[ अव्ययम् ] अव्यय जो [ पुर: ] पुरस् शब्द, उसको क्रिया के योग में गति और निपात संज्ञा होती है । असि-प्रत्ययान्त ( ५।३।३६ ) पुरस् शब्द अव्यय होता है ।। उदा०- पुरस्कृत्य ( आगे करके ) । पुरस्कृतम् । यत् पुरस्करोति ॥ यहां से ‘अव्ययम्’ की अनुवृत्ति १०४१६० तक जायेगी। प्रस्तं च ॥१४॥६७॥ प्रस्तम अ० ॥ च अ०॥ अनु०-अव्ययम्, गतिः, क्रियायोगे, निपाताः । अर्थः-अव्ययम् अस्तं शब्दो गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति क्रियायोगे ।। उदा०-अस्तंगत्य सविता पुनरुदेति । अस्तंगतानि धनानि । यदुस्तंगच्छति ॥2 पादः] प्रथमोऽध्यायः १३५ भाषार्थ:- [अस्तम] अस्तम शब्द जो अव्यय है, उसकी [च] भी क्रिया के योग में गति और निपात संज्ञा होती है । उदा०-अस्तंगत्य सविता पुनरुदेति ( छिपने के बाद सूर्य पुनः उदित होता है ) । अस्तंगतानि धनानि ( नष्ट हुए धन )। यदस्तं गच्छति (जो अस्त होता म प्रच्छ गत्यर्थवदेषु ॥१।४।६८ ॥ोपन अच्छ अ० ॥ गत्यर्थवदेषु ७।३।। स०-गतिरों येषां ते गत्यर्थाः, गत्यर्थाश्च वदश्च, गत्यर्थवदाः, तेषु, बहुव्रीहिगर्भतरेतरयोगद्वन्द्वः ।। अनु० –अव्ययम्, गतिः, क्रियायोगे, निपाता: ॥ अर्थः- अव्ययम् अच्छशब्दो गत्यर्थकधातूनां वदधातोश्च योगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०-अच्छगत्य । अच्छगतम् । यदच्छगच्छति ॥ अच्छोद्य । अच्छौदितम् । यत् अच्छवदति ॥ भाषार्थ:-[ गत्यर्थवदेषु ] गत्यर्थक तथा वद धातु के योग में [अच्छ] अच्छ शब्द जो अव्यय, उसकी गति और निपात संज्ञा होती है । । उदा०–अच्छगत्य (सामने जाकर)। अच्छगतम् । यदच्छगच्छति ।। अच्छोद्य ( सामने कहकर ) । अच्छोदितम् । यद् अच्छवदति ॥ क्त्वा तथा क्त प्रत्ययों के परे वद को वचिस्वपि० ( ६।१।१५ ) से सम्प्रसारण होकर, तथा प्रादगुण: ( ६।१।८४ ) से पूर्व पर को गुण होकर-अच्छोद्य बना है । अच्छगतम् में अनु दात्तोपदेश० (६।४।३७ ) से, तथा अच्छगत्य में वा ल्यपि (६।४।३८) से अनुनासिक लोप हो गया है । प्रदोऽनुपदेशे ।।१।४।६६॥ अद: ११॥ अनुपदेशे ७१।। स०-अनुपदेश इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः । अनु० गतिः, क्रियायोगे, निपाताः ।। अर्थः-अनुपदेशे अदः शब्दः क्रियायोगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०—अद:कृत्य । अदःकृतम् । यदःकरोति ॥ भाषार्थ:- [अनुपदेशे] अनुपदेश विषय में [प्रदः] प्रदः शब्द क्रिया के योग में गति और निपातसंज्ञक होता है । किसी को कही हुई बात को उपदेश, तथा जो स्वयं सोचा जाये वह अनुपदेश होता है ॥ उदा०-अवकृत्य (स्वयं विचारकर)। प्रदःकृतम् । यवदःकरोति ॥ घोणETREE तिरोऽन्तदीशा७०॥ 151 ). तिरः अ० ॥ अन्तद्धौं ७१॥ अनु०-गतिः, क्रियायोगे, निपाताः ॥ अर्थः– १३६ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थ अन्तद्धौं = व्यवधानेऽर्थे तिरः शब्दः क्रियायोगे गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ।। उदा०-तिरोभूय । तिरोभूतम् । यत् तिरोभवति ।। भाषार्थः- [अन्तद्धौं] अद्धि अर्थात् व्यवधान अर्थ में [तिरः] तिरः शब्द को क्रिया के योग में गति और निपात संज्ञा होती है ॥ अ उदा०-तिरोभूय (छिपकर)। तिरोभूतम् । यत् तिरोभवति । यहाँ धातु स्वर से ‘भवति’ आधुदात्त है । हो यहाँ से ‘तिरोऽन्तद्धौं को अनुवृत्ति १।४।७१ तक जाती है ।। अदिती विभाषा कत्रि॥१॥४॥७॥ विभाषा १।१।। कृषि ७१।। अनु०-तिरोऽन्तद्धौं, गतिः, क्रियायोगे,निपाताः ।। अर्थः-तिर: शब्दोऽन्त वर्थे कञ्धातोर्योग विभाषा गतिसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०—तिरस्कृत्य, तिर कृत्य । तिरस्कृतम्, तिरःकृतम । यत् तिरस्करोति, यत् तिरःकरोति । अगतिसंज्ञापक्षे-तिरः कृत्वो। तरः कृतम् । यत् तिरः करोति ।। __भाषार्थ:-अन्तद्धि =छिपने अर्थ में तिरः शब्द को [कृञि ] कृञ धातु के योग में [विभाषा] विकल्प से गति और निपात संज्ञा होती है ।। यहाँ तथा अगले सूत्रों में गति संज्ञा का ही विकल्प समझना चाहिये, निपात संज्ञा का नहीं ॥ - यहाँ से ‘विभाषा’ की अनुवृत्ति ११४१७५ तक, तथा ‘कृजि’ को अनुवृत्ति ॥४॥ ७८ तक जायेगी। उपाजेऽन्वाजे ॥१४॥७२॥ पुर उपाजेऽन्वाजे विभक्तिप्रतिरूपको निपातौ ॥ अनु०-चिभाषा कृत्रि, गतिः, क्रियायोगे, निपाताः ॥ अर्थः-उपाजे अन्वाजे इत्येतो शब्दौ कृओ योगे विभाषा गतिसंज्ञको भवतः, निपातसंज्ञको च ॥ उदा०-उपाजेकृत्य, उपाजे कृत्वा । अन्वाजेकृत्य, अन्वाजे कृत्वा ॥ भाषार्थ:- [ उपाजेऽन्वाजे ] उपाजे तथा अन्वाजे शब्दों की कृञ् धातु के योग में विकल्प से गति और निपात संज्ञा होती है ॥ उदा.-उपाजेकृत्य (मिर्बल की सहायता करके), उपाजे कृत्वा । अन्वाजेकृत्य (निर्बल की सहायता करके), अन्वाजे कृत्वा । पूर्ववत् गति संज्ञा न होने से समास न होकर क्त्वा को ल्यप् नहीं हुआ है ।। पाद: ] प्रथमाऽध्यायः १३७ साक्षातप्रभृतीनि च ॥१४॥७३॥ साक्षात्प्रभृतीनि १॥३॥ च प्रा. स.-साक्षात प्रभृति येषां तानि साक्षात्. प्रभृतीनि, बहुव्रीहिः । अनु -विभाषा कृञि, गतिः, क्रियायोगे निपाताः ।। अर्थः . साक्षात प्रभृतीनि शब्दरूपाणि कृमो योगे विभाषा गतिसंज्ञकानि निपातसंज्ञकानि च भवन्ति ।। उदा० –साक्षात्कृत्य साक्षात् कृत्वा । मिथ्याकृत्य, मिथ्या कृत्वा ।। भाषार्थ:- [ साक्षात्प्रभृतीनि ] साक्षात् इत्यादि शब्दों की [च] भी कृत धातु के योग में विकल्प से गति और निपात संज्ञा होती है ।। उदा० साक्षातकृत्य (अप्रत्यक्ष को प्रत्यक्ष करके), साक्षात् कृत्वा । मिथ्या कृत्य (शुद्ध को अशुद्ध बोलकर), मिथ्या कृत्वा ॥ सर्वत्र जद गति संज्ञा नहीं होगी, तब समास न होने से क्त्वा को ल्यप् नहीं होगा। तथा परि० ११४७१ के समान ही स्वर का भेद हो जायेगा। नल अनत्याधान उरसिमनसी ॥११४१७४।। Pe अनत्याधाने ७१।। उरसिमनसी १।२।। स०-अनत्याधानमित्यत्र नत्र तत्पुरुषः । उरसि च मनसि चेति उरसि मनसी, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अन –विभाषा कृत्रि गतिः, क्रियायोगे, निपाता: ।। अर्थः-अत्याधानमुपश्लेषणं, तदभावे -अनुलेपणे उरसिमनसी शब्दौ कृतो योग विभाषा गतिसंजको निपातसंज्ञकौ च भवतः ।। उरसि मनापि शब्दौ विभक्तिप्रतिरूपसौ निपातौ ।। उदा०-उरसिकृत्य, उरमि कृत्वा । मनसिकृत्य, मनसि कृत्वा ।। भाषार्थ:-अनत्याधाने] अनयाधान अर्थात चिपकाके न रखने विषय में [उरसिमनमी | उरसि और मनसि शब्दों की कृञ् धातु के योग में विकल्प से गति और निपात संज्ञा होती है ।। उरति मनसि शब्द विभक्ति-प्रतिरूपक निपात हैं। उदा० - उरसिकृत्य (अन्तःकरण में बिठाकर), उरसि कृत्वा । मनसिकृत्य (मन में निश्चय करके), मनसि कृत्वा ॥ यहाँ से ‘अनत्याधाने’ को अनुवृत्ति १।४।७५ तक जाती है । मध्येपदेनिवचने च ।।१।४।७५।। मध्ये. पदे, निवचने लुप्तप्रथमान्तनिर्देश: ॥ च अ०॥ अनु० —अनत्याधाने, विभाषा कृषि, गतिः, क्रियायोगे, निपाताः ।। अर्थः-मध्ये, पदे, निवचने इत्येते शब्दा: कुलो योगे विभाषा गतिसंज्ञका निपात संज्ञकाश्च भवन्ति अनत्याधाने ॥ मध्ये पद इन हामील -op १३९ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः विभक्तिप्रतिरूपको निपातौ । निवचनं वचनाभावः, अर्थाभावेऽव्ययीभावसमासः (२॥ ११६) । निपातनाद एकारान्तत्वं भवति निवचने इति ॥ उदा.-मध्येकृत्य, मध्ये कृत्वा । पदेकृत्य, पदे कृत्वा । निवचनेकृत्य, निवचने कृत्वा ॥ श्रीति भाषार्थ:-[मध्येपदेनिवचने] मध्ये पदे निवचने शब्दों की [च] भी कृञ् के योग में गति और निपात संज्ञा विकल्प से होती है ॥ 6 उदा०–मध्ये कृत्य (बीच में लेकर),मध्ये कृत्वा । पदेकृत्य (पद में गिनकर), पदे कृत्वा । निवचनेकृत्य (वाणी को संयम में करके), निवचने कृत्वा ॥ छ । नित्यं हस्ते पाणावुपयमने ॥११४७६॥ नित्यं १।१ ॥ हस्ते पाणी विभक्तिप्रतिरूपको निपातौ ।। उपयमने ७।१॥ अनु० कृमि, गति:, क्रियायोगे, निपाताः ॥ अर्थः-उपयमने हस्ते पाणौ शब्दौ कृत्रो योगे नित्यं गतिसंज्ञको निपातसंज्ञको च भवतः ॥ उदा०-हस्तेकृत्य । पाणीकृत्य । भाषार्थ:- [हस्ते पाणौ] हस्ते तथा पाणौ शब्द [उपयमने] उपयमन अर्थात् विवाह-विषय में हों, तो [नित्यम् ] नित्य ही उनकी कृञ् के योग में गति और निपात संज्ञा होती है ॥ उदा-हस्तेकृत्य (विवाह करके) । पाणौकृत्य (विवाह करके) ॥ यहाँ से ‘नित्यम्’ को अनुवृत्ति १।१७८ तक जाती है । प्राध्वं बन्धने ॥१४।७७॥ प्राध्वम् अ० ॥ बन्धने ७।१॥ अनु–नित्यं ,कृषि,गतिः, क्रियायोगे, निपाता: ॥ अर्थ:–प्राध्वम् अव्ययम् प्रानुकूल्येऽर्थे वर्तते । तदानुकूल्यं यदि बन्धनहेतुकं भवति, तदा प्राध्वं शब्दस्य कृनो योगे नित्यं गतिसंज्ञा निपातसंज्ञा च भवति ॥ उदा० प्राध्वंकृत्य ॥ भाषार्थः-[प्राध्वम् ] प्राध्वं यह अव्यय शब्द प्रानुकूल्य अर्थ में है । सो इस शब्द की [बन्धने ] बन्धनविषयक अनुकूलता अर्थ में कृष के योग में नित्य गति और निपात संज्ञा होती है । उदा०–प्राध्वंकृत्य ( बन्धन के निमित्त से अनुकूलता करके ) ॥ यात जीविकोपनिषदावीपम्ये ॥१।४७८॥ शिव जीवकोपनिषदौ १२२।। प्रौपम्ये ७।१।। स०-जीविको. इत्यत्रेतरेतरयोगद्वन्द्वः॥ अनु०-नित्यं, कृषि, गति:, क्रियायोगे, निपाता: ।। अर्थः-जीविका उपनिषद् इत्येतो शब्दौ औपम्ये विषये कृमो योगे नित्यं गतिसंज्ञको निपातसंज्ञको च भवतः ॥ उदा०-जीविकाकृत्य । उपनिषत्कृत्य ।। पाद:] प्रथमोऽध्यायः १३६ भाषार्थ:-[जीविकोपनिषदौ] जीविका और उपनिषद् शब्दों को [ौपम्ये ] उपमा के विषय में कृञ् के योग में नित्य गति और निपात संज्ञा होती है।। उदा० जीविकाकृत्य (जीविका के समान करके) । उपनिषत्कृत्य (रहस्य के समान करके)॥ ते प्राग्धातोः॥१४॥७९॥ कि __ ते १३॥ प्राग् अ०॥ धातोः ५३१॥ अर्णः-ते गत्युपसर्गसंज्ञकाः धातोः प्राम प्रयोक्तव्याः । तथा च पूर्ववैवोदाहृताः ॥ महान शासकी। भाषार्थ:-[ते] वे गति और उपसर्गसंज्ञक शब्द [धातोः] धातु से [प्राक] पहले होते हैं । अर्थात् धातु से पीछे वा मध्य में प्रयुक्त नहीं होंगे, पूर्व ही प्रयुक्त होंगे । जैसा कि सारे सूत्रों के उदाहरणों में गति तथा उपसर्गों को धातु से पहले ही लाये हैं। यहाँ से ‘ते धातो:’ की अनुवत्ति १।४।८१ तक जायेगी। छन्दसि परेऽपि ॥१।४।८।। छन्दसि ७१॥ परे ११३॥ अपि अ०॥ अनु०-ते, धातोः ॥ अर्थ:- छन्दसि विषये ते गत्युपसर्गसंज्ञका: धातो: परेऽपि भवन्ति, अपि शब्दात् प्राक् च ॥ उदा० याति नि हस्तिना। नियाति हस्तिना । हन्ति नि मुष्टिना । निहन्ति मुष्टिना ॥ भाषार्थ:-[छन्दसि ] वेदविषय में वे गति-उपसर्गसंज्ञक शब्द धातु से [परे] परे तथा पूर्व में [अपि] भी पाते हैं ।। ‘अपि’ शब्द से पूर्व भी ले लिया है। जैसा कि उदाहरणों में ‘नि’ उपसर्ग याति तथा तथा हन्ति से परे तथा पूर्व भी प्रयुक्त हुआ है ॥
  • यहाँ से ‘छन्दसि’ की अनुवत्ति ११४१५१ तक जायेगी FIR FER व्यवहिताश्च ॥११४८१॥ कयो व्यवहिताः ११३॥ च अ०॥ अनु०-छन्दसि, ते, धातोः ॥ अर्थ:-ते गत्युप सर्गसंज्ञकाश्छन्दसि विषये व्यवहिताश्च दृश्यन्ते ॥ उदा०-मा मन्द्र रिन्द्र हरिभिर्याहि मयूररोमभिः (ऋ० ३१४५३१) । प्रायाहि (ऋ० ३।४३।२)॥आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु० (ऋ० १८६१) ॥ भाषार्थः-वे गति और उपसर्गसंज्ञक शब्द वेद में [व्यवहिता:] व्यवधान से [च] भी देखे जाते हैं ।। जैसा कि ऊपर उदाहरणों में प्राङ उपसर्ग याहि तथा यन्तु से व्यवधान होने पर भी हुआ है, तथा अव्यवहित होने पर भी ‘मायाहि ऐसा वेद में होता है। अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः गिनिपातान्तर्गतकर्मप्रवचनीय-संज्ञा-प्रकरणमा लिन If अवनि कर्मप्रवचनीयाः ॥१४८२॥ नानक) अनाजोकि कर्मप्रवचनीयाः ११३॥ अर्थ:–इत ऊर्ध्वं कर्मप्रवचनीयसंज्ञा भवन्ति, इत्यधिकारी वेदितव्यः । विभाषा कृजि (१।४।६७) इति यावत् ॥ तत्रैवोदाहरिष्यामः ॥ भाषार्थ:- [कर्मप्रवचनीया:] कर्मप्रवचनीया: यह सूत्र संज्ञा वा अधिकार दोनों हैं । इसका अधिकार विभाषा कृत्रि (१।४।६७) तक जायेगा । सो वहां तक के सूत्रों में यह कर्मप्रवचनीय संज्ञा करता जायेगा । कम भार अनुलक्षणे ॥११४।८३॥ भीम अनुः १११॥ लक्षणे ७।१।। अनु०-कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थ:- अनु शब्द: कर्मप्रवचनीयसंजको निपातसंज्ञकश्च भति, लक्षणे द्योत्ये ॥ उदा०-शाकल्यम्य संहितामनुप्रातर्षत् । अगस्त्य मन्वसिञ्चन् प्रजाः ॥ भाषार्थ:-[ अनुः ] अनु शब्द को [लक्षणे] लक्षण द्योतित हो रहा हो, तो कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा हो जाती है ।। उदा.-शाकल्यस्य सहितामनुप्रावर्षत् ( शाकल संहिता के समाप्त होते ही वर्षा हुई ) । अगस्त्यमन्वसिञ्चन् प्रजाः (अगस्त्य नक्षत्र के उदय होते ही वर्षा हुई )॥ कर्मप्रवत्तनीय संज्ञा होने से ‘संहिता’ और अगस्त्य’ में यहाँ कर्मप्रवचनीययुक्त द्वितीया (२।३।८) से द्वितीया विभक्ति हो गई । एवं उपसर्ग तथा गति संज्ञा का भी कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से बाघ हो गया, तो अन्वसिञ्चन में उपसर्गात सुनोतिसुवति० (८।३.६५) से उपसर्ग से उत्तर न होने के कारण षत्व नहीं हुभा ॥ निपाता: का अधिकार होने से यहाँ सर्वत्र निपात संज्ञा का भी समावेश होता जा रहा हैं। सो पूर्व वत् अव्यय संज्ञा होकर सु का लक् हो जायेगा । उदाहरण में संहिता की समाप्ति वर्षा को लक्षित करती है ॥ यहाँ से ‘अनु:’ की अनवत्ति ११४८५ तक जायेगी ।T ERRORE तृतीयार्थे ॥११४८४।। तृतीयार्थे ७१॥ तृतीयायाः अर्थः तृतीयार्थः, तस्मिन्, षष्ठीतत्पुरुषः । अनु:–अनुः, कर्मप्रवचनीयाः, निपाता: ॥ अर्थ:-तृतीयार्थे द्योत्ये अनुशब्द: कर्म प्रवचनीयसंज्ञको निगतसंज्ञकश्च भवति ।। उदा०-नदीमन्ववसिता सेना ॥ पादः] प्रथमोऽध्यायः भाषार्थ:- [तृतीयार्थे ] तृतीयार्थ द्योतित हो रहा हो, तो अनु शब्द को कर्म प्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है । उदा०–नदीमन्ववसिता सेना (नदी के साथ-साथ सेना बस रही है ) ॥ कर्म प्रवचनीय संज्ञा होने से नदी में पूर्ववत् द्वितीया विभक्ति हो गई है। हीने ॥१॥४८॥ हीने ७।१।। अनु०-अनुः, कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः॥ अर्थः–हीने द्योत्येऽन: कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०-अनुशाकटायन वैयाकरणा:। अन्वर्जुनं योद्धारः ॥ भाषार्थ: – [हीने] हीन अर्थात् न्यून द्योतित होने पर अनु शब्द को कर्मप्रव चनीय और निपात संज्ञा होती है ।। उदा०-अनुशाकटायन वैयाकरणाः (सब वैयाकरण शाकटायन से न्यून थे )। अन्वर्जनं योद्धार: (सब योद्धा अर्जुन से न्यून थे)। पूर्ववत् यहां भी द्वितीया विभक्ति हो जाती है । यहां से ‘हीने’ की अनुवृत्ति ११४१८६ तक जायेगी। काली निक उपोऽधिके च ॥१४॥८६॥ उपः शशा अधिके ७।११ च अ० ॥ अन-हीने, कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थः-उपशब्दोऽधिके हीने च द्योत्ये कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०-उपखार्यां द्रोण: । उपनिष्के कार्षापणम् । होने–उपशाकटायनं वैयाकरणाः॥ भाषार्थ:- [उपः] उपशब्द [अधिके ] अधिक [च] तथा हीन अर्थ द्योतित होने पर कर्मप्रवचनीय और निपातसंज्ञक होता है ॥
