२६

1. A (king) who, without detriment to his servants, gives land and money to Brāhmaṇas according to their deserts gains endless worlds. ¹

सूत्रम्

भृत्यानामनुपरोधेन क्षेत्रं वित्तं च ददद्ब्राह्मणेभ्यो यथार्हमनन्ताँल्लोकानभिजयति ॥ १॥

टिप्पनी

भृत्यानामनुपरोधेन भृत्यवर्गस्य यथोपरोधो न भवति तथा ब्राह्मणेभ्यो यथार्हं विद्यावृत्ताद्यनुरूपं क्षेत्रं वित्तं च दद्यात् । एवं दददनन्ताँल्लोकानभिजयति ॥१॥

2. They say (that) a king, who is slain in attempting to recover the property of Brāhmaṇas, (performs) a sacrifice where his body takes the place of the sacrificial post, and at which an unlimited fee is given. ²

सूत्रम्

ब्राह्मणस्वान्यपजिगीषमाणो राजा यो हन्यते तमाहुरात्मयूपो यज्ञोऽनन्तदक्षिण इति ॥२॥

टिप्पनी

ब्राह्मणस्वानि चोरादिभिरपहृतानि अपजिगीषमाणः ब्राह्मणेभ्यो दानायापजित्य ग्रहीतुमिच्छन् यो राजा युद्धे चोरैर्हन्यते तमात्मयूपोऽनन्तदक्षिणो यज्ञ इत्याहुर्धर्मज्ञाः । सङ्ग्रामो यज्ञः। तस्य आत्मा यूपस्थानीयः आत्मेति शरीरमाह । अन्तरात्मा तु पशुस्थानीयः । प्रत्यानिनीषितं तु द्रव्यं दक्षिणा । सूत्रे तु ‘तं यज्ञ इत्याहुरि’ति गौणो वादः ॥२॥

3. Hereby have been declared (the rewards of) other heroes, who fall fighting for a (worthy) cause. ³

सूत्रम्

एतेनाऽन्ये शूरा व्याख्याताः प्रयोजने युध्यमानास्तनुत्यजः ॥३॥

टिप्पनी

प्रयोजनं चोरादिभिरपहृतानां ब्राह्मणस्वानां प्रत्यानयनादि, तदर्थं युध्यमाना ये शूरास्तनुत्यजो भवन्ति तेऽप्येतेन राज्ञा व्याख्याता आत्मयूपा यज्ञा अनन्तदक्षिणा इति ॥ ३ ॥

4. He shall appoint men of the first three castes, who are pure and truthful, over villages and towns for the protection of the people. ⁴

सूत्रम्

ग्रामेषु नगरेषु चाऽऽर्याज्छुचीन् सत्यशीलान् प्रजागुप्तये निदध्यात् ॥४॥

टिप्पनी

आर्याञ्छुचीन् सत्यशीलानिति व्याख्यातम् । एवंभूतान् पुरुषानू ग्रामेषु नगरेषु च प्रजानां रक्षणार्थं निदध्यात् नियुञ्जति ॥ ४॥

5. Their servants shall possess the same qualities.

सूत्रम्

तेषां पुरुषास्तथागुणा एव स्युः॥ ५॥

टिप्पनी

तेषां नियुक्तानां ये पुरुषा नियोज्याः तेऽपि तथागुणा आर्यादिगुणा एव स्युः ॥५॥

6. They must protect a town from thieves in every direction to the distance of one yojana. ⁵

सूत्रम्

सर्वतो योजनं नगरं तस्करेभ्यो रक्ष्यम् ॥ ६॥

टिप्पनी

सर्वतः सर्वासु दिक्षु योजनमात्रं नगरं तस्करेभ्यो रक्षणीयम् । रक्ष्यन्नित्यपपाठः ॥६॥

7. (They must protect the country to the distance of) one krośa from each village. ⁶

सूत्रम्

क्रोशो ग्रामेभ्यः ॥७॥

टिप्पनी

ग्रामेभ्यस्तु सर्वासु दिक्षु क्रोशो रक्ष्यः। ग्रामेभ्यः इति⁷ ‘यतश्चाऽध्वकालपरिमाणं तत्र पञ्चमी वक्तव्ये’ति पञ्चमी ॥ ७॥

