संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

अर्ज्

{समवार्ज्}
अर्ज् (अर्ज अर्जने, अर्ज प्रतियत्ने)।
‘अथ मातृभिर्वत्सान् समवार्जन्ति’ (श० ब्रा० १।७।१।३, २।५।३।१६)। समवार्जन्ति=युञ्जन्ति। वत्सानां मातृभिः संयोगमनुजानन्तीत्यर्थः।

इ

{समवे}
इ (इण् गतौ)।
‘तृणमिव यत्समवैति परस्वम्’ (वि० पु० ३।७।२२)। समवैति=वेत्ति=जानाति। अन्यत्र समवपूर्वस्य इणोऽत्रार्थे प्रयोगो दुर्लभः। समवायः संगतिर्भवति समुदायो वा नैयायिकानामभिमतः सम्बन्धविशेषो वा।
‘अमात्यादीनां राज्ञा सह समवाये पारतन्त्र्यं व्यवाये स्वातन्त्र्यम्’ (१।४।२३ सूत्रे भाष्ये)। **समवायः सान्निध्यं संनिकर्षः। पटस्तन्तुषु समवैति (समवायसम्बन्धेन तन्तुषु वर्तते)। एकदेशभावापत्तिरपि समवायो भवति। तथा चाचार्यप्रयोगः- समवायान् समवैति (पा० ४।४।४३)।
‘हृदयं शुक् समवैति’ (श० ब्रा० ११।७।४।३)। श० ब्रा० ३।८।५।८ इत्यत्र शुक् समभ्यवैतीति पाठः। तेनाभौ सत्यसति वाऽर्थे भिदा न । आविशतीत्येवार्थः।
‘या आपूर्यमाणपक्षस्य रात्रयस्ताः सर्वाः पौर्णमासीं समवयन्ति’ (श० ब्रा० ११।१।७।४)। पौर्णमास्यामेकी भवन्ति, तदेकदेशतां यन्ति।
‘कं बलवन्तं संश्रयामः। कस्य समवायः’ (तन्त्रा० ३।४)। समवायः संश्रयः।
‘तं (धर्मं) श्रुतेर्धर्मज्ञसमवायाच्च प्रतिपद्येत’ (कामसूत्रे)। समवायः संसर्गः। प्रतिपद्येत=जानीयात्।
‘नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः’ (भा० आदि ७०।४३)। भिन्नशाखास्थानां गुणविधीनामेकस्यां शाखायामुपसंहारः समवायः (नील०)।
‘न समवायेऽभिवादनमत्यन्तशः (बौ० ध० १।२।३।३३)। समवायः सन्निकर्षः सामीप्यम्।
‘समवायेन वणिजां लाभार्थं कर्म कुर्वताम्’ (याज्ञ० २।२५६)। सर्वे वयमिदं कर्म मिलिताः कुर्म इत्येवंरूपा सम्प्रतिपत्तिः समवाय इति मिताक्षरायाम्।
‘समवेत्य त्वरुन्धत्या विविशुः शैलसानुनि’ (वामन पु० ५६।६)। समवेत्य=संगत्य।
‘धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः (गीता १।१)। समवेताः=समेताः, एकीभूताः।
‘अश्वैरश्विनावित्येतन्निर्वचनम्। अथास्मिन्पक्षे इतिहासे समवैति’ (नि० १२।१।८ दुर्ग०)। समवैति युज्यते संगच्छते।
‘श्रुतिलिङ्गवयप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्’ (मी० ३।३।१४)। समवायः संनिपातः, युगपत्प्राप्तिः।
‘यस्य कोशश्च दण्डश्च मित्राण्यात्मा च भूमिप। समवेतानि सर्वाणि स राज्यं महदश्नुते’ (रा० ४।२९।११)॥ समवेतानि सह स्थितानि, समं विद्यमानानिः, परस्परानुबन्धीनि।

ईक्ष्

{समवेक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘ननं त्वं नात्मनः श्रेयः समवेक्षितुमिच्छसि’ (रा० ३।५९।१७)। सम्यग्ज्ञातुमित्यर्थः। तत्त्वतः परिचेतुमिति वा।
‘शरीरे न दयां काञ्चिदात्मनः समवैक्षत’ (रा० ४।१९।२)।
‘सर्वं तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा’ (मनु० २।८)। समवेक्ष्य=पर्यालोच्य।

कॄ

{समवकॄ}
कॄ (कॄ विक्षेपे)।
‘दिव्यैर्माल्यैश्च तं देवा समन्तात्समवाकिरन्’ (हरि० १।११।४७)। समवाकिरन्=समास्तृण्वन्=समाच्छादयन्।
‘आश्रमपदं कुसुमैः समवाकिरन्’ (भा० कर्ण० १८।१०)।
‘भीष्म …शरैः …समवाकिरत्’ (भा आदि० १०२।४२)।
‘पुष्पवृष्टयः। सुरासुरगणान्सर्वान् समवाकिरन्’ (भा० आदि० १८।१८)। उक्तोऽर्थः।
‘महता रथसङ्घेन रथचारेण चाप्युत। वैकर्तनं परीप्सन्तो गन्धर्वान् समवाकिरन्’ (भा० वन० २४१।१९)। समवाकिरन्=अरुन्धन्=पर्यवेष्टयन्।

