०८ अभिश्रवणमन्त्राः

॥ अभिश्रवणमन्त्राः ॥

१. गायत्री (पु. १३२),

…{Loading}…

त᳓त् सवितु᳓र् व᳓रेण्य᳓+++(णिय)+++म्
भ᳓र्गो+++(=भर्जनम्)+++ देव᳓स्य धीमहि+++(←धा धारणे/ ध्यै ध्याने / धी आराधने)+++ ।
धि᳓यो यो᳓ नः प्रचोद᳓यात् ॥
(परो᳓-रजसे ऽसा᳓वद् ओ᳓३म् ॥)

प्र᳓चो᳓द᳓या᳓त्-स्व᳓रः᳓

प्र᳓ + चु᳓द् + णि᳓च् उ᳓दा᳓त्तः᳓ + श᳓प् अ᳓नु᳓दा᳓त्तः᳓ पि᳓त्त्वा᳓त् + [ले᳓ट् → आ᳓ट् + ति᳓प् अ᳓नु᳓दा᳓त्तः᳓ पि᳓त्त्वा᳓त्]।

प्रा᳓नु᳓दा᳓त्त᳓त्वं᳓ ति᳓ङ᳓न्त᳓स्यो᳓दा᳓त्त᳓व᳓त्त्वा᳓त्। त᳓च्च᳓ य᳓त्का᳓र᳓स᳓द्भा᳓वा᳓त्।

२. श्रीसूक्तम् (पु. २८)

भूसूक्तम् (पु. ७२)

…{Loading}…

(“स्वाहा॑ ॥ भूम्या इदं न मम” इति त्यागः।)

########## …{Loading}…

भास्करोक्त-विनियोगः

1अथ पुनराधेयमन्त्राः । तत्र गार्हपत्य आधीयमाने सर्पराज्ञीस्तिस्रोनुवर्तयति - भूमिर्भूम्नेति ॥

############## …{Loading}…

भूमि॑र् भू॒म्ना+++(=बहुत्वेन)+++, द्यौर् व॑रि॒णा+++(=उरुत्वेन)+++,
ऽन्तरि॑क्षम् महि॒त्वा +++(असि)+++।
+++(पुरा वृषभराशौ खे यथा)+++ उ॒पस्थे॑ ते देव्य् अदिते॒
+++(सूर्यः खे यथा)+++ ऽग्निम् अ॑न्ना॒दम् अ॒न्नाद्या॒या+++(=अन्नाद-हिताय)+++ ऽऽद॑धे ॥

############## …{Loading}…

Keith

(Thou art) earth in depth, sky in breadth, atmosphere in greatness;
In thy lap, O goddess Aditi, Agni
I place, food-eater for the eating of food.

मूलम्

भूमि॑र्भू॒म्ना द्यौर्व॑रि॒णाऽन्तरि॑क्षम्महि॒त्वा ।
उ॒पस्थे॑ ते देव्यदिते॒ऽग्निम॑न्ना॒दम॒न्नाद्या॒याऽऽद॑धे ॥

भट्टभास्कर-टीका

प्रथमोपरिष्टाद्भृहती, अन्त्यस्य पादस्य द्वादशाक्षरत्वात् । हे देवि अदिते अखाण्डिते भूमे । आहवनीयो भूमित्वेन स्तूयते । भूम्ना बहुत्वेन विपुलत्वेन त्वं भूमिरेवासि । द्यौर् असि त्वं वरिणा उरुत्वेन । ताद्धर्म्यात्ताच्छब्द्यम् । अ[म?]कारलोपश्छान्दसः । अन्तरिक्षमसि माहित्वा माहात्म्येन । व्यञ्जनविपर्ययः । सर्वत्रोदात्तनिवृत्तिस्वरेण तृतीयाया उदात्तत्वम् । महित्वशब्दात्तृतीयाया आकारो वा । अत्र तवोपस्थे उत्सङ्गे गार्हपत्यात्मनि अग्निमन्नादमन्नस्य हविषोत्तारं अन्नाद्याय अन्नादनसामर्थ्यात्मिकायै ऋद्ध्यै आदधे स्थापयामि । पचाद्यचि अन्नादः । इतरत्र छान्दसो भावे यत् । ‘लघावन्ते’ इति मध्योदात्त उपस्थशब्दः । मरुद्वृधादित्वाद्वा ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

2द्वितीया - आयमिति गायत्री ॥

############## …{Loading}…

आ ऽयं गौः+++(→गमनशीलो अग्निस् सूर्यो वा, पुरा वृषभराशिस्थः)+++ पृश्नि॑र् अक्रमी॒द्
अस॑दन् +++(→असदत् इति शाकले)+++ मा॒तरं॑ +++(भूमिं, खे रोहिणीं च)+++ पु॒रः ।
पि॒तरं॑ +++(द्यौः)+++ च, प्र॒-यन्त् सुवः॑+++(→स्वः॑ इति शाकले)+++ ॥

############## …{Loading}…

Keith

The spotted bull hath come
And reached again the mother

And the father, faring to the heaven.

मूलम्

आऽयङ्गौᳶ पृश्ञि॑रक्रमी॒दस॑नन्मा॒तर॒म्पुनः॑ ।
पि॒तर॑ञ्च प्र॒यन्त्सुवः॑ ॥

भट्टभास्कर-टीका

इदानीमादित्यात्मना स्तूयते - अयम् अग्निः गौर् आदित्यात्मा गच्छतीति गौः गमनशीलः पृश्निः शुक्लवर्णः आदित्यानामे[मै]व वा । आक्रमीत् अयमेवादित्यात्मना विश्वम् आक्रामतीति ।

प्रकर्षेणाविच्छेदेन गच्छन् सुवः शोभना रतिः । छान्दसौ लुङ्लङौ ।

आक्रम्य च मातरं भूमिम् असनत् भूमौ मातरि शान्तोभूत् । पितरं दिवं प्रयन् प्रकर्षेण गच्छन् सर्वतो ज्वलन् धूमज्वालाभ्यामभ्रं लिहन् सुवः पितृस्थानीये दिवि स्वरतिरभूत् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

3तृतीया - त्रिंशदिति गायत्री ॥

############## …{Loading}…

+++(दिने मुहूर्ता, मासे दिनानि वा)+++
त्रिँ॒शद् धाम॒ वि रा॑जति॒ +++(आदित्यात्मा ऽग्निः)+++,
+++(रोहिणी स्तुतिर् वा)+++ वाक् +++(सूर्य-)+++प॑त॒ङ्-गाय॑ शिश्रिये+++(→धीयते इति शाकले)+++ ।
प्रत्य्+++(कूलम्)+++ अ॑स्य वह॒ द्युभिः ॥

############## …{Loading}…

Keith

Thirty places be ruleth;
Speech resorteth to the bird
Bear it with the days.

मूलम्

त्रिँ॒शद्धाम॒ वि रा॑जति॒ वाक्प॑त॒ङ्गाय॑ शिश्रिये ।
प्रत्य॑स्य वह॒ द्युभिः ॥

भट्टभास्कर-टीका

त्रिंशद् धामानि स्थानानि विराजति प्रकाशवद् भवति । उभयत्रापि वचनव्यत्ययः । त्रिंशन् मुहूर्ता उच्यन्ते । [पञ्चदशाह्नः]पञ्चदश रात्रेः ।

तेषु वाक् शिश्रिये सिषेवे आश्रिता पतङ्गाय पतङ्गः आदित्यः । यथा ‘ऋग्भिः पूर्वाह्णे दिवि देव इर्यते’ इति या स्तुतिलक्षणा वाक् तेषु सर्वेष्वपि मुर्हूर्तेषु पतङ्गं श्रिता । कर्मणि चतुर्थी ।

तस्मात्तादृशः महानुभावः आदित्यात्मा त्वं प्रत्यस्य प्रति-कूलं यत्प्रकृतं तवोद्वासनं तद् अस्य विसृज बुद्धौ मा कृथाः । ‘ससाधनां क्रियामुपसर्ग आह’ इति प्रतिशब्देन प्रतिकूलमुच्यते । ततः प्रसन्नो भूत्वा वह हवींष्यस्माकं द्युभिः दिनेदिने । अधिकरणानां साधकतमत्वविवक्षया तृतीया; यथा ‘स्थाल्या पचति’ इति । ‘ऊडिदम्’ इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य ‘दिवो झल्’ इति प्रतिषेधः । अस्मिन्व्याख्याने तिङः परत्वाद्वहेत्यस्य निघातो दुर्लभस्स्यात् । अथ ब्रूमः - एवं महातेजाः पतङ्गः अस्य प्रतिवह प्रतिरूपतया वर्तस्व द्युभिः तेजोभिः । अन्वादेशत्वादस्येति सर्वानुदात्तः ॥

########## …{Loading}…

भास्करोक्त-विनियोगः

4आहवनीये तिस्रोनुवर्तयति । तत्र प्रथमा - अस्येति गायत्री ॥

############## …{Loading}…

अ॒स्य +++(विषूव-सूर्यात्मनो ऽग्नेः)+++ प्रा॒णाद् अ॑पान॒त्य्,
+++(वृषभराशेर्)+++ अ॑न्तश् च॑रति रोच॒ना+++(→ रोहिणी दीप्तिर् वा)+++ ।
व्य॑ख्यन्+++(=प्राकाशयन्)+++ महि॒षस् +++(वृषभराशौ सूर्यः, भुव्य् अग्निः)+++ सुवः॑ +++(→दिव॑म् इति शाकले)+++ ॥

############## …{Loading}…

Keith

With her inspiration from his expiration,
She wandereth between the worlds;
The bull discerneth the heaven.

मूलम्

अ॒स्य प्रा॒णाद॑पान॒त्य॑न्तश्च॑रति रोच॒ना ।
व्य॑ख्यन्महि॒षस्सुवः॑ ॥

भट्टभास्कर-टीका

अपानतीति प्रथमपादान्तः । अस्याग्नेः रोचना दीप्तिः रोचनशीला । ‘अनुदात्तेतश्च’ इति युच् । अन्तश् शरीरेषु चरति । किं कुर्वती प्राणात् प्राणनव्यापारात् अनन्तरम् अपानती अपाननव्यापारं कुर्वती । जीवानां ऊर्ध्वगमनं प्राणनं, अधोगमनम् अपाननम् । जीवश्श्वासवायुः ।

किञ्च - महिषः महति शरीरे सीदति । ‘सदिरप्रतेः’ इति षत्वम् । अन्त्यविकारश्छान्दसः ।
यद्वा - महतेष्टिषचि लिङ्गव्यत्ययः । महनीया सुवः शोभना रोचना व्यख्यत् विचष्टे प्रकाशते जीवानामन्तः । छान्दसौ लुङ् । ‘अस्यतिवक्ति’ इत्यादिनाङ् । ‘उदात्तस्वीरतयोः’ इति संहितायामडागमः स्वर्यते ।

अन्य आहुः - अस्याग्नेः सुवः आदित्यात्मिका रोचना दीप्तिः प्राणादुदयात् अपानती अस्तं गच्छन्ती अन्तः द्यावापृथिव्योर् मध्ये चरति । महत्यन्तरिक्षे सीदति । व्यख्यत् प्रकाशयति च द्यावापृथिव्यौ । एवं महानुभावं त्वामादधामीति ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

5द्वितीया - यत्त्वेत्यनुष्टुप् ।

############## …{Loading}…

यत् त्वा॑ [10] क्रु॒द्धᳶ प॑रो॒वप॑+++(=उद्वासितवान् अस्मि)+++,
म॒न्युना॒ यद् अव॑र्त्या ।
सु॒कल्प॑म् अग्ने॒ तत् तव॒,
+++(यतः पुनराधाने)+++ पुन॒स् त्वोद्दी॑पयामसि ॥

############## …{Loading}…

Keith

If thee [1] in anger I have scattered,
In rage or through misfortune,
That of thee, O Agni, be in good order,
Again thee we relight.

मूलम्

यत्त्वा॑ [10] क्रु॒द्धᳶ प॑रो॒वप॑ ..
म॒न्युना॒ यद् अव॑र्त्या ।
सु॒कल्प॑मग्ने॒ तत्तव॒ ..
पुन॒स्त्वोद्दी॑पयामसि ॥

भट्टभास्कर-टीका

तवेति तृतीयपादान्तः ॥ यत् येन कारणेन ऋद्ध्यभावेन क्रुद्धो ऽहं त्वामपि परोवप परोप्तवान् उद्वासितवानस्मि । ‘णलुत्तमो वा’ इति णित्त्वाभावः । ‘यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघाताभावे ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम्, समासश्च । लिति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् ।

मन्युना शोकेन परीतो ऽहम् अवर्त्या दारिद्र्येण पाप्मना वा यत्त्वां परोवप विनाशितवान् हे अग्ने तदपि तव प्रसादात् सुकल्पं शोभनकृतिकमेव भवति । ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । ‘युष्मदस्मदोर्ङसि’ इति तवशब्द आद्युदात्तः । अतस्त्वां पूर्ववदेवोद्दीपयामसि उद्वपामः । ‘इदन्तो मसि’ ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

6अथ तृतीया - यत्त इत्यनुष्टुप् ॥

############## …{Loading}…

यत् ते॑ म॒न्यु-प॑रोप्तस्य
पृथि॒वीम् अनु॑ दध्व॒से+++(←ध्वस्)+++ ।
आ॒दि॒त्या विश्वे॒ तद् दे॒वा
वस॑वश् च स॒माभ॑रन्न् ॥

############## …{Loading}…

Keith

Whatever of thee scattered in rage
Was spread over the earth,
That the Adityas, the All-gods
And the Vasus gathered together.

मूलम्

यत्ते॑ म॒न्युप॑रोप्तस्य पृथि॒वीमनु॑ दध्व॒से ।
आ॒दि॒त्या विश्वे॒ तद्दे॒वा वस॑वश्च स॒माभ॑रन्न् ॥

भट्टभास्कर-टीका

ते तव मन्युपरोप्तस्य मन्युना हेतुना मयोद्वासितस्य । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यत् तेजः पृथिवीम् अनुदध्वसे ध्वस्तं पृथिवीम् अनुप्रविश्य वा नष्टं बभूव तदादित्या विश्वे देवा वसवश्च समाभरन् समाभरन्तु । ‘हृग्रहोः’ इति भत्वम् ॥

[[68]]

मे॒दिनी॑ दे॒वी व॒सुन्ध॑रा स्या॒द्वसु॑दा दे॒वी वा॒सवी॑ ।
ब्र॒ह्म॒व॒र्च॒सः पि॑तृ॒णाँ श्रोत्रं॒ चक्षु॒र्मनः॑ ॥

दे॒वी हिर॑ण्यगर्भिणी दे॒वी प्र॒सूव॑री (/ प्र॒सोद॑री ) ।
रस॑ने (/ सद॑ने ) स॒त्याय॑ने सीद ॥

स॒मु॒द्रव॑ती सावि॒त्री ह॒नो दे॒वी म॒ह्यङ्गी॑ (/म॒ह्यङ्गा॑)।
म॒ही (/म॒हो) धर॑णी म॒होव्यथि॑ष्टा ( म॒होध्यति॑ष्ठा/ म॒होव्यवि॑ष्ठा )
श‍ृ॒ङ्गे-श‍ृ॑ङ्गे य॒ज्ञे-य॑ज्ञे विभी॒षणी॑ ॥

इन्द्र॑पत्नी व्या॒पिनी॑ सु॒रस॑रिदि॒ह ([अज्ञातस्वर-पाठान्तरम्] - सरसिज इह ) ।
वा॒यु॒मती॑ जल॒शय॑नी श्रि॒यन्धा॒ ([अज्ञातस्वर-पाठान्तरम्] - स्वयंधा )
राजा॑(या॑) स॒त्यन्तो॒ (/न्धो॒[जो] ) परि॑मेदिनी ॥ श्वो॒ परि॑धत्तं गाय॒(श्वो॒परि॑धत्त॒ परि॑गाय /[अज्ञातस्वर-पाठान्तरम्] - सो परिधत्तंगाय )

वि॒ष्णु॒प॒त्नीं म॑हीं दे॒वीं॒ मा॒ध॒वीं मा॑धव॒प्रियाम् ।
लक्ष्मी॑ प्रि॒यस॑खीं दे॒वीं॒ न॒मा॒म्यच्यु॑तव॒ल्लभाम् ॥

ॐ ध॒नुर्ध॒रायै॑ वि॒द्महे॑
सर्वसि॒द्ध्यै च॑ धीमहि ।
तन् नो॑ धरा प्रचो॒दया॑त् ॥
(स्वाहा॑ ॥ धुनुर्धराया इदं न मम)

####### …{Loading}…

शृण्व᳓न्ति श्रोणा᳓म् अमृ᳓तस्य गोपा᳓म्।
पु᳓ण्याम् अस्या उ᳓पशृणोमि वा᳓चम्।
मही᳓न् देवीव्ँ᳓ वि᳓ष्णु-पत्नीम् अजूर्या᳓म्+++(=अज्वराम्)+++।
प्रती᳓चीम् एनाँ हवि᳓षा यजामः।

(स्वाहा॑ ॥ विष्णुपत्न्या इदं न मम) ॥

####### …{Loading}…

त्रेधा᳓ वि᳓ष्णुर् उरु-गायो᳓+++(गेयो)+++ वि᳓चक्रमे।
मही᳓न् दि᳓वम् पृथिवी᳓म् अन्त᳓रिक्षम्।
त᳓च् छ्रोणै᳓ति +++(अत्र)+++ श्र᳓व+++(=कीर्तिम्)+++ इच्छ᳓माना।
पु᳓ण्यँ श्लो᳓कय्ँ य᳓जमानाय कृण्वती᳓॥

(स्वाहा॑ ॥ विष्ण॒व इदं न मम) ॥

नीलासूक्तम् (पु. ६९)

…{Loading}…

(“स्वाहा॑ ॥ विष्णुपत्न्या इदं न मम” इति त्यागः)।

ओं ॥

(स्तोम॑ त्रयस्त्रिँशे॒! भुव॑नस्य पत्नि॒!
विव॑स्वद्-वाते! अ॒भि नो॑) गृणाहि॒ ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

मध्येऋच आरम्भः??

######### …{Loading}…

स्तोम॑ त्रयस्त्रिँशे॒! भुव॑नस्य पत्नि॒!
विव॑स्वद्-वाते! अ॒भि नो॑ गृणाहि+++(←गृ शब्दे)+++ ।
घृ॒तव॑ती सवित॒र्! आधि॑पत्यै॒ᳶ
पय॑स्वती॒ रन्ति॒र्+++(←रम्)+++ +++(इयम्)+++ आशा॑ नो अस्तु ।

######### …{Loading}…

ध्रु॒वा दि॒शाव्ँ वि॑ष्णु-प॒त्न्य् अ-घो॑रा॒
ऽस्येशा॑ना॒ सह॑सो॒, या म॒नोता॑ +++(←मनस् + ऊता)+++।
बृह॒स्पति॑र् मात॒रिश्वो॒त वा॒युस्
स॑न्धुवा॒ना+++(←धु कम्पने)+++ वाता॑ अ॒भि नो॑ गृणन्तु ।

वि॒ष्ट॒म्भो दि॒वो, ध॒रुण॑ᳶ पृथि॒व्या,
अ॒स्येशा॑ना॒ जग॑तो॒, विष्णु॑-पत्नी ।

३. पुरुषसूक्तम् (पु. ७१)

…{Loading}…

####### …{Loading}…

सायण-भाष्यम्

‘सहस्रशीर्षा’ इति षोडशर्चं षष्ठं सूक्तम् ।
नारायण नामर्षिर्
अन्त्या त्रिष्टुप् शिष्टा अनुष्टुभः ।

अव्यक्त-महद्-आदि-विलक्षणश् चेतनो यः पुरुषः
‘पुरुषाश् च परं किंचित् ’ ( क. उ. ३. ११) इत्य्-आदि-श्रुतिषु प्रसिद्धः स देवता ।

तथा चानुक्रान्तं— सहस्रशीर्षा षोळश नारायणः पौरुषमानुष्टुभं त्रिष्टुबन्तं तु’ इति । गतो विनियोगः ।।

भास्करोक्त-विनियोगः

1अथ पुरुषानुवाकः - सहस्रशीर्षेयादि ॥
आनुष्टुभस्सर्वोऽनुवाकः, विशेषो वक्ष्यते ।
अग्नौ पुरुषाकृतौ चीयमानायां
पुरुषशिर उपहितस्य शिरः कृत्वा
पुरुषाकृतिम् उपहितां
पुरुषेण नारायणेन यजमान उपतिष्ठते ।

पुरुषमेधे च

‘पशून् उपाकृतान् दक्षिणतोऽवस्थाप्य
ब्रह्मा सहस्रशीर्षा पुरुष इति पुरुषेण नारायणेन पराचा अनुशंसति ।
अथ नारायणाभ्याम् उपस्थानं’

इत्यादिषु विनियोगः ।

अयम् उत्तरश् चानुवाकौ नारायणाख्यौ,
नारायणाख्येन ऋषिणा दृष्टौ ।

आभ्यां च पुरुषाख्यो नारायणः प्रतिपाद्यते ।
उक्तं च - आत्मनि पुरुषावस्थे प्रपञ्चप्रविष्टः पुरुषः, उत्तीर्णः परमात्मेति ।
पुरुषसूक्तमिति चैनं बह्वृचा आहुः ।

अथ ‘सहस्रशीर्षं देवम्’ इत्यपरो नारायणानुवाको भविष्यति,
यत्र परमात्मा प्रणवाख्यो नारायणः प्रतिपाद्यते ।
तस्य अग्न्य्-आदि-श्रौत-पुरुषवत् कर्म-सम्बन्धाभावाद् इहानाम्नानम् ।

Jamison Brereton

90 (916)
Purusạ
Nārāyaṇa
16 verses: anuṣṭubh, except triṣṭubh 16

This is one of the best-known and most influential hymns of the R̥gveda. Its central symbol is the púruṣa, the “man,” “person,” or “human being.”

On the surface, this hymn tells of the sacrifice of a giant man, from whose parts the world was created. The theme of creation through a cosmic sacrifice is widespread, but this hymn is not simply the retelling of an ancient tradition. The púruṣa here serves as a symbol of the sacrifice itself, which especially in the middle Vedic tradition is a locus of creative power. The púruṣa is thus similar to the later divine figure Prajāpati, who in the Brāhmaṇas personifies the sacrifice.

Indeed this late hymn represents a verse commentary on the sacrifice that prefigures the prose commentaries of the Brāhmaṇas.+++(5)+++

This hymn is also notable because it is the only R̥gvedic mention of the four varṇas, the hierarchical division of the social order that forms the theoretical basis for the caste system. One reason that the hymn may have been included in the R̥gveda to provide a R̥gvedic charter for such a division of society.

The identity of the Man and the sacrifice is established in the opening verse, for his thousand heads, eyes, and feet recall Agni, the sacrificial fire, and his macro cosmic equivalent, the Sun (cf. Brown 1931: 109–10). The Man comprehends the earth and extends beyond it. As Mus (1968: 549) has pointed out, the “ten-fingers’ breadth” by which he exceeds the world measures from the Man’s hairline to his mouth.+++(4)+++ The Man’s mouth represents speech, which marks the boundary between the imperceptible world of thought and the perceptible world created by speech.+++(5)+++

His mouth is also associated with eating, and in verse 2 the Man rises beyond the world “through food,” that is, by making the world his food. In later texts the “eater” is the master and the “eaten” is one who benefits the master (cf. Rau 1957: 34–35). The image may therefore reflect the Man’s dominance over the world.+++(4)+++ See also X.125, in which the mouth is similarly both the locus of speech and the locus of eating.

This theme of dominance or rule continues also in verse 5 in the mutual generation of the Man and the Virāj. The word virā́j can mean either “brilliant” or “ruling, rule.” The latter is the more likely sense here, and therefore this word connects the hymn to Vedic ideals of the king, who in his consecration encompasses the world in a similar way that the Man does here (Proferes 2007: esp. ch. 3). Since the term virā́j is grammatically feminine, it complements púruṣa, which is masculine in grammar and connotation.+++(4)+++

The Man is the “offering” (vs. 6), the sacrificial victim (vs. 15), but more especially he is the sacrifice itself that the gods, the Sādhyas, and seers performed (vs. 7). Through this sacrifice the elements of subsequent sacrifices emerged: the “clotted-mixture” (vs. 8), the verses, chants, meters, and sacrificial formulae (vs. 9), and the sacrificial animals (vs. 10). The parts of the sacrifice also became the three upper varṇas (vss. 11–12): his mouth the brahmins, masters of knowledge and speech; his arms the rulers, the possessors of power; and his thighs the freemen or clansmen, who are the productive support of society. These three classes form parts of the sacrifice because they can participate in the sacrifice. The śūdras or “servants” are not part of the sacrifice but rather emerge from the feet of the Man, a symbol of their low social status and their exclusion from the sacrifice. Finally, the elements of the cosmos and gods themselves come forth from the sacrifice (vss. 13–14). This primeval sacrifice thus establishes the “first foundations” for the performance of the sacrifice or even for the ritual, social, divine, and visible worlds more generally (vs. 16ab), and it creates access to heaven (16cd).

The identity of the Sādhyas (in vss. 7 and 16) is not clear. Their name means “those to be brought to success,” and they appear to be ancient sacrificers whose proper ritual performance has “perfected” them and who have attained god-like status or the status of gods.+++(4)+++

01 सहस्रशीर्षा पुरुषः - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(बहु-देवता-सङ्ग्रहात्)+++ सह᳓स्र+++(~अनन्त)+++शीर्षा पु᳓रुषः।
सहस्राक्षः᳓ सह᳓स्रपात् ।
स᳓ +++(वक्ष्यमाणां विराजं)+++ भू᳓मिं विश्व᳓तो वृत्वा᳓ ।
अ᳓त्यतिष्ठद् दशाङ्गुल᳓म् । १
+++(मुख-मूर्ध्नोर् अन्तरं दशाङ्गुलम्, वाचिक+अव्यक्त-कल्पनयोश् चेति केचित्।)+++

02 पुरुष एवेदम् - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(स्व-शरीरैकदेशेन)+++ पु᳓रुष एवे᳓दँ᳓ स᳓र्वम् ।
य᳓द् भूतं᳓ य᳓च् च भ᳓व्यम्।
उत᳓+++(→तथा देवात्मभिः)+++ +अ᳓मृतत्व᳓स्ये᳓शानः +++(परमे व्योम्नि)+++ ।
य᳓द्+++(→यस्माद्)+++ +++(ब्रह्माण्डरूपेण)+++ अ᳓न्नेन+++(=अशितेन)+++ +अतिरो᳓हति । ३

03 एतावानस्य महिमातो - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

एता᳓वान् +++(ब्रह्माण्डम् इति)+++ अस्य महिमा᳓ ।
अ᳓तो+++(→ततोऽपि)+++ ज्या᳓याँश् च पू᳓रुषः ।
+++(कथम् इति चेत्-)+++
पा᳓दोऽस्य वि᳓श्वा भूता᳓नि ।
+++(अवशिष्टस्)+++ त्रिपा᳓द् +++(अंशः पर-देवतापूर्णः)+++ अस्यामृ᳓तं +++(=अविनाशी)+++ दिवि᳓+++(=परमे व्योम्नि)+++ ।

04 त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(सो ऽयं)+++ त्रिपा᳓द्+++(→त्रिविक्रम-सूचना)+++ ऊर्ध्व᳓ उ᳓दैत् पु᳓रुषः +++(शिष्टस्यापेक्षया)+++।
+++(पूर्वोक्त-)+++पा᳓दो ऽस्येहा᳓ऽऽभवात् पु᳓नः +++(पुनःपुनः)+++ ।
त᳓तो +++(पादः)+++ वि᳓ष्वङ्+++(=सर्वतो)+++ व्य᳙क्रामत् +++(वक्ष्यमाण-जननाय)+++।
साशनानशने᳓+++(=जीवाजीवे [वस्तू])+++ अभि᳓+++(लक्ष्य)+++ । ४

05 तस्माद्विराळजायत विराजो - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(पादांशात्)+++ त᳓स्माद् विरा᳓ड्+++(→पुरुष-मेध-ब्राह्मणे छन्दोऽपि)+++ +++(ब्रह्माण्ड-शरीरम्)+++ अजायत ।
+++(तस्माद्)+++ विरा᳓जो अ᳓धि पू᳓रुषः +++(ऋतात्मना /पुरुषमेध-कर्मरूपेण अजायत)+++ ।
स᳓ जातो᳓ अ᳓त्यरिच्यत -
+++(क्वेति चेत् -)+++ पश्चा᳓द् +++(विराजम्)+++ भू᳓मिम् अ᳓थो +++(जीवानाम्)+++ पुरः᳓+++(=पूर्वम्)+++। ५

06 यत्पुरुषेण हविषा - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

य᳓त् +++(वक्ष्यमाणेन कालभागेन)+++ पु᳓रुषेण हवि᳓षा ।
+++(त्रिपादङ्गभूता)+++ देवा᳓ यज्ञ᳓म् अ᳓तन्वत ।
+++(पुरुष-हविषो विभागाः -)+++ वसन्तो᳓ अस्यासीद् आ᳓ज्यम् ।
ग्रीष्म᳓ इध्मः᳓ शर᳓द् +++(अन्नादिरूपम्)+++ +हविः᳓ । ६

07 सप्तास्यासन् परिधयः

######## …{Loading}…

सप्ता᳓ऽस्याऽऽसन् परिध᳓यः ।
त्रिः᳓ सप्त᳓ +++(२१!)+++ समि᳓धः कृताः᳓ +++(इध्म-सन्नाहः!)+++।
+++(त्रिपादङ्गभूता)+++ देवा᳓ य᳓द् यज्ञं᳓ तन्वानाः᳓ ।
अ᳓बध्नन् +++(एकपात्)+++ पु᳓रुषं पशु᳓म् । ७

08 तं यज्ञम् - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

तं᳓ यज्ञं᳓+++(~तत्साधनभूतं पशुं)+++ बर्हि᳓षि प्रौ᳓क्षन् ।
पु᳓रुषं जात᳓म् अग्रतः᳓ ।
ते᳓न +++(वक्ष्यमाणा)+++ देवा᳓ अयजन्त -
+++(अविशिष्टा नानापात्रेषु पश्चात्)+++ साध्या᳓ ऋ᳓षयश् च ये᳓ । ८

वि᳓श्वा᳓स᳓-टि᳓प्प᳓नी᳓

अ᳓य᳓ज᳓न्त᳓ इ᳓त्य᳓त्र᳓ - अ᳓का᳓र᳓ उ᳓दा᳓त्तः᳓ तै᳓त्ति᳓री᳓ये᳓ - ‘च᳓वा᳓यो᳓गे᳓ प्र᳓थ᳓मा᳓’।

09 तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतम् - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

त᳓स्माद् यज्ञा᳓त् सर्वहु᳓तः ।
+++(पशुनिर्माणाय तज्-जातकर्मणे वापि)+++ सं᳓भृतं +++(हविश्शेषं घनीभवद् दधिमिश्रं वा)+++ पृषद्+++(=बिन्द्व्)+++-आज्य᳓म् ।
पशूँ᳓स् ताँ᳓श् +++(सूच्यमानान्)+++ चक्रे - वायव्या᳓न् ।
आरण्या᳓न् ग्राम्याँ᳓श् च ये᳓ । ९

10 तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

त᳓स्माद् यज्ञा᳓त् सर्वहु᳓त
ऋ᳓चः सा᳓मानि जज्ञिरे
छ᳓न्दांसि जज्ञिरे त᳓स्माद्
य᳓जुस् त᳓स्माद् अजायत

11 तस्मादश्वा अजायन्त - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

त᳓स्माद् अ᳓श्वा अजायन्त ।
ये᳓ के᳓ चोभया᳓दतः+++(=दन्तावलिद्वयाः)+++ ।
गा᳓वो ह जज्ञिरे त᳓स्मात् ।
त᳓स्माज् जाता᳓ अजाव᳓यः । ११

12 यत्पुरुषं व्यदधुः - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(देवाः)+++ य᳓त् +++(एकपात्)+++पु᳓रुषं +++(पशुं)+++ व्य᳙दधुः +++(बलौ)+++।
कतिधा᳓ व्य᳙कल्पयन् ?
मुखं कि᳓म् अस्य कौ᳓ बाहू᳓ ?
का᳓व् ऊरू᳓ पा᳓दाव् उच्येते ? १२

13 ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्बाहू - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

ब्राह्मणो᳡ ऽस्य मु᳓खम् आसीद्
बाहू᳓ राजनि᳓यः कृतः᳓
ऊरू᳓ त᳓द् अस्य य᳓द् वइ᳓श्यः
पद्भ्यां᳓ शूद्रो᳓ अजायत

14 चन्द्रमा मनसो - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

चन्द्र᳓मा म᳓नसो जातः᳓ ।
च᳓क्षोः+++(=चक्षुषः)+++ सू᳓र्यो अजायत ।
मु᳓खाद् इ᳓न्द्रश् चाग्नि᳓श् च ।
प्राणा᳓द् वायु᳓र् अजायत । १४

15 नाभ्याम् - अनुष्टुप्

######## …{Loading}…

ना᳓भ्या आसीद् अन्त᳓रिक्षम् ।
शीर्ष्णो᳓+++(=मूर्ध्ना)+++ द्यौः᳓ स᳓मवर्तत ।
पद्भ्यां᳓ भू᳓मिर् दि᳓शः श्रो᳓त्रात् ।
त᳓था लोकाँ᳓ अकल्पयन् । १५

पुरुषस्तुतिः, यज्ञस्तुतिः

########## …{Loading}…

वे᳓दाह᳓म् एतं᳓ पु᳓रुषं महा᳓न्तम् ।
आदित्य᳓वर्णं त᳓मसस् तु पारे᳓ ।
स᳓र्वाणि रूपा᳓णि विचि᳓त्य धी᳓रः ।
ना᳓मानि कृत्वा᳓ ऽभिव᳓दन् य᳓द् आ᳓स्ते । १६

########## …{Loading}…

मूलम्

धा॒ता पु॒रस्ता॒द्यमु॑दाज॒हार॑ । श॒क्रः प्रवि॒द्वान्प्र॒दिश॒श्चत॑स्रः ।
तमे॒वं वि॒द्वान॒मृत॑ इ॒ह भ॑वति । नान्यः पन्था॒ अय॑नाय विद्यते । १७

भट्टभास्कर-टीका

16वेदेत्यादयः तिस्रस्त्रिष्टुभः ॥ एतं महान्तं पुरुषं सहस्रशिरसं अहं वेद जानामि आदित्यवर्णं प्रकाशात्मानं तदेव तमसः पारे स्थितं त्रिगुणा प्रकृतिः तमः तस्य पारं वेलां अतीत्य परत्रावस्थितं अहं वेद । स देवः सर्वाणि रूपाणि विकारलक्षणानर्थान् विचित्य पृथक्वेन उत्पाद्य नामानि च सर्वाणि कृत्वा धीरः धीमान् व्याकृतनामरूपः कृतकृत्यो यदा अभिवदन् आभिमुख्येन वदन् विश्वमनुगृह्णन् आस्ते तदा सर्वदा एवमेव सृष्टिर्वेदितव्येति ॥

########## …{Loading}…

धाता᳓ पुर᳓स्ताद् य᳓म् +++(पुरुषम्)+++ उदाजहा᳓र,,
शक्रः᳓ प्र᳓ विद्वा᳓न् प्रदि᳓शश् च᳓तस्रः ।
त᳓म् एवं᳓ विद्वा᳓न् अमृ᳓त इह᳓ भवति ।
ना᳓न्यः᳓ प᳓न्था अ᳓यनाय विद्यते । १७

########## …{Loading}…

मूलम्

धा॒ता पु॒रस्ता॒द्यमु॑दाज॒हार॑ । श॒क्रः प्रवि॒द्वान्प्र॒दिश॒श्चत॑स्रः
। तमे॒वं वि॒द्वान॒मृत॑ इ॒ह भ॑वति । नान्यः पन्था॒ अय॑नाय विद्यते

भट्टभास्कर-टीका

17धातेत्यादि ॥ यं यथोक्तमहिमानं पुरुषं धाता पितामहः उदाजहार ख्यापितवान् तद्विभूतित्वाद्धातुः । शक्रश्च यमुदाजहार प्रविद्वान् प्रकर्षेण जानन् प्रदिशः प्रधानदिशः चतस्रः तद्वासिनस्सर्वान् प्रविद्वान् । तं महापुरुषं एवं एवंप्रकारं विद्वान् इह लोके यः कश्चिदपि अमृतो भवति । न त्वेतज्ज्ञानादृते अन्यः पन्था विद्यते अयनाय गमनाय संसारं मुक्त्वा अपवर्गं गन्तुं अयमेव मार्ग इति ॥

16 यज्ञेन यज्ञमयजन्त - त्रिष्टुप्

######## …{Loading}…

+++(सर्वहुद्-)+++यज्ञे᳓न यज्ञ᳓म् अयजन्त देवाः᳓ ।
ता᳓नि ध᳓र्माणि प्रथमा᳓न्य् आसन् ।
+++(य एवं विदुः)+++ ते᳓ ह ना᳓कं +++(यज्ञैः)+++ महिमा᳓नः+++(=पूजयन्तः)+++ सचन्त+++(=प्राप्नुवन्ति, तैत्तिरीये - “सचन्ते” )+++,,
यत्र पू᳓र्वे +++(नानापात्रेषु पश्चात्)+++ साध्याः᳓ स᳓न्ति देवाः᳓ । १८

[[71]]

उत्तरनारायणानुवाकः

[[144]]

नारायण-सूक्तम्

५. नारायणसूक्तम् (तै. उप. २-११)

…{Loading}…

विश्वास-टिप्पनी

अत्र कृत्रिमस्वरा हि राजन्ते मुद्रितग्रन्थेषु। पद्यगानम् इव गृहीतुम् उचितम्।

…{Loading}…

स॒ह॒स्र॒-शी॑र्षन् दे॒वव्ँ॒
वि॒श्वाक्षव्ँ॑ वि॒श्व-शं॑-भुवम् ।
विश्व॑न् ना॒राय॑णन् दे॒व॒म्
अ॒क्षरं॑ पर॒मं प्र॒भुम् ।

…{Loading}…
मूलम्

स॒ह॒स्र॒शीर्॑षन्दे॒वव्ँ॒ वि॒श्वाक्ष॑व् विँ॒श्वशं॑भुवम् ।
विश्व॑न्ना॒राय॑णन्दे॒व॒म॒क्षरं॑ पर॒मं प्र॒भुम् ।

सायण-टीका

पूर्वानुवाकान्ते हृदयपुण्डरीक उपास्यं यन्महेश्वरस्वरूपं निर्दिष्टं तस्मिन्नुपास्यगुणविशेषा अस्मिन्ननुवाके विशेषेण प्रदर्श्यन्ते। तत्र प्रथमामृचमाह–

स॒ह॒स्र॒शी॑र्षं दे॒वं॒ वि॒श्वाक्षं॑ वि॒श्वशं॑भुवम्। विश्वं॑ ना॒राय॑णं दे॒व॒म॒क्षरं॑ पर॒मं प्र॒भुम्, इति।

देवं पूर्वोक्तं महेश्वरं ध्यायेदिति शेषः। कीदृशं देवम्। सहस्रशीर्षं सहस्र-शब्देनापरिमितत्वमुपलक्ष्यते। अनन्तशिरस्कमित्यर्थः। सर्वजगदात्मकं विराड्रूपं महेश्वरस्य देहः। तथा सत्यस्मादादिशिरांसि सर्वाण्यपि तदीयान्येवेत्यनन्तशिरस्त्वम्। अनेनैव न्यायेन विश्वानि सर्वाण्यस्मदीयान्यक्षाणीन्द्रियाणि तदीयान्येवेति विश्वाक्षत्वम्। विश्वस्य सर्वस्य जगतः शं सुखमस्माद्भवतीति विश्वशंभुः(भूः), तादृशम्। उक्ते सहस्रशीर्षे विराड्रूपे देहेऽवस्थितस्य महेश्वरस्य निजस्वरूपं द्वितीयार्धेनोच्यते। विश्वं जगदात्मकम्। आरोपितस्य जगतोऽधिष्ठानव्यतिरेकेण वास्तवरूपाभावात्। नाराय-णशब्दस्य निर्वचनं पुराणेषु दर्शितम्

“आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः अयनं तस्य ताः प्रोक्तास्तेन नारायणः स्मृतः "

इति।

१ ग. ०वाच्यव०। २ ख. विस्तरेण। ३ झ. ०रस्कत्वम्। ४ ग. ०चनम्। ५ ग. झ. ०तमित्य०। ६ ख.। ०र्थः। स०।

[[728]]

जगत्कारणेषु पञ्चभूतेष्ववस्थित इत्यर्थः। यद्वा प्रकृतेः प(तिर्न)रः। तस्माज्जातिनि श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम् — [ प्रपा॰ १० अनु॰ १०]

यानि तानि नारशब्देनोच्यन्ते। तान्येतान्येवायनं स्थानं यस्य स नारायणः। स एवेन्द्रमित्रादिरूपेणावस्थितत्वाद्देव इत्युच्यते। तथा च शाखान्तरे मन्त्र आम्नात: — “इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः " इति। न क्षरतीत्यक्षरः, अश्नुत इति वा तस्याक्षरत्वम्। कारणत्वेनोत्कर्षात्परमत्वम्। नियन्तु समर्थत्वात्प्रभुत्वम्।

…{Loading}…

वि॒श्वतः॒ पर॑मन् नि॒त्यव्ँ॒
वि॒श्वन् ना॑राय॒णँ ह॑रिम् ।
विश्व॑म् ए॒वेदं पुरु॑ष॒स्
तद् विश्व॒म् उप॑जीवति ॥

…{Loading}…
मूलम्

वि॒श्वतः॒ पर॑मन्नि॒त्यव्ँ॒ वि॒श्वन्ना॑राय॒णँ ह॑रिम् ।
विश्व॑मे॒वेदं पुरु॑ष॒स्तद्विश्व॒मुप॑जीवति ॥

सायण-टीका

द्वितीयामृचमाह— वि॒श्वतः॒ पर॑मं नि॒त्यं॒ वि॒श्वं ना॑राय॒ण ँ ह॑रिम्। विश्वमे॒वेदं पुरु॑ष॒स्तद्विश्व॒मुप॑जीवति, इति।

विश्वतो जगतो जडवर्गात्परममुत्कृष्टम्। ऋग्भेदेन पुनरुक्तिपरिहारो द्रष्टव्यः। यद्वा स्तुतिरूपत्वादनेन रूपेण ध्यातव्यत्वाच्च नास्ति पुनरुक्तिदोषः।विनाशरहितत्वान्नित्यत्वम्। सर्वात्मकत्वाद्विश्वत्वम्। नारायणत्वं पूर्वमेवोक्तम्। पापस्याज्ञानस्य च हरणाद्धरित्वम्। यदिदं विश्वमिदानीमज्ञानदृष्ठ्या प्रदृश्यते तत्सर्वं वस्तुतत्त्वदृष्ट्या पुरुषः परमात्मैव। स च परमात्मा तद्विश्वमुपजीवति स्वस्य व्यवहारार्थमाश्रयति।

…{Loading}…

पतिव्ँ॒ विश्व॑स्या॒त्मेश्व॑रँ॒
शाश्व॑तँ शि॒वम् अ॑च्युतम् ।
ना॒राय॒णं म॑हा-ज्ञे॒यव्ँ॒
वि॒श्वात्मा॑नं प॒राय॑णम् ।

…{Loading}…
मूलम्

पतिव्ँ॒ विश्व॑स्या॒त्मेश्व॑रँ॒ शाश्व॑तँ शि॒वम॑च्युतम् ।
ना॒राय॒णं म॑हाज्ञे॒यव्ँ॒ वि॒श्वात्मा॑नं प॒राय॑णम् ।

सायण-टीका

तृतीयामृचमाह— पतिं॒ विश्व॑स्या॒ऽऽत्मेश्व॑र॒ ँ शाश्व॑त ँ शि॒वम॑च्युतम्। ना॒राय॒णं म॑हाज्ञे॒यं॒ वि॒श्वात्मा॑नं प॒राय॑णम्, इति। विश्वस्य जगतः पालकत्वात्पतिः। आत्मनां जीवानां नियाकत्वादीश्वरः। निरकान्तरं वर्तमानत्वाच्छाश्वतः। परममङ्गलत्वाच्छिवः। न च्यवत इत्यच्युतः। नारायणत्वं पूर्वमुक्तम्। ज्ञेयेषु तत्त्वेषु मध्ये प्रौढत्वान्महाज्ञेय(त्व)म्। जगदुपादानत्वेन तदभेदाद्विश्वात्मत्वम्। उत्कृष्टाधारत्वात् परायणत्वम्। सर्वमप्यारोपितं जगदधिष्ठाने वर्तते।

…{Loading}…

ना॒राय॒ण-प॑रं ब्र॒ह्म॒-
त॒त्वन् ना॑राय॒णः प॑रः ।
ना॒राय॒ण-प॑रो ज्यो॒ति॒र्-
आ॒त्मा ना॑राय॒णः प॑रः ।

…{Loading}…
मूलम्

ना॒राय॒णप॑रं ब्र॒ह्म॒ त॒त्वन्ना॑राय॒णः प॑रः ।
ना॒राय॒णप॑रो ज्यो॒ति॒रा॒त्मा ना॑राय॒णः प॑रः ।

सायण-टीका

चतुर्थीमृचमाह—

  • ना॒राय॒ णः प॑रं ब्रह्मतत्त्वं ना॑राय॒णः प॑रः। नाराय॒ णः प॑रो ज्यो॒तिरा॒त्मा ना॑राय॒णः प॑रः, इति।
  • ग. पुस्तके पूर्वार्धोत्तरार्धव्यत्यासो वर्तते—“नारायणपरो ध्याता ध्यानं नारायणः परः " इत्यधिकं च।

१ ख. ०त्यश्रुत। २ झ. ०रः, न च्युत। ३ ख. झ. ०रमा नि०। ४ ग. ०व्यः। ०स्तु। ५ ख. ०ज्ञानाद्द्दश्य०। ६ ग. झ. ०त्पतिम्। आ०। ७ ग. ०श्वरं नियन्तारम्। नि०। ८ ग. झ. ०श्वतम्। प०। ९ ग. झ. ०च्छिवम्। न। १० ग. ०च्युतम्। ना०। ११ ख. ०रकत्वं परा०। १२ ख. ०यणं प०। १३ ख. ०यणप०।

[[729]]

[प्रपा॰ १० अनु॰ १०] कृष्णयजुर्वेदीयं तैत्तिरीयारण्यकम्। पुराणेषु नारायणशब्देन व्यवह्रियमाणो यः परमेश्वरः स एव परमुत्कृष्टं सत्यज्ञानानन्दादिवाक्यैः प्रतिपाद्यस्य ब्रह्मणस्तत्त्वम्। अतो नारायणः पर एवाऽऽस्मा म त्वपरो मूर्तिविशेषः। तथा परो ज्योतिर्यदेदुत्कृष्टं ज्योतिश्छन्दोगै: — “परं ज्योतिरुपसंपद्य " इत्याम्नातं तदपि नारायण एव। तस्मान्नारायणः परमात्मा।

…{Loading}…

यच् च॑ कि॒ञ्चिज् ज॑गत्य् अ॒स्मि॒न्
दृ॒श्यते॑ श्रूय॒तेऽपि॑ वा ।
अन्त॑र् ब॒हिश् च॑ तत् स॒र्वव्ँ॒
व्या॒प्य ना॑राय॒णस् स्थि॑तः ।(25)

…{Loading}…
मूलम्

यच्च॑ कि॒ञ्चिज्ज॑गत्य॒स्मि॒न्दृ॒श्यते॑ श्रूय॒तेऽपि॑ वा ।
अन्त॑र्ब॒हिश्च॑ तत्स॒र्व॒व्व्ँया॒प्य ना॑राय॒णस्स्थि॑तः ।(25)

सायण-टीका

पञ्चमीमृचमाह—

यच्च॑ किं॒चिज्ज॑गत्स॒र्वं॒ दृश्यते॑ श्रूयते॑ श्रू॒यतेऽपि॑ वा। अन्त॑र्ब॒हिश्च॑ तत्स॒र्वं॒ व्या॒प्य ना॑राय॒णः स्थि॑तः

इति।

* जगत्यस्मिन्निति पाठो भाष्यानुरोधी, स वर्तते क्वचिदिति ग. पुस्तकटिप्पणीतो ज्ञायते।

अस्मिन्वर्तमाने जगति यत्किंचित्समीपवर्ति वस्तुजातं दृश्यते। अपि वा दूरस्थं श्रूयते। तत्सर्वं वस्तुजातमयं नारायणोऽन्तर्बहिश्च व्याप्यावस्थितः। यथा कटकमुकुटाद्याभरणस्योपादानकारणं सुवर्णमन्तर्बहिर्व्याप्यावतिष्ठते। तद्वत्।

…{Loading}…

अन॑न्त॒म् अव्य॑यङ् क॒विँ
स॑मु॒द्रे ऽन्तव्ँ॑ वि॒श्व-शं॑भुवम् ।
प॒द्म॒-को॒श-प्र॑तीका॒शँ॒
+++(तद्-आसनम्)+++ हृ॒दय॑ञ् चाप्य् अ॒धो-मु॑खम् +++(नोर्ध्वमुखं लोकवत्)+++ ।

…{Loading}…
मूलम्

अन॑न्त॒मव्य॑यङ्क॒विँ स॑मु॒द्रेन्तव्ँ॑ वि॒श्वशं॑भुवम् ।
प॒द्म॒को॒शप्र॑तीका॒शँ॒ हृ॒दय॑ञ्चाप्य॒धोमु॑खम् ।

सायण-टीका

षष्ठीमृचमाह— अन॑न्तमव्य॑यं क॒वि ँ स॑मु॒द्रेऽन्तं॑ वि॒श्वशं॑भुवम्। प॒द्म॒को॒शप्र॑तीका॒श॒ ँ हृ॒दयं॑ चाप्य॒धोमुखम्, इति।

अत्र पूर्वार्धेन नारायणस्य वास्तवस्वरूपं संक्षिप्योपन्यस्यते।
अनन्तं देशपरिच्छेदरहितम्।
अव्ययं विनाशरहितम्।
कविं चिद्रूपेण सर्वज्ञम्।
समुद्रे ऽतिबहुलत्वेन समुद्रसदृशे संसारे ऽन्तम् अवसानरूपम्।
यदा नारायणस्य स्वरूपं जानाति
तदा संसारः क्षीयत इत्यर्थः।
विश्वशंभुवं सर्वस्य संसारसुखस्योत्पत्तिकारणरूपम्। “एतस्यैवाऽऽनन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति " इति श्रुत्यन्तरात्। ईदृशं नारायणस्वरूपमुपासीतेति शेषः। उत्तरार्धेनोमासनस्थानम् उच्यते—
पद्मकोशप्रतीकाशं यथा लोकेऽष्टदलकमलस्य कोशो मध्यच्छिद्रं
तत्सदृशं
तच् च हृदय-शब्द-वाच्यम्।
लौकिकं पद्मम् ऊर्ध्वाभिमुखं हृदयपद्मं त्व् अधोमुखम् इति विशेषः।

…{Loading}…

अधो॑ नि॒ष्ट्या+++(=ग्रीवा-बन्धः)+++ वि॑तस्त्या॒न्+++(←१२-आङ्गुल्याम् [नाभिं यावत्])+++ तु॒
ना॒भ्याम् उ॑परि॒ +++(मध्ये)+++ तिष्ठ॑ति ।
हृ॒दय॑न् तद् वि॑जानी॒या॒द्
वि॒श्वस्या॑यत॒नं म॑हत् ।

…{Loading}…
मूलम्

अधो॑ नि॒ष्ट्या वि॑तस्त्या॒न्तु॒ ना॒भ्यामु॑परि॒ तिष्ठ॑ति ।
हृ॒दय॑न्तद्वि॑जानी॒या॒द्वि॒श्वस्या॑यत॒नं म॑हत् ।

सायण-टीका

सप्तमीमृचमाह— अधो॑ नि॒ष्ठ्या वि॑तस्त्या॒न्ते॒ ना॒भ्यामु॑परि॒ तिष्ठ॑ति। +हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्या॑ऽऽयत॒नं म॑हत, इति।

+पदत्रयमनिश्चितस्वरकम्।

१ ख. ०नादि०। २ ख. ०वाक्यप्र०। ३ ख. ०परस्तीति शे०। ४ ख. झ. ०नमु०। ५ झ. लोके शतद०। ६ ०तस्त्यां तु ना। ७ ग. ०ति। जालमालाकुलं भाति विश्व०। ९२

[[730]]

निष्टिर् ग्रीवाबन्धः, तस्या अधस्ताद्वर्तते।
तत्रापि नाभ्याम् उपरि नाभिदेशस्योर्ध्वभागे
वितस्त्यान्ते द्वादशाङ्गुल-परिमिता वितस्तिस्तस्यामतीतायामुपरि तिष्ठति।
तद् एतन् निष्टि-नाभ्योर् मध्य-देश-वर्ति कमलं
हृदयम् इति विजानीयात्। तच्च हृदयं विश्वस्य सर्वस्य जगतो महदायतनम्। मनस्तावद्भृदयपुण्डरीके वर्तते “चन्द्रमा मनो भूत्वा त्द्ददयं प्राविशत् " इति श्रुत्यन्तरात्। तेव च मनसा स्वप्नवत्सर्वमिदं जगत्कल्पितम्। “मनोमूलमिदं द्वैतं यत्किंचित्सचाराचरम् " इति संप्रदायविद्भिरुक्तत्वात्।

…{Loading}…

सन्त॑तँ सि॒राभि॑स्+++(=नाडीभिस्)+++ तु॒
लम्ब॑त्य् आ-+++(पूर्वोक्त-पद्म)+++कोश॒-सन्नि॑भम् ।
तस्यान्ते॑ सुषि॒रँ +++(सुषुम्ना-नाडी-नालं)+++ सू॒क्ष्मं
तस्मि॑न्त् स॒र्वं प्रति॑ष्ठितम् ।

…{Loading}…
मूलम्

सन्त॑तँ सि॒राभि॑स्तु॒ लंब॑त्याकोश॒सन्नि॑भम् ।
तस्यान्ते॑ सुषि॒रँ सू॒क्ष्मं तस्मि॑न्त्स॒र्वं प्रति॑ष्ठितम् ।

सायण-टीका

अष्टमीमृचमाह— संत॑त ँ शि॒लाभिस्तु॒ लम्ब॑त्याकोश॒संनि॑भम्। तस्यान्ते॑ सुषि॒र ँ सू॒क्ष्मं तस्मि॑न्त्स॒र्वं प्रतिष्ठितम्

, इति।

आकोशः। पद्मस्य मुकुलं तत्संनिभं तत्सदृशं हृदय-कमलं लम्बति शरीरे- मध्ये ऽधोमुखत्वेनावलम्बते।
तच् च शिराभिर् नाडीभिः संततं परितः सम्यग्व्याप्तम् “शतं चैका च हृदयस्य नाड्यः " इति श्रुत्यन्तरात्।
तस्य हृदयस्यान्ते समीपे सूक्ष्मं सुषिरं छिद्रं सुषुम्ना-नाडी-नालं तिष्ठति तस्मिन्सुषिरे सर्वमिदं जगत्प्रतिष्ठितमाश्रितम्। तत्र मनसि प्रविष्टे सति सर्वजगदाधारस्य ब्रह्मणोऽभिव्यज्यमानत्वात्।

…{Loading}…

तस्य॒ +++(→सुषुम्ना-नाड्या)+++ मद्ध्ये॑ म॒हान् अ॑ग्निर् +++(पाचको वैश्वानरः)+++
वि॒श्वार्चि॑र् वि॒श्वतो॑मुखः ।
सोऽग्र॑-भु॒ग् विभ॑जन् ति॒ष्ठ॒न्न्
आहा॑रम् अज॒रः क॒विः ।+++(5)+++

…{Loading}…
मूलम्

तस्य॒ मद्ध्ये॑ म॒हान॑ग्निर्वि॒श्वार्चि॑र्वि॒श्वतो॑मुखः ।
सोऽग्र॑भु॒ग्विभ॑जन्ति॒ष्ठ॒न्नाहा॑रमज॒रः क॒विः ।

सायण-टीका

नवमीमृचमाह—

तस्य॒ मध्ये॑ म॒हान॑ग्निर्वि॒श्वार्चि॑र्वि॒श्वतो॑मुखः। सोऽग्र॑भु॒जन्ति॒ष्ठ॒न्नाहा॑रमज॒रः क॒विः*, इति।

* एतदग्रे ग. पुस्तके मूले “तिर्यगूर्ध्वमधःशायी रश्मयस्तस्य संतताः " इत्य् अधिकम्।

तस्य सुषुम्नालस्य मध्ये महान्प्रौढोऽग्निर्वर्तते। स च विश्वार्चिर्बहुज्वालोपेतः। अत एव ज्वालाविशेषैः परितोऽवस्थितासु सर्वासु माडीषु संसारणाद्विश्वतोमुखो बहुविधेश्वररूपः। सोऽग्निग्रभुक्, स्वस्य पुरतः प्राप्तमन्नं भुङ्क्त इत्यग्रभुक्।
स च भुक्तमाहारं शरीरे सर्वावयवेषु विभजन् प्रसारयंस्तिष्ठन्, अवस्थित इत्यर्थः। तथा च भगवतोक्तम्

“अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः। प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् "

इति॥

तस्माद्भुक्तमन्नमासौ जरयति न तु स्वयं जीर्यत इत्यजरः। अत एव कविरभिज्ञः कुशल इत्यर्थः।

१ ग. ०र्ध्वदेशभा०। २ ग. ०तस्त्यां द्वा०। ३ ख. ०स्यामुप०। ४ ग. शिराभि०। ५ झ. कोशः। ६ झ. ०मलमाल०। ७ ग. ०षुम्णाना०।। ७ ग. ०षुम्णाना०। ८ ग. ०षुम्णाना०। ९ ख. ०विधे ०स्थिर०। ग. ०विधैश्व०।

[[731]]

