१० ब्रह्मकूर्चपञ्चगव्यविधिः

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॒॑+++(=अनुज्ञायां)+++,
+++(देवाध्वर्यू→)+++ ऽश्विनो॑र् बा॒हुभ्या॑म्,
पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्…

On the instigation of god Savitr,
with the arms of the Aśvins,
with the hands of Pusan.

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे॑ऽश्विनो॑र् बा॒हुभ्या॑म्, पू॒ष्णो हस्ता॑भ्यां॒…

दे॒वस्य॑ । त्वा॒ । स॒वि॒तुः । प्र॒स॒व इति॑ प्र-स॒वे । अ॒श्विनोः॑ । बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हु-भ्या॒म् । पू॒ष्णः । हस्ता॑भ्याम् ।

सवितुस् सर्वप्रेरकस्य देवस्य प्रसवे प्रेरणायां तेनैव प्रेरितोहं

‘थाथघञ्क्ताजबित्रकाणाम्’ (पा.सू. 6.2.144) इति सूत्रेण प्रसवशब्दोन्तोदात्तः । अश्विनोर्बाहुभ्यां नत्वात्मीयाभ्यामिति स्तुतिः । ‘अश्विनौ हि देवानामध्वर्यू आस्ताम्’ (तै.ब्रा. 3.2.4) । तथा पूष्ण एव हस्ताभ्यां पाणितलाभ्याम् । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण षष्ठ्या उदात्तत्वम्॥

सावित्रो व्याख्यातः । सवितुर् देवस्यानुज्ञाने अश्विनोर् एव बाहुभ्यां पूष्ण एव हस्ताभ्याम् । न त्व् आत्मीयाभ्यामिति ॥

तत्र सावित्रो व्याख्यातः ।
सवितुर्देवस्य प्रसवे अनुज्ञायां लब्धायामेव
अश्विनोरेव बाहुम्यां नात्मीयाभ्यां
पूष्णो हस्ताभ्यां

ओं भूर् भुव॒स् सुव॒स् स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम) ॥१॥

ओं भूर् भुव॒स् सुव॒स् स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम) ॥१॥

(ओं) भूस्स्वाहा॑ ॥ (अ॒ग्नय॑ +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भुव॒स्स्वाहा॑ ॥ (वा॒यव॑ +इ॒दं न म॑म)

(ओं) सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(सूर्या॑य +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भूर्भुव॒स्सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(प्र॒जाप॑तय +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भूस्स्वाहा॑ ॥ (अग्नय इदं न मम)

(ओं) भुव॒स्स्वाहा॑ ॥ (वायव इदं न मम)

(ओं) सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(सूर्याय इदं न मम)

(ओं) भूर्भुव॒स्सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम)

अथ होमार्थान् महाव्याहृतिसंज्ञकान्मन्त्रानाह।
अत्र द्रव्यविशेषस्यानुक्तत्वात्
सर्व-होम-साधारणम् आज्यम् एव द्रव्यम् इत्य् अवगन्तव्यम्।
फल-विशेषस्यानुक्तत्वात् पापक्षयोऽत्र साधारणं फलं द्रष्टव्यम्।

भूर् अ॒ग्नये॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑॥
(अग्नय इदं न मम)

भूर् अ॒ग्नये॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑॥

भुवो॑ वा॒यवे॒ ऽन्तरि॑क्षाय॒ स्वाहा॑॥
(वायव इदं न मम)

भुवो॑ वा॒यवे॒ ऽन्तरि॑क्षाय॒ स्वाहा॑॥

भूर्भुवः सुवरोमिति त्रीणि पदान्यव्ययानि।
तानि च व्यस्तरूपेण समस्तरूपेण च मन्त्रचतुष्टयरूपतां प्रतिपद्याग्न्यादिदेवताप्रतिपादकानि।
तथा सत्ययमर्थः संपद्यते। भूरित्यनेन मन्त्रेण प्रतिपाद्यायाग्नये तन्मन्त्रप्रतिपाद्यायै पृथिव्यै च स्वाहा सुहुतमिदं द्रव्यमस्त्विति। एवमुत्तरेष्वपि त्रिषु मन्त्रेषु योज्यम्।

सुव॑र् आदि॒त्याय॑ दि॒वे स्वाहा॑॥
(आदित्यायेदं न मम)

सुव॑र् आदि॒त्याय॑ दि॒वे स्वाहा॑॥

भूर् भुव॒स् सुव॑श् च॒न्द्रम॑से दि॒ग्भ्यस् स्वाहा॑॥
(चन्द्रमस इदं न मम)

भूर् भुव॒स् सुव॑श् च॒न्द्रम॑से दि॒ग्भ्यस् स्वाहा॑॥

चतुर्भिर्मन्त्रैर्यथाशक्ति हुत्वाऽन्ते प्राङ्मुखो नमो देवेभ्य इति मन्त्रेणोपतिष्ठेत।
पश्चाद् दक्षिणाभिमुखः स्वधा पितृभ्य इति मन्त्रेणोपतिष्ठेत।

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स्, स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒,
भूर् भुव॒स् सुव॒रोम् । (12) - । 2 ।

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स्, स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒,
भूर्भुव॒स्सुव॒रोम् । (12) - । 2 ।

