संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

ईक्ष्

{संवीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘संवीक्षणं विचयनम्’ (अमरः)। विचयनं मार्गणं गवेषणमन्वेषणं भवति।
‘यूकां संवीक्ष्य वीक्ष्यैव भक्षयेद् दन्तकोटिभिः’ (स्कन्द पु० का० ४।३।३9)। संवीक्ष्य=अन्विष्य=विचित्य। संवीक्षणं विचयनमित्यमरः।

ज्ञा

{संविज्ञा}
ज्ञा (ज्ञा अवबोधने)।
‘वर्तस्व पुरुषव्याघ्र संविजानामि तेऽनघ’ (भा० शां० ६५।३५)। संविजानामि=सुष्ठु जानामि।
‘संविज्ञातानि तानि’ (नि० १।१२।४)। संविज्ञानपदमिह शास्त्रे रूढिशब्दस्य संज्ञेति दुर्गः।
‘संविज्ञातपदानि तु प्रधानस्तुतिभाग्देवताग्न्यादीनि’ (नि० ७।१ दुर्गवृत्तिः)।
‘न पदार्थसंविज्ञानार्थानि मन्वादिवाक्यानि व्याकरणाभिधानकाण्डस्मृतिवत्’ (मनु० २।१० इत्यत्र मेधातिथिः)।
‘असंविज्ञातमनिबन्धनमन्धतमसमिव प्रविशामि’ (उत्तर० ७)। असंविज्ञातमननुभूतपूर्वम्।

धा

{संविधा}
धा (धाञ् धारणपोषणयोः)।
‘भवद्भिर्यदनुष्ठेयं तच्छीघ्रं संविधीयताम्’ (भा० वन० १०५।२)। संविधीयताम्=निश्चीयताम्, व्यवसीयताम्।
‘वृत्तिं नः संविधत्स्व वै’ (सुश्रुत० २।३९४।१७)। निश्चिन्वित्याह। कल्पयेति तात्पर्यार्थः।
‘तस्य पूजार्थमद्यैव संविधत्स्व परन्तप’ (भा० उ० ८५।९)। उपचारसामग्रीं योजयेत्याह।
‘संविधास्यति कार्याणि सर्वथा’ (रा० ४।२५।५)। सर्वात्मना कार्येष्ववधास्यतीत्याह।
‘श्रुत्वा त्वत्तः शुभे वाक्यं संविधास्याम्यहं तथा’ (भा० उ० १९०।१७)। संविधास्यामि=आचरिष्यामि।
‘यथैनं नाभिसन्दध्युर्मित्रोदासीनशत्रवः। तथा सर्वं संविदध्यात्…’ (मनु० ७।१८०)। संविदध्यात्=युञ्जीत, योगान् उपायान् आतिष्ठेत्।
‘सन्धिविग्रहयानासनसंश्रयद्वैधीभावानामेकतमेन संविधास्ये’ (पञ्चत० )। कार्यं साधयिष्ये।
‘येषामामं च पक्वं च संविधत्ते’ (भा० सभा० ५२।४२)। संविधत्त उपकल्पयति (युधिष्ठिरः)।
‘पुत्रं दामोदरोत्सङ्गे देवी संन्यदधात्स्वयम्’ (भा० सभा० ४३।१७)। न्यदधादित्यर्थः।
‘संविधाय हरिर्नटम्। नटवेषेण भैमानां प्रेषयामास’ (हरि० २।९२।५८)। संविधाय=व्यादिश्य।
‘संविधाय पुरे रक्षाम्’ (भा० ३।१२०८९)। उक्तोऽर्थः।
‘सुसंविधाय स्वबलं सदृशं विक्रमस्य’ (रा० ५।७०।६)। सुसंविधाय=सुप्रयुज्य।
‘इतो दु:खतरं किन्नु यदहं मातरं ततः। संविधातुं न शक्नोमि’ (भा० उ० ७२।१३) तस्या लोकयात्रां निर्वर्तयितुम्, आवश्यकेनान्नाद्येन योजयितुम्। सम्यक् पोषयितुमिति तात्पर्यार्थः।
‘असंविहितराष्ट्रस्य देशकालावजानतः’ (भा० शां० १३०।४)। असम्यग्रक्षितं राष्ट्रं येन सोऽसंविहितराष्ट्रः, तस्य।
‘रावणः संविधां चक्रे लङ्कायां शास्त्रनिर्मिताम्’ (भा० वन० ३८४।२)।
‘उद्भासितं मङ्गलसंविधाभिः सम्बन्धिनः सद्म समाससाद’ (रघु० ७।१६)। संविधाभिः=रचनाभिः।
‘उपाचरत् कृत्रिमसंविधाभिः’ (रघु० १४।१७)। संविधाभिः=भोग्यपदार्थैः।
‘यावद् गेहं गत्वा जानामि किं नु खलु संविधा विहिता नवेति’ (चारु० १)। संविधा=अन्नपाकः।
‘कल्पविकल्पयामास वन्यामेवास्य संविधाम्’ (रघु० १।९४)। संविधाम्=कुशादिशयनसामग्रीम्।
‘संविधानं च विहितं रथाश्च किल सज्जिताः’ (भा० द्रोण० ७५।२५)।
‘संविधानमथाज्ञाप्य द्वारकायां महाबलः’ (हरि० २।१२१।१४१)। संविधानं पुररक्षरणम्।
‘यथा च यात्यादयः संविधाने न वर्तन्ते’ (पा० १।२।६३ सूत्रे प्रदीपे)। संविधानं प्रयोजकव्यापार इत्युद्योतः।
‘संविधानं च विहितं रथाश्च किल सज्जिताः’ (भा० द्रोण० ७५।२५)।
‘इन्द्रियान्तराणामौदासीन्येन संविधातृत्वात्’ (पा० १।२।५९ सूत्रे भा० प्रदीपे)। संविधातृत्वं सहकारित्वम्।