क्षिप्

{समवक्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे)।
‘जग्राह तामुत्तरवस्त्रदेशे जयद्रथस्तं समवाक्षिपत्सा’ (भा० वन० २६८।२४)। समवाक्षिपत्=अवाधुनोत्।

गुह्

{समवगुह्}
(गुहू संवरणे)।
‘रजस्वलेव युवतिः सेना समवगूहते’ (हरि० २।१०५।८३)। आत्मानमिति शेषः। देहं संकोचयति, अङ्गानि संहरति।

चि

{समवचि}
चि (चिञ् चयने)।
‘सुहृत्परिग्राह्यानुपमानान् हरितगोमये समवचिनोति’ (लौ० गृ० ४०।१४)। समवचिनोति=सम्यगवचिनोति प्रतीच्छति। हरितगोमये संमिश्रीकृत्य पिण्डी करोति (देव०)।

दिश्

{समवदिश्}
(दिश अतिसर्जने)।
‘रुद्रं वै देवा यज्ञान्निरभजंस्ते समवादिशन्’ (का० सं २८।६)। समवादिशन्=तन्निर्भजनं व्याख्यन्=प्रावोचन्।

दो

{समवदो}
दो (दो अवखण्डने)।
‘ते देवाः। जुष्टास्तनूः प्रियाणि धामानि सार्धं समवददिरे’ (श० ब्रा० ३।४।२।८)।
‘आज्यान्येव गृह्णाना जुष्टास्तनूः प्रियाणि धामानि सार्धं समवद्यन्ते’ (श० ब्रा० ३।४।२।९)। उभयत्र समवद्यतिरवदाय खण्डान्कल्पयित्वा सङ्ग्रहणे वर्तते।
‘सर्वस्य समवदाय जुहोति’ (तै० ब्रा० १।३।८।२)।
‘सव्ये समवदाय’ (का० श्रौ० ५।९।१९)। वामे पाणौ खण्डान्संगृह्येत्याह।
‘या न इमाः प्रियास्तनुवस्ताः समवद्यामहै’ (तै० सं० ६।२।२।१)। समवद्यामहै समवद्याम, एकत्र सङ्घी कुर्मः।

धा

{समवधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘तत्सर्वं समवधाय’ (भा० श्रौ० ६।६।६)। समवधाय आधाय, आहितं कृत्वा। वाहनमारोप्येत्यर्थः।
‘अतो मणिसमवधाने शक्तिर्नश्यति’ (न्या० बो० त० सं० २)। समवधानं सन्निधानं संसर्गः। सामग्रोसमवधानेपि । सामग्र्याः सङ्ग्रहणेपीत्याह। एषा ह्याचार्यस्यर्शली लक्ष्यते इति भाष्ये शीले भवा शैली समवधानपूर्विका प्रवृत्तिः (कैयटः)। समवधानमवधानम्। नार्थः समा।

नी

{समवनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘द्विदेवत्यानां संस्रवान् होतृचमसे समवनयति’ (ऐ० ब्रा० २।६)। अवनयो निधानम् (षड्गुरु०)। निधानमासेचनमभिप्रेतम्। संस्रवाः=बिन्दवः।
‘उदस्मात्प्राणाः क्रामन्त्याहोस्विन्नेति, नेति होवाच याज्ञवल्क्योऽत्रैव समवनीयन्ते’ (बृ० उ० ३।२।११)। समवनीयन्ते=समानीता भवन्ति, एकीभावं गच्छन्ति।

प्लु

{समवप्लु}
प्लु (प्लुङ् गतौ)।
‘अकृत्वा संविदं काञ्चित् सहसा समवप्लुतः’ (भा० शां० १३८।१२६)। पादपाग्रात् अवतीर्ण इत्यर्थः।

सृज्

{समवसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘ते उभे (बृहद्रथन्तरे सामनी) न समवसृज्ये। य उभे समवसृजेयुर्यथैव च्छिन्ना नौर्बन्धनात्तीरतीरमृच्छन्ती प्लवेत’ (ऐ० ब्रा० १६)। समवसृजेयुः सहैव कुर्युः। केवलोक्तिरवसर्गः (षड्गुरु०)।

सो

{समवसो}
सो (षो अन्तकर्मणि)।
‘अथ पतिताः समवसाय धर्मांश्चरेयुः’ (बौ० ध० २।१।२।१०)। समवसाय सम्भूय।
‘अथाभिशस्ताः समवसाय चरेयुर्धर्म्यम्’ (आप० ध० १।१०।२९।८)। समवसाय=सह गृहाणि कृत्वा। अवसानं गृहं भवति।

स्रु

{समवस्रु}
स्रु (स्रु गतौ)।
‘समवस्रवे भक्तशरणं कारयेत्’ (आश्व० गृ० २।७।७)। येन पथाऽऽपो निर्गच्छन्ति स देशः समवस्रव इति नारायणो वृत्तिकारः।

हृ

{समवहृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘नानात्ययानां वृक्षाणां रसान्समवहारमेकतां रसं गमयन्ति’ (छा० उ० ६।९।१)। समवहारम्=समाहृत्य।
‘प्रज्ञासमवहारोऽयं कविभिः संभृतं मधु’ (भा० शां० १४२।३)। समवहारो निष्ठा (नील०)।