…{Loading}…

स॒न्ता॒पय॑ति स्वन् दे॒हम्
आपा॑द-तल॒-मस्त॑कम् ।
तस्य॒ मद्ध्ये॒ वह्नि॑-शिखा +++(→जीवः)+++
अ॒णीयो॑र्ध्वा व्य॒वस्थि॑ता (←द्रविडपाठे लिङ्गव्यत्ययः) ।

…{Loading}…
मूलम्

स॒न्ता॒पय॑ति स्वन्दे॒हमापा॑दतल॒मस्त॑कम् ।
तस्य॒ मद्ध्ये॒ वह्नि॑शिखा अ॒णीयो॑र्द्ध्वा व्य॒वस्थि॑तः ।

सायण-टीका

दशमीमृचमाह— सं॒ता॒पय॑ति स्वं दे॒हमापा॑दतल॒वस्त॑कम्। तस्य॒ मध्ये॒ वह्नि॑शिखा अ॒णीयो॑र्ध्वा व्य॒वस्थि॑ता, इति। पादतलमारभ्य मस्तकपर्यन्तं कृत्स्नमपि स्वकीयं देहं सर्वदा संतापयति। सोऽयं शरीरगतः संतापोऽग्निसद्भावे लिङ्गम्। तस्य ज्वालाविशेषैः कृत्स्नदेहव्यापिनोऽग्नेर्मध्ये वह्निशिखा काचिज्ज्वालाऽणीयाऽत्यन्तसूक्ष्मोर्ध्वा सुषुम्नानाडीनालेनोर्ध्वं ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं प्रसृत्य व्यवस्थिता विशेषेणावस्थिता।

…{Loading}…

नी॒ल-तो॑य-द॑-मध्य॒-स्था॒
वि॒द्युल्-ले॑खेव॒ भास्व॑रा ।
नी॒वार॒-शूक॑वत्+++(=धान्यान्त-त्वक्-कण्टकवत्)+++ त॒न्वी॒
पी॒ताभा॑ स्यात् त॒नूप॑मा ।

…{Loading}…
मूलम्

नी॒लतो॑यद॑मद्ध्य॒स्था॒ वि॒द्युल्ले॑खेव॒ भास्व॑रा ।
नी॒वार॒शूक॑वत्त॒न्वी॒ पी॒ताभा॑स्यात्त॒नूप॑मा ।

सायण-टीका

एकादशीमृचमाह— नी॒लतो॑यदमध्य॒स्था॒ वि॒द्युल्ले॑खेव॒ भास्व॑रा। नी॒वार॒शूक॑वत्त॒न्वी पी॒ता भा॑स्वत्य॒णूप॑मा, इति। तोयमुदकं ददातीति तोयदो मेघः, स च वर्षितुं जलपूर्णत्वान्नीलवर्णः। तादृशस्य मेघस्य मध्ये स्थिता विद्युल्लेखेव। सेयं पूर्वोक्ताऽग्निशिखा भास्वरा प्रभावती नीवारबीजस्य शूकं दीर्घं पुच्छं यथा तनु भवति तद्वदियं शिखा तन्वी बाह्यवह्निशिखेव पीता भास्वती पीतवर्णा दीप्तियुक्ता भवेत्। सा चाणूपमा लौकिकानां तनूनां सूक्ष्मवस्तूनामुपमा भवितुं योग्या।

…{Loading}…

तस्या॑श् शिखा॒या म॑द्ध्ये
प॒रमा॑त्मा व्य॒वस्थि॑तः ।
स ब्रह्मा॒ स शिव॒स् सेन्द्र॒स्
सोऽक्ष॑रः पर॒मस् स्व॒राट् ।।(26)

…{Loading}…
मूलम्

तस्या॑श्शिखा॒या म॑द्ध्ये प॒रमा॑त्मा व्य॒वस्थि॑तः ।
स ब्रह्मा॒ स शिव॒स्सेन्द्र॒स्सोऽक्ष॑रः पर॒मस्स्व॒राट् ।। (26)

विश्वास-टिप्पनी

नम्बूदिरि-प्राय-पाठे प्रपञ्च-हृदयोक्ते -

स ब्रह्मा स हरिस् स शिवस् सेन्द्र

इति च्छन्दसो व्यभिचरतितराम्।
प्रसिद्ध-नारायणार्थे हरि-शब्द आरण्यक-सम-कालीनेषु ग्रन्थेषु च न दृश्यते।

सायण-टीका

द्वादशीमृचमाह— तस्याः॑ शिखा॒या म॑ध्ये प॒रमा॑त्मा व्य॒वस्थितः। स ब्रह्मा॒ स शिवः॒ सेन्द्रः सोऽक्ष॑रः पर॒मः स्व॒राट्, इति॥ इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यके दशमप्रपाठके नारायणोपनिषद्येकादशोऽनुवाकः॥ ११॥

तस्याः पूर्वोक्ताया वह्निशिखाया मध्ये जगत्कारणभूतः परमात्मा विशेषेणावस्थितः। तस्योपासनार्थमल्पस्थानत्वेऽपि न स्वयमल्पः, किंतु सर्वदेवात्मकः। ब्रह्मा चतुर्मुखः, शिवो गौरीपतिः, इन्द्रः स्वार्गाधिपतिः, अक्षरो जगद्धेतुर्मायाविशिष्टोऽन्तर्यामीश्वरः “क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते " इति भगवतोक्तत्वात्। परमो मायारहितः शुद्धश्चिद्रूपः। अत एव पारतन्त्र्याभावात्स्वराट्स्वयमेव राजा।

१ झ. ०स्तकः। त०। २ ख. ०द्भावो लि०। ३ ख. ०र्मध्येऽपि व०। ४ ग. ०षुम्णाना०। ५ ग. ०ह्निज्वालेव ६ ग. ०किकीनां। ७ ख. झ. ब्रह्म। ८ ग. झ. ०वः स हरिः से०। ९ झ. ०द्धचिद्रू०।

[[732]]

सहस्रशीर्षमित्यादिवाक्यप्रतिपाद्यं तत्त्वं पद्मकोश पद्मकोशप्रतीकाशमित्यादि- वाक्योक्तप्रकारेण ध्यायेदिति तात्पर्यार्थः॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यकभाष्ये दशमप्रपाठके नारायणीयापरनामधेययुक्तायां याज्ञिक्यामुपनिषदिनिषद्येकादशोऽनुवाकः॥ २१॥

…{Loading}…

ऋ॒तँ स॒त्यं प॑रं ब्र॒ह्म॒
पु॒रुषं॑ कृष्ण॒पिङ्ग॑लम् ।
ऊ॒र्ध्वरे॑तं वि॑रूपा॒क्षं॒
वि॒श्वरू॑पाय॒ वै नमो॒ नमः॑ ।

…{Loading}…
मूलम्

ऋ॒तँ स॒त्यं प॑रं ब्र॒ह्म॒ पु॒रुषं॑ कृष्ण॒पिङ्ग॑लम् ।
ऊ॒र्ध्वरे॑तं वि॑रूपा॒क्षं॒ वि॒श्वरू॑पाय॒ वै नमो॒ नमः॑ ।

सायण-टीका

अथ द्वादशोऽनुवाकः।

पूर्वोक्त-प्रकारेणोपासीनस्य पुरुषस्योपास्यदेवतानमस्कारार्थमेकामृचमाह–

ऋ॒त ँ स॒त्यं प॑रं ब्र॒ह्म॒ पु॒रुषं॑ कृष्ण॒पिङ्ग॑लम्। ऊ॒र्ध्वरे॑तं वि॑रूपा॒क्षं॒ वि॒श्वरू॑पाय॒ वै नमः॑, इति॥

इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयारण्यके दशमप्रपाठके नारायणोपनिषदि द्वादशोऽनुवाकः॥ १२॥

यदेतत्परं ब्रह्म तत्सत्यमबाध्यम्। सत्यं च द्विविधम्, व्यावहारिकं पारमार्थिकं च। हिरण्यगर्भाद्गिकं रूपं व्यावहारिकं सत्यं तन्निवारेण पारमार्थिकसत्यं प्रदर्शयितुमृतं सत्यमिति विशेष्यते। अत्यन्तसत्यमित्यर्थः। तादृशं ब्रह्म स्वभक्तानुग्रहायोमामहेश्वरात्मकं पुरुषरूपं भवति। तत्र दक्षिणे महेश्वरभागे कृष्णवर्णः। उमाभागे वामे पिङ्गलवर्णः। स च योगेन स्वकीयं रेतो ब्रह्मरन्ध्रे धृत्वोर्ध्वरेता भवति। त्रिनेत्रत्वाद्विरूपाक्षः। तादृशं परमेश्वरमनुस्मृत्येति शेषः। विश्वरूपाय जगत्कारणत्वेन सर्वजगदात्मकाय विरूपाक्षाय पुरुषायैव नमस्कारोऽस्तु॥

इति श्रीमत्सयणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतै- त्तिरीयारण्यकभाष्ये दशमप्रपाठके नारायणीयापरनामधेययुक्तायां याज्ञिक्यामुपनिषदि द्वादशोऽनुवाकः॥ १२॥

[[145]]

विष्णु-गायत्री

॥ ६. विष्णुगायत्री ॥

…{Loading}…

ना॒रा॒य॒णाय॑ वि॒द्महे॑
वासुदे॒वाय॑ धीमहि ।
तन्नो॑ विष्णुः प्रचो॒दया॑त् ॥
+++(लक्षणापेता आरण्यकस्वराः।)+++

विष्णु-सूक्तम्

॥ विष्णुसूक्तम् ॥

…{Loading}…
विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

‘विष्णोर्नुकं,’ ‘तदस्य प्रियं’, ‘प्रतद्विष्णुः,’ ‘परोमात्रया’, ‘विचक्रमे’, ‘त्रिर्देवः’ इति विष्णुसूक्तं निर्दिष्टं माडभूषि-वीरराघवप्रयोगग्रन्थे। तच्च तैत्तिरीयब्राह्मणे ऽनेनैव क्रमेणाम्नातम्।

गोपालदेशिक-श्राद्धप्रयोगे ऽभिश्रवणमन्त्रेषु तु प्रथमर्चो ऽनन्तरम् विष्णो॑ र॒राट॑मसि …वैष्ण॒वम॑सि, विष्ण॑वे त्वा॥ इति ६ यजूंषि मध्ये निवेशितान्य् ऋचम् इव।
काञ्चीपुरय् एवं हि पठ्यत इति शठकोप-ताताचार्यः।

पूर्वम् अन्ते वा निवेशने नास्ति विप्रतिपत्तिः, किन्तु ऋचाम् मध्ये विलक्षणम्।
अतो ऽत्र तथा दर्शितम्।

########## …{Loading}…

भास्करोक्त-विनियोगः

रराटीम् आसञ्जयति।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णो॑ र॒राट॑म्+++(=ललाटम्)+++ असि ।

Keith

Thou art the forehead of Visnu.

मूलम्

विष्णो॑ र॒राट॑मसि ।

पद-पाठः

विष्णोः॑ । र॒राट॑म् । अ॒सि॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

10रराटीमासञ्जयति - विष्णो रराटमसीति ॥ हे रराटि विष्णोर्यज्ञात्मनो ललाटमिव प्रधानमसि । कपिलकादित्वाल्लत्वं विकल्प्यते ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

मध्यमं छदिर् अधिनिदधाति।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णोः॑ पृ॒ष्ठम् अ॑सि ।

Keith

Thou art the back of Visnu.

मूलम्

विष्णोः॑ पृ॒ष्ठम॑सि ।

पद-पाठः

विष्णोः॑ । पृ॒ष्ठम् । अ॒सि॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

11मध्यमं छदिरधिनिदधाति - विष्णोरिति ॥ विष्णोः पृष्ठं पृष्ठसदृशमसि ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

पार्श्वयोच् छदिषी+++(=??)+++ निदधाति।

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णो॒श् श्नप्त्रे॑+++(=मुखकोणौ)+++ स्थः ।

Keith

Ye two are the corners’ of Visnu’s mouth.

मूलम्

विष्णो॒श्श्ञप्त्रे॑ स्थः ।

पद-पाठः

विष्णोः॑ । श्ञप्त्रे॒ इति॑ । स्थः॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

12पार्श्वयोच्छदिषी निदधाति - विष्णोः श्नप्त्रे स्थ इति ॥ श्नप्त्रे शोधके स्थः । सकारस्य शकारापत्तिः । स्नपतिश्छान्दसश्शुद्धिकर्मा, औणादिकष्ट्रन्प्रत्ययः । स्नातेर्वा णिचि पुगादिः ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

दक्षिणबाहौ कुशम् उपसङ्गृह्य स्यन्द्यां प्रवर्तयति - विष्णोस्स्यूरिति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णो॒स् स्यूर्+++(=सूची)+++ अ॑सि ।

Keith

Thou art the thread of Visnu.

मूलम्

विष्णो॒स्स्यूर॑सि ।

पद-पाठः

विष्णोः॑ । स्यूः । अ॒सि॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

13दक्षिणबाहौ कुशमुपसङ्गृह्य स्यन्द्यां प्रवर्तयति - विष्णोस्स्यूरिति ॥ विष्णोः स्यूः सेवनी त्वमसि यज्ञस्य । षिवु तन्तुसन्ताने, ‘क्विप्च’ इति क्विप् ‘छ्वोश्शूडनुनासिके च’ इत्यूठ् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

द्वारग्रन्थिं करोति - विष्णोर्ध्रुवमसीति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्णो॑र् ध्रु॒वम् अ॑सि ।

Keith

Thou art the fixed point of Visnu.

मूलम्

विष्णो॑र्ध्रु॒वम॑सि ।

पद-पाठः

विष्णोः॑ । ध्रु॒वम् । अ॒सि॒ ।

भट्टभास्कर-टीका

14द्वारग्रन्थिं करोति - विष्णोर्ध्रुवमसीति ॥ विष्णुना ध्रुवम् अचलितं करणीयम् असि ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

हविर्धान-मण्डपम् अभिमृशति - वैष्णवमिति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वै॒ष्ण॒वम् अ॑सि। विष्ण॑वे त्वा +++(अभिमृशामि)+++॥ [27]

Keith

Thou art of Vishu; to Visnu thee!

मूलम्

वै॒ष्ण॒वम॑सि, विष्ण॑वे त्वा +++(अभिमृशामि)+++ ॥ [27]

पद-पाठः

वै॒ष्ण॒वम् । अ॒सि॒ । विष्ण॑वे । त्वा॒ ॥ [27]

भट्टभास्कर-टीका

वैष्णवं विष्णुदेवत्यं त्वमसि । अतो विष्णवे त्वामभिमृशामि । ‘वैष्णवं हि देवतया हविर्धानम्’ इति ब्राह्मणम् ॥

########## …{Loading}…

सायणोक्त-विनियोगः

5अथ ‘वैष्णवं वामनमालभेत स्पर्धमानः’ इत्यस्य पशोः सूक्ते प्रतीकत्रयं दर्शयति - ‘विष्णोर्नु कं वीर्याणि’ इति वपायाः पुरोनुवाक्या । सेयं ‘युञ्जते मनः’ इत्यत्र व्याख्याता । ‘प्र तद्विष्णुस्तवते’ इति पुरोडाशस्य पुरोनुवाक्या । सेयं ‘जुष्टो नरः’ इत्यत्र व्याख्याता ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

विष्णो॒र्नुक॒न्, तद॑स्य प्रि॒यम् । प्र तद्विष्णुः॑ ।

############### विश्वास-प्रस्तुतिः …{Loading}…

वि᳓ष्णोर् नु᳓कव्ँ वीर्या᳙णि प्र᳓ वोचय्ँ
यᳶ᳓ पा᳓र्थिवानि विममे᳓ र᳓जाँसि।
यो᳓ अ᳓स्कभायद् उ᳓त्तरँ सध᳓स्थव्ँ +++(अन्तरिक्षम्)+++
विचक्रमाण᳓स् त्रेधो᳓रु-गायः᳓+++(=गीतः/‌गतिः)+++ ॥

############### विश्वास-प्रस्तुतिः …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

वि᳓ष्णोर् नु᳓ कं वीरि᳓याणि प्र᳓ वोचं
यः᳓ पा᳓र्थिवानि विममे᳓ र᳓जांसि
यो᳓ अ᳓स्कभायद् उ᳓त्तरं सध᳓स्थं
विचक्रमाण᳓स् त्रे᳐धो᳓रुगायः᳓

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kam ← kam (invariable)

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

vīryā̀ṇi ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vocam ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pā́rthivāni ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vimamé ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áskabhāyat ← √skambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úttaram ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tredhā́ ← tredhā́ (invariable)

urugāyáḥ ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vicakramāṇáḥ ← √kramⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

पद-पाठः

विष्णोः॑ । नु । क॒म् । वी॒र्या॑णि । प्र । वो॒च॒म् । यः । पार्थि॑वानि । वि॒ऽम॒मे । रजां॑सि ।
यः । अस्क॑भायत् । उत्ऽत॑रम् । स॒धऽस्थ॑म् । वि॒ऽच॒क्र॒मा॒णः । त्रे॒धा । उ॒रु॒ऽगा॒यः ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

विष्णोः॑ । नुक॑म् । वी॒र्या॑णि । प्रेति॑ । वो॒च॒म् । यः । पार्थि॑वानि । वि॒म॒म इति॑ वि-म॒मे । रजाँ॑सि । यः । अस्क॑भायत् । उत्त॑र॒मित्युत्-त॒र॒म् । स॒धस्थ॒मिति॑ स॒ध-स्थ॒म् । वि॒च॒क्र॒मा॒ण इति॑ वि-च॒क्र॒मा॒णः । त्रे॒धा । उ॒रु॒गा॒य इत्यु॑रु-गा॒यः ।

Hellwig Grammar
  • viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • nu
  • [adverb]
  • “now; already.”
  • kaṃ ← kam ← kaṃ
  • [adverb]
  • “kaṃ [word].”
  • vīryāṇi ← vīrya
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”
  • pra
  • [adverb]
  • “towards; ahead.”
  • vocaṃ ← vocam ← vac
  • [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
  • “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”
  • yaḥ ← yad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • pārthivāni ← pārthiva
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”
  • vimame ← vimā ← √mā
  • [verb], singular, Perfect indicative
  • “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”
  • rajāṃsi ← rajas
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”
  • yo ← yaḥ ← yad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • askabhāyad ← askabhāyat ← skabhāy ← √skambh
  • [verb], singular, Imperfect
  • uttaraṃ ← uttaram ← uttara
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”
  • sadhasthaṃ ← sadhastham ← sadhastha
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “dwelling; location; home.”
  • vicakramāṇas ← vicakramāṇaḥ ← vikram ← √kram
  • [verb noun], nominative, singular
  • “act heroicly; stride.”
  • tredhorugāyaḥ ← tredhā
  • [adverb]
  • “threefold.”
  • tredhorugāyaḥ ← uru
  • [noun]
  • “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”
  • tredhorugāyaḥ ← gāyaḥ ← gāya
  • [noun], nominative, singular, masculine
सायण-भाष्यम्

हे नराः विष्णोः व्यापनशीलस्य देवस्य वीर्याणि वीरकर्माणि नु कम् अतिशीघ्रं प्र वोचम् प्रब्रवीमि । अत्र यद्यपि नु कम् इति पदद्वयं तथापि यास्केन ’ नवोत्तराणि पदानि ’ (नि. ३. १३ ) इत्युक्तत्वात् शाखान्तरे एकत्वेन पाठाच्च नु इत्येतस्मिन्नेवार्थे नु कम् इति पदद्वयम् । कानि तानीति तत्राह । यः विष्णुः पार्थिवानि पृथिवीसंबन्धीनि रजांसि रञ्जनात्मकानि क्षित्यादिलोकत्रयाभिमानीनि अग्निवाय्वादित्यरूपाणि रजांसि विममे विशेषेण निर्ममे । अत्र त्रयो लोका अपि पृथिवी शब्दवाच्याः । तथा च मन्त्रान्तरं – यदिन्द्राग्नी अवमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यां परमस्यामुत स्थः ( ऋ. सं. १. १०८.९) इति। तैत्तिरीयेऽपि - योऽस्यां पृथिव्यामस्यायुषा’ इत्युपक्रम्य ‘यो द्वितीयस्यां तृतीयस्यां पृथिव्याम्’ (तै. सं. १. २. १२. १ ) इति । तस्मात् लोकत्रयस्य पृथिवीशब्दवाच्यत्वम् । किंच यः च विष्णुः उत्तरम् उद्गततरमतिविस्तीर्णं सधस्थं सहस्थानं लोकत्रयाश्रयभूतमन्तरिक्षम् अस्कभायत् तेषामाधारत्वेन स्तम्भितवान् निर्मितवानित्यर्थः । अनेन अन्तरिक्षाश्रितं लोकत्रयमपि सृष्टवानित्युक्तं भवति । यद्वा । यो विष्णुः पार्थिवानि पृथिवीसंबन्धीनि रजांसि पृथिव्या अधस्तनसप्तलोकान् विममे विविधं निर्मितवान् । रजःशब्दो लोकवाची, ‘ लोका रजांस्युच्यन्ते । इति यास्केनोक्तत्वात् । किंच यश्चोत्तरम् उद्गततरम् उत्तरभाविनं सधस्थं सहस्थानं पुण्यकृतां सहनिवासयोग्यं भूरादिलोकसप्तकम् अस्कभायत् स्कम्भितवान् सृष्टवानित्यर्थः ॥ स्कम्भेः ‘स्तम्भुस्तुम्भु इति विहितस्य श्नः छन्दसि शायजपि’ इति व्यत्ययेन शायजादेशः ॥ अथवा पार्थिवानि पृथिवीनिमित्तकानि रजांसि लोकान् विममे । भूरादिलोकत्रयमित्यर्थः । भूम्याम् उपार्जितकर्मभोगार्थत्वात् इतरलोकानां तत्कारणत्वम्। किंच यश्चोत्तरम् उत्कृष्टतरं सर्वेषां लोकानामुपरिभूतम् । अपुनरावृत्तेः तस्योत्कृष्टत्वम् । सधस्थम् उपासकानां सहस्थानं सत्यलोकमस्कभायत् स्कम्भितवान् ध्रुवं स्थापितवानित्यर्थः । किं कुर्वन् । त्रेधा विचक्रमाणः त्रिप्रकारं स्वसृष्टान् लोकान्विविधं क्रममाणः । विष्णोस्त्रेधा क्रमणम् इदं विष्णुर्वि चक्रमे ’ ( ऋ. सं. १, २२, १७ ) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धम् । अत एव उरुगायः उरुभिः महद्भिः गीयमानः अतिप्रभूतं गीयमानो वा । य एवं कृतवान् तादृशस्य विष्णोर्वीर्याणि प्र वोचम् ॥

भट्टभास्कर-टीका

नुकम् इति क्षिप्रनाम । विष्णोर् वीर्याणि वीरकर्माणि प्रवोचं प्रकर्षेण ब्रवीमि । छान्दसो लुङ् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः । विष्णुर् विशेष्यते - यः पार्थिवानि पृथिव्य्-अन्तरिक्ष-द्युलोक-भवानि । पृथिवीशब्देन त्रयो लोका उच्यन्ते, यथा ‘यो द्वितीयस्यां तृतीयस्यां पृथिव्याम्’ इति ।+++(5)+++ ‘पृथिव्या ञाञौ’ इत्यञ्प्रत्ययः । यः पार्थिवानि रजांसि ज्योतींषि आग्ना-विद्युत्-सूर्यात्मकानि विममे विनिर्मितवान् । यद्वा - पार्थिवानि पृथुषु भवानि रजांसि वसूनी विममे ।

किञ्च - य उत्तरं सधस्थं संस्थानं सर्वेषाम् अन्तरिक्षम् । ‘सुपि स्थः’ इति कः । ‘सधमाधस्थयोः’ इति सधादेश । तद् अस्कभायत् अस्तम्भयत् अधारयत् । अस्कभ्नाद् इति वक्तव्ये ‘स्तन्भुस्तुन्भुस्कन्भुस्कुन्भुस्कुञ्भ्यः श्नुश्च’ इति श्नाप्रत्ययः । ‘छन्दसि शायजपि’ इति व्यत्ययेन हेरभावेपि श्नश्शायजादेशः ।

किं कुर्वन्न् इत्य् आह – विचक्रमाणस् त्रेधा त्रिषु लोकेषु विभज्य क्रममाणः पदत्रयं कुर्वन् । लिटः कानजादेशः । उरुगायः उरुभिर् महात्मभिर् गायत इति उरुगायः । कै गै शब्दे, घञि ‘आतो युक्चिण्कृतोः’ इति युक्, थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा - उरुभिर् गन्तव्यः । गाङ् गतौ । य इत्थमित्थमकरोत्तस्य विष्णोर्वीर्यार्णि प्रवोचम् स मेधीदार्ढ्यं करोत्विति ॥

Wilson

English translation:

“Earnetly I glorify the exploits of Viṣṇu, who made the three worlds; who sustained the lofty aggregate site (of the spheres); thrice traversing (the whole); who is praised by the exalted.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pārthivāni vimame rajāṃsi = lit. he made the earthly regions;

Pṛthivī = three worlds: atra trayo lokā api pṛthivī śabdavācyā; Indra and Agni are said to abide in the lower, middle and upper pṛthivī or world– yad indrāgnī avamasyām pṛthīvyām madhyamasyām paramasyam uta stha (RV. 1.108.9; Taittirīya Saṃhitā 1.2.12.1); seven lower lokās are also included in the word pṛthivī;or, the term is limited to the three regions addressed in prayer, bhūḥ bhuvar svar; who sustained the lofty: uttaram sadhastham askabhāyat: sadastha = the firmament, as the asylum of the three regions– lokatrayāśrayabhūtam antarikṣam; or, the seven regions above the earth; or, the highest region of all, whence there is no return; or the above of the righteous, the satya-loka;

Askabhāyat = nirmitavān, created; thrice traversing: vicakramāṇas tredhā (idam viṣṇurvi cakrame: RV. 1.22.17); traversing in various ways in own created worlds

Jamison Brereton

Now shall I proclaim the heroic deeds of Viṣṇu, who measured out the earthly realms,
who propped up the higher seat, having stridden out three times, the wide-ranging one.

Jamison Brereton Notes

The hymn begins with an almost exact echo of the famous opening pāda of the Indra hymn I.32 índrasya nú vīryā̀ṇi prá vocam. In place of índrasya we have víṣṇoḥ and the missing syllable is made up by inserting the fairly functionless particle kam after nú.

Griffith

I WILL declare the mighty deeds of Visnu, of him who measured out the earthly regions,
Who propped the highest place of congregation, thrice setting down his footstep, widely striding.

Macdonell

I will proclaim the mighty deeds of Viṣṇu, Of him who measured out the earthly spaces; Who, firmly propping up the higher station, Strode out in triple regions, widely pacing.

Keith

I shall proclaim the mighty deeds of Visnu
Who meted out the spaces of the earth,
Who established the highest abode,
Stepping thrice, the far-goer.

Geldner

Des Vishnu Heldentaten will ich nun verkünden, der die irdischen Räume durchmessen hat, der die obere Wohnstätte stützte, nachdem er dreimal ausgeschritten war, der Weitschreiter.

Grassmann

Des Vischnu grosse Thaten will ich preisen, der weit durchmessen hat der Erde Räume, Befestigt hat den höchsten Sitz des Himmels, dreimal ausschreitend mit gewalt’gen Schritten.

Elizarenkova

Я хочу сейчас провозгласить героические деяния Вишну
Который измерил земные пространства,
Который укрепил верхнее общее жилище,
Трижды шагнув, (он,) далеко идущий.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • दीर्घतमा औचथ्यः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब छः ऋचावाले १५४ एकसौ चौपनवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में ईश्वर और मुक्तिपद का वर्णन करते हैं ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (पार्थिवानि) पृथिवी में विदित (रजांसि) लोकों को अर्थात् पृथिवी में विख्यात सब स्थलों को (नु) शीघ्र (विममे) अनेक प्रकार से रचता वा (यः) जो (उरुगायः) बहुत वेदमन्त्रों से गाया जाता वा स्तुति किया जाता (उत्तरम्) प्रलय से अनन्तर (सधस्थम्) एक साथ के स्थान को (त्रेधा) तीन प्रकार से (विचक्रमाणः) विशेषकर कँपाता हुआ (अस्कभायत्) रोकता है उस (विष्णोः) सर्वत्र व्याप्त होनेवाले परमेश्वर के (वीर्याणि) पराक्रमों को (प्र वोचम्) अच्छे प्रकार कहूँ और उससे (कम्) सुख पाऊँ वैसे तुम करो ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य अपनी आकर्षण शक्ति से सब भूगोलों को धारण करता है, वैसे सूर्य्यादि लोक, कारण और जीवों को जगदीश्वर धारण कर रहा है। जो इन असंख्य लोकों को शीघ्र निर्माण करता और जिसमें प्रलय को प्राप्त होते हैं, वही सबको उपासना करने योग्य है ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या यः पार्थिवानि रजांसि नु विममे य उरुगाय उत्तरं सधस्थं त्रेधा विचक्रमाणोऽस्कभायत्तस्य विष्णोर्वीर्याणि प्रवोचमनेन कं प्राप्नुयां तथा यूयमपि कुरुत ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथेश्वरमुक्तिपदवर्णनमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णोः) वेवेष्टि व्याप्नोति सर्वत्र स विष्णुस्तस्य (नु) सद्यः (कम्) सुखम् (वीर्याणि) पराक्रमान् (प्र) (वोचम्) वदेयम् (यः) (पार्थिवानि) पृथिव्यां विदितानि (विममे) (रजांसि) लोकान् (यः) (अस्कभायत्) स्तभ्नाति (उत्तरम्) प्रलयादनन्तरं कारणाख्यम् (सधस्थम्) सहस्थानम् (विचक्रमाणः) विशेषेण प्रचालयन् (त्रेधा) त्रिभिः प्रकारैः (उरुगायः) य उरुभिर्बहुभिर्मन्त्रैर्गीयते स्तूयते वा ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यथा सूर्यः स्वाकर्षणेन सर्वान् भूगोलान् धरति तथा सूर्यादींल्लोकान् कारणं जीवांश्च जगदीश्वरो धत्ते य इमानसंख्यलोकान् सद्यो निर्ममे यस्मिन्निमे प्रलीयन्ते च स एव सर्वैरुपास्यः ॥ १ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तांत परमेश्वर व मुक्तीचे वर्णन आहे. या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे. ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जसा सूर्य आपल्या आकर्षणशक्तीने संपूर्ण भूगोलाला धारण करतो तसे सूर्य इत्यादी लोक, कारण व जीव यांना जगदीश्वर धारण करीत आहे. जो या असंख्य लोकांना निर्माण करतो, ज्याच्यात प्रलय होतो त्याचीच सर्वांनी उपासना केली पाहिजे. ॥ १ ॥

############### …{Loading}…

त᳓द् अस्य प्रिय᳓म् अभि᳓ पा᳓थो अश्यां
न᳓रो य᳓त्र देवय᳓वो+++(=देवकामा)+++ म᳓दन्ति ।
उरु-क्रम᳓स्य स᳓ हि᳓ ब᳓न्धुर् इत्था᳓+++(=इत्थं)+++
वि᳓ष्णोः पदे᳓ परमे᳓ म᳓ध्व उ᳓त्सः ॥

############### …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

त᳓द् अस्य प्रिय᳓म् अभि᳓ पा᳓थो अश्यां
न᳓रो य᳓त्र देवय᳓वो म᳓दन्ति
उरुक्रम᳓स्य स᳓ हि᳓ ब᳓न्धुर् इत्था᳓
वि᳓ष्णोः पदे᳓ परमे᳓ म᳓ध्व उ᳓त्सः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devayávaḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)

bándhuḥ ← bándhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urukramásya ← urukramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

útsaḥ ← útsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

तत् । अ॒स्य॒ । प्रि॒यम् । अ॒भि । पाथः॑ । अ॒श्या॒म् । नरः॑ । यत्र॑ । दे॒व॒ऽयवः॑ । मद॑न्ति ।
उ॒रु॒ऽक्र॒मस्य॑ । सः । हि । बन्धुः॑ । इ॒त्था । विष्णोः॑ । प॒दे । प॒र॒मे । मध्वः॑ । उत्सः॑ ॥

Hellwig Grammar
  • tad ← tat ← tad
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • asya ← idam
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • priyam ← priya
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”
  • abhi
  • [adverb]
  • “towards; on.”
  • pātho ← pāthaḥ ← pāthas
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “pāthas [word]; water; place.”
  • aśyāṃ ← aśyām ← aś
  • [verb], singular, Aorist optative
  • “get; reach; enter (a state).”
  • naro ← naraḥ ← nṛ
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”
  • yatra
  • [adverb]
  • “wherein; once [when].”
  • devayavo ← devayavaḥ ← devayu
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “devout; devoted.”
  • madanti ← mad
  • [verb], plural, Present indikative
  • “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
  • urukramasya ← urukrama
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “Vishnu.”
  • sa ← tad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • hi
  • [adverb]
  • “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
  • bandhur ← bandhuḥ ← bandhu
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”
  • itthā
  • [adverb]
  • “thus; here.”
  • viṣṇoḥ ← viṣṇu
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • pade ← pada
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”
  • parame ← parama
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”
  • madhva ← madhvaḥ ← madhu
  • [noun], genitive, singular, neuter
  • “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”
  • utsaḥ ← utsa
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “spring; fountain; utsa [word]; well.”
सायण-भाष्यम्

अस्य महतो विष्णोः प्रियं प्रियभूतं तत् सर्वैः सेव्यत्वेन प्रसिद्धं पाथः । अन्तरिक्षनामैतत्, ‘पाथोऽन्तरिक्षं पथा व्याख्यातम्’ (निरु. ६. ७) इति यास्केनोक्तत्वात्। अविनश्वरं ब्रह्मलोकमित्यर्थः। अश्याम् व्याप्नुयाम् । तदेव विशेष्यते । यत्र स्थाने देवयवः देवं द्योतनस्वभावं विष्णुमात्मन इच्छन्तो यज्ञदानादिभिः प्राप्तुमिच्छन्तः नरः मदन्ति तृप्तिमनुभवन्ति । तदश्यामित्यन्वयः । पुनरपि तदेव विशेष्यते । उरुक्रमस्य अत्यधिकं सर्वं जगदाक्रममाणस्य तत्तदात्मना अत एब विष्णोः व्यापकस्य परमेश्वरस्य परमे उत्कृष्टे निरतिशये केवलसुखात्मके पदे स्थाने मध्वः मधुरस्य उत्सः निष्यन्दो वर्तते । तदश्याम् । यत्र क्षुत्तृष्णाजरामरणपुनरावृत्त्यादिभयं नास्ति संकल्पमात्रेण अमृतकुल्यादिभोगा: प्राप्यन्ते तादृशमित्यर्थः। ततोऽधिकं नास्तीत्याह । इत्था इत्थमुक्तप्रकारेण स हि बन्धुः स खलु सर्वेषां सुकृतिनां बन्धुभूतो हितकरः वा तस्य पदं प्राप्तवतां न पुनरावृत्तेः । ‘ न च पुनरावर्तते ’ इति श्रुतेस्तस्य बन्धुत्वम् । हिशब्दः सर्वश्रुतिस्मृतिपुराणादिप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

4अथ चतुर्थीमाह - देवयवो देवानिच्छन्तो नरो यजमाना यत्र भागीरथीजले मदन्ति हृष्यन्ति । अस्य विष्णोः प्रियं तत्पाथो भागीरथीजलं अभ्यश्यां अभितो व्याप्तवान् । उरुक्रमस्य विस्तीर्णपादस्य विष्णोः परमे पदे तृतीये पादे बन्धुः संबद्धो मध्वो मधुर उत्सो भागीरथीप्रवाह इत्था हि एवंविधः । हिशब्दः सर्वलोकप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

Wilson

English translation:

“May I attain his favourite path, in which god-seeking men delight; (the path) of that wide-stepping Viṣṇu, in whose exalted station there is a (perpetual) flow of felicity; for to such a degree is he the friend (of the pious).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His favourite path: the firmament: patho anatarikṣam

Jamison Brereton

Might I reach that dear cattle-pen of his, where men seeking the gods find elation,
for exactly that is the bond to the wide-striding one: the wellspring of honey in the highest step of Viṣṇu.

Griffith

May I attain to that his well-loved mansion where men devoted to the Gods are happy.
For there springs, close akin to the Wide-Strider, the well of meath in Visnu’s highest footstep.

Macdonell

I would attain to that his dear dominion Where men devoted to the gods do revel. In the wide-striding Viṣṇu’s highest footstep There is a spring of mead: such is our kinship.

Geldner

An seinen lieben Zufluchtsort möchte ich gelangen, an dem die gottergebenen Männer schwelgen, denn dort ist diese Genossenschaft des Weitschreitenden. In der höchsten Fußspur des Vishnu ist der Quell des Honigs.

Grassmann

O möcht’ ich seinen lieben Sitz erreichen, in dem die frommen Männer selig leben; Denn das sind recht des mächt’gen Schreiters Freunde, und Süsses quillt an Vischnu’s höchster Fussspur.

Elizarenkova

Я хотел бы достигнуть этого милого убежища его,
Где опьяняются мужи, преданные богам:
В самом деле, ведь там родство широко шагающего.
В высшем следе Вишну – источник меда.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • दीर्घतमा औचथ्यः
  • त्रिष्टुप्
  • धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं (यत्र) जिसमें (देवयवः) दिव्य भोगों की कामना करनेवाले (नरः) अग्रगन्ता उत्तम जन (मदन्ति) आनन्दित होते हैं (तत्) उस (अस्य) इस (उरुक्रमस्य) अनन्त पराक्रमयुक्त (विष्णोः) व्यापक परमात्मा के (प्रियम्) प्रिय (पाथः) मार्ग को (अभ्यश्याम्) सब ओर से प्राप्त होऊँ, जिस परमात्मा के (परमे) अत्युत्तम (पदे) प्राप्त होने योग्य मोक्ष पद में (मधवः) मधुरादि गुणयुक्त पदार्थ का (उत्सः) कूपसा तृप्ति करनेवाला गुण वर्त्तमान है (सः, हि) वही (इत्था) इस प्रकार से हमारा (बन्धुः) भाई के समान दुःख विनाश करने से सुख देनेवाला है ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो परमेश्वर की वेदद्वारा दी हुई आज्ञा के अनुकूल चलते हैं, वे मोक्ष सुख को प्राप्त होते हैं। जैसे जन बन्धु को प्राप्त होकर सहायता को पाते हैं वा प्यासे जन मीठे जल से पूर्ण कुये को पाकर तृप्त होते हैं, वैसे परमेश्वर को प्राप्त होकर पूर्ण आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: अहं यत्र देवयवो नरो मदन्ति तदस्योरुक्रमस्य विष्णोः प्रियं पाथोभ्यश्यां यस्य परमे पदे मध्व उत्सइव तृप्तिकरो गुणो वर्त्तते स हि इत्था नो बन्धुरिवास्ति ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (अस्य) (प्रियम्) येन प्रीणाति तत् (अभि) (पाथः) वर्त्म (अश्याम्) प्राप्नुयाम् (नरः) नेतारः (यत्र) यस्मिन् (देवयवः) ये देवान् दिव्यान् भोगान् कामयन्ते (मदन्ति) आनन्दयन्ति (उरुक्रमस्य) बहुपराक्रमस्य (सः) (हि) खलु (बन्धुः) दुःखविनाशकत्वेन सुखप्रदः (इत्था) अनेन प्रकारेण (विष्णोः) व्यापकस्य (पदे) प्राप्तव्ये (परमे) अत्युत्तमे मोक्षे पदे (मध्वः) मधुरादिरसयुक्तस्य (उत्सः) कूपइव तृप्तिकरः ॥ ५ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये परमेश्वरेण वेदद्वारा दत्तमाज्ञामनुगच्छन्ति ते मोक्षसुखमश्नुवते। यथा जना बन्धुं प्राप्य सहायं लभन्ते तृषिता वा मधुरजलं कूपं प्राप्य तृप्यन्ति तथा परमेश्वरं प्राप्य पूर्णाऽनन्दा जायन्ते ॥ ५ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे परमेश्वराने वेदाद्वारे दिलेल्या आज्ञेप्रमाणे वागतात ते मोक्षसुख प्राप्त करतात. जसे लोक बंधूकडून साह्य प्राप्त करतात किंवा तृषार्त लोक विहिरीद्वारे मधुर जल प्राप्त करून तृप्त होतात तसे ते परमेश्वराला प्राप्त करून आनंद भोगतात. ॥ ५ ॥

############### …{Loading}…

प्र᳓ त᳓द् वि᳓ष्णुः स्तवते+++(=स्तूयते)+++ वीर्ये᳙ण
मृगो᳓ न᳓ भीमः᳓ कुचरो᳓ गिरिष्ठाः᳓ ।
य᳓स्योरु᳓षु त्रिषु᳓ विक्र᳓मणेष्व्
अधिक्षिय᳓न्ति भु᳓वनानि वि᳓श्वा ॥

############### …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

प्र᳓ त᳓द् वि᳓ष्णु स्तवते वीरि᳓येण
मृगो᳓ न᳓ भीमः᳓ कुचरो᳓ गिरिष्ठाः᳓
य᳓स्योरु᳓षु त्रिषु᳓ विक्र᳓मणेषु
अधिक्षिय᳓न्ति भु᳓वनानि वि᳓श्वा

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)

stavate ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vīryèṇa ← vīryà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

giriṣṭhā́ḥ ← giriṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kucaráḥ ← kucará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥gáḥ ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

triṣú ← trí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

urúṣu ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vikrámaṇeṣu ← vikrámaṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adhikṣiyánti ← √kṣi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

पद-पाठः

प्र । तत् । विष्णुः॑ । स्त॒व॒ते॒ । वी॒र्ये॑ण । मृ॒गः । न । भी॒मः । कु॒च॒रः । गि॒रि॒ऽस्थाः ।
यस्य॑ । उ॒रुषु॑ । त्रि॒षु । वि॒ऽक्रम॑णेषु । अ॒धि॒ऽक्षि॒यन्ति॑ । भुव॑नानि । विश्वा॑ ॥

Hellwig Grammar
  • pra
  • [adverb]
  • “towards; ahead.”
  • tad ← tat ← tad
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • viṣṇu ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • stavate ← stu
  • [verb], singular, Present indikative
  • “laud; praise; declare; stu.”
  • vīryeṇa ← vīrya
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”
  • mṛgo ← mṛgaḥ ← mṛga
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”
  • na
  • [adverb]
  • “not; like; no; na [word].”
  • bhīmaḥ ← bhīma
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”
  • kucaro ← kucaraḥ ← kucara
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • giriṣṭhāḥ ← giriṣṭhā
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • yasyoruṣu ← yasya ← yad
  • [noun], genitive, singular, neuter
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • yasyoruṣu ← uruṣu ← uru
  • [noun], locative, plural, neuter
  • “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”
  • triṣu ← tri
  • [noun], locative, plural, neuter
  • “three; tri/tisṛ [word].”
  • vikramaṇeṣv ← vikramaṇeṣu ← vikramaṇa
  • [noun], locative, plural, neuter
  • adhikṣiyanti ← adhikṣi ← √kṣi
  • [verb], plural, Present indikative
  • bhuvanāni ← bhuvana
  • [noun], nominative, plural, neuter
  • “Earth; being; world; bhuvana [word].”
  • viśvā ← viśva
  • [noun], nominative, plural, neuter
  • “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
सायण-भाष्यम्

यस्येति वक्ष्यमाणत्वात् स इति अवगम्यते । स महानुभावः वीर्येण स्वकीयेन वीरकर्मणा पूर्वोक्तरूपेण स्तवते स्तूयते सर्वैः ॥ कर्मणि व्यत्ययेन शप् । वीर्येण स्तूयमानत्वे दृष्टान्तः । मृगो न सिंहादिरिव । यथा स्वविरोधिनो मृगयिता सिंहः भीमः भीतिजनकः कुचरः कुत्सितहिंसादिकर्ता दुर्गमप्रदेशगन्ता वा गिरिष्ठाः पर्वताद्युन्नतप्रदेशस्थायी सर्वैः स्तूयते । अस्मिन्नर्थे निरुक्तं - मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः । मृग इव भीमः कुचरो गिरिष्ठा मृगो मार्ष्टेर्गतिकर्मणो भीमो बिभ्यत्यस्माद्भीष्मोऽप्येतस्मादेव । कुचर इति चरतिकर्म कुत्सितमथ चेद्देवताभिधानं क्वायं न चरतीति वा । गिरिष्ठा गिरिस्थायी गिरिः पर्वतः समुद्गीर्णो भवति पर्ववान् पर्वतः पर्व पुनः पृणातेः प्रीणातेर्वा’ (निरु. १, २० ) इति । तद्वदयमपि मृगोऽन्वेष्टा शत्रूणां भीमो भयानकः सर्वेषां भीत्यपादानभूतः । परमेश्वराद्भीतिः ‘भीषास्माद्वातः पवते ’ ( तै. आ. ८.८. १) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धा । किंच कुचरः शत्रुवधादिकुत्सितकर्मकर्ता कुषु सर्वासु भूमिषु लोकत्रये संचारी वा तथा गिरिष्ठाः गिरिवत् उच्छ्रितलोकस्थायी । यद्वा । गिरि मन्त्रादिरूपायां वाचि सर्वदा वर्तमानः । ईडशोऽयं स्वमहिम्ना स्तूयते । किंच यस्य विष्णोः उरुषु विस्तीर्णेषु त्रिसंख्याकेषु विक्रमणेषु पादप्रक्षेपेषु विश्वा सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि अधिक्षियन्ति आश्रित्य निवसन्ति स विष्णुः स्तूयते ॥

10अथ दशमीमाह - तत्तस्मिन्कर्मणि यजमानानां वीर्यार्थं विष्णुः प्रस्तवते प्रकर्षेण स्तूयते । कुचरो भूमौ वर्तमानो भीमो भयंकरो मृगो न सिंहो यथोर्ध्वमुत्प्लुत्य गिरिष्ठाः पर्वतस्थो भवति, तथा यस्य विष्णोः पूर्वं वामनस्य पश्चात्त्रिविक्रमत्वं गच्छत उरुषु विस्तीर्णेषु त्रिषु विक्रमणेषु विश्वा भुवनानि सर्वे लोका अधिक्षियन्ति आधिक्येन निवसन्ति । स विष्णुः स्तूयत हति पूर्वत्रान्वयः ॥

Wilson

English translation:

“Viṣṇu is therefore glorified, that by his prowess he is like a fearful, ravenous, and mountain-haunting wild beast, and because of that in his three paces all worlds abide.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mountain-haunting wild beast: mṛga or siṃha, a lion, as applicable to Viṣṇu: one who seeks for his enemies to inflict punishment on them, and is therefore, fearful and fierce;

Giriṣṭhāḥ = he who dwells on high, or who abides in prayer and the like: mantrādirūpāyām vāci artamānaḥ

Jamison Brereton

In this way Viṣṇu will be praised for his heroic deed—(he who is) like a fearsome wild beast, living in the mountains and roaming wherever it wants,
in whose three wide strides dwell all living beings.

Jamison Brereton Notes

The covert identification with Indra continues in pāda b, which is identical to X.180.2a, where Indra is the referent.

Griffith

For this his mighty deed is Visnu lauded, like some wild beast, dread, prowling, mountain-roaming;
He within whose three wide-extended paces all living creatures have their habitation.

Macdonell

Because of this his mighty deed is Viṣṇu Lauded, like some fierce beast that is much dreaded, That wanders as it lists, that haunts the mountains: He in whose three wide strides abide all creatures.

Geldner

Also wird Vishnu ob seiner Heldentat gepriesen, der umherschweifend im Gebirge haust wie das furchtbare wilde Tier, in dessen drei weiten Schritten alle Geschöpfe Wohnung finden.

Grassmann

Gerühmt wird Vischnu wegen dieser Grossthat, gleich wildem Löwen, der durch Berge schweifet, Er, unter dessen drei gewalt’gen Schritten die Wesen alle sichre Wohnung haben.

Elizarenkova

Вот прославляется Вишну за героическую силу,
Страшный, как зверь, бродящий (неизвестно) где, живущий в горах,
В трех широких шагах которого
Обитают все существа.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • दीर्घतमा औचथ्यः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्य) जिस जगदीश्वर के निर्माण किये हुए (उरुषु) विस्तीर्ण (त्रिषु) जन्म, नाम और स्थान इन तीन (विक्रमणेषु) विविध प्रकार के सृष्टि-क्रमों में (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोक-लोकान्तर (अधिक्षियन्ति) आधाररूप से निवास करते हैं (तत्) वह (विष्णुः) सर्वव्यापी परमात्मा अपने (वीर्येण) पराक्रम से (कुचरः) कुटिलगामी अर्थात् ऊँचे-नीचे नाना प्रकार विषम स्थलों में चलने और (गिरिष्ठाः) पर्वत कन्दराओ में स्थिर होनेवाले (मृगः) हरिण के (न) समान (भीमः) भयङ्कर है और समस्त लोक-लोकान्तरों को (प्रस्तवते) प्रशंसित करता है ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कोई भी पदार्थ ईश्वर और सृष्टि के नियम को उल्लङ्घ नहीं सकता है, जो धार्मिक जनों को मित्र के समान आनन्द देने, दुष्टों को सिंह के समान भय देने और न्यायादि गुणों का धारण करनेवाला परमात्मा है, वही सबका अधिष्ठाता और न्यायाधीश है, यह जानना चाहिये ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या यस्य निर्मितेषूरुषु त्रिषु विक्रमणेषु विश्वा भुवनान्यधिक्षियन्ति तत् स विष्णुः स्ववीर्येण कुचरो गिरिष्ठा मृगो भीमो नेव विश्वाल्ँलोकान् प्रस्तवते ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (तत्) सः (विष्णुः) सर्वव्यापीश्वरः (स्तवते) स्तौति (वीर्येण) स्वपराक्रमेण (मृगः) (न) इव (भीमः) भयङ्करः (कुचरः) यः कुत्सितं चरति सः (गिरिष्ठाः) यो गिरौ तिष्ठति (यस्य) (उरुषु) विस्तीर्णेषु (त्रिषु) नामस्थानजन्मसु (विक्रमणेषु) विविधेषु सृष्टिक्रमेषु (अधिक्षियन्ति) आधाररूपेण निवसन्ति (भुवनानि) भवन्ति भूतानि येषु तानि लोकजातानि (विश्वा) सर्वाणि ॥ २ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। नहि कश्चिदपि पदार्थ ईश्वरसृष्टिनियमक्रममुल्लङ्घितुं शक्नोति यो धार्मिकाणां मित्रइवाह्लादप्रदो दुष्टानां सिंह इव भयप्रदो न्यायादिगुणधर्त्ता परमात्माऽस्ति स एव सर्वोषामधिष्ठाता न्यायाधीशोऽस्तीति वेदितव्यम् ॥ २ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कोणताही पदार्थ ईश्वर व सृष्टीच्या नियमाचे उल्लंघन करू शकत नाही, जो धार्मिक लोकांना मित्राप्रमाणे आनंद देणारा, दुष्टांना सिंहाप्रमाणे भयभीत करविणारा न्याय इत्यादी गुणांना धारण करणारा परमेश्वर आहे, तोच सर्वांचा अधिष्ठाता, न्यायाधीश आहे हे जाणले पाहिजे. ॥ २ ॥

सायणोक्त-विनियोगः

6अथ पुरोडाशस्य याज्यामाह -

############### …{Loading}…

परो᳓ मा᳓त्रया तनु᳓वा वृधान
न᳓ ते महित्व᳓म् अ᳓नु अश्नुवन्ति
उभे᳓ ते विद्म र᳓जसी पृथिव्या᳓
वि᳓ष्णो देव त्व᳓म् परम᳓स्य वित्से

############### …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - वसिष्ठः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

परो᳓ मा᳓त्रया तनु᳓वा वृधान
न᳓ ते महित्व᳓म् अ᳓नु अश्नुवन्ति
उभे᳓ ते विद्म र᳓जसी पृथिव्या᳓
वि᳓ष्णो देव त्व᳓म् परम᳓स्य वित्से

मूलम् - तैत्तिरीयम्

प॒रो मात्र॑या त॒नुवा॑ वृधान ।
न ते॑ महि॒त्वमन्व॑श्ञुवन्ति ।
उ॒भे ते॑ विद्म॒ रज॑सी पृथि॒व्या विष्णो॑ देव॒ त्वम् ।
प॒र॒मस्य॑ वित्से ॥ 16 ॥

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mā́trayā ← mā́trā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

parás ← parás (invariable)

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥dhāna ← √vr̥dh- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)

aśnuvanti ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

rájasī ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

vidma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paramásya ← paramá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víṣṇo ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vitse ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

पद-पाठः

प॒रः । मात्र॑या । त॒न्वा॑ । वृ॒धा॒न॒ । न । ते॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । अनु॑ । अ॒श्नु॒व॒न्ति॒ ।
उ॒भे इति॑ । ते॒ । वि॒द्म॒ । रज॑सी॒ इति॑ । पृ॒थि॒व्याः । विष्णो॒ इति॑ । दे॒व॒ । त्वम् । प॒र॒मस्य॑ । वि॒त्से॒ ॥

Hellwig Grammar
  • paro ← paras
  • [adverb]
  • “beyond; away; farther.”
  • mātrayā ← mātrā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “measure; weight; quantity; syllable; mātrā; property; part; particle; mātrā [word]; household effects; morsel; mirror; substance.”
  • tanvā ← tanū
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “body; self; own(a); person; form.”
  • vṛdhāna ← vṛdh
  • [verb noun], vocative, singular
  • “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”
  • na
  • [adverb]
  • “not; like; no; na [word].”
  • te ← tvad
  • [noun], genitive, singular
  • “you.”
  • mahitvam ← mahitva
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “greatness.”
  • anv ← anu
  • [adverb]
  • “subsequently; behind; along; towards; because.”
  • aśnuvanti ← aś
  • [verb], plural, Present indikative
  • “get; reach; enter (a state).”
  • ubhe ← ubh
  • [noun], accusative, dual, neuter
  • “both(a).”
  • te ← tvad
  • [noun], genitive, singular
  • “you.”
  • vidma ← vid
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”
  • rajasī ← rajas
  • [noun], accusative, dual, neuter
  • “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”
  • pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
  • [noun], genitive, singular, feminine
  • “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
  • viṣṇo ← viṣṇu
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • deva
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • paramasya ← parama
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”
  • vitse ← vid
  • [verb], singular, Present indikative
  • “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”
सायण-भाष्यम्

पर इति सकारान्तं परस्तादित्यस्यार्थे । परशब्दाच्छान्दसोऽसिप्रत्ययः ‘परो दिवा पर एना पृथिव्या ’ (ऋ. सं. १०. ८२.५) इति यथा। मात्रयेति व्यत्ययेन तृतीया। मात्रया परः परस्ताद्वर्तमानयापरिमितया तन्वा शरीरेण वृधान वर्धमान हे विष्णो ते तव महित्वं महत्त्वं न अन्वश्नुवन्ति नानुव्याप्नुवन्ति । त्रैविक्रमसमये यत्तव माहात्म्यं तत्सर्वैरपि जनैर्ज्ञातुं न शक्यत इत्यर्थः । ते तव उभे रजसी उभौ लोकौ पृथिव्याः आरभ्य पृथिवीमन्तरिक्षं च विद्म जानीमः । वयं चक्षुषोपलभामहे नान्यत् । हे देव द्योतमान विष्णो त्वम् एव परमस्य स्वर्गादेरुकृष्टलोकस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी। परमं लोकं वित्से जानासि । अतस्तव महत्त्वं न केनापि व्याप्तुं शक्यमिति भावः ॥

हे विष्णो देव मात्रया कृत्स्नं जगन्मातुं प्रवृत्तया तनुवा त्रिविक्रमावताररूपया मूर्त्या वृधान हे वर्धमान परः उत्कृष्टोऽसि । ते त्वदीयं महित्वं महिमानं नान्यश्नुवन्ति केऽपि समर्था अनुगन्तुं न क्षमन्ते । ते तव लोकान्मातुं प्रवृत्तस्य पृथिव्या आरभ्योभे रजसी द्वे रञ्जनस्थाने पृथिव्यन्तरिक्षमित्येते त्वदीयपदे इति वयं विद्मः । त्वं पुनः परमस्योत्कृष्टस्य तृतीयस्य पदस्य स्थानं वित्से जानासि ॥

Wilson

English translation:

“Expanding with a body beyond all measure, Viṣṇu men comprehend not your magnitude; we knowthese your two worlds (computing) from the earth, but you, divine Viṣṇu, are cognisant of the highest.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your twoworlds: i.e. the earth and the firmament, which are visible; cf. RV. 10.082.05

Jamison Brereton

O you who have grown with your body beyond measure, they do not attain to your greatness.
We (only) know both your dusky realms of the earth; god Viṣṇu, you yourself know the farthest one.

Jamison Brereton Notes

Renou supplies “other gods” as the subj. of ánv aśnuvanti in b. This seems perfectly acceptable, though not strictly necessary. And since in vs. 2 it is, presumably, mortals (since they are ‘born’) who fail to reach the limit of Viṣṇu’s greatness, mortals could also be the subject here. See remarks below on the formulatic connection between the two vss.

As Renou points out, both the case of the complement (acc. versus gen.) and the voice (act. versus mid.) differ between 1st pl. vidma in c and 2nd sg. vitse in d. The middle voice of vitse makes sense, since Viṣṇu knows his own farthest realm; the variation in case is harder to account for. Perhaps the two earthly realms are subjects of direct knowledge, while the farthest realm is something even Viṣṇu only knows of.

################# 01-02 …{Loading}…

Jamison Brereton Notes

The b-pādas of these two vss. are variants of each other, using two different roots for ‘attain’ (√naś, √āp) and two different formulations of ‘greatness’, the 2nd an elaboration on the first: 1b ná te mahitvám ánv aśnuvanti 2ab ná te … mahimnáḥ páram ántam āpa Another example of the freedom of RVic formulaics; see comm. ad VII.98.5 in the previous hymn for further on this.

Griffith

MEN come not nigh thy majesty who growest beyond all bound and measure with thy body.
Both thy two regions of the earth, O Visnu, we know: thou God, knowest the highest also.

Geldner

Der du über jedes Maß hinaus am Leibe wächsest, deine Größe erreicht keiner. Wir kennen nur deine beiden Räume der Erde; du kennst den höchsten Gott Vishnu.