स्वधाशब्दः पितृप्रियं नमस्काराद्युपचारं ब्रूते। भूर्भुवः सुवरिति लोकत्रयेऽपि पापरहितो भवामि। ओमित्ययं शब्दोऽङ्गीकारवाचित्वात्तत्र तत्रोचितार्था-ङ्गीकारं प्रतिपादयति।

नारायणाख्येनेश्वरेण मुनिना वा दृष्टत्वाद् अयं प्रपाठको नारायणीयः॥ इति श्रीमत्सयणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतै- त्तिरीयारण्यकभाष्ये दशमप्रपाठके नारायणीयापरनामधेययुक्तायां याज्ञिक्यामुपनिषदि द्वितीयोऽनुवाकः॥ २॥

भूरन्न॑म॒ग्नये॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑॥
(अग्नये पृथिव्या इदं न मम)

भूरन्न॑म॒ग्नये॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑॥

भुवोऽन्नव्ँ॑ वा॒यवे॒ऽन्तरि॑क्षाय॒ स्वाहा॑॥
(वायवे अन्तरिक्षायेदं न मम)

भुवोऽन्नव्ँ॑ वा॒यवे॒ऽन्तरि॑क्षाय॒ स्वाहा॑॥

सुव॒रन्न॑मादि॒त्याय॑ दि॒वे स्वाहा॑॥
(आदित्याय दिव इदं न मम)

सुव॒रन्न॑मादि॒त्याय॑ दि॒वे स्वाहा॑॥

भूर्भुव॒स्सुव॒रन्न॑ञ्च॒न्द्रम॑से दि॒ग्भ्यस्स्वाहा॑॥
(चन्द्रमसे दिग्भ्य इदं न मम)

भूर्भुव॒स्सुव॒रन्न॑ञ्च॒न्द्रम॑से दि॒ग्भ्यस्स्वाहा॑॥

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स् स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒ भूर्भुव॒स्सुव॒रन्न॒मोम् । (13) - । 3 ।

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स् स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒ भूर्भुव॒स्सुव॒रन्न॒मोम् । (13) - । 3 ।

भूर॒ग्नये॑ च पृथि॒व्यै च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥
(अग्नये महत इदं न मम)

भूर॒ग्नये॑ च पृथि॒व्यै च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥

भुवो॑ वा॒यवे॑ चा॒न्तरि॑क्षाय च मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥
(वायवे महत इदं न मम)

भुवो॑ वा॒यवे॑ चा॒न्तरि॑क्षाय च मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥

सुव॑रादि॒त्याय॑ च दि॒वे च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥
(आदित्याय महत इदं न मम)

सुव॑रादि॒त्याय॑ च दि॒वे च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥

भूर्भुव॒स्सुव॑श्च॒न्द्रम॑से च॒ नक्ष॑त्रेभ्यश्च दि॒ग्भ्यश्च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥
(चन्द्रमसे महत इदम्)

भूर्भुव॒स्सुव॑श्च॒न्द्रम॑से च॒ नक्ष॑त्रेभ्यश्च दि॒ग्भ्यश्च॑ मह॒ते च॒ स्वाहा॑॥

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स् स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒, भूर्भुव॒स्सुव॒र्मह॒रोम् । (14) - । 4 ।

नमो॑ दे॒वेभ्य॑स् स्व॒धा पि॒तृभ्यो॒, भूर्भुव॒स्सुव॒र्मह॒रोम् । (14) - । 4 ।

अथ तृतीयः प्रपाठकः ॥ 1अथ चातुर्होत्रियम् अग्निम् अधिकृत्योच्यते ।
तत्राग्रेण दर्भ-स्तम्बं दश-होतारं
प्रतिमन्त्रं उदञ्चं उपदधाति -
चित्तिस्स्रुगित्य्-आदिभिर् दशभिर् मन्त्रैर् दशेष्टका उपदधाति ।

‘ब्रह्म वै चतुर्होतारः’ इति काठके ब्राह्मणमाम्नातम् ।
अत्र मन्त्रा आम्नायन्ते ।
सर्वत्रेष्टकाः स्तूयन्ते ।

‘चित्तिस्स्रुक्, तया देवतया’ इत्यादिर् उपधानक्रमः ।

चित्ति॒स् स्रुक् ।

आदौ सिसृक्षुः प्रजापतिः सृष्ट्यर्थं केनचिद् यागेन आध्यात्मिकेन इष्टवान् ।
तस्य यागस्य चित्तिस्स्रुक् ।
सिसृक्षोः या बुद्धिः सृष्टिसङ्कल्पात्मिका सा चित्तिः ।
सा अस्य यागस्य स्रुग्बभूव, सर्वस्य मूलत्वात् ।
सा सर्वयागसाधनस्रुग्भावेन रूप्यते ।
यथा जुह्वा विना यागो न निर्वतयितुं शक्यते,
एवं चित्त्या विना न शक्यते जगत्स्रष्टुम् ।
सैव स्रुक्कार्यमकरोदित्यर्थः ।

पुरा कदाचित्प्रजापतिः प्रजा उत्पादयितुं कामयमानस्तदुपायं वेदेषु परौक्ष्य दशहोत्राख्यं मन्त्रमपश्यत् ।

चित्ति॒स्स्रुक् ।

चि॒त्तम् आज्य॑म् ।

चित्तमाज्यमिति सर्वध्येयतत्त्वाश्रयो महान् चित्तं, तदेवाज्यं, प्रधानोपकरणत्वात्, चित्तिस्रुक्स्थितत्वाच्च ।