पद्

{संविपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘सम्प्रतिपत्तिभावाच्च’ (वै० सू० २।२।३५)। सम्प्रतिपत्तिः प्रत्यभिज्ञानम्।

भज्

{संविभज्}
भज् (भज् सेवायाम्)।
‘न देवा दण्डमादाय रक्षन्ति पशुपालवत्। यं तु रक्षितुमिच्छन्ति बुद्ध्या संविभजन्ति तम्’ (भा० उ० ३५।४०)॥ संविभजन्ति=संयुञ्जन्ति।
‘शमेऽभिरेमे विरराम पापाद् भेजे दमं संविबभाज साधून्’ (बुद्ध० २।३३)। साधुभ्यो ददावित्याह।
‘सम्बन्धायोग्यमपि तं कृतज्ञत्ववशंवदः। संविभेजे स भुजगः कन्यया च धनेन च’ (राज० १।२४३)॥ संविभेजे=सिषेवे। कन्यादानेन धनदानेन च। इदं द्वयं ददावित्यर्थः।
‘अतिरिक्तैः संविभजेद् भोगैरन्यानकिञ्चनान्’ (भा० शां २५९।२३)। विभज्य संयोजयेदित्याह।
‘स्निग्धजनसंविभक्तं हि दु:खं सह्यवेदनं भवति’ (शा० ४)। संविभक्तम्=विभज्य साधारणीकृतम्।
‘भवन्तमाश्रिताः कृष्ण संविभक्ताश्च सर्वशः’ (हरि० २।१२१।२१)। संविभक्ताः=समीचीनविशिष्टभक्तिमन्तः। अत्रार्थेऽयं विरलः प्रयोगः। मितं भुङ्क्ते संविभज्याश्रितेभ्यः। संविभज्य=स्वभोग्यस्यार्थजातस्यैकदेशं प्रदाय।
‘संविभज्याग्रतो विप्रान् स्रक्ताम्बूलानुलेपनैः’ (भा० पु० १०।७०।१३)। विभागपूर्वकं संयोज्य। स्रगादीनि विप्रेभ्यो दत्त्वेत्यर्थः।
‘स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेषु’ (गौ० ध० २।१।३९)। संविभागः=भ्रात्रादीनां साधारणस्य परस्परविभागः।
‘तपसः संविभागेन भवन्तमपि योक्ष्यते’ (भा० उ० ११४।१८)। संविभागः=अंशः। एकदेशः।
‘संभाषणमपि संविभागमध्ये कुर्वन्ति’ (का० शुक०)। संविभागः=उपहारः दानम्, प्रतिग्रहः।
‘वत्सलं संविभक्तारमुपजीवन्ति तं नराः’ (भा० शां० ७५।३७)। संविभक्तारम्=दातारम्।
‘संविभक्ता च दाता च भोगवान् सुखवान्नरः’ (भा० वन० २५९।२४)। संविभक्ता=अन्नादेर्विभागकर्ता। सुखवानित्यस्य स्थाने सुखीति पाणिनीया इच्छन्ति।
शतेन वार्या ऋत्विजः’ (पा० ३।१।१०१ सूत्रे वृत्तिः)। ऋत्विजो हि धनेन संविभक्तव्या इत्यस्त्यनिरोधः (=अप्रतिबन्धः) इति न्यासः। संविभक्तव्या वरीतुं शक्याः।

भा

{संविभा}
भा (भा दीप्तौ)।
‘यं यं लोकं मनसा संविभाति’ (मुण्डक० ३।१।१०)। संविभाति संकल्पयति।

वस्

{संविवस्}
वस् (वस आच्छादने)।
‘नाश्रेयान्वै प्रावारान् संविवस्ते’ (भा० उ० २६।८)। संविवस्ते=वस्ते, संवी अनर्थकौ।

वह्

{संविवह्}
वह् (वह प्रापणे)।
‘संविवहन्ते गर्गैः’ (पा० १।३।१५ सूत्रे भाष्ये)। गर्गैः सह कन्यकाद्वारकं सम्बन्धं प्राप्नुवन्तीत्याह।

स्था

{संविस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ )।
‘ये तु तत्रोत्तरे तीरे…। पूर्वं संविष्टिताः शूराः…’ (रा० ५।५७।१९)॥ संविष्ठिताः समवस्थिताः।