Grassmann

Am Leibe wachsend über alle Maasse hast Grösse du erlangt, der keiner gleichkommt; Wir kennen deine beiden Erdenräume des Himmels höchsten kennst du selbst, Gott Vischnu.

Elizarenkova

О растущий телом сверх меры,
Никто не может сравниться с твоим величием.
Мы знаем (только) оба твоих пространства: земли (и неба).
Ты, о бог Вишну, знаешь высшее (пространство).

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • वसिष्ठः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मात्रया) प्रकृति के पञ्चतन्मात्रारूप (तन्वा) शरीर से (वृधानः) वृद्धि को प्राप्त (ते) तुम्हारी (महित्वम्) महिमा को हे (विष्णो) विभो ! (न) नहीं (अश्नुवन्ति) प्राप्त कर सकते। हे व्यापक परमात्मन् ! (ते) तुम्हारे (उभे) दोनों लोकों को हम (विद्म) जानते हैं, जो (पृथिव्याः) पृथिवी से लेकर (रजसी) अन्तरिक्ष तक हैं, जो (देव) दिव्य शक्तिमन् परमात्मन् ! (त्वं) तुम ही (अस्य) इस ब्रह्माण्ड के (परं) पार को (वित्से) जानते हो, अन्य नहीं ॥१॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जीव केवल प्रत्यक्ष से लोकों को जान सकता है। सम्पूर्ण ब्रह्माण्डों का ज्ञाता एकमात्र परमात्मा है। तन्मात्रा कथन करना यहाँ प्रकृति के सूक्ष्म कार्य्यों का उपलक्षणमात्र है। तात्पर्य यह है कि प्रकृति उसके शरीरस्थानी होकर उस परमात्मा के महत्त्व को बढ़ा रही है, या यों कहो कि प्रकृत्यादि सब पदार्थ उस परमात्मा के एकदेश में हैं और वह असीम अर्थात् अवधिरहित है ॥१॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मात्रया) प्रकृत्यापञ्चतन्मात्ररूपेण (तन्वा) शरीरेण (वृधानः) वृद्धिं प्राप्तं (ते) तव (महित्वम्) महिमानं (विष्णो) हे विभो ! (न) नैव (अश्नुवन्ति) प्राप्नुवन्ति, हे विभो ! (ते) तव (उभे) उभावपि लोकौ (विद्म) जानीमः यौ (पृथिव्याः) पृथिवीतः (रजसी) अन्तरिक्षपर्यन्तौ स्तः (देव) हेदिव्यशक्तिमन् ! (त्वम्) त्वमेव (अस्य) अस्य ब्रह्माण्डस्य (परम्) पारं (वित्से) जानासि नान्यः, यतः (परः) सर्वस्मात्परोऽसि ॥१॥

सायणोक्त-विनियोगः

7अथ हविषो याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दर्शयति - ‘विचक्रमे पृथिवीमेषः’ इति पुरोनुवाक्या । ‘त्रिर्देवः पृथिवीमेषः’ इति याज्या । एतच्चोभयं ‘जुष्टो नरः’ इत्यत्र व्याख्यातम् ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

विच॑क्रमे॒, त्रिर्दे॒वः ।

############### …{Loading}…

वि᳓ चक्रमे पृथिवी᳓म् एष᳓ एतां᳓
क्षे᳓त्राय वि᳓ष्णुर् म᳓नुषे दशस्य᳓न् ।
ध्रुवा᳓सो अस्य कीर᳓यो ज᳓नास
उरु-क्षितिं᳓ सुज᳓निमा चकार ॥

############### …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - वसिष्ठः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

वि᳓ चक्रमे पृथिवी᳓म् एष᳓ एतां᳓
क्षे᳓त्राय वि᳓ष्णुर् म᳓नुषे दशस्य᳓न्
ध्रुवा᳓सो अस्य कीर᳓यो ज᳓नास
उरुक्षितिं᳓ सुज᳓निमा चकार

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etā́m ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

daśasyán ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kṣétrāya ← kṣétra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mánuṣe ← mánus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhruvā́saḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kīráyaḥ ← kīrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sujánimā ← sujániman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urukṣitím ← urukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

वि । च॒क्र॒मे॒ । पृ॒थि॒वीम् । ए॒षः । ए॒ताम् । क्षेत्रा॑य । विष्णुः॑ । मनु॑षे । द॒श॒स्यन् ।
ध्रु॒वासः॑ । अ॒स्य॒ । की॒रयः॑ । जना॑सः । उ॒रु॒ऽक्षि॒तिम् । सु॒ऽजनि॑मा । च॒का॒र॒ ॥

Hellwig Grammar
  • vi
  • [adverb]
  • “apart; away; away.”
  • cakrame ← kram
  • [verb], singular, Perfect indicative
  • “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”
  • pṛthivīm ← pṛthivī
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
  • eṣa ← eṣaḥ ← etad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
  • etāṃ ← etām ← etad
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
  • kṣetrāya ← kṣetra
  • [noun], dative, singular, neuter
  • “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”
  • viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • manuṣe ← manus
  • [noun], dative, singular, masculine
  • “Manu; man.”
  • daśasyan ← daśasy
  • [verb noun], nominative, singular
  • dhruvāso ← dhruvāsaḥ ← dhruva
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”
  • asya ← idam
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • kīrayo ← kīrayaḥ ← kīri
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “pauper.”
  • janāsa ← janāsaḥ ← jana
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”
  • urukṣitiṃ ← uru
  • [noun]
  • “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”
  • urukṣitiṃ ← kṣitim ← kṣiti
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”
  • sujanimā ← su
  • [adverb]
  • “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
  • sujanimā ← janimā ← janiman
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “birth; offspring; origin; kind; being.”
  • cakāra ← kṛ
  • [verb], singular, Perfect indicative
  • “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
सायण-भाष्यम्

एषः देवः विष्णुः एतां पृथिवीं पृथिव्यादीनिमांस्त्रील्ँलोकान् क्षेत्राय निवासार्थं मनुषे स्तुवते देवगणाय दशस्यन् असुरेभ्योऽपहृत्य प्रदास्यन् वि चक्रमे विक्रान्तवान् । अस्य च विष्णोः कीरयः स्तोतारः जनासः जनाः ध्रुवासः निश्चला भवन्ति । ऐहिकामुष्मिकयोर्लाभेन स्थिरा भवन्तीत्यर्थः । सुजनिमा शोभनानि जनिमानि कीर्तनस्मरणादिना सुखहेतुभूतानि यस्य तादृशो विष्णुः उरुक्षितिं विस्तीर्णनिवासं चकार स्तोतृभ्यः करोति ॥

Wilson

English translation:

“This Viṣṇu traversed the earth for a dwelling which he was desirous of giving to his eulogist; firm arethe people who are his praisers; he who is the engenderer of good has made a spacious dwelling (for hisworshippers).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Which he was desirous of giving: manuṣe daśasyan = stuvate devagaṇāya, to the company ofgods praising him– Viṣṇu having taken the three worlds from the Asuras to give to them; the engenderer ofgood: or, to whom belong fortunate births

Jamison Brereton

Quick Viṣṇu strode across this earth for a dwelling place for Manu, showing his favor.
Firmly fixed are his peoples, (even) the weak. He, affording good birth, has made (them) wide dwelling.

Jamison Brereton Notes

By concentrating Viṣṇu’s strides in the first pāda of 4, the poet is free to express the aim of Viṣṇu’s action – creating space and dwelling places for the people

– in the rest of the vs. As Geldner points out (n. 4c), asya can refer either to Viṣṇu or to Manu, although in actuality this may not matter. It may be an instance of “trickle-down” ownership: Viṣṇu makes a dwelling place for Manu, and in turn Manu’s people also get firmly planted. Or, Manu and the people may both be under Viṣṇu’s auspices.

################# 03-04 …{Loading}…

Jamison Brereton Notes

As noted in the published introduction, vss. 3 and 4 are responsive. The first pāda of 4 concentrates the essence of the 1st two pādas of 3, substituting ví cakrame (of 3b) for trír deváḥ (in 3a) at the beginning of the pāda. This phrase, trír deváḥ, is short a syllable; Oldenberg suggests reading t·rir, but this seems unlikely: I don’t know of any other disyllabic readings of this extremely common numeral (either as 1st cmpd member tri- or adverbial trís). I suggest rather that the metrically disturbed opening draws attention to the beginning of this set of paired vss. by being flawed and is “repaired” by 4a. See similar remarks about 3c and 5c ad vs. 5.

Griffith

Over this earth with mighty step strode Visnu, ready to give it for a home to Manu.
In him the humble people trust for safety: he, nobly born, hath made them spacious dwellings.

Geldner

Dieser Vishnu hat diese Erde ausgeschritten zum Landbesitz für Manu, um ihm gefällig zu sein. Ansässig wurden dessen besitzlose Leute. Er, der gute Geburt gibt, schuf weite Wohnstatt.

Grassmann

Hinschreitend ging durch diese Erde Vischnu, der Gott dem Menschen sie zur Wohnung schenkend; Gesichert stehn die Männer, die ihn preisen; der gutes wirkt, er schaffte weiten Wohnsitz.

Elizarenkova

Он прошагал эту землю,
(Чтоб она стала) владением, Вишну награждающий человека.
Прочно (устроены) его люди, (даже) бедные.
Он, вызывающий счастливое рождение, создал обширное место поселения.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • वसिष्ठः
  • आर्षीत्रिष्टुप्
  • धैवतः
आर्यमुनि - विषयः

अब ईश्वर स्वयं कथन करते हैं कि विचक्रमे के अर्थ निर्म्माण अर्थात् रचने के हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णुः) व्यापक पमेश्वर ने (मनुषे) मनुष्य के (क्षेत्राय) अभ्युदय (दशस्यन्) देने के लिये (पृथिवीम्,एतां) इस पृथिवी को (विचक्रमे) रचा, जिससे (अस्य) इस परमात्मा के कीर्तन करनेवाले (जनासः) भक्त लोग (धुवासः) दृढ़ हो गए, क्योंकि (उरुक्षितिं) इस विस्तृत क्षेत्ररूप पृथिवी को (सुजनिमा) सुन्दर प्रादुर्भाववाले ब्रह्माण्डपति परमात्मा ने (चकार) रचा है॥४॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस पृथिवी में (सुजनिमा) सुन्दर आविर्भाववाले प्राणिजात हैं, उनका कर्त्ता जो परमात्मा है, उसने इस सम्पूर्ण विश्व को रचा है। विष्णु के अर्थ यहाँ “यज्ञो वै विष्णुः” ॥ श. प.॥ “तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे” ॥ यजु० ३१.७॥ इत्यादि प्रमाणों से व्यापक परमात्मा के हैं। यही बात विष्णुसूक्तों में सर्वत्र पायी जाती है। इस भाव को वेद ने अन्यत्र भी वर्णन किया है कि “द्यावाभूमी जनयन्देव एकः” ॥ यजु०॥ एक परमात्मा ने सब लोक-लोकान्तरों को रचा है ॥४॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथेश्वरः स्वयमेव विक्रमिरची समानार्थत्वेन कथयति।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विष्णुः) व्यापक ईश्वरः (मनुषे, क्षेत्राय, दशस्यन्) मनुष्याय क्षेत्रं दित्सन् (पृथिवीम्, एताम्, विचक्रमे) इमां भुवं कृतवान्, यतः (अस्य) अस्य परमात्मनः (कीरयः) स्तोतारः (जनासः) भक्ताः (ध्रुवासः) दृढा अभवन् यतः (उरुक्षितिम्) विस्तृतां पृथिवीं (सुजनिमा) सर्वाङ्गशोभनां (चकार) कृतवान् ॥४॥

############### …{Loading}…

त्रि᳓र् देवः᳓ · पृथिवी᳓म् एष᳓ एतां᳓
वि᳓ चक्रमे शत᳓र्चसम् महित्वा᳓
प्र᳓ वि᳓ष्णुर् अस्तु तव᳓सस् त᳓वीयान्
त्वेषं᳓ हि᳓ अस्य स्थ᳓विरस्य ना᳓म

############### …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - विष्णुः
  • ऋषिः - वसिष्ठः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

त्रि᳓र् देवः᳓ · पृथिवी᳓म् एष᳓ एतां᳓
वि᳓ चक्रमे शत᳓र्चसम् महित्वा᳓
प्र᳓ वि᳓ष्णुर् अस्तु तव᳓सस् त᳓वीयान्
त्वेषं᳓ हि᳓ अस्य स्थ᳓विरस्य ना᳓म

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etā́m ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

trís ← trís (invariable)

cakrame ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śatárcasam ← śatárcas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

tavásaḥ ← tavás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

távīyān ← távīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthávirasya ← sthávira- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

त्रिः । दे॒वः । पृ॒थि॒वीम् । ए॒षः । ए॒ताम् । वि । च॒क्र॒मे॒ । श॒तऽअ॑र्चसम् । म॒हि॒ऽत्वा ।
प्र । विष्णुः॑ । अ॒स्तु॒ । त॒वसः॑ । तवी॑यान् । त्वे॒षम् । हि । अ॒स्य॒ । स्थवि॑रस्य । नाम॑ ॥

Hellwig Grammar
  • trir ← tris
  • [adverb]
  • “thrice; tris [word].”
  • devaḥ ← deva
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • pṛthivīm ← pṛthivī
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
  • eṣa ← eṣaḥ ← etad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
  • etāṃ ← etām ← etad
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
  • vi
  • [adverb]
  • “apart; away; away.”
  • cakrame ← kram
  • [verb], singular, Perfect indicative
  • “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”
  • śatarcasam ← śatarcas
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • mahitvā ← mahitva
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “greatness.”
  • pra
  • [adverb]
  • “towards; ahead.”
  • viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • astu ← as
  • [verb], singular, Present imperative
  • “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
  • tavasas ← tavasaḥ ← tavas
  • [noun], ablative, singular, masculine
  • “strong; energetic.”
  • tavīyān ← tavīyas
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “stronger.”
  • tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”
  • hy ← hi
  • [adverb]
  • “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
  • asya ← idam
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • sthavirasya ← sthavira
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “old; strong; hardy; firm; firm.”
  • nāma ← nāman
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”
सायण-भाष्यम्

एषः देवः दानादिगुणयुक्तो विष्णुः शतर्चसं शतसंख्यान्यर्चींषि यस्यास्तादृशम् एतां पृथिवीम् । उपलक्षणमेतत् । पृथिव्यादींस्त्रील्ँलोकान् महित्वा महत्त्वेन त्रिः वि चक्रमे त्रिभिः पदैर्विक्रान्तवान् । तवसः तवस्विनो वृद्धादपि तवीयान् तवस्वितरः विष्णुः प्र अस्तु अस्माकं प्रभवतु स्वामी भवतु। अस्य स्थविरस्य वृद्धस्य विष्णोः नाम नामकं रूपं विष्णुरित्येतन्नामैव वा त्वेषं हि यस्माद्दीप्तं तस्मात्कारणात् स विष्णुः प्रभवत्वित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“This deity, by his great power, traversed with three (steps) the many- lustrous earth; may Viṣṇu, themost powerful of the powerful rule over us, for illustrious is the name of the mighty one.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Earth: pṛthivī =pṛthivyādīn, or the three worlds

Jamison Brereton

Three times did the quick god stride with his greatness across this earth worth a hundred verses.
Let Viṣṇu be preeminent, stronger than the strong, for vibrant is the
name of this stalwart one.

Jamison Brereton Notes

Flg. a suggestion by Geldner (n. 3a, though not reflected in his tr.), I take eṣáin pāda a (also 4a) as belonging to the stem eṣá- ‘quick’, which is used several times of Viṣṇu in the gen. expression víṣṇor eṣásya (II.34.11, VII.40.5, VIII.20.3), in which confusion with the nom. pronominal eṣá(ḥ) (possible here) is excluded.

The hapax śatárcas- is problematic. The Pp analyses the 2nd member as arcasam, but Wackernagel (AiG I.318) points out that the sandhi between the cmpd members would require rather -ṛcasam. However, Oldenberg disputes this, claiming that it would then have to be written (“… geschrieben werden müssen”) *śatáṛcasam , though it’s not clear to me why. Interpr. differ significantly: Sāyaṇa. glosses with arcis-.

Oldenberg posits a masc. s-stem *arcás- ‘singer’, comparing VI.34.3 yádi stotā́raḥ śatáṃ yát sahásraṃ gṛṇánti “When a hundred, when a thousand praisers sing to him …,” an interpr. followed by Geldner – though the connection between the two passages seems tenuous to me. By contrast, Renou tr. “au cent éclats,” perhaps flg. Sāyaṇa.’s arcís-. Since an infinitival dat. ṛcáse ‘to praise, for chanting (praise)’ is found in VI.39.5 and VII.61.6, it seems reasonable to take the underlying stem ṛcas- as the base here, as Grassmann does, glossing ‘hundertfach zu preisen’. My ‘worth a hundred verses’ is close to that, though perhaps ‘praises, chants’ would be better.

Because of the lack of accent on asya, it should be pronominal, not adjectival; I would adjust the tr. to “of him, the stalwart.”

################# 03-04 …{Loading}…

Jamison Brereton Notes

As noted in the published introduction, vss. 3 and 4 are responsive. The first pāda of 4 concentrates the essence of the 1st two pādas of 3, substituting ví cakrame (of 3b) for trír deváḥ (in 3a) at the beginning of the pāda. This phrase, trír deváḥ, is short a syllable; Oldenberg suggests reading t·rir, but this seems unlikely: I don’t know of any other disyllabic readings of this extremely common numeral (either as 1st cmpd member tri- or adverbial trís). I suggest rather that the metrically disturbed opening draws attention to the beginning of this set of paired vss. by being flawed and is “repaired” by 4a. See similar remarks about 3c and 5c ad vs. 5.

Griffith

Three times strode forth this God in all his grandeur over this earth bright with a hundred splendours.
Foremost be Visnu, stronger than the strongest: for glorious is his name who lives for ever.

Geldner

Dreimal hat dieser Gott diese Erde, die hundert Sänger hat, in ganzer Größe ausgeschritten. Vishnu soll den Vorrang haben, der stärker als stark ist, denn furchtgebietend ist sein, des Standfesten, Name.

Grassmann

Dreimal schritt aus der Gott mit seiner Grösse, durch diese Erd’ die hundertfach erglänzet; Voran sei Vischnu, stärker als der stärkste; denn herrlich ist des allgewalt’gen Name.

Elizarenkova

Трижды бог этот прошагал
Эту землю с сотней восхвалений – силой (своего) величия.
Пусть Вишну получит первенство, (он, кто) сильнее сильного:
Ведь имя этого могучего – внушающее ужас.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • विष्णुः
  • वसिष्ठः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यशक्तियुक्त उक्त परमात्मा (एतां) इस (पृथिवीं) पृथिवी को (त्रिः) तीन प्रकार से (विचक्रमे) रचता है, (शतर्चसं) जिस पृथिवी में सैकड़ों प्रकार की (अर्चिः) ज्वालायें हैं, (महित्वा) जिसका बहुत विस्तार है और इस(स्थविरस्य) प्राचीन पुरुष का नाम इसीलिये (विष्णुः) विष्णु है, क्योंकि (तवसः, तवीयान्) यह तेरा स्वामी है, इसलिये इसका नाम विष्णु है अथवा यह सर्वव्यापक होने से सर्वस्वामी है, इसलिये इसका नाम विष्णु है॥३॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - तीन प्रकार से पृथिवी को रचने के अर्थ ये हैं कि प्रकृति के सत्त्वादि गुणोंवाले परमाणुओं को परमात्मा ने तीन प्रकार से रखा। तामस-भाववाले परमाणु, पृथिवी पाषाणादिरूप से, राजस नक्षत्रादिरूप से और दिव्य अर्थात् द्युलोकस्थ पदार्थों को सात्त्विक भाव से, ये तीन प्रकार की गतियें हैं, इसी का नाम ‘त्रेधा निधदे पदं’ है, इसी भाव को “इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निधदे पदम्” ॥ मं. १।२२।१७॥ में वर्णन किया है। जो कई एक लोग इसके अर्थ ये करते हैं कि विष्णु ने वामनावतार को धारण करके तीन पैर से पृथिवी को नापा, इसका उत्तर यह है कि इसी विष्णुसूक्त में “तद् विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः” ॥ मं. १।२२।२०॥ में इस पद को चक्षु की निराकार ज्योति के समान निराकार माना है। अन्य युक्ति यह है कि विष्णु का स्वरूपपद निराकार होने से एक कथन किया है, तीन संख्या केवल प्रकृतिरूपी पद में मानी है, विष्णु के पद में नहीं, फिर निराकार विष्णु का देह धर कर साकार पद कैसे ? सबसे प्रबल प्रमाण इस विषय में यह है कि इसी प्रसङ्ग में सूक्त ९९वें के दूसरे मन्त्र में यह कथन किया है कि “न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप” हे देव ! तुम्हारी महिमा के अन्त को कोई नहीं पा सकता, क्योंकि तुमने ही लोक-लोकान्तरों को धारण किया हुआ है, तो फिर जब वह सर्वाधिष्ठान अर्थात् सब भुवनों का आश्रय है, तो उसके पैरों को अन्य वस्तुएँ कैसे आश्रय दे सकती हैं ॥३॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दिव्यशक्तिः परमात्मा (एताम्) इमां (पृथिवीम्) भुवं (त्रिः) त्रेधा (विचक्रमे) रचयामास (शतर्चसम्) यस्यां शतधा ज्वालाः (महित्वा) यातिविस्तृता (अस्य, स्थविरस्य, विष्णुः, नाम) अस्य प्राचो नाम विष्णुरिति यतः (तवसः, तवीयान्) अयं ते स्वामी यद्वा व्यापकः ॥३॥

[[146]]

########## …{Loading}…

अ᳓तो देवा᳓ अवन्तु नो
य᳓तो वि᳓ष्णुर् विचक्रमे᳓
पृथिव्याः᳓ सप्त᳓ धा᳓मभिः

####### …{Loading}…

इद᳓व्ँ वि᳓ष्णुर् +++(अग्नि-विद्युत्-सूर्यात्मना)+++ वि᳓ चक्रमे
+++(पृथिव्याम् अन्तरिक्षे दिवि च)+++ त्रेधा᳓ नि᳓ दधे पद᳓म् ।
+++(तैर् आधारैर् जगत्)+++ स᳓म् ऊढम् अस्य पाँसुरे᳓ +++(ले इति साम्नि, पांसुमति [पादे])+++ ॥

########## …{Loading}…

त्री᳓णि पदा᳓ वि᳓ चक्रमे
वि᳓ष्णुर् गोपा᳓ अ᳓दाभियः
अ᳓तो ध᳓र्माणि धार᳓यन्

########## …{Loading}…

वि᳓ष्णोः क᳓र्माणि पश्यत
य᳓तो व्रता᳓नि पस्पशे᳓+++(←स्पश बाधनस्पर्शनयोः)+++ ।
इ᳓न्द्रस्य यु᳓ज्यः स᳓खा ॥

########## …{Loading}…

त᳓द्वि᳓ष्णोः परमं᳓ पदं᳓
स᳓दा पश्यन्ति सूर᳓यः ।
दिवी᳙व च᳓क्षुर्+++(→सूर्यः|श्रोणाः)+++ आ᳓ततम् ॥

########## …{Loading}…

त᳓द् वि᳓प्रासो विपन्य᳓वो
जागृवां᳓सः स᳓म् इन्धते
वि᳓ष्णोर् य᳓त् परम᳓म् पद᳓म्

राक्षोघ्नमन्त्रौ

॥ राक्षोघ्नमन्त्रौ ॥

९. कृ॒णु॒ष्व पाजः॒ (पु. २६)

…{Loading}…

परिचयः

  • सायणः /- तैत्तिरीयभाष्ये ऽत्र। ऋग्भाष्ये ऽत्र।
  • तत्रैव ‘मदे चिदस्य ’ इत्यर्धर्चम् एवोद्धृत्य। तैत्तिरीयभाष्ये ऽत्र।

आह्वानम्

…{Loading}…

कृणुष्व᳓ पा᳓जः +++(=तेजः)+++ प्र᳓सितिन् +++(=जालं)+++ न᳓ पृथ्वीं᳓
याहि᳓ रा᳓जेवा᳓मवाँ +++(=सहवान्)+++ इ᳓भेन+++(=यूथेन)+++ ।
तृष्वी᳓म् +++(=वेगम्)+++ अ᳓नु प्र᳓सितिं +++(=सैन्यं)+++ द्रूणानो᳓
+++(निर्)+++ ऽस्ताऽसि, वि᳓ध्य रक्ष᳓सस् त᳓पिष्ठैः ॥

युद्धप्रार्थना

…{Loading}…

त᳓व भ्रमा᳓स आशुया᳓ पतन्त्य् अ᳓नु
स्पृश धृषता᳓ +++(=अभिभवता)+++ शो᳓शुचानः ।
त᳓पूँष्य् अग्ने जुह्वा᳙ पतङ्गा᳓न्
अ᳓-सन्दितो +++(=अनिरुद्धः)+++ वि᳓ सृज वि᳓ष्वग् उल्काः᳓ ॥

…{Loading}…

प्र᳓ति स्प᳓शो वि᳓ सृज तू᳓र्णितमो
भ᳓वा पायु᳓र् विशो᳓ अस्या᳓ अ᳓-दब्धः ।
यो᳓ नो दूरे᳓ अघ᳓-शँसो यो᳓ अ᳓न्ति
अ᳓ग्ने मा᳓किष् टे व्य᳓थिर् +++(=बाधकः)+++ आ᳓दधर्षीत् ॥

…{Loading}…

उ᳓द् अग्ने तिष्ठ प्र᳓त्या᳓ऽऽतनुष्व
न्य् अ᳙मि᳓त्राँ+++(←नञो जर-मर-मित्र-मृताः)+++ ओषतात् +++(=प्रदह)+++ तिग्म-हेते ।
यो᳓ नो अ᳓रातिँ समिधान चक्रे᳓
नीचा᳓ तं᳓ धक्ष्य् +++(=दह)+++ अतसं᳓ +++(=काष्ठविशेषः)+++ न᳓ शु᳓ष्कम् ॥

…{Loading}…

ऊर्ध्वो᳓ भव प्र᳓ति विध्या᳓+ध्य् अस्म᳓द्
आवि᳓ष् कृणुष्व दाइ᳓वियानि अग्ने ।
अ᳓व स्थिरा᳓ तनुहि यातु-जू᳓नां+++(=प्रेरकाणां)+++
जामि᳓म् +++(=ज्ञातिं)+++ अ᳓जामिं प्र᳓ मृणीहि +++(=जहि)+++ श᳓त्रून् ॥

उपासकसौभाग्यम्

…{Loading}…

स᳓ ते जानाति सु-मतिं᳓ यविष्ठ
य᳓ ई᳓वते+++(=गमनशीलाय)+++ ब्र᳓ह्मणे +++(=पुष्टाय)+++ गातु᳓म् ऐ᳓रत् +++(=प्रेरयति)+++ ।
वि᳓श्वान्य् अस्मै सुदि᳓नानि रायो᳓
द्युम्ना᳓न्य् अर्यो᳓ वि᳓ दु᳓रो +++(=गृहान्)+++ अभि᳓ द्यौत् +++(=द्योतस्व)+++ ॥

…{Loading}…

से᳓द्+++(=स+इत्)+++ अग्ने अस्तु सुभ᳓गस् सुदा᳓नुर्
य᳓स् त्वा नि᳓त्येन हवि᳓षा य᳓ उक्थैः᳓ ।
पि᳓प्रीषति, स्व᳓ आ᳓युषि दुरोणे᳓ +++(=गृहे)+++ +++(तिष्ठतु)+++
वि᳓श्वे᳓द् अस्मै सुदि᳓ना सा᳓ ऽसद्+++(=भूयात्)+++ इष्टिः᳓ ॥

प्रतिज्ञा

…{Loading}…

अ᳓र्चामि ते सु-मतिं᳓, घो᳓ष्य् +++(=घोषवती)+++ अर्वा᳓क्+++(=पुरतः)+++
स᳓म्+ ते वावा᳓ता+++(=पुनः पुनः)+++ जरताम् +++(=स्तौतु)+++ इयं᳓ गीः᳓ ।
स्व्-अ᳓श्वास् त्वा सु-र᳓था मर्जयेमा+++(=अलङ्कुर्याम)+++
ऽस्मे᳓+++(=अस्मासु)+++ क्षत्रा᳓णि धारयेर् अ᳓नु द्यू᳓न् +++(=अन्वहम्)+++ ॥

…{Loading}…

इह᳓ त्वा भू᳓र्य् आ᳓ चरेद् उ᳓प +++(आ)+++त्म᳓न्
दो᳓षावस्तर् +++(=रात्रावहः)+++ दीदिवाँ᳓सम्+++(=दीप्यमानं)+++ अ᳓नु द्यू᳓न्+++(=अन्वहम्)+++ ।
क्री᳓डन्तस् त्वा सु-म᳓नसस् सपेम+++(=परिचरेमा)+++
+अभि᳓ द्युम्ना᳓ तस्थिवाँ᳓सो ज᳓नानाम् ॥

…{Loading}…

य᳓स् त्वा स्व्-अ᳓श्वस् सु-हिरण्यो᳓ अग्न
उपया᳓ति व᳓सुमता र᳓थेन ।
त᳓स्य त्राता᳓ भवसि, त᳓स्य स᳓खा
य᳓स् त आतिथ्य᳓म् आनुष᳓ग् +++(=अनुक्रमेण)+++ जु᳓जोषत् ॥

…{Loading}…

महो᳓ +++(=महद्राक्षसान्)+++ रुजामि +++(=भनज्मि)+++ बन्धु᳓ता+++(~बन्धुतया)+++
व᳓चोभिस् त᳓न् मा पितु᳓र् गो᳓तमाद् अ᳓न्वियाय ।
त्व᳓न् नो अस्य᳓ व᳓चसश् चिकिद्धि
हो᳓तर् यविष्ठ सु-क्रतो द᳓मूनाः +++(=दान्तमनाः)+++॥

किरणकीर्तिः

…{Loading}…

अ᳓-स्वप्न-जस् तर᳓णयस् सु-शे᳓वा +++(=सुमुखाः)+++
अ᳓-तन्द्रासो ऽवृका᳓+++(=अहिंसका)+++ अ᳓-श्रमिष्ठाः ।
ते᳓ +++(रश्मयः)+++ पाय᳓वस् सध्रि᳓यञ्चो +++(=सङ्गताः)+++निष᳓द्य+++(=उपविश्य)+++
+अग्ने त᳓व नः पान्त्व् अमूर +++(=अमर्त्य)+++ ॥

…{Loading}…

+++(उतथ्यभार्या ममता। तस्याम् बृहस्पतिर् रेतः स्थापयितुम् अयतत। तत्र वर्तमानं रेतोऽन्तरम् आक्षिपत्। बृहस्पतिर् अशपत् तम् दीर्घतमा भवेति। सोऽ अग्नेर् अलभत चक्षुः।)+++

ये᳓ पाय᳓वो मामतेय᳓न् ते अग्ने
प᳓श्यन्तो अन्ध᳓न् दुरिता᳓द् अ᳓रक्षन् ।
रर᳓क्ष ता᳓न्त् सुकृ᳓तो विश्व᳓-वेदा
दि᳓प्सन्त +++(=दम्भितुकामाः)+++ इ᳓द् रिप᳓वो ना᳓ ह देभुः᳓ +++(=परिभवन्ति)+++ ॥

प्रतिज्ञानुवर्तनम्

…{Loading}…

त्व᳓या वयँ᳓ सधन्य᳓स् त्वो᳓तास् +++(त्वया +अविताः=रक्षिताः)+++
त᳓व प्र᳓णीत्या ऽश्याम वा᳓जान् +++(=अन्नानि)+++ ।
उभा᳓ +++(पाप-)+++शँ᳓सा +++(शत्रू)+++ सूदय सत्य-ताते+++(=तते)+++
ऽनुष्ठुया᳓+++(=अनुक्रमेण)+++ कृणुह्य् अ-ह्रयाण +++(=अह्रीः)+++ ॥

…{Loading}…

अया᳓ +++(=अनया)+++ ते अग्ने समि᳓धा विधेम
प्र᳓ति स्तो᳓मँ शस्य᳓मानं गृभाय +++(=गृहाण)+++ ।
द᳓हा ऽश᳓सो +++(=अशंसो)+++ रक्ष᳓सः पाह्य् +अ᳓स्मा᳓न्
द्रुहो᳓ निदो᳓ +++(=निन्दकात्)+++ मित्र-महो +++(=मित्रपूज्य!)+++ अवद्या᳓त्+++(=परिवादात्)+++ ॥

…{Loading}…

रक्षोह᳓णं वाजि᳓नम् +++(=अन्नवन्तम्)+++ आ᳓ऽऽजिघर्मि +++(=दीपयामि)+++
मित्रं᳓ प्र᳓थिष्ठम् +++(=विस्तीर्णतमम्)+++ उ᳓पयामि श᳓र्म ।
शि᳓शानो +++(=तीक्ष्णः)+++ अग्निः᳓ क्र᳓तुभिस् स᳓मिद्धस्
स᳓ नो दि᳓वा स᳓ रिषः᳓ +++(=हिंसकात्)+++ पातु न᳓क्तम् ॥

रक्षोहाग्निध्यानम्

…{Loading}…

वि᳓ ज्यो᳓तिषा बृहता᳓ भात्य् अग्नि᳓र्
आवि᳓र् वि᳓श्वानि कृणुते महित्वा᳓ +++(=महत्तया)+++ ।
प्रा᳓देवीर् माया᳓स् सहते दुरे᳓वाः +++(=दुरत्ययः)+++
शि᳓शीते +++(=तीक्ष्णीकरोति)+++ शृ᳓ङ्गे र᳓क्षसे विनि᳓क्षे +++(=विनाशाय)+++ ॥

…{Loading}…

उत᳓ स्वाना᳓सो +++(=सस्वनाः)+++ दिवि᳓ षन्त्व् अग्ने᳓स्
तिग्मा᳓युधा र᳓क्षसे ह᳓न्तवा᳓ उ ।
+++(अस्माकं)+++ म᳓दे +++(=मदाय)+++ चिद् अस्य प्र᳓रुजन्ति +++(=भञ्जन्ति (अदेवीः))+++ भा᳓मा+++(=भासः रश्मयो)+++,
न᳓ वरन्ते +++(अस्मान्)+++ परिबा᳓धो अ᳓देवीः ॥

१०. उपरव-निर्माण-मन्त्राः

…{Loading}…

हविर्धान(अभ्यन्तर)गतोपरवनिर्माणम्

सोमऋषिः

भास्करोक्त-विनियोगः

उपरवान् खनति पूर्वयोर् दक्षिणम् एवाग्रे - रक्षोहण इति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒-हणो॑ +++(अभिचार-हेतुक–निखात–)+++वल-ग॒–हनो॑ वैष्ण॒वान् ख॑नामि ।

Keith

I dig those which slay the Raksas, which slay the spell, which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॑ वैष्ण॒वान्ख॑नामि ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । वै॒ष्ण॒वान् । ख॒ना॒मि॒ । 2B ।

भट्टभास्कर-टीका

उपरवान् खनति पूर्वयोर् दक्षिणम् एवाग्रे - रक्षोहण इति ॥ हन्तेः ‘बहुलं छन्दसि’ इति क्विप्, ‘एकाजुत्तरपदे णः’ इति णत्वम् । ‘सर्वे विधयस्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इत्युपधालोपो न क्रियते । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

वलो नामासुरमुख्यः, तद्-गामिनस् तद्भृत्या वलगाः ।
यद्वा - वृणोतीति वलो मेघः । कपिलकादित्वाल् लत्वम् । स इव छादयन्तो ये गच्छन्ति ते वलगाः असुरविशेषाः ।
यद्वा - जीर्ण-कट-पटादि-खण्ड-सम्भृताः अस्थि-नख-रोम पाद-पांसु-प्रभृतयः प्राणिनां मारणार्थं ये भूमौ निखन्यन्ते ते वलगाः । ते हि प्राणिनां बाधकतया वल-गामिनो वलवल् लक्ष्या भवन्ति ।
‘अन्यत्रापि दृश्यते’ इति गमेर्डः ।
तेषां हन्तारो वलगहनः । इर्दृशान्विष्णुदेवत्यानुपरवान् खनामि । ‘वैष्णवा हि देवतयोपरवाः’ इति ब्राह्मणम् ।

देवानां नासिकादिप्रास्थानीया उपरवाः । ‘शिरो वा एतद्यज्ञस्य यद्धविर्धानं प्राणा उपरवाः’ इति ब्राह्मणम् । ते च खन्यमाना रक्षांसि वलगांश्च निघ्नन्तीति । ‘असुरा वै निर्यन्तः इति ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

2पांसूनुद्वपति - इदमहमिति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

इदम॒हन्तव्ँव॑ल॒गमुद्व॑पामि॒ यन्न॑स्समा॒नो यमस॑मानो निच॒खाने॒दमे॑न॒मध॑रङ्करोमि॒ यो न॑स्समा॒नो योऽस॑मानोऽराती॒यति॑ गाय॒त्रेण॒ छन्द॒सा

########## …{Loading}…

मूलम् (संयुक्तम्)

इदम॒हन्तव्ँव॑ल॒गमुद्व॑पामि॒ यन्न॑स्समा॒नो यमस॑मानो निच॒खाने॒दमे॑न॒मध॑रङ्करोमि॒ यो न॑स्समा॒नो योऽस॑मानोऽराती॒यति॑

विश्वास-प्रस्तुतिः

इ॒दम् अ॒हन् तव्ँ व॑ल॒गम् उद्व॑पामि॒
यन् न॑स् समा॒नो
यम् अस॑मानो निच॒खान॑।

Keith

Here do I cast out the spell which an equal or an unequal hath buried against us.

मूलम्

इ॒दम॒हन्तव्ँव॑ल॒गमुद्व॑पामि॒
यन्न॑स्समा॒नो यमस॑मानो निच॒खान॑ …

पद-पाठः

इ॒दम् । अ॒हम् । तम् । व॒ल॒गमिति॑ वल-गम् । उदिति॑ । व॒पा॒मि॒ । यम् । नः॒ । स॒मा॒नः । यम् । अस॑मानः । नि॒च॒खानेति॑ नि-च॒खान॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

2पांसूनुद्वपति - इदमहमिति ॥ इदमिति क्रियाविशेषणम् । तं वलगमहमिदमुद्वपामि उद्धृत्य बहिः प्रक्षिपामि । कमित्याह – नः अस्माकं समानस्तुल्यः यं वलगं निचखान । ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम् । उदात्तवता तिङा’ इति समासः । यश्चास्माकमसमानः अतुल्यः ऊनः उत्कृष्टो वा वलग निचखान, तमुद्वपामीति । ‘द्वौ वाव पुरुषौ यश्चैव समानो यश्चासमानः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इ॒दमे॑न॒म् अध॑रङ् करोमि॒
यो न॑स् समा॒नो
योऽस॑मानो ऽराती॒यति॑
…

Keith

Here do I overthrow him who equal or unequal is ill-disposed to us.

मूलम्

इ॒दमे॑न॒मध॑रङ्करोमि॒ यो न॑स्समा॒नो योऽस॑मानोऽराती॒यति॑ …

पद-पाठः

इ॒दम् । ए॒न॒म् । अध॑रम् । क॒रो॒मि॒ ।
यः । नः॒ । स॒मा॒नः ।
यः । अस॑मानः । अ॒रा॒ती॒यति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

किञ्च – एनमहमधरं अधोगतिं करोमि । इदमिति पूर्ववत्क्रियाविशेषणम् । कमित्याह - योस्माकं समानो यश्चासमानो जनः अरातीयति अरातिरिवाचरति । यद्वा - अस्मानरातीयति यस्समानोसमानो वा । ‘उपमानादाचारे’ इति क्यच् ।

प्रदीपसिंहः

अत्र विश्वासप्रस्तुतौ मूले पि वाक्यविभागे दोषः भाति। निचखानेदम् इदं पूर्ववाक्यम् समाप्तमासीत् । इदम् इति पदम् अग्रिमवाक्यान्वयि । किञ्च – एनमहमधरं अधोगतिं करोमि । इदमिति पूर्ववत्क्रियाविशेषणम् । इति टीका । अतः व्यत्यासः कृतः

विश्वास-प्रस्तुतिः

गाय॒त्रेण॒ छन्द॑सा ।

Keith

The spell is overcome by the Gayatri metre.

मूलम्

गाय॒त्रेण॒ छन्द॑सा ।

पद-पाठः

गा॒य॒त्रेण॑ । छन्द॑सा ।

भट्टभास्कर-टीका

गायत्रेण छन्दसा उद्वपामि । गायत्र्येव गायत्रम् । ‘छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्’ इत्यण्प्रत्ययः ।

एवं दक्षिणपूर्वमारभ्य सर्वेभ्य उद्वपति । त्रैष्टुभेन जागतेनानुष्टुभेनेति विशेषोन्यत्र ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अव॑-बाढो+++(=बद्धो)+++ वल॒गः ।

मूलम्

अव॑बाढो वल॒गः ।

पद-पाठः

अव॑बाढ॒ इत्यव॑-बा॒ढः॒ । व॒ल॒ग इति॑ वल-गः ।

भट्टभास्कर-टीका

3यजमानस्याधस्तात्पदपांसूनुद्वपति - अवबाढ इति ॥ यजमानस्य पादयोर् अधस्तात् बाढो बद्धो वलगो ऽस्तु । बाहृ प्रयत्ने, ‘क्षुब्धस्वान्त’ इत्यत्र निपातितः, ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

4उपरवान् क्रमेणावमृशतो ऽध्वर्युयजमानौ । ते चाधस्तात् सतृण्णाः । ‘तस्मात्सतृण्णा अन्तरतः प्राणाः इति ब्राह्मणम् । बहिरसतृण्णाः । ‘न सम्भिनत्ति तस्मादसभिन्नाः प्राणाः’ इति ब्राह्मणम् । पूर्वयोर्दक्षिणमेवाध्वर्युरवमृशत्युत्तरं यजमानः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(अध्वर्यो!)+++ किम् अत्र॑?

Keith

What is here?

मूलम्

किमत्र॑ ।

पद-पाठः

किम् । अत्र॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

4उपरवान् क्रमेणावमृशतो ऽध्वर्युयजमानौ । ते चाधस्तात् सतृण्णाः । ‘तस्मात्सतृण्णा अन्तरतः प्राणाः इति ब्राह्मणम् । बहिरसतृण्णाः । ‘न सम्भिनत्ति तस्मादसभिन्नाः प्राणाः’ इति ब्राह्मणम् । पूर्वयोर्दक्षिणमेवाध्वर्युरवमृशत्युत्तरं यजमानः ।
अथ यजमानः पृच्छति - अध्वर्यो किमत्रेति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(भो यजमान!)+++ भ॒द्रम्।

Keith

Good.

मूलम्

भ॒द्रम्।

पद-पाठः

भ॒द्रम् ।

भट्टभास्कर-टीका

5इतर आह - भद्रमिति ॥ भद्रं भजनीयं कल्याणम् । भदि कल्याणे, रन्प्रत्ययः, उपधालोपश्च ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(अध्वर्यो!)+++ तन् नौ॑ स॒ह ।

Keith

Let it be ours.

मूलम्

तन्नौ॑ स॒ह ।

पद-पाठः

तत् । नौ॒ । स॒ह ।

भट्टभास्कर-टीका

6यजमान आह - तन्नौ सहेति ॥ तद्भद्रमावयोस्सहैवास्तु । अथाध्वर्युः पृच्छति - यजमान किमत्रेति । भद्रमित्यादि यथायथम् । एवं सर्वत्र ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

7-10उपरवान् अभिमृशति सर्वान् एवानुर्पूवं - विराडिति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

वि॒राड॑सि सपत्न॒हा स॒म्राड॑सि भ्रातृव्य॒हा स्व॒राड॑स्यभिमाति॒हा वि॑श्वा॒राड॑सि॒ विश्वा॑सान्ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता [3]

विश्वास-प्रस्तुतिः

वि॒राड् अ॑सि सपत्न॒हा ।

Keith

Thou art Viraj, slaying our rivals;

मूलम्

वि॒राड॑सि सपत्न॒हा ।

पद-पाठः

वि॒राडिति॑ वि-राट् । अ॒सि॒ । स॒प॒त्न॒हेति॑ सपत्न-हा ।

भट्टभास्कर-टीका

7-10उपरवान् अभिमृशति सर्वान् एवानुर्पूवं - विराडिति ॥ विविधं राजतीति विराट् । ‘सत्सूद्विष’ इति क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सपत्राश्शत्रवस्तेषां हन्ता । ‘बहुलं छन्दसि’ इति क्विप्। यस्मात्त्वं विविधं दीप्यसे तस्मात्सपत्नहा ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स॒म्राड् अ॑सि भ्रातृव्य॒हा ।

Keith

thou art Samraj, slaying our foes;

मूलम्

स॒म्राड॑सि भ्रातृव्य॒हा ।

पद-पाठः

स॒म्राडिति॑ सम्-राट् । अ॒सि॒ । भ्रा॒तृ॒व्य॒हेति॑ भ्रातृव्य-हा ।

भट्टभास्कर-टीका

सङ्गतं दीप्यत इति सम्राट् । ‘मो राजि समः क्वौ’ इति मस्य मः । यस्मादेवं तस्मात्त्वं भ्रातृव्यहा । भ्रातृव्यास्सपत्नाः । ‘व्यन् सपत्ने’ इति व्यन्प्रत्ययः । तेषां हन्ता बाह्याभ्यन्तरभेदेन नित्यानित्यभेदेन वा शत्रूणां पृथगभिधानम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्व॒राड् अ॑स्य् अभिमाति॒हा।

Keith

thou art Svaraj, slaying the enemy;

मूलम्

स्व॒राड॑स्यभिमाति॒हा।

पद-पाठः

स्व॒राडिति॑ स्व-राट् । अ॒सि॒ । अ॒भि॒मा॒ति॒हेत्य॑भिमाति-हा ।

भट्टभास्कर-टीका

स्वायत्तं दीप्यस इति स्वराट् । यस्मादेवं तस्मात्त्वं अभिमातिहा । अभिमातिः पाप्मा । मन्यतेः क्तिनि नित्यमप्यनुनासिकलोपं बाधित्वा व्यत्ययेन ‘अनुनासिकस्य क्विझलोः’ इति दीर्घत्वम् । ततः ‘अनुदात्तोपदेश’ इत्यादिनानुनासिकलोपः । तया हन्ता । महाबलेन हि पाप्मा निहन्तुं शक्यते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वि॒श्वा॒राड् अ॑सि॒ विश्वा॑सान् ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता ।

Keith

thou art Viśvaraj, slayer of all destructive things [1].

मूलम्

वि॒श्वा॒राड॑सि॒ विश्वा॑सान्ना॒ष्ट्राणाँ॑ ह॒न्ता ।

पद-पाठः

वि॒श्वा॒राडिति॑ विश्व-राट् । अ॒सि॒ । विश्वा॑साम् । ना॒ष्ट्राणा॑म् । ह॒न्ता । [3]

भट्टभास्कर-टीका

विश्वेषु लोकेषु राजतीति विश्वाराट् । ‘विश्वस्य वसुराटोः’ इति दीर्घः ।
यस्मादेवं तस्माद् विश्वासां नाष्ट्राणां नाशयितॄणां दैवादि-प्रवृत्तीनां हन्ता नाशयिता त्वमसि । नशेर्ण्यन्तात् ‘दादिभ्यश्छन्दसि’ इति त्रन्प्रत्ययः ‘तितुत्रतथ’ इतीट्प्रतिषेधः, णिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण त्रन उदात्तत्वम्, ‘व्रश्च’ इत्यादिना षत्वम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

11उपरवान्प्रोक्षति - रक्षोहण इति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒-हणो॑ वलग॒-हन॒ᳶ प्रोक्षा॑मि वैष्ण॒वान्।

Keith

I sprinkle those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हन॒ᳶ प्रोक्षा॑मि वैष्ण॒वान्।

पद-पाठः

क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । प्रेति॑ । उ॒क्षा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

भट्टभास्कर-टीका

11उपरवान्प्रोक्षति - रक्षोहण इति ॥ युष्मान् प्रोक्षामीति सम्बन्धः ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒-हनोऽव॑ नयामि वैष्ण॒वान्।

Keith

I pour down those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ नयामि वैष्ण॒वान्।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । अवेति॑ । न॒या॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

भट्टभास्कर-टीका

12उपरवेष्व् अपोवनयति - रक्षोहण इति ॥ एवंविधान् युष्मान्, अधस्तादपोवनयामि प्रापयामि आद्भिस्संयोजयामि । अवनयतिस्वभावादद्भिरेव गम्यते । नयतेश्च द्विकर्मकत्वाद्युष्मानपोवनयामीति भवति, युष्मास्वपोवनयामीति यावत्; यथा - ‘अजां नयति ग्रामम्’ इति । ‘तस्मादार्द्रा अन्तरतः प्राणाः’ `इति ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

यवो॑ऽसि य॒वया॒स्मद्द्वेषो॑ य॒वयारा॑तीः

########## …{Loading}…

विश्वास-प्रस्तुतिः

यवो॑ऽसि।
य॒वय॑+++(=अपनय)+++ +अ॒स्मद्-द्वेषः॑ ।
य॒वय॒ +अरा॑तीः ।

Keith

Thou art barley (yava);
bar (yavaya) from us foes,
bar evil spirits.

मूलम् (संयुक्तम्)

यवो॑ऽसि य॒वया॒स्मद्द्वेषः॑ [1] य॒वयारा॑तीः ।

मूलम्

यवो॑ऽसि।
य॒वया॒स्मद्द्वेषः॑ ।
य॒वयारा॑तीः ।

पद-पाठः

यवः॑ । अ॒सि॒ ।
य॒वय॑ । अ॒स्मत् । द्वेषः॑ । [1] य॒वय॑ । अरा॑तीः ।

भट्टभास्कर-टीका

यावयति अपनयति क्षुधमिति यवः ।
यौतेः पृथग्भावकर्मणोन्तर्भावितण्यर्थात् ‘पुंसि संज्ञायां घः’, वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । बहुलग्रहणाद्वा कर्तरि ‘ऋदोरप्’ इत्यप् । जात्याख्यायामेकवचनम् ।

ईदृशस् त्वम् अस्मत् अस्मत्तः द्वेषः द्वेष्यं रक्षःप्रभृति यवय अपनय विनाशय ।
यौतेर्णिचि ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति वृद्धिर्न क्रियते, तिङः परत्वान्न निहन्यते ।
यद्वा - द्विषेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति विच् । द्वेषः द्वेष्टॄन् विनाशय ।

किञ्च - अरातीः अदातॄन् शत्रूञ्श्च यवय । रातेः कर्तरि क्तिनि क्तिचि वा नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अस्मदीयांश्च शत्रून्नाशयेत्यर्थः । अपदात्परत्वादिदमाख्यार्तं न निहन्यते । ‘ऊर्ग्वै यवः’ इत्यादि बाह्मणम् ॥

भट्टभास्कर-टीका

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥ व्याख्यातम् । ‘प्राणेष्वेवोर्जं दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

भट्टभास्कर-टीका

13तेषु यवान्प्रस्कन्दयति - यवोसीति ॥ व्याख्यातम् । ‘प्राणेष्वेवोर्जं दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

14उपरवान् बर्हिषा ऽवस्तृणाति - रक्षोहण इति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

रक्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान्र॑क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॒ऽभि जु॑होमि वैष्ण॒वान्र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हना॒वुप॑ दधामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ पर्यू॑हामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ परि॑ स्तृणामि वैष्ण॒वी र॑क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॑ वैष्ण॒वी बृ॒हन्न॑सि बृ॒हद्ग्रा॑वा बृह॒तीमिन्द्रा॑य॒ वाचव्ँ॑वद ॥ [4]

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान् ।

Keith

I bestrew those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनोऽव॑ स्तृणामि वैष्ण॒वान् ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । अवेति॑ । स्तृ॒णा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

भट्टभास्कर-टीका

14उपरवान् बर्हिषा ऽवस्तृणाति - रक्षोहण इति ॥ युष्मानवस्तृणामीत्यधस्ताच्छादयामीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । ‘तस्माल्लोमशा अन्तरतः प्राणाः’ `इति ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

15हिरण्यम् अन्तर्धाय स्रुवाहुत्या उपरवान् अभिजुहोति - रक्षोहण इति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒-हणो॑ वलग॒हनो॒ऽभि जु॑होमि वैष्ण॒वान् ।

Keith

I pour the libation over those which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu. </details>

मूलम्

र॒क्षो॒हणो॑ वलग॒हनो॒ऽभि जु॑होमि वैष्ण॒वान् ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हण॒ इति॑ रक्षः-हनः॑ । व॒ल॒ग॒हन॒ इति॑ वलग-हनः॑ । अ॒भीति॑ । जु॒हो॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वान् ।

भट्टभास्कर-टीका

15हिरण्यम् अन्तर्धाय स्रुवाहुत्या उपरवान् अभिजुहोति - रक्षोहण इति ॥ युष्मानभिजुहोमीति युष्मानाज्येन व्याघारयामीति । ‘प्राणेष्वेव तेजो दधाति’ `इति ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

16अधिषवणफलके उपदधाति - रक्षोहणाविति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हना॒व् उप॑ दधामि वैष्ण॒वी ।

Keith

I lay down the two Which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हना॒वुप॑ दधामि वैष्ण॒वी ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हणा॒विति॑ रक्षः-हनौ॑ । व॒ल॒ग॒हना॒विति॑ वलग-हनौ॑ । उपेति॑ । द॒धा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वी इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

16अधिषवणफलके उपदधाति - रक्षोहणाविति ॥ एवंगुणे युवामुपदधामीति । वैष्णवी वैष्णव्यौ । ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ‘हनू वा एते यज्ञस्य यदधिषवणे’ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

17अधिषवणफलके प्रदक्षिणं पुरीषेण पर्यूहति - रक्षोहणाविति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ पर्यू॑हामि वैष्ण॒वी ।

Keith

I surround the two which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ पर्यू॑हामि वैष्ण॒वी ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हणा॒विति॑ रक्षः-हनौ॑ । व॒ल॒ग॒हना॒विति॑ वलग-हनौ॑ । परीति॑ । ऊ॒हा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वी इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

17अधिषवणफलके प्रदक्षिणं पुरीषेण पर्यूहति - रक्षोहणाविति ॥ युवां पर्यूहामीति पुरीषेण परितः पूरयित्वा द्रढयामीति । ‘उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा वचनम्’ इति परस्मैपदम् ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

18एते बर्हिषा परिस्तृणाति - रक्षोहणाविति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ परि॑ स्तृणामि वैष्ण॒वी ।

Keith

I bestrew the two which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॒ परि॑ स्तृणामि वैष्ण॒वी ।

पद-पाठः

क्षो॒हणा॒विति॑ रक्षः-हनौ॑ । व॒ल॒ग॒हना॒विति॑ वलग-हनौ॑ । परीति॑ । स्तृ॒णा॒मि॒ । वै॒ष्ण॒वी इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

18एते बर्हिषा परिस्तृणाति - रक्षोहणाविति ॥ युवां परिस्तृणामीति ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

19एते अभिमृशति

विश्वास-प्रस्तुतिः

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॑ वैष्ण॒वी ।

Keith

The two which slay the Raksas, which slay the spell, and which are of Visnu.

मूलम्

र॒क्षो॒हणौ॑ वलग॒हनौ॑ वैष्ण॒वी ।

पद-पाठः

र॒क्षो॒हणा॒विति॑ रक्षः-हनौ॑ । व॒ल॒ग॒हना॒विति॑ वलग-हनौ॑ । वै॒ष्ण॒वी इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

19एते अभिमृशति - रक्षोहणौ वलगहनौ वैष्णवी इति ॥

भास्करोक्त-विनियोगः

20फलके ग्राव्णोद्वादयति - बृहन्निति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बृ॒हन्न् अ॑सि बृ॒हद्-ग्रा॑वा ।
बृह॒तीम् इन्द्रा॑य॒ वाचव्ँ॑ वद ॥ [4]

Keith

Thou art great, with a great pressing stone;
call forth to Indra with a great voice.