चि॒त्तमाज्य॑म् ।

वाग् वेदिः॑ ।

वाग्वेदिः वाक् अभिलापात्मिका वेदिः, सर्वाभिधेयाधारत्वात् ।

वाग्वेदिः॑ ।

आधी॑तं+++(=वाञ्छितम्, रूपम्)+++ ब॒र्हिः ।

आधीतं बर्हिः ।
आधेयं आधीतम् ।
हिभावाभावश्चान्दसः । रूपमुच्यते ।

यद्वा - आधीतं आवाञ्छितं, तदेव रूपं, तद्बर्हिः, वाग्वेद्यां स्तीर्णत्वात् । एवं नामरूपे उक्ते ।

आधी॑तं ब॒र्हिः ।

केतो॑+++(←केत मन्त्रणे निःश्रावणे)+++ अ॒ग्निः ।

केतो अग्निः केतयिता व्याकर्ता येन ते व्याकृते नामरूपे,
तेषु सृष्टेषु अनुप्रविष्टो जीवात्मा अग्निराहवनीयः, चितिर्वा ।
यथोक्तं ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि’ इति ।

केतो॑ अ॒ग्निः ।

विज्ञा॑तम् अ॒ग्निः /अ॒ग्नीत्।

विज्ञातम् अग्निः, विविधं ज्ञातं विज्ञातं सृष्टं विविधनामरूपं विश्वं अग्निः ।
यद्वा - सृष्टं विश्वं मयेति या तुष्टिः प्रजापतेः सा अग्निः ।
यद्वा - केतो अग्निः हुतभुक् , विज्ञात्मग्निः आग्नीध्रः ।
तथाऽन्येषां ‘अग्नीत् ’ इत्येव पाठः ।

विज्ञा॑तम॒ग्निः ।

वाक्-प॑ति॒र् +++(→इन्द्रियम्)+++ होता॑ ।

वाक्पतिः वाचः प्रसवितृ प्राजापत्यं वाग्-इन्द्रियं, स होता ।

वाक्प॑ति॒र्होता॑ ।

मन॑ उपव॒क्ता +++(=ब्रह्मा)+++ ।

मन उपवक्ता, मनः प्राजापत्यं उपवक्ता ब्रह्मा,
सर्व-कर्म-हेतुत्वात् ।

मन॑ उपव॒क्ता ।

प्रा॒णो ह॒विः ।

प्राणो हविः प्राजापत्यः प्राणः बललक्षणः स एव हविः इष्टसाधनं, अग्निर्वा, हविषां अग्निरूपत्वात् ।

प्रा॒णो ह॒विः ।

सामा॑ध्व॒र्युः ।

सामाध्यर्युः, समत्वं साम माध्यस्थ्यम् । यद्वा - सृष्ट्यर्थं तपस्साम कष्टवत्त्वात्, तदेवाध्वर्युः, जगत्सृष्टिलक्षणाध्वरनिर्वर्ति हेतुत्वात् ।

सामा॑ध्व॒र्युः ।

एवमयं दशहोता दशभूतो यज्ञात्मा प्रजापतिरेव । ‘ब्रह्मात्मन्वदसृजत’ इत्यादि ब्राह्मणम् । सर्वेषां चैषां चतुर्होतृत्वादेभिः कृतोऽग्निः चातुर्होत्र उच्यते ।
उक्तं च - ‘दशहोता चतुर्होता । पञ्चहोता षड्-होता सप्त-होता । अथ कस्माच्चतुर्होतार उच्यन्त इति । इन्द्रो वै चतुर्होता ।’ इत्यादि ॥

2अथ ग्रहेष्टकामुपदधाति - वाचस्पत इति ॥ तं ग्रहेणागृह्णात्’ इति ब्राह्मणम् ।

वाच॑स्पते! विधे! नामन्न्! +++(इष्टिके!)+++
वि॒धेम॑ ते॒ नाम॑ ।
वि॒धेस् त्वम् अ॒स्माक॒न् नाम॑ ।
वा॒चस्-पति॒स् सोमं॑ पिबतु ।
आ ऽस्मासु॑ नृ॒म्णन्+++(=नॄणां मननीयं)+++ धा॒त् स्वाहा॑ ॥ (1)

वाचस्पतिः प्रजापतिः । तदात्मना इष्टकैवामन्त्र्यते । हे वाचस्पत्यात्मिके! इष्टके ! विधे! विधानात्मिके ! विधातृत्वाल्लोकानां, नामन्! नमनकारिन् ! लोकानां वशीकरणं नमनम् । ‘नामन्त्रिते समानाधिकणे’ इति अविद्यमानवत्त्वस्य निषेधः । ते तव नाम नमनं अनुग्राहकत्वं वयं विधेम परिचरेम, त्वमप्यस्माकं नाम नमनं अनुग्राहकत्वं विधेः विधेहि अनुमन्यस्व । इदं च प्रार्थयामहे वाचस्पतिर्यजमानः सम्यक्रियायां निर्वर्तितायां सोमं पिबतु सोमपानयोग्यस्सम्पद्यताम् ।