  • उदा०-उपखार्या द्रोणः (खारी से अधिक द्रोण, अर्थात् पूरी एक खारी है,तथा उसमें एक द्रोण और अधिक है) । उपनिष्के कार्षापणम् (कार्षापण से अधिक निष्क, अर्थात् पूरा कार्षापण है, तथा उससे अधिक एक निष्क भी है)। हीन में-उपशाकटा यनं वैयाकरणाः (शाकटायन से सब वैयाकरण छोटे हैं) ॥ ___कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से उपखायाँ तथा उपनिष्के में यस्मादधिकं यस्य चेश्वर वचनं तत्र सप्तमी (२।३।६) से सप्तमी विभक्ति हुई है। शेष में पूर्ववत् द्वितीया हो गई॥ पे ट अपपरी वर्जने ॥१॥४॥८७॥ अपपरी १॥२॥ वर्जने ७॥१॥ स०- अपपरी इत्यत्रेत रेतरंयोगद्वन्द्वः ॥ अनु० १४२ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थ: कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थः-अपपरी शब्दौ वर्जने द्योत्ये कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञको च भवतः ॥ उदा०-अपत्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः । परित्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः॥ भाषार्थ:- [वर्जने] वर्जन अर्थात् छोड़ना अर्थ द्योतित होने पर [अपपरी] अप परि शब्दों की कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है । उदा०-अपत्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः (त्रिगत देश को छोड़कर वर्षा हुई) । परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः । कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से त्रिगर्तेभ्यः में पञ्चमी विभक्ति पञ्चम्यपापरिभिः (२।३।१०) से हो गई है । परेर्वर्जने (८।११५) से परि का द्विवचन कहा गया है । परन्तु वार्तिक से उसका विकल्प हो जाता है, अतः यहां द्विव चन नहीं दिखाया गया । प्राङ् मर्यादावचने ॥१४॥८८।। 5 प्राङ्ग ११॥ मर्यादावचने ७॥१॥ स०- मर्यादाया वचनं मर्यादावचनं, तस्मिन, षष्ठीतत्पुरुषः ।। अन-कर्मप्रवचनीयाः, निपाता: ॥ अर्थः-मर्यादावचने प्राङ् कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०—मर्यादायाम–या पाटलिपुत्राद वृष्टो देवः । अभिविधौ-या कुमारेभ्यो यशः पाणिनेः । प्रा मथुराया:, पा साङ्का श्यादित्यादीनि ।। भाषार्थ:- [आङ्] प्राङ को [ मर्यादावचने] मर्यादा और अभिविधि अर्थ में कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है ॥ सूत्र में वचन ग्रहण करने से ‘अभिविधि’ अर्थ भी यहां निकल पाता है। ‘मर्यादा किसी अवधि को कहते है । अभिविधि भी मर्यादा ही होती है । उसमें अन्तर इतना है कि जहां से किसी बात की अवधि बांधो जाय, उसको लेकर अभिविधि होती है । तथा मर्यादा उस अवधि से पूर्व-पूर्व तक समझी जाती है । जैसे कि-या पाटलिपुत्रात् वृष्टो देवः, इस उदाहरण में मर्यादा है । सो इसका अर्थ होगा पाटलिपुत्र से (अवधि से ) पूर्व पूर्व वर्षा हुई । यदि यह उदाहरण अभिविधि में होगा, तो इसका अर्थ होगा-पाटलिपुत्र को लेकर, अर्थात् पाटलिपुत्र में भी वर्षा हुई । इसी प्रकार अभिविधि में ‘पा कुमारेभ्यो यशः पाणिनेः’ का अर्थ है बच्चे-बच्चे तक पाणिनि जी का यश है ॥ TAf कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से इसके योग में पाटलिपुत्र इत्यादि शब्दों में ‘पञ्चम्य पापरिभिः’ (२।३।१०) से पञ्चमी विभक्ति पूर्ववत् हुई है । प्राङ् मर्यादाभिविध्यो: (२।१।१२) से यहां पक्ष में समास भी हो जाता है । सो समास होकर प्रापाटलिपुत्रम्, प्राकुमारम् इत्यादि रूप भी बनेंगे। प्रथमोऽध्यायः प्रति,परि । अनु १४३ पादः] लक्षणेत्त्थम्भूताख्यानभागवीप्सामु प्रतिपर्यनवः ॥१४॥८६ लक्षणेत्त्थवीप्सासु ७।३॥ प्रतिपर्यनवः ११३॥ स०-कञ्चित् प्रकारं प्राप्त इत्थंभूतः, इत्थंभूतस्य आख्यानम् इत्यंभूताख्यानम्, लक्षणञ्च इत्थम्भताख्यानञ्च भागश्च वीप्सा च लक्षणेत्त्थम्भूताख्यानभागवीप्साः, तासु, इतरेतरयोगद्वन्द्वः । प्रति पर्यनवः इत्यत्रापि इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-कर्मप्रवचनीयाः निपाताः ॥ अर्थः प्रति परि अनु इत्येते शब्दा: लक्षण इत्थम्भूताख्यान भाग वीप्सा इत्येतेष्वर्थेष विषयभूतेष कर्मप्रवचनीयसंज्ञका: निपातसंज्ञकाश्च भवन्ति ॥ उदा०-लक्षणे-वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् । वृक्षं परि विद्योतते । इत्थम्भूताख्याने–साधुर्देवदत्तो मातरं प्रति, मातरं परि,मातरम अनु । भागे-यदत्र मां प्रति स्यात् । यदत्र मां परि स्यात् । यदत्र माम् अनु स्यात् । वीप्सा-वृक्ष-वृक्षं प्रति सिञ्चति । वृक्ष-वृक्षं परि सिञ्चति । वृक्षम्-वृक्षम् अनु सिञ्चति ।। भाषार्थ:-[प्रतिपयंनव:] प्रति परि अनु इनकी [ लक्षणे “प्सासु] लक्षण, इत्यम्भूताख्यान (अर्थात् वह इस प्रकार का है, ऐसा कहने में), भाग और वीप्सा इन अर्थों के द्योतित होने पर कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है ।। वीप्ता व्याप्ति को कहते हैं। उदा०-लक्षण में वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् (वृक्ष पर बिजली चमकती है)। वृक्षं परि विद्योतते, वृक्षमनु विद्योतते । इत्थम्भूताख्यान में-साघुर्देवदत्तो मातरं प्रति (देवदत्त माता के प्रति अच्छा व्यवहार करता है) । मातरं परि, मातरम् अनु । भाग में-यदत्र मां प्रति स्यात् (यहां जो मेरा भाग हो) । यदत्र मा परि स्यात्, यदत्र माम् अनु स्यात् । वीप्सा-वृक्ष-वृक्षं प्रति सिञ्चति (प्रत्येक वृक्ष को सींचता है)। वृक्ष-वृक्षं परि सिञ्चति, वृक्षम-वृक्षम् अनु सिञ्चति ।। कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से उपसर्ग संज्ञा का बाप हो गया, तो स्यात् में उपसर्ग० (८॥३॥८७) से,एवं सिञ्चति में उपसर्गात सुनोति ( ८।३।६५ ) से षत्व नहीं हुआ है । पूर्ववत् यहां भी द्वितीया हो जायेगी । वीप्सा अर्थ में वृक्ष’ को द्वित्व नित्यवीप्सयोः (८१४ ) से हो जाता है ॥ प्रदान यहाँ से ‘लक्षणेत्त्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु’ को अनुवृत्ति ११४६० तक जायेगी। अभिरभागे ॥१॥४॥१०॥ न अभिः १११॥ अभागे ७॥१॥ स०-प्रभाग इत्यत्र नञ्तत्पुरुषः॥ अनु० लक्षणेत्त्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु, कर्मप्रवचनीया:, निपाताः ॥ अर्थः-भागजितेष लक्षणेत्त्थम्भूताख्यानभागवीप्सास्वर्थेष्वभिः कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति॥ १४४
  • अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थ उदा०-लक्षणे-वृक्षमभि विद्योतते विद्युत । इत्थम्भूताख्यान-साधर्देवदत्तो मातरमभि । बीप्सायाम –वृक्ष-वृक्षमभि सिञ्चति ॥ _भाषार्थ:- लक्षणादि अर्थों के द्योतित होने पर[अभिः] अभि शब्द की कर्मप्रवच नीय और निपात संज्ञा होती है [अभागे ] भाग अर्थ को छोड़कर ।। लक्षणादि अर्थों को कहने में भाग अर्थ में भी कर्मप्रवचनीय संज्ञा प्राप्त थी । सो ‘अभागे’ इस पद ने निषेध कर दिया ।। उदा०–लक्षण में –वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् (वृक्ष पर बिजली चमकती है)। इत्थम्भूताख्यान में-साधुदेवदत्तो मातरमभि (देवदत्त माता से अच्छा व्यवहार करता है)। वीप्सा में-बृक्ष-वृक्षमभि सिञ्चति (प्रत्येक वृक्ष को सींचता है)। पूर्ववत् षत्व-निषेध, तथा द्वितीया विभक्ति कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से हो गई ।। प्रतिः प्रतिनिधिप्रतिदानयोः ॥१।४।६१॥ प्रति: १११॥ प्रतिनिधिप्रतिदानयोः ७।२॥ स०-प्रतिनिधिश्च प्रतिदानञ्च प्रतिनिधिप्रतिदाने, तयोः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०-कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थ:-प्रतिशब्द: प्रतिनिधिप्रतिदानविषये कर्मप्रवचनीयसंज्ञो निपातसंज्ञश्च भवति ।। उदा.-अभिमन्युरर्जुनत: प्रति । माषान विलेभ्य: प्रति यच्छति ॥ न भाषार्थ:-[प्रति:] प्रति शब्द की [प्रति ….. दानयोः] प्रतिनिधि और प्रति दान विषय में कर्मप्रवचनीय और निपात सज्ञा होती है ।। । साई. उदा.- अभिमन्युरर्ज नतः प्रति (अभिमन्यु अर्ज न का प्रतिनिधि है) । माषान् तिलेभ्यः प्रतियच्छति (तिलों के बदले उड़द देता है) ॥ यहां कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से प्रतिनिधिप्रनिदाने च यस्मात् (२।३।११) से ‘तिलेभ्यः’ तथा ‘अर्ज नतः’ में पञ्चमी विभक्ति हो गई है। अर्जुनतः में प्रतियोगे पञ्चम्यास्तसिः (५।४।४४) से नसि प्रत्यय हुआ है । अर्जुन तसि= अजून तस - अर्जुनतः बना ॥ अधिपरी अनर्थको ॥१।४।१२।। अधिपरि १॥२॥ अनर्थको १॥२॥ स०-अधिश्च परिश्चेति अधिपरी, इतरेतर योगद्वन्द्वः । न विद्यते अर्थो ययोस्तावनर्थको, बहुव्रीहिः ॥ अनु०-कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थः-अनर्थान्तरवाचिनौ प्रधिपरिशब्दौ कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपात संज्ञको च भवतः ॥ उदा०-कुतोऽध्यागच्छति । कुतः पर्यागच्छति ।। भाषार्थ:-[अधिपरी] अधि परि शब्द यदि [अनर्थको] अनर्थक अर्थात् अन्य अर्थ के द्योतक न हों, तो उनकी कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है। उदाहरण में ‘पागच्छति’ का जो अर्थ है, वही ‘अध्यागच्छति’ तथा ‘पर्यागच्छति का पादः] प्रथमोऽध्यायः न भी है । अतः अधि परि अनर्थक हैं, सो कर्मप्रवचनीय संज्ञा हो गई है। कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से गति तथा उपसर्ग संज्ञा का बाध हो गया । अतः गतिर्गतौ (८।