मूलम्

बृ॒हन्न॑सि बृ॒हद्ग्रा॑वा ।
बृह॒तीमिन्द्रा॑य॒ वाचव्ँ॑वद ॥ [4]

पद-पाठः

बृ॒हन् । अ॒सि॒ । बृ॒हद्ग्रा॒वेति॑ बृ॒हत्-ग्रा॒वा॒ ।
बृ॒ह॒तीम् । इन्द्रा॑य । वाच॑म् । व॒द॒ ॥ [4]

भट्टभास्कर-टीका

20फलके ग्राव्णोद्वादयति - बृहन्निति ॥ हे ग्रावन् बृहन्महानसि वीर्येण । शतृवद्भावात् ‘उगिदचाम्’ इति नुम् । न परं वीर्येण, अपि तु शरीरेणापि बृहन्नसीत्याह - बृहद्ग्रावा महापाषाणः । अवयवभूता ग्रावाणोपि गृह्यन्ते । यद्वा - गृणन्तीति ग्रावाणः शब्दकारिणोवयवाः, बृहन्तो ग्रावाणो यस्य । गॄ निगरणे, क्वनिप्, आडागमः ।

यस्मादेवं तस्मादिन्द्रार्थं बृहतीं वाचं वद, यथेन्द्र इमां वाचं श्रुत्वा आगच्छति । शतृवद्भावात् ‘उगितश्च’ इति ङीप् । ‘बृहन्महतोरुपसङ्ख्यानम्’ इति नद्या उदात्तत्वम् । ‘शिरो वा एतद्यज्ञस्य यद्धविर्धानं प्राणा उपरवा हनू अधिषवणे जिह्वा चर्म ग्रावाणो दन्ताः’ इत्यादि ब्राह्मणम् ।
एतदुक्तं भवति - शिरस्स्थानीये हविर्धाने प्राणस्थानीयेषूपरवेषु हनूस्थानीयाभ्यामधिषवणफलकाभ्यां परिगृहीते जिह्वास्थानीये चर्मणि दन्तस्थानीयैः ग्रावभिः खादनस्थानीयमभिषवं कृत्वा मुखस्थानीये आहवनीये हुत्वा प्रत्यग्गत्वा उदरस्थानीये सदसि भक्षयन्तीति । ‘यो वै विराजो यज्ञमुखे’ इत्यादि च ॥

इति तृतीये द्वितीयोनुवाकः ॥

[[147]]

महापितृयज्ञे हौत्रमन्त्राः

११. महापितृयज्ञे हौत्रमन्त्राः (तै. सं. २-६-१२)

…{Loading}…

त्रिष्टुप् , १, १२ अनुष्टुप्, ५ जगती विश्वेदेवा ऋषयः

भास्करोक्त-विनियोगः

महापितृयज्ञे सामिधेनी एकैव त्रिरुच्यते ।

########## …{Loading}…

उश᳓न्तस् त्वा नि᳓ धीमहि
उश᳓न्तः स᳓म् इधीमहि
उश᳓न्न् उशत᳓ आ᳓ वह
पितॄ᳓न् हवि᳓षे अ᳓त्तवे

########## …{Loading}…

उ॒शन्त॑स्त्वा॒ नि धी॑मह्यु॒शन्तः॒ समि॑धीमहि ।
उ॒शन्नु॑श॒त आ व॑ह पि॒तॄन्ह॒विषे॒ अत्त॑वे ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - अग्निः
  • ऋषिः - दमनो यामायनः
  • छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum

उश᳓न्तस् त्वा नि᳓ धीमहि
उश᳓न्तः स᳓म् इधीमहि
उश᳓न्न् उशत᳓ आ᳓ वह
पितॄ᳓न् हवि᳓षे अ᳓त्तवे

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uśántaḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

idhīmahi ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

uśántaḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

uśán ← √vaś- (root)
{tense:PRS, voice:ACT}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áttave ← √ad- (root)
{case:DAT, number:SG}

havíṣe ← havís- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

pitr̥̄́n ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

उ॒शन्तः॑ । त्वा॒ । नि । धी॒म॒हि॒ । उ॒शन्तः॑ । सम् । इ॒धी॒म॒हि॒ ।
उ॒शन् । उ॒श॒तः । आ । व॒ह॒ । पि॒तॄन् । ह॒विषे॑ । अत्त॑वे ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

उ॒शन्तः॑ । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ । उ॒शन्तः॑ । समिति॑ । इ॒धी॒म॒हि॒ ॥ उ॒शन्न् । उ॒श॒तः । एति॑ । व॒ह॒ । पि॒तृन् । ह॒विषे॑ । अत्त॑वे ॥

Hellwig Grammar
  • uśantas ← uśantaḥ ← vaś
  • [verb noun], nominative, plural
  • “desire; agree; call; care; like; love.”
  • tvā ← tvad
  • [noun], accusative, singular
  • “you.”
  • ni
  • [adverb]
  • “back; down.”
  • dhīmahy ← dhīmahi ← dhā
  • [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
  • “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
  • uśantaḥ ← vaś
  • [verb noun], nominative, plural
  • “desire; agree; call; care; like; love.”
  • sam
  • [adverb]
  • “sam; together; together; saṃ.”
  • idhīmahi ← indh
  • [verb], plural, Present optative
  • “kindle; ignite; set ablaze.”
  • uśann ← uśan ← vaś
  • [verb noun], nominative, singular
  • “desire; agree; call; care; like; love.”
  • uśata ← uśataḥ ← vaś
  • [verb noun], accusative, plural
  • “desire; agree; call; care; like; love.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • vaha ← vah
  • [verb], singular, Present imperative
  • “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”
  • pitṝn ← pitṛ
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • haviṣe ← havis
  • [noun], dative, singular, neuter
  • “Havya; offering; ghee; havis [word].”
  • attave ← ad
  • [verb noun]
  • “eat; devour.”
सायण-भाष्यम्

हे अग्ने उशन्तः कामयमानाः वयं त्वा त्वां निधीमहि कर्मार्थं स्थापितवन्तः । उशन्तो वयं समिधीमहि सन्दीपयामः । त्वमपि उशन् कामयमानोहविरादिकं उशतः आगन्तुकामान् पितॄन् अस्मिन्यज्ञे आवह हविषे अस्माभिः प्रत्तं हविः अत्तवे अत्तुम् । अदेस्तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः क्रियाग्रहणङ्कर्तव्यमितिकर्मणः सम्प्रदानसञ्ज्ञा ॥ १२ ॥

भट्टभास्कर-टीका

1उशन्त इत्यनुष्टुप् ॥ उशन्तः कामयमानाः पितॄन् त्वा हवामहे आह्वयामः । तानेव कामयमानास्त्वां समिधीमहि सम्यग्दीपयामः । त्वमपि तान् पितॄन् उशन्नावह । कीदृशान् उशतः हविरत्तुं कामयमानान् हविषे अत्तवे हविर्भोक्तुं । तुमर्थे तवै प्रत्ययः, कर्मणस्सप्रदानत्वाच्चत्तुर्थी ॥

Wilson

English translation:

“Longing we set you down; longing we kindle you; do you longing bring the longing Pitṛs to eat of the(sacrificial) viands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kavya: an offering to sages, i.e. pitṛs

Jamison Brereton

Eagerly we would install you; eagerly we would kindle you.
Eagerly convey the eager forefathers here, to eat the oblation.

Griffith

Right gladly would we set thee down, right gladly make thee burn and glow.
Gladly bring yearning Fathers nigh to cat the food of sacrifice.

Geldner

Willig wollen wir dich einsetzen, willig dich anzünden. Willig fahre die willigen Väter hierher, um die Opferspende zu essen!

Grassmann

Begehrend setzen wir dich hin, begehrend zünden wir dich an, Die Väter fahr zum Opfermahl, begehrend die begehrenden.

Elizarenkova

Радостные, мы устроили тебя,
Радостные, воспламеним.
Радостный, радостных привози.
Отцов для вкушения жертвенной пищи!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • अग्निः
  • दमनो यामायनः
  • निचृदनुष्टुप्
  • गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उशन्तः-त्वा निधीमहि-उशन्तः-समिधीमहि) हे अग्ने ! जिससे कि हम सदैव निज इष्ट की इच्छा करते हुए तुझको अन्त्येष्टिपर्यन्त सब संस्कारों में स्थापित करते हैं तथा इष्ट चाहते हुए ही प्रज्वलित करते हैं, (उशन्-उशतः पितॄन् हविषे-अत्तवे-आवह) इसलिये तू भी हमारा इष्ट चाहती हुई, अपने जैसे इष्ट चाहती हुई सूर्यरश्मियों को यज्ञ में प्रयुक्त कर, जिस से तेरे अन्दर डाली हवि सूक्ष्म बन कर फैल जावे ॥१२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - संस्कारों और मङ्गलकार्यों में अग्निहोम करना चाहिये ॥१२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उशन्तः-त्वा निधीमहि-उशन्तः-समिधीमहि) हे-अग्ने ! यतो वयमिच्छन्तस्त्वां स्थापयेम तथा-इच्छन्त एव च सन्दीपयेम, तस्मात्त्वमपि (उशन्-उशतः पितॄन् हविषे-अत्तवे-आवह) अस्मदिष्टमिच्छन्-अस्मदिष्टमिच्छतः पितॄन् प्रति हविषे-हविरत्तवेऽत्तुं ग्रहीतुम् ‘तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः’। आवह-प्रयोजय ॥१२॥

########## …{Loading}…

तुवं᳓ सोम प्र᳓ चिकितो मनीषा᳓
तुवं᳓ र᳓जिष्ठम् अ᳓नु नेषि प᳓न्थाम्
त᳓व प्र᳓णीती पित᳓रो न इन्दो
देवे᳓षु र᳓त्नम् अभजन्त धी᳓राः

########## …{Loading}…

त्वं सो॑म॒ प्र चि॑कितो मनी॒षा त्वं रजि॑ष्ठ॒मनु॑ नेषि॒ पन्था॑म् ।
तव॒ प्रणी॑ती पि॒तरो॑ न इन्दो दे॒वेषु॒ रत्न॑मभजन्त॒ धीराः॑ ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - सोमः
  • ऋषिः - गोतमो राहूगणः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

तुवं᳓ सोम प्र᳓ चिकितो मनीषा᳓
तुवं᳓ र᳓जिष्ठम् अ᳓नु नेषि प᳓न्थाम्
त᳓व प्र᳓णीती पित᳓रो न इन्दो
देवे᳓षु र᳓त्नम् अभजन्त धी᳓राः

Vedaweb annotation

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikitaḥ ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

neṣi ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rájiṣṭham ← rájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práṇītī ← práṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

abhajanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

त्वम् । सो॒म॒ । प्र । चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अनु॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ।
तव॑ । प्रऽनी॑ती । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

पद-पाठः

त्वम् । सो॒म॒ । प्रचि॑कित॒ इति॒ प्र-चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अन्विति॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ॥ तव॑ । प्रणी॒तीति॒ प्र-नी॒ती॒ । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

Hellwig Grammar
  • tvaṃ ← tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • soma
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
  • pra
  • [adverb]
  • “towards; ahead.”
  • cikito ← cikitaḥ ← cit
  • [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
  • “notice; observe; attend to; intend.”
  • manīṣā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”
  • tvaṃ ← tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • rajiṣṭham ← rajiṣṭha
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “honest.”
  • anu
  • [adverb]
  • “subsequently; behind; along; towards; because.”
  • neṣi ← nī
  • [verb], singular, Present indikative
  • “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”
  • panthām ← pathin
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “way; road; path [word]; journey; method.”
  • tava ← tvad
  • [noun], genitive, singular
  • “you.”
  • praṇītī ← praṇīti
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “guidance; guidance.”
  • pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • na ← naḥ ← mad
  • [noun], genitive, plural
  • “I; mine.”
  • indo ← indu
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”
  • deveṣu ← deva
  • [noun], locative, plural, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • ratnam ← ratna
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”
  • abhajanta ← bhaj
  • [verb], plural, Imperfect
  • “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”
  • dhīrāḥ ← dhīra
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “expert; wise; intelligent; versed; adept.”
सायण-भाष्यम्

हे सोम त्वं मनीषा मनीषयास्मदीयया बुद्ध्या प्र चिकितः प्रकर्षेण ज्ञातोऽसि वयं त्वां स्तुतिभिरज्ञासिष्मेत्यर्थः । अतः त्वं रजिष्ठम् ऋजुतममकुटिलं पन्थां पन्थानं कर्मफलावाप्तिहेतुभूतं मार्गम् अनु नेषि अस्माननुक्रमेण प्रापयसि । किंच हे इन्दो उन्दनशील सर्वं जगदमृतेन क्लेदयित: सोम तव प्रणीती प्रणीत्या त्वत्कर्तृकेण प्रकृष्टनयनेन धीराः धीमन्तः कर्मवन्तः प्रज्ञावन्तो वा नः अस्माकं पितरः देवेषु इन्द्रादिषु रत्नं रमणीयं धनम् अभजन्त असेवन्त प्राप्नुवन् । अतोऽस्मानपि तादृशं धनं प्रापयेत्यर्थः ॥ प्र चिकितः । ‘ कित ज्ञाने ’ । अस्मात् कर्मणि निष्ठा । छान्दसं द्विर्वचनम् । यद्वा । यङ्लुगन्तात् निष्ठा । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् ‘ गुणो यङ्लुकोः’ इति अभ्यासस्य गुणाभावः । यद्वा । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति निष्ठायाः सार्वधातुकसंज्ञायां शप् । जुहोत्यादिवत् तस्य श्लुः । श्लौ ’ इति द्विर्वचनम् । गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । मनीषा। सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया डादेशः । रजिष्ठम् । ऋजुशब्दात् इष्ठनि ’ विभाषर्जोश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. १६२ ) इति रत्वम् । ‘टेः’ इति टिलोपः । नेषि । नयतेर्लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । पन्थाम् । “ पथिमथ्यृभुक्षामात् ’ ( पा. सू. ७. १. ८५ ) इति असावपि व्यत्ययेन आत्वम् । पथिमथोः सर्वनामस्थाने ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । प्रणीती । ‘ तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ॥

भट्टभास्कर-टीका

2सोमबर्हिषदग्निष्वात्तकव्यवाहनानां क्रमेण द्वेद्वे पुरोनुवाक्ये एकैकस्य तूत्तरा याज्या सर्वास्त्रिष्टुभः । विशेषो वक्ष्यते -त्वं सोमेति ॥ हे सोम! त्वं प्रचिकितः प्रकर्षेण ज्ञातः । निष्ठायां छान्दस्मं द्विर्वचनम्, यङ्लुकि वा अभ्यासविकाराभावः, ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘चिक’ इति वा धात्वन्तरं द्रष्टव्यम् ।
मनीषा मनीषावद्भिः । यद्वा - विशिष्टया मनीषया व्यभिचाराभावात् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः ।
किंच – त्वं रजिष्ठं ऋजुतरं पन्थां पन्थानम् । ऋजुशब्दादिष्ठनि ‘विभाषर्जोश्छन्दसि’ इति रेफः । यद्वा - रजः उदकं अतिशयेन तद्वान् रजिष्ठः । रजश्शब्दादिष्ठन् ‘विन्मतोर्लुक्’, ‘टेः’ इति टिलोपः ।
ईदृशं पन्थानं अनुनेषि अनुक्रमेण प्रापयसि । नयतोर्लिटि शपो लुक् ।
किञ्च - हे इन्दो! सोम! तव प्रणीती प्रणीत्या परिचरणेन पुरस्कारेण वा । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अस्माकं पितरः पूर्वेषु देवेषु रत्नं रमणीयं हविः अन्नम् अभजन्त धीराः धीमन्तः । मत्वर्थीयो रप्रत्ययः ॥

Wilson
English translation:

“You, Soma, are thoroughly apprehended by our understanding; you lead us along a straight path; by your guidance, Indra, our righteous fathers obtained wealth among the gods.”

Jamison Brereton

You, Soma, have become conspicuous through our inspired thought. You—lead along the straightest path.
Through your guidance, o drop, our insightful forefathers had their
share in the treasure among the gods.

Jamison Brereton Notes

The multiple possible meanings of the root(s) √cit and the unclear morphological identity of (prá) cikitaḥ make the interpretation of the first pāda somewhat difficult. I follow Thieme’s solution (Plusq.), adopted also by Kümmel (176-77), that it is underlyingly a medial injunctive to the perfect stem (that is, an unaugmented pluperfect), patterning with pf. cikité, etc. But the underspecification of this posited

*cikita caused it to be re-marked with an active ending (like root presents of the type aduha-t). It should not be a subjunctive, despite its thematic appearance, because of the zero-grade root syllable, and, pace Witzel Gotō, it should not be a trans./caus.

reduplicated aorist because of the light reduplicating syllable (expect *cīkitas) – although I do have to admit that acikitat in VII.80.2 does seem to function like a redupl. aorist. Witzel Gotō supply panthā́m, from b, as object in a, but this seems unnecessary. On a potential ring made by prá cikitaḥ here and prá cikitsā in the last pāda of the hymn (23d), see published introduction. The other question in pāda a is whose inspired thought is at issue. I assume that it is ours (that is, the poets’), in that the priests and poets create the ritual that makes soma manifest.

Griffith

Thou, Soma, art preeminent for wisdom; along the straightest path thou art our leader.
Our wise forefathers by thy guidance, Indu, dealt out among the Gods their share of treasure.

Geldner

Du, Soma, offenbare dich durch dichterische Gedanken, führe du uns den richtigsten Weg! Unter deiner Führung, du Saft, empfingen unsere weisen Väter von den Göttern das Kleinod.

Grassmann

Du ragst, o Soma, hoch hervor an Weisheit, du führst, o Indu, auf dem gradsten Wege; Durch deine Leitung haben unsre Väter, die weisen, Schutz empfangen bei den Göttern.

Elizarenkova

Ты, Сома, проявись через сознание!
Ты веди (нас) самым прямым путем!
Под твоим предводительством отцы наши, о сок,
Получили долю в богатстве у богов, (они,) мудрые.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सोमः
  • गोतमो राहूगणः
  • स्वराट्पङ्क्ति
  • पञ्चमः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब तेईस मन्त्रवाले इक्कानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में सोम शब्द के अर्थ का उपदेश किया है ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) सोम के समान (सोम) समस्त ऐश्वर्य्ययुक्त (त्वम्) परमेश्वर वा अतिउत्तम विद्वान् ! जिस (मनीषा) मन को वश में रखनेवाली बुद्धि से (चिकितः) जानते हो वा (तव) आपकी (प्रणीती) उत्तम नीति से (धीराः) ध्यान और धैर्ययुक्त (पितरः) ज्ञानी लोग (देवेषु) विद्वान् वा दिव्य गुण कर्म और स्वभावों में (रत्नम्) अत्युत्तम धन को (प्र) (अभजन्त) सेवते हैं, उससे शान्तिगुणयुक्त आप (नः) हम लोगों को (रजिष्ठम्) अत्यन्त सीधे (पन्थाम्) मार्ग को (अनु) अनुकूलता से (नेषि) पहुँचाते हो, इससे (त्वम्) आप हमारे सत्कार के योग्य हो ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे परमेश्वर अत्यन्त उत्तम विद्वान् अविद्या विनाश करके विद्या और धर्ममार्ग को पहुँचाता है, वैसे ही वैद्यकशास्त्र की रीति से सेवा किया हुआ सोम आदि ओषधियों का समूह सब रोगों का विनाश करके सुखों को पहुँचाता है ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे इन्दो सोम त्वं यया मनीषा चिकितस्तव प्रणीती धीराः पितरो देवेषु रत्नं प्राभजन्त तया नोस्मान् रजिष्ठं पन्थामनुनेषि तस्मात् त्वमस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ सोमशब्दार्थ उपदिश्यते ।

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) परमेश्वरो विद्वान् वा (सोम) सर्वेश्वर्यवन् (प्र) (चिकितः) जानासि। मध्यमैकवचने लेट्प्रयोगः। (मनीषा) मनस ईषया प्रज्ञानुरूपया। अत्र सुपां सुलुगिति तृतीयास्थाने डादेशः। (त्वम्) (रजिष्ठम्) अतिशयेन ऋतु रजिष्ठम्। ऋजुशब्दादिष्ठनि। विभाषर्जोश्छन्दसि। अ० ६। ४। १६२। इति ऋकारस्य रेफादेशः। (अनु) (नेषि) प्रापयसि। अत्र नौधातोर्लटि बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (पन्थाम्) पन्थानम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति नकारलोपः। (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टा चासौ नीतिस्तया। अत्र सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णदीर्घः। (पितरः) ज्ञानिनः (नः) अस्मभ्यम् (इन्दो) सोम्यगुणसम्पन्न (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणकर्मस्वभावेषु वा (रत्नम्) रमणीयं धनम् (अभजन्त) भजन्ति (धीराः) ध्यानधैर्ययुक्ताः ॥ १ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा परमेश्वरः परमविद्वान् वाऽविद्यां विनाश्य विद्याधर्ममार्गे प्रापयति तथैव वैद्यकशास्त्ररीत्या सेवितः सोमाद्योषधिगणः सर्वान् रोगान् विनाश्य सुखानि प्रापयति ॥ १ ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात अध्ययन, अध्यापन करणाऱ्या विद्या शिकणाऱ्या इत्यादी कामांची सिद्धी करणाऱ्या (सोम) शब्दाच्या अर्थाच्या कथनाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा परमेश्वर किंवा अत्यंत उत्तम विद्वान अविद्येचा नाश करून विद्या व धर्ममार्गाकडे तसे वैद्यकशास्त्राच्या रीतीने सेवा केलेला सोम इत्यादी औषधींचा समूह सर्व रोगांचा नाश करतो व सुखी करतो. ॥ १ ॥

########## …{Loading}…

त्व᳓या हि᳓ नः पित᳓रः सोम पू᳓र्वे
क᳓र्माणि चक्रुः᳓ पवमान धी᳓राः
वन्व᳓न्न् अ᳓वातः परिधीँ᳓र् अ᳓पोर्णु
वीरे᳓भिर् अ᳓श्वैर् मघ᳓वा भवा नः

########## …{Loading}…

त्वया॒ हि नः॑ पि॒तरः॑ सोम॒ पूर्वे॒ कर्मा॑णि च॒क्रुः प॑वमान॒ धीराः॑ ।
व॒न्वन्नवा॑तः परि॒धीँरपो॑र्णु वी॒रेभि॒रश्वै॑र्म॒घवा॑ भवा नः ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पवमानः सोमः
  • ऋषिः - दैवोदासिः प्रतर्दनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

त्व᳓या हि᳓ नः पित᳓रः सोम पू᳓र्वे
क᳓र्माणि चक्रुः᳓ पवमान धी᳓राः
वन्व᳓न्न् अ᳓वातः परिधीँ᳓र् अ᳓पोर्णु
वीरे᳓भिर् अ᳓श्वैर् मघ᳓वा भवा नः

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

cakrúḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kármāṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pavamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

ávātaḥ ← ávāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paridhī́n ← paridhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūrṇu ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vanván ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vīrébhiḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

त्वया॑ । हि । नः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म॒ । पूर्वे॑ । कर्मा॑णि । च॒क्रुः । प॒व॒मा॒न॒ । धीराः॑ ।
व॒न्वन् । अवा॑तः । प॒रि॒ऽधीन् । अप॑ । ऊ॒र्णु॒ । वी॒रेभिः॑ । अश्वैः॑ । म॒घऽवा॑ । भ॒व॒ । नः॒ ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

त्वया॑ । हि । नः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म॒ । पूर्वे॑ । कर्मा॑णि । च॒क्रुः । प॒व॒मा॒न॒ । धीराः॑ ॥ व॒न्वन्न् । अवा॑तः । प॒रि॒धीनिति॑ परि-धीन् । अपेति॑ । ऊ॒र्णु॒ । वी॒रेभिः॑ । अश्वैः॑ । म॒घवेति॑ म॒घ-वा॒ । भ॒व॒ । नः॒ ॥

Hellwig Grammar
  • tvayā ← tvad
  • [noun], instrumental, singular
  • “you.”
  • hi
  • [adverb]
  • “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
  • naḥ ← mad
  • [noun], genitive, plural
  • “I; mine.”
  • pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • soma
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
  • pūrve ← pūrva
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”
  • karmāṇi ← karman
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”
  • cakruḥ ← kṛ
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
  • pavamāna ← pū
  • [verb noun], vocative, singular
  • “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”
  • dhīrāḥ ← dhīra
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “expert; wise; intelligent; versed; adept.”
  • vanvann ← vanvan ← van
  • [verb noun], nominative, singular
  • “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”
  • avātaḥ ← avāta
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • paridhīṃr ← paridhi
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “covering; circumference; Paridhi; halo; fence.”
  • aporṇu ← apavṛ ← √vṛ
  • [verb], singular, Present imperative
  • “open.”
  • vīrebhir ← vīrebhiḥ ← vīra
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
  • aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”
  • maghavā ← maghavan
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “big.”
  • bhavā ← bhava ← bhū
  • [verb], singular, Present imperative
  • “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”
  • naḥ ← mad
  • [noun], dative, plural
  • “I; mine.”
सायण-भाष्यम्

हे पवमान पूयमान सोम धीराः कर्मणि कुशलाः प्राज्ञाः नः अस्माकं पितरः पूर्वे पुरातना अङ्गिरसः त्वया । हिरवधारणे । त्वया सहायेनैव कर्माणि अग्निष्टोमादीनि चक्रुः कृतवन्तः । किंच वन्वन् स्तोतॄन संभजन् । यद्वा । वनतिर्हिंसार्थः। शत्रून् हिंसन’ । अवातः तैरभिगतस्त्वं परिधीन् । परिधीयत एभिः सर्वमिति परिधयो राक्षसाः। तान् अपोर्णु अपोर्णुहि अपच्छादय । जहीति यावत् । ऊर्णोतेर्लोटि छान्दसो हेर्लुक् । एतादृशस्त्वं नः अस्माकं पुत्रादियुक्तं धनं प्रयच्छेत्यर्थः ॥

भट्टभास्कर-टीका

3त्वया हीति ॥ हे सोम नःअस्माकं पूर्वे पितरः त्वया खलु हेतुना त्वत्प्रसादेन कर्माणि ज्योतिष्टोमदीनि पितृयज्ञादीनि वा चक्रुः कृतवन्तः । धीराः । गतम् ।
हे पवमान शोधक तस्मात्कारणात् अस्माकमपि त्वं वन्वन् अस्माकं संभजन् अवातः वातरहितः स्वयमेव ज्वलन् ।
यद्वा - अकार उपमायां अयं वायुसदृशः, दीर्घकारित्वं साडृश्यं । परिधीन् परितो धारयितॄन् आत्मनः प्रतिबन्धॄन् अपोर्णु अपानुद प्रतिबन्धकापनोदेन शीघ्रमागच्छेति । रुत्वानुनासिकावुक्तौ । वीरेभिः विक्रान्तैरश्वैः शीघ्रमागच्छेति । ततश्चागत्य नः अस्माकं मघवा धनवान् भव । अस्मभ्यं धनं दातुं हस्ते गृहाण ।
यद्वा - हविषा धनेन तद्वान् भव । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप्रत्ययः । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति भवशब्दस्य संहितायां दीर्घः ॥

Wilson

English translation:

“Soma Pavamāna, by you our ancient and wise progenitors performed their religious rites; harming the foes (yourself) unharmed slay the rākṣasas and be liberal in enriching us with male offspring and horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yourself unharmed: avataḥ = tair, i.e. śatrubhir abhigataḥ

Jamison Brereton

Because with you, self-purifying Soma, our insightful forefathers performed their (ritual) acts,
open up the barriers, vanquishing but unvanquished; become a
benefactor to us with heroes and with horses.

Jamison Brereton Notes

As Geldner (see n. 11c) and Ober (I.311 with n. 791) point out, the first hemistich depicts the Vala myth, with “forefathers” (pitáraḥ) a reference to the Aṅgirases - made clearer by a similar but more explicit passage in the next hymn, IX.97.39. This mythic episode - the forefathers opening the Vala cave with the help of soma - provides the model for the appeal in c, for Soma to open the paridhí- (paridhī́m̐r áporṇu): paridhí- is used explicitly of the barriers of the Vala cave in I.52.5. But as Geldner suggests (n. 11c), the poet here is calling on Soma to open up the livestock pens and provide us with the animals therein.

Griffith

For our sage fathers, Soma Pavamana, of old performed, by thee, their sacred duties.
Fighting unvanquished, open the enclosures: enrich us with large gifts of steeds and heroes.

Geldner

Denn mit dir, o Soma, haben unsere weisen Väter vormals ihre Taten getan, o Pavamana. Ein unüberwundener Überwinder öffne du die Schranken; sei gegen uns freigebig mit Söhnen und Rossen!

Grassmann

Denn unsre alten weisen Väter thaten durch dich, o heller Soma, ihre Werke, Die Wehren brich unangefochten, siegreich, sei mächtig uns durch Helden und durch Rosse.

Elizarenkova

Ведь это с тобой, о сома, наши древние отцы
Совершали обряды, о Павамана, (эти) мудрые.
Настигающий, (но) не настигнутый, раствори преграды!
Будь к нам щедрым на мужей и коней!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पवमानः सोमः
  • प्रतर्दनो दैवोदासिः
  • त्रिष्टुप्
  • धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) हे परमात्मन् ! (पूर्वे, पितरः) पूर्वकाल के पिता-पितामह (धीराः) जो धीर हैं (त्वया) तुम्हारी प्रेरणा से(कर्माणि, चक्रुः) कर्म्मों को करते थे। (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले परमात्मन् ! (वन्वन्) आपका भजन करते हुए (अवातः) निश्चल होकर (परिधीन्) राक्षसों को (अपोर्णु) दूर करें (वीरेभिः) वीरपुरुषों से (अश्वैः) और जो शक्तिसम्पन्न हैं, उनसे (नः) हमको (मघवा, भव) ऐश्वर्य्यसम्पन्न करें॥११॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा की आज्ञापालन करने से देश में ज्ञानी तथा विज्ञानी पुरुषों की उत्पत्ति होती है और देश ऐश्वर्य्यसम्पन्न होता है, इस प्रकार राक्षसभाव निवृत्त होकर सभ्यता के भाव का प्रचार होता है॥११॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (पूर्वे, पितरः) पूर्वकालिकाः पितृपितामहादयः (धीराः) ये धीरास्ते (त्वया) त्वत्प्रेरणयैव (कर्माणि, चक्रुः) कर्माणि अकार्षुः (पवमान) हे सर्वपावक ! (वन्वन्) भवन्तं सेवमानः (अवातः) निश्चलः सन् (परिधीन्) राक्षसान् (अप, ऊर्णु) अपसारयाणि (वीरेभिः) वीरपुरुषैः (अश्वैः) शक्तिसम्पन्नैश्च अस्मान् (मघवा, भव) ऐश्वर्यसम्पन्नं कुर्याः॥११॥

########## …{Loading}…

तुवं᳓ सोम पितृ᳓भिः संविदानो᳓
अ᳓नु द्या᳓वापृथिवी᳓ आ᳓ ततन्थ
त᳓स्मै त इन्दो हवि᳓षा विधेम
वयं᳓ सियाम प᳓तयो रयीणा᳓म्

########## …{Loading}…

त्वं सो॑म पि॒तृभिः॑ संविदा॒नोऽनु॒ द्यावा॑पृथि॒वी आ त॑तन्थ ।
तस्मै॑ त इन्दो ह॒विषा॑ विधेम व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥

पद-पाठः

त्वम् । सो॒म॒ । पि॒तृभि॒रिति॑ पि॒तृ-भिः॒ । सव्ँ॒वि॒दा॒न इति॑ सम्-वि॒दा॒नः । अन्विति॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒वी । एति॑ । त॒त॒न्थ॒ ॥ तस्मै॑ । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥ ।

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - सोमः
  • ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

तुवं᳓ सोम पितृ᳓भिः संविदानो᳓
अ᳓नु द्या᳓वापृथिवी᳓ आ᳓ ततन्थ
त᳓स्मै त इन्दो हवि᳓षा विधेम
वयं᳓ सियाम प᳓तयो रयीणा᳓म्

Vedaweb annotation

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D;; repeated line

Morph
pitŕ̥bhiḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

saṁvidānáḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tatantha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

पद-पाठः

त्वम् । सो॒म॒ । पि॒तृऽभिः॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नः । अनु॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । आ । त॒त॒न्थ॒ ।
तस्मै॑ । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

त्वम् । सो॒म॒ । पि॒तृभि॒रिति॑ पि॒तृ-भिः॒ । स॒व्ँवि॒दा॒न इति॑ सम्-वि॒दा॒नः । अन्विति॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒वी । एति॑ । त॒त॒न्थ॒ ॥ तस्मै॑ । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥ ।

Hellwig Grammar
  • tvaṃ ← tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • soma
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
  • pitṛbhiḥ ← pitṛ
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • saṃvidāno ← saṃvidānaḥ ← saṃvid ← √vid
  • [verb noun], nominative, singular
  • “agree; know; match; recognize.”
  • ’nu ← anu
  • [adverb]
  • “subsequently; behind; along; towards; because.”
  • dyāvāpṛthivī
  • [noun], accusative, dual, feminine
  • “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • tatantha ← tan
  • [verb], singular, Perfect indicative
  • “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”
  • tasmai ← tad
  • [noun], dative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • ta ← te ← tvad
  • [noun], dative, singular
  • “you.”
  • indo ← indu
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”
  • haviṣā ← havis
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “Havya; offering; ghee; havis [word].”
  • vidhema ← vidh
  • [verb], plural, Present optative
  • “worship; offer.”
  • vayaṃ ← vayam ← mad
  • [noun], nominative, plural
  • “I; mine.”
  • syāma ← as
  • [verb], plural, Present optative
  • “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
  • patayo ← patayaḥ ← pati
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”
  • rayīṇām ← rayi
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “wealth; property.”
सायण-भाष्यम्

हे सोम त्वं पितृभिः सह संविदानः संगच्छमानः द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अनु आ ततन्थ क्रमेण विस्तारयसि । तस्मै सोमाय हविषा विधेम परिचरेम । वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम भवेम ॥

भट्टभास्कर-टीका

4त्वं सोमेति ॥ हे सोम! त्वं पितृभिः पूर्वैरास्माकीनैः संविदानः ऐकमत्यं गतः इत्थं वयमस्मै कुर्म इति द्यावापृथिव्यौ अन्वाततन्थ अनुक्रमेण दीप्त्या ।
अततेः ‘बभूथाततन्थ’ इति निपात्यते ।
हे इन्दो! तस्मै तादृशाय ते तुभ्यं हविषा विधेम परिचरेम तदर्थां आततदीप्तिर्भव । प्रयोजनं च ब्रूमः ।
वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम भूयास्मेति हविषा विधेम त्वाम्, त्वं च द्यावापृथिवी दीप्त्या आततन्थ पितृभिश्च संविदानो भव इति ।
‘समोगमृच्छि’ इति विदेरात्मनेपदम् ॥

Wilson

English translation:

“Soma, you in conjunction with the fathers do stretch our successively heaven and earth– to you let usdo worship with oblations, may we be lords of wealth.”

Jamison Brereton

You, Soma, coming to agreement with the forefathers, extend through heaven and earth.
To you, drop, we would do ceremonial honor with an oblation. May we be lords of riches.

Griffith

Associate with the Fathers thou, O Soma, hast spread thyself abroad through earth and heaven.
So with oblation let us serve thee, Indu, and so let us become the lords of riches,

Macdonell

Uniting with the Fathers thou, O Soma, Hast over Heaven and Earth thyself extended. So, Indu, we would serve thee with oblation: Thus we would be the lords of ample riches.

Geldner

Du, Soma, bist mit den Vätern im Einvernehmen, du reichst so weit wie Himmel und Erde. Dir, o Saft, wollen wir darum mit Opfer aufwarten; wir wollen Herren der Reichtümer sein.

Grassmann

O Soma, du vereinigt mit den Vätern, hast dich verbreitet über Erd’ und Himmel; Dem Indu möchten wir mit Opfer dienen, und möchten sein Besitzer aller Schätze.

Elizarenkova

Ты, сома, находясь в согласии с отцами,
Простерся вдоль неба и земли.
Это тебя мы хотим почтить жертвенным возлиянием.
Да будем мы повелителями богатств!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सोमः
  • प्रगाथः काण्वः
  • पादनिचृत्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
शिव शंकर शर्मा - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं जैसे (ऋदूदरेण) शरीरहितकारी उदररक्षक (सख्या) मित्रसमान लाभदायक सोमरस को (सचेय) ग्रहण करता हूँ, तद्वत् अन्यान्य जन भी करें। (यः+पीतः) जो पीने पर (मा+न+रिष्येत्) मुझको हानि नहीं पहुँचाता है, वैसे स्वल्प पीने से किसी को हानि न पहुँचावेगा। (हर्य्यश्व) हे आत्मन् ! (अयम्+यः+सोमः) यह जो सोमरस (अस्मे+न्यधायि) हम लोगों के उदर में स्थापित है, वह चिरकाल तक हमें सुखकारी हो (तस्मै+प्रतिरम्+आयुः) उससे आयु अधिक बढ़े, ऐसी (इन्द्रम्+एमि) ईश्वर से प्रार्थना करता हूँ ॥१०॥

शिव शंकर शर्मा - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ईश्वर से सब कोई प्रार्थना करें कि उत्तमोत्तम अन्न खा पीकर हम बलवान् और लोकोपकारी हों ॥१०॥

शिव शंकर शर्मा - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - अहम्। ऋदूदरेण=मृदूदरेण=उदरस्य अबाधकेन। सख्या=सखिभूतेन सख्येव वा हितकरेण सोमरसेन। सचेय=संगच्छेय। हे हर्य्यश्व=आत्मन् इन्द्रियस्वामिन् ! यः पीतः सन्। मा न रिष्येत्=न मां हिंस्येत्। अयं यः सोमः। अस्मे=अस्मासु। न्यधायि=निहितोऽभूत्। तस्मै=सोमाय। प्रतिरमायुः। इन्द्रमेमि=याचे ॥१०॥

########## …{Loading}…

अ᳓ग्निष्वात्ताः पितर ए᳓ह᳓ गछत
स᳓दः-सदः सदत सुप्रणीतयः
अत्ता᳓ हवीं᳓षि प्र᳓यतानि बर्हि᳓षि
अ᳓था रयिं᳓ स᳓र्ववीरं दधातन

########## …{Loading}…

अग्नि॑ष्वात्ताः पितर॒ एह ग॑च्छत॒ सदः॑सदः सदत सुप्रणीतयः ।
अ॒त्ता ह॒वींषि॒ प्रय॑तानि ब॒र्हिष्यथा॑ र॒यिं सर्व॑वीरं दधातन ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - जगती
Thomson & Solcum

अ᳓ग्निष्वात्ताः पितर ए᳓ह᳓ गछत
स᳓दः-सदः सदत सुप्रणीतयः
अत्ता᳓ हवीं᳓षि प्र᳓यतानि बर्हि᳓षि
अ᳓था रयिं᳓ स᳓र्ववीरं दधातन

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ágniṣvāttāḥ ← agniṣvātta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gachata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

pitaraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sádaḥ-sadaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sadata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

supraṇītayaḥ ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

attá ← √ad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

práyatāni ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

átha ← átha (invariable)

dadhātana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sárvavīram ← sárvavīra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

अग्नि॑ऽस्वात्ताः । पि॒त॒रः॒ । आ । इ॒ह । ग॒च्छ॒त॒ । सदः॑ऽसदः । स॒द॒त॒ । सु॒ऽप्र॒नी॒त॒यः॒ ।
अ॒त्त । ह॒वींषि॑ । प्रऽय॑तानि । ब॒र्हिषि॑ । अथ॑ । र॒यिम् । सर्व॑ऽवीरम् । द॒धा॒त॒न॒ ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

अग्नि॑ष्वात्ता॒ इत्यग्नि॑-स्वा॒त्ताः॒ । पि॒त॒रः॒ । एति॑ । इ॒ह । ग॒च्छ॒त॒ । सद॑स्सद॒ इति॒ सदः॑-स॒दः॒ । स॒द॒त॒ । सु॒प्र॒णी॒त॒य॒ इति॑ सु-प्र॒णी॒त॒यः॒ ॥ अ॒त्त । ह॒वीँषि॑ । प्रय॑ता॒नीति॒ प्र-य॒ता॒नि॒ । ब॒र्हिषि॑ । अथ॑ । र॒यिम् । सर्व॑वीर॒मिति॒ सर्व॑-वी॒र॒म् । द॒धा॒त॒न॒ ॥

Hellwig Grammar
  • agniṣvāttāḥ ← agniṣvātta
  • [noun], vocative, plural, masculine
  • “Agniṣvātta.”
  • pitara ← pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], vocative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • eha ← ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • eha ← iha
  • [adverb]
  • “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
  • gacchata ← gam
  • [verb], plural, Present imperative
  • “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”
  • sadaḥ ← sadas
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “mansion; assembly; seat; seat.”
  • sadaḥ ← sadas
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “mansion; assembly; seat; seat.”
  • sadata ← sad
  • [verb], plural, Aorist imperative
  • “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”
  • supraṇītayaḥ ← su
  • [adverb]
  • “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
  • supraṇītayaḥ ← praṇītayaḥ ← praṇīti
  • [noun], vocative, plural, masculine
  • “guidance; guidance.”
  • attā ← ad
  • [verb], plural, Present imperative
  • “eat; devour.”
  • havīṃṣi ← havis
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “Havya; offering; ghee; havis [word].”
  • prayatāni ← prayam ← √yam
  • [verb noun], accusative, plural
  • “give; emit; send; transmit.”
  • barhiṣy ← barhiṣi ← barhis
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “Barhis; barhis [word].”
  • athā ← atha
  • [adverb]
  • “now; then; furthermore; now; then.”
  • rayiṃ ← rayim ← rayi
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “wealth; property.”
  • sarvavīraṃ ← sarva
  • [noun]
  • “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”
  • sarvavīraṃ ← vīram ← vīra
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
  • dadhātana ← dhā
  • [verb], plural, Present imperative
  • “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
सायण-भाष्यम्

अग्निष्वात्ताः अग्निना स्वादिता एतन्नामकाः पितरः यूयम् इह अस्मिन् पितृकर्मणि आ गच्छत । आगत्य च हे सुप्रणीतयः अभिपूजितप्रणयनाः यूयं सदःसदः तत्तत्स्थानं सदत सीदत । तत्र तत्र स्थाने यथेष्टमुपविशतेत्यर्थः। उपविश्य च बर्हिषि आसादितानि प्रयतानि शुचीनि हवींषि अत्त भक्षयत । अथ अनन्तरं सर्ववीरं सर्वैर्वीरैः पुत्रपौत्रैरुपेतं रयिं धनं दधातन अस्मभ्यं दत्त ॥

भट्टभास्कर-टीका

5अग्निष्वात्ता इति जगती ॥ हे अग्निष्वात्ताः अग्निष्वेव हवन्ते ये हविषां भोक्तारः आस्वादनिबद्धभावाः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । हे पितरः! इह कर्मणि आ गच्छत । हे सुप्रणीतयः सुखपरिचरणाः सदस्सदः आत्मीयमात्मीयं सदनं सदत सीदत । सीदतिः प्राप्तिकर्माऽयमिदानीम् । यद्वा - ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् ।
सदस्सदः सदसिसदसि सीदत । विकरणव्यत्ययेन शः ।
ततश्चात्ताश्नीत हवींषि पितरो बर्हिषदः ।
ब्राह्मणं च, ‘ये वै यज्वानः । ते पितरो बर्हिषदः ।’ इति ॥

Wilson

English translation:

“Agniṣvātta Pitṛs, come to this solemnity; sit down, directors in the right way, in your appropriateplaces; eat the oblations spread on the grass, and grant us riches and male posterity.”

Jamison Brereton

Sweetened by Agni, o forefathers, come here. Sit each on his own seat, you of good guidance.
Eat the oblations set forth on the ritual grass. Then provide wealth in hale heroes.

Griffith

Fathers whom Agni’s flames have tasted, come ye nigh: ye kindly leaders, take ye each your proper place.
Eat sacrificial food presented on the grass: grant riches with a multitude of hero sons.

Geldner

Ihr vom Feuer schmackhaft befundenen Väter, kommet hierher, setzet euch jeder an seinen Platz, ihr guten Führer! Esset die auf dem Barhis dargereichten Opferspenden und verleihet dann einen Schatz von lauter Söhnen!

Grassmann

Ihr einst verzehrt vom Feuer naht, o Väter, euch, die schön ihr leitet, setzet euch auf Sitz für Sitz; Geniesst die dargereichten Speisen auf der Streu und schenkt uns Gut, das alle Männer reichlich nährt.

Elizarenkova

О отцы, пришедшиеся Агни по вкусу, идите сюда,
Сядьте каждый на свое место, о вы, кого правильно ведут!
Ешьте жертвенные возлияния, поданные на жертвенной соломе,
А также дайте богатство из здоровых мужей!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • निचृज्जगती
  • निषादः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निष्वात्ताः पितरः-इह आगच्छत सुप्रणीतयः सदःसदः सदत) यज्ञाग्नि को सम्यक् ग्रहण की हुई किरणें इस मण्डल में समन्तरूप से फैलें एवं सुसंचरित होकर घर-घर या स्थान-स्थान में भली प्रकार प्राप्त हों (बहिर्षि प्रयतानि हवींषि-आत्त-अध रयिं सर्ववीरं दधातन) यज्ञ में दी गई हव्यवस्तुओं को प्राप्त हों, पुनः सर्वप्रकार के वीरगुणयुक्त बल को हम में धारण करावें ॥११॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सूर्य की रश्मियाँ यज्ञ के संपर्क से सुगन्धगुणयुक्त होकर यज्ञमण्डल के घर-घर में प्रवेश करती हैं और लाभप्रद होती हैं ॥११॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निष्वात्ताः पितरः इह-आगच्छत सुप्रणीतयः सदःसदः सदत) अग्निर्यज्ञः स्वात्तः सम्यग् गृहीतो यैस्ते पितरः-सूर्यरश्मयः “अग्निष्वात्ता ऋतुभिः संविदानाः” [तै०२।६।१६।२] “आयातु मित्र ऋतुभिः कल्पमानः संवेशयन् पृथिवीमुस्रियाभिः” [अथर्व०३।८।१] इहास्मद् गृहे समन्तात्प्राप्ता भवन्तु, ‘पुरुषव्यत्ययः’ तथा सुप्रणीतयः सु सम्यक् प्रणीतिः प्रणयनं घृतादिसम्पर्कः सञ्चारो येषां ते सदःसदः प्रतिसदं-प्रतिगृहं सदत गच्छन्तु (बर्हिषि प्रयतानि हवींषि-आ+अत्त अध रयिं सर्ववीरं दधातन) यज्ञे प्रदत्तानि हव्यानि वस्तूनि गृह्णन्तु, अध-अनन्तरं सर्ववीरम्-सर्वे वीरा यस्मात्तत्सर्ववीरं वीर्यं बलमस्मासु धारयन्तु ॥११॥

########## …{Loading}…

ब᳓र्हिषदः पितर ऊती᳓ अर्वा᳓ग्
इमा᳓ वो हव्या᳓ चकृमा जुष᳓ध्वम्
त᳓ आ᳓ गत अ᳓वसा शं᳓तमेन
अ᳓था नः शं᳓ यो᳓र् अरपो᳓ दधात

########## …{Loading}…

बर्हि॑षदः पितर ऊ॒त्य१॒॑र्वागि॒मा वो॑ ह॒व्या च॑कृमा जु॒षध्व॑म् ।
त आ ग॒ताव॑सा॒ शन्त॑मे॒नाथा॑ नः॒ शं योर॑र॒पो द॑धात ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

ब᳓र्हिषदः पितर ऊती᳓ अर्वा᳓ग्
इमा᳓ वो हव्या᳓ चकृमा जुष᳓ध्वम्
त᳓ आ᳓ गत अ᳓वसा शं᳓तमेन
अ᳓था नः शं᳓ यो᳓र् अरपो᳓ दधात

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bárhiṣadaḥ ← barhiṣád- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pitaraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣádhvam ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śáṁtamena ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arapáḥ ← arapás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

átha ← átha (invariable)

dadhāta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

yós ← yós (invariable)

पद-पाठः

बर्हि॑ऽसदः । पि॒त॒रः॒ । ऊ॒ती । अ॒र्वाक् । इ॒मा । वः॒ । ह॒व्या । च॒कृ॒म॒ । जु॒षध्व॑म् ।
ते । आ । ग॒त॒ । अव॑सा । शम्ऽत॑मेन । अथ॑ । नः॒ । शम् । योः । अ॒र॒पः । द॒धा॒त॒ ॥

मूलम्

बर्हि॑षदᳶ पितर ऊ॒त्य॑र्वागि॒मा वो॑ ह॒व्या च॑कृमा जु॒षध्व॑म् ।
त आ ग॒ताव॑सा॒ शन्त॑मे॒नाथा॒स्मभ्य॑म् शय्ँ योर॑र॒पो द॑धात ।

पद-पाठः

बर्हि॑षद॒ इति॒ बर्हि॑-स॒दः॒ । पि॒त॒रः॒ । ऊ॒ती । अ॒र्वाक् । इ॒मा । वः॒ । ह॒व्या । च॒कृ॒म । जु॒षध्व॑म् ॥ ते । एति॑ । ग॒त॒ । अव॑सा । शन्त॑मे॒नेति॒ शम्-त॒मे॒न॒ । अथ॑ । अ॒स्मभ्य॒मित्य॒स्म-भ्य॒म् । शम् । योः । अ॒र॒पः । द॒धा॒त॒ ॥

Hellwig Grammar
  • barhiṣadaḥ ← barhiṣad
  • [noun], vocative, plural, masculine
  • “Pitṛ.”
  • pitara ← pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], vocative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • ūty ← ūtī ← ūti
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “aid; favor; ūti [word].”
  • arvāg ← arvāk
  • [adverb]
  • “here.”
  • imā ← idam
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • vo ← vaḥ ← tvad
  • [noun], dative, plural
  • “you.”
  • havyā ← havya
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “Havya; offering; havya [word].”
  • cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
  • juṣadhvam ← juṣ
  • [verb], plural, Present imperative
  • “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”
  • ta ← te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • gatāvasā ← gata ← gam
  • [verb], plural, Aorist imperative
  • “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”
  • gatāvasā ← avasā ← avas
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “aid; favor; protection.”
  • śantamenāthā ← śantamena ← śaṃtama
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “beneficent.”
  • śantamenāthā ← athā ← atha
  • [adverb]
  • “now; then; furthermore; now; then.”
  • naḥ ← mad
  • [noun], accusative, plural
  • “I; mine.”
  • śaṃ ← śam
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “luck; well-being; fortune.”
  • yor ← yoḥ ← yos
  • [noun], accusative, singular
  • “fortune.”
  • arapo ← arapaḥ ← arapas
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “safe; unharmed; beneficial.”
  • dadhāta ← dhā
  • [verb], plural, Aorist imperative
  • “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
सायण-भाष्यम्

हे बर्हिषदः । यज्ञे सीदन्तीति बर्हिषदः । अत्रापि ‘ ये वै यज्वानस्ते पितरो बर्हिषदः’ (तै.ब्रा.१.६.९) इत्यत्र श्रुतत्वाद्यागं कृत्वा प्रेत्य पितृलोकं प्राप्ता बर्हिषदः । तादृशा हे पितरः अर्वाक् अर्वाचीनानामस्माकम् ऊती रक्षा भवद्भिः कर्तव्येति शेषः । वः युष्मदर्थम् इमा हव्या एतानि हवींषि चकृम अतस्तानि जुषध्वम् । ते हविर्जुष्टवन्तो यूयं शंतमेन सुखतमेन अवसा रक्षणेन निमित्तभूतेन आ गत आभिमुख्येनास्मान् प्राप्नुत । अथ अनन्तरं नः अस्मभ्यं शं सुखं योः दुःखवियोगम् अरपः पापरहितं च दधात दत्त ॥

भट्टभास्कर-टीका

6आमन्त्र्यन्ते - हे बर्हिषदः पितरः ऊती ऊत्या गमनेन अर्वाक् अस्मान् प्रत्यभिमुखा भूत्वा । ‘ऊतियूति’ इत्यादिना उदात्तः क्तिन्निपातितः, ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णः, ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति ततःपरस्याकारस्य संहितायां स्वरितत्वम् ।
इमानि हव्यानि हवींषि । उभयत्र ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः ।
युष्मदर्थं चकृम कुर्मो वयम् । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ।
तानि यूयं जुषध्वं सेवध्वम् । तिङः परत्वात् न निहन्यते ।
तदर्थं ते च यूयं आगत आगच्छत । लोटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।
अवसा प्रीत्या शन्तमेन सुखतमेन मनुष्यादिप्रीतेः , अथ अनन्तरमागत्य हवींषि च सेवित्वा अस्मभ्यं शंयोश्च अरपः अपापः उभयलोकाविरुद्धं दधात दत्त । आपत्तापशमनं रोगाणां नाशनं यावनं भयानां पृथक्करणमागामिनो निरोधः ।
यौतेरसुनि गुणे अवादेशाभावश्छान्दसः ॥

Wilson

English translation:

“Pitṛs, Barhiṣads, protect (us who are) in your presence; we have made these oblations for you,accept them; come with your most felicitous protection, and bestow upon us health and happiness; and pardonfrom sin.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With your most felicitous protection: avasā śantamena = satisfied by most excellent food

Jamison Brereton

You forefathers who sit on the ritual grass inclined this way with your aid, we have made these oblations for you. Enjoy!
Come here with your most luck-bringing help. Then provide for us luck and lifetime without flaw.

Griffith

Fathers who sit on sacred grass, come, help us: these offerings have we made for you; accept them.
So come to us with most auspicious favour, and give us health and strength without a trouble.

Geldner

Ihr Väter, die ihr auf dem Barhis sitzet, kommt mit eurer Gunst näher! Diese Spenden haben wir für euch bereitet, genießet! Kommet her mit heilvoller Gnade und schaffet uns Heil und Wohlsein ohne Gebreste!

Grassmann

O Väter, auf der Streu, mit Hülfe naht euch; hier haben wir euch Trank gebraut, geniesst ihn; Mit segensreichster Hülfe kommet her nun und schenkt uns Heil und unversehrten Segen.

Elizarenkova

О отцы, сидящие на жертвенной соломе, с помощью (придите) к нам!
Эти жертвенные напитки приготовила для вас – наслаждайтесь!
Придите сюда с самой благотворной поддержкой,
А также дайте нам счастье и благо без повреждения!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • पादनिचृत्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिषदः पितरः-ऊती-अर्वाक्-वः-इमा हव्या-चकृम जुषध्वम्) यज्ञासन पर बैठे हुए हे विद्वानो ! हम अपनी रक्षा के लिये तुम्हारे वास्ते होम की वस्तुओं को तैयार करते हैं, इनको तुम अग्नि में डालकर काम में लाओ (ते शंतमेन-अवसा-आगत नः-अरपः शंयोः-दधात) वे तुम विद्वानो ! सुखमय रक्षण के कारण सदा प्राप्त हुआ करो और हमारे लिये शुद्धभाव, रोगनिवृत्ति और भय के दूरीकरण का उपाय करते रहो ॥४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यज्ञ में विद्वानों को निमन्त्रित करके उनसे अपनी रोगनिवृत्ति और आपत्तियों से बचने के लिये कुछ न कुछ ज्ञान प्राप्त करना चाहिये ॥४॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिषदः पितरः ऊती-अर्वाक्-वः-इमा हव्या-चकृम जुषध्वम्) यज्ञासन उपविष्टा ऊती-ऊत्यै-अस्मद्रक्षायै “सुपां सुपो भवन्ति” [अष्टा०७।१।३९ वार्तिकम्] विभक्तिव्यत्ययः। अत्र यज्ञे युष्मभ्यमिमानि हव्यानि कुर्मः सम्पादयामः सज्जीकुर्मो यूयं जुषध्वमग्नौ प्रक्षेपार्थं प्रयुङ्ध्वम् (ते शंतमेन-अवसा-आगत नः अरपः शंयोः दधात) ते यूयं विद्वांसः सुखमयेन रक्षणेन सदैव प्राप्नुत, अस्मभ्यं पापरहितं भावं रोगाणां शमनं यावनं च भयानां धारयत, तथा च निरुक्तम् [४।११] ॥४॥

########## …{Loading}…

आ᳓ह᳓म् पितॄ᳓न् सुविद᳓त्राँ अवित्सि
न᳓पातं च विक्र᳓मणं च वि᳓ष्णोः
बर्हिष᳓दो ये᳓ स्वध᳓या सुत᳓स्य
भ᳓जन्त पित्व᳓स् त᳓ इहा᳓गमिष्ठाः

########## …{Loading}…

आहं पि॒तॄन्त्सु॑वि॒दत्राँ॑ अवित्सि॒ नपा॑तं च वि॒क्रम॑णं च॒ विष्णोः॑ ।
ब॒र्हि॒षदो॒ ये स्व॒धया॑ सु॒तस्य॒ भज॑न्त पि॒त्वस्त इ॒हाग॑मिष्ठाः ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

आ᳓ह᳓म् पितॄ᳓न् सुविद᳓त्राँ अवित्सि
न᳓पातं च विक्र᳓मणं च वि᳓ष्णोः
बर्हिष᳓दो ये᳓ स्वध᳓या सुत᳓स्य
भ᳓जन्त पित्व᳓स् त᳓ इहा᳓गमिष्ठाः

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

avitsi ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

pitr̥̄́n ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

suvidátrān ← suvidátra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vikrámaṇam ← vikrámaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

barhiṣádaḥ ← barhiṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

ā́gamiṣṭhāḥ ← ā́gamiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhájanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

pitváḥ ← pitú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

आ । अ॒हम् । पि॒तॄन् । सु॒ऽवि॒दत्रा॑न् । अ॒वि॒त्सि॒ । नपा॑तम् । च॒ । वि॒ऽक्रम॑णम् । च॒ । विष्णोः॑ ।
ब॒र्हि॒ऽसदः॑ । ये । स्व॒धया॑ । सु॒तस्य॑ । भज॑न्त । पि॒त्वः । ते । इ॒ह । आऽग॑मिष्ठाः ॥

मूलम्

आहम्पि॒तॄन्त्सु॑वि॒दत्राँ॑ अवित्सि॒ नपा॑तञ्च वि॒क्रम॑णञ्च॒ विष्णोः॑ ।
ब॒र्हि॒षदो॒ ये स्व॒धया॑ सु॒तस्य॒ भज॑न्त पि॒त्वस्त इ॒हाग॑मिष्ठाः ।

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

एति॑ । अ॒हम् । पि॒तृन् । सु॒वि॒दत्रा॒निति॑ सु-वि॒दत्रान्॑ । अ॒वि॒त्सि॒ । नपा॑तम् । च॒ । वि॒क्रम॑ण॒मिति॑ वि-क्रम॑णम् । च॒ । विष्णोः॑ ॥ ब॒र्हि॒षद॒ इति॑ बर्हि-सदः॑ । ये । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । सु॒तस्य॑ । भज॑न्त । पि॒त्वः । ते । इ॒ह । आग॑मिष्ठा॒ इत्या-ग॒मि॒ष्ठाः॒ ॥

Hellwig Grammar
  • āham ← ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • āham ← aham ← mad
  • [noun], nominative, singular
  • “I; mine.”
  • pitṝn ← pitṛ
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • suvidatrāṃ ← suvidatra
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “beneficent.”
  • avitsi ← vid
  • [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
  • “find; detect; marry; get; think.”
  • napātaṃ ← napātam ← napāt
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “grandson; nephew; napāt [word].”
  • ca
  • [adverb]
  • “and; besides; then; now; even.”
  • vikramaṇaṃ ← vikramaṇam ← vikramaṇa
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • ca
  • [adverb]
  • “and; besides; then; now; even.”
  • viṣṇoḥ ← viṣṇu
  • [noun], genitive, singular, masculine
  • “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”
  • barhiṣado ← barhiṣadaḥ ← barhiṣad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Pitṛ.”
  • ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • svadhayā ← svadhā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”
  • sutasya ← su
  • [verb noun], genitive, singular
  • “press out; su.”
  • bhajanta ← bhaj
  • [verb], plural, Imperfect
  • “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”
  • pitvas ← pitvaḥ ← pā
  • [verb noun]
  • “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”
  • ta ← te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • ihāgamiṣṭhāḥ ← iha
  • [adverb]
  • “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
  • ihāgamiṣṭhāḥ ← āgamiṣṭhāḥ ← āgamiṣṭha
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “arriving(a).”
सायण-भाष्यम्

अहं यजमानः सुविदत्रान् मदीयां भक्तिं सुष्ठु जानतः पितॄन् अवित्सि आभिमुख्येन लब्धवानस्मि । विष्णोः व्यापिनो यज्ञस्य नपातं च विनाशाभावं च विक्रमणं च विशेषेण प्रवृत्तिं च लब्धवानस्मि । ये पितरः बर्हिषदः बर्हिषि सीदन्ति ते इह अस्मिन् कर्मणि आगमिष्ठाः अतिशयेनागताः। आदरपूर्वं समागत्य स्वधया पुरोडाशाद्यन्नेन सह सुतस्य अभिषुतस्य सोमलक्षणस्य पित्वः पितोरन्नस्य भागं भजन्त सेवन्ते उपयुञ्जते ॥

भट्टभास्कर-टीका

7आहमिति ॥ सुविदत्रान् शोभनवेदनान् सुष्ठु वदन्तीति सुविदत्राः । विदेः कर्तृप्रत्ययः, कृदुत्तपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अहं तान् आवित्सि आभिमुख्येन लब्धवानस्मि । विन्दतेर्लुङि ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति कित्वम् ।
किञ्च - विष्णोः यज्ञात्मनो नपातं च विक्रमणं च आवित्सीत्येव तेषामेव प्रसादान्नपातनमभ्रेषः कर्माङ्गानाम् । ण्यन्तात्क्विपि नञ्समासे ‘नभ्राण्नपात्’ इति नलोपाभावो निपात्यते ।
विविधं सङ्क्रममणं विक्रमणं विश्लिष्टकर्मनिष्पत्तिः । विशिष्टफलप्राप्तिहेतुत्वं वा कर्मणः ।
कस्मादेवमुच्यते इत्याह - ये बर्हिषदः पितरः स्वधया अन्नेन सह सुतस्य सोमस्यान्नं सोमं च भजन्त अभजन्त यज्वान इति यावत् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः ।
ते पितरः इह अस्मिन् कर्मणि पित्वः पिन्वन्ति ।
आगमिष्ठाः। ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्याः स्वादेशः । अतिशयेन गन्तारः । ‘तुश्छन्दसि’ इत्यागन्तृशब्दादिष्ठन्प्रत्ययः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति लोपः ॥

Wilson

English translation:

“I have brought to my presence the Pitṛs who are well cognizant (of my worship), the infallibility, andfood of the effused (Soma) with the sacrificial cake.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The infallibility…sacrifice: napātam, vikramaṇam = paths ofthe gods, whence there is no falling and where there is going and coming– both as the consequence of sacrifice(Yajus. 29.56)

Jamison Brereton

I have found here the forefathers good to find and the grandson and the wide stride of Viṣṇu.
Those who, sitting on the ritual grass, share in the pressed soma and the food at (the cry of) “svadhā,” they are the most welcome arrivals here.

