+लेखनम्

लेखन इष्टानि

• पठनसौकर्यम्
• अवगमन-सौकर्यम्
  • सार-ग्रहण-सौकर्यम्
  • प्रियांश-स्मरण-सौकर्यम्
  • ग्रन्थ-भाग-प्राप्ति-सौकर्यम्
• अन्वेषणसौकर्यम्
• शिक्षणसौकर्यम्

कदाचिद् एतानि परस्परविरोधकानि स्युर् ध्येयानि।

स्वाभीष्टोट्टङ्कन-विधानम्

इमे ऽंशा अवगमन-सौकर्याय कल्पन्ते -

• पद-भेद-कलनम्
  • समस्तपदय् उपपदविभागे -+चिह्नयोः प्रयोगः। यथा - “नैमिषारण्य-वासिनाम्”।
  • स्थूलतर–पद-खण्ड–भेद-दर्शनार्थम् ---प्रयोगः, यथाऽस्मिन्नेव वाक्ये।
  • रिक्तस्थान-प्रयोगः पदयोर् मध्ये - `पदयोर् मध्ये’ इत्यत्र।
• वाक्यखण्डभेददर्शनार्थम् नूतन-पङ्क्तेर् आरम्भः।
  • सूचि-लेखने पङ्क्तेर् आदौ - इत्यादेः प्रयोगो ऽपि।
• ग्रन्थ-विभागाङ्कनम्
  • रिक्तपङ्क्तिनिवेशनेन paragraph-भेदः
  • विभागानुसारेण शीर्षिका-निवेशनम्
  • मूल-टीकादि-विभाग-कल्पनम् (html collapsible details tag प्रयोगेण, markdown footnotes प्रयोगेण वा यथा)।
  • अन्यत उदाहृतस्य पाठस्य भिन्नरूपेण दर्शनम्। यथा - markdown quotation रीत्या, "-आदि-चिह्नैश् च।
• श्लोकवाक्ये मुख्यपदानां (नामात्र क्रियापदस्य, कर्तृपदस्य, कर्मपदस्य) चोद्दर्शनम् स्थूलाक्षरैः।
• टिप्पनी-निवेशनम्, यद् अन्यत्र वर्णितम्।

इमे ऽंशाः पठन-सौकर्याय कल्पन्ते -

• ‘।॥,’ इति विराम-चिह्नानाम् प्रयोगः
• श्लोकेषु
  • पाद-भेद-दर्शनाय नूतन-पङ्क्तेर् आरम्भः।
  • यतिस्थान-दर्शनाय ,,-चिह्न-प्रयोगः।
  • +-चिह्न-प्रयोगसहित-सन्धिविभागः।
• यथाव्याकरणं प्रयोगो ऽनुनासिकानाम्।
• यथाभाषणं लेखनं सन्धियुक्तम्।
• अवगमनसौकर्याय वा पठनसौकर्याय वा सन्धिविग्रहे कृते, +-चिह्न-प्रयोगः। यथा - “सु॒+उ॒प॒स्था दे॒वो वन॒स्पति॑र्…”

इमे ऽंशा अन्वेषणसौकर्याय कल्पन्ते -

• व्याकरणविकल्पे सति प्रसिद्धस्य ग्रहणम्। यथा - “सूर्य्य” इत्यस्यापेक्षया “सूर्य” इति लेखनम्।

इमे ऽंशा लेखनसौकर्याय कल्पन्ते -

• वा पदान्ते इति व्याकरणविकल्पानुसारेण पदान्ते ऽन्यानुनासिकस्थाने ऽनुस्वारप्रयोगः। यथा - “ग्रामं गच्छ” इति।

उदाहरणानि

विस्वरपाठेभ्यः

तम् आश्रमम् अनुप्राप्तं
नैमिषारण्य-वासिनाम् ।
चित्राः श्रोतुं कथास् तत्र
परिवव्रुस् तपस्विनः ॥