8. They must be made to repay what is stolen within these (boundaries). ⁸

सूत्रम्

तत्र यन्मुष्यते तैस्तत्प्रतिदाप्यम् ॥ ८ ॥

टिप्पनी

तत्र योजनमाने क्रोशमात्रे वा यन्मुष्यते चोर्यते ते नियुक्ताः स्वामिभ्यस्तत्प्रतिदद्यू राज्ञा तैस्तत् प्रतिदाप्यम् राजा तैः प्रतिदापयेदिति प्रायेण दन्त्योष्ठयं वकारं पठन्ति ॥ ८॥

9. The (king) shall make them collect the lawful taxes (śulka). ⁹

सूत्रम्

धार्म्यं शुल्कमवहारयेत् ॥ ९ ॥

टिप्पनी

तत्र गौतमः—
¹⁰‘विंशतिभागश्शुल्कः पण्ये’ इति । यद्वणिग्भिर्विक्रीयते हिङ्ग्वादि, तस्य विंशतितमं भागं राजा गृह्णीयात् । तस्य शुल्क इति संज्ञा। एष धार्म्यः धर्म्यश्शुल्कः। तमधिकृतैरेवाऽवहारयेत् ग्राहयेदिति। मूलादिषु विशेषस्तेनैवोक्तः—
¹¹ मूलफलपुष्पौषधिमधुमांसतृणेन्धनानां षाष्टिक्य’मिति ॥ ९ ॥

10. A learned Brāhmaṇa is free from taxes, ¹²

सूत्रम्

अकरः श्रोत्रियः ॥ १० ॥

टिप्पनी

श्रोत्रियः करं न दाप्यः । अन्ये दाप्याः ॥१०॥

11. And the women of all castes, ¹³

सूत्रम्

सर्ववर्णानां च स्त्रियः ॥ ११ ॥

टिप्पनी

अकराः । वर्णग्रहणात् प्रतिलोमादिस्त्रियो दाप्याः ॥११॥

12. And male children before the marks (of puberty appear),

सूत्रम्

कुमाराश्च प्राक् व्यञ्जनेभ्यः ॥ १२ ॥

टिप्पनी

व्यञ्जनानि श्मश्र्वादीनि । यावत्तानि नोत्पद्यन्ते तावदकराः ॥ १२ ॥

13. And those who live (with a teacher) in order to study,

सूत्रम्

ये च विद्यार्था वसन्ति ॥ १३ ॥

टिप्पनी

विद्यामुद्दिश्य ये गुरुषु वसन्ति ते जातव्यञ्जना अप्यसमाप्तवेदा अकराः ॥ १३ ॥

14. And those who perform austerities, being intent on fulfilling the sacred law, ¹⁴

सूत्रम्

तपस्विनश्च ये धर्मपराः ॥ १४ ॥

टिप्पनी

तपस्विनः कृच्छ्रचान्द्रायणादिप्रवृत्ताः। धर्मपरा , अफलाकाङ्क्षिणः नित्यनैमित्तिकधर्मनिरताः। धर्मपरा इति किम् ? ये अभिचारकामा मन्त्रासिद्धये तपस्तप्यन्ते ते अकरा मा भूवन्निति ॥१४॥

15. And a Śūdra who lives by washing the feet,

सूत्रम्

शुद्रश्च पादावनेक्ता ॥ १५ ॥

टिप्पनी

यस्त्रैवर्णिकानां पादावनेक्ता स शूद्रोऽप्यकरः ॥१५॥

16. Also blind, dumb, deaf, and diseased persons (as long as their infirmities last),

सूत्रम्

अन्धमूकबधिररोगाविष्टाश्च ॥१६॥

टिप्पनी

एतेऽप्यकराः यावदान्ध्यादि ॥ १६ ॥

17. And those to whom the acquisition of property is forbidden (as Sannyāsins).

सूत्रम्

ये व्यर्था द्रव्यपरिग्रहैः ॥ १७॥

टिप्पनी

ये च परिव्राजकादयः द्रव्यपरिग्रहैर्व्यर्था निष्प्रयोजनाः शास्त्रतो येषां द्रव्यपरिग्रहः प्रतिषिद्धः तेऽप्यकराः।
तथा च वसिष्ठः—
⁷“अकरः श्रोत्रियो राजा पुमाननाथः प्रव्रजितो बालवृद्धतरुणप्रशान्ता” इति ॥ १७॥