Griffith

1 have attained the gracious-minded Fathers, I have gained son and progeny from Visnu.
They who enjoy pressed juices with oblation seated on sacred grass, come oftenest hither.

Geldner

Ich habe die leicht aufzufindenden Väter aufgefunden, den Enkel und den Schritt des Vishnu. Die Manen, die auf dem Barhis sitzend nach Herzenslust vom ausgepreßten Trank genießen, die kommen am liebsten hierher!

Grassmann

Ich hab’ entdeckt die gabenreichen Väter, die Kinder und den höchsten Schritt des Vischnu, Sie, die mit Lust den saft’gen Trank geniessen, wenn auf der Streu sie sitzen, kommen gern her.

Elizarenkova

Я нашел легконаходимых отцов,
Потомка и (высший) шаг Вишну.
(Те) сидящие на жертвенной соломе, что по своему желанию вкушают
Выжатый напиток, они сюда приходят охотнее всех.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सुविदत्रान् पितॄन्-आ-अवित्सि विष्णोः नपातं विक्रमणं च) मैं शुभविद्यासम्पन्न पालक जनों, विद्वानों तथा यज्ञ की प्रसाररूप व्याप्ति को भली प्रकार जानता हूँ (ये बहिर्षदः सुतस्य पित्वः स्वधया भजन्त ते-इह आगमिष्ठाः) इस यज्ञावसर पर तुम सब विद्वानो ! शुभासन पर विराजित हुए स्वेच्छा से भोजन खाओ, अतएव यहाँ आकर विराजो ॥३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यज्ञक्रिया का फल बहुत दूर तक व्यापता है और उस यज्ञ का अनुष्ठान परिचित शुभविद्यासम्पन्न विद्वानों के द्वारा करना चाहिये। पुनः उन विद्वानों को उनकी इच्छानुसार भोजन खिलाना चाहिये ॥३॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सुविदत्रान् पितॄन्-आ-अवित्सि-विष्णोः-नपातं विक्रमणं च) अहं कल्याणविद्यान् पालकजनान् तथा विष्णोर्यज्ञस्य स्थिरत्वं व्याप्तित्वं विक्रमणं चान्तरिक्षे सञ्चारविशेषं चावित्सि-आस्मरामि मनसि धारयामि “यज्ञो वै विष्णुः” [श०१३।१।८।८] अवित्सि ‘विद् विचारणे’ लुङि रूपम्। (ये बर्हिषदः सुतस्य पित्वः स्वधया भजन्त ते-इह-आगमिष्ठाः) ये बर्हिषदो यज्ञासने सीदन्ति ते सुतस्य सम्पादितस्य पक्वस्य पित्वोऽन्नस्य “पितुरन्ननाम” [नि०२।७] स्वधया स्वधारणया स्वेच्छया भजन्त भजत सेवेध्वम्, ‘अत्र नकारोपजनशछान्दसः’। अत एव यूयमत्रागमिष्ठाः-आगच्छत। स्वधा-स्व-धारणा स्वं दधाति स्वधा “आतोऽनुपसर्गे कः” [अष्टा०३।२।३] स्त्रियां स्वधा ॥३॥

########## …{Loading}…

उ᳓पहूताः पित᳓रः सोमिया᳓सो
बर्हिषि᳓येषु निधि᳓षु प्रिये᳓षु
त᳓ आ᳓ गमन्तु त᳓ इह᳓ श्रुवन्तु
अ᳓धि ब्रुवन्तु ते᳓ अवन्तु अस्मा᳓न्

########## …{Loading}…

उप॑हूताः पि॒तरः॑ सो॒म्यासो॑ बर्हि॒ष्ये॑षु नि॒धिषु॑ प्रि॒येषु॑ ।
त आ ग॑मन्तु॒ त इ॒ह श्रु॑व॒न्त्वधि॑ ब्रुवन्तु॒ ते॑ऽवन्त्व॒स्मान् ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

उ᳓पहूताः पित᳓रः सोमिया᳓सो
बर्हिषि᳓येषु निधि᳓षु प्रिये᳓षु
त᳓ आ᳓ गमन्तु त᳓ इह᳓ श्रुवन्तु
अ᳓धि ब्रुवन्तु ते᳓ अवन्तु अस्मा᳓न्

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular;; repeated line
popular

Morph
pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpahūtāḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

barhiṣyèṣu ← barhiṣyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nidhíṣu ← nidhí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

priyéṣu ← priyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gamantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

śruvantu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bruvantu ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

उप॑ऽहूताः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ । ब॒र्हि॒ष्ये॑षु । नि॒ऽधिषु॑ । प्रि॒येषु॑ ।
ते । आ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । अधि॑ । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ते । अ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

उप॑हूता॒ इत्युप॑-हू॒ताः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ । ब॒र्हि॒ष्ये॑षु । नि॒धिष्विति॑ नि-धिषु॑ । प्रि॒येषु॑ ॥ ते । एति॑ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । अधीति॑ । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ते । अ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् ॥

Hellwig Grammar
  • upahūtāḥ ← upahvā ← √hvā
  • [verb noun], nominative, plural
  • “call; raise.”
  • pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • somyāso ← somyāsaḥ ← somya
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “saumya.”
  • barhiṣyeṣu ← barhiṣya
  • [noun], locative, plural, masculine
  • nidhiṣu ← nidhi
  • [noun], locative, plural, masculine
  • “hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”
  • priyeṣu ← priya
  • [noun], locative, plural, masculine
  • “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”
  • ta ← te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • gamantu ← gam
  • [verb], plural, Present imperative
  • “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”
  • ta ← te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • iha
  • [adverb]
  • “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
  • śruvantv ← śruvantu ← śru
  • [verb], plural, Aorist imperative
  • “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”
  • adhi
  • [adverb]
  • “on; from; accordingly.”
  • bruvantu ← brū
  • [verb], plural, Present imperative
  • “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”
  • te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • ‘vantv ← avantu ← av
  • [verb], plural, Present imperative
  • “support; help; prefer; prefer; like.”
  • asmān ← mad
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “I; mine.”
सायण-भाष्यम्

सोम्यासः सोम्या अस्मदनुग्रहपराः सोमसंपादिनो वा पितरः बर्हिष्येषु यागार्हेषु .प्रियेषु तृप्तिकरेषु निधिषु निधिसदृशेषु हविःषु निमित्तभूतेषु सत्सु उपहूताः अस्माभिराहूताः ते पितरः आ गमन्तु आगच्छन्तु । आगत्य च इह अस्मिन् कर्मणि अस्माभिः प्रयुक्ताः स्तुतीः श्रुवन्तु शृण्वन्तु । श्रुत्वा च अधि ब्रुवन्तु । साधुरयं यजमान इत्यादरेण कथयन्तु । ते तादृशाः पितरः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु ॥ ॥ १७ ॥

भट्टभास्कर-टीका

8उपहूताः ये पितरः अस्मिन् कर्मणि अस्माभिरुपहूताः सोम्यासः सोमार्हाः । ‘सोममर्हति’ इति यप्रत्ययः । बर्हिष्येषु यागसंबन्धिषु । भवे साधौ वा यः ।
सन्निधिषु निधीयन्त इति निधयः हवींषि । ‘उपसर्गे घोः किः’ तेषु निमित्तेषु सप्तमी ।
प्रियेषु इष्टतमेषु ये आहूताः आगमन्तु आगच्छन्तु । ‘सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति छत्वाभावः ।
अतः इह कर्मणि अस्मत्प्रयुक्तास्स्तुतीः श्रुवन्तु शृण्वन्तु । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।
अधिब्रुवन्तु तेऽस्मान् पक्षपातेन वा अस्मान् आधिक्येन ब्रुवन्तु साधुकृतमेभिरिति । अवन्तु चास्मान्पितरस्ते ॥

Wilson

English translation:

“May the Pitṛs who are entitled to the Soma come, when invoked by us, to the agreeable treasuresconnected with the sacred grass; let them here listen (to our praises), let them speak (their approbation in reply);let them protect us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Entitled to the Soma: somyāsaḥ = anugraha parāḥ, kind or favourable,somasampādinaḥ, obtaining the Soma

Jamison Brereton

The forefathers deserving of soma have been summoned here to the dear stores on the ritual grass.
Let them come hither, let them listen (to us) here; let them speak on
(our) behalf, let them help us.1394 X.16

Griffith

May they, the Fathers, worthy of the Soma, invited to their favourite oblations.
Laid on the sacred grass, come nigh and listen: may they be gracious unto us and bless us.

Geldner

Die somawürdigen Väter sind jetzt geladen zu den beliebten, auf das Barhis gesetzten Auftischungen. Die sollen herkommen, die sollen hier zuhören, die sollen uns Fürsprecher und gewogen sein!

Grassmann

Geladen sind die Soma-frohen Väter zu lieben Speisen, welche auf der Streu stehn; Sie mögen kommen und uns hier erhören und freundlich zu uns reden und uns helfen.

Elizarenkova

Призваны отцы, достойные Сомы,
Для приятных угощений на жертвенной соломе.
Пусть придут они, пусть послушают здесь!
Пусть заступятся они и поддержат нас!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • निचृदार्चीत्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (बहिर्ष्येषु प्रियेषु निधिषु-उपहूताः सोम्यासः पितरः) यज्ञसम्बन्धीस्वानुकूल दक्षिणरूप गौ आदि धनों के निमित्त निमन्त्रित जो सोमवान् सोमौषधिरससम्पादन आदि क्रिया में कुशल विद्वान् ज्ञानिजन हैं (ते-आगमन्तु ते-इह श्रुवन्तु ते-अधि ब्रुवन्तु-ते-अस्मान्-भवन्तु) वे विद्वान् यहाँ आवें, हमारे प्रश्नों को सुनें, उपदेश दें या समाधान करें, इस प्रकार श्रवण और उपदेश से हमारी रक्षा करें ॥५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यज्ञ में क्रियाकुशल विद्वानों को निमन्त्रित करना तथा उनसे अपने विविध प्रश्नों का समाधान और उपदेश सुनना चाहिये और सत्कारार्थ इच्छानुकूल गौ आदि पदार्थ दक्षिणा में देने चाहियें ॥५॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिष्येषु प्रियेषु निधिषु-उपहूताः सोम्यासः पितरः) यज्ञसम्बन्धिषु स्वानुकूलेषु दक्षिणारूपगवादिधनेषु निमन्त्रिताः सोमसम्पादिनः सोमवन्तः सोमौषधिरससम्पादनादिक्रियाकुशलाः ज्ञानिजनाः सन्ति “तद्ये सोमेनेजानास्ते पितरः सोमवन्तः” [श०२।६।१।७] (ते-आगमन्तु ते इह श्रुवन्तु ते-अधि ब्रुवन्तु ते-अस्मान् अवन्तु) पूर्वोक्तास्ते विद्वांस इहात्रागच्छन्तु श्रुवन्त्वस्मत्प्रश्नान् शृण्वन्त्वधि ब्रुवन्तु पश्चादुपदिशन्त्वित्थं श्रवणोपदेशाभ्यामस्मान् रक्षन्तु ॥५॥

########## …{Loading}…

उ᳓द् ईरताम् अ᳓वर उ᳓त् प᳓रास
उ᳓न् मध्यमाः᳓ पित᳓रः सोमिया᳓सः
अ᳓सुं य᳓ ईयु᳓र् अवृका᳓ ऋतज्ञा᳓स्
ते᳓ नो अवन्तु पित᳓रो ह᳓वेषु

########## …{Loading}…

उदी॑रता॒मव॑र॒ उत्परा॑स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तरः॑ सो॒म्यासः॑ ।
असुं॒ य ई॒युर॑वृ॒का ऋ॑त॒ज्ञास्ते नो॑ऽवन्तु पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

उ᳓द् ईरताम् अ᳓वर उ᳓त् प᳓रास
उ᳓न् मध्यमाः᳓ पित᳓रः सोमिया᳓सः
अ᳓सुं य᳓ ईयु᳓र् अवृका᳓ ऋतज्ञा᳓स्
ते᳓ नो अवन्तु पित᳓रो ह᳓वेषु

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ávare ← ávara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īratām ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

párāsaḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

út ← út (invariable)

madhyamā́ḥ ← madhyamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

ásum ← ásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avr̥kā́ḥ ← avr̥ká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

r̥tajñā́ḥ ← r̥tajñā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

háveṣu ← háva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

उत् । ई॒र॒ता॒म् । अव॑रे । उत् । परा॑सः । उत् । म॒ध्य॒माः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ ।
असु॑म् । ये । ई॒युः । अ॒वृ॒काः । ऋ॒त॒ऽज्ञाः । ते । नः॒ । अ॒व॒न्तु॒ । पि॒तरः॑ । हवे॑षु ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

उदिति॑ । ई॒र॒ता॒म् । अव॑रे । उदिति॑ । परा॑सः । उदिति॑ । म॒ध्य॒माः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ ॥ असु॑म् । ये । ई॒युः । अ॒वृ॒काः । ऋ॒त॒ज्ञा इत्यृ॑त-ज्ञाः । ते । नः॒ । अ॒व॒न्तु॒ । पि॒तरः॑ । हवे॑षु ॥

Hellwig Grammar
  • ud
  • [adverb]
  • “up.”
  • īratām ← īr
  • [verb], plural, Present imperative
  • “go.”
  • avara ← avare ← avara
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”
  • ut ← ud
  • [adverb]
  • “up.”
  • parāsa ← parāsaḥ ← para
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”
  • un ← ud
  • [adverb]
  • “up.”
  • madhyamāḥ ← madhyama
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”
  • pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • somyāsaḥ ← somya
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “saumya.”
  • asuṃ ← asum ← asu
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “life.”
  • ya ← ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • īyur ← īyuḥ ← i
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
  • avṛkā ← avṛkāḥ ← avṛka
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “protective; safe.”
  • ṛtajñās ← ṛta
  • [noun], neuter
  • “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”
  • ṛtajñās ← jñāḥ ← jña
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “conversant(p); aware(p); wise.”
  • te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • no ← naḥ ← mad
  • [noun], accusative, plural
  • “I; mine.”
  • ‘vantu ← avantu ← av
  • [verb], plural, Present imperative
  • “support; help; prefer; prefer; like.”
  • pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • haveṣu ← hava
  • [noun], locative, plural, masculine
  • “invocation.”
सायण-भाष्यम्

त्रिविधाः पितर उत्तमा मध्यमा अधमाश्चेति । यथाविधं श्रौतं कर्मानुष्ठाय पितृत्वं प्राप्ता उत्तमाः । स्मार्तकर्ममात्रपरा मध्यमाः । अत्रापि कैश्चित्संस्कारैर्विकला अधमाः। एतदेवाभिप्रेत्य • ये अग्निदग्धा ये अनग्निदग्धाः’ इत्यादिमन्त्रः समाम्नातः । तेषु अवरे निकृष्टाः उदीरताम् उत्तमं हविः प्राप्नुवन्तु । परासः उत्तमाः पितरः उत् ईरताम् । मध्यमाः पितरश्च उत् ईरताम् । ते सर्वेऽप्यस्मद्विषये सोम्यासः सोम्या अनुग्रहपराः सन्तु । ये पितरः अवृकाः वृकवदरण्यश्ववदस्मासु हिंसामकुर्वन्तः ऋतज्ञाः अस्मदनुष्ठितं यज्ञं जानन्तः असुम् अस्मत्प्राणम् ईयुः रक्षितुं प्राप्ताः ते पितरः हवेषु अस्मदीयेष्वाह्वानेषु नः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु ॥

भट्टभास्कर-टीका

9उदीरतामिति ॥ उदीरतां उदीर्णा भवन्तु उद्गच्छन्तु । ईर गतौ, आदादिकः ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।
अवरे अधस्तात् स्थिताः पृथिवीस्थिता वा निकृष्टा वा परासः पराः उत्कृष्टा उच्छ्रितस्थानस्था वा ते च पितर उदीरतां मध्यमाश्च पितर उदीरतां सोम्यासः सोमार्हाः । ‘सोममर्हति’ इति यः ।
ये असुं प्राणं हेतुत्वेन वारकत्वेन ईयुः प्रविष्टाः अवृकाः बाधकस्वभावरहिताः । कुक वृक आदाने, इगुपलक्षणः कः ।
ऋतज्ञाः ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा ज्ञातारः ते तथा महानुभावाः नः अवन्तु प्रीणयन्तु वा हवेषु आह्वानेषु अस्मान् तृप्यन्तु वा अस्मद्यज्ञेषु ॥

Wilson

English translation:

“Let the lower, the upper, the intermediate Pitṛs, rise up, accepting the Soma libation; may thoseprogenitors who, unlike wolves, acknowledging our offerings, have come to preserve our lives, protect us uponour invocations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pitṛs: three chief classes of the Pitṛs or manes are enumerated. RV 10.14.6 enumerated aṅgirasas, atharvasand bhṛgus; in Manu, the three classes are: agniśvāttas, barhiṣads and saumyās; Manu’s enumerationoccurs in this sūkta; lower, upper and intermediate pitṛs: the degrees of merit arise first from the steadydischarge of duties enjoined by the Vedas; secondly, by performance of those enjoined by the law books; andfinally, when there has been some deficiency in some of the purificatory rites (saṃskāras);

Udiratam = let themobtain the best oblation; or, urdhvalokam gacchantu, let them go to the upper region (Yajus. 19.49);

Unlikewolves: avṛkāḥ = not wolves, i.e., not mischievous;

Ṛtajñaḥ = knowing truth; or, grateful for what has beendone in their honour; asum ya īyuḥ = who have gone to life, or breath, asmatprāṇam rakṣitum prāptaḥ; or,identical with air, having assumed the form of the air

Jamison Brereton

Let the nearer ones rise up, up the further, up those in the middle—the forefathers deserving of soma.
Those who have gone to (their next) life avoiding the wolf, knowing the truth, let those forefathers help us at the invocations.

Griffith

MAY they ascend, the lowest, highest, midmost, the Fathers who deserve a share of Soma-
May they who have attained the life of spirits, gentle and righteous, aid us when we call them.

Geldner

Es sollen sich die näheren, die ferneren und die mittleren somawürdigen Väter aufmachen, die ungefährdet zum Leben eingegangen sind, des Rechten kundig. Diese Väter sollen uns bei den Anrufungen gewogen sein.

Grassmann

Erheben mögen sich die ersten Väter, die letzten und die mittelsten, die frommen, Die ohne Leid ins Geisterreich gelangt sind, bei Festen sein uns hold die opferkund’gen.

Elizarenkova

Пусть поднимутся ближние, под(нимутся) дальние,
Под(нимутся) средние отцы, достойные Сомы!
Кто, зная закон, ушел беспрепятственно ушел в жизнь духов,
Да помогут нам эти отцы в призывах!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - विषयः

इस सूक्त के प्रथम मन्त्र की व्याख्या निरुक्त में की गई है, जो नीचे मन्त्रभाष्य मेंउद्धृतहै। उसमें निरुक्तकार ने आधिदैविक विषय को दर्शाया है। तथा ‘तस्मान्माध्यमिकान् पितॄन् मन्यन्ते’इस निरुक्तवचन से भी विशेष स्पष्टीकरण हो जाता है। सम्पूर्ण सूक्त के देवता पितर हैं और इसमें मुख्यरूपेण यज्ञप्रक्रिया का विधान है, जिसमें दो प्रकार के पितर उपयुक्त होते हैं। एक जड़ पितर सूर्य की रश्मियाँ, दूसरे चेतन पितर ज्ञानी लोग। लोकप्रत्यक्ष भी यही है। यज्ञ का उत्तम उपयोग बिना सूर्यकिरणों और ज्ञानी पुरुषों के नहीं हो सकता, अत एव सूर्योदय के पश्चात् से सूर्यास्त से पूर्व-पूर्व यज्ञ करने का याज्ञिक सिद्धान्त है तथा ब्रह्मा, अध्वर्यु, उद्गाता, होता आदि ज्ञानी जनों के द्वारा यज्ञ करने का आदेश भी है। अत एव इस सूक्त में संक्षेप से यज्ञप्रक्रियाविज्ञान है। साथ-साथ पितृपरिचय, ज्ञानजनों का यज्ञ में कर्तव्य और सूर्यरश्मियों का उपयोगविज्ञान दर्शाया है। यज्ञ के तीन सवन, पृथिवीभ्रमण से अहोरात्रवृत में सूर्यरश्मियों के मुख्यस्थान या केन्द्र, यज्ञ के योग से किरणों का पोषक और बलदायक बनना, बुद्धि का विकसित करना, उदित, तृप्त और शान्त रश्मियों का वर्तन, उत्तरायण और दक्षिणायन में सूर्यरश्मियों का यज्ञ में लाभ और यज्ञाहुति का रश्मियों द्वारा प्रसार, ज्ञानी जनों के द्वारा यज्ञ का सेवन और उनका सत्कार, निज सन्देहों या प्रश्नों का उनसे समाधान तथा उपदेश प्राप्त करना आदि-आदि उपयोगी बातों का वर्णन है।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अवरे पितरः सोम्यासः उदीरताम्-उत्-मध्यमाः उत्-परासः) उत्पन्न हुए जगत् पदार्थों में रस को सम्पादन करनेवाली प्रातःसवनीय सूर्यरश्मियाँ उन जगत्पदार्थों को उन्नत करती हैं एवं मध्यसवन और तृतीयसवन की रश्मियाँ भी उनको उन्नत करती हैं, जब कि यज्ञ से संयुक्त हुई रश्मियाँ फैलती हैं (ये-असुम् ईयुः-अवृकाः-ऋतज्ञाः-ते पितरः नः हवेषु-अवन्तु) और वे सूर्यरश्मियाँ जीवमात्र में सङ्गत होती हैं, अतएव हम से संश्लिष्ट होकर यज्ञ के उपयुक्त ज्ञान की साधक बन हमारे आन्तरिक विकासों में उन्नति के लिए प्राप्त होती हैं ॥१॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यज्ञ के योग से सूर्य की रश्मियाँ जड़-चेतन प्राणीमात्र के जीवनरस कोउन्नतकरनेवाली बनती हैं। अत एव यज्ञ के उपयोग-ज्ञान से उन रश्मियों को अपने जीवन के लियेउन्नायकबनावें ॥१॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उदीरताम्-अवरे-उत्-परासः-उत् मध्यमाः पितरः सोम्यासः) “उदीरतामवर उदीरतां पर उदीरतां मध्यमाः पितरः सोम्याः सोमसम्पादिनस्ते” [निरु०११।१८] अवरे प्रातःसवनीयाः सोमसम्पादिन उत्पद्यमानेषु रससम्पादिनः सूर्यरश्मयो रसयुक्तान् पदार्थानुदीरतामुन्नयन्तु मध्यमा माध्यन्दिनसवनीयाः पूर्ववद् रससम्पादिनो रविकिरणा उदीरताम्-उन्नयन्तु तानेव पदार्थान्। परे वर्तमानास्तृतीयसवनिकाः सूर्यरश्मय उदीरतामुन्नयन्तु तानेव। एवं त्रीणि सवनानि यज्ञस्य भवन्ति तत्सम्बद्धाः सर्वे हि सूर्यरश्मय उन्नयन्तु (असुं ये-ईयुः-अवृकाः-ऋतज्ञाः-ते नः-पितरः-हवेषु-अवन्तु) “असुं ये प्राणमन्वीयुरवृका अनमित्राः सत्यज्ञा वा यज्ञज्ञा वा ते न आगच्छन्तु पितरो हवेषु” [निरु०११।१८] ये पितरः सूर्यरश्मयोऽसुं प्राणं प्राणवन्तं जीवमात्रमीयुः प्राप्ताः सन्ति तेऽवृका अनमित्रा अस्माभिः सह संश्लिष्टा ऋतज्ञा यज्ञज्ञा वा यज्ञस्य ज्ञानसाधकाः। ‘कृतो बहुलमित्यपि करणे कः’ अस्माकं ह्वानेषु विचारस्पर्द्धासून्नेतुमागच्छन्तु-आगच्छन्ति ॥१॥

########## …{Loading}…

इद᳓म् पितृ᳓भ्यो न᳓मो अस्तु अद्य᳓
ये᳓ पू᳓र्वासो य᳓ उ᳓परास ईयुः᳓
ये᳓ पा᳓र्थिवे र᳓जसि आ᳓ नि᳓षत्ता
ये᳓ वा नूनं᳓ सुवृज᳓नासु विक्षु᳓

########## …{Loading}…

इ॒दं पि॒तृभ्यो॒ नमो॑ अस्त्व॒द्य ये पूर्वा॑सो॒ य उप॑रास ई॒युः ।
ये पार्थि॑वे॒ रज॒स्या निष॑त्ता॒ ये वा॑ नू॒नं सु॑वृ॒जना॑सु वि॒क्षु ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

इद᳓म् पितृ᳓भ्यो न᳓मो अस्तु अद्य᳓
ये᳓ पू᳓र्वासो य᳓ उ᳓परास ईयुः᳓
ये᳓ पा᳓र्थिवे र᳓जसि आ᳓ नि᳓षत्ता
ये᳓ वा नूनं᳓ सुवृज᳓नासु विक्षु᳓

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
adyá ← adyá (invariable)

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pitŕ̥bhyaḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pū́rvāsaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úparāsaḥ ← úpara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yé ← yá- (pronoun)

ā́ ← ā́ (invariable)

níṣattāḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

pā́rthive ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasi ← rájas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

nūnám ← nūnám (invariable)

suvr̥jánāsu ← suvr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

पद-पाठः

इ॒दम् । पि॒तृऽभ्यः॑ । नमः॑ । अ॒स्तु॒ । अ॒द्य । ये । पूर्वा॑सः । ये । उप॑रासः । ई॒युः ।
ये । पार्थि॑वे । रज॑सि । आ । निऽस॑त्ताः । ये । वा॒ । नू॒नम् । सु॒ऽवृ॒जना॑सु । वि॒क्षु ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

इ॒दम् । पि॒तृभ्य॒ इति॑ पि॒तृ-भ्यः॒ । नमः॑ । अ॒स्तु॒ । अ॒द्य । ये । पूर्वा॑सः । ये । उप॑रासः । ई॒युः ॥ ये । पार्थि॑वे । रज॑सि । एति॑ । निष॑त्ता॒ इति॒ नि-स॒त्ताः॒ । ये । वा॒ । नू॒नम् । सु॒वृ॒जना॒स्विति॑ सु-वृ॒जना॑सु । वि॒क्षु ॥

Hellwig Grammar - *idam* - \[noun\], nominative, singular, neuter - “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • pitṛbhyo ← pitṛbhyaḥ ← pitṛ
  • [noun], dative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • namo ← namaḥ ← namas
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”
  • astv ← astu ← as
  • [verb], singular, Present imperative
  • “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
  • adya
  • [adverb]
  • “now; today; then; nowadays; adya [word].”
  • ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • pūrvāso ← pūrvāsaḥ ← pūrva
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”
  • ya ← ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • uparāsa ← uparāsaḥ ← upara
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “later(a); future(a); nether.”
  • īyuḥ ← i
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
  • ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • pārthive ← pārthiva
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”
  • rajasy ← rajasi ← rajas
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • niṣattā ← niṣattāḥ ← niṣad ← √sad
  • [verb noun], nominative, plural
  • “sit down; sit; put.”
  • ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • vā
  • [adverb]
  • “or; optionally; either.”
  • nūnaṃ ← nūnam
  • [adverb]
  • “now; surely; immediately; just.”
  • suvṛjanāsu ← su
  • [adverb]
  • “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
  • suvṛjanāsu ← vṛjanāsu ← vṛjanā
  • [noun], locative, plural, feminine
  • vikṣu ← viś
  • [noun], locative, plural
  • “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”
सायण-भाष्यम्

पूर्वासः यजमानोत्पत्तेः पूर्वमुत्पन्ना ज्येष्ठभ्रातृपितामहादयः ये ईयुः पितृलोकं प्राप्ताः । ये चान्ये उपरासः यजमानजन्मन उपरि उत्पन्नाः कनिष्ठभ्रातृस्वपुत्रादय ईयुः पितृलोकं प्राप्ताः । ये अप्यन्ये पार्थिवे पृथिवीसंबन्धिनि रजसि रजोगुणकार्येऽस्मिन् कर्मणि आ निषत्ताः हविः स्वीकर्तुमागत्योपविष्टाः । ये वा केचिदन्ये बन्धुवर्गरूपाः पितरः विक्षु बन्धुरूपासु प्रजासु आ निषत्ताः श्राद्धादिस्वीकारायागत्योपविष्टाः । कीदृशीषु विक्षु। सुवृजनासु । वृज्यते परित्यज्यते दारिद्र्यमनेनेति वृजनं धनम् । शोभनं वृजनं यासां ताः सुवृजनाः । तादृशीषु धनसमृद्ध्या श्राद्धादिकर्मपरास्वित्यर्थः । सर्वेभ्य उक्तेभ्यः पितृभ्यः अद्य अस्मिन् कर्मणि इदं नमः अस्तु । अयमाहुतिप्रदानपूर्वको नमस्कारो भवतु ॥

भट्टभास्कर-टीका

10इदमिति ॥ इदं नमः अन्नं प्रणामो वा पितृभ्योऽस्तु । अद्य अस्मिन् कर्मणि केभ्यः ये पूर्वासः ईयुः पूर्वमेव स्वर्गं गता ये च उपरास ईयुः उपरिभूतास्तेषां समीपभूता अन्तरिक्षस्थाः तेषां वा कुले अन्तरिक्षे स्थिताः ये च पार्थिवे रजसि लोके आनिषत्ताः आनिषण्णाः सर्वतः । ‘पृथिव्या ञाञौ’ इति स्वार्थिको ञः ।
यद्वा - पृथिवीसंबन्धिनि लोके स्थिताः । नूनमिति पादपूरणे । ये वा सुवृजनासु शोभनधनासु विक्षु प्रजासु कर्मशीलासु निषण्णाः । यद्वा - उपरासः उपरणशीलाः निवृत्तिप्रधानाः पार्थिवे पृथिव्यां भवे रजसि कर्मणि पुण्यापुण्यात्मके व्यामिश्रे निषण्णाः सुवृजनासु शोभनधनासु कर्मशेषधनासु धार्मिकेषु अपापासु प्रजासु निषण्णाः तेभ्यस्सर्वेभ्यो नमोऽस्त्विति ॥

Wilson

English translation:

“Let this our adoration be today addressed to those Pitṛs our predecessors, to those our successors,who have departed (to the world of the manes); to those who are seated in the terrestrial sphere, to those whoare present among opulent people.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Our successors: pūrvāsaḥ = elder brother, father, grandfather, and thelike, born before the birth of the worshipper; uparāsaḥ means younger brothers, sons, etc. ; or, those who havegone to svarga; uparāsaḥ, those who have ceased or rested, who have gone to the world of brahmā (Yajuṣ19.68); in the terrestrial sphere: pārthive rajasi = pṛthivīsambandhini rajo guṇakāryesmin karmaṇi, at thisritw which is connected with the earth is the effect of (or has for its effect) the quality of rajas (passion, or theactive principle);

Rajas = jyotiṣ, light– terrestrial light or fire– the phrase no doubt refers to the fire altar (Yajuṣ19.68)

Jamison Brereton

Let this homage here today be for the forefathers—those who went previously, those who went later,
those who are seated here in the earthly realm, or who are now among the clans of good community.

Griffith

Now let us pay this homage to the Fathers, to those who passed of old and those who followed,
Those who have rested in the earthly region, and those who dwell among the Mighty Races.

Geldner

Diese Verbeugung soll heute den Vätern gelten, die früher und die später gegangen sind, die sich in der irdischen Welt niedergesetzt haben, oder die jetzt bei verbündeten Clanen sind.

Grassmann

Dies Andachtswerk sei heut geweiht den Vätern, die früher und die später heimgegangen, Die in der Luft, der Erde wohnen, oder in schönbewohnten Dörfern nun verweilen.

Elizarenkova

Пусть будет сегодня это поклонение отцам,
Которые раньше, которые позже отправились,
Которые осели в земном пространстве
Или которые теперь среди племен с прекрасными жертвенными общинами.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पितृभ्यः-इदं नमः अस्तु) सूर्यरश्मियों के लिए यज्ञ हो (अद्य ये पूर्वासः-ये उपरासः-ईयुः-ये पार्थिवे रजसि आ निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु) आज जो पूर्वदिशासम्बन्धी सूर्यरश्मियाँ प्राप्त होती हैं तथा जो पश्चिम दिशा में वर्तमान हैं या जो किरणें पृथिवी के अन्दर और जो आकाश में रहनेवाले लोकों या प्राणीवर्ग में वर्तमान हैं, उन सभी किरणों को उपयोगी बनाने के लिये यज्ञ है ॥२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सूर्य के पूर्व पश्चिम रूप उदयास्त मार्ग से प्राप्त किरणों तथा पृथिवी के अन्दरपार्थिव वस्तुओं और आकाशस्थ पदार्थों से प्राप्त रश्मियों को यज्ञक्रिया से उपयोगी बनाना चाहिये ॥२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पितृभ्यः-इदं नमः अस्तु) सूर्यरश्मिभ्य इदं नमोऽयं यज्ञोऽस्तु। “यज्ञो वै नमः” [श०२।४।२।२४] कतमेभ्यः ? (अद्य ये पूर्वासः-ये-उपरासः ईयुः-ये-पार्थिवे रजसि-आ निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु) अद्यास्मिन्दिनेऽद्यतने ये पूर्वदिशासम्बन्धिनः सूर्यरश्मय ईयुः प्राप्ताः सन्ति ये-उपरासः-पश्चिमदिशामीयुः प्रतिगताः सूर्यरश्मयो ये पार्थिवे रजसि-पृथिवीलोके पृथिवीतले वा सम्प्रविष्टा रश्मयः। “लोका रजांस्युच्यन्ते” [निरु०४।१९] ये वा सुवृजनासु सुस्पष्टं निर्मलं वृजनमन्तरिक्षमाकाशं यासां तासु-अन्तरिक्षवासिनीषु विक्षु प्रजासु समन्तात्प्रविष्टाः सन्ति तेभ्यः सूर्यरश्मिभ्यः पूर्वोक्तो यज्ञोऽस्तु “वृजनमन्तरिक्षम्” [उणादि० दयानन्दः] ॥२॥

########## …{Loading}…

अ᳓धा य᳓था नः पित᳓रः प᳓रासः
प्रत्ना᳓सो अग्न ऋत᳓म् आशुषाणाः᳓
शु᳓ची᳓द् अयन् दी᳓धितिम् उक्थशा᳓सः
क्षा᳓मा भिन्द᳓न्तो अरुणी᳓र् अ᳓प व्रन्

########## …{Loading}…

अधा॒ यथा॑ नः पि॒तरः॒ परा॑सः प्र॒त्नासो॑ अग्न ऋ॒तमा॑शुषा॒णाः ।
शुचीद॑य॒न्दीधि॑तिमुक्थ॒शासः॒ क्षामा॑ भि॒न्दन्तो॑ अरु॒णीरप॑ व्रन् ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - अग्निः
  • ऋषिः - वामदेवो गौतमः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

अ᳓धा य᳓था नः पित᳓रः प᳓रासः
प्रत्ना᳓सो अग्न ऋत᳓म् आशुषाणाः᳓
शु᳓ची᳓द् अयन् दी᳓धितिम् उक्थशा᳓सः
क्षा᳓मा भिन्द᳓न्तो अरुणी᳓र् अ᳓प व्रन्

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párāsaḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśuṣāṇā́ḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ayan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dī́dhitim ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ukthaśā́saḥ ← ukthaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

aruṇī́ḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhindántaḥ ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vran ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ।
शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒ऽशसः॑ । क्षामा॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अप॑ । व्र॒न् ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ॥ शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒शास॒ इत्यु॑क्थ-शासः॑ । क्षाम॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अपेति॑ । व्र॒न् ॥

Hellwig Grammar
  • adhā ← adha
  • [adverb]
  • “then; and; therefore; now.”
  • yathā
  • [adverb]
  • “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”
  • naḥ ← mad
  • [noun], genitive, plural
  • “I; mine.”
  • pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • parāsaḥ ← para
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”
  • pratnāso ← pratnāsaḥ ← pratna
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “age-old; pratna [word].”
  • agna ← agne ← agni
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
  • ṛtam ← ṛta
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”
  • āśuṣāṇāḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
  • [verb noun], nominative, plural
  • śucīd ← śuci
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”
  • śucīd ← id
  • [adverb]
  • “indeed; assuredly; entirely.”
  • ayan ← i
  • [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
  • “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
  • dīdhitim ← dīdhiti
  • [noun], accusative, singular, feminine
  • “beam.”
  • ukthaśāsaḥ ← uktha
  • [noun], neuter
  • “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”
  • ukthaśāsaḥ ← śāsaḥ ← śās
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “śās; command; ruler; commander.”
  • kṣāmā ← kṣam
  • [noun], accusative, dual, feminine
  • “Earth; heaven and earth.”
  • bhindanto ← bhindantaḥ ← bhid
  • [verb noun], nominative, plural
  • “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”
  • aruṇīr ← aruṇīḥ ← aruṇī
  • [noun], accusative, plural, feminine
  • “dawn.”
  • apa
  • [adverb]
  • “away.”
  • vran ← vṛ
  • [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
  • “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”
सायण-भाष्यम्

हे अग्ने अध अपि च परासः श्रेष्ठाः प्रत्नासः पुराणाः ऋतं सत्यभूतं यज्ञं यथा यथावत् आशुषाणाः अश्नुवानाः नः अस्माकं पितरः अङ्गिरसः शुचि दीप्तं स्थानम् अयन् अगच्छन् । तथा दीधितिं तेजश्चागच्छन् । किंच उक्थशासः उक्थानां शस्त्राणां शंसितारः क्षाम क्षयकारणं तमः पापं वा भिन्दन्तः विनाशयन्तोऽङ्गिरसः अरुणी: अरुणवर्णाः पणिभिरपहृता गा उषसो वा अप व्रन् अपावृण्वन् । प्रकाशितवन्त इत्यर्थः ॥ अयन् । ‘ इण् गतौ ’ । लङि ‘ इणो यण् ’ इति यण् । व्यत्ययेन अडागमः । दीधितिम् । ‘दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः’ इत्यस्मात् क्तिनि ह्रस्वश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तः । उक्थशासः । उक्थशब्द उपपदे: शंसु स्तुतौ ’ इत्यस्मात् ‘ मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाशो ण्विन् ’ (पा. सू. ३. २. ७१) इति ण्विन् नकारलोपश्च निपातनादेव । पदकाले ह्रस्वश्छान्दसः । अरुणीः । गौरादिङीषन्तः । एकादेशस्वरः । व्रन् । वृणोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस इत्यादिना च्लेर्लुक् । निघातः ॥

भट्टभास्कर-टीका

11अधेति ॥ अध अत एव कर्मसामर्थ्यात् अस्माकं परासः पूर्वे पितरः प्रत्नासः ततोपि पूर्वे पितरः हे अग्ने ऋतं सत्यं यज्ञं वा आशुषाणा अश्नुवानाः । अश्नोतेः छान्दसे लिटि रूपम्, तत्र क्वसुकानचोश्छान्दसस्समावेशः । अयस्मयादित्वेन भत्वाद्द्वयोस्संप्रसारणम् । यद्वा - द्विविकरणत्वं लिटि व्यत्ययेन भवति, उप्रत्ययः ।
ते च शुचि शुद्धं स्थानम् । इत् इत्यवधारणे । शुच्येव स्थानं यथा आयन् आगच्छन् दीधितिं स्थानं तद्योगात्ताच्छब्द्यम् । उक्थशासः उक्थैः स्तोत्रैः । यत्प्रत्ययः ॥

Wilson

English translation:

“Thus, Agni, our excellent and ancient forefathers, celebrators of holy sacrifice, proceeded to (the region of) pure light, and, reciting prayers and dispersing gloom, they made manifest the purple (kine).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 19.69; proceeded to the region of pure light: śucid ayan dīdhitim dīptam sthānam tejas cāgacchan: ravi-maṇḍalam, the orb of the sun; the last phrases: may we, dividing the rays of the sun and piercing the earth (with sacrificial posts), also proceed by the path of the gods; or to heaven;

Apavran = apāvṛṇumaḥ, with the sense of the potential

Jamison Brereton

Then like our further forefathers of old, panting over the truth, o Agni, those reciting solemn speech (now) will come to the blazing (udder of sacrifice [=Vala]), to visionary power. Splitting (heaven and) earth, they (will) unclose the ruddy (cows [=dawns]).

Jamison Brereton Notes

On ṛtám āśuṣānā́ḥ see comm. ad IV.1.13.

This vs. has double temporal reference, to the Aṅgirases of long ago using sacred speech to split the Vala cave and release the cows and to the current priests, who imitate the speech of the Aṅgirases in order to release the dawns from darkness.

The failure to realize the double reference to both the opening of Vala and the beginning of the current dawn sacrifice has caused interpretational difficulties. To begin with, śúci in c has been puzzled over. Oldenberg (SBE) attempted to make it a fem. adj. modifying dī́dhitim, but in the Noten opts rather for an adverbial neut.

Most other tr. interpr. it as an abstract ‘Klarheit’ vel sim. (Geldner, Renou, Scarlatta [530], sim.

Schmidt [Bṛhaspati und Indra 43-44]), while Witzel Gotō take it as the modifier of ṛtám in the preceding pāda. I do not know of other exx. of śúci- in abstract value; I interpr. it rather in conjunction with the phrase śúcy ū́dhaḥ … gávām “the gleaming/blazing udder of cows” in the preceding hymn (IV.1.19). As noted in the comm. there, I take this as a ref. to the Vala cave. But this “blazing (udder)” can also refer to the current sacrifice, with the newly kindled fire at its focus. The priests approach this with their sacred speech to set the ritual in motion and achieve dī́dhitim ‘visionary power’.

I think pāda c is appropriate for both the ancient Aṅgirases and the presentday ritualists, and so I would modify the published translation somewhat. The verb ayan is a subjunctive to the root present of √i and therefore primarily applicable to the ritualists and the actions they will now perform. But I also think that it’s possible to interpr. it as a backformed injunctive to the same root present. Since augmented imperfects to stems beginning with a vowel always have lengthened augment (here, well-attested 3rd pl. āyan ‘they went’), it would be possible to form an injunctive by “subtracting” the augment a-, producing ayan, rather than the more proper yan (found only in III.4.5). By such an interpr. the Aṅgirases could also be subjects of the verb: they came (inj.) to the gleaming/blazingVala cave (represented by śúci), and the priests will come (subj.) to the gleaming/blazing place of sacrifice.

The Pp. reads kṣā́mā in d as kṣā́ma, and most interpr. (save for Witzel Gotō) follow the Pp. and take this form as a singular, tr. “splitting the earth” – as a reference only to the Vala myth (even though it is not the earth that gets split in that myth). But I think we should take the Saṃhitā form seriously, as the elliptical dual it appears to be, extracted from the dual dvandva dyā́vā-kṣā́mā. The phrase “splitting (heaven and) earth” would refer to the visual experience of dawn, when the appearance of the dawn light at the horizon seems to split sky from earth, allowing the light to flood in through the resulting slit.

Griffith

As in the days of old our ancient Fathers, speeding the work of holy worship, Agni,
Sought pure light and devotion, singing praises; they cleft the ground and made red Dawns apparent.

Oldenberg

And as our first, ancient fathers, O Agni, were aspiring after Rita 1—they attained to pure devotion 2, chanting their litanies. Cleaving the earth they disclosed the red (cows).

Geldner

Und wie unsere fernsten Ahnen, die sich vor alters für das Rechte ereiferten, o Agni, so mögen jetzt die in Liedern Redenden zur Klarheit, zur Erkenntnis kommen. Den Boden spaltend sollen sie die rötlichen Usas aufdecken.

Grassmann

Als unsre Väter, sie die frühern, alten, anfachten einst das heil’ge Feur, o Agni, Da gingen strahlend zum Gebet die Sänger, den Boden spaltend fanden sie die Kühe.

Elizarenkova

И вот, подобно нашим отдаленным отцам,
Древним, о Агни, радевшим о законе,
Сказители гимнов уйдут в чистую (область), в мир видения.
Раскалывая землю, они откроют алых (коров).

अधिमन्त्रम् (VC)
  • अग्निः
  • वामदेवो गौतमः
  • त्रिष्टुप्
  • धैवतः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान राजन् ! (यथा) जिस प्रकार से (नः) हम लोगों के (परासः) होनेवाले (प्रत्नासः) हुए (पितरः) उत्पन्न करनेवाले पितृ लोग (शुचि) पवित्र, शुद्धि करनेवाले (ऋतम्) सत्य न्याययुक्त व्यवहार को (आशुषाणाः) सब प्रकार बाँटते और (उक्थशासः) प्रशंसित शासनोंवाले (क्षाम) पृथिवी को (भिन्दन्तः) विदारते हुए (दीधितिम्) नीति के प्रकाश को (अयन्) प्राप्त होते हैं (अध) इसके अनन्तर (अरुणीः) प्राप्त प्रजाओं को (अप) (व्रन्) स्वीकार करें, वैसे (इत्) ही आप हम लोगों में वर्त्ताव करो ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा और राजपुरुष प्रजाओं में पिता के सदृश वर्त्ताव करके सत्य, न्याय का प्रकाश कर और अविद्या को दूर करके प्रजाओं को शिक्षा देते हैं, वे पवित्र गिने जाते हैं ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे अग्ने ! यथा नः परासः प्रत्नासः पितरः शुच्यृतमाशुषाणा उक्थशासः क्षाम भिन्दन्तो दीधितिमयन्। अधाऽरुणीरपव्रँस्तथेदेव त्वमस्मासु वर्त्तस्व ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यथा) येन प्रकारेण (नः) अस्माकम् (पितरः) जनकाः (परासः) भविष्यन्तः (प्रत्नासः) भूताः (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान राजन् (ऋतम्) सत्यं न्याय्यम् (आशुषाणाः) समन्ताद्विभजन्तः (शुचि) पवित्रं शुद्धिकरम् (इत्) एव (अयन्) प्राप्नुवन्ति (दीधितिम्) नीतिप्रकाशम् (उक्थशासः) प्रशंसितशासनाः (क्षाम) पृथिवीम्। क्षामेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (भिन्दन्तः) विदृणन्तः (अरुणीः) प्राप्ताः प्रजाः (अप) (व्रन्) वृणुयुः ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा राजपुरुषाश्च प्रजासु पितृवद्वर्त्तित्वा सत्यं न्यायं प्रकाश्याऽविद्यां निवार्य्य प्रजाः शिक्षन्ते ते पवित्रा गण्यन्ते ॥१६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे व राजपुरुष प्रजेशी पित्याप्रमाणे वर्तन करून सत्य न्यायाचा प्रकाश करतात, अविद्या दूर करून प्रजेला शिक्षण देतात, ते पवित्र समजले जातात. ॥ १६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद॑ग्ने कव्यवाहन पि॒तॄन्यक्ष्यृ॑ता॒वृधः॑ ।
प्र च॑ ह॒व्यानि॑ वक्ष्यसि दे॒वेभ्य॑श्च पि॒तृभ्य॒ आ ।

मूलम्

यद॑ग्ने कव्यवाहन पि॒तॄन्यक्ष्यृ॑ता॒वृधः॑ । प्र च॑ ह॒व्यानि॑ वक्ष्यसि दे॒वेभ्य॑श्च पि॒तृभ्य॒ आ ।

पद-पाठः

यत् । अ॒ग्ने॒ ।। क॒व्य॒वा॒ह॒नेति॑ कव्य-वा॒ह॒न॒ । पि॒तृन् । यक्षि॑ । ऋ॒ता॒वृध॒ इत्यृ॑त-वृधः॑ ॥ प्रेति॑ । च॒ । ह॒व्यानि॑ । व॒क्ष्य॒सि॒ । दे॒वेभ्यः॑ । च॒ । पि॒तृभ्य॒ इति॑ पि॒तृ-भ्यः॒ । आ ॥ 2N ।

भट्टभास्कर-टीका

12यदिति अनुष्टुप् ॥ हे अग्ने कव्यवाहन हविषो वाहक यत् यस्मात् पितॄन् ऋतावृधः ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितॄन् यक्षि यजसि । बहुलं छन्दसि इति शपो लुक् ।
तस्मात्त्वमेव हव्यानि प्रवक्ष्यसि प्रवहसि देवेभ्यश्च पितृभ्यश्च । आकारस्समुच्चये । तस्मादेवं महानुभावं त्वामेव वयं यजाम इति ॥

प्रदीपसिंहः

इयं ऋक् शाकलसंहितायां पठ्यते ।

########## …{Loading}…

तुव᳓म् अग्न ईळितो᳓ जातवेदो
अ᳓वाड् ढव्या᳓नि सुरभी᳓णि कृत्वी᳓
प्रा᳓दाः पितृ᳓भ्यः स्वध᳓या ते᳓ अक्षन्न्
अद्धि᳓ त्वं᳓ देव प्र᳓यता हवीं᳓षि

########## …{Loading}…

त्वम॑ग्न ईळि॒तो जा॑तवे॒दोऽवा॑ड्ढ॒व्यानि॑ सुर॒भीणि॑ कृ॒त्वी ।
प्रादाः॑ पि॒तृभ्यः॑ स्व॒धया॒ ते अ॑क्षन्न॒द्धि त्वं दे॑व॒ प्रय॑ता ह॒वींषि॑ ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पितरः
  • ऋषिः - शङ्खो यामायनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

तुव᳓म् अग्न ईळितो᳓ जातवेदो
अ᳓वाड् ढव्या᳓नि सुरभी᳓णि कृत्वी᳓
प्रा᳓दाः पितृ᳓भ्यः स्वध᳓या ते᳓ अक्षन्न्
अद्धि᳓ त्वं᳓ देव प्र᳓यता हवीं᳓षि

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īḷitáḥ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ávāṭ ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tvī́ ← √kr̥- (root)

surabhī́ṇi ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

akṣan ← √ghas- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pitŕ̥bhyaḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

addhí ← √ad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

práyatā ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

पद-पाठः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । ई॒ळि॒तः । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । अवा॑ट् । ह॒व्यानि॑ । सु॒र॒भीणि॑ । कृ॒त्वी ।
प्र । अ॒दाः॒ । पि॒तृऽभ्यः॑ । स्व॒धया॑ । ते । अ॒क्ष॒न् । अ॒द्धि । त्वम् । दे॒व॒ । प्रऽय॑ता । ह॒वींषि॑ ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । ई॒डि॒तः । जा॒त॒वे॒द॒ इति॑ जात-वे॒दः॒ । अवा॑ट् । ह॒व्यानि॑ । सु॒र॒भीणि॑ । कृ॒त्वा ॥ प्रेति॑ । अ॒दाः॒ । पि॒तृभ्य॒ इति॑ पि॒तृ-भ्यः॒ । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । ते । अ॒क्ष॒न् । अ॒द्धि । त्वम् । दे॒व॒ । प्रय॒तेति॒ प्र-य॒ता॒ । ह॒वीँषि॑ ॥

Hellwig Grammar
  • tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • agna ← agne ← agni
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
  • īḍito ← īḍitaḥ ← īḍ
  • [verb noun], nominative, singular
  • “praise; invite; raise.”
  • jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Agni; fire.”
  • ‘vāḍḍhavyāni ← avāṭ ← vah
  • [verb], singular, Root aorist (Ind.)
  • “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”
  • ‘vāḍḍhavyāni ← havyāni ← havya
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “Havya; offering; havya [word].”
  • surabhīṇi ← surabhi
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “fragrant; perfumed; surabhi [word].”
  • kṛtvī ← kṛ
  • [verb noun]
  • “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
  • prādāḥ ← pradā ← √dā
  • [verb], singular, Root aorist (Ind.)
  • “give; perform; add; administer; put; fuel; sacrifice; offer; hand over; use.”
  • pitṛbhyaḥ ← pitṛ
  • [noun], dative, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • svadhayā ← svadhā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”
  • te ← tad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • akṣann ← akṣan ← ghas
  • [verb], plural, Root aorist (Ind.)
  • “eat.”
  • addhi ← ad
  • [verb], singular, Present imperative
  • “eat; devour.”
  • tvaṃ ← tvam ← tvad
  • [noun], nominative, singular
  • “you.”
  • deva
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • prayatā ← prayam ← √yam
  • [verb noun], accusative, plural
  • “give; emit; send; transmit.”
  • havīṃṣi ← havis
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “Havya; offering; ghee; havis [word].”
सायण-भाष्यम्

हे जातवेदः । जातं सर्वं जगद्वेत्तीति जातवेदाः । तथाविध हे अग्ने ईळितः अस्माभिः स्तुतः त्वं हव्यानि अस्मदीयानि हवींषि सुरभीणि सुगन्धीनि कृत्वी कृत्वा अवाट् वहनं कृतवानसि । कृत्वा च पितृभ्यः प्रादाः। ते च पितरः स्वधया स्वधाकारेण दत्तं हविः अक्षन् अदन्तु । हे देव त्वम् अपि प्रयता प्रयत्नसंपादितानि हवींषि अद्धि भक्षय ॥

भट्टभास्कर-टीका

13त्वमिति ॥ हे अग्ने जातवेदः जातानां वेदितः प्रजावेदितः त्वं ईडितः स्तुतः अवाट् हव्यानि । वहेश्छान्दसो लुङ् । ततश्च तानि सुरभीणि कृत्वा पितृभ्यः प्रादाः प्रदेहि स्वधया अन्नेन सहैव । ततस्ते पितरः तानि प्रयतानि शुद्धानि हवींषि अक्षन् अदन्तु । अदेश्छान्दसो ‘लुङ्सनोर्घसॢ’ इति घस्लादेशः, ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक्, ‘घसिभसोर्हलि च’ इत्युपधालोपः । देव त्वमपि तानि हवींषि अद्धि भक्षय सततमस्मानुपकारिणः कुर्विति भावः ॥

Wilson

English translation:

“Agni Jātavedas, who are glorified (by us), having made our oblations fragrant, you have borne themoff, and have presented them to the Pitṛs; may they partake of them with the Svadhā; and do you also, divineAgni, feed upon the offered oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 19.66: jātavedas = kavyavāhana; with the svadhā:svadhākāreṇa, i.e., with the exclamation, svadhā! or, it may mean, along with the svadhā or pitṛ-oblationitself

Jamison Brereton

You, Agni Jātavedas, reverently invoked, have conveyed the oblations, having made them very fragrant.
You have presented them to the forefathers; they have eaten them at
(the cry of) “svadhā.” (Now) you, o god—eat the oblations set forth.

Griffith

Thou, Agni Jatavedas, when entreated, didst bear the offerings which thou madest fragrant,
And give them to the Fathers who did cat them with Svadha. Eat, thou God, the gifts we bring thee.

Geldner

Du, Agni Jatavedas, hast dazu berufen die Opferspende duftig gemacht und sie befördert. Du hast sie den Vätern übergeben, die haben sie nach eigenem Ermessen gegessen; iß auch du, Gott, die dargereichten Spenden!

Grassmann

Du Wesenkenner, Agni, bist gepriesen, du fuhrst die Opfer jetzt, sie duftig schmückend, Gabst sie den Vätern, die mit Lust sie assen; iss du, o Gott, die dargereichten Speisen.