यद्वा - वाचस्पतिः प्रजापतिः सोमं सोमवत् प्रीणनं दशहोत्रात्मकं वागमृतं पिबतु शृणोत्विति यावत् । हे इष्टके ! अस्मासु नृम्णं धनं नॄणां मननीयं यागाख्यं आधात् आधेहि । दधातेर्लेटि शपो लुक् । स्वाहाकारो व्याख्यातः । ‘अग्निमादधानो दशहोत्राऽराणिमवदध्यात्’ इत्यादिषु विनियोगः । सर्वत्र प्रजापतियज्ञस्मरणादिदमभिमतं तत्र क्रियासिद्धिरिति ॥ इत्यारण्यके तृतीये प्रथमोऽनुवाकः ॥

वाच॑स्पते विधे नामन् ।
वि॒धेम॑ ते॒ नाम॑ ।
वि॒धेस्त्वम॒स्माक॒न्नाम॑ ।
वा॒चस्पति॒स्सोमं॑ पिबतु ।
आऽस्मासु॑ नृ॒म्णन्धा॒त्स्वाहा॑ ॥ (1)

दक्षिणतः प्राञ्चं चतुर्होतारमुपदधाति - पृथिवी होतेति ॥
‘पृथिवी होता, तया देवतया’ इत्यादिरुपधानक्रमः सर्वत्र ॥

पृ॒थि॒वी होता॑ ।

पृथिव्या होतृत्वं आसीनत्वसाम्यात् ।
होताऽप्यासीनश्शंसति ।
पृथिवी च आसीना भवति, ‘आस्त इव हीयं’ इति ।

पृ॒थि॒वी होता॑ ।

द्यौर् अ॑ध्व॒र्युः ।

दिवश्चाध्वर्युत्वं तिष्ठत्त्वसाम्यात् । तिष्ठन् ह्यध्वर्युः प्रतिगृह्णाति । द्यौश्च तिष्ठन्ती भवति, ‘तिष्ठतीव ह्यसौ'10 इति

द्यौर॑ध्व॒र्युः ।

रु॒द्रो॑ऽग्नीत् ।

रुद्रोऽग्नीत् रुद्रः अग्निः प्राणो वा, स एवाग्नीत् । गतम् ।

रु॒द्रो॑ऽग्नीत् ।

बृह॒स्पति॑र् उपव॒क्ता ।

बृहस्पतिरेवोपवक्ता बृहतां कर्मणां पातृत्वात् ।

बृह॒स्पति॑रुपव॒क्ता ।

अथ ग्रहेष्टकामुपदधाति - वाचस्पत इति ॥

वाच॑स्पते वा॒चो वी॒र्ये॑ण
संभृ॑ततमेन +आय॑क्ष्यसे ।
यज॑मानाय॒ वार्य॑म्
आ सुव॒स् कर् अ॑स्मै ।
वा॒चस्पति॒स् सोमं॑ पिबतु ।
ज॒जन॒द् इन्द्र॑म् इन्द्रि॒याय॒ स्वाहा॑ ॥ (2)

हे वाचस्पते! प्रजापते! वाचो वीर्येण तेन मन्त्रेण चतुर्होत्रात्मना सर्ववाङ्मयसारेण सम्भृततमेन अतिशयेनैकत्र सम्भृतेन आयक्ष्यसे आभिमुख्येन इज्यसे, त्वमेव सङ्गन्यसे वा । व्यत्ययेन वर्तमाने लृट् । यद्वा - यक्ष पूजायां इत्यस्मात्कर्मणि लट् ।
स त्वं अस्मै यजमानाय वार्यं वरणीयं स्रुवः सुखं आकः आभिमुख्येन कुरु । करोतेश्छान्दसे लुङि ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक्, ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि’ इत्यडभावः । यद्वा – लेटि शपो लुक् । वाचस्पतिस्सोमं पिबति पिबत्विति व्याख्यातम् । लिङर्थे लेट् । जजनत् जनयतु इन्द्रं यजमानं कर्मेश्वरं इन्द्रियाय वीर्यार्थं वीर्यस्याश्रयोऽयं यथा स्यादिति । स्वाहेति गतम् । जनेर्लेटि शपः श्लुः, अडागमः । दर्शपूर्णमासादिष्वस्य विनियोगः ॥

इत्यारण्यके तृतीये द्वितीयोनुवाकः ॥

वाच॑स्पते वा॒चो वी॒र्ये॑ण ।
संभृ॑ततमे॒नाय॑क्ष्यसे ।
यज॑मानाय॒ वार्य॑म् ।
आसुव॒स्कर॑स्मै ।
वा॒चस्पति॒स्सोमं॑ पिबतु ।
ज॒जन॒दिन्द्र॑मिन्द्रि॒याय॒ स्वाहा॑ ॥ (2)

