१४

1. (That is to say) the Agnihotra, hospitality, ¹

सूत्रम्

²अग्निहोत्रमतिथयो यच्चान्यदेवं युक्तम् ॥ १ ॥

प्रस्तावः

कानि पुस्तकानि ?

टिप्पनी

अग्निहोत्रम्, अतिथयः अतिथिपूजा ।
³ यथा मातरमाश्रित्य सर्व जीवन्ति जन्तवः ।
एवं गृहस्थमाश्रित्य सर्वे जीवन्ति भिक्षवः ॥ इति । यच्चान्यदेव युक्तं एवंविधं श्राद्धसन्ध्योपासनादि । एवमेतैः कर्मभि रहरहराक्रान्तस्य न ⁴शरीरकण्डूयनेष्वप्यवसरो भवति । स कथं द्वौद्वौ मासौ गुरुकुले वसेदिति ॥ १ ॥

2. And what else of this kind (is ordained).

सूत्रम्

यच्चान्यदेवं युक्तम् २

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे वीक्षताम् ।)+++

3. He whom (a student) asks for instruction, shall certainly not refuse it; ⁵

सूत्रम्

अध्ययनार्थेन यं चोदयेन्न चैनं प्रत्याचक्षीत ॥ २ ॥

टिप्पनी

यमाचार्यं माणवकोऽध्ययनं प्रयोजनमुद्दिश्य चोदयेत्-‘शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्न’मिति, स एनं माणवकं नैव प्रत्याचक्षीत । चशब्दोऽवधारणे ॥२॥

4. Provided he does not see in him a fault, (which disqualifies him from being taught).

सूत्रम्

न चास्मिन् दोषं पश्येत् ॥ ३ ॥

प्रस्तावः

किमविशेषेण ? नेत्याह—

टिप्पनी

चणिति निपातोऽस्ति-⁶‘निपातैर्यद्यदिहन्तकुविनेच्चेश्चणकञ्चिद्यत्रयुक्त’मिति । स चेदर्थे वर्तते। ² ‘इन्द्रश्च मृडयाति न’ इत्यादौ दर्शनात् । तस्यायं प्रयोगः- न चेदस्मिन् माणवके दोषमनध्याप्यताहेतुं पश्येत् ॥ ३॥

5. If by chance (through the pupil’s stupidity the teaching) is not completed, obedience towards the (teacher is the pupil’s only refuge). ⁷

सूत्रम्

यदृच्छायामसंवृत्तौ गतिरेव तस्मिन् ॥ ४॥

टिप्पनी

समानमधीयानेषु माणवकेषु यदि कस्यचिद्यदृच्छया दृष्टहेतुमन्तरेण बुद्धिमान्द्यादिनाऽध्ययनस्या ³संवृत्तिस्स्यात् अधीतो भागो माणवकान्तरवन्नागच्छेत् तदा तस्यां यहच्छायामसंवृत्तौ तस्मिन्नाचार्ये गतिरेव शुश्रूषैव माणवकस्य शरणम् । तथा च मनुः—
⁴ यथा खनन् खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति ।
तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूधुरधिगच्छति ॥ इति ।
अधिकं शुश्रूषितो हि गुरुस्सर्वात्मना तं शिक्षयेदिति ॥ ४ ॥

6. Towards a mother (grandmother and great-grandmother) and a father (grandfather and great-grandfather) the same obedience must be shown as towards a teacher. ⁸

सूत्रम्

मातरि पितर्याचार्यवच्छुश्रूषा ॥ ५ ॥

टिप्पनी

मातृग्रहणेन पितामहीप्रपितामह्योरपि ग्रहणम् । पितृग्रहणेन पितामहप्रपितामहयोः। सर्व एते आचार्यवच्छुश्रूषितव्याः ॥५॥