Elizarenkova

О Агни-Джатаведас, когда тебя призвали,
Ты увез жертвы, сделав (их) душистыми.
Ты предал (их) отцам. Они вкусили (их) по своему обычаю.
Ешь (и) ты, о бог, предложенные жертвенные возлияния!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पितरः
  • शङ्खो यामायनः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने त्वम्-ईडितः-हव्यानि सुरभीणि कृत्वी-अवाट्) सब उत्पन्न पदार्थों में विद्यमान अग्ने ! तू यज्ञ में प्रेरित प्रज्वलित होकर हव्य वस्तुओंकोसुगन्धवाली बना कर वहन करती है (देव प्रयता हवींषि-त्वम्-अधि पितृभ्यः प्रादाः स्वधया ते-अक्षन्) हे अग्निदेव ! दी हुई उन हव्य वस्तुओं को खा, अर्थात् सूक्ष्म बना और पुनः सूर्यरश्मियों के सुपुर्द कर, वे भी अपनी धारणशक्ति से सूक्ष्म करके सर्वत्र फैला दें ॥१२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अग्नि में हव्य वस्तु अति सुगन्ध को प्राप्त होती है और पुनः अग्नि में सूक्ष्म होकर किरणों के आधार पर और भी सूक्ष्म बन कर फैल जाती है ॥१२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने त्वम्-ईडितः हव्यानि सुरभीणि कृत्वी-अवाट् ) हे जातेषु विद्यमानाग्ने ! यज्ञाग्ने ! त्वं यज्ञे-अध्येषितः प्रेरितः सन् हव्यानि वस्तूनि सुगन्धीनि कृत्वी-कृत्वाऽवाड्-ऊढवान् ( देव प्रयता हवींषि त्वम्-अद्धि पितृभ्यः प्रादाः स्वधया ते अक्षन्) हे अग्निदेव ! दत्तानि हव्यानि वस्तूनि त्वमद्धि-भक्षय सूक्ष्मी-कुरु, सूर्यरश्मिभ्यः प्रादाः-देहि ते च रश्मयः स्वधया स्वधारणशक्त्याऽक्षन् भक्षयन्तु सूक्ष्मीकृत्य प्रसारयन्त्विति यावत् ॥१२॥

########## …{Loading}…

मा᳓तली कव्यइ᳓र् यमो᳓ अ᳓ङ्गिरोभिर्
बृ᳓हस्प᳓तिर् ऋ᳓क्वभिर् वावृधानः᳓
यां᳓श् च देवा᳓ वावृधु᳓र् ये᳓ च देवा᳓न्
स्वा᳓हा अन्ये᳓ स्वध᳓यान्ये᳓ मदन्ति

########## …{Loading}…

मात॑ली क॒व्यैर्य॒मो अङ्गि॑रोभि॒र्बृह॒स्पति॒रृक्व॑भिर्वावृधा॒नः ।
याँश्च॑ दे॒वा वा॑वृ॒धुर्ये च॑ दे॒वान्त्स्वाहा॒न्ये स्व॒धया॒न्ये म॑दन्ति ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - यमः
  • ऋषिः - यमः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

मा᳓तली कव्यइ᳓र् यमो᳓ अ᳓ङ्गिरोभिर्
बृ᳓हस्प᳓तिर् ऋ᳓क्वभिर् वावृधानः᳓
यां᳓श् च देवा᳓ वावृधु᳓र् ये᳓ च देवा᳓न्
स्वा᳓हा अन्ये᳓ स्वध᳓यान्ये᳓ मदन्ति

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kavyaíḥ ← kavyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mā́talī ← mā́talī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥kvabhiḥ ← ŕ̥kvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhúḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{number:PL}

madanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

पद-पाठः

मात॑ली । क॒व्यैः । य॒मः । अङ्गि॑रःऽभिः । बृह॒स्पतिः॑ । ऋक्व॑ऽभिः । व॒वृ॒धा॒नः ।
यान् । च॒ । दे॒वाः । व॒वृ॒धुः । ये । च॒ । दे॒वान् । स्वाहा॑ । अ॒न्ये । स्व॒धया॑ । अ॒न्ये । म॒द॒न्ति॒ ॥

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

मात॑ली । क॒व्यैः । य॒मः । अङ्गि॑रोभि॒रित्यङ्गि॑रः-भिः॒ । बृह॒स्पतिः॑ । ऋक्व॑भि॒रित्यृक्व॑-भिः॒ । वा॒वृ॒धा॒नः ॥ यान् । च॒ । दे॒वाः । वा॒वृ॒धुः । ये । च॒ । दे॒वान् । स्वाहा॑ । अ॒न्ये । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । अ॒न्ये । म॒द॒न्ति॒ ॥

Hellwig Grammar
  • mātalī ← mātali
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Mātali.”
  • kavyair ← kavyaiḥ ← kavya
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “Kavya.”
  • yamo ← yamaḥ ← yama
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”
  • aṅgirobhir ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”
  • bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”
  • ṛkvabhir ← ṛkvabhiḥ ← ṛkvan
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “singing.”
  • vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
  • [verb noun], nominative, singular
  • “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”
  • yāṃś ← yān ← yad
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • ca
  • [adverb]
  • “and; besides; then; now; even.”
  • devā ← devāḥ ← deva
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • vāvṛdhur ← vāvṛdhuḥ ← vṛdh
  • [verb], plural, Perfect indicative
  • “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”
  • ye ← yad
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • ca
  • [adverb]
  • “and; besides; then; now; even.”
  • devān ← deva
  • [noun], accusative, plural, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • svāhānye ← svāhā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “Svāhā; svāhā [word].”
  • svāhānye ← anye ← anya
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”
  • svadhayānye ← svadhayā ← svadhā
  • [noun], instrumental, singular, feminine
  • “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”
  • svadhayānye ← anye ← anya
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”
  • madanti ← mad
  • [verb], plural, Present indikative
  • “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
सायण-भाष्यम्

मातली । मातलिरिन्द्रस्य सारथिः । तद्वानिन्द्रो मातली । स च कव्यैः कव्यभाग्भिः पितृभिः सह ववृधानः वर्धमानो भवति । यमः च अङ्गिरोभिः पितृविशेषैः सह वर्धमानो भवति । - - - । तत्र देवाः इन्द्रादयः यांश्च कव्यभागादीन् पितॄन् ववृधुः वर्धयन्ति ये च कव्यभागादयः पितरः देवान् इन्द्रादीन् वर्धयन्ति तेषां मध्ये अन्ये इन्द्रादयः स्वाहा मदन्ति स्वाहाकारेण हृष्यन्ति । अन्ये पितरः स्वधया स्वधाकारेण हृष्यन्ति ॥

भट्टभास्कर-टीका

14वावृधान इति ॥ प्रत्येकं कव्यादिभिस्संपद्यते । मातलिना तद्वानिन्द्रो मातलिः । छान्दस इनिर्व्रीह्यादिवद्द्रष्टव्यः । स कव्यैः कव्यवाहिभिः पितृभिः सह वावृधानः वर्धमानः । शपः श्लुः, ताच्छीलिकश्चानश् ।यमः पितृराजः सोऽङ्गिरोभिः पितृविशेषैः सह वावृधानः । बृहस्पतिः ऋक्वभिः मन्त्रवद्भिः स्तुतिमद्भिर्वा पितृविशेषैः सह वावृधानः । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप्प्रत्ययः, अयस्मयादित्वेन पदत्वात्कुत्वं, भत्वाज्जश्त्वाभावः ।
यांश्च पितॄन् देवाः वावृधुः वर्धयन्ति । व्यतयेन परस्मैपदम्, तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घत्वम् । ये च पितरो देवान् वावृधुरिति । ये च तत्रान्ये एके देवाः पितॄणां वर्धयितारः स्वाहाकारेण मदन्ति मोदन्ताम् । अथान्ये एके पितरः स्वधया स्वधाकारेण मदन्तीत्येव । माद्यतेर्व्यत्ययेन शः ॥

Wilson

English translation:

“Mātalin prospers with the Kavyas; Yama with the Aṅgirasas; Bṛhaspati with the Ṛkvans; they whomthe gods augment, and they who augment the gods, these rejoice in Svāhā, those in the Svadhā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

MātaliṅMātalī is the name of the charioteer of Indra; so Mātalin (having Mātalī) is a name of Indra

Jamison Brereton

Mātalī having been strengthened along with the poets, Yama with the Aṅgirases, Br̥haspati with the versifiers,
both those whom the gods strengthen and who strengthen the gods— the ones [=gods] become exhilarated on (the cry) “svāhā,” the others [=forefathers] on “svadhā.”

Griffith

Mitali prospers there with Kavyas, Yama with Angiras’ sons, Brhaspati with Rkvans:
Exalters of the Gods, by Gods exalted, some joy in praise and some in our oblation.

Geldner

Matali mit den Kavya´s, Yama mit den Angiras, Brihaspati von den Sängern erhöht, welchen die Götter zur Erhöhung verholfen haben und welche den Göttern: die einen ergötzen sich unter Svaharuf, die anderen an der Götterspeise.

Grassmann

Dort freut sich Matali mit Kavja’s, Jama mit Angiras, Brihaspati mit Rikvan’s, Gelabt von Göttern sie, von diesen jene, durch Heilsruf jene, und durch Trank die andern.

Elizarenkova

Матали с Кавьями, Яма с Ангирасами,
Брихаспати, возвеличенный песнопевцами,
Кого возвеличили боги, и кто – богов:
Одни радуются (возгласу) Свага!, другие – Свадха!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यमः
  • यमः
  • निचृत्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातली कव्यैः यमः अङ्गिरोभिः बृहस्पतिः ऋक्वभिः ववृधानः) मातली-पृथिवीस्थानी अग्नि, वह दो प्रकार का है−एक प्राणी के अन्तर्गत जीवनाग्नि कव्य अन्नादि भोजनों से तथा भौतिक अग्नि कव्य पृथिवी से उत्पन्न पार्थिव अन्न-घृत-तैल-काष्ठ आदि ईन्धन द्रव्यों से बढ़ाता है, यम मध्यस्थानी देव प्राणी के अन्तवर्ती जीवनकाल। दूसरा, भौतिक लोकों का अन्तकारी विश्वकाल; अङ्गिरों, प्राणों, प्राणक्रियाओं तथा प्राणनामक कालविभागों, सूर्यरश्मियों से निष्पन्नकाल गतियों से बढ़ता है, बृहस्पति ऊर्ध्वस्थानी देव। प्राणी के अन्तर्वर्ती जीवन-प्राण और दूसरा भौतिक वर्षा का नियामक देव, जो कि मेघमण्डल में वर्तमान जलवृष्टि से प्रजा को जीवन प्रदान करता है। वह ऋक्वों-विविधगुणवाली कृत्रिम और स्वाभाविक वाणियों स्तनयित्नुरूप गर्जन शब्दों से वृद्धि को प्राप्त होता है। ऐसा होने पर (देवाः यान्-च ववृधुः) पूर्वोक्त वृद्धि को प्राप्त हुए अग्नि देवों ने जिन लोगों को बढ़ाया तथा (ये च देवान्) और जिन लोगों ने पूर्वोक्त अग्नि आदि देवों को बढ़ाया, वे (अन्ये स्वधया मदन्ति) कुछ एक जन तो अन्नादि भोजनों से उन शरीर के अन्तर्वर्ती अग्नि आदि देवों को तृप्त करते हैं (अन्ये स्वाहा मदन्ति) कतिपय जन आहुति प्रदान करके भौतिक अग्नि आदि देवों का सेवन करते हैं ॥३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिए कि अपने व्यक्तिगत जीवन की उन्नति के लिए निज जीवनाग्नि, जीवनकाल और जीवनप्राण को उत्तममोत्तम भोजनों के सेवन से उपयुक्त बनावें तथा समाज वा सर्वप्राणियों के हितार्थ अग्निहोत्र से भौतिक अग्नि, सामष्टिक काल और मेघमण्डल को उपयुक्त करते रहें ॥३॥ ‘मातलिरिन्द्रस्य सारथिस्तद्वानिन्द्रो मातली’ (सायण) यहाँ ‘मातलि इन्द्र का सारथि और उस सारथि से युक्त मातली इन्द्र है’ यह तथा मातली का इन्द्र अर्थ करना सर्वथा अनुपपन्न है, क्योंकि प्रथम तो मातली इन्द्र का सारथि हो, इसके लिए निरुक्तादि वैदिक साहित्य में स्थान नहीं, दूसरे इकारान्त शब्द से मत्वर्थीय इन् प्रत्यय हो ही नहीं सकता, उसका विधान अकारान्त से है। इसलिये मातली का इन्द्र अर्थ करना अनुचित है ॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातली कव्यै-यमः-अङ्गिरोभिः-बृहस्पतिः-ऋक्वभिः-ववृधानः) मातली कव्यैर्ववृधानो यमोऽङ्गिरोभिर्ववृधानो बृहस्पतिर्ऋक्वभिर्ववृधानो भवति। मातली-भूतली-पृथिवीतली पृथिवीस्थानी पृथिवीस्थानोऽग्निर्देवः, “मा-पृथिवी” “अयं वै पृथिवीलोको माऽयं हि लोको मित इव [श०८।३।३।५] तस्यास्तलमस्यातीति मत्वर्थे इनौ मातली पृथिवीस्थानोऽग्निः, स च द्विविधः प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनाग्निरपरो भौतिकाग्निः, अस्ति चात्र मन्त्रे श्लेषालङ्कारः। तत्र प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनाग्निः कव्यैरन्नादिभोजनैर्भौतिकश्चाग्निः कुः पृथिवी तत्र भवैः कव्यैः पार्थिवैर्घृततैलान्नकाष्ठादीन्धनद्रव्यैर्वर्धमानो भवति-वर्धत इति सिद्धान्तः। कुः पृथिवीत्यत्र प्रमाणम् “रविवर्षार्द्धं देवाः पश्यन्त्युदितं रविं तथा प्रेताः। शशिमासार्द्धं पितरः शशिगाः कुदिनार्द्धमिह मनुजाः [आर्यभट्टीयज्यौतिषम्, गीतिका १७] “जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन्” [कठो०१।१।२८] “दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम्। तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः” ॥ [मनु०३।१३०] इत्यत्र कव्येनान्नादिभोजनं गृह्यते। यमो मध्यस्थानो देवः प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनकालोऽपरश्च भौतिको लोकानामन्तकृद् विश्वकालोऽङ्गिरोभिः-अङ्गानां रसैः प्राणैः प्राणसञ्चरणैस्तत्तुल्यकालावयवैः सूर्यरश्मिभिस्तन्निष्पन्नकालगतिभिर्वा वर्धते, “अङ्गिरसोऽङ्गानां हि रसः प्राणो वाऽङ्गानां रसः” [बृहदारण्य०१।३९।३] “प्राणो वाऽङ्गिराः” [श०६।१।२।२८] प्राणः कालावयवः “प्राणादिः कथितो मूर्त्तः (कलनात्मकः कालः)” [सूर्यसिद्धान्ते १।११] बृहस्पतिरूर्ध्वस्थानः प्राण्यन्तवर्ती जीवनप्राणः, न तु श्वासप्रश्वासात्मकः, अपि तु जीवयति यः प्राणिनं स जीवनशक्तिरूपः प्राणः जीवनप्राणः, यथा बृहदारण्यके “एष उ एव प्राणो बृहस्पतिर्वाग् वै बृहती तस्या एष पतिस्तस्मादु बृहस्पतिः” [१।२।२०] द्वितीयश्च भौतिको वर्षाधिपतिर्देवः, यथा निरुक्ते “बृहस्पतिर्बृहतः पाता वा पालयिता वा” [निरु० १०।१२] “द्यौर्वै बृहत्” [श०९।१।२।३७] “असौ द्युलोको बृहत्” [ऐत०८।२] द्यौश्च मेघमण्डलम् “असौ वै द्युलोकः समुद्रो नभस्वान्” [श०९।४।२।५] “द्यौर्वाऽपां सदनं दिवि ह्यापः सन्नाः [श०७।५।२।५६] एवं मत्वा यास्केनर्गुदाहृता-तस्यैषा भवति-अश्नापिनद्धं मधु पर्यपश्यन्मत्स्यं न दीन उदनि क्षियन्तम्। निष्टज्जभार चमसं न वृक्षाद् बृहस्पतिर्विरवेणा विकृत्य” [०१०।६८।८] व्यापनवता मेघेन जलमपिनद्धमासीत्तद् विशेषशब्देन बृहस्पतिर्निहृतवान् पृथिव्यामिति निरुक्तार्थः। स एवं द्विविधः शरीरभुवनभेदाभ्यां जीवनः प्राणो वर्षाधिपतिश्च बृहस्पतिर्देव ऋक्वभिर्विविधगुणवतीभिः कृत्रिमस्वाभाविकवाग्भिः विरवैः स्तनयित्नुभिर्गर्जनशब्दैर्वर्धते वृद्धिं महत्त्वमाप्नोति। वाग्विरवयोः सम्बन्धश्च बृहस्पतिना सह समीपं दर्शित इव।ऋक्वभिरित्यत्र शब्दश्च सामान्यो धात्वर्थः, यथा निरुक्ते-“मित्रो जनान्यातयति प्रब्रुवाणः-शब्दं कुर्वन्” [निरु०१०।२२] एवं सति (देवाः-यान्-च ववृधुः) पूर्वोक्ता मातल्यादिनामभिर्व्यवहृता अग्न्यादयो देवा वर्धमानाः सन्तो यांश्च जनान् ववृधुर्वर्धितवन्तस्तथा (ये च देवान्) ये जनाश्च देवान् पूर्वोक्ताग्न्यादीन् ववृधुर्वर्धितवन्तस्ते जनाः (अन्धे स्वधया-अन्ये स्वाहा मदन्ति) अन्ये केचित् स्वधयाऽन्नादिभोजनैर्मदन्ति तानग्न्यादीन् शरीरदेवान् तर्पयन्ति। ‘अत्र मदेस्तृप्त्यर्थः’ केचित् स्वाहाहुतिप्रदानेन मदन्ति तानग्न्यादीन् भौतिकदेवान् युञ्जतेऽनुतिष्ठन्ति, ‘मद तृप्तियोगे’ तृप्तिश्च योगश्च “सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद् भवति” [महाभाष्य १।२।६३] ॥३॥

########## …{Loading}…

इमं᳓ यम प्रस्तर᳓म् आ᳓ हि᳓ सी᳓द
अ᳓ङ्गिरोभिः पितृ᳓भिः संविदानः᳓
आ᳓ त्वा म᳓न्त्राः कविशस्ता᳓ वहन्तु
एना᳓ राजन् हवि᳓षा मादयस्व

########## …{Loading}…

इ॒मं य॑म प्रस्त॒रमा हि सीदाङ्गि॑रोभिः पि॒तृभिः॑ संविदा॒नः ।
आ त्वा॒ मन्त्राः॑ कविश॒स्ता व॑हन्त्वे॒ना रा॑जन्ह॒विषा॑ मादयस्व ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - यमः
  • ऋषिः - यमः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

इमं᳓ यम प्रस्तर᳓म् आ᳓ हि᳓ सी᳓द
अ᳓ङ्गिरोभिः पितृ᳓भिः संविदानः᳓
आ᳓ त्वा म᳓न्त्राः कविशस्ता᳓ वहन्तु
एना᳓ राजन् हवि᳓षा मादयस्व

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hí ← hí (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prastarám ← prastará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sī́da ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yama ← yamá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pitŕ̥bhiḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

saṁvidānáḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

kaviśastā́ḥ ← kaviśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mántrāḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mādayasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

इ॒मम् । य॒म॒ । प्र॒ऽस्त॒रम् । आ । हि । सीद॑ । अङ्गि॑रःऽभिः । पि॒तृऽभिः॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नः ।
आ । त्वा॒ । मन्त्राः॑ । क॒वि॒ऽश॒स्ताः । व॒ह॒न्तु॒ । ए॒ना । रा॒ज॒न् । ह॒विषा॑ । मा॒द॒य॒स्व॒ ॥

मूलम्

इ॒मय्ँय॑म प्रस्त॒रमा हि सीदाङ्गि॑रोभिᳶ पि॒तृभि॑स्सव्ँविदा॒नः ।
आ त्वा॒ मन्त्राः॑ कविश॒स्ता व॑हन्त्वे॒ना रा॑जन्ह॒विषा॑ मादयस्व ।

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

इ॒मम् । य॒म॒ । प्र॒स्त॒रमिति॑ प्र-स्त॒रम् । एति॑ । हि । सीद॑ । अङ्गि॑रोभि॒रित्यङ्गि॑रः-भिः॒ । पि॒तृभि॒रिति॑ पि॒तृ-भिः॒ । स॒व्ँवि॒दा॒न इति॑ सम्-वि॒दा॒नः ॥ एति॑ । त्वा॒ । मन्त्राः॑ । क॒वि॒श॒स्ता इति॑ कवि-श॒स्ताः । व॒ह॒न्तु॒ । ए॒ना । रा॒ज॒न् । ह॒विषा॑ । मा॒द॒य॒स्व॒ ॥ 2।

Hellwig Grammar
  • imaṃ ← imam ← idam
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • yama
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”
  • prastaram ← prastara
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “stone; seat.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • hi
  • [adverb]
  • “because; indeed; for; therefore; hi [word].”
  • sīdāṅgirobhiḥ ← sīda ← sad
  • [verb], singular, Present imperative
  • “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”
  • sīdāṅgirobhiḥ ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”
  • pitṛbhiḥ ← pitṛ
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • saṃvidānaḥ ← saṃvid ← √vid
  • [verb noun], nominative, singular
  • “agree; know; match; recognize.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • tvā ← tvad
  • [noun], accusative, singular
  • “you.”
  • mantrāḥ ← mantra
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”
  • kaviśastā ← kavi
  • [noun], masculine
  • “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”
  • kaviśastā ← śastāḥ ← śaṃs
  • [verb noun], nominative, plural
  • “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”
  • vahantv ← vahantu ← vah
  • [verb], plural, Present imperative
  • “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”
  • enā ← idam
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • rājan
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
  • haviṣā ← havis
  • [noun], instrumental, singular, neuter
  • “Havya; offering; ghee; havis [word].”
  • mādayasva ← māday ← √mad
  • [verb], singular, Present imperative
  • “delight; enjoy; intoxicate.”
सायण-भाष्यम्

हे यम अङ्गिरोभिः एतन्नामकैः पितृभिः संविदानः ऐकमत्यं गतस्त्वम् इमं प्रस्तरं विस्तीर्णं यज्ञविशेषम् आ सीद आगत्योपविश । हि यस्मादेवं तस्मात् कविशस्ताः विद्वद्भिर्ऋत्विग्भिः प्रयुक्ताः मन्त्राः त्वा त्वाम् आ वहन्तु । हे राजन् एना एतेन हविषा तुष्टः मादयस्व यजमानं हर्षय ॥

भट्टभास्कर-टीका

15इममिति ॥ हे पितृराज इमे प्रस्तरं प्रस्तीर्णमाश्रमं आसीद अङ्गिरोभिः पितृविशेषैः संविदानः ऐकमत्यं गच्छन् । तत आसीदन्तं त्वां कविशस्ताः कविभिर्मेधाविभिः आस्माकीनैः ऋत्विग्भिः शस्ताः मन्त्राः आ वहन्तु प्राप्नुवन्तु । ततः एना अनेन हविषा **राजन् **राजनशील मादयस्व । मद तृप्तियोगे, चौरादिकः ॥

Wilson

English translation:

“Yama, who are associated with the Aṅgirasa Pitṛs, sit down at this sacrifice; may the prayers recitedby the priests bring you here; be exhilarated, Sovereign, (Yam), by this oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At this sacrifice: prastara = acouch or bed (something strewed)

Jamison Brereton

This strewn grass here, Yama—just sit here on it, in concord with the Aṅgirases, our forefathers.
Let mantras pronounced by poets convey you hither. Become exhilarated on this oblation, o king.

Griffith

Come, seat thee on this bed of grass, O Yama, in company with Angirases and Fathers.
Let texts recited by the sages bring thee O King, let this oblation make thee joyful.

Macdonell

Upon this sacred grass sit down, O Yama, Uniting with the Aṅgiras, our fathers. Let spells recited by the sages bring thee; Do thou, O king, rejoice in this oblation.

Geldner

Setze dich, Yama, darum auf diesen Grasbüschel in Eintracht mit den Angiras´, den Vätern! Die von den Sehern vorgetragenen Dichterworte sollen dich herführen. Ergötze dich an diesem Opfer, o König!

Grassmann

So setz dich, Jama, hin auf diesen Grassitz, vereint den Angiras und unsern Vätern; Dich fahre her der Liederklang der Sänger, ergötz dich hier an unserm Trank, o König.

Elizarenkova

Поэтому, Яма, садись на эту солому
В единении с Ангирасами, отцами!
Да привезут тебе молитвы, произнесенные поэтами!
Этой жертве радуйся, о царь!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यमः
  • यमः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम-अङ्गिरोभिः पितृभिः संविदानः इमं प्रस्तरं हि-आसीद) हे जीवनकाल ! तू प्राणों के साथ अनुकूल होता हुआ मेरे इस शरीररूपी यज्ञ को जीवनवृद्धि के हेतु अवश्य भली प्रकार प्राप्त हो (कविशस्ताः मन्त्राः त्वा आवहन्तु) शरीर-विद्यावेत्ता विद्वानों के निर्दिष्ट मन्तव्य तुझ को मेरे शरीर में चिरकाल तक रखें, अत एव (राजन्-एना-हविषा मादयस्व) हे राजमान देव ! इस हविर्दान तथा खाने योग्य पदार्थ से मुझ को सन्तुष्ट, सजीवन कर ॥४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्राणशक्ति के अभ्यास और वैद्यक सिद्धान्तों के अनुसार खानपान हवनादि क्रियाओं से मनुष्य दीर्घजीवी और सुखी हो सकता है ॥४॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम-अङ्गिरोभिः-पितृभिः-संविदानः-इमं प्रस्तरं हि-आसीद) यम-हे जीवनकाल ! अङ्गानां रसैः प्राणैः सहानुकूलः संस्त्वमिमं प्रस्तरम्-शरीररूपं यज्ञं जीवनवृद्धिहेतोरवश्यमासीद्-समन्तात्प्राप्तो भव “यज्ञो वै प्रस्तरः” [श०१।३।४।१०] ‘पुरुषो वाव यज्ञः” [छन्दो०३।६।१] “पुरुषो वै यज्ञस्तस्य शिर एव हविर्धानं मुखमाहवनीयः” [गो०५।४] (कविशस्ताः-मन्त्राः-त्वा आवहन्तु) विद्वत्प्रोक्तानि शरीरविद्या-वित्प्रोक्तानि मन्तव्यानि त्वामावहन्तु-अत्र शरीरे समन्तात् प्रापयन्तु चिरं रक्षन्त्वित्यर्थः, अत एव (राजन्-एना हविषा-मादयस्व) राजन्-हे राजमान देव ! अनेन हविर्दानेनादानयोग्येन वस्तुना वा मां मादयस्व-युङ्क्ष्व-संतोषय सजीवनं कुर्वित्यर्थः ॥४॥

########## …{Loading}…

अ᳓ङ्गिरोभिर् आ᳓ गहि यज्ञि᳓येभिर्
य᳓म वैरूपइ᳓र् इह᳓ मादयस्व
वि᳓वस्वन्तं हुवे यः᳓ पिता᳓ ते
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ बर्हि᳓षि आ᳓ निष᳓द्य

########## …{Loading}…

अङ्गि॑रोभि॒रा ग॑हि य॒ज्ञिये॑भि॒र्यम॑ वैरू॒पैरि॒ह मा॑दयस्व ।
विव॑स्वन्तं हुवे॒ यः पि॒ता ते॒ऽस्मिन्य॒ज्ञे ब॒र्हिष्या नि॒षद्य॑ ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - यमः
  • ऋषिः - यमः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

अ᳓ङ्गिरोभिर् आ᳓ गहि यज्ञि᳓येभिर्
य᳓म वैरूपइ᳓र् इह᳓ मादयस्व
वि᳓वस्वन्तं हुवे यः᳓ पिता᳓ ते
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ बर्हि᳓षि आ᳓ निष᳓द्य

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yajñíyebhiḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

mādayasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vairūpaíḥ ← vairūpá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáma ← yamá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vívasvantam ← vívasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

अङ्गि॑रःऽभिः । आ । ग॒हि॒ । य॒ज्ञिये॑भिः । यम॑ । वै॒रू॒पैः । इ॒ह । मा॒द॒य॒स्व॒ ।
विव॑स्वन्तम् । हु॒वे॒ । यः । पि॒ता । ते॒ । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । ब॒र्हिषि॑ । आ । नि॒ऽसद्य॑ ॥

Hellwig Grammar
  • aṅgirobhir ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • gahi ← gam
  • [verb], singular, Aorist imperative
  • “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”
  • yajñiyebhir ← yajñiyebhiḥ ← yajñiya
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “sacrificial; divine; devoted.”
  • yama
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”
  • vairūpair ← vairūpaiḥ ← vairūpa
  • [noun], instrumental, plural, masculine
  • “Vairūpa.”
  • iha
  • [adverb]
  • “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
  • mādayasva ← māday ← √mad
  • [verb], singular, Present imperative
  • “delight; enjoy; intoxicate.”
  • vivasvantaṃ ← vivasvantam ← vivasvant
  • [noun], accusative, singular, masculine
  • “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”
  • huve ← hvā
  • [verb], singular, Present indikative
  • “raise; call on; call; summon.”
  • yaḥ ← yad
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • pitā ← pitṛ
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • te ← tvad
  • [noun], genitive, singular
  • “you.”
  • ‘smin ← asmin ← idam
  • [noun], locative, singular, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
  • yajñe ← yajña
  • [noun], locative, singular, masculine
  • “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
  • barhiṣy ← barhiṣi ← barhis
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “Barhis; barhis [word].”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • niṣadya ← niṣad ← √sad
  • [verb noun]
  • “sit down; sit; put.”
सायण-भाष्यम्

हे यम वैरूपैः विविधरूपयुक्तैर्वैरूपसामप्रियैर्वा यज्ञियेभिः यज्ञयोग्यैः अङ्गिरोभिः सह आ गहि आगच्छ । आगत्य च इह अस्मिन् यज्ञे मादयस्व यजमानं हर्षय । यः विवस्वान् ते तव पिता अस्ति अस्मिन् यज्ञे तं विवस्वन्तं हुवे आह्वयामि । स चास्तीर्णे बर्हिषि आ निषद्य उपविश्य यजमानं हर्षयतु ॥ ॥ १४ ॥

भट्टभास्कर-टीका

16अङ्गिरोभिरिति ॥ हे यम अङ्गिरोभिस्सह आगहि आगच्छ । पूर्ववत् शपो लुक् ।
यज्ञियेभिः यज्ञार्हैः वैरूपैः विविधकर्मरूपसंबन्धिभिः, वैरूपसामप्रियैर्वा । यद्वा - स्वार्थिकोऽण् । विरूपैः विविधरूपैस्सह इह कर्मणि मादयस्व । अथ यस्तव पिता तं विवस्वन्तं हुवे आह्वयामि । सोप्यस्मिन् यज्ञे आगत्य बर्हिषि निषद्य माद्यताम् ॥

Wilson

English translation:

“Come here, Yama, with the venerable multiform Aṅgirasas, and be exhilarated; I summon Vivasvat,who is your father, to this sacrifice; be seated on the sacred grass (delight the sacrificer).”

Jamison Brereton

With the Aṅgirases, deserving of the sacrifice, come hither; Yama, become exhilarated here along with the Vairūpas—
I call upon Vivasvant, who is your father—once having sat down at this sacrifice, on this ritual grass here.

Griffith

Come, Yama, with the Angirases the Holy, rejoice thee here with children of Virupa.
To sit on sacred grass at this our worship, I call Vivasvan, too, thy Father hither.

Macdonell

Come hither with the Aṅgiras, the holy: Here with Virūpa’s sons, O Yama revel, Vivasvant I invoke, who is thy father, When at this rite upon the straw he’s seated.

Geldner

Komm mit den opferwürdigen Angiras´! O Yama, ergötze dich hier mit den Vairupa´s - ich lade auch den Vivasvat, der dein Vater ist - nachdem du bei diesem Opfer auf dem Barhis Platz genommen hast.

Grassmann

Komm, Jama, mit den heil’gen Angirasen, berausch dich hier mit den Virupa-Söhnen; Ich rufe den Vivasvat, deinen Vater, bei diesem Opfer auf der Streu zu sitzen.

Elizarenkova

Приди с Ангирасами, достойными жертвы!
О, Яма, радуйся здесь с Варупами!
Я призываю Вивасвата, кто отец тебе,
Когда (ты) сел на солому при этом жертвоприношении.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • यमः
  • यमः
  • पादनिचृत्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञियेभिः-वैरूपैः-अङ्गिरोभिः-यम-आगहि इह मादयस्व) यज्ञ के योग्य नानाविध सायं-प्रातः, अमावस्या, पूर्णिमा, आदि सन्धियों के मुहूर्तरूप कालावयवों के साथ हे समय ! तू प्राप्त हो और इस यज्ञ में हमको अपने लाभ से तृप्त कर (यः ते पिता तं विवस्वन्तं बर्हिष्या निषद्य-अस्मिन् यज्ञे हुवे) और जो तेरा पिता सूर्यदेव है, उसका भी मैं आसनोपविष्ट इस यज्ञ में आहुतिप्रदान द्वारा प्रयोग करता हूँ ॥५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - भिन्न-भिन्नपर्व दिवसों में जबकि सूर्यरश्मियाँ भी यज्ञ में संयुक्त हों, ऐसे स्थान पर पार्वण यज्ञ समयानुकूल बनाने के लिए करने चाहिये ॥५॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञियेभिः-वैरूपैः-अङ्गिरोभिः-यम-आ गहि इह मादयस्व) यज्ञार्हैर्यज्ञयोग्यैर्विभिन्नरूपैरङ्गिरोभिः-सायम्प्रातरमावस्यापौर्णमास्यादि-सन्धि-समप्राणैः कालावयवैः सह हे समय ! त्वमागह्यागच्छ तथाऽऽगत्येहास्मिन् यज्ञेऽस्मान्मादयस्व तर्पय (यः-ते पिता तं विवस्वन्तं बर्हिष्या निषद्य-अस्मिन् यज्ञे हुवे) यश्च ते पिता विवस्वान् सूर्योऽस्ति तमहमासनमुपविश्योपविष्टः सन्नस्मिन् क्रियमाणे यज्ञे हुवे-आहुतिप्रदानेनाददे युनज्मि। ‘अत्र हु धातुरादानार्थः’ “हु दानादनयोरादाने च” [जुहोत्यादिः] ॥५॥

########## …{Loading}…

अ᳓ङ्गिरसो नः पित᳓रो न᳓वग्वा
अ᳓थर्वाणो भृ᳓गवः सोमिया᳓सः
ते᳓षां वयं᳓ सुमतउ᳓ यज्ञि᳓यानाम्
अ᳓पि भद्रे᳓ सौमनसे᳓ सियाम

########## …{Loading}…

अङ्गि॑रसो नः पि॒तरो॒ नव॑ग्वा॒ अथ॑र्वाणो॒ भृग॑वः सो॒म्यासः॑ ।
तेषां॑ व॒यं सु॑म॒तौ य॒ज्ञिया॑ना॒मपि॑ भ॒द्रे सौ॑मन॒से स्या॑म ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - लिङ्गोक्तदेवताः
  • ऋषिः - यमः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

अ᳓ङ्गिरसो नः पित᳓रो न᳓वग्वा
अ᳓थर्वाणो भृ᳓गवः सोमिया᳓सः
ते᳓षां वयं᳓ सुमतउ᳓ यज्ञि᳓यानाम्
अ᳓पि भद्रे᳓ सौमनसे᳓ सियाम

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular;; repeated line

Morph
áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návagvāḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átharvāṇaḥ ← átharvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ápi ← ápi (invariable)

bhadré ← bhadrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

saumanasé ← saumanasá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः-तैत्तिरीयः

अङ्गि॑रसः । नः॒ । पि॒तरः॑ । नव॑ऽग्वाः । अथ॑र्वाणः । भृग॑वः । सो॒म्यासः॑ ।
तेषा॑म् । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिया॑नाम् । अपि॑ । भ॒द्रे । सौ॒म॒न॒से । स्या॒म॒ ॥

Hellwig Grammar
  • aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”
  • naḥ ← mad
  • [noun], genitive, plural
  • “I; mine.”
  • pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
  • [noun], nominative, plural
  • “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”
  • navagvā ← navagvāḥ ← navagva
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Navagva.”
  • atharvāṇo ← atharvāṇaḥ ← atharvan
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Atharvan; Atharvavedin.”
  • bhṛgavaḥ ← bhṛgu
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”
  • somyāsaḥ ← somya
  • [noun], nominative, plural, masculine
  • “saumya.”
  • teṣāṃ ← teṣām ← tad
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • vayaṃ ← vayam ← mad
  • [noun], nominative, plural
  • “I; mine.”
  • sumatau ← sumati
  • [noun], locative, singular, feminine
  • “benevolence; favor; Sumati.”
  • yajñiyānām ← yajñiya
  • [noun], genitive, plural, neuter
  • “sacrificial; divine; devoted.”
  • api
  • [adverb]
  • “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”
  • bhadre ← bhadra
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”
  • saumanase ← saumanasa
  • [noun], locative, singular, neuter
  • “favor; satisfaction.”
  • syāma ← as
  • [verb], plural, Present optative
  • “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
सायण-भाष्यम्

अङ्गिरसः अङ्गिरोनामकाः अथर्वाणः अथर्वनामकाः भृगवः भृगुनामकाश्च नः अस्माकं पितरः नवग्वाः अभिनवगमनयुक्ताः । सदा नूतनवत्प्रीतिजनका इत्यर्थः। ते च सोम्यासः । सोममर्हन्तीति सोम्याः । यज्ञियानां यज्ञार्हाणां तेषां सुमतौ अनुग्रहयुक्तायां बुद्धौ वयं स्याम सर्वदा तिष्ठेम । अपि च सौमनसे भद्रे सौमनसस्य कारणे कल्याणे फले स्याम सर्वदा तिष्ठेम ॥

भट्टभास्कर-टीका

17अङ्गिर इति ॥ अङ्गिरसः पितृविशेषाः अस्माकं च पितरः नवग्वाः अभिनवागमनाः आगमने अभिनवा इव प्रियाः । क्विपि ‘ऊङ् च गमादीनाम्’ इत्यूकारः । आगमनमायातु उपसर्गयोस्स्वस्थानविनिमयः वा बहुव्रीहौ ।
नवग्वा अथर्वाणश्च भृगवश्च पितृविशेषाः प्रशस्ताः सोम्यासः सोमार्हाः येऽप्येवंविधा महानुभावाः पितरस्तेषां यज्ञियानां यज्ञार्हाणां सुमतौ शोभनायां मतौ सानुग्रहायां वयं स्याम भूयास्म ।
अपि च, भद्रे भजनीये कल्याणे सौमनसे सौमनस्यहेतुके तत्प्रदानहेतुके सर्वाभिमतसिद्धिरूपे कल्याणे च स्यामेति । येऽत्र अविनियुक्ता मन्त्राः ते लिङ्गेन क्वाप्यनुरूपे कर्मणि विनियोक्तव्याः ॥

मानसतरङ्गिणीकृत्

The a~Ngirasas, the atharvANs, the bhR^igus, are our ancestors who performed the soma pouring, nine month rite;
may we be favored as these venerable ones and be auspiciously protected.

Wilson

English translation:

“The Aṅgirasas, the Atharvas, the Bhṛgus, who are entitled to the Soma, are our recent progenitors;may we ever have a plural ce in the favour of these venerable (pitrṣ); may we be ever held in their auspiciousregard.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Our recent progenitors: navagvā = having recently arrived, or inspiring affliction, as something new;also applied to the three classes; or, navanīya, those condition is to be praised

Jamison Brereton

The Aṅgirases, our forefathers, the Navagvas, the Atharvaṇas, the Bhr̥gus deserving of soma—
may we be in the favor of these who are deserving of the sacrifice; may we be also in their propitious benevolence.

Griffith

Our Fathers are Angirases, Navagvas, Atharvans, Bhrgus who deserve the Soma.
May these, the Holy, look on us with favour, may we enjoy their gracious loving-kindness.

Macdonell

The Aṅgiras, our fathers, the Navagvas, The Bhṛgus and Atharvans, Soma-loving: May we abide for ever in the favour And the good graces of those holy sages.

Geldner

Unsere Väter, die Angiras, die Navagva´s, die Atharvan´s, Bhrigu´s, die Somawürdigen - in der Gunst dieser Opferwürdigen und in ihrem glückbringenden Wohlwollen möchten wir sein.

Grassmann

Die Angiras, die Neuner, und die Väter, die Feuerpriester und die frommen Bhrigu’s, Sie mögen fest in ihrer Huld uns halten, die heiligen im Segen ihrer Liebe.

Elizarenkova

Ангирасы – наши отцы, Навагва,
Атхарваны, Бхригу, достойные Сомы,
Да будем мы в милости у них, достойных жертвы,
И в добром (их) расположении!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • लिङ्गोक्ताः
  • यमः
  • विराट्त्रिष्टुप्
  • धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्गिरसः पितरः-नवग्वाः-अथर्वाणः) ग्रीष्म ऋतु सम्बन्धी सूर्यरश्मियाँ वर्षाऋतु सम्बन्धी सूर्यकिरणों, शरदृतु संबन्धी भानुरश्मियाँ, हेमन्तऋतु संबन्धी दिवाकर किरणें, शिशिरऋतु संबन्धी सूर्यरश्मियाँ, वसन्तऋतु संबन्धी आदित्यकिरणें, हमारे जीवन के लिये हैं (तेषां यज्ञियानां सुमतौ भद्रे-अपि सौमनसे वयं स्याम) उन यज्ञयोग्य सूर्यकिरणों के विचारणीय विज्ञानव्यवहार में हम कल्याण मन से सुखयुक्त होकर रहें ॥६॥ प्रत्येक ऋतु को स्वानुकुल और सुखमय बनाने के लिए पुष्कल ऋतुयोग करने चाहियें ॥६॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्गिरसः पितरः नवग्वाः-अथर्वाणः-भृगवः सोम्यास-नः) अङ्गिरसः-ग्रीष्मर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मयः, पितरः वर्षर्तुसम्बन्धिरविकिरणाः, नवग्वः- शरदृतुसम्बन्धिभानुरश्मयः, अथर्वाणः-हेमन्तर्तुसम्बन्धिरवि-किरणाः, भृगवः शिशिरर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मयः, सोम्यासः-वसन्तर्तु- सम्बन्धिसूर्यकिरणाः, नः-अस्मभ्यं जीवनाय सन्ति। पूर्वस्मिन्मन्त्रे ‘विवस्वन्तं हुवे’ इति वचनात् तेन विवस्वता साकमृतवस्तत्सहिताः सूर्यरश्मयश्चापि युज्यन्त इति दर्शयितुमङ्गिरःप्रभृतीनां वचनम्। अन्यत्रापि-“आयातु मित्र ऋतुभिः कल्पमानः संवेशयन् पृथिवीमुस्रियाभिः” [अथ०३।८।१] सूर्यः, ऋतुभिरुस्रियाभिश्च सह आयातीति सिद्धान्तः। अत्र तु ते रश्मय ऋतुसहचरिता वर्णिताः सन्ति। एवंवच्च विज्ञानम्। “वीळु चिद् दृढा पितरो न उक्थैरद्रिं रुजन्नङ्गिरसो रवेण। चक्रुर्दिवो बृहती गातुमस्मे अहः स्वर्विविदुः केतुमुस्राः” [ऋ०१।१।२] अन्नापि दर्शितं यदङ्गिरसो ग्रीष्मर्तुसम्बन्धिनः सूर्यरश्मयोऽद्रिं मेघं चक्रुः कृतवन्तस्तमेवाद्रिं मेघं पितरो वर्षर्तुसम्बन्धिरविकिरणा रुजन् भङ्गयन्ति नीचैर्निपातयन्ति पुनश्चोस्रा विविधगुणवासयितारः शारदाः सूर्यकिरणा आदित्यं दिनं पृथिवीं प्राप्नुवन्ति, एवमृतुसाम्यं दर्शितम्। ऋतुत्रयत्वमपि भवति यथा चरके-“विकृतास्त्वेनं महता विपर्ययेणोपपादयन्ति, ऋतवस्त्रय इव” [चरके १२।१३] तथा कृत्वैवात्र पितर इति शब्दो न विशेषणरूपेणापित्वङ्गिरआदिवद्देवतारूपेण स्वतन्त्र एव। सायणेन ‘पितरो नवग्वाः सोम्यासः’ त्रयोऽप्यङ्गिरआदीनां विशेषणवाचकाः सन्तीति व्याख्यातं परन्तु सूक्तभाष्यावतरणे “अङ्गिरसो नः पितरो नवग्वा इति षष्ठ्या अङ्गिरःपित्रथर्वभृगुलक्षणा लिङ्गोक्ता देवताः” एवमत्र तु सायणेन ‘पितरः’ इति शब्दस्य देवतात्वं प्रतिपादितम्। अस्तु, निरुक्तेऽप्यस्मद्वत् पितर इत्यस्य स्वतन्त्रं देवतात्वमेव प्रतिपादितमङ्गिरआदीनामर्थाश्च यथा−“पिता पाता वा पालयिता वा……पिता दुहितुर्गर्भं दधाति पर्जन्यः पृथिव्याः” [निरु०४।२१] इति लक्ष्यीकृत्योक्तमत्र “पितरो व्याख्याताः। अङ्गारेष्वङ्गिराः अर्चिषि भृगुः संबभूव” इति कृत्वैवोक्तं यास्केन। “अङ्गिरसो व्याख्याताः, भृगवो व्याख्याताः, अथर्वाणोऽथर्वन्तः, थर्वतिश्चरतिकर्मा तत्प्रतिषेधः। तेषामेषा साधारणा भवति-‘अङ्गिरसो नः पितरो………।’ अङ्गिरसो नः पितरो नवगतयो नवनीतगतयो वाथर्वाणो भृगवः सोम्याः सोमसम्पादिनः” [निरु०११।१९] “रसः सोमः” [श०७।३।१।३] सोम्यासः सोमसम्पादिनो रससम्पादिनो वसन्तर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मय इत्यर्थः। एवं नात्राङ्गिरआदयो मृतपितरोऽपि तु सन्ति देवा ऋतुयुक्तसूर्यरश्मयः। उक्तं च निरुक्ते ‘पितर’ इत्याख्यानम्। “माध्यमिको देवगण इति नैरुक्ताः” [निरु०११।९९] रश्मयो देवाः-“उदिता देवाः सूर्यस्य” (तेषां यज्ञियानां सुमतौ भद्रे-अपि सौमनसे वयं स्याम ) “तेषां यज्ञियानां सुमतौ कल्याण्यां मतौ भद्रे भन्दनीये भाजनवति वा कल्याणे मनसि स्याम” [निरु०११।१९] तेषां पूर्वोक्तानां यज्ञार्हाणां सुमन्तव्ये व्यवहारे भाजनवति कल्याणे मनसि सुखयुक्ते प्रसन्नभावे वर्तेमहि ॥६॥

१२. सोमभक्ष-मन्त्राः

सोमभक्षमन्त्राः (तै. सं. ३-२-५)

विश्वास-प्रस्तुतिः

आ॒पूर्या॑स् स्थ,
+आ मा॑ पूरयत प्र॒जया॑ च॒ धने॑न च ।

मूलम्

आ॒पूर्या॒स्स्था मा॑ पूरयत प्र॒जया॑ च॒ धने॑न च ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

ए॒तत् ते॑ तत॒ ये च॒ त्वाम् अनु॑।
[ए॒तत् ते॑] पितामह [ये च॒ त्वाम् अनु॑]।
[ए॒तत् ते॑] प्रपितामह॒ [ये च॒ त्वाम् अनु॑]।
अत्र॑ पितरो यथाभा॒गम्म॑न्दध्वम् ।

Keith

This for thee, O father, and for thy line;
This for thee, O grandfather, great-grandfather, and for thy line

मूलम्

ए॒तत्ते॑ तत॒ ये च॒ त्वामन्वे॒तत्ते॑ पितामह प्रपितामह॒ ये च॒ त्वामनु॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

एनदन्नं ते तव भवतु हे तत तात ।
ये च त्वामनुगता आश्रिताः अन्ये, तेषाञ्चैतदन्नं भवतु । एतत्ते अन्नं हे पितामह, ये च त्वामनुगताः तेषां च । पितुः पिता पितामहः । एवमेतत्ते अन्नं हे प्रपितामह, ये चान्ये त्वामनुगताः, तेषाञ्च । पितामहस्य पिता प्रपितामहः ।

हे तत तात एतदशनं तव ये चान्ये त्वामनुगताः । एतत्ते पितामह, ये च त्वामनुगताः । एतत्ते प्रपितामह, ये च त्वामनुगताः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अत्र॑ पितरो यथाभा॒गम् म॑न्दध्वम् ।

Keith

Do ye Pitrs rejoice in your portions.

Rejoice therein, O fathers, according to your shares.

मूलम्

अत्र॑ पितरो यथाभा॒गम्म॑न्दध्वम् ।

भट्टभास्कर-टीका

अधुना सर्वेपि सामान्येनोच्यन्ते । अत्र अस्मिन् कर्मणि हे पितरः पातारः पितृप्रभृतयो वा पितृपितामहप्रपितामहाः यथाभागं योयो यस्य भागः तेनतेन । ‘यथाऽसादृश्ये’ इत्यव्ययीभावः । यूयं मन्दध्वं मोदध्वम् । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नगतिषु ॥

…{Loading}…
भास्करोक्त-विनियोगः

18षद्भिर्नमस्कारैरुपतिष्ठते - नमो व इति ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

नमो॑ वᳶ पितरो॒ रसा॑य॒ नमो॑ वᳶ पितर॒श्शुष्मा॑य॒ नमो॑ वᳶ पितरो जी॒वाय॒ नमो॑ वᳶ पितरः [20] स्व॒धायै॒ नमो॑ वᳶ पितरो म॒न्यवे॒ नमो॑ वᳶ पितरो घो॒राय॒ पित॑रो॒ नमो॑ वो॒ य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यु॒ष्माँस्तेऽनु॒ ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के मान्तेऽनु॒ य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यू॒यन्तेषाव्ँ॒वसि॑ष्ठा भूयास्त॒ ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के॑ऽहन्तेषाव्ँ॒वसि॑ष्ठो भूयासम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पितरो॒ रसा॑य । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],

Keith

Homage to your taste, O fathers;

मूलम्

नमो॑ वᳶ पितरो॒ रसा॑य । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],

भट्टभास्कर-टीका

हे पितरः युष्मभ्यं नमः नमस्करोमि रसाय रसार्थं रसवान् भूयासमिति । ‘पितरो नमो वः’ इत्यादिकं षट्स्वप्यजुषज्यते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पितर॒श् शुष्मा॑य +++(पित॑रो॒ नमो॑ वः )+++,,

Keith

homage to your birth, O fathers;

मूलम्

नमो॑ वᳶ पितर॒श्शुष्मा॑य +++(पित॑रो॒ नमो॑ वः )+++,,

भट्टभास्कर-टीका

शुष्मो बलम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पितरो जी॒वाय । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],

Keith

homage to your life, O fathers;

मूलम्

नमो॑ वᳶ पितरो जी॒वाय । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],

भट्टभास्कर-टीका

जीवः प्राणः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पि॒त॒र॒स् स्व॒धायै॑ । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],,

Keith

homage to your [5] custom, O fathers;

मूलम्

नमो॑ वᳶ पि॒त॒र॒स्स्व॒धायै॑ । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],,

भट्टभास्कर-टीका

स्वधा अन्नम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पितरो म॒न्यवे॑ । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],,

Keith

homage to your anger, O fathers;

मूलम्

नमो॑ वᳶ पितरो म॒न्यवे॑ । [पित॑रो॒ नमो॑ वः।],,

भट्टभास्कर-टीका

मन्युर्दीप्तिः, क्रोधो वा ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नमो॑ वᳶ पितरो घो॒राय॑ ,
पित॑रो॒ नमो॑ वः ।

Keith

homage to your terrors, O fathers; O fathers, homage to you.

मूलम्

नमो॑ वᳶ पितरो घो॒राय॑ ,
पित॑रो॒ नमो॑ वः ।

भट्टभास्कर-टीका

घोरः क्रूरम् । एतयोः स्थाने प्राधान्यं प्रार्थ्यते । हे पितरः युष्मभ्यं नमः । फलमनपेक्ष्य सप्तमोयं नमस्कारः क्रियते । पुनर्वचनं फलनिरपेक्षया नमस्कारार्थम् । अन्य आहुः - पितृसंबन्धिभ्यो रसादिभ्यः प्रथमं षण्णमस्काराः, ततः पितृभ्य एव सप्तम इति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यु॒ष्माँस्तेऽनु॑ ।

Keith

Ye that are in that world, may they follow you;

मूलम्

य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यु॒ष्माँस्तेऽनु॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

ये एतस्मिन् लोके पितरः स्थ । एतस्मिन्निति पितृलोकं व्यपदिशति । स्थेति सर्वपित्रभिप्रायेणोक्तम् । ते सर्वे युष्माननुसन्तु युष्मत्प्रधाना भवन्तु । ‘हीने’ इत्यनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । युष्मानिति पित्रादित्रयं व्यपदिशति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के मान् तेऽनु॑ ।

Keith

ye that are in this world, may they follow me.

मूलम्

ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के मान्तेऽनु॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अस्मिन् मनुष्यलोके मनुष्याः स्थ, ते सर्वे मामनु सन्तु मत्प्रधाना भवन्तु ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यू॒यन् तेषाव्ँ॒ वसि॑ष्ठा भूयास्त ।

Keith

Ye that are in that world, of them be ye the most fortunate;

मूलम्

य ए॒तस्मिल्ँ॑ लो॒के स्थ यू॒यन्तेषाव्ँ॒वसि॑ष्ठा भूयास्त ।

भट्टभास्कर-टीका

ये यूयमेतस्मिन् लोके स्थ तेषां पितॄणां यूयं वसिष्ठाः वसुमत्तमा भूयास्त ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के॑ ऽहन् तेषाव्ँ॒वसि॑ष्ठो भूयासम् ।

Keith

ye that are in this world, of these may I be the most fortunate.

मूलम्

ये॑ऽस्मिल्ँ लो॒के॑ऽहन्तेषाव्ँ॒वसि॑ष्ठो भूयासम् ।

भट्टभास्कर-टीका

येऽस्मिन् लोके सन्ति मनुष्यास्तेषां मनुष्याणामहं वसिष्ठो वसुमत्तमो भूयासम् । वसुशब्दादिष्ठनि ‘विन्मतोर्लुक्’ इति लुक्, ‘टेः’ इति टिलोपः ॥

…{Loading}…

प्र᳓जापते न᳓ त्व᳓द् +++(विश्वा जातानि→)+++ एता᳓न्य् अन्यो᳓
वि᳓श्वा जाता᳓नि प᳓रि ता᳓ बभूव ।
य᳓त्-कामास् ते जुहुम᳓स् त᳓न् नो अस्तु
वयँ᳓ स्याम प᳓तयो रयीणा᳓म्॥

…{Loading}…
भास्करोक्त-विनियोगः

20-22शकलैश् चरन्ति - देवकृतस्येति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दे॒वकृ॑त॒स्यैन॑सो ऽव॒यज॑नम् असि ।
म॒नु॒ष्य॑कृतस्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि ।
पि॒तृकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि ।

Keith

Thou art the expiation of sin committed by the gods, thou art the expiation of sin committed by men, thou art the expiation of sin committed by the fathers.

मूलम्

दे॒व-कृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि ।
म॒नु॒ष्य॑-कृतस्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि ।
पि॒तृ-कृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि ।

भट्टभास्कर-टीका

देवादिविषये यदस्माभिः कृतमेनः अधर्मः तस्यावयजनं नाशनं असि । ‘क्षेपे’ इति सप्तम्यास्समासः, सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा - देवादिभिरस्मद्विषये, यत्कृतमेनःफलं दुखं तस्यावयजनमसि । ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्ववम् । एतेनोभे व्याख्याते ॥

…{Loading}…
भास्करोक्त-विनियोगः

23अथावभृथभक्षमन्त्रः - अप्सु धौतस्येत्यादि ॥

मूलम् (संयुक्तम्)

अ॒प्सु धौ॒तस्य॑ सोम देव ते॒ नृभि॑स्सु॒तस्ये॒ष्टय॑जुषस्स्तु॒तस्तो॑मस्य श॒स्तोक्थ॑स्य॒ यो भ॒क्षो अ॑श्व॒सनि॒र्यो गो॒सनि॒स्तस्य॑ ते पि॒तृभि॑र्भ॒क्षङ्कृ॑त॒स्योप॑हूत॒स्योप॑हूतो भक्षयामि ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒प्सु धौ॒तस्य॑ सोम देव ते॒
नृभि॑स् सु॒तस्य॑+
इ॒ष्ट-य॑जुषस् स्तु॒त-स्तो॑मस्य श॒स्तोक्थ॑स्य॒
यो भ॒क्षो अ॑श्व॒-सनि॒र् यो गो॒-सनि॒स्
तस्य॑ ते पि॒तृभि॑र् भ॒क्षङ् कृ॑त॒स्योप॑हूत॒स्योप॑हूतो भक्षयामि ॥

Keith

Of thee, O god Soma, that art purified in the waters, that art pressed by men, over whom the Yajus is spoken, the Stoma sung, the Śastra recited, who art made by the fathers into food to win horses and cows, and who art invited, I invited eat.