अत्रावगमनसौकर्याय वाक्यखण्डभेदः प्रदर्शितः -

हस्तौ प्रक्षाल्य
कमण्डलु मृत्पिण्डं च गृह्य
तीर्थं गत्वा
त्रिः पादौ प्रक्षालयते
त्रिर् आत्मानम् ।

यथोच्चारणलेखनम्

• अस्मिन् पक्षे लेखनं भाषणम् अनुकुर्याद् अधिकश्रमं विना। तद् एव पठनसौकर्याय कल्पते।
  • कदाचित् त्व् अन्यानीष्टानि भवन्ति लेखने यानि यथोच्चारणलेखन-प्रतिबन्धकानि भवन्ति - यथा ऽन्वेषणसौकर्यम्, शिक्षणसौकर्यम् इति।
• यत्र भाषणे विरामो भवति, तदनुसारेण सन्धिश् च न भवति, तत्र लेखने विरामचिह्नप्रयोगस् स्यात्, सन्ध्यभावश्च।
• यत्र तु भाषणे स्वभावतो विरामं विना सन्धिर् भवति, लेखने ऽपि तद् दृश्येत।
• यद्यधिकश्रमं विना वर्गीयव्यञ्जनपञ्चमानि लेखितुं शक्यानि (यथा सङ्गणकोट्टङ्कने सुकॢप्ते), तर्हि तान्येव प्रयोक्तव्यानि, नानुस्वाराणि।

संस्कृतेऽपि यथा उच्चार्यते तथा न लिख्यते इति भ्रमो दृश्यते। एतस्यैकं कारणञ्च देश्यभाषासु अपभ्रंशोच्चारणेऽपि संस्कृतानुरूपमेव लिखितव्यमिति अस्मत्परम्पराविरुद्धो नियमोऽपि वर्तते।

• सम्मोदाचार्यः

दुरुच्चारणाद् व्यभिचाराः

“यथाप्रति तथा लिखितं, मम दोषो न दीयते”
इत्यस्य स्थाने
“जथाप्रति तथा लिषितं मम दोशो न दियते” [Manuscript of भगवद्गीता written by ‘सुषः भारती’ (सुख भारती?) for देव भारती.]
लालचन्दसङ्ग्रहे

तत्रैव सपतमीति “सप्तमी”-स्थाने।

सङ्क्षेपलेखनम्

• अनुस्वारा असकृत् वर्हीय-पञ्चमानां स्थाने प्रयुक्ता दृश्यन्ते
• एवं जिह्वामूलीयोपध्मानीययोस् स्थाने विसर्गः

अन्वेषण-सौकर्यम्

The fact that there is no separate sign in roman scripts for independent vowel (eg आ) vs dependent vowel (eg the mAtrA in ा) helps easier searching. I generally get by quite well searching for a substring (वेक्ष्य instead of अवेक्ष्य or ावेक्ष्य) though.

Whitespace conventions

उच्चारणेन सम्बन्धः

प्रायः सर्वत्र वस्तुतो वाक्यानां लेखने रिक्तस्थानेषु दर्शितेषु अपि, उच्चारणे तत्कारणाद् विरामो न लक्ष्यते। उदाहरणाय, गतवाक्यम् उक्त्वा पश्यतु, साधारणरीत्या। केवलम्, ‘।॥’ इति चिह्नेन च ‘,’ चिह्नेन सूचितयोस् स्थानयोश् च विरामो ऽनुभूयते। स्वरव्यत्ययस् तु यथा साधारणं भिन्नपदेषु दृश्यते - तत्र न किमप्य् उच्यते। कदाचित् तदृश-छिह्नाभावेऽपि विरामो लक्ष्येत, परन्तु “तद् रिक्तस्थानस्य कारणाद् एव” इति न वक्तुम् अर्हामः। प्रायः तत्र विरामचिह्नयोजनं श्रेयस इति वचनन्तु साधु स्यात्।