१।७०) से अधि परि का निघात नहीं हुआ। सुः पूजायाम् ॥१।४।६३॥ मासुः १११॥ पूजायाम ७॥१॥ अनु॰—कर्मप्रवचनीयाः, निपाता: ।। अर्थः सुशब्दः पूजायामर्थे कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा–सुसिक्तं भवता । सुस्तुतं भवता ॥ __ भाषार्थ:-[सु:]सु शब्द को [पूजायाम् ] पूजा अर्थ में कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है । उदा.-सुसिक्तं भवता (आपने बहुत अच्छा सींचा) । सुस्तुतं भवता (आपने अच्छी स्तुति की) । कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से उपसर्ग संज्ञा का बाध हो गया, तो उपसर्गात सुनोति० (८।३।६५) से षत्व नहीं हुआ। Fire यहाँ से ‘पूजायाम’ को अनुवृत्ति १।४।६४ तक जाती है | PREM अतिरतिक्रमणे च ॥१॥४॥६४॥ गलिश) अतिः १११॥ अतिक्रमणे ७१।। च अ०॥ अनु०-पूजायाम, कर्मप्रवचनीया:, निपाताः ॥ अथः-प्रतिशब्द: कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति अति क्रमणेऽर्थे, चकारात पूजायामपि ॥ उदा०-अतिसिक्तमेव भवता । प्रतिस्तुतमेव भवता। पूजा याम् - अतिसिक्तं भवता । अतिस्तुतं भवता ।। काक की या
  • भाषार्थ:- [अतिः] अति शब्द को [अतिक्रमणे] अतिक्रमण = उल्लङ्घन [च] और पूजा अर्थ में कर्मप्रवचनीय तथा निपात संज्ञा होती है ॥ णका __ उदा० - प्रतिसिक्तमेव भवता (आपने अधिक ही सींच दिया) । प्रतिस्तुतमेव भवता (आपने बहुत ही स्तुति की) । पूजा में-प्रतिसिक्तं भवता (आपने अच्छा सींचा) । प्रतिस्तुतं भवता ( प्रापने सम्यक स्तुति को ) ॥ पूर्ववत् षत्व न होना ही कर्मप्रवचनीय संज्ञा का फल हैं ॥ अपिः पदार्थसम्भावनान्ववसर्गगर्दासमुच्चयेषु ॥१॥४॥६५॥गी अपि: १।१।। पदार्थ….. समुच्चयेषु ७।३।। स०-पदार्थसंभा० इत्यत्रेतरेतर योगद्वन्द्वः ॥ अनु०-कर्मप्रवचनीयाः, निपाता: ॥ अर्थः-अपिशब्द: पदार्थ सम्भा वन अन्ववसर्ग गर्दा समुच्चय इत्येतेष्वर्थेषु कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ उदा०—पदार्थे–मधुनोऽपि स्यात । सर्पिषोऽपि स्यात् । सम्भावने-अपि अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [चतुर्थः सिञ्चेत् मूलकसहस्रम् । अपि स्तुयात् राजानम् । अन्ववसर्गे-अपि सिञ्च, अपि स्तुहि । गर्हायाम्-धिग् जाल्मं देवदत्तम्, अपि सिञ्चेत् पलाण्डम् । समुच्चये-अपि सिञ्च, अपि स्तुहि ॥ भाषार्थ:- [अपि:] अपि शब्द को [पदार्थ ….. येषु] पदार्थ (=प्रप्रयुक्त पद का अर्थ), सम्भावन, अन्ववसर्ग (=कामचार=करे या न करे), गर्हा=निन्दा तथा समुच्चय इन अर्थों में कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है ॥ उदा०-पदार्थ में-मधुनोऽपि स्यात् (थोडासा शहद भी चाहिये) । सर्पिषो ऽपि स्यात् (थोड़ासा घी भी चाहिये) । सम्भावन में – अपि सिञ्चेत् मूलकसहस्रम् (सम्भव है यह हजार मूली तक सींच दे) । अपि स्तुयात् राजानम् (शायद यह राजा को भी स्तुति करे) । अन्ववसर्ग में-अपि सिञ्च, अपि स्तुहि (चाहे सींच, चाहे स्तुति कर) । गर्दा मेंधिग्जाल्मं देवदत्तम, अपि सिञ्चेत् पलाण्डुम् (धिक्कार है देवदत्त को, जो प्याज को भी सींचता है)। समुच्चय में-अपि सिञ्च, अपि स्तुहि (सींच भी, और स्तुति भी कर) ॥ कर्मप्रवचनीय संज्ञा होने से पूर्ववत् षत्व नहीं होता ॥ अधिरीश्वरे ॥१॥४॥६६॥ IFE अधि: १।१॥ ईश्वरे ७॥१॥ अनु०-कर्मप्रवचनीयाः, निपाताः ॥ अर्थः अधिशब्द ईश्वरेऽर्थो कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति ॥ स्वस्वामिसम्बन्धे ईश्वरशब्दः ।। उदा० =अघि देवदत्ते पञ्चालाः । अधि पञ्चालेषु देवदत्तः॥ भाषार्थ:-[अधि:] अघि शब्द की [ईश्वरे] ईश्वर स्वस्वामि-सम्बन्ध अर्थ में कर्मप्रवचनीय और निपात संज्ञा होती है। wwwsaina उदा०-अधि देववत्ते पञ्चाला: (पञ्चाल देवदत्त के प्राधीन हैं)। अधि पञ्चालेषु देवदत्तः (पञ्चालों का देववत्त स्वामी है) । ईश्वर शब्द स्व-स्वामी सम्ब धवाची है । सो स्वामी व स्व दोनों में यस्मादधिकं यस्य० (२।३।६) से सप्तमी विभक्ति हो गई है। यहां से ‘अधि:’ को अनुवृत्ति १।४।९७ तक जाती है। और _ विभाषा कृषि ॥१४॥६॥ विभाषा ११॥ कृषि ७१॥ अन-अधिः, कर्मप्रवचनीया:, निपाता:॥ अर्थः-अधिशब्द: कृत्रि परतो विभाषा कर्मप्रवचनीयसंज्ञको निपातसंज्ञकश्च भवति । उदा०-यदत्र मामाधिकरिष्यति । पक्षे-यदत्र माम् अधि करिष्यति ॥ पादः ] प्रथमोऽध्यायः १४७ भाषार्थ:-अघि शब्द को [कृत्रि] कृञ् के परे [विभाषा] विकल्प से कर्मप्रव चनीय और निपात संज्ञा होती है । [ल-प्रकरणम् ] ल: परस्मैपदम् ॥११४६८।। ल: ६॥१॥ परस्मैपदम् ॥१॥ अर्थः- लादेशाः परस्मैपदसंज्ञका भवन्ति ॥ उदा०-तिप्, तस्, झि । सिप्, थस्, थ । मिप्, वस्, मस् । शतृ, क्वसु ॥पात भाषार्थ:-[लः] लादेश [परस्मैपदम्] परस्मैपदसंज्ञक होते हैं। सूत्र में ‘लः’ पद में प्रादेश की अपेक्षा से षष्ठी है। सो लस्य (३।४७७) से लकारों के स्थान में जो तिप्तस्झि० (३।