मूलम्

अ॒प्सु धौ॒तस्य॑ सोम देव ते॒ नृभि॑स्सु॒तस्ये॒ष्टय॑जुषस्स्तु॒तस्तो॑मस्य श॒स्तोक्थ॑स्य॒ यो भ॒क्षो अ॑श्व॒सनि॒र्यो गो॒सनि॒स्तस्य॑ ते पि॒तृभि॑र्भ॒क्षङ्कृ॑त॒स्योप॑हूत॒स्योप॑हूतो भक्षयामि ॥

भट्टभास्कर-टीका

अप्सु धौतस्य प्रक्षालितस्य नृभिः मनुष्यैः चेतनैः अभिषुतस्य ।

इष्टयजुष इत्यादि । व्याख्यातम् ।
(इष्टयजुषः अध्वर्युभिर्यज्ञे इष्टानि विनियुक्तानि सर्वाणि यजूंषि प्रायोगत्वत्संस्कारार्थानीति इष्टयजुष्ट्वम् ।
स्तुतस्तोमस्य उद्गातृभिश्च स्तुतास्सोमाः स्तोत्राणि त्वदर्थमिति स्तुतस्तोमत्वम् ।
शस्तोक्थस्य होतृभिश्शस्तान्युक्थानि शस्त्राणि त्वदर्थमिति शस्तोक्थत्वम् ।)

हे सोम देव तवेदृशस्य यो भक्षः भक्षणं अश्वसनिः अश्वानां संभक्ता । यो गोसनिः गवां संभक्ता । ‘छन्दसि वनसन’ इतीन्प्रत्ययः । तस्य ते तव पितृभिः भक्षंकृतस्य । ‘च्वौ’ इतीत्वापवादः पूर्वपदस्य छान्दसो मुमागमः, ‘ऊर्यादिच्विडाचश्च’ इति गतित्वात् ‘गतिरन्तरः’ इति तस्य प्रकृतिस्वरत्वम् ।

उपहूतस्येत्यादि । गतम् ॥ (उपहूतस्य इन्द्रादिभिरनुज्ञातस्य ईदृशस्य तव अहं उपहूतः देवैस्सहभक्षिभिरनुज्ञातः भक्षयामि । )

इति तृतीये द्वितीये पञ्चमोनुवाकः ॥

[[149]]

१३. एकविंशतिरात्रः

१३. एकविंशतिरात्रः (तै. सं. ७-३-१०)

…{Loading}…
परिचयः
  • अतिरात्रः
  • पृष्ठ्यष्षडहः
  • परस्-सामानस् त्रयः
  • विषूवान् दिवाकीर्त्यम्
  • आवृत्ताः परस्-सामानः प्रतीचीनास् त्रयः
  • पृष्ठ्यष् षडहः
  • अतिरात्रः
फलम्
विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒साव् आ॑दि॒त्यो॑ ऽस्मिल्ँ लो॒क आ॑सीत् ।
तन् दे॒वाᳶ पृ॒ष्ठैᳶ +++(षड्भिरहोभिः)+++ प॑रि॒गृह्य॑ सुव॒र्गल्ँ लो॒कम् अ॑गमयन् ।
परै॑र् +++(त्रिभिरहोभिः)+++ अ॒वस्ता॒त्+++(=पृष्ठतः)+++ पर्य॑गृह्णन्।
दिवाकी॒र्त्ये॑न +++(विषुव-प्रातर्-गीयमानेन साम्ना)+++ सुव॒र्गे लो॒के प्रत्य॑स्थापय॒न् ।
परैः॑ +++(त्रिभिरहोभिः)+++ प॒रस्ता॒त् पर्य॑गृह्णन् +++(अवतरणात् प्राक्)+++।
पृ॒ष्ठैर् +++(षड्भिरहोभिः)+++ उ॒पावा॑रोहन् ।
स वा अ॒साव् आ॑दि॒त्यो॑ ऽमुष्मिल्ँ॑ लो॒के परै॑र् उभ॒यत॒ᳶ परि॑गृहीतः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत् पृ॒ष्ठानि॒ +++(षडहगतानि)+++ भव॑न्ति , सु॒व॒र्गम् ए॒व तैर् लो॒कय्ँ यज॑माना यन्ति ।
परै॑र् +++(त्रिभिरहोभिः)+++ अ॒वस्ता॒त् परि॑ गृह्णन्ति +++(आरोहणात् प्राक्)+++। दि॒वा॒की॒र्त्ये॑न +++(विषुव-प्रातर्-गीयमानेन साम्ना)+++ सु॒व॒र्गे लो॒के प्रति॑ तिष्ठन्ति । [25]
परैः॑ +++(त्रिभिरहोभिः)+++ प॒रस्ता॒त् परि॑गृह्णन्ति +++(अवतरणात् प्राक्)+++।
पृ॒ष्ठैर् +++(षड्भिरहोभिः)+++ उ॒पाव॑रोहन्ति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत् परे॑ +++(त्रीण्य् अहानि +उत्तरार्धे)+++ प॒रस्ता॒न् न स्युᳶ, परा॑ञ्चस् +++(उपरि)+++ सुव॒र्गाल् लो॒कान् निष्प॑द्येर॒न् +++(अतिवर्तित्वात्)+++।
यद् +++(त्रीण्य् अहानि +पूर्वार्धे)+++ अ॒वस्ता॒न् न स्युᳶ, प्र॒जा +++(पृथिवीस्थानं च)+++ निर् द॑हेयुः +++(अतिवर्तित्वात्)+++।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒भितो॑ दिवाकी॒र्त्य॑म् +++(त्र्यहोभ्यां)+++ पर॑स्-सामानो भवन्ति ।
+++(स्वर्गस्थितान् आदित्यादिदेवान्)+++ सुव॒र्ग ए॒वैनाल्ँ॑ लो॒क उ॑भ॒यत॒ᳶ परि॑ गृह्णन्ति +++(आरोहणावरोहण-कालयोः)+++।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यज॑माना॒ वै दि॑वाकी॒र्त्य॑म्+++(→विषुवन्तम्)+++ । +++(विषुवस्थानयोर् मध्ये वर्तमावाभ्यां खचक्रार्धाभ्यां युक्तः)+++ सव्ँ॒व॒त्स॒रᳶ पर॑स्सामानः ।
अ॒भितो॑ दिवाकी॒र्त्य॑म् पर॑स्सामानो भवन्ति ।
सव्ँ॒व॒त्स॒र ए॒वोभ॒यत॒ᳶ प्रति॑ तिष्ठन्ति ।[26]

विश्वास-प्रस्तुतिः

पृ॒ष्ठव्ँ वै दि॑वाकी॒र्त्य॑म् +++(साम)+++, पा॒र्श्वे पर॑स्सामानः ।
अ॒भितो॑ दिवाकी॒र्त्य॑म् पर॑स्सामानो भवन्ति ।
तस्मा॑द् अ॒भितᳶ॑ पृ॒ष्ठम् पा॒र्श्वे +++(प्रजानाम्)+++।

ग्रहविचारः
विश्वास-प्रस्तुतिः

भूयि॑ष्ठा॒ ग्रहा॑ गृह्यन्ते । भूयि॑ष्ठँ शस्यते ।
य॒ज्ञस्यै॒व तन् म॑ध्य॒तो ग्र॒न्थङ् ग्र॑थ्न॒न्त्य् अवि॑स्रँसाय ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(त्रिषु परस्सामसु त्रीन् अतिग्राह्यान् गृह्णाति ‘उपयामगृहीतोस्यद्भ्यस्त्वौषधीम्यः’ इत्यादिभिः त्रिभिः, तान् ऊर्ध्वान् आवृत्तांश् च विषूवति । तेषां मध्ये सूर्यमुदुत्यं जातवेदसमिति ।)+++
+++(ततः -)+++ स॒प्त गृ॑ह्यन्ते ।
स॒प्त वै शी॑र्ष॒ण्याः॑ प्रा॒णाः+++(=रन्ध्राणि)+++ ।
प्रा॒णान् ए॒व यज॑मानेषु दधति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत् प॑रा॒चीना॑नि पृ॒ष्ठानि॒ भव॑न्ति , अ॒मुम् ए॒व तैर् लो॒कम् अ॒भ्यारो॑हन्ति ।
यद् इ॒मल्ँ लो॒कन् न प्र॑त्यव॒रोहे॑यु॒र्, उद् वा॒ माद्ये॑यु॒र्, यज॑माना॒ᳶ प्र वा॑ मीयेरन् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत् प्र॑ती॒चीना॑नि पृ॒ष्ठानि॒ भव॑न्ति-
इ॒मम् ए॒व तैर् लो॒कम् प्र॒त्यव॑रोह॒न्ति ।
अथो॑ अ॒स्मिन्न् ए॒व लो॒के प्रति॑ तिष्ठ॒न्त्य् अनु॑न्मादाय ।

फलम्
विश्वास-प्रस्तुतिः

इन्द्रो॒ वा अप्र॑तिष्ठित आसीत् ।
स प्र॒जाप॑ति॒म् उपा॑धावत् ।
तस्मा॑ ए॒तम् ए॑कविँशति-रा॒त्रम् प्राय॑च्छत् ।
तम् आह॑रत् । तेना॑यजत ।
ततो॒ वै स प्रत्य॑तिष्ठत् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये ब॑हुया॒जिनो ऽप्र॑तिष्ठितास् स्युस्, [28] त ए॑कविँशतिरा॒त्रम् आ॑सीरन् ।
द्वाद॑श॒ मासा॒ᳶ, पञ्च॒र्तव॒स्, त्रय॑ इ॒मे लो॒का, अ॒साव् आ॑दि॒त्य ए॑कविँ॒शः ।
ए॒ताव॑न्तो॒ वै दे॑वलो॒काः ।
तेष्वे॒व य॑थापू॒र्वम् प्रति॑ तिष्ठन्ति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒साव् आ॑दि॒त्यो न व्य॑रोचत ।
स प्र॒जाप॑ति॒म् उपा॑धावत्।
तस्मा॑ ए॒तम् ए॑कविँशतिरा॒त्रम् प्राय॑च्छत ।
तम् आह॑रत । तेना॑यजत ।
ततो॒ वै सो॑ऽरोचत ।
य ए॒वव्ँ वि॒द्वाँ॑स एकविँशतिरा॒त्रम् आस॑ते॒ , रोच॑न्त ए॒व ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ए॒क॒विँ॒श॒ति॒रा॒त्रो भ॑वति । रुग् वा ए॑क-विँ॒शः । रुच॑म् ए॒व ग॑च्छ॒न्त्य् अथो॑ प्रति॒ष्ठाम् ए॒व । प्र॑ति॒ष्ठा ह्य् ए॑कविँ॒शः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒ति॒रा॒त्राव॒भितो॑ भवतो, ब्रह्मवर्च॒सस्य॒ परि॑गृहीत्यै ॥ [29]

१४. संवत्सरसत्र-मन्त्राः

१४. संवत्सर सत्र मन्त्राः (तै. ब्रा. १-२-३)

…{Loading}…
ग्रहप्रामुख्यम्
विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(संवत्सर-पक्षयोस्)+++ सन्त॑ति॒र् वा ए॒ते +++(विषूवति गृह्यमाणा)+++ ग्रहा॒
यत् पर॑स्-सामानः ।
+++(कुत इति चेत् -)+++ वि॒षू॒वान्+++(=पक्षद्वयवान्)+++ दि॑वा-की॒र्त्य॑म् +++(दिनम्)+++।

मूलम्

सन्त॑ति॒र् वा ए॒ते ग्रहा॒ यत् पर॑स्-सामानः ।
वि॒षू॒वान् दि॑वा-की॒र्त्य॑म् ।

भट्टभास्कर-टीका

1 सन्ततिर्वा इत्यादि ॥
सन्ततिः सन्तननम् । तादर्थ्यात्ताच्छब्द्यम् ।
पूर्वोत्तरयोः पक्षयोर् विषुवति सन्तानार्था एते ग्रहाः ये परस्सामानः,
तात्स्थ्यात् ताच्छब्द्यं ‘मञ्चाः क्रोशन्ति’इतिवत् ।
परस् सामदिवसेषु गृह्यमाणा अतिग्राह्याः ग्रहाः ते सन्तननार्थाः सन्ततरज्जुस्थानीया इति ।
ग्रह-रूपत्वात् दिवाकीर्त्यं यद् अहः
तत् विषूवान् -
विष्वङ् नाना पक्ष-द्वयावलम्बिनी स्थितिर् अस्येति विषुवान्
वंश-काष्ठ-स्थानीयो दिवसो मध्यमः, एतेन सन्तत्य्-अपेक्षा दर्शिता ।

मूलम्

यथा॒ शाला॑यै॒ पक्ष॑सी । ए॒वँ सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी । यदे॒तेन गृ॒ह्येर॑न् । विषू॑ची सव्ँवत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी॒ व्यव॑स्रँसेयाताम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथा॒ शाला॑यै॒ पक्ष॑स्य्,
ए॒वँ सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी ।

मूलम्

यथा॒ शाला॑यै॒ पक्ष॑स्य् ए॒वँ सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी ।

भट्टभास्कर-टीका

इदानीं तामेव सन्ततिं दर्शयितुं सन्तन्यमानं दर्शयति - यथेति । शालायाः पक्षाविव पक्षस्थानीयौ संवत्सरस्य पक्षौ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद् ए॒ते न गृ॒ह्येर॒न्न्
विषू॑ची+++(=विष्वग्-गमने)+++ सव्ँवत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी॒ व्य्-अव॑स्रँसेयाताम् ।

मूलम्

यद् ए॒ते न गृ॒ह्येर॒न्न् विषू॑ची सव्ँवत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी॒ व्यव॑स्रँसेयाताम्।

भट्टभास्कर-टीका

तत्र यद्य् अतिग्राह्याः सन्तनन-रज्जु-स्थानीया न गृह्येरन्
ततो विषूची विष्वग्गमने संवत्सरस्य पक्षसी व्यवस्रंसेयातां भिन्नदिक्के पतिते स्याताम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आर्ति॒म् आर्च्छे॑युः ।

मूलम्

आर्ति॒मार्च्छे॑युः ।

भट्टभास्कर-टीका

ततश्च आर्तिं गच्छेयुः यजमानाः कर्मनाशात् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद् ए॒ते गृ॒ह्यन्ते॒ ,
यथा॒ शाला॑यै॒ प॑क्षसी मध्य॒मव्ँ वँ॒शम् अ॒भि-स॑मा॒यच्छ॑त्य्
ए॒वँ सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी दिवा-की॒र्त्य॑म् अ॒भि-सन्त॑न्वन्ति ।

मूलम्

यद् ए॒ते गृ॒ह्यन्ते॑ - यथा॒ शाला॑यै॒ प॑क्षसी मध्य॒मव्ँ वँ॒शम् अ॒भिस॑मा॒यच्छ॑ति ॥33॥
ए॒वँ सव्ँ॑वत्स॒रस्य॒ पक्ष॑सी दिवाकी॒र्त्य॑म् अ॒भिसन्त॑न्वन्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

एषां तु ग्रहणे शालायाः पक्षौ मध्यमं वंशमभिसमायच्छति लौकिक इव । संवत्सरस्य पक्षसी दिवाकीर्त्यमभिसन्तन्वन्ति आभिम्रुख्येनानीय आबध्नन्ति वंश इव दिवाकीर्त्ये सत्रिणः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नार्ति॒म् आर्च्छ॑न्ति ।

मूलम्

नार्ति॒म् आर्च्छ॑न्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

ततो नार्तिं गच्छन्ति ॥

स्तोमाः
विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(स्तोमसङ्ख्यया)+++ ए॒क॒-विँ॒शम् अह॑र् भवति ।

मूलम्

ए॒क॒-विँ॒शम् अह॑र् भवति ।

भट्टभास्कर-टीका

2 एतच्च अहर् एकविंशं एकविंशस्तोमकं भवति ।

ग्रहा ऽतिग्राह्याश् च
मूलम् (संयुक्तम्)

शु॒क्राग्रा॒ ग्रहा॑ गृह्यन्ते । प्रत्युत्त॑ब्ध्यै सय॒त्वाय॑ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शु॒क्राग्रा॒ ग्रहा॑ गृह्यन्ते॒ - प्रत्य् उत्त॑ब्ध्यै, सय॒त्वाय॑+++(←षिङ् बन्धने)+++ ।

मूलम्

शु॒क्राग्रा॒ ग्रहा॑ गृह्यन्ते॒ प्रत्य्-उत्त॑ब्ध्यै सय॒त्वाय॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

प्रत्युत्तब्ध्यै प्रत्युत्तम्भनाय वंशकाष्ठस्थानीयस्य उच्छ्रितावस्थानाय प्रतिष्ठात्वाद् एकविंशस्य ।
शुक्राग्रा ग्रहा गृह्यन्ते।
सयत्वाय संश्लिष्यमाणत्वाय स्थाने शुक्रप्राधान्यात् संजज्ञानेरबन्धता(??) यथा स्यादिति । उत्तानास्यः सयः; षिङ् बन्धने पचाद्यजन्तात् भावप्रत्ययः ।

सौर्योऽतिग्राह्यः
विश्वास-प्रस्तुतिः

सौ॒र्य॑ ए॒तद्-अह॑ᳶ प॒शुर् आल॑भ्यते ।
सौ॒र्यो॑ ऽति-ग्रा॒ह्यो॑ गृह्यते +++(सप्तमः)+++ ।
अह॑र् ए॒व रू॒पेण॒ सम॑र्धयन्ति ।

मूलम्

सौ॒र्य॑ ए॒तद्-अह॑ᳶ प॒शुर् आल॑भ्यते ।
सौ॒र्यो॑ ऽति-ग्रा॒ह्यो॑ गृह्यते ।
अह॑र् ए॒व रू॒पेण॒ सम॑र्धयन्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

सौर्य इत्यादि । पश्वतिग्राह्ययोस्सौर्यत्वेन सूर्यसम्बन्धादह्नो रूपसमृद्धिर्भवति । दिवाकीर्त्यत्वं समृद्धं भवति । उभयत्रापि छन्दसमन्तस्वरितत्वम् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथो॒ अह्न॑ ए॒वैष ब॒लिर् ह्रि॑यते ।

मूलम्

अथो॒ अह्न॑ ए॒वैष ब॒लिर् ह्रि॑यते ।

भट्टभास्कर-टीका

अथो अपिच एषोऽह्नो बलिर्ह्रियते पूजा क्रियते, योऽयं सप्तमः सौर्योऽतिग्राह्यः ॥

सप्तत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः

स॒प्त+ एतद्-अह॑र् अति-ग्रा॒ह्या॑ गृह्यन्ते ॥34॥

मूलम्

स॒प्त+ एतदह॑रतिग्रा॒ह्या॑ गृह्यन्ते ॥34॥

भट्टभास्कर-टीका

3 अस्मिन् अह्नि सप्तातिग्राह्या गृह्यन्ते ये परस्सामसम्बन्धिनः त्रयः पूर्वे त्रय उत्तरे तेपां मध्ये सौर्य इति सप्तास्मिन्नह्नि गृह्यन्ते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(चक्षुःश्रोत्र-नासिकास्य-सङ्ख्यया)+++ स॒प्त वै शी॑र्ष॒ण्या॑ᳶ प्रा॒णाः ।
अ॒साव् आ॑दि॒त्यश् शिर॑ᳶ प्र॒जाना॑म् ।

मूलम्

स॒प्त वै शी॑र्ष॒ण्या॑ᳶ प्रा॒णाः ।
अ॒सावा॑दि॒त्यश्शिर॑ᳶ प्र॒जाना॑म्।

भट्टभास्कर-टीका

सप्त वा इत्यादि । द्वे चक्षुषी द्वे श्रोत्रे द्वे नासिके एकमास्यमिति ।+++(5)+++
आदित्यश् शिरस्-स्थानीयः प्रजानाम् उच्छ्रितत्वात्,
एकविंशश् च ज्योतिः तेषां स्तोमानाम् उच्छ्रितः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

शी॒र्षन्न्+++(=शिरसि)+++ ए॒व प्र॒जाना॑म् प्रा॒णान् द॑धाति ।
तस्मा॑थ् +++(सप्तातिग्राह्य-ग्रहणात्)+++ स॒प्त शी॒र्षन्+++(=शिरसि)+++ प्रा॒णाः ।

मूलम्

शी॒र्षन्ने॒व प्र॒जाना॑म्प्रा॒णान्द॑धाति ।
तस्मा॑त्स॒प्त शी॒र्षन्प्रा॒णाः ।

भट्टभास्कर-टीका

तस्माद् एकविंशे दिवाकीर्त्ये सप्तातिग्राह्य-ग्रहणात्
प्रजानां शिरसि सप्त प्राणान् दधाति स्थापयति
अत एव शिरसि सप्त प्राणाः ॥

उत्तर-पक्ष-ग्रहाः
विश्वकर्मणो ग्रहः
मूलम्

इन्द्रो॑ वृ॒त्रँ ह॒त्वा । असु॑रान्परा॒भाव्य॑ । स इ॒माल्ँ लो॒कान॒भ्य॑जयत् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इन्द्रो॑ वृ॒त्रँ ह॒त्वाऽसु॑रान् परा॒भाव्य॒ स इ॒माल्ँ लो॒कान् अ॒भ्य॑जयत् ।

मूलम्

इन्द्रो॑ वृ॒त्रँ ह॒त्वाऽसु॑रान् परा॒भाव्य॒ स इ॒माल्ँ लो॒कान् अ॒भ्य॑जयत् ।

भट्टभास्कर-टीका

4 इन्द्रो वृत्रं हत्वेत्यादि ॥ गतम् । पराभाव्य पराभूतान् जितान् कृत्वा ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्या॒सौ लो॒को ऽन॑भिजित आसीत् ।
तव्ँ वि॒श्वक॑र्मा भू॒त्वा ऽभ्य॑जयत् ।

मूलम्

तस्या॒सौ लो॒को ऽन॑भिजित आसीत् ।
तव्ँ वि॒श्वक॑र्मा भू॒त्वा ऽभ्य॑जयत् ।

भट्टभास्कर-टीका

असौ लोको द्युलोकः ।

मूलम्

यद्वै॑श्वकर्म॒णो गृ॒ह्यते॑ ॥35॥
सु॒व॒र्गस्य॑ लो॒कस्या॒भिजि॑त्यै ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद् वै॑श्वकर्म॒णो गृ॒ह्यते॑ सुव॒र्गस्य॑ लो॒कस्या॒भिजि॑त्यै ।

मूलम्

यद् वै॑श्वकर्म॒णो गृ॒ह्यते॑ सुव॒र्गस्य॑ लो॒कस्या॒भिजि॑त्यै ।

भट्टभास्कर-टीका

अस्मिन्नह्नि वैश्वकर्मणस्य ग्रहणं स्वर्गस्याभिजित्यै भवति ॥

मूलम्

प्र वा ए॒ते॑ऽस्माल्लो॒काच्च्य॑वन्ते । ये वै॑श्वकर्म॒णङ्गृ॒ह्णते॑ ।

आदित्य-ग्रहः
विश्वास-प्रस्तुतिः

प्र वा ए॒ते॑ ऽस्माल् लो॒काच् च्य॑वन्ते॒ ये वै॑श्वकर्म॒णङ् गृ॒ह्णते॑ ।
आ॒दि॒त्यश् श्वो गृ॑ह्यते ।

मूलम्

प्र वा ए॒ते॑ ऽस्माल् लो॒काच् च्य॑वन्ते॒ ये वै॑श्वकर्म॒णङ् गृ॒ह्णते॑ ।
आ॒दि॒त्यश् श्वो गृ॑ह्यते ।

मूलम्

इ॒यव्ँ वा अदि॑तिः । अ॒स्यामे॒व प्रति॑तिष्ठन्ति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इ॒यव्ँ वा अदि॑तिर् - अ॒स्याम् ए॒व प्रति॑तिष्ठन्ति ।

मूलम्

इ॒यव्ँ वा अदि॑तिर् अ॒स्याम् ए॒व प्रति॑तिष्ठन्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

5 प्रवा इत्यादि ॥ अस्माल्लोकात् भूलोकात् । उत्तरेद्युरदितिदेवत्यस्य ग्रहणात् पुनरस्यां प्रतिष्ठा भवति ।

ग्रहणक्रमः
विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒न्यो॑ऽन्यो +++(=पृथक्)+++ गृह्येते ।
विश्वा॑न्य् ए॒वान्येन॒ कर्मा॑णि कुर्वा॒णा य॑न्ति ।

मूलम्

अ॒न्यो॑न्यो गृह्येते ।
विश्वा॑न्य् ए॒वान्येन॒ कर्मा॑णि कुर्वा॒णा य॑न्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

अन्योन्य इत्यादि । अन्यो वा कदाचिद्वैश्वकर्मणादित्यौ पृथक् गृह्येते न सह ।
तत्र अन्येन वैश्वकर्मणेन विश्वानि कर्माणि स्वर्गाद्यभिजयसाधनानि कुर्वाणा यन्ति कर्मसमाप्तिं गच्छन्ति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(आदित्यग्रहेण)+++ अ॒स्याम् अ॒न्येन॒ प्रति॑-तिष्ठन्ति ।

मूलम्

अ॒स्याम् अ॒न्येन॒ प्रति॑-तिष्ठन्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

अन्येन आदित्येन अस्यां प्रतितिष्ठन्ति । ‘क्रियासमभिहारे सर्वनाम्नो द्वे भवतस्समासवच्च बहुलम्’इति द्विर्वचनं समासश्च । ‘अनुदत्तं च’इति द्वितीयं निहन्यते ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ताव् आऽप॑रा॒र्धात् सव्ँ॑वत्स॒रस्य +++(प्रत्यहं)+++
+अ॒न्यो॑न्यो गृह्येते ।
ताव् उ॒भौ स॒ह म॑हा-व्र॒ते गृ॑ह्येते ।

मूलम्

तावाप॑रा॒र्धात्सव्ँ॑वत्स॒रस्या॒न्यो॑न्यो गृह्येते ।
तावु॒भौ स॒ह म॑हाव्र॒ते गृ॑ह्येते ।

भट्टभास्कर-टीका

6 ताविरयादि ॥ तौ वैश्वकर्मणादित्यौ संवत्सरस्य आपरार्धात्
आ अपरपक्षसमाप्तेः प्रत्यहं अन्योन्यः एकैको गृह्यते । अथ महाव्रते उपांत्येऽह्नि तौ सह गृह्येते ।

मूलम् (संयुक्तम्)

य॒ज्ञस्यै॒वान्त॑ङ्ग॒त्वा । उ॒भयो॑र्लो॒कयो॒ᳶ प्रति॑तिष्ठन्ति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

य॒ज्ञस्य+ ए॒वान्त॑ङ् गत्वो॒भयो॑र् लो॒कयो॒ᳶ प्रति॑-तिष्ठन्ति ।

मूलम्

य॒ज्ञस्य+ ए॒वान्त॑ङ् गत्वो॒भयो॑र् लो॒कयो॒ᳶ प्रति॑-तिष्ठन्ति ।

भट्टभास्कर-टीका

अन्तं गत्वेति । समाप्तप्रायत्वात् । उभयोरिति । उत्तरयोर्वैश्वकर्मणादित्ययोः सहग्रहणात् ।

उक्थ्यम्
मूलम् (संयुक्तम्)

अ॒र्क्य॑मु॒क्थम्भ॑वति । अ॒न्नाद्य॒स्याव॑रुध्यै ॥ 36॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒र्क्य॑म् उ॒क्थम् भ॑वत्य्
अ॒न्नाद्य॒स्याव॑रुध्यै +++(‘अर्को वै देवानाम् अन्नम्’ इति हेतुना)+++॥ 36॥

मूलम्

अ॒र्क्य॑मु॒क्थम्भ॑वत्य॒न्नाद्य॒स्याव॑रुध्यै ॥ 36॥

भट्टभास्कर-टीका

अर्क्यम् इति शस्त्रविशेषः ।
अन्नाद्यस्येति ।
‘अर्को वै देवानाम् अन्नम्’ इति तद्धेतुत्वाच्च ॥

इति द्वितीये तृतीयोऽनुवाकः ॥

काठके (नाचिकेताग्नि-ध्यानम्)

काठके (नाचिकेतानि ध्यानम्) (२ - ७, ८, ९)

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒यव्ँ वाव यः पव॑ते +++(वायुः)+++,
सो॑ऽग्निर्ना॑चिके॒तः ।

स यत् प्राङ् पव॑ते,
तद् अ॑स्य॒ शिरः॑ ।

अथ॒ यद् द॑क्षि॒णा,
स दक्षि॑णः प॒क्षः ।

अथ॒ यत्प्र॒त्यक्, तत्पुच्छ॑म् ।

यद् उदङ्ङ्॑, स उत्त॑रः प॒क्षः ॥ 37 ॥

मूलम्

अ॒यव्ँ वाव यः पव॑ते । सो॑ऽग्निर्ना॑चिके॒तः । स यत्प्राङ्पव॑ते । तद॑स्य॒ शिरः॑ । अथ॒ यद्द॑क्षि॒णा । स दक्षि॑णः प॒क्षः । अथ॒ यत्प्र॒त्यक् । तत्पुच्छ॑म् । यदुदङ्ङ्॑ । स उत्त॑रः प॒क्षः ॥ 37 ॥

भट्टभास्कर-टीका

1 अथ नाचिकेतं ब्राह्मणं त्रयोऽनुवाकाः - अयं वावेत्यादि ॥
वायुत्वेन नाचिकेतस् स्तूयते ।
योऽयं पवते पवमानो वायुर् विश्वस्य पावयिता शोधयिता
स एव नाचिकेतोऽग्निः विश्वस्थितिहेतुत्वात् ।
तस्य प्राक्-पवनादीनि शिरः-प्रभृतिस्थानीयानि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॒ यत् सव्ँ॒ वाति॑,
तद् अ॑स्य +++(कल्पित-शरीरस्य)+++ स॒मञ्च॑नञ्+++(→सङ्कोचः)+++ च प्र॒सार॑णञ् च ।
अथो॑ स॒म्पद् ए॒वास्य॒ सा ।

मूलम्

अथ॒ यत्सव्ँ॒ वाति॑ । तद॑स्य स॒मञ्च॑नञ्च प्र॒सार॑णञ्च । अथो॑ स॒म्पदे॒वास्य॒ सा ।

भट्टभास्कर-टीका

संवानं संगतं वानं, समं वानं वा दिगन्तरविशिष्टं,
तदस्याग्नेश् शरीरस्य समञ्चनं संकोचः प्रसारणं विस्तारश्च ।
शरीरगता या चेष्टा अवयव-संकोच-विस्तारात्मिका
तत्स्थानीयं संवानमिति । अपिचास्याग्नि-शरीरस्य सा संपत् वृद्धिः जीवनवत्त्वं यदन्तर्वानं,
यद्वा - अस्य अग्नेः सा संपत् माहात्म्यं यत्पवमानवत् सर्वगामित्वम् ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

सँ ह॒ वा अ॑स्मै॒ सकामः॑ पद्यते,
यत्का॑मो॒ यज॑ते,
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑।

मूलम्

सँ ह॒ वा अ॑स्मै॒ सकामः॑ पद्यते ।
यत्का॑मो॒ यज॑ते ।
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

सँ ह वा इत्यादिर् यष्टुर् विदुषश् च प्रशंसा ॥ यं कामयत इति यत्कामः । ‘शीलिकामि’ इत्यादिना णः, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यो ह॒ वा अ॒ग्नेर् ना॑चिके॒तस्या॒यत॑नं प्रति॒ष्ठाव्ँ वेद॑,
आ॒यत॑नवान्भवति ।
गच्छ॑ति प्रति॒ष्ठाम् ॥ 38 ॥

हिर॑ण्यव्ँ॒ वा अ॒ग्नेर् ना॑चिके॒तस्या॒त॑नं प्रति॒ष्ठा ।
य ए॒वव्ँ वेद॑,
आ॒यतन॑वान्भवति ।
गच्छ॑ति प्रति॒ष्ठाम् ।

मूलम्

यो ह॒ वा अ॒ग्नेर्ना॑चिके॒तस्या॒यत॑नं प्रति॒ष्ठाव्ँ वेद॑ । आ॒यत॑नवान्भवति । गच्छ॑ति प्रति॒ष्ठाम् ॥ 38 ॥

हिर॑ण्यव्ँ॒ वा अ॒ग्नेर्ना॑चिके॒तस्या॒त॑नं प्रति॒ष्ठा । य ए॒वव्ँ वेद॑ । आ॒यतन॑वान्भवति । गच्छ॑ति प्रति॒ष्ठाम् ।

भट्टभास्कर-टीका

यो ह वा इत्यादि । आयतनं स्थानं प्रतिष्ठा स्थितिहेतुः।
हिरण्यं तदुभयं, हिरण्येष्टकाभिर् उपधानात् ।
विदित्वा यष्टुः प्रथमं फलं, द्वितीयं वेदितुः ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

यो ह॒ वा अ॒ग्नेर् ना॑चिके॒तस्य॒ शरी॑रव्ँ॒ वेद॑,
सश॑रीर ए॒व स्व॒र्गल्ँ लो॒कम् ए॑ति ।
हिर॑ण्यव्ँ॒ वा अ॒ग्नेर् ना॑चिके॒तस्य॒ शरी॑रम् ।
य ए॒वव्ँ वेद॑,
सश॑रीर ए॒व स्व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति ।

मूलम्

यो ह॒ वा अ॒ग्नेर्ना॑चिके॒तस्य॒ शरी॑रव्ँ॒ वेद॑ । सश॑रीर ए॒व स्व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति । हिर॑ण्यव्ँ॒ वा अ॒ग्नेर्ना॑चिके॒तस्य॒ शरी॑रम् । य ए॒वव्ँ वेद॑ । सश॑रीर ए॒व स्व॒र्गल्ँ लो॒कमे॑ति ।

भट्टभास्कर-टीका

हिरण्यं नाचिकेतस्य शरीरं हिरण्यात्मकत्वात्तस्य ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथो॒ यथा॑ रु॒क्म+++(=स्वर्णम्)+++ उत्त॑प्तो भा॒य्यात् ॥ 39 ॥,
ए॒वम् ए॒व स तेज॑सा॒ यश॑सा,
अ॒स्मिँश्च॑ लो॒के॑ऽमुष्मिँ॑श्च भाति ।

मूलम्

अथो॒ यथा॑ रु॒क्म उत्त॑प्तो भा॒य्यात् ॥ 39 ॥,
ए॒वमे॒व स तेज॑सा॒ यश॑सा,
अ॒स्मिँश्च॑ लो॒के॑ऽमुष्मिँ॑श्च भाति ।

भट्टभास्कर-टीका

3 अथो यथेति ॥ अपिच उत्तप्तं स्वर्णं यथा भाय्यात् भायात् । छान्दसो द्वितीययकारोपजनः, यकारान्तं वा धात्वन्तरं द्रष्टव्यं, स्वार्थिकण्यन्तो वा भातिर्द्रष्टव्यः । एवमेव स नाचिकेतयाजी तद्बेदी च तेजसा यशसा च अस्मिँश्च लोकेऽमुष्मिँश्च भाति ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒रवो॑ ह॒ वै नामै॒ते लो॒काः,
ये ऽव॑रेणादि॒त्यम् ।
अथ॑ है॒ते वरी॑याँसो लो॒काः,
ये परे॑णादि॒त्यम् ।

मूलम्

उ॒रवो॑ ह॒ वै नामै॒ते लो॒काः,
ये ऽव॑रेणादि॒त्यम् ।
अथ॑ है॒ते वरी॑याँसो लो॒काः,
ये परे॑णादि॒त्यम् ।

भट्टभास्कर-टीका

4 उरवो ह वा इत्यादि ॥ द्वये लोकाः उरवो महान्तश्च वरीयांस उरुतराश्च । ‘प्रियस्थिर’ इत्यादिना वरादेशः । तत्रादित्यस्याधस्तादुरव उपरि वरीयांसः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्त॑वन्तँ ह॒ वा ए॒ष क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति ,
योऽव॑रेणादि॒त्यम् ।
अथ॑ है॒षो॑ऽन॒न्तम॑पा॒रम॑क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति ,
यः परे॑णादि॒त्यम् ॥ 40 ॥

मूलम्

अन्त॑वन्तँ ह॒ वा ए॒ष क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति ,
योऽव॑रेणादि॒त्यम् ।
अथ॑ है॒षो॑ऽन॒न्तम॑पा॒रम॑क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति ,
यः परे॑णादि॒त्यम् ॥ 40 ॥

भट्टभास्कर-टीका

तत्रैष यजमानः कश्चिदन्तवन्तं क्षय्यं क्षपितुं शक्यं लोकं जयति योऽवरेणादित्यं वर्तते, अथ कश्चिद्यजमानः अनन्तं अविनाशं अपारं अपर्यवसानभोगं अक्षय्यं क्षपयितुमशक्यं च लोकं जयति यः परेणादित्यं वर्तते । ‘ततोऽन्यत्रापि दृश्यते’ इति द्वितीया ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

अ॒न॒न्तँ ह॒ वा अ॑पा॒रम॑क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति,
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

अ॒न॒न्तँ ह॒ वा अ॑पा॒रम॑क्ष॒य्यल्ँ लो॒कञ्ज॑यति,
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

तत्र कोऽनन्तमपारमक्षथ्यं लोकं जयतीति चेत्, ब्रूम इत्याह - अनन्तं हेत्यादि । नाचिकेतयाजी नाचिकेतवेदी च तादृशस्य लोकस्य जेतेति वेदितव्यमिति ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथो॒ यथा॒ रथे॒ तिष्ठ॒न्
+++(अधो वर्तमाने)+++ पक्ष॑सी+++(→चक्रे)+++ पर्या॒वर्त॑माने प्र॒त्यपे॑क्षते,
ए॒वम् अ॑होरा॒त्रे प्र॒त्यपे॑क्षते ।

+++(आदित्याद् अध एव वर्तमानत्वान्)+++
नास्या॑होरा॒त्रे लो॒कम् आ॑प्नुतः,
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ॥ 41 ॥

मूलम्

अथो॒ यथा॒ रथे॒ तिष्ठ॒न्
पक्ष॑सी पर्या॒वर्त॑माने प्र॒त्यपे॑क्षते । ए॒वम॑होरा॒त्रे प्र॒त्यपे॑क्षते । नास्या॑होरा॒त्रे लो॒कमा॑प्नुतः । यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ॥ 41 ॥

भट्टभास्कर-टीका

अथो यथेति ॥
अपिच यथा रथस्योत्सङ्गे उपरि तिष्ठन्
अधस्तात् पर्यावर्तमाने पक्षसी पुनःपुनः परिवर्तमाने चक्रे
प्रत्यपेक्षते तद्विषयिणी अपेक्षा प्रत्यपेक्षणम् ।
एवम् अहोरात्रे आदित्य-वशेनाधस्तात् प्रवर्तमाने अयं प्रत्यपेक्षते,
न ह्यस्य लोकं स्थानं आदित्याद् उपरि स्थितं अहोरात्रे प्राप्नुतः,
तस्मात् कालतो ऽनवच्छिन्नत्वाद् अनन्तत्वम् इति ।
योऽग्निमिति । गतम् ॥

[[152]]

नाचिकेतोपाख्यानम्

नाचिकेतोपाख्यानम्

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

उ॒शन् ह॒ वै वा॑जश्रव॒सस् स॑र्व-वेद॒सन्+++(=धनं)+++ द॑दौ ।

मूलम्

उ॒शन् ह॒ वै वा॑जश्रव॒सस् स॑र्व-वेद॒सन्द॑दौ ।

भट्टभास्कर-टीका

1 उशन्नित्यादि ॥ उशन्नाम याजश्रवसोऽपत्यं सर्ववेदसं सर्वस्वं ददौ । सर्वं वेदो धनं सर्ववेदसम् । ‘अनसन्नन्तान्नपुंसकाच्छन्दसि’ इत्यच् समासान्तः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य॑ ह॒ नचि॑केता॒ नाम॑ पु॒त्र आ॑स ।
तँ ह॑ कुमा॒रँ सन्तं॒
दक्षि॑णासु नी॒यमा॑नासु श्र॒द्धा वि॑वेश ।

मूलम्

तस्य॑ ह॒ नचि॑केता॒ नाम॑ पु॒त्र आ॑स ।
तँ ह॑ कुमा॒रँ सन्त॑म् ।
दक्षि॑णासु नी॒यमा॑नासु
श्र॒द्धा वि॑वेश ।

भट्टभास्कर-टीका

तस्य नचिकेता नाम पुत्रो बभूव । छान्दसो भूभावाभावः । न चिकेत न जज्ञौ पितुर्भावमिति नचिकेता इति केचित् । पृषोदरादिः ।
अथ तं पुत्रं कुमारम् एव बालम् एव सन्तं
दक्षिणासु नीयमानासु दक्षिणानयनकाले पितुः श्रद्धा दानाभिनिवेशो विवेश प्राप,
श्रद्धातिशयेन पुत्रम् अपि दक्षिणात्वेन देयम् अमन्यत ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स हो॑वाच -
“तत॒ कस्मै॒ मान् दा॑स्य॒सी"ति॑,
द्वि॒तीय॑न्, तृ॒तीय॑म् ।

मूलम्

स हो॑वाच ।
तत॒ कस्मै॒ मान्दा॑स्य॒सीति॑ ।
द्वि॒तीय॑न्तृ॒तीय॑म् ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ विदिताभिप्रायः पुत्र उवाच पितरं - हे तात! कस्मै मां दास्यसि? इति ।
एवं द्वितीयं तृतीयं च पुनःपुनः पप्रच्छ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तँ ह॒ परी॑त उवाच -
“मृ॒त्यवे॑ त्वा ददा॒मी"ति॑ ।

मूलम्

तँ ह॒ परी॑त उवाच ।
मृ॒त्यवे॑ त्वा ददा॒मीति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ एवं पुत्रेण परीतः पर्याक्रान्तः पुनःपुनर्निर्बन्धितः पिता क्रुद्ध इव पुत्रमुवाच - मृत्यवे त्वा ददामीति ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

तँ ह॒ स्मोत्थि॑तव्ँ॒ वाग॒भिव॑दति ॥ 42 ॥
“गौत॑म! कुमा॒रम्?” इति॑ ।

मूलम्

तँ ह॒ स्मोत्थि॑तव्ँ॒ वाग॒भिव॑दति ॥ 42 ॥
“गौत॑म! कुमा॒रम्?” इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ पितृवचनानन्तरं मृत्युसकाशं गन्तुम् उत्थितं सहसोच्चलितं पुत्रम् अभिलक्ष्याकाशे काचिद् वाग् अभिवदति स्म उत्तस्थौ ।
कीदृशी? आह -
हे गौतम! किं कुमारम् इति किमेवं बालं मृत्यवे ददासि?
किमिदं गौतमगोत्रस्य तव युज्यते? इति दर्शयितुं गौतमग्रहणम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स हो॑वाच -
परे॑हि मृ॒त्योर् गृ॒हान् । +++(यतो)+++ मृ॒त्यवे॒ वै त्वा॑ऽदा॒मिति॑ ।

मूलम्

स हो॑वाच - परे॑हि मृ॒त्योर् गृ॒हान् । मृ॒त्यवे॒ वै त्वा॑ऽदा॒मिति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ पितोवाच - परेहि मृत्योर् गृहान्
यथाऽहं पापो न स्यां,
मृत्यवे खलु त्वाम् अदां दत्तवान् अहं
नेदानीं दत्तं निवर्तयितुम् उत्सहे
न तद् अन्यथा भाति,
तस्मात् पुत्र परेहि मृत्योर् गहान् यास्यसीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

“तव्ँ वै प्र॒वस॑न्तङ् ग॒न्ताऽसी"ति॑ होवाच -

तस्य॑ स्म ति॒स्रो रात्री॒रना॑श्वान्गृ॒हे व॑सतात् ।
स यदि॑ त्वा पृ॒च्छेत् -
“कुमा॑र॒ कति॒ रात्री॑र् अवात्सी॒र्” इति॑,
“ति॒स्र” इति॒ प्रति॑ ब्रूतात् ।

+++(स यदि॑ त्वा पृ॒च्छेत् -)+++
“किं प्र॑थ॒माँ रात्रि॑म् आश्ना॒” इति॑ ॥ 43 ॥
“प्र॒जां त॒” इति॑ +++(प्रति॑ ब्रूतात्)+++।

+++(स यदि॑ त्वा पृ॒च्छेत् -)+++
“किन् द्वि॒तीया॒म्” इति॑ ।
“प॒शूँस् त॒” इति॑ +++(प्रति॑ ब्रूतात्)+++।

+++(स यदि॑ त्वा पृ॒च्छेत् -)+++
किन्तृ॒तीया॒म् इति॑ -
सा॒धु॒कृ॒त्यां त॒ इति॑ +++(प्रति॑ ब्रूतात्)+++।

मूलम्

तव्ँ वै प्र॒वस॑न्तङ्ग॒न्ताऽसीति॑ होवाच ।
तस्य॑ स्म ति॒स्रो रात्री॒रना॑श्वान्गृ॒हे व॑सतात् ।
स यदि॑ त्वा पृ॒च्छेत् ।
कुमा॑र॒ कति॒ रात्री॑रवात्सी॒रिति॑ ।
ति॒स्र इति॒ प्रति॑ ब्रूतात् ।

किं प्र॑थ॒माँ रात्रि॑माश्ना॒ इति॑ ॥ 43 ॥
प्र॒जान्त॒ इति॑ । किन्द्वि॒तीया॒मिति॑ । प॒शूँस्त॒ इति॑ । किन्तृ॒तीया॒मिति॑ । सा॒धु॒कृ॒त्यान्त॒ इति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ पिता पुत्रमुवाच - तं मृत्युं प्रवसन्तं गृहे असंनिहितं गन्तासि, असन्निहिते तस्मिन् मृत्यौ तस्य गृहा गन्तव्यास्त्वयेति यावत् । इत्थं च कर्तव्यमित्याह - तस्य गृहे तिस्रो रात्रीरनाश्वान् अनश्नन्नेव वसतात् वस । अथ स आगतो यदि त्वां पृच्छेत् हे कुमार! कति रात्रीर्मम गृहे अवात्सीः उषितवानसि इति, तिस्रो रात्रीरिति प्रतिब्रूतात् प्रतिब्रूहि । अथ स यदि पुनः पृच्छेत् प्रथमां रात्रिं किमाश्नाः अशितवानसि इति, तदैवं प्रतिब्रूयाः प्रजां आश्नामिति ।

अथ पुनरपि यदि पृच्छेत् द्वितीयां रात्रिं किमाश्ना इति, तदाऽपीत्थं ब्रूयाः पशूंस्ते आश्नामिति ।

यदि भूयोपि पृच्छेत् तृतीयां रात्रिं किमाश्ना इति, तदा चेत्थं प्रतिब्रूहि साधुकृत्यां सुकृतं त्वदीयमाश्नामिति ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

तव्ँ वै प्र॒वस॑न्तञ् जगाम ।
तस्य॑ ह ति॒स्रो रात्री॒रना॑श्वान्गृ॒ह उ॑वास ।

मूलम्

तव्ँ वै प्र॒वस॑न्तञ् जगाम ।
तस्य॑ ह ति॒स्रो रात्री॒रना॑श्वान्गृ॒ह उ॑वास ।

भट्टभास्कर-टीका

एवं पित्रोक्ते पुत्रोऽपि तथैव कृतवानित्याह - तं वा इत्यादि । गतम् । परोक्षे लिट् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमा॒गत्य॑ पप्रच्छ ।
कुमा॑र॒ कति॒ रात्री॑रवात्सी॒रिति॑ ।
ति॒स्र इति॒ प्रत्यु॑वाच ॥ 44 ॥

किं प्र॑थ॒माँ रात्रि॑माश्ना॒ इति॑ ।
प्र॒जान्त॒ इति॑ ।

किन्द्वि॒तीया॒मिति॑ ।
प॒शूँस्त॒ इति॑ ।

किन्तृ॒तीया॒मिति॑ ।
सा॒धु॒कृ॒त्यान्त॒ इति॑ ।

मूलम्

तमा॒गत्य॑ पप्रच्छ ।
कुमा॑र॒ कति॒ रात्री॑रवात्सी॒रिति॑ ।
ति॒स्र इति॒ प्रत्यु॑वाच ॥ 44 ॥

किं प्र॑थ॒माँ रात्रि॑माश्ना॒ इति॑ ।
प्र॒जान्त॒ इति॑ ।

किन्द्वि॒तीया॒मिति॑ ।
प॒शूँस्त॒ इति॑ ।

किन्तृ॒तीया॒मिति॑ ।
सा॒धु॒कृ॒त्यान्त॒ इति॑ ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

“नम॑स्ते अस्तु भगव॒” इति॑ होवाच -
“वरव्ँ॑ वृणी॒ष्वे"ति॑ ।

मूलम्

नम॑स्ते अस्तु भगव॒ इति॑ होवाच ।
वरव्ँ॑ वृणी॒ष्वेति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

2 अथ मृत्युरुवाच - हे भगवः! नमस्ते अस्तु प्रसीदेति । पुनरप्याह स्म - वरं वृणीष्वेति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

पि॒तर॑मे॒व जीव॑न्न् अया॒नीति॑ ।

मूलम्

पि॒तर॑मे॒व जीव॑न्नया॒नीति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ नचिकेता ब्रवीति स्म - पितरमहं जीवन्नेव अयानि गच्छानीति ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वि॒तीयव्ँ॑ वृणी॒ष्वेति॑ ॥ 4
“इ॒ष्टा॒पू॒र्तयो॒र्मेऽक्षि॑तिं ब्रू॒ही"ति॑ होवाच ।
तस्मै॑ है॒तम् अ॒ग्निन् ना॑चिके॒तम् उ॑वाच ।
ततो॒ वै तस्ये॑ष्टापू॒र्ते नाक्षी॑येते ।

मूलम्

द्वि॒तीयव्ँ॑ वृणी॒ष्वेति॑ ॥ 4
इ॒ष्टा॒पू॒र्तयो॒र्मेऽक्षि॑तिं ब्रू॒हीति॑ होवाच ।
तस्मै॑ है॒तम॒ग्निन्ना॑चिके॒तमु॑वाच ।
ततो॒ वै तस्ये॑ष्टापू॒र्ते नाक्षी॑येते ।

भट्टभास्कर-टीका

अथ तत्तथाऽस्तु, द्वितीयमपि वृणीष्वेति तेनोक्ते
नचिकेता वदति स्म -
इष्टापूर्तयोः क्षितिं स्थानं मे ब्रूहीति +++(←स्वरकलने देषः)+++ ।
तत् तस्मै एतं नाचिकेतम् अग्निमुवाच । ततस्तस्येष्टापूर्ते नाक्षीयेताम् । छान्दसं ङेरेत्वम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

नास्ये॑ष्टापू॒र्ते क्षी॑येते - यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

नास्ये॑ष्टापू॒र्ते क्षी॑येते -
यो॑ ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

नास्येत्यादि विदुषस्स्तुतिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

“तृ॒तीयव्ँ॑ वृणी॒ष्वे"ति॑ ।
“पु॒न॒र्मृ॒त्योर्मेऽप॑जितिं ब्रू॒ही"ति॑ होवाच ।
तस्मै॑ है॒तम॒ग्निन्ना॑चिके॒तम् उ॑वाच ।
ततो॒ वै सोऽप॑ पुनर्मृ॒त्युम् अ॑जयत् ॥ । 46 ॥

मूलम्

तृ॒तीयव्ँ॑ वृणी॒ष्वेति॑ ।
पु॒न॒र्मृ॒त्योर्मेऽप॑जितिं ब्रू॒हीति॑ होवाच ।
तस्मै॑ है॒तम॒ग्निन्ना॑चिके॒तमु॑वाच ।
ततो॒ वै सोऽप॑ पुनर्मृ॒त्युम॑जयत् ॥ । 46 ॥

भट्टभास्कर-टीका

ततस्तृतीयं वरं वृणीष्वेति तेनोक्तो नचिकेता ब्रूते स्म - पुनर्मृत्योरपजितिं मे ब्रूहीति । पुनः पुनर्मृतिः पुनर्मृत्युः तस्यापजयोऽमृतत्वम् । तस्मै हेत्यादि । गतम् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अप॑ पुनर्मृ॒त्युञ्ज॑यति -
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

अप॑ पुनर्मृ॒त्युञ्ज॑यति । यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

नाचिकेताग्नि-प्रयोगविधिः

नाचिकेताग्निप्रयोगः

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

तँ है॒तमेके॑ पशुब॒न्ध ए॒वोत्त॑रवे॒द्याञ् चि॑न्वते -
+++(सावित्रवद् उत्तर-वेदि-देशे चितत्वात्)+++ “उ॒त्त॒र॒वे॒दि-स॑म्मित ए॒षो॑ ऽग्निर्” इति॒ वद॑न्तः ।

मूलम्

तँ है॒तमेके॑ पशुब॒न्ध ए॒वोत्त॑रवे॒द्याञ्चि॑न्वते ।
उ॒त्त॒र॒वे॒दिस॑म्मित ए॒षो॑ऽग्निरिति॒ वद॑न्तः ।

भट्टभास्कर-टीका

1 तँ हैतमित्यादि ॥ तमेतं नाचिकेतमग्निं केचित् पशुबन्ध एवोत्तरवेद्यां चिन्वते ।
उत्तरवेदि-संमित उत्तरवेदि-स्थानीय एषो ऽग्निः
सावित्रवद् उत्तर-वेदि-देशे चितत्वात् । उत्तरवेदिमतां प्रथमः पशुबन्धः, तस्मात्तत्रैव चेतव्यो नान्यत्रेति वदन्तः पशुबन्ध एव चिन्वते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

तन्न तथा॑ कु॒र्यात् ।
ए॒तम् अ॒ग्निङ् +++(भूयिष्ठाहुति-)+++कामे॑न॒ व्य॑र्द्धयेत्+++(=वियोजयेत्)+++ ।
स ए॑न॒ङ् कामे॑न॒ व्यृ॑द्धः॒, +++(यजमानम् अपि)+++ कामे॑न॒ व्य॑र्द्धयेत् ।

मूलम्

तन्न तथा॑ कु॒र्यात् ।
ए॒तम् अ॒ग्निङ्कामे॑न॒ व्य॑र्द्धयेत् ।
स ए॑न॒ङ्कामे॑न॒ व्यृ॑द्धः । कामे॑न॒ व्य॑र्द्धयेत् ।

भट्टभास्कर-टीका

तत् तथा न कुर्यात्,
तथा ऽकुर्वन्न्
एतम् अग्निं हि कामेन भूयिष्ठाहुतिलाभाभिलाषेण व्यर्धयेत् वियोजयेत्,
ततोऽसौ वृद्धिकामो यजमानम् अपि तदीयेन कामेन व्यर्धयेत् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

सौ॒म्ये वावैन॑म् अध्व॒रे चि॑न्वी॒त ।
यत्र॑ वा॒ भूयि॑ष्ठा॒ आहु॑तयो हू॒येर॑न् ।

मूलम्

सौ॒म्ये वावैन॑मध्व॒रे चि॑न्वी॒त ।
यत्र॑ वा॒ भूयि॑ष्ठा॒ आहु॑तयो हू॒येर॑न् ।

भट्टभास्कर-टीका

तस्मात्सौम्येऽध्वरे चेतव्यः । यत्र वा चातुर्मास्यादौ भूयिष्ठा बहुतरा आहुतयो हूयेरन् तत्र चेतव्यः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ए॒तम् अ॒ग्निङ् कामे॑न॒ सम॑र्द्धयति ।
स ए॑न॒ङ् कामे॑न॒ समृ॑द्धः॒ कामे॑न॒ सम॑र्द्धयति ।

मूलम्

ए॒तम॒ग्निङ्कामे॑न॒ सम॑र्द्धयति । स ए॑न॒ङ् कामे॑न॒ समृ॑द्धः ॥ कामे॑न॒ सम॑र्द्धयति ।

भट्टभास्कर-टीका

एतमग्निमित्यादि । गतम् ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैनं पु॒रर्ष॑य उत्तरवे॒द्याम् ए॒व स॒त्रिय॑म् +++(नाचिकेताग्निम्)+++ अचिन्वत ।
ततो॒ वै तेऽवि॑न्दन्त प्र॒जाम् ।
अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कम॑जयन् ।

मूलम्

अथ॑ हैनं पु॒रर्ष॑यः । उ॒त्तर॒वे॒द्यामे॒व स॒त्रिय॑मचिन्वत ।
ततो॒ वै तेऽवि॑न्दन्त प्र॒जाम् ।
अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कम॑जयन् ।

भट्टभास्कर-टीका

2 अथ हैनमित्यादि ॥ सत्रीयं सत्रे भवम् । गतमन्यत् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वि॒न्दत॑ ए॒व प्र॒जाम्, अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कञ्ज॑यति,
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते ।
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

वि॒न्दत॑ ए॒व प्र॒जाम् ।
अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कञ्ज॑यति । यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैनव्ँ वा॒युर् ऋद्धि॑कामो
यथान्यु॒प्तम्+++(=यथापातम्)+++ ए॒वोप॑दधे +++(चिताव् इष्टिकाः)+++ ।
ततो॒ वै स ए॒ताम् ऋद्धि॑मार्ध्नोत्
याम् इ॒दव्ँ वा॒युर् ऋ॒द्धः ।

मूलम्

अथ॑ हैनव्ँ वा॒युर् ऋद्धि॑कामः ॥
य॒था॒न्यु॒प्तम् ए॒वोप॑दधे ।
ततो॒ वै स ए॒तामृद्धि॑मार्ध्नोत् ।
यामि॒दव्ँ वा॒युर्ऋ॒द्धः ।

भट्टभास्कर-टीका

3 अथ हैनमिति ॥
यथान्युप्तं यथा-निपतितेष्टकम्
अञ्जलिना गृहीत्वा वेद्यां चेतिता इष्टका
यथा पतितास् तथैवोपहितवान् ।

ततो वायुर् एताम् ऋद्धिम् आर्ध्नोत्। याम् ऋद्धिम् ऋद्धो वायुर् इदानीम् अस्माभिर् गृह्यते । इदम् इति क्रिया-विशेषणम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ए॒ताम् ऋद्धि॑म् ऋध्नोति -
याम् इ॒दव्ँ वा॒युर् ऋ॒द्धः,
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

ए॒तामृद्धि॑मृध्नोति ।
यामि॒दव्ँ वा॒युर्ऋ॒द्धः ।
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते ।
य उ॑चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

एताम् इत्य्-आदि फल-स्तुतिः ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैनङ्गोब॒लो वार्ष्णः॑ प॒शु-का॑मः ।
पाङ्क्त॑म् ए॒व चि॑क्ये -
पञ्च॑ पु॒रस्ता॑त्,
पञ्च॑ दक्षिण॒तः,
पञ्च॑ प॒श्चात्,
पञ् चो॑त्तर॒त,
एकां॒ मध्ये॑ ।