18. A young man who, decked with ornaments, enters unintentionally (a place where) a married woman or a (marriageable) damsel (sits), must be reprimanded. ¹⁵

सूत्रम्

अबुद्धिपूर्वमलङ्कृतो युवा परदारमनुप्रविशन् कुमारीं वा वाचा बाध्यः ॥१८॥

टिप्पनी

यत्र परदारा आसते कुमारी वा पतिंवरा, तत्र युवा अलङ्कृतः अबुद्धिपूर्वमज्ञानादनुप्रविशन् वाचा बाध्यः-अत्रेयमास्ते,माऽत्र प्रविशेति ॥१८॥

19. But he does it intentionally with a bad purpose, he must be fined. ¹⁶

सूत्रम्

बुद्धिपूर्वं तु दुष्टभावो दण्ड्यः ॥ १९ ॥

टिप्पनी

यस्तु जानन्नेव दुष्टभावः प्रलोभनार्थी प्रविशति स दण्ड्यो द्रव्यानुरूपमपराधानुरूपं च । दुष्टभावग्रहणमाचार्यादिप्रेषितस्य प्रवेशे दण्डो मा भूदिति ॥१९॥

20. If he has actually committed adultery, his organ shall be cut off together with the testicles.

सूत्रम्

सन्निपाते वृत्ते शिश्नच्छेदनं सवृषणस्य ॥ २० ॥

टिप्पनी

सन्निपातो मैथुनं, तस्मिन् वृत्ते शिश्नच्छेदनं दण्डः । सवृषणस्येत्युपसर्जनस्यापि शिश्नस्य विशेषणम् । सवृषणस्य शिश्नस्य च्छेदनमिति ॥२०॥

21. But (if he has had intercourse) with a (marriageable) girl, his property shall be confiscated and he shall be banished.

सूत्रम्

कुमार्यां तु स्वान्यादाय नाश्यः ॥ २१ ॥

टिप्पनी

कुमार्यां तु सन्निपाते वृत्ते सर्वस्वहरणं कृत्वा देशान्निर्वास्यः, न शिश्नच्छेदः ॥ २१ ॥

22. Afterwards the king must support (such women and damsels),

सूत्रम्

अथ भृत्ये राज्ञा ॥ २२ ॥

टिप्पनी

अथ सन्निपानात्प्रभृति ते परदारकुमार्यौ राज्ञा भृत्ये ग्रासाच्छादनप्रदानेन भर्तव्ये ॥ २२ ॥

23. And protect them from defilement.

सूत्रम्

रक्ष्ये चाऽत ऊर्ध्वं मैथुनात् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अतः प्रथमात् सन्निपातात् ऊर्ध्वं मैथुनाच्च रक्ष्ये यथा पुनः मैथुनं नाचरतस्तथा कार्ये ॥ २३ ॥

24. If they agree to undergo the (prescribed) penance, he shall make them over to their (lawful) guardians. ¹⁷

सूत्रम्

निर्वेषाभ्युपाये तु स्वामिभ्योऽवसृजेत् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

यदि ते एवं निरुद्धे निर्वेषणमभ्युपेतः अभ्युपगच्छत्तः तदा निर्वेषाभ्युपाये तु स्वामिहस्ते अवसृजेत् दद्यात् । परदारं भर्त्रे श्वशुराय वा, कुमारीं पित्रे भ्रात्रे वा। अनभ्युपगमे तु प्रायश्चित्तस्य यावज्जीवं निरोधः ॥ २१ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रे द्वितीयप्रश्ने षड्विंशी कण्डिका ॥ २६ ॥