1पश्चाद् उदञ्चं पञ्चहोतारम् उपदधाति - अग्निर्होतेति ॥

अ॒ग्निर् होता॑ ।

देवानां आह्वातृत्वादग्नेर्होतृत्वम् ।

अ॒ग्निर्होता॑ ।

अ॒श्विना॑ऽध्व॒र्यू ।

कर्मठत्वात् अश्विनौ अध्वर्यू अध्वरस्य नेतारौ अध्वर्युः प्रतिप्रस्थाता च ।

अ॒श्विना॑ऽध्व॒र्यू ।

त्वष्टा॒ऽग्नीत् ।

त्वष्टा अग्नीत् आग्नीध्रः उत्तेजनहेतुत्वात्, अग्नीधश्च विहरणादिकृत्त्वात् ।

त्वष्टा॒ऽग्नीत् ।

मि॒त्र उ॑पव॒क्ता ।

मित्र उपवक्ता ब्रह्मा, कर्मसाक्षित्वात् ॥

मि॒त्र उ॑पव॒क्ता ।

2अथ ग्रहेष्टकाम् उपदधाति ॥

सोम॒स् +++(वल्ली-रूपेण)+++ सोम॑स्य पुरो॒-गाः ।
शु॒क्रश् शु॒क्रस्य॑ पुरो॒-गाः ।
श्रा॒तास्+++(=पक्वाः)+++ त॑ इन्द्र॒ सोमाः॑ ।
वाता॑पेर्+++(←वात+आप्)+++ हवन॒-श्रुत॒स् +++(←श्रुत् ←श्रु [त इन्द्र])+++ स्वाहा॑ ।

सोमो वल्ली सोमस्य पुरोगाः प्रधानभूतः ओषधीशत्वात् ।
शुक्रः सोमरसः सर्व-रस-प्रधान-भूतः
शुक्र एव वा ।
ताभ्यामेव ते सोमाः श्राताः पक्वाः साधुसम्पादिताः हे इन्द्र !
वातापेः वात-तुल्य-गमनस्य हवनश्रुतः अह्वानस्य श्रोतुः, भक्तवत्सलस्येति यावत् । एवं भूतस्य तवेति । स्वाहेति गतम् । चातुर्मास्यादिषु विनियोगः ॥ इत्यारण्यके तृतीये तृतीयोनुवाकः ॥

सोम॒स् सोम॑स्य पुरो॒गाः ।
शु॒क्रश्शु॒क्रस्य॑ पुरो॒गाः ।
श्रा॒तास्त॑ इन्द्र॒ सोमाः॑ ।
वाता॑पेर्हवन॒श्रुत॒स्स्वाहा॑ ।

1द्वौ षढ्ढोतारौ, ‘सूर्यं ते’ इत्येकः,
‘वाग्योता’ इत्यन्यः
तत्र च होतृब्राह्मणे ‘वाग्घोता षढ्ढोतॄणाम्’ इति दर्शनात् ।
स एव ‘उत्तरतः प्राञ्चं षढ्ढोतारम्'12 इति विधीयते ।
‘सूर्य ते’ इत्यस्य तु पशुबन्धादिषु विनियोगः ।

सूर्य॑न् ते॒ चक्षुः॑ ।

सूर्य ते चक्षुः । हे वाचस्पते! तव चक्षुः सूर्यं अनुप्रविष्टमिति शेषः । सूर्यात्मना चक्षुषा त्वं विश्वं पश्यसीतिभावः ।

सूर्य॑न्ते॒ चक्षुः॑ ।

वातं॑ प्रा॒णः ।

वातमनुप्रविष्टस्तव प्राणः त्वदीयेन प्राणेन विश्वं प्राणितीति ।

वातं॑ प्रा॒णः ।

द्यां पृ॒ष्ठम् ।

द्यां पृष्ठं उपरिभागः, स एव द्यौरिति ।

द्यां पृ॒ष्ठम् ।

अ॒न्तरि॑क्षमा॒त्मा ।

अन्तरिक्षं तव अत्मा ।

अ॒न्तरि॑क्षमा॒त्मा ।

अङ्गै॑र्य॒ज्ञम् ।

अङ्गैः अवयवैः यज्ञं, तव अङ्गानि यज्ञाङ्गानि ।

अङ्गै॑र्य॒ज्ञम् ।

पृ॒थि॒वीँ शरी॑रैः +++(मन्यन्ते)+++।

पृथिवीं शरीरैः शरीरेण । वचनव्यत्ययः । शरीरभेदैर्वा तव शरीरं पृथिवी इति ॥

पृथिवीं शरीरैः शरीरेण । वचनव्यत्ययः । शरीरभेदैर्वा तव शरीरं पृथिवी इति ॥

पृ॒थि॒वीँ शरी॑रैः ।

2अथ ग्रहः ॥

वाच॑स्प॒ते ऽच्छि॑द्रया वा॒चा ।
अच्छि॑द्रया जु॒ह्वा॑ ।
दि॒वि दे॑वा॒वृधँ॒ होत्रा॒म्+++(=होतव्यं)+++ एर॑यस्व॒ स्वाहा॑ ।
(4)

हे वाचस्पते!
अच्छिद्रया अविनाशया षढ्ढोत्रात्मिकया अच्छिद्रया जुह्वा अच्छिद्रजुहू-स्थानीयया
दिवि देवावृधं देवानां वर्धयित्रीं होत्रां होतव्यं सोमादिहविः एरयस्व आभिमुख्येन ईरयस्व ।
स्वाहेति गतम् ।
वृधेर्ण्यन्तात् क्विपि ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक्, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् ॥ इत्यारण्यके तृतीये चतुर्थोऽनुवाकः ॥

वाच॑स्प॒तेऽच्छि॑द्रया वा॒चा ।
अच्छि॑द्रया जु॒ह्वा॑ ।
दि॒वि दे॑वा॒वृधँ॒ होत्रा॒मेर॑यस्व॒ स्वाहा॑ ।
(4)

