संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

लेखन इष्टानि

पठनसौकर्यम्
अवगमन-सौकर्यम्
- सार-ग्रहण-सौकर्यम्
- प्रियांश-स्मरण-सौकर्यम्
- ग्रन्थ-भाग-प्राप्ति-सौकर्यम्
अन्वेषणसौकर्यम्
शिक्षणसौकर्यम्

कदाचिद् एतानि परस्परविरोधकानि स्युर् ध्येयानि।

स्वाभीष्टोट्टङ्कन-विधानम्

इमे ऽंशा अवगमन-सौकर्याय कल्पन्ते -

पद-भेद-कलनम्
- समस्तपदय् उपपदविभागे -+चिह्नयोः प्रयोगः। यथा - “नैमिषारण्य-वासिनाम्”।
- स्थूलतर–पद-खण्ड–भेद-दर्शनार्थम् ---प्रयोगः, यथाऽस्मिन्नेव वाक्ये।
- रिक्तस्थान-प्रयोगः पदयोर् मध्ये - `पदयोर् मध्ये’ इत्यत्र।
वाक्यखण्डभेददर्शनार्थम् नूतन-पङ्क्तेर् आरम्भः।
- सूचि-लेखने पङ्क्तेर् आदौ - इत्यादेः प्रयोगो ऽपि।
ग्रन्थ-विभागाङ्कनम्
- रिक्तपङ्क्तिनिवेशनेन paragraph-भेदः
- विभागानुसारेण शीर्षिका-निवेशनम्
- मूल-टीकादि-विभाग-कल्पनम् (html collapsible details tag प्रयोगेण, markdown footnotes प्रयोगेण वा यथा)।
- अन्यत उदाहृतस्य पाठस्य भिन्नरूपेण दर्शनम्। यथा - markdown quotation रीत्या, "-आदि-चिह्नैश् च।
श्लोकवाक्ये मुख्यपदानां (नामात्र क्रियापदस्य, कर्तृपदस्य, कर्मपदस्य) चोद्दर्शनम् स्थूलाक्षरैः।
टिप्पनी-निवेशनम्, यद् अन्यत्र वर्णितम्।

इमे ऽंशाः पठन-सौकर्याय कल्पन्ते -

‘।॥,’ इति विराम-चिह्नानाम् प्रयोगः
श्लोकेषु
- पाद-भेद-दर्शनाय नूतन-पङ्क्तेर् आरम्भः।
- यतिस्थान-दर्शनाय ,,-चिह्न-प्रयोगः।
- +-चिह्न-प्रयोगसहित-सन्धिविभागः।
यथाव्याकरणं प्रयोगो ऽनुनासिकानाम्।
यथाभाषणं लेखनं सन्धियुक्तम्।
अवगमनसौकर्याय वा पठनसौकर्याय वा सन्धिविग्रहे कृते, +-चिह्न-प्रयोगः। यथा - “सु॒+उ॒प॒स्था दे॒वो वन॒स्पति॑र्…”

इमे ऽंशा अन्वेषणसौकर्याय कल्पन्ते -

व्याकरणविकल्पे सति प्रसिद्धस्य ग्रहणम्। यथा - “सूर्य्य” इत्यस्यापेक्षया “सूर्य” इति लेखनम्।

इमे ऽंशा लेखनसौकर्याय कल्पन्ते -

वा पदान्ते इति व्याकरणविकल्पानुसारेण पदान्ते ऽन्यानुनासिकस्थाने ऽनुस्वारप्रयोगः। यथा - “ग्रामं गच्छ” इति।

उदाहरणानि

विस्वरपाठेभ्यः

तम् आश्रमम् अनुप्राप्तं
नैमिषारण्य-वासिनाम् ।
चित्राः श्रोतुं कथास् तत्र
परिवव्रुस् तपस्विनः ॥

अत्रावगमनसौकर्याय वाक्यखण्डभेदः प्रदर्शितः -

हस्तौ प्रक्षाल्य
कमण्डलु मृत्पिण्डं च गृह्य
तीर्थं गत्वा
त्रिः पादौ प्रक्षालयते
त्रिर् आत्मानम् ।

यथोच्चारणलेखनम्

अस्मिन् पक्षे लेखनं भाषणम् अनुकुर्याद् अधिकश्रमं विना। तद् एव पठनसौकर्याय कल्पते।
- कदाचित् त्व् अन्यानीष्टानि भवन्ति लेखने यानि यथोच्चारणलेखन-प्रतिबन्धकानि भवन्ति - यथा ऽन्वेषणसौकर्यम्, शिक्षणसौकर्यम् इति।
यत्र भाषणे विरामो भवति, तदनुसारेण सन्धिश् च न भवति, तत्र लेखने विरामचिह्नप्रयोगस् स्यात्, सन्ध्यभावश्च।
यत्र तु भाषणे स्वभावतो विरामं विना सन्धिर् भवति, लेखने ऽपि तद् दृश्येत।
यद्यधिकश्रमं विना वर्गीयव्यञ्जनपञ्चमानि लेखितुं शक्यानि (यथा सङ्गणकोट्टङ्कने सुकॢप्ते), तर्हि तान्येव प्रयोक्तव्यानि, नानुस्वाराणि।

संस्कृतेऽपि यथा उच्चार्यते तथा न लिख्यते इति भ्रमो दृश्यते। एतस्यैकं कारणञ्च देश्यभाषासु अपभ्रंशोच्चारणेऽपि संस्कृतानुरूपमेव लिखितव्यमिति अस्मत्परम्पराविरुद्धो नियमोऽपि वर्तते।

सम्मोदाचार्यः

दुरुच्चारणाद् व्यभिचाराः

“यथाप्रति तथा लिखितं, मम दोषो न दीयते”
इत्यस्य स्थाने
“जथाप्रति तथा लिषितं मम दोशो न दियते” [Manuscript of भगवद्गीता written by ‘सुषः भारती’ (सुख भारती?) for देव भारती.]
लालचन्दसङ्ग्रहे

तत्रैव सपतमीति “सप्तमी”-स्थाने।

सङ्क्षेपलेखनम्

अनुस्वारा असकृत् वर्हीय-पञ्चमानां स्थाने प्रयुक्ता दृश्यन्ते
एवं जिह्वामूलीयोपध्मानीययोस् स्थाने विसर्गः

अन्वेषण-सौकर्यम्

The fact that there is no separate sign in roman scripts for independent vowel (eg आ) vs dependent vowel (eg the mAtrA in ा) helps easier searching. I generally get by quite well searching for a substring (वेक्ष्य instead of अवेक्ष्य or ावेक्ष्य) though.

Misc conventions

४ं is चतुर्वारं (four times डं, हं, णं etc.)