7. The feet of all Gurus must be embraced (every day) by a student who has returned home; ⁹

सूत्रम्

समावृत्तेन सर्वे गुरव उपसङ्ग्राह्याः ॥ ६ ॥

टिप्पनी

उक्ताश्चानुक्ताश्च ज्येष्ठम्रातृमातुलादयः सर्वे गुरव समावृत्तेनाहरहरुपसंग्राह्याः ॥

8. And also on meeting them, after returning from a journey. ¹⁰

सूत्रम्

प्रोष्य च समागमे ।। ७॥

टिप्पनी

यदि स्वयं प्रोष्य समागतो भवति । गुरवो वा प्रोष्य समागताः । वदामि ते उपसङ्ग्राह्याः ॥ ७ ॥

9. The feet of (elder) brothers and sisters must be embraced, according to the order of their seniority. ¹¹

सूत्रम्

भ्रातृषु भगिनीषु च यथापूर्वमुपसङ्ग्रहणम् ॥ ८॥

टिप्पनी

पूर्वेणैव सिद्धे क्रमार्थं वचनम्-यथापूर्वं ज्येष्ठक्रमेणेति ॥८॥

10. And respect (must) always (be shown to one’s elders and betters), according to the injunction ¹² (given above and according to the order of their seniority).

सूत्रम्

नित्या च पूजा यथोपदेशम् ॥ ९ ॥

टिप्पनी

⁶ ‘पूजा वर्णज्यायसां कार्या, वृद्धतराणां चे’त्युपदेशानुरोधेन या नित्या पूजा सा यथापूर्वं वृद्धक्रमेण ॥ ९ ॥

11. He shall salute an officiating priest, a father-in-law, a father’s brother, and a mother’s. brother, (though they may be) younger than he himself, and (when saluting) rise to meet them. ¹³

सूत्रम्

ऋत्विक्श्वशुरपितृव्यमातुलानवरवयसः प्रत्युत्थायाऽभिवदेत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

²‘त्रिवर्षपूर्वः श्रोत्रियोऽभिवादनमर्हती’ति वक्ष्यति । तेनावरवयस ऋत्विगादयोऽप्यभिवादयन्ते । तानभिवादयमानान् प्रत्युत्थायाभिवदेत् । नान्येष्विव सुखमासीनोऽभिवदति। वयस्त उत्कृष्टानां तेषामियमेव पूजा ॥१०॥

12. Or he may silently embrace their feet. ¹⁴

सूत्रम्

तूष्णीं वोपसंगृह्णीयात् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

अथवा प्रत्युत्थाय स्वयमपि तास्तूष्णीमुपसंगृह्णीयात् । विद्याचारित्राद्यपेक्षो विकल्पः ॥ ११॥

13. A friendship kept for ten years with fellow citizens (is a reason for giving a salutation, and so is) a friendship, contracted at school, which has lasted for five years. But a learned Brāhmaṇa (known) for less than three years, must be saluted. ¹⁵

सूत्रम्

दशवर्षं पौरसख्यं पञ्चवर्षं तु चारणम् ।
त्रिवर्षपूर्वः श्रोत्रियोऽभिवादनमहति ॥ १२ ॥

प्रस्तावः

अथाभिवाद्या उच्यन्ते—

टिप्पनी

पुरेभवं पौरम् । पौरं च तत्सख्यं च पौरसख्यं सेवादिनिबन्धनं बान्धवं तदभिवादनस्य निमित्तम् । कीदृशम् ? दशवर्षान्तरालं, दशवर्षाधिकः पौरस्सखा अश्रोत्रियोऽप्यभिवाद्य इति विवक्षितम्। पञ्चवर्षं तु चारणम् । सख्यमित्युपसमस्तमप्यपेक्ष्यते। चारणशब्दः शाखाध्यायिषु रूढः । तेषां सख्यं पञ्चवर्षमभिवादनस्य निमित्तम् । ³श्रोत्रियं वक्ष्यति । त्रिवर्षपूर्वः श्रोतियोऽभिवादनमर्हति । स त्रिवर्षपूर्वतामात्रेणाभिवादनमर्हति, न पूर्वसंस्तवमपेक्षते ॥ १२॥