1उपरिष्टात्प्राञ्चं सप्तहोतारमुपदधाति - महाहविरिति ॥ सौम्येष्वध्वरेषु विनियोगः ।

म॒हा-ह॑वि॒र् होता॑ ।

महत् सर्वं हविः यस्य तन्महाग्रासं ब्रह्मैव होता, होत्रा च महनीयं हविः भवतीति । यद्वा - महाहाविः अग्निः सर्वभक्षकत्वात् ।

म॒हाह॑वि॒र्होता॑ ।

स॒त्य-ह॑विर् अध्व॒र्युः ।

सत्यहविरध्वयुः सत्यमेव हविः यस्य स सत्यहविः प्रजापतिः सोऽध्वर्युः, कर्तृत्वसाम्यात् ।

स॒त्यह॑विरध्व॒र्युः ।

अच्यु॑त-पाजा+++(=बलं)+++ अ॒ग्नीत् ।

अच्युतं पाजः बलं वेगो वा यस्य स वायुः सोऽग्नीत् विहरणादिकृत्त्वात् ।

अच्यु॑तपाजा अ॒ग्नीत् ।

अच्यु॑तमना उपव॒क्ता +++(→ब्रह्मा)+++।

अच्युतं नित्यं सर्वत्र स्थितं मनो यस्य स विष्णुः स उपवक्ता ब्रह्मा सर्वकर्मसाक्षित्वात् ।

अच्यु॑तमना उपव॒क्ता ।

अ॒ना॒धृ॒ष्यश् चा॑प्रतिधृ॒ष्यश् च॑ य॒ज्ञस्या॑भिग॒रौ+++(=गानौ)+++ ।

अनाधृष्यः केन चिदप्यनभिभवनीयः अभिभवितुमशक्यः इन्द्रः, अप्रतिधृष्यः स्वयं अभिभवन्नपि योऽन्येन प्रत्यभिभवितुं न शक्यते सोऽप्रतिधष्यः अग्निः, रुद्र इत्येके । उभयत्रापि ‘ययतोश्चातदर्थे’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ।

तावेवाभिगरौ यज्ञस्य उद्गातारम् अभिगन्तारौ प्रस्तोतृ-प्रतिहर्तारौ । केचिदाहुः - चर्मकर्ते व्यायच्छमानौ शूद्रार्यावेतौ यज्ञस्याभिगरौ प्रशसांनिन्दयोः कर्तारौ । पचाद्यच् ।

अ॒ना॒धृ॒ष्यश्चा॑प्रतिधृ॒ष्यश्च॑ य॒ज्ञस्या॑भिग॒रौ ।

अ॒यास्य॑+++(=अयानमयः)+++ उद्गा॒ता ।

अयास्यः अङ्गिरसः पुत्र इत्येके । अन्य आहुः - अयानमयाः अविनाशः तत्र स्थितः अयास्यः । बहुव्रीहिर्वा । अविनाशे महिम्नि स्थितो अयास्यः, सर्वोत्तीर्ण ईश्वर एव । स उद्गाता गानस्थितत्वात् ॥

अ॒यास्य॑ उद्गा॒ता ।

वाच॑स्पते हृद्-विधे नामन् ।
वि॒धेम॑ ते॒ नाम॑ ।
वि॒धेस् त्वम् अ॒स्माक॒न् नाम॑ ।

2अथ ग्रहः हे वाचस्पते! हे हृत्! उपसंहारकाले सर्वस्य हर्तः यद्वा - हृदि स्थितः सर्वस्य । विधे! नामन् ! इत्यादि गतम् ।

वाच॑स्पते हृद्विधे नामन् ।
वि॒धेम॑ ते॒ नाम॑ ।
वि॒धेस्त्वम॒स्माक॒न्नाम॑ ।

वा॒चस्-पति॒स् सोम॑म् अपात् ।
मा दैव्य॒स् तन्तु॒श् छेदि॒, मा म॑नु॒ष्यः॑ ।
नमो॑ दि॒वे ।
नमः॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑ ।
(5)

अपादिति विशेषः, पिबत्वित्येवार्थः । छान्दसो लुङ् । दैव्यः दिवि भवः तन्तुः देवजातिः मा छेदि । ‘देवाद्यञञौ’ इति यञ् । मा च मनुष्यजातिः, छेदीत्येव । यद्वा - देवार्थो मनुप्यार्थश्च तन्तुः यज्ञः मा छेदि विच्छिन्नो मा भूत् । नमो दिवे नमः पृथिव्यै च तयोः तन्त्वोः स्थानाभ्याम् । स्वाहेति गतम् ॥ इत्यारण्यके तृतीये पञ्चमोऽनुवाकः ॥

वा॒चस्पति॒स्सोम॑मपात् ।
मा दैव्य॒स्तन्तु॒श्छेदि॒ मा म॑नु॒ष्यः॑ ।
नमो॑ दि॒वे ।
नमः॑ पृथि॒व्यै स्वाहा॑ ।
(5)

1उत्तरतः प्राञ्चं षढ्ढोतारमुपदद्धाति - वाग्घोतेति ॥ ‘वाग्घोता षढ्ढोतॄणां’ इत्येतद्-ब्राह्मणोक्तत्वाद् अयमेवोत्तरत इत्येके ।
क्रमाम्नानात् ‘सूर्यं ते’ इत्ययमेव, न ‘वाग्घोता’ इति । द्वयोरपि स्तुतिरित्यन्ये । अपरे तु विकल्प इत्याहुः ।