४७८) सूत्र से आदेश होते हैं,वे लिये गये हैं। लटः शतृशानचा व० (३।२।१२४) से लट् के स्थान में जो शतृ शानच होते हैं, वे भी लादेश हैं । सो शानच की तो आये प्रात्मनेपद संज्ञा करेंगे, शतृ की यहाँ परस्मैपद संज्ञा हो गई है । क्वसुश्च (३।२।१०७) से लिट् के स्थान में क्वसु प्रादेश हुआ है, सो वह भी लादेश है, अतः परस्मैपदसंज्ञक हो गया। परस्मैपद संज्ञा होने से यह प्रत्यय परस्मैपदी धातुनों से ही होंगे। तङानावात्मनेपदम् ॥१।४।१६।। को तङानौ १॥२॥ आत्मनेपदम् ११॥ स०-तङ् च पानश्च तङानी, इतरेतरयोग द्वन्द्वः॥ अर्थः-तङानो आत्मनेपदसंज्ञको भवतः॥पूर्वेण सूत्रेण परस्मैपदसंज्ञायां प्राप्ताया मात्मनेपदं विधीयते ॥ उदा०-त, आताम्, म । थास, प्राथाम, ध्वम् । इट, वहि, महिङ् । प्रानः=शानच, कानच ।। लिली भाषार्थ:-[तङानौ] तङ और पान [आत्मनेपदम्] प्रात्मनेपदसंज्ञक होते हैं ॥ तक से ‘त’ से लेकर महिङ के कारपर्यन्त प्रत्याहार का ग्रहण है । तथा प्रान से शानच् कानच का । पूर्वसूत्र से लादेशों को परस्मैपद कहा था, यह उसका अप वादसूत्र है । अर्थात् लादेशों में तङ तथा मान प्रात्मनेपदसंज्ञक होते हैं । तो शेष बचे लादेश पूर्वसूत्र से परस्मैपद हो गये। तिस्त्रीणि त्रीणि प्रथममध्यमोत्तमाः ।।१।४।१०।। मी माती [F तिङ: ६।१॥ त्रीणि १॥३॥ त्रीणि १॥३॥ प्रथममध्यमोत्तमाः ॥३॥ स. प्रथमश्च मध्यमश्च उत्तमश्च प्रथममध्यमोत्तमाः, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अर्थः तिङः अष्टादश प्रत्यया: त्रीणि त्रीणि यथाक्रमं प्रथममध्यमोत्तमसंज्ञका भवन्ति ।। उदा०-तिप, तस्, झि इति प्रथमः पुरुषः । सिप, थस्, थ इति मध्यमः । मिप्, वस्, मस् इति उत्तमः । तथैवात्मनेपदेषु ॥ १४८ अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती चतुर्थः] भाषार्थः- [तिः] तिङ =१८ प्रत्ययों के [त्रीणि त्रीणि ] तीन-तीन के जुट अर्थात् त्रिक क्रम से [प्रथम माः] प्रथम मध्यम और उत्तम संज्ञक होते हैं ।। यहाँ से ‘तिङस्त्रीणि त्रीणि’ की अनुवृत्ति २४।१०३ तक जाती है। तान्येकवचनद्विवचनबहुवचनान्येकशः ॥१।४।१०१॥ तानि १॥३॥ एक…..“नानि १॥३॥ एकश: अ० ॥ स०–एकवचनं च द्विवचनं च बहुवचनं चेति एकवचन द्विवचनबहुवचनानि, इतरेतरयोगद्वन्द्वः ॥ अनु०–तिङः त्रीणि त्रीणि ॥ अर्थः-तानि तिङस्त्रीणि त्रीणि एकश: एककं पदं क्रमेण एक वचनद्विवचनबहुवचन-संज्ञकानि भवन्ति ॥ उदा०—तिप् (एकवचनम् ), तस् (द्वि वचनम् ), झि (बहुवचनम् ) । एवमग्रेऽपि ॥ 11 भाषार्थ:-[तानि] उन तिङों के तीन तीन (=त्रिक) को [एकशः] एक-एक करके क्रम से [एक…“चनानि] एकवचन द्विवचन और बहुवचन संज्ञा होती है ।। यहाँ से ‘एकवचन द्विवचनबहुवचनान्येकशः’ को अनुवृत्ति १।४।१०२ तक जाती है। ३195 सुपः ॥११४।१०२॥ कि - सुपः ६।१॥ अनु०-एकवचनद्विवचनबहुवचनान्येकश:, त्रीणि त्रीणि ॥ अर्थः – सुपश्च त्रीणि-त्रीणि एकश:=क्रमेण एकवचनद्विवचनबहुवचनसंज्ञकानि भवन्ति ।। उदा०-सु (एकवचनम् ), प्री (द्विवचनम्), जस् (बहुचनम् ) । एवं सर्वत्र ।। भाषार्थ:- [सुषः] सुपों के तीन-तीन की एकवचन द्विवचन और बहुवचन संज्ञा एक-एक करके हो जाती है। पूर्व सूत्र में तिङों के तीन-तीन की क्रम से एक वचनादि संज्ञायें की थीं, यहाँ सुपों की भी विधान कर दी। कहा। । यहाँ से ‘सुपः’ की अनुवृत्ति १।४।१०३ तक जाती है। कृपया विभक्तिश्च ॥१॥४।१०३॥ रन- gap विभक्तिः १११॥ च अ०॥ अनु०-सुपः, तिङः, त्रीणि-त्रीणि ॥ अर्थः-सुपः तिङश्च त्रीणि-त्रीणि विभक्तिसंज्ञकानि च भवन्ति ॥ उदा०-पठतः, पुरुषान् ॥ ० भाषार्थ:-सुपों और तिडों के तीन-तीन की [विभक्तिः] विभक्ति संज्ञा [च] भी हो जाती है । उदाहरण में पठ के आगे जो तस् आया था, तथा पुरुष के प्रागे जो शस् प्राया, उस शस् को पूर्ववत् प्रथमयो:० (६।१।६८) से दीर्घ, तथा तस्माच्छसो: न: (६।१।६६) से ‘स’ को ‘न्’ होकर पुरुषान् व पठतस् बना । अब प्रान् (शस्) व तस् की विभक्ति संज्ञा होने से नकार व सकार की इत संज्ञा हलन्त्यम् (१।३।३) से प्राप्त होती है, पर उसका न विभक्तौ तुस्माः (१।३।४) से निषेध हो जाता है ।। पादः ] प्रथमोऽध्यायः १४६ युष्मद्युपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि मध्यमः ॥१।४।१०४॥ युष्मदि ७१।। उपपदे ७१।। समानाधिकरणे ७१।। स्थानिनि ७१॥ अपि अ०॥ मध्यम: ११॥ स्थान प्रसक्तमस्यास्तीति स्थानी॥ अर्थः-युष्मदि शब्द उपपदे समानाधिकरणे सति= समानाभिधेये तुल्यकारके सति स्थानिनि = अप्रयुज्यमाने, अपि =प्रयुज्यमानेऽपि मध्यमपुरुषो भवति ॥ उदा-त्वं पचसि, युवां पचथः, यूयं पचथ । अप्रयुज्यमामेऽपि-पचसि, पचथः, पचथ ॥ भाषार्थ:-[युष्म दि] युष्मद शब्द के [उपपदे] उपपद रहते [समानाधिकरणे] समान अभिधेय होने पर [स्थानिनि ] युष्मद् शब्द का प्रयोग न हो [अपि] या हो, तो भी [मध्यम:] मध्यम पुरुष होता है । यी यहाँ से ‘उपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि’ की अनुवृत्ति १।