14. If the age (of several persons whom one meets) is exactly known, one must salute the eldest (first).

सूत्रम्

ज्ञायमाने वयोविशेषे वृद्धतरायाऽभिवाद्यम् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

क्रमार्थमिदम्⁶ वयोविशेषे ज्ञायमाने पूर्वं वृद्धतरायाऽभिवाद्यम् अभिवादनं कर्तव्यम् ! पश्चाद्वृद्धायेति ॥ १३ ॥

15. He need not salute a person, who is not a Guru, and who stands in a lower or higher place than he himself.

सूत्रम्

विषमगतायाऽगुरवे नाभिवाद्यम् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

उच्चैस्थाने नीचैस्स्थाने वाऽवस्थितो विषमगतः । तस्मै गुरुव्यतिरिक्ताय नाभिवाद्यम् । गुरवे स्वाभिवाद्यमेव, दर्शने सति तूष्णीमवस्थानस्याऽयुक्तत्वात् ॥ १४॥

16. Or he may descend or ascend (to the place where such a person stands) and salute him. ¹⁶

सूत्रम्

अन्वारुह्य वाभिवादयीत ॥ १५ ॥

टिप्पनी

इदमगुरुविषयम् । यत्रासावभिवादनीयः स्थितः तत्रान्वारुह्याभिवादयीत अभिवदेत् । अन्ववरुह्येत्यपि द्रष्टव्यम्, न्यायस्य तुल्यत्वात् । गुरौ तु दृष्टमात्र एवाभिवादनमित्युक्तम् ॥ १५ ॥

17. But every one (Gurus and others) he shall salute, after having risen (from his seat). ¹⁷

सूत्रम्

सर्वत्र तु प्रत्युत्थायाभिवादनम् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

सर्वत्र गुरावगुरौ च प्रत्युत्थायैवाभिवादनं कर्तव्यम् ॥१६॥

18. If he is impure, he shall not salute (anybody); ¹⁸

सूत्रम्

²अप्रयतेन नाभिवाद्यं, तथाऽप्रयतायाऽप्रयतश्च न प्रत्यभिवदेत् ॥ १७ ॥

प्रस्तावः

उत्तरे द्वे सूत्रे निगदसिद्धे ॥

टिप्पनी

यद्यज्ञानादप्रयताय कश्चिदभिवादयेत् तथापि सोऽप्रयतो न प्रत्यभिवदेत् ॥ १७ ॥

19. (Nor shall he salute) a person who is impure.

सूत्रम्

तथाऽप्रयताया ॥ १८ ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे वीक्षताम् ।)+++

20. Nor shall he, being impure, return a salutation.

सूत्रम्

अप्रयतश्च न प्रत्यभिवदेत् ॥ १९ ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे वीक्षताम् ।)+++

21. Married women (must be saluted) according to the (respective) ages of their husbands.

सूत्रम्

पतिवयसः स्त्रियः ॥ १८ ॥

टिप्पनी

पत्युर्यद्वयस्तदेव स्त्रीणां वयः । तेन तदनुरोधेन ज्येष्ठभार्यादिष्वभिवादनम् ॥ १८॥

22. He shall not salute with his shoes on, or his head wrapped up, or his hands full.

सूत्रम्

न सोपानद्वेष्टितशिरा अवहितपाणिर्वाभिवादयीत ॥ १९ ॥

टिप्पनी

अवहितपाणिः समिकुशादिहस्तः, दानादिहस्तो वा । अन्यत्प्रसिद्धम्॥

23. In saluting women, a Kṣatriya or a Vaiśya he shall use a pronoun, not his name. ¹⁹

सूत्रम्

सर्वनाम्ना स्त्रियो राजन्यवैश्यो च³न नाम्ना ॥ २० ॥

टिप्पनी

स्त्रिय सर्वनाम्नैवाभिवादयीत अभिवादयेऽहमिति न नाम्ना⁶ ऽसाधारणेन देवदत्तोऽहमभिवादय इति । एवं राजन्यवैश्यौ च ॥ २० ॥