मूलम्

अथ॑ हैनङ्गोब॒लो वार्ष्णः॑ प॒शु-का॑मः ।
पाङ्क्त॑म् ए॒व चि॑क्ये -
पञ्च॑ पु॒रस्ता॑त्,
पञ्च॑ दक्षिण॒तः,
पञ्च॑ प॒श्चात्,
पञ् चो॑त्तर॒तः,
एकां॒ मध्ये॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

4 अथ हेति ॥ गोवलो नाम वृष्णेरपत्यं पाङ्क्तं चिक्ये चितवान् चतसृषु दिक्षु पक्ष पञ्च, एकां मध्ये । एवं पञ्चत्वान्वयात् पाङ्कत्वम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो॒ वै स स॒हस्रं॑ प॒शून् प्राप्नो॑त् ।
प्र स॒हस्रं॑ प॒शून् आ॑प्नोति॒,
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

ततो॒ वै स स॒हस्रं॑ प॒शून् प्राप्नो॑त् ।
प्र स॒हस्रं॑ प॒शून् आ॑प्नोति ।
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते ।
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

पाङ्क्तस्य चेता वेदिता च सहस्रं पशून् प्राप्नोति ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैनं प्र॒जाप॑ति॒र् ज्यैष्ठ्य॑-कामो॒ यश॑स्-कामः प्र॒जन॑न-कामः -
+++(संख्या-त्रयान्वितं)+++ त्रि॒-वृत॑म् ए॒व चि॑क्ये - स॒प्त पु॒रस्ता॑त् ,
ति॒स्रो द॑क्षिण॒तः ,
स॒प्त प॒श्चात् ,
ति॒स्र उ॑त्तर॒तः ,
एकां॒ मध्ये॑ ।

मूलम्

अथ॑ हैनं प्र॒जाप॑ति॒र्ज्यैष्ठ्य॑कामो॒ यश॑स्कामः प्र॒जन॑नकामः ।
त्रि॒वृत॑मे॒व चि॑क्ये ॥ स॒प्त पु॒रस्ता॑त् ।
ति॒स्रो द॑क्षिण॒तः ।
स॒प्त प॒श्चात् ।
ति॒स्र उ॑त्तर॒तः ।
एकां॒ मध्ये॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

5 अथेति ॥ ज्यैष्ठ्यं प्राधान्यं, यशः ख्यातिः, प्रजननं प्रजासमृद्विः ।
‘शीलिकामि’ इति नप्रत्ययः,
पूर्व-पद-प्रकृति-स्वरत्वं च ।
त्रिवृतं संख्या-त्रयान्वितम् ।
पुरस्तात्पश्चाच्च सप्त सप्त,
दक्षिणत उत्तरतश्च तिस्रस्तिस्रः,
एकां मध्य इति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो॒ वै स प्र यशो॒ ज्यैष्ठ्य॑म् आप्नोत् ।
ए॒तां प्रजा॑तिं॒ +++(शक्तिं)+++ प्राजा॑यत +++(=प्राजनयत्)+++,
याम् +++(अवलम्ब्य)+++ इ॒दं प्र॒जाः प्र॒जाय॑न्ते ।

मूलम्

ततो॒ वै स प्र यशो॒ ज्यैष्ठ्य॑माप्नोत् ।
ए॒तां प्रजा॑तिं॒ प्राजा॑यत ।
यामि॒दं प्र॒जाः प्र॒जाय॑न्ते ।

भट्टभास्कर-टीका

एतां प्रजातिम् इति ।
एतां प्रजातिं प्रजनन-सामर्थ्यं प्राप्नोत्
यां प्रजा इदं प्रजायन्ते ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रि॒वृद् वै ज्यैष्ठ्य॑म् -
+++(यथा लोके-)+++ मा॒ता पि॒ता पु॒त्रः ॥

मूलम्

त्रि॒वृद्वै ज्यैष्ठ्य॑म् ।
मा॒ता पि॒ता पु॒त्रः ॥

भट्टभास्कर-टीका

त्रिवृद्वा इत्यादि ।
त्र्यवयवं ज्यैष्ठ्यं -
मात्रादयस् त्रयस् संयुक्ताः
प्रशस्यतमा लोके भवन्तीति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रि॒वृत् प्र॒जन॑नम् -
उ॒पस्थो॒ योनि॑र् मध्य॒मा+++(→शण्डाः)+++ ।

मूलम्

त्रि॒वृत् प्र॒जन॑नम् ।
उ॒पस्थो॒ योनि॑र्मध्य॒मा ।

भट्टभास्कर-टीका

प्रजननं च त्र्यवयवम् उपस्थादित्रयस्य प्रजनन-हेतुत्वात् । योनिमध्यस्थितं गर्भस्थानं मध्यगा । केचिदाहुः - उपस्थः पुमान्, योनिः स्त्री, मध्यमा गतिः नपुंसकमिति, सर्वप्रजननावृत्त्यभावादसमीचीनम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्र यशो॒ ज्यैष्ठ्य॑म् आप्नोति, ए॒तां प्रजा॑तिं॒ प्रजा॑यते +++(=प्रजनयति)+++ -
याम् +++(अवलम्ब्य)+++ इ॒दं प्र॒जाः प्र॒जाय॑न्ते,
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनम् ए॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

प्र यशो॒ ज्यैष्ठ्य॑म् आप्नोति । ए॒तां प्रजा॑तिं॒ प्रजा॑यते-
याम् इ॒दं प्र॒जाः प्र॒जाय॑न्ते ।
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते ।
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

प्रयश इत्यादि फलस्तुतिः ॥

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैन॒म् इन्द्रो॒ ज्यैष्ठ्य॑-कामः -
ऊ॒र्ध्वा ए॒वोप॑दधे ।

मूलम्

अथ॑ हैन॒मिन्द्रो॒ ज्यैष्ठ्य॑कामः ।
ऊ॒र्ध्वा ए॒वोप॑दधे ।

भट्टभास्कर-टीका

6 अथ हेति ॥
ऊर्ध्वाः मध्याद् आरभ्य ऊर्ध्व-रीतिकाः
आ स्वयम् आतृण्णायाः प्राचीर् इत्य् अर्थः,
तस्याश् शिरस्-स्थानीयत्वाद् ऊर्ध्वा इत्य् उक्तम् ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो॒ वै स ज्यैष्ठ्य॑म् अगच्छत् ॥ ज्यैष्ठ्य॑ङ् गच्छति॒,
यो॑ऽग्निन् ना॑चिके॒तञ् चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

ततो॒ वै स ज्यैष्ठ्य॑मगच्छत् ॥ ज्यैष्ठ्य॑ङ्गच्छति । यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते । य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॑ हैनम॒सावा॑दि॒त्यस्स्व॒र्गका॑मः॒ प्राची॑र् ए॒वोप॑दधे ।

मूलम्

अथ॑ हैनम॒सावा॑दि॒त्यस्स्व॒र्गका॑मः । प्राची॑रे॒वोप॑दधे ।

भट्टभास्कर-टीका

7 अथ हेति ॥ प्राचीः पश्चिमस्वयम्-आतृण्णाम् आरभ्य आहवनीयाद् उत्सर्पेद् इति केचित् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो॒ वै सो॑ऽभि स्व॒र्गल्ँ लो॒कम॑जयत् ।
अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कञ्ज॑यति॒,
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते,
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

मूलम्

ततो॒ वै सो॑ऽभि स्व॒र्गल्ँ लो॒कम॑जयत् ।
अ॒भि स्व॒र्गल्ँ लो॒कञ्ज॑यति ।
यो॑ऽग्निन्ना॑चिके॒तञ्चि॑नु॒ते ।
य उ॑ चैनमे॒वव्ँ वेद॑ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

स यदी॒च्छेत् -
“ते॒ज॒स्वी य॑श॒स्वी ब्र॑ह्मवर्च॒सी स्या॒म्” इति॒
प्राङ् आ होतु॒र्धिष्ण्या॒द् उत्स॑र्पे॒त् -
“येयं प्रागा॒द् यश॑स्वती॒, सा मा॒ प्रोर्णो॑तु॒ तेज॑सा॒ यश॑सा ब्रह्मवर्च॒सेने"ति॑ ।

मूलम्

स यदी॒च्छेत् ॥
ते॒ज॒स्वी य॑श॒स्वी ब्र॑ह्मवर्च॒सी स्या॒मिति॑ ।
प्राङा होतु॒र्धिष्ण्या॒दुत्स॑र्पेत् ।
येयं प्रागा॒द्यश॑स्वती । सा मा॒ प्रोर्णो॑तु । तेज॑सा॒ यश॑सा ब्रह्मवर्च॒सेनेति॑ ।

भट्टभास्कर-टीका

मन्त्रार्थस्तु - येयं वेदिः प्रागात् प्राची एति गच्छति । छान्दसो लुङ् ।
यशस्वती अन्नवती हविषामाधारत्वात् ।
सा तादृशीं हविर्भिर् आसादितैश् छादिता
माम् अपि तेजःप्रभृतिभिः प्रोर्णोतु प्रच्छादयत्विति ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते॒ज॒स्व्ये॑व य॑श॒स्वी ब्र॑ह्मवर्च॒सी भ॑वति ।

मूलम्

ते॒ज॒स्व्ये॑व य॑श॒स्वी ब्र॑ह्मवर्च॒सी भ॑वति ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ॒ यदी॒च्छेत् -
“भूयि॑ष्ठं मे॒ श्रद्द॑धीरन् । भूयि॑ष्ठा॒ दक्षि॑णा नयेयु॒र्” इति॑ -
दक्षि॑णासु नी॒यमा॑नासु॒

प्राच्येहि॒ प्राच्ये॒हीति॒ +++(प्रेर्यमाणा)+++,
प्राची॑ जुषा॒णा,
वेत्व् आज्य॑स्य॒ स्वाहा॑

+इति॑ स्रु॒वेणो॑प॒हत्या॑हव॒नीये॑ जुहुयात् ॥

मूलम्

अथ॒ यदी॒च्छेत् । भूयि॑ष्ठं मे॒ श्रद्द॑धीरन् । भूयि॑ष्ठा॒ दक्षि॑णा नयेयु॒रिति॑ । दक्षि॑णासु नी॒यमा॑नासु॒ प्राच्येहि॒ प्राच्ये॒हीति॒ प्राची॑ जुषा॒णा वेत्वाज्य॑स्य॒ स्वाहेति॑ स्रु॒वेणो॑प॒हत्या॑हव॒नीये॑ जुहुयात् ॥

यद्वा - क्रियासमभिव्याहारे लोट्, प्राच्येहि प्राची प्रकर्षेण प्राग्गच्छति, अथ यथासिद्ध्यनुप्रयोगश्छान्दसः ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भूयि॑ष्ठम् ए॒वास्मै॒ श्रद्द॑धते॒,
भूयि॑ष्ठा॒ दक्षि॑णा नयन्ति ।

मूलम्

भूयि॑ष्ठमे॒वास्मै॒ श्रद्द॑धते । भूयि॑ष्ठा॒ दक्षि॑णा नयन्ति ।

…{Loading}…
विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरी॑षम् उप॒धाय॑,
+++(‘चित्तिमचित्तिम्’ इत्य्-आदिभिश् )+++ चितिकॢ॒प्तिभि॑र् अभि॒मृश्य॑,
अ॒ग्निं प्र॒णीयो॑पसमा॒धाय॒,
चत॑स्र ए॒ता आहु॑तीर् जुहोति -

“त्वम॑ग्ने रु॒द्र” इति॑ शतरु॒द्रीय॑स्य रू॒पम्,
“अग्ना॑विष्णू॒” इति॑ वसो॒र्धारा॑या॒ +++(रूपम्)+++,
“अन्न॑पत॒” इत्य् अ॑न्नहोमः,
“स॒प्त ते॑ अग्ने स॒मिध॑स्स॒प्त जि॒ह्वा” इति॑ विश्व॒प्रीः ॥

मूलम्

पुरी॑षमुप॒धाय॑ ।
चि॒ति॒कॢ॒प्तिभि॑रभि॒मृश्य॑ ।
अ॒ग्निं प्र॒णीयो॑पसमा॒धाय॑ ।
चत॑स्र ए॒ता आहु॑तीर्जुहोति -
त्वम॑ग्ने रु॒द्र इति॑ शतरु॒द्रीय॑स्य रू॒पम् ।
अग्ना॑विष्णू॒ इति॑ वसो॒र्धारा॑याः ।
अन्न॑पत॒ इत्य॑न्नहोमः ।
स॒प्त ते॑ अग्ने स॒मिध॑स्स॒प्त जि॒ह्वा इति॑ विश्व॒प्रीः ॥

भट्टभास्कर-टीका

9 पुरीषमुपधायेत्यादि ॥
चात्वालात् पुरीषम् आहृत्य चिताव् उपधाय
‘चित्तिमचित्तिम्’ इत्य्-आदिभिश् चिति-कॢप्तिभिर् अभिमृश्याग्निं प्रणीयोपसमाधाय उपसमिध्य
चतुर्गृहीतेन चतस्र आहुतीर् जुहोति
‘त्वमग्ने रुद्रः’ इत्य्-आदिभिर् एतत्-प्रपाठकाम्नातैश् चतुर्भिर् अनुवाकैः ।
तत्र ‘नमस्ते रुद्र’ इति शतरुद्रीयस्य रूपं
तत्स्थानीयं “त्वमग्ने रुद्र” इति प्रथमोऽनुवाकः ।
शतं रुद्रा देवता अस्य शतरुद्रीयम् । ‘छ च’ इति छः ।

वसोर्धाराया रूपं द्वितीयोऽनुवाकः,
तृतीयोऽनुवाको ऽन्नहोमाख्यः अन्नसिद्धि-हेतुः,
चतुर्थोऽनुवाको विश्वप्रीर् नाम विश्वदेवताप्रीतिहेतुत्वात् ।
विश्वान् देवान् प्रीणातीति विश्वप्रीः ॥ इति द्वितीये काठके नवमोऽनुवाकः ॥

[[154]]

[[155]]

त्रिसुपर्णमन्त्राः

त्रिसुपर्णमन्त्राः

…{Loading}…
48
विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

ब्रह्म॑मेतु॒ माम् । मधु॑मेतु॒ माम् । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑मेतु॒ माम् ।

मूलम्

ब्रह्म॑मेतु॒ माम् । मधु॑मेतु॒ माम् । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑मेतु॒ माम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

यास्ते॑ सोम प्र॒जाव॒त्सोभि॒ सो अ॒हम् । दुस्व॑प्न॒हन्दु॑रुष्व॒हा ।
यास्ते॑ सोम प्रा॒णाँस्ताञ्जु॑होमि ।

मूलम्

यास्ते॑ सोम प्र॒जाव॒त्सोभि॒ सो अ॒हम् । दुस्व॑प्न॒हन्दु॑रुष्व॒हा ।
यास्ते॑ सोम प्रा॒णाँस्ताञ्जु॑होमि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
ब्र॒ह्म॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

मूलम्

त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
ब्र॒ह्म॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

######### …{Loading}…

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

######### …{Loading}…

मूलम्

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

49
विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

ब्रह्म॑ मे॒धया॑ । मधु॑ मे॒धया॑ । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑ मे॒धया॑ ।

मूलम्

ब्रह्म॑ मे॒धया॑ । मधु॑ मे॒धया॑ । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑ मे॒धया॑ ।

########## …{Loading}…

अद्या᳓ नो देव सवितः
प्रजा᳓वत् सावीः सौ᳓भगम् ।
प᳓रा दुष्-ष्व᳓प्न्यं सुव ॥

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - सविता
  • ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
  • छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum

अद्या᳓ नो देव सवितः
प्रजा᳓वत् सावीः सउ᳓भगम्
प᳓रा दुष्व᳓प्नियं सुव

मूलम् तैत्तिरीयम्

अ॒द्या नो॑ देव सवितः । प्र॒जाव॑त्सावी॒स्सौभ॑गम् । परा॑ दु॒ष्वप्नि॑यँ सुव ।

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saúbhagam ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sāvīḥ ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

duṣvápnyam ← duṣvápnya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

párā ← párā (invariable)

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

अ॒द्य । नः॒ । दे॒व॒ । स॒वि॒त॒रिति॑ । प्र॒जाऽव॑त् । सा॒वीः॒ । सौभ॑गम् ।
परा॑ । दुः॒ऽस्वप्न्य॑म् । सु॒व॒ ॥

Hellwig Grammar
  • adyā ← adya
  • [adverb]
  • “now; today; then; nowadays; adya [word].”
  • no ← naḥ ← mad
  • [noun], dative, plural
  • “I; mine.”
  • deva
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • savitaḥ ← savitar ← savitṛ
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”
  • prajāvat
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “prolific.”
  • sāvīḥ ← sū
  • [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
  • “give birth; urge; bestow; cause.”
  • saubhagam ← saubhaga
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “well-being.”
  • parā
  • [adverb]
  • “away.”
  • duṣṣvapnyaṃ ← duṣṣvapnyam ← duḥṣvapnya
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “nightmare.”
  • suva ← sū
  • [verb], singular, Present imperative
  • “give birth; urge; bestow; cause.”
सायण-भाष्यम्

हे सवितः देव नः अस्मभ्यम् अद्य अस्मिन् यागदिने प्रजावत् पुत्राद्युपेतं सौभगं धनं सावीः प्रेरय । दुःष्वप्न्यं दुःस्वप्नं दुःस्वप्नवद्दुःखकरं दारिद्र्यं परा सुव दूरे प्रेरय ॥

8अथाष्टमीमाह - हे सवितर्देव! अद्यास्मिन्कर्मणि नोऽस्माकं प्रजावत् पुत्रपौत्राद्युपेतं सौभगं सौभाग्यं सावीः अनुजानीहि । दुष्ष्वप्नियं दुस्स्वप्ननिमित्तं दोषं परासुव विनाश्य ॥

Wilson

English translation:

“Grant us today, divine Savitā affluence with progeny, and drive away evil dreams.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Para duhṣvapnyam suva: duhṣvapnyam = dāridryam, poverty

Jamison Brereton

Today, god Savitar, you have impelled to us a good portion consisting of offspring.
Impel away the bad dream.

Griffith

Send us this day, God Savitar, prosperity with progeny.
Drive thou the evil dream away.

Geldner

Mögest du, Gott Savitri, uns heute kinderreiches Glück zuweisen. Weise üblen Traum ab!

Grassmann

O schaffe heut, Gott Savitar, uns kinderreichen Segen her; Fort schaffe böses Traumgesicht.

Elizarenkova

Сегодня, о бог Савитар, вызови к жизни
Для нас удачу, заключающуюся в потомстве!
Прочь отзови дурной сон!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सविता
  • श्यावाश्व आत्रेयः
  • निचृद्गायत्री
  • षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य के देनेवाले स्वामिन् (देव) शोभित ! आप कृपा से (नः) हम लोगों के लिये वा हम लोगों के (अद्या) आज (प्रजावत्) बहुत प्रजायें विद्यमान जिसके उस (सौभगम्) सुन्दर ऐश्वर्य के भाग को (सावीः) उत्पन्न कीजिये और (दुःष्वप्न्यम्) दुष्ट स्वप्नों में उत्पन्न दुःख को (परा, सुव) दूर कीजिये ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो परमेश्वर की प्रार्थना करके धर्म्मयुक्त पुरुषार्थ करते हैं, वे बहुत ऐश्वर्य्यवाले होकर दुःख और दारिद्र्य से रहित होते हैं ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे सवितर्देव ! त्वं कृपया नोऽद्या प्रजावत्सौभगं सावीर्दुःष्वप्न्यं परा सुव दूरं गमय ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्या) अद्य। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मभ्यमस्माकं वा (देव) प्रकाशमान (सवितः) सर्वैश्वर्य्यप्रदेश्वर (प्रजावत्) बह्व्यः प्रजा विद्यन्ते यस्य तत् (सावीः) जनय (सौभगम्) शौभनैश्वर्य्यस्य भागम् (परा) (दुःष्वप्न्यम्) दुष्टेषु स्वप्नेषु भवं दुःखम् (सुव) प्रेरय ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये परमेश्वरं प्रार्थयित्वा धर्म्यं पुरुषार्थं कुर्वन्ति ते महदैश्वर्या भूत्वा दुःखदारिद्र्यविरहा जायन्ते ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे परमेश्वराची प्रार्थना करून धर्मयुक्त पुरुषार्थ करतात. ते अत्यंत ऐश्वर्यवान होऊन दुःख व दारिद्र्यरहित होतात. ॥ ४ ॥

########## …{Loading}…

वि᳓श्वानि देव सवितर्
दुरिता᳓नि प᳓रा सुव
य᳓द् भद्रं᳓ त᳓न् न आ᳓ सुव

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - सविता
  • ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
  • छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum

वि᳓श्वानि देव सवितर्
दुरिता᳓नि प᳓रा सुव
य᳓द् भद्रं᳓ त᳓न् न आ᳓ सुव

मूलम् तैत्तिरीयम्

विश्वा॑नि देव सवितः । दु॒रि॒तानि॒ परा॑सुव । यद्भ॒द्रन्तन्म॒ आसु॑व ।

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

duritā́ni ← duritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

párā ← párā (invariable)

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

विश्वा॑नि । दे॒व॒ । स॒वि॒तः॒ । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । परा॑ । सु॒व॒ ।
यत् । भ॒द्रम् । तत् । नः॒ । आ । सु॒व॒ ॥

Hellwig Grammar
  • viśvāni ← viśva
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”
  • deva
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • savitar ← savitṛ
  • [noun], vocative, singular, masculine
  • “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”
  • duritāni ← durita
  • [noun], accusative, plural, neuter
  • “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”
  • parā
  • [adverb]
  • “away.”
  • suva ← sū
  • [verb], singular, Present imperative
  • “give birth; urge; bestow; cause.”
  • yad ← yat ← yad
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “who; which; yat [pronoun].”
  • bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”
  • tan ← tat ← tad
  • [noun], nominative, singular, neuter
  • “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
  • na ← naḥ ← mad
  • [noun], dative, plural
  • “I; mine.”
  • ā
  • [adverb]
  • “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
  • suva ← sū
  • [verb], singular, Present imperative
  • “give birth; urge; bestow; cause.”
सायण-भाष्यम्

हे सवितः देव त्वं विश्वानि दुरितानि परा सुव । यद्भदं प्रजापशुगृहादिकं तत् नः अस्मभ्यम् “ सुव अस्मदभिमुखं प्रेरय। ‘प्रजा वै भद्रं पशवो भद्रं गृहं भद्रम् ’ इति हि श्रुतिः ॥ ॥ २५ ॥

9अथ नवमीमाह - हे सवितर्देव विश्वानि दुरितानि परासुव विनाशय । यद्भद्रं कल्याणमस्ति तन्मे मम आसुव सर्वतोऽनुजानीहि ।

Wilson

English translation:

“Remove from us, divine Savitā, all misfortunes; bestow upon us that which is good,”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhadram = progeny, cattle, dwelling, prajā vai bhadram, pasa‘vo bhadram, gṛham bhadram iti

Jamison Brereton

All difficulties impel away, god Savitar.
What is beneficial, that impel here to us.

Griffith

Savitar, God, send far away all sorrows and calamities,
And send us only what is good.

Geldner

Weise alle Gefahren ab, Gott Savitri. Was Glück bringt, das weise uns zu!

Grassmann

O schaffe alles Ungemach von uns hinweg, Gott Savitar; Was heilsam ist, das schaff uns her.

Elizarenkova

Все, о бог Савитар,
Бедствия прочь отзови,
Что благого – то к жизни вызови для нас!

अधिमन्त्रम् (VC)
  • सविता
  • श्यावाश्व आत्रेयः
  • गायत्री
  • षड्जः
दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

मनुष्य किसलिये ईश्वर की प्रार्थना करें, इस विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) संपूर्ण संसार के उत्पन्न करनेवाले (देव) और संपूर्ण संसार को प्रकाशित करनेवाले जगदीश्वर ! (विश्वानि) संपूर्ण (दुरितानि) दुष्ट आचरणों को आप (परा, सुव) दूर कीजिये और (यत्) जो (भद्रम्) कल्याणकारक है (तत्) उसको (नः) हम लोगों के लिये (आ, सुव) सब प्रकार से प्राप्त कीजिये ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! आप कृपा से जितने हम लोगों में दुष्ट आचरण हैं, उनको अलग करके धर्म्मयुक्त गुण, कर्म्म और स्वभावों को स्थापित कीजिये ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे सवितर्देव जगदीश्वर ! विश्वानि दुरितानि त्वं परा सुव यद्भद्रं तन्न आ सुव ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

मनुष्यैः किमर्थमीश्वरः प्रार्थनीय इत्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वानि) सर्वाणि (देव) सकलजगत्प्रकाशक (सवितः) सर्वविश्वोत्पादक (दुरितानि) दुष्टाचरणानि (परा) (सुव) दूरे प्रक्षिप (यत्) (भद्रम्) कल्याणकरम् (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (आ) (सुव) समन्तात् प्रापय ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! भवान् कृपया यावन्त्यस्मासु दुष्टाचरणानि सन्ति तावन्ति पृथक्कृत्य धर्म्यगुणकर्मस्वभावान् स्थापयतु ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वरा! आमचे जेवढे दुष्ट आचरण आहे ते तुझ्या कृपेने नाहीसे होऊन धर्मयुक्त गुण, कर्म, स्वभाव बनू दे. ॥ ५ ॥

########## …{Loading}…

मधु॒ नक्त॑म् उ॒तोषसि॒
मधु॑म॒त् पार्थि॑वँ॒ रजः॑ ।
मधु॒ द्यौर॑स्तु नः पि॒ता ॥

########## …{Loading}…

मूलम्

मधु॒ नक्त॑म् उ॒तोषसि॒
मधु॑म॒त् पार्थि॑वँ॒ रजः॑ ।
मधु॒ द्यौर॑स्तु नः पि॒ता ॥

########## …{Loading}…

मधु॑मान् नो॒ वन॒स्पति॒र्
मधु॑माँ अस्तु॒ सूर्यः॑ ।
माद्ध्वी॒र् गावो॑ भवन्तु नः ॥

########## …{Loading}…

मूलम्

मधु॑मान् नो॒ वन॒स्पति॒र्
मधु॑माँ अस्तु॒ सूर्यः॑ ।
माद्ध्वी॒र् गावो॑ भवन्तु नः ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

य इ॒मन्त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
भ्रू॒ण॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

मूलम्

य इ॒मन्त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
भ्रू॒ण॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

######### …{Loading}…

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

######### …{Loading}…

मूलम्

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

50
विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

ब्रह्म॑ मे॒धवा॑ । मधु॑ मे॒धवा॑ । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑ मे॒धवा॑ ।

मूलम्

ब्रह्म॑ मे॒धवा॑ । मधु॑ मे॒धवा॑ । ब्रह्म॑मे॒व मधु॑ मे॒धवा॑ ।

########## …{Loading}…

ब्रह्मा᳓ देवा᳓नां, पदवीः᳓+++(=पद्धति-कृत्)+++ कवीना᳓म्
ऋ᳓षिर्वि᳓प्राणां महिषो᳓ मृगा᳓णाम् ।
श्येनो᳓ गृ᳓ध्राणां स्व᳓धितिर् +++(=परशुः/ वज्रः)+++ व᳓नानां +++(=हिंसकानां)+++
+++(ब्रह्मा, कवयः, ऋषयः इति चारु क्रमः। महिषः, श्योनः, वना इत्यपि। वज्रो वै स्वधितिः इति श्रुतौ दृश्यते।)+++
सो᳓मः पवि᳓त्रम᳓त्येति रे᳓भन् +++(=शब्दायमानः)+++ ६

########## …{Loading}…

अधिमन्त्रम् - sa
  • देवता - पवमानः सोमः
  • ऋषिः - दैवोदासिः प्रतर्दनः
  • छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum

ब्रह्मा᳓ देवा᳓नाम् पदवीः᳓ कवीना᳓म्
ऋ᳓षिर् वि᳓प्राणाम् महिषो᳓ मृगा᳓णाम्
श्येनो᳓ गृ᳓ध्राणां स्व᳓धितिर् व᳓नानां
सो᳓मः पवि᳓त्रम् अ᳓ति एति रे᳓भन्

Vedaweb annotation

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kavīnā́m ← kaví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

padavī́ḥ ← padavī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahiṣáḥ ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥gā́ṇām ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víprāṇām ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gŕ̥dhrāṇām ← gŕ̥dhra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

svádhitiḥ ← svádhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śyenáḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánānām ← vána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

áti ← áti (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pavítram ← pavítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rébhan ← √ribh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

ब्र॒ह्मा । दे॒वाना॑म् । प॒द॒ऽवीः । क॒वी॒नाम् । ऋषिः॑ । विप्रा॑णाम् । म॒हि॒षः । मृ॒गाणा॑म् ।
श्ये॒नः । गृध्रा॑णाम् । स्वऽधि॑तिः । वना॑नाम् । सोमः॑ । प॒वित्र॑म् । अति॑ । ए॒ति॒ । रेभ॑न् ॥

Hellwig Grammar
  • brahmā ← brahman
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”
  • devānām ← deva
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
  • padavīḥ ← padavī
  • [noun], nominative, singular, feminine
  • “path; padavī [word].”
  • kavīnām ← kavi
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”
  • ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”
  • viprāṇām ← vipra
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”
  • mahiṣo ← mahiṣaḥ ← mahiṣa
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”
  • mṛgāṇām ← mṛga
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”
  • śyeno ← śyenaḥ ← śyena
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”
  • gṛdhrāṇāṃ ← gṛdhrāṇām ← gṛdhra
  • [noun], genitive, plural, masculine
  • “vulture.”
  • svadhitir ← svadhitiḥ ← svadhiti
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “ax; knife.”
  • vanānāṃ ← vanānām ← vana
  • [noun], genitive, plural, neuter
  • “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”
  • somaḥ ← soma
  • [noun], nominative, singular, masculine
  • “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
  • pavitram ← pavitra
  • [noun], accusative, singular, neuter
  • “strainer.”
  • aty ← ati
  • [adverb]
  • “very; excessively; beyond; excessively.”
  • eti ← i
  • [verb], singular, Present indikative
  • “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
  • rebhan ← ribh
  • [verb noun], nominative, singular
  • “moo; murmur; praise.”
सायण-भाष्यम्

सोम एवं-रूपो भवति।

देवानां स्तोत्रकारिणाम् ऋत्विजां ब्रह्मा ब्रह्माख्यर्त्विक् स्थानी यो भवति,
यद् वा देवानां द्योतमानानाम् इन्द्रादीनां ब्रह्मा राजाभवति ।

तथा कवीनां क्रान्तप्रज्ञानां पदवीः स्खलन्ति पदानि साधुत्वेन यो योजयति सपदवीः । वीगत्यादिष्व् इत्येतस्मात् क्विपि रूपम् ।

तथा विप्राणां मेधाविनाम्मध्ये ऋषिर्भवति । यः परोक्षम्पश्यति सऋषिः । ऋषिर्दर्श- नादिति । मृगाणां महिषोभवति महिषाख्योबलवान् राजाभवति । तथा गृध्राणां पक्षि- विशेषाणां श्येनः शंसनीयः पक्षिराजोभवति । वनानां वनतिर्हिसाकर्मा । हिंसकानां छेदका- नाम्मध्ये स्वधितिः एतन्नामकः छेदकोसि । एवम्प्रभावः सोमः रेभन् शब्दायमानःसन् पवि त्रमूर्णास्तुकेन कृतमत्येति अतिगच्छति ॥ ६ ॥

Wilson

English translation:

“The Brahmā of the gods, the guide of the sages, the ṛṣi of the pious, the buffalo of wild animals, the falcon of the vultures, the hatchet of deadly weapons, the Soma passes through the filter with a roar.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Brahmā of the gods: i.e., the king of the gods; or, it may mean the brāhmaṇa of the priests; the ṛṣi: yaḥ parokṣam paśyati sa ṛṣiḥ, ṛsirdarśanāt (Nirukta 2.11)

Jamison Brereton

Formulator for the gods, trail-blazer for the sage poets, seer for the inspired poets, buffalo of the wild beasts,
falcon of the birds of prey, axe of the trees—Soma goes rasping
through the filter.

Jamison Brereton Notes

Though the syntax is kept absolutely constant - nom. sg. + gen. pl. - there is a shifting functional relationship between the head noun and its genitive in the seven phrases here: the first two are roles Soma performs for the group identified by the gen., the next three a particular, and superior, individual token from the group (though the third pairing, “seer for/of the inspired poets,” is ambiguous between the first type and the second), and the last is sort of a negative version of the role he plays for the group.

Griffith

Brahman of Gods, the Leader of the poets, Rsi of sages, Bull of savage creatures,
Falcon amid the vultures, Axe of forests, over the cleansing sieve goes Soma singing.

Geldner

Der Hohepriester der Götter, der Pfadfinder der Seher, der Rishi unter den Beredten, der Büffel unter den wilden Tieren, der Adler unter den Geiern, die Axt für die Bäume, geht Soma laut redend durch die Seihe.

Grassmann

Der Götter Beter und der Priester Führer, der Sänger Dichter und der Stier der Thiere, Der Geier Adler und die Axt der Wälder, der Soma wandert singend durch die Seihe.

Elizarenkova

Брахман богов, пролагатель пути поэтов,
Риши среди вдохновенных, буйвол среди диких животных,
Орел среди хищных птиц, топор для деревьев,
Сома проходит сквозь цедилку, распевая.

अधिमन्त्रम् (VC)
  • पवमानः सोमः
  • प्रतर्दनो दैवोदासिः
  • निचृत्त्रिष्टुप्
  • धैवतः

########## …{Loading}…

+++(अहं)+++ हँ॒सश् शु॑चि॒-षद्, वसु॑र् अन्तरिक्ष॒-सद्,
+होता॑ वेदि॒-षद्, अति॑थिर् दुरोण॒-सत् ।
नृ॒-षद्, व॑र॒-सद्, ऋ॑त॒-सद् व्यो॑म॒-सद्,
अ॒ब्-जा, गो॒-जा, ऋ॑त॒-जा, अ॑द्रि॒-जा, ऋ॒तं बृ॒हत् ॥

########## …{Loading}…

मूलम्

हँ॒सश्शु॑चि॒षद्वसु॑रन्तरिक्ष॒सद्धोता॑ वेदि॒षदति॑थिर्दुरोण॒सत् ।
नृ॒षद्व॑र॒सदृ॑त॒सद्व्यो॑म॒सद॒ब्जा गो॒जा ऋ॑त॒जा अ॑द्रि॒जा ऋ॒तम्बृ॒हत् ॥ [30]

Keith

I The gander seated in purity, the bright one seated in the atmosphere,
The Hotr seated at the altar, the guest seated in the house,
Seated among men, seated in the highest, seated in holy order, seated in the firmament, Born of the waters, born of the cows, born of holy order, born of the mountain, the great holy order.

भट्टभास्कर-टीका

अध्यात्ममधिदैवमधियज्ञं चाधिकृत्य त्रेधेमं मन्त्रं व्याचक्षते । तत्र प्रकरणानुरूपोर्थविशेषो गृहीतव्यः । अध्यात्मे तावत् - हंसः आत्मा । शुचिषु स्थानेषु सीदतीति शुचिषत् । वासयिता वसुः वरिष्ठो वा । अन्तरिक्षे हृदयाकाशादिषु सीदतीति अन्तरिक्षसत् । होता आह्वाता देवानामादाता वा । वेद्यां यागार्थं सीदतीति वेदिषत् । अतिथिस्सततगतिः, तिथिकृतविशेषरहितो वा । दुःखरक्षणेषु गृहादिषु सीदतीति दुरोणसत् । नृषु प्राणिशरीरेषु तद्भावेन सीदतीति नृषत् । वरेषु फलेषु भोक्तृत्वेन सीदतीति वरसत् । ऋते यज्ञे सत्ये वा सीदतीति ऋतसत् । विविधे रक्षणे तृप्तौ वा सीदतीति व्योमसत् । अद्भ्यो जातः अब्जाः शरीराभिप्रायं, शुक्क्लाज्जातत्वात् । यथा ‘पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति’ इति । अपां वा यागद्वारेण जनयिता । अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘जनसनखन’ इति विट्, ‘विड्वनोः’ इत्यात्वम् । गोषु पशुषु अनुग्राहकतया जातः गोजाः । ऋते यज्ञे ऋतार्थं वा जातः प्रादुर्भूतः ऋतजाः । अद्रिजाः पर्वतादिष्वपि प्रादुर्भूतः । ऋतं सत्यरूपं बृहद्ब्रह्म । अथाधिदैवे - हंस आदित्यः । शुचिनि मण्डले सीदतीति शुचिषत् । होता अपामादाता । वेद्यामाराध्यतया सीदतीति वेदिषत् । अतिथिस्सततगतिः । दुरोणेषु गृहेषु मेषादिषु सीदतीति दुरोणसत् । वराणां दातृत्वेन तेषु सीदतीति वरसत् । अपो जनयतीत्यब्जाः । गोजाः रश्मिसमूहवर्ती । ऋते सत्ये जात ऋतजाः । अद्रिजाः उदयाचलात्प्रादुर्भूतः । समानमन्यत् ।

अथाधियज्ञे - हंसो रथः हन्ति पृथिवीमिति । शुचौ देवयजने रथवाहने च सीदतीति शुचिषत् । शुचिर्यजमानः सीदत्यस्मिम्निति वा शुचिषत् । होतेव वेद्यां सीदतीति वेदिषत् । अतिथिस्सर्वत्राप्रतिहतगतिः । नृषत् मनुष्यार्थं शूरार्थं वा सीदतीति नृषु वा उपकारार्थं सीदतीति नृषत् । ऋतार्थं सत्यार्थं यज्ञार्थं वा सीदतीति ऋतसत् । अब्जाः उदकाज्जातः । गोजाः गोविकारचर्मादिग्रथितत्वात् ततो जात इत्युच्यते । अद्रिभिर्दारुभिरुत्पादितत्वात्ततो जात इत्युच्यते अद्रिजाः । गतमन्यत् ॥

इत्यष्टमे पञ्चदशोनुवाकः ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - यजुः

य इ॒मन्त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
वी॒र॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

मूलम्

य इ॒मन्त्रिसु॑पर्ण॒मया॑चितं ब्राह्म॒णाय॑ दद्यात् ।
वी॒र॒ह॒त्याव्ँ वा ए॒ते घ्न॑न्ति ।

######### …{Loading}…

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

######### …{Loading}…

मूलम्

ये ब्रा॑ह्म॒णास्त्रिसु॑पर्णं॒ पठ॑न्ति ।
ते सोमं॒ प्राप्नु॑वन्ति ।
आ॒स॒ह॒स्रात्प॒ङ्क्तिं पुन॑न्ति । ओम् । (63)

२१. अन्नसूक्तम्

…{Loading}…
सायणोक्त-विनियोगः

1सप्तमे सौर्यादिपशूनां सूक्तान्यभिहितानि । अष्टमे वेहदादिपशूनां सूक्तान्युच्यन्ते । ते च पशवः शाखान्तरे समाम्नाताः । तन्न सूत्रकारणोदाहृतम् - ‘सान्नाय्ये वेहतभालभेत’ इत्यस्य पशोः सूक्ते वपायाः पुरोनुवाक्यामाह - बह्वृचा आरण्यकाण्डे त्रिविधमन्नमामनन्ति - ‘त्रेधा विहितं वा इदमन्नमशनं पानं खादः’ इति । तस्याशनादेस्त्रिविधस्यान्नस्याभिमानिनी या देवता तदीयानि वचनान्यस्मिन्सूक्ते प्रतिपाद्यन्ते ।

######### …{Loading}…

अ॒हम् अ॑स्मि प्रथम॒जा +++(=प्रथमजनयिता)+++ ऋ॒तस्य॑ +++(=यज्ञस्य)+++ ।
पूर्वं॑ दे॒वेभ्यो॑ अ॒मृत॑स्य॒ नाभिः॑ ।
यो मा॒ ददा॑ति॒, स इद् ए॒व मा +++(अन्नरूपं)+++ ऽऽवाः॑ +++(=आवृणोति [पश्चात्])+++।
अ॒हम् +++(दात्रे)+++ अन्न॒म्, +++(अदत्वा)+++ अन्न॑म् अ॒दन्त॑म् अद्मि।

######### …{Loading}…

मूलम्

अ॒हम॑स्मि प्रथम॒जा ऋ॒तस्य॑ ।
पूर्व॑न्दे॒वेभ्यो॑ अ॒मृत॑स्य॒ नाभिः॑ ।
यो मा॒ ददा॑ति॒ स इदे॒वमावाः॑ ।
अ॒हमन्न॒मन्न॑न॒दन्त॑मद्मि ।

सायण-टीका

अहं अन्नस्वामी देवः ऋतस्य यज्ञस्य प्रथमजाः प्रथमं जनयिताऽस्मि । यज्ञस्य हविर्जन्यत्वाद्धविषोऽन्न रूपत्वात् ।

तादृशोऽहमन्नस्वामी पूर्वं पुरा देवभ्यः देवार्थं अमृतस्य नाभिः बन्धकोऽस्मि । नह्यति बघ्नात्यमृतमिति नाभिः । देवा ह्यमृतमुपजीवन्ति । अमृतं चान्नविशेषः, तस्मादहमेवामृतस्य संपादकः ।

यः श्रद्धालुः पुमान् मा मामन्नरूपं ददाति ब्राह्मणादिभ्यः प्रयच्छति स हदेव स दाता स्वयमेव मा मामन्नदेवं आवाः आवृणोति स्वीकरोतीत्यर्थः । द्वौ हि लोके पुरुषौ दाता चादाता च । तत्राऽद्यः कालान्तरे भोक्तुं मां संगृह्णाति । यावद् अन्नम् इदानीं दीयते तावदेव कालान्तरे शतधा सहस्रधा वर्धते । तस्माद् दातैव मां संगृह्णाति ।

यस् त्व् अन्तिमो माम् अदत्त्वा स्वयम् एवात्ति
अहम् एवान्नम् अद्मीत्य् अभिमन्यते
तम् अन्नम् अदत्ताभिमानिनम् अन्न-देवो ऽहम् अद्मि
तं विनाशयामि ।
अदातुः कालान्तरेऽन्नाभावात् ॥

सायणोक्त-विनियोगः

2अथ वपाया याज्यामाह -

######### …{Loading}…

पूर्व॑म् +++(मरण/नरक-)+++अ॒ग्नेर् अपि॑ दह॒त्य् अन्न॑म् +++(अदातारम्)+++।
य॒त्तौ +++(→ऽदाता, दाता च)+++ हा॑ ऽऽसते, अहम्-उत्त॒रेषु॑ ।
व्यात्त॑म् अस्य +++(=अन्न-देवस्य)+++ प॒शव॑स् +++(=ये ऽदातारस् तान्प्रति)+++ सु॒जम्भ॑म् ।
पश्य॑न्ति॒ धीरा॒ +++(→दातारः)+++, प्रच॑रन्ति॒ पाकाः॑ +++(=मूढा [अदातारः])+++ ।

######### …{Loading}…

मूलम्

पूर्व॑म॒ग्नेरपि॑ दह॒त्यन्न॑म् ।
य॒त्तौ हा॑साते अहमुत्त॒रेषु॑ ।
व्यात्त॑मस्य प॒शव॑स्सु॒जम्भ॑म् ।
पश्य॑न्ति॒ धीरा॒ᳶ प्रच॑रन्ति॒ पाकाः॑ ।

सायण-टीका

यद् इदम् अन्नम् अग्नेर् अपि पूर्वम्
अदातृभिर् भुज्यते
तद् इदम् अन्नं तं भोक्तारं दहति ।

अथ भुक्तम् अन्नम् उदराग्निर्
दिन-मात्रेण दहति पाचयति ।

आदाता तु भोक्ता भुज्यमानेनान्नेन तदानीम् एव दह्यते
नरकहेतोः प्रत्यवायस्य तदैवोत्पन्नत्वात् ।
अत एवाहुः - ‘अदाता विषमश्नुते’ इति ।

यत्तौ हा प्रयत्नवन्ताव् एव आसाते दाता चादाता चेत्युभौ तिष्ठतः । दाता हि दानार्थं प्रयत्नं करोति, इतरस्तु भोजनार्थम् । तयोर्मध्ये ये पुरुषा दातुः पक्षे वर्तन्ते त एवोत्तराः श्रेष्ठाः ।
तेषूत्तरेषु दातृषु कालान्तरेष्व् अहम् अक्षीणो वसामि ।

ये पशवो मूढा अदातारः तान्प्रति अस्य अन्नदेवस्य मुखं व्यात्तं विवृत्तं सुजम्भं तीक्ष्णदन्तोपेतं वर्तते खादयाम्य् अदातॄनिति सर्वदोद्युङ्क्त इत्यर्थः । एतमन्नदेवस्याभिप्रायं दातारो धीराः बुद्धिमन्तः पश्यन्ति जानन्ति । अत एवाददतः पाकाः बाला मूढाः प्रचरन्ति प्रकर्षेण भक्षयन्त्येव न तु किंचिदपि ददति ॥

सायणोक्त-विनियोगः

3अथ पुरोडाशस्य पुरोनुवाक्यामाह - अन्नदेवोऽहमन्नमदातारं जहामि परित्यजामि ।

######### …{Loading}…

जहा॑म्य् अ॒न्यन्, न ज॑हाम्य् अ॒न्यम् ।
अ॒हम् अन्नं॒, +++(उक्त-नियम-)+++वश॒म् इच् च॑रामि ।
+++(दात्रदात्रोः)+++ स॒मा॒नम् अर्थं॒ +++(→नियमं)+++ पर्ये॑मि +++(केवलम्)+++ - “भु॒ञ्जत् +++(=पालयन्)+++ ।
को माम् अन्नं॑ मनु॒ष्यो॑ दयेत?"।

######### …{Loading}…

मूलम्

जहा॑म्य् अ॒न्यन् न ज॑हाम्य॒न्यम् ।
अ॒हमन्नव्ँ॒ वश॒म् इच् च॑रामि ॥ 59 ॥
स॒मा॒नम् अर्थ॒म् पर्ये॑मि भु॒ञ्जत् ।
को माम् अन्न॑म् मनु॒ष्यो॑ दयेत ।

सायण-टीका

अन्यं तु दातारं न जहामि । अहमन्नं अन्नदेवरूपोऽहं वशम् इत् स्ववशमेव यथा भवति तथा चरामि ।
अदातुः परित्यागो दातृस्वीकारश्चेत्य् एतत् स्ववशत्वम् ।
यः पुमान् भोगदानयोः समानः सन् धनमर्थयते तं समानं अर्थयितारं भुञ्जन् पालयन्नहं पर्येमि परितः प्राप्नोमि ।
यातु भोगमात्रलम्पटस्तं न पालयामि नापि तं पर्येमीत्यभिप्रायः ।
एवम् अदातृ-परित्यागेन दातृ-पक्षपातेन च वर्तमानं मां को मनुष्यो दयेत रक्षेन् निवारयेत् ।
न कोपि मां निवारयितुं शक्त इत्यथः ॥

सायणोक्त-विनियोगः

4अस्य पुरोडाशस्य याज्यामाह -

######### …{Loading}…

परा॑के॒ +++(→लोके)+++ अन्नं॒ निहि॑तं लो॒क ए॒तत् ।
विश्वै॑र् दे॒वैः पि॒तृभि॑र् गु॒प्तम् अन्न॑म् ।
यद् अ॒द्यते॑ लु॒प्यते॒, यत् प॑रो॒प्यते॑ +++(=बहिस्त्यज्यते)+++ +++(अस्मिल्ँ लोके)+++ ।
श॒त॒त॒मी +++(=.०१)+++, सा त॒नूर् मे॑ बभूव +++(पर-लोके)+++ ।

######### …{Loading}…

मूलम्

परा॑के॒ अन्न॒न्निहि॑तल्ँ लो॒क ए॒तत् ।
विश्वै॑र्दे॒वैᳶ पि॒तृभि॑र्गु॒प्तमन्न॑म् ।
यद॒द्यते॑ लु॒प्यते॒ यत्प॑रो॒प्यते॑ ।
श॒त॒त॒मी सा त॒नूर्मे॑ बभूव ।

सायण-टीका

प्रूर्वस्मिन् मन्त्रे वशम् इच्चरामि मां को दयेतेति यत् स्वातन्त्र्यम् उक्तं
तदुपपादयितुं स्वमाहात्म्यमत्र वर्ण्यते ।
द्विविधो ह्यन्नस्य व्यवहारः पारलौकिक ऐहिकश्चेति ।
तत्र पराके परलोके दूरस्थे पित्रादिलोके एतद् अन्नं निहितम् । दाता हि देवलोके पितृलोके वा ममेदं भूयादित्यभिप्रेत्यैव ब्राह्मणेभ्यो ददाति । अतो दत्तमन्नं दूरस्थे लोके निहितं भवति । तच्चान्नं तत्तल्लोके विश्वैः सर्वैः देवैः पितृभिश्च स्वार्थं गुप्तं रक्षितं भवति । यदग्नौ हुतं यच्च ब्राह्मणेभ्यो दत्तं तदेवोपजीव्य देवाः पितरश्च वर्तन्ते । एवं पारलौकिकोऽन्नव्यवहार उक्तः । ऐहिकोऽपि व्यवहार उच्यते - यदन्नमद्यते प्राणिभिर्भक्ष्यते, यच्च विदग्धं सत् भाण्डे अपि भवति पर्युषितत्वेन वा पूतीभवति तादृशं लुप्यते नष्टं भवति । यच्च परोप्यते स्वकीयैश्वर्यप्रकटनाय बहिः परित्यज्यते सा सर्वाप्यैहिकामुष्मिकान्नरूपा मे अन्नस्वामिनो देवस्य शततमी शतसंख्यापूरणी तनूः । स च सर्वोऽपि लेश एवेत्यर्थः । ईदृशं मदीयं माहात्म्यम् ॥

सायणोक्त-विनियोगः

5अथ हविषः पुरोनुवाक्यामाह -

######### …{Loading}…

म॒हान्तौ॑ च॒रू +++(=कुम्भौ)+++ स॑कृद् दु॒ग्धेन॑ पप्रौ+++(←पूरणे)+++ ।
दिवं॑ च पृश्नि +++(=स्वल्पम् [अपि])+++ पृथि॒वीं च॑ सा॒कम् ।
तत् सं॒पिब॑न्तो॒ न मि॑नन्ति +++(=हिंसन्ति आत्मनः)+++ वे॒धसः॑ ।
नैतद् भू॒यो भव॑ति॒, नो कनी॑यः +++(अपि च पर्याप्तः)+++ ।

######### …{Loading}…

मूलम्

म॒हान्तौ॑ च॒रू स॑कृद्दु॒ग्धेन॑ पप्रौ ।
दिव॑ञ्च॒ पृश्ञि॑ पृथि॒वीञ्च॑ सा॒कम् ।
तत्स॒म्पिब॑न्तो॒ न मि॑नन्ति वे॒धसः॑ ।
नैतद्भूयो॒ भव॑ति॒ नो कनी॑यः ॥ 60 ॥

सायण-टीका

पुनरपि माहात्म्यमेव प्रपञ्च्यते ।
तत्रायं दृष्टान्तः -
यथा लोके बहुक्षीर-प्रदाया गोः सकृद् दुग्धेन
महान्तौ चरू प्रौढौ कुम्भौ पूरयति एवमत्रापि पृश्नि स्वल्पमपि दत्तमन्नं दिवं च पृथिवीं च साकं लोकद्वयमपि सह पूरयति । अग्नौ ब्राह्मणेषु वा दत्तमन्नं मन्त्रपूतं सत्सहस्रधा फलति । अत एवान्यत्राम्नायते - ‘यावदेका देवता कामयते यावदेका तावदाहुतिः प्रथते’ इति । तदन्नं संपिबन्तः सम्यग्भक्षयन्तः वेधसः बुद्धिमन्तः न मिनन्ति न हिंसन्ति स्वात्मानमन्नं वा न विनाशयन्ति । दानपूर्वकं भक्षणं सम्यग्भक्षणं तत्कुर्वन्तः पुरुषा अन्नं न हिंसन्ति, दत्तस्यान्नस्य च वर्धमानत्वात् । स्वात्मानमपि न हिंसन्ति, प्रवृद्धस्यान्नस्य च चिरभोक्तृत्वात् । अपि चैतद्गोजनार्थमन्नं न भूयो नापि कनीयः, भूयस्त्वे स्यादजीर्तिः कनीयस्त्वे नास्ति क्षुन्निवृत्तिः । एतदेवाभिप्रेत्य स्मर्यते - ‘नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः’ इति । एवं दानपुरस्सरं युक्तेन प्रमाणेन भुञ्जानान्पुरुषान् लोकद्वये पालयतीत्यर्थः ॥

सायणोक्त-विनियोगः

6अथ हविषो याज्यामाह -

######### …{Loading}…

अन्नं॑ प्रा॒णम्, अन्न॑म् अपा॒नम् आ॑हुः ।
अन्नं॑ मृ॒त्युं तम् उ॑ जी॒वातु॑म् +++(=जीवनौषधिम्)+++ आहुः ।
अन्न॑म् ब्र॒ह्माणो॑ ज॒रसव्ँ॑ वदन्ति ।
अन्न॑म् आहुᳶ प्र॒जन॑नम् प्र॒जाना॑म् ।

######### …{Loading}…

मूलम्

अन्न॑म्प्रा॒णमन्न॑मपा॒नमा॑हुः ।
अन्न॑म्मृ॒त्युन्तमु॑ जी॒वातु॑माहुः ।
अन्न॑म्ब्र॒ह्माणो॑ ज॒रसव्ँ॑वदन्ति ।
अन्न॑माहुᳶ प्र॒जन॑नम्प्र॒जाना॑म् ।

सायण-टीका

सर्वव्यवहारकारणत्वादस्यान्नस्य माहात्म्यमविवादम् । तत्कथमिति तदुच्यते - योयं प्राणवायुरूर्ध्वं संचरति यश्चापानवायुरधः संचरति तावुभावन्नजन्यबलादेव संचरतः । अतस्तयोरन्नात्मकत्वमाहुः । रसवैषम्येण व्याधिद्वारा मारकत्वादन्नं मृत्युमाहुः । तमेवान्नदेवं जीवातुं जीवनौषधमाहुः । तच्च लोके प्रसिद्धम् । ब्रह्माणः आयुर्वेदशास्त्राभिज्ञा ब्राह्मणाः अन्नमेव जरसं वदन्ति जराहेतुमाहुः । केनचिदाहारविशेषण सहसा अतिपलितत्वप्राप्तिरित्यायुर्वेदप्रसिद्धिः । अन्नमेवेन्द्रियवृद्धिद्वारा प्रजानां प्रजननं उत्पादकमाहुः ॥

सायणोक्त-विनियोगः

7अथ हविष एव विकल्पितामन्यां पुरोनुवाक्यामाह -

######### …{Loading}…

मोघ॒म् अन्नव्ँ॑ विन्दते॒ अ-प्र॑-चेताः +++(अदातृत्वेन लक्षितः)+++ ।
स॒त्यम् ब्र॑वीमि व॒ध इत्स तस्य॑ ।
नार्य॒मण॒म् पुष्य॑ति॒ नो सखा॑यम् ।
केव॑लाघो भवति केवला॒दी ।

######### …{Loading}…

मूलम्

मोघ॒मन्नव्ँ॑विन्दते॒ अप्र॑चेताः ।
स॒त्यम्ब्र॑वीमि व॒ध इत्स तस्य॑ ।
नार्य॒मण॒म्पुष्य॑ति॒ नो सखा॑यम् ।
केव॑लाघो भवति केवला॒दी ।

सायण-टीका

योऽयमदाता सोऽयं अप्रचेताः प्रकृष्टज्ञानरहितः मोघं व्यर्थमेव अन्नं विन्दते लभते । तदेतत्सत्यं ब्रवीमि न केवलं वैयर्थ्यं किंतु सः अयमदत्तोऽन्नपदार्थः तस्य दानरहितस्य पुरुषस्य वध इत् वध एव वधवद्बाधकमेवेत्यर्थः । तत्र वैयर्थ्यं तावत्स्पष्टीक्रियते - योऽयमदाता सोऽयमन्नेनार्यमादिकं देवं न पुष्यति अग्नावाहुत्यभावात् । सखायं अतिथ्यादिरूपं मनुष्यं न पुष्यति दानाभावात् । अतः परलोके अनुपयोगेन वैयर्थ्यम् । वधहेतुत्वं स्पष्टीक्रियते - केवलादी केवलं भुङ्क्ते न तु ददाति सोऽयं केवलाधो भवति पापमेव संपादयति न तु किञ्चिदपि पुण्यम् सोऽयं वध एव, नरकहेतुत्वात् ॥

सायणोक्त-विनियोगः

8अथ हविषो विकल्पिता याज्यामाह -

######### …{Loading}…

अ॒हम् मे॒घस् स्त॒नय॒न् वर्ष॑न्न् अस्मि ।
माम् अ॑दन्त्य्, अ॒हम् अ॑द्म्य् अ॒न्यान् ॥ 61 ॥
अ॒हँ सद् अ॒मृतो॑ भवामि ।
मद् आ॑दि॒त्या अधि॒ सर्वे॑ तपन्ति ।

######### …{Loading}…

मूलम्

अ॒हम्मे॒घस्स्त॒नय॒न्वर्ष॑न्नस्मि ।
माम॑दन्त्य॒हम॑द्म्य॒न्यान् ॥ 61 ॥
अ॒हँ सद॒मृतो॑ भवामि ।
मदा॑दि॒त्या अधि॒ सर्वे॑ तपन्ति ।

सायण-टीका

योऽयं मेघः स्तनयन् गर्जन् वर्षश्च वर्तते सोऽयं मेधोऽपि अहमन्नदेवः अस्मि । अग्नौ हुतस्यान्नस्य मेघरूपेण परिणतत्वात् । अत एव स्मर्यते - ‘अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिस्सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिः’ इति । दातारो ये सन्ति ते मामदन्ति सुखेन भक्षयन्ति । अन्यांस्तु दानरहितानहमेवाद्मि विनाशयामि । अहमेव दातॄणां पथ्यं सत् अमृतो भवामि अमरणहेतुर्भवामि देवत्वं प्रापयामीत्यर्थः । सर्वेऽप्यादित्या मत् अन्ननिमित्तत्वादधिकत्वेन तपन्ति । अन्नाभावे ते स्वयमेव न जीवेयुः कुतस्तपेयुरित्यर्थः ॥

[[156]]