४।१०६ तक, तथा ‘युष्मदि मध्यम:’ को अनवृत्ति १।४।१०५ तक जाती है । प्रहासे च मन्योपपदे मन्यतेरुत्तम एकवच्च ॥१।४।१०५॥ जय प्रहासे ७१॥ च अ० ॥ मन्योपपदे ७।१॥ मन्यतेः ॥१॥ उत्तमः १।१।। एक वत् अ० ॥ च अ० ॥ स०-मन्य उपपदं यस्य स मन्योपपद:, तस्मिन्, बहुव्रीहिः ।। अनु०–युष्मद्यपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि मध्यमः ॥ अर्थः-प्रहास:=परि हासः, प्रहासे गम्यमाने मन्योपपदे धातोयुष्मद्युपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि मध्यमपुरुषो भवति, मन्यतेर्धातोश्चोत्तमपुरुषो भवति, स चोत्तम एकवद् भवति ।। उदा० -एहि मन्ये प्रोदनं भोक्ष्यसे, नहि भोक्ष्यसे, भक्तः सोऽतिथिभिः। एहि मन्ये रथेन यास्यसि, नहि यास्यसि, यातस्तेन ते पिता ।। भाषार्थः-[प्रहासे ] परिहास गम्यमान हो रहा हो,तो [च] भी [मन्योपपदे] मन्य है उपपद जिसका, ऐसी धातु से युष्मद् उपपद रहते, समान अभिधेय होने पर, युष्मद् शब्द का प्रयोग हो या न हो, तो भी मध्यम पुरुष हो जाता है, तथा उस [मन्यतेः] मन धातु से [उत्तम:] उत्तम पुरुष हो जाता है, और उस उत्तम पुरुष को [एकवत् ] एकवत् =एकत्व [च] भी हो जाता है ॥ शिक उदा०-एहि मन्ये प्रोदनं भोक्ष्यसे,न हि भोक्ष्यसे,भुक्तः सोऽतिथिभिः (तुम ऐसा समझते हो कि मैं चावल खाऊंगा,नहीं खानोगे,क्योंकि वह तो तुम्हारे अथिति खा गये)। एहि मन्ये रथेन यास्यसि, नहि यास्यसि, यातस्तेन ते पिता (तुम यह समझते हो कि मैं रथ पर चढ़कर जाऊंगा, सो नहीं जा सकते, क्योंकि रथ पर तो चढ़कर तुम्हारे पिता चले गये) ॥ उदाहरण में कोई किसी को चिढ़ाके ये वाक्य बोल रहा था कि तुम क्या खानोगे, वा रथ से जानोगे ? सो यहां हँसी=प्रहास से कहा जा रहा है। १५० अष्टाध्यायी-प्रथमावृत्ती [ चतुर्थः यहां भोक्ष्यसे में उत्तम पुरुष (भोक्ष्ये), तथा मन्ये में मध्यम पुरुष (मन्यसे ) प्राप्त था, सो उत्तम के स्थान में मध्यम, तथा मध्यम के स्थान में उत्तम का विधान कर दिया है। उदाहरण में ‘भज्’ धातु ‘मन्य’ उपपदवाली है, अतः मध्यम पुरुष हो गया है । गिकी अस्मद्युत्तमः ।।१।४।१०६॥ कालिकाठी काम अस्मदि ७॥१॥ उत्तमः १११॥ अनु०-उपपदे, समानाधिकरणे स्थानिन्यपि ॥ अर्थः-अस्मद्यपपदे समानाभिधेये सति प्रयुज्यमानेऽप्यप्रयुज्यमानेऽप्युत्तमपुरुषो भवति॥ उदा०-प्रहं पचामि । पावां पचावः । वयं पचामः । अप्रयुज्यमानेऽपि-पचामि, पचावः, पचामः ॥ भाषार्थ:-[अस्मदि] अस्मद् शब्द उपपद रहते, समान अभिषेय हो, तो अस्मद् शब्द प्रयुक्त हो या न हो, तो भी [उत्तमः] उत्तम पुरुष हो जाता है । उदा.-महं पचामि । मावां पचावः । वयं पचामः । अप्रयुज्यमान होने पर-पचामि, पचावः, पचामः॥ FREE शेषे प्रथमः॥१४।१०७॥ शेषे ७३१॥ प्रथम: ११॥ अर्थः-मध्यमोत्तमविषयादन्य शेषः । यत्र युष्मदस्मदी समानाधिकरणे उपपदे न स्त:, तस्मिन शेषविषये प्रथमपुरुषो भवति ॥ उदा०-पचति, पचतः, पचन्ति ॥ भाषार्थ:-मध्यम उत्तम पुरुष जिन विषयों में कहे गए हैं, उनसे [शेषे] अन्य विषय में [प्रथमः] प्रथम पुरुष होता है । उदा०-पचति, पचतः, पचन्ति ।। स यहाँ शेष का अभिप्राय है-‘युष्मद् अस्मद् का प्रभाव’, न कि ‘युष्मद् अस्मद् से अन्य का सद्भाव’ । इसीलिए त्वं च देवदत्तश्च पचयः इत्यादि वाक्यों में यष्मद अस्मद् से अन्य का सभाव होने पर भी प्रथम पुरुष नहीं होता, और ‘भूयते’ प्रादि में युष्मद् अस्मद् का प्रभाव होने के कारण प्रथम पुरुष होता है । दिलीपीन परः सन्निकर्षः संहिता॥१।४।१०८॥ गया किया happ परः १११॥ सन्निकर्षः १११॥ संहिता ११॥ अर्थः-परशब्दोऽतिशयवाची, वर्णानां पर:=प्रतिशयित: सन्निकर्षः प्रत्यासत्तिः संहितासंज्ञको भवति ॥ उदा०-दधि+पत्र=दध्यत्र । मधु+अत्र=मध्वत्र ॥ स्वाद भाषार्थ:-वर्णो के [परः] अतिशयित अत्यन्त [सन्निकर्षः] सन्निकर्ष अर्थात् समीपता को [संहिता] संहिता संक्षा होती है ॥ उदाहरणों में हकार प्रकार, तथा उकार प्रकार की अत्यन्त समीपता में पादः] प्रथमोऽध्यायः १५१ संहिता संज्ञा होने से संहितायाम् (६।१७०) के अधिकार में इको यणचि (६॥१॥ ७४) से यणादेश हो गया है । यहां वर्णों की अत्यन्त समीपता का अर्थ है-‘वर्णों के उच्चारण में अर्द्धमात्रा से अधिक काल का व्यवधान न होना । विरामोऽवसानम् ॥१।४।१०६॥ विरामः ११॥ अवसानम् ११॥ अर्थ:-विरामोऽवसानसंज्ञको भवति ॥ उदा०-वृक्षः, प्लक्षः । दघि, मधु॥ भाषार्थ:-[विरामः] विराम अर्थात् वर्णोच्चारण के प्रभाव को [अवसानम्] अवसान संज्ञा होती है। ___ अवसान संज्ञा होने से खरवसानयोविसर्जनीयः (८।३।१५) से विसर्जनीय हो जाता है । वर्षि मधु में अवसान संज्ञा होने से अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकः (८४१५६) से अनुनासिक हो गया है । इस सूत्र में वावसाने (८।४।५५) से अवसान की अनुवत्ति पाती है । ॥ इति प्रथमोऽध्यायः ॥ हिनीकी त्या काजी शाक