आङ्ग्लिके ऽपि तथैव। “I went to hear the conference call. But it was so noisy that I quit.” इति वाक्यं सस्वरं यथासाधारणम् उक्त्वा परीक्षताम्। तत्रापि न कुत्रापि विरामो लक्ष्यते। एवं “रिक्तस्थानात् पृथक्पठनं” नाम विरामस्वीकृतिर् इति सूचिता चेत् तर्हि, “हरिर् आगतः” इत्यादौ पृथक्पठनस्य संभावना एव नास्ति।

सर्वासु भाषास्व् इयम् एव स्थितिः।

No spacing

• Pre 1800 manuscripts did not use whitespaces.
• Rarely, one sees people following this convention.

यथा तालपत्राद्यवेक्षणेन जानीयात् - २००-वर्षाभ्याम् पूर्वं भारतीया न हि विदुर् एव रिक्तस्थानप्रयोजनम्। पश्चाद् आङ्ग्लेयेभ्यो ऽवगत्य किञ्चित् प्रयोक्तुम् प्रारभन्त।

Some spacing

Here space is avoided in case of most sandhis (makAra to anusvAra being an exception), but is introduced everywhere else between pada-s. This is popular with the advent of printing.

Extra spacing

• I sometimes like to follow the convention shown here: “व्याख्यातुं कुशलाः केचिद् ग्रन्थान् धारयितुम् परे॥”. Whatever helps the reader.

इयं पाश्चात्य-लेखनशैली पदविभागम् प्रकटीकरोतितराम्। इयं हि शैली ममेष्टं पठनसौकर्यात्।

यथा “अवभ्रियन्ते उत्सृज्यन्ते कानिचिद् द्रव्याण्य् अस्मिन्नित्य् अवभृथः कर्मविशेषः” इति वाक्यम् पश्यतु। रीत्यन्तरेण लिखितं तदेव वाक्यम् एवम् अभविष्यत् - “अवभ्रियन्ते उत्सृज्यन्ते कानिचिद्द्रव्याण्यस्मिन्नित्यवभृथः कर्मविशेषः ।” वीक्षताम् - “कानिचिद् द्रव्याण्य् अस्मिन्नित्य् अवभृथः” इति पठितुं सरलतरम्, “कानिचिद्द्रव्याण्यस्मिन्नित्यवभृथः” इति पठितुम् अधिकः श्रमः।

Objection to uniformity

An objection I’ve come across multiple times is as follows:

“The break up of words is fine for your conversational exchanges, news reporting, indology word analysis, personal study, and to teach students, but not for the original texts. They should not be disturbed.”

To this, my response is to note as follows: If you want to “keep it original” -

you should remove EVERY bit of whitespace (and even very many avagrahas) - that was how all indian scripts were written 200 years ago as may be verified from palm leaf manuscripts. There is no shAstra requiring anyone to follow some arbitrary, modern and inconsistent rule for breaking up words. As such personal convenience trumps such shaky conventions.

अन्येभ्यो भारतीयेभ्यो बहुभ्यस् स्वसंस्कार-वशाद् इयं (“कानिचिद् द्रव्याण्य् अस्मिन्नित्य् अवभृथः” इति) लिखनपद्धतिर् न रोचत इति वेद्मि - तेषां कृते “कानिचिद्द्रव्याण्यस्मिन्नित्यवभृथः” इति पाठम् पुनर् यान्त्रि-करीत्या तस्मात् पाठाज् जनयितुं सरलम् (न तावद् विपरीतम् - यान्त्रिक-पद-विभाग-करणे दोष-सम्भवात्)।

Related discussions

• गद्य-लेखने सन्धिनियम-पालने च रिक्त-स्थान-योजने अत्र, अत्र च।

Misc conventions

• ४ं is चतुर्वारं (four times डं, हं, णं etc.)