वाग् घोता॑ ।

वागेव मदीया मम होता

वाग्घोता॑ ।

दी॒क्षा पत्नी॑ ।

शस्त्रादिवाक्स्थानीया दीक्षा नियमपरम्परा सैव पत्नी ।

दी॒क्षा पत्नी॑ ।

वातो॑ऽध्व॒र्युः ।

वातः प्राणः स एव अध्वर्युः कर्तृत्वात् ।

वातो॑ऽध्व॒र्युः ।

आपो॑ऽभिग॒रः ।

आपोऽभिगरः आभिगरिता ब्रह्मा । यद्वा - अभिगरणं उद्देशादिर्यजमानव्यापारः, तद्धेतुत्वात् ।

आपो॑ऽभिग॒रः ।

मनो॑ ह॒विः ।

मनो हविः आज्यादि, तृप्तिहेतुत्वात् ।

मनो॑ ह॒विः ।

तप॑सि जुहोमि ।

तपसि अग्निस्थानीये तत् मनोहविः जुहोमि स्थापयामि अविनाशेन प्रवर्तयामि इति सूचितं हविग्रहणेन ॥

तप॑सि जुहोमि ।

भूर् भुव॒स् सुवः॑ ।
ब्रह्म॑ स्वयं॒-भु ।
ब्रह्म॑णे स्वयं॒-भुवे॒ स्वाहा॑ ।
(6)

2अथ ग्रहः ॥ भूरादयस्सर्वेऽपि लोकाः ब्रह्मैव स्वयम्भु, स्वयमेव ब्रह्म भूरादिरूपेण भवतीति । अहं च मदीयः च यज्ञः सर्वं तदेव । तस्मै ब्रह्मणे स्वयम्भुवे स्वाहा स्वाहुतं भव, सुष्ठूपहिता वा भव ॥ इत्यारण्यके तृतीये षष्ठोऽनुवाकः ॥

भूर्भुव॒स्सुवः॑ ।
ब्रह्म॑ स्वयं॒भु ।
ब्रह्म॑णे स्वयं॒भुवे॒ स्वाहा॑ ।
(6)

1चातुर्मास्येषु केशनिवर्तनेषु ‘तदृतं तत्सत्यं’ इति जपित्वा
तमेतम् अनुवाकं जपति ।
ब्रह्ममेधे च आदीयमानं प्रेतमेतेनानुवाकेन अभिमन्त्रयते - ब्राह्मण एकहोता इति ॥

ब्रा॒ह्म॒ण एक॑-होता +++(यज्ञः)+++। स य॒ज्ञः । स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
य॒ज्ञश् च॑ मे भूयात् ।

(ब्रह्मण इदं न मम)

एको होता ऋत्विक् यस्य स एकहोता । ‘ऋतश्छन्दसि’ इति कबभावः ।

ईडशो यज्ञविशेषो ब्राह्मणो नाम, तपोमयत्वात् तस्य तद्वदृत्विग् उपकारित्वेन रूप्यते ।

स यज्ञः स एवाग्निष्टोमादिः सर्वो यज्ञः, तत्साध्यत्वात् । स मे ददातु प्रजादि । स च यज्ञः सर्वदा मे भूयात् । एवं ‘अग्निर्द्विहोता’ इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥

ब्रा॒ह्म॒ण एक॑होता । स य॒ज्ञः । स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
य॒ज्ञश्च॑ मे भूयात् ।

स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
य॒ज्ञश्च॑ मे भूयात् ।

अ॒ग्निर् द्वि-हो॑ता +++(यज्ञः)+++।
स भ॒र्ता +++(पाक-हविर्-वहनाभ्यां)+++।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
भ॒र्ता च॑ मे भूयात् ।

2अग्निः द्वाभ्यां पाक-हविर्-वहनाभ्यां विश्वं बिभर्तीति द्विहोता यज्ञः । स एव सर्वस्य भर्ता ॥

अ॒ग्निर् द्विहो॑ता +++(यज्ञः)+++।
स भ॒र्ता ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
भ॒र्ता च॑ मे भूयात् ।

पृ॒थि॒वी त्रिहो॑ता +++(यज्ञः)+++।
स प्र॑ति॒ष्ठा ।
(7)
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
प्र॒ति॒ष्ठा च॑ मे भूयात् ।

(पृथिव्या इदं न मम)

3पृथिवी त्रिभिः अग्न्य्-अन्न-यागैः सर्वप्रतिष्ठाहेतुः इति त्रिहोता यज्ञः ॥

पृ॒थि॒वी त्रिहो॑ता ।
स प्र॑ति॒ष्ठा ।
(7)
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
प्र॒ति॒ष्ठा च॑ मे भूयात् ।

अ॒न्तरि॑क्ष॒ञ् चतु॑र्-होता +++(यज्ञः)+++।
स वि॒ष्ठाः +++(दिक्-सङ्ख्यया)+++।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
वि॒ष्ठाश् च॑ मे भूयात् ।

(अन्तरिक्षायेदं न मम)

4अन्तरिक्षं चतुर्भिः वाग्-वृष्ट्य्-अवकाश-स्थानैः विश्वं विविधं स्थापयतीति ॥

अ॒न्तरि॑क्ष॒ञ्चतु॑र्होता ।
स वि॒ष्ठाः ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
वि॒ष्ठाश्च॑ मे भूयात् ।