24. Some (declare, that he shall salute in this manner even) his mother and the wife of his teacher. ²⁰

सूत्रम्

मातरमाचार्यदारं चेत्येके ॥ २१ ॥

टिप्पनी

मातरमाचार्यदारं चैते अपि वे सर्वनाम्नवाऽभिवादयीत । न नाम्नाभिवादयीतेत्येके मन्यन्ते । स्वमतं तु नाम्नैवेति ॥ २१ ॥

25. Know that a Brāhmaṇa of ten years and a Kṣatriya of a hundred years stand to each other in the relation of father and son. But between those two the Brāhmaṇa is the father. ²¹

सूत्रम्

दशवर्षश्च ब्राह्मणः शतवर्षश्च क्षत्रियः । पितापुत्रौ स्म तो विद्धि तयोस्तु ब्राह्मणः पिता ॥

प्रस्तावः

वयोविशेषणाभिवादनं हीनवर्णे नास्तीत्याह—

टिप्पनी

शिष्य प्रत्याचार्यस्याऽयमुपदेशः । स्मशब्दः श्लोकपूरणो निपातः । ब्राह्मणः क्षत्रिय इत्युपलक्षणमुत्तमाधमवर्णानाम् । विद्धि जानीहि । ²शिष्टं स्पष्टम् ॥२२॥

26. A younger person or one of equal age he shall ask, about his well-being (employing the word kuśala). ²²

सूत्रम्

कुशलमवरवयसं वयस्यं वा पृच्छेत् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

ब्राह्मणविषयमिदम् । ³क्षत्रियादिषु विशेषस्य वक्ष्यमाणत्वात् । वयसा तुल्यो वयस्यः । अवरवयस वयस्य वा ब्राह्मणं पथ्यादिषु सङ्गतं कुशलं पृच्छेत्-‘अपि कुशल’मिति ॥ २३ ॥

27. (He shall ask under the same conditions) a Kṣatriya, about his health (employing the word anāmaya);

सूत्रम्

अनामयं क्षत्रियम् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

पृच्छेत् ‘अप्यनामयं भवत’ इति । आमयो रोगः तदभावोऽनामयम् ॥

28. A Vaiśya if he has lost anything (employing the word anaṣṭa). ²³

सूत्रम्

अनष्टं वैश्यम् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

‘अप्यनष्टपशुधनोऽसी’ति ॥ २५ ॥

29. A Śūdra, about his health (employing the word ārogya).

सूत्रम्

आरोग्यं शूद्रम् ॥ २६॥

टिप्पनी

शूद्रमारोग्यं पृच्छेत्-‘अप्यरोगो भवा’निति ॥ २६ ॥

30. He shall not pass a learned Brāhmaṇa without addressing him;

सूत्रम्

नाऽसम्भाष्य श्रोत्रियं व्यतिव्रजेत् ॥ २७ ॥

टिप्पनी

श्रोत्रियं पथि सङ्गत्तमसम्भाष्य न व्यतिव्रजेत् न व्यतिक्रामेत् ॥ २७ ॥

31. Nor an (unprotected) woman in a forest (or any other lonely place). ²⁴

सूत्रम्

अरण्ये च स्त्रियम् ॥ २८ ॥

टिप्पनी

अरण्यग्रहणं ⁶सभयस्य देशस्योपलक्षणम् । तत्र स्त्रियमेकाकिनीं दृष्ट्वा असम्भाष्य न व्यतिव्रजेत् । सम्भाषणं च मातृवद्भगिनीवच्च-‘भगिनि किं ते करवाणि न भेतव्यम्’ इति ॥ २८ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ चतुर्दशी कण्डिका ॥

इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तमिश्रविरचितायामु. ज्ज्वलायां प्रथमप्रश्ने चतुर्थः पटलः ॥ ४ ॥