वा॒युः पञ्च॑-होता +++(यज्ञः)+++।
स प्रा॒णः +++(पञ्चत्वात्)+++।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
प्रा॒णश्च॑ मे भूयात् ।
(8)

(वायव इदं न मम)

5वायुः पञ्चभिः प्राणादिवृत्तिभिः विश्वं प्राणयति ॥

वा॒युः पञ्च॑होता ।
स प्रा॒णः ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
प्रा॒णश्च॑ मे भूयात् ।
(8)

च॒न्द्रमा॒ष् षड्-ढो॑ता ।
स ऋ॒तून् क॑ल्पयाति ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
ऋ॒तव॑श् च मे कल्पन्ताम् ।

(चन्द्रमस इदं न मम)

6चन्द्रमाः षढ्ढोता षड्भिः ऋतुकल्पनाभिः विश्वं धारयति ॥

च॒न्द्रमा॒ष्षड्ढो॑ता ।
स ऋ॒तून्क॑ल्पयाति ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
ऋ॒तव॑श्च मे कल्पन्ताम् ।

अन्नँ॑ स॒प्त-हो॑ता ।
स प्रा॒णस्य॑ प्रा॒णः ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
प्रा॒णस्य॑ च मे प्रा॒णो भू॑यात् ।

7अन्नं सप्तभिः शीर्षण्यादिभिः प्राणवृत्तिभिः प्राणयति विश्वं, तेषां प्राणनहेतुत्वात् ॥

अन्नँ॑ स॒प्तहो॑ता ।
स प्रा॒णस्य॑ प्रा॒णः ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
प्रा॒णस्य॑ च मे प्रा॒णो भू॑यात् ।

द्यौर् अ॒ष्ट-हो॑ता ।
सो॑ ऽनाधृ॒ष्यः ।(9)
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
अ॒ना॒धृ॒ष्यश् च॑ भूयासम् ।

(दिव इदं न मम)

8द्यौः अष्टाभिः इन्द्रियात्मभिः प्राणाद्यन्तःकरणान्तैः विश्वं वृष्ट्यादिद्वारेण तर्पयति, अनाधृष्टं सुखस्थानं भवति ॥

द्यौर॒ष्टहो॑ता ।
सो॑ऽनाधृ॒ष्यः ।(9)
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
अ॒ना॒धृ॒ष्यश्च॑ भूयासम् ।

आ॒दि॒त्यो नव॑होता ।
स ते॑ज॒स्वी ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
ते॒ज॒स्वी च॑ भूयासम् ।

(आदित्यायेदं इदं न मम)

9आदित्यो नवभिः पूर्वोक्तैरष्टभिः आत्मना च विश्वं निवर्तयन् सर्वप्रत्यक्षं तेजस्वी भवति ॥

आ॒दि॒त्यो नव॑होता ।
स ते॑ज॒स्वी ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
ते॒ज॒स्वी च॑ भूयासम् ।

प्र॒जाप॑ति॒र् दश॑-होता ।
स इ॒दँ सर्वम्॑ ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिय्ँ॒ यशः॑ ।
सर्व॑ञ् च मे भूयात् ।
(10)

(प्रजापतय इदं न मम)

10प्रजापतिर्दशभिः पूर्वोक्तैः नवभिः स्थावरात्मना च सर्वमिदं भूत्वा तिष्ठति ॥ इत्यारण्यके तृतीये सप्तमोऽनुवाकः ॥

प्र॒जाप॑ति॒र्दश॑होता।
स इ॒दँ सर्वम्॑ ।
स मे॑ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टिय्ँ॒यशः॑ ।
सर्व॑ञ्च मे भूयात् ।
(10)

ओं भूर् भुव॒स् सुव॒स् स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम) ॥१॥

ओं भूर् भुव॒स् सुव॒स् स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम) ॥१॥

(ओं) भूस्स्वाहा॑ ॥ (अ॒ग्नय॑ +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भुव॒स्स्वाहा॑ ॥ (वा॒यव॑ +इ॒दं न म॑म)

(ओं) सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(सूर्या॑य +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भूर्भुव॒स्सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(प्र॒जाप॑तय +इ॒दं न म॑म)

(ओं) भूस्स्वाहा॑ ॥ (अग्नय इदं न मम)

(ओं) भुव॒स्स्वाहा॑ ॥ (वायव इदं न मम)

(ओं) सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(सूर्याय इदं न मम)

(ओं) भूर्भुव॒स्सुव॒स्स्वाहा॑ ॥
(प्रजापतय इदं न मम)

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं
भक्तिहीनं हुताशन ।
यद्धुतं तु मया देव
परिपूर्णं तदस्तु ते ॥

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं
भक्तिहीनं हुताशन ।
यद्धुतं तु मया देव
परिपूर्णं तदस्तु ते ॥

प्रायश्चित्तान्य् अशेषाणि
तपः कर्मात्मकानि वै ।
यानि तेषाम् अशेषाणां
कृष्णानुस्मरणं परम् ॥

प्रायश्चित्तान्यशेषाणि
तपः कर्मात्मकानि वै ।
यानि तेषामशेषाणां
कृष्णानुस्मरणं परम्॥