०९

1. After having performed the Upākarma for studying the Veda on the full moon of the month’ Srāvaṇa (July-August), he shall for one month not study in the evening. ¹

सूत्रम्

श्रावण्यां पौर्णमास्यामध्यायमुपाकृत्य मासं प्रदोषं नाऽधायीत ॥ १ ॥

प्रस्तावः

एवमध्येतुरध्यापयितुश्च धर्मा उक्ताः। अथ देशकालकृता अध्ययनधर्मा उच्यन्ते—

टिप्पनी

मेषादिस्थे सवितरि यो यो दर्शः प्रवर्तते। चान्द्रमासास्तत्तदन्ताश्चैत्राद्या द्वादश स्मृताः। तेषु या या पौर्णमासी सासाचच्यादिका स्मृता। कादाचित्कन योगेन नक्षत्रस्यति निर्णयः ।। तदेवं सिंहस्थे सवितरियाऽमावास्या तदन्ते चान्द्रमले मासे या मध्यवर्तिनी पौर्णमाली सा श्रावणी । श्रवणयोगस्तु भवतु वा मा वा । तस्यां श्रावण्या पौर्णमास्यामध्यायमुपाकृत्य गृह्योक्तेन विधिनोपाकर्म क. स्वा स्वाध्यायमधीयीत । अधीयानश्च मासमेक प्रदोषे प्रथमे रात्रिभागे ना धीयीत ग्रहणाध्ययनं धारणाध्ययन च न कुर्यात् । प्रदोषग्रहणादात्रा वप्यूर्व न दोषः ॥ १॥

2. On the full moon of the month of Pauṣa (December-January), or under the constellation Rohini, he shall leave off reading the Veda. ²

सूत्रम्

तैष्यां पौर्णमास्यां रोहिण्यां वा विरमेत् ॥२॥

टिप्पनी

तिष्यः पुष्यः, तेन युक्ता पौर्णमासी तैषी श्रावणीवत्। तस्यां विरमेत् । उत्सर्जनं कुर्यात् । तस्यापि प्रयोगो³गृह्य एवोक्तः। रोहिण्यां वा,⁴ तेषमासि तिष्यात्पूर्वा या रोहिणी तस्यां वा विरमेत् । अनयोः पक्षयोः पञ्च मासानधीयीत ॥२॥

3. Some declare, (that he shall study) for four months and a half. ⁵

सूत्रम्

अर्धपञ्चमांश्चतुरो मासानित्येके ॥ ३ ॥

टिप्पनी

अर्धः पञ्चमो येषां ते अर्धपञ्चमाः । अधिकांश्चतुरो मासान् अधीयीतेत्यपेक्ष्यत ⁶इत्येके मन्यन्ते । अस्मिन्पक्षे प्रोष्ठपद्यामुपाकरणं शास्त्रान्तरदर्शनात् । उत्सर्जनस्य वा प्रतिकर्षः। उत्सर्जने च कृते श्रावण्याः प्राक् शुक्लपक्षेषु धारणाध्ययनं वेदस्य, कृष्णपक्षेषु व्याकरणाद्यङ्गाध्ययनम् । पुनः श्रावण्यामुपाकृत्यागृहीतभागस्य ग्रहणाध्ययनमिति । प्रपञ्चितमेतत्⁷गृह्ये ॥ ३ ॥

4. He shall avoid to Study the Veda on a high-road. ⁸

सूत्रम्

निगमेश्वध्ययनं वर्जयेत् ॥ ४॥

टिप्पनी

निगमाश्चत्वराः । ग्रामनिर्गमनामर्गा वा नियमेन गम्यते तेष्विति । तेषु सर्वप्रकारमध्ययनं वर्जयेत् ॥ ४॥

5. Or he may study it (on a high-road), after having smeared (a space) with cowdung.

सूत्रम्

आनडुहेन वा शकृत्पिण्डेनोपलिप्तेऽधीयीत ॥५॥

टिप्पनी

अनडुत्सम्बन्धिना वा शकत्पिण्डेनोपलिप्य निगमेष्वप्यधीयीत ॥५॥

6. He shall never study in a burial-ground nor anywhere near it within the throw of a Samyā. ⁹

सूत्रम्

श्मशाने सर्वतः शम्याप्रासात् ॥ ६ ॥

टिप्पनी

श्मशाने चाध्ययनं वर्जयेत् । सर्वतः सर्वासु दिक्षु । शम्या क्षिप्ता यावति देशे पतति ततोऽर्वागिति पञ्चमीनिर्देशाद्गम्यते ॥ ६ ॥

7. If a village has been built over (a burial ground) or its surface has been cultivated as a field, the recitation of the Veda (in such a place) is not prohibited.

सूत्रम्

ग्रामेणाऽध्यवसिते क्षेत्रेण वा नाऽनध्यायः ॥ ७ ॥

टिप्पनी

यदा श्मशानं ग्रामतया क्षेत्रतया वा अध्यवसितं स्वीकृतं भवति तदा अध्येतव्यमेव ॥ ७ ॥

8. But if that place is known to have been a burial-ground he shall not study (there). ¹⁰

सूत्रम्

ज्ञायमाने तु तस्मिन्नेव देशे नाऽधायीत ॥ ८॥

टिप्पनी

यदा तु तदध्यवसितमपि श्मशानं ज्ञायते-अयं स प्रदेश इति, तदा तावत्येव प्रदेशे नाऽधीयीत । न शम्याप्रासात् ॥ ८ ॥

9. A Śūdra and an outcast are (included by the term) burial-ground, (and the rule given, Sūtra 6, applies to them). ¹¹

सूत्रम्

³ श्मशानवच्छूद्रपतितौ ॥ ९ ॥

टिप्पनी

शूद्रापतितसकाशेऽपि शम्याप्रासान्नाऽध्येयम् ॥९॥

10. Some declare, that (one ought to avoid only, to study) in the same house (where they dwell).

सूत्रम्

समानागार इत्येके ॥ १० ॥

टिप्पनी

एके मन्यन्ते समानागारे शूद्रपतितौ वर्ज्यौ, न शम्याप्रासादिति ॥१०॥

11. But if (a student and) a Śūdra woman merely look at each other, the recitation of the Veda must be interrupted,

सूत्रम्

शूद्रायां तु प्रेक्षणप्रतिप्रेक्षणयोरेवाऽनध्यायः ॥ ११ ॥

टिप्पनी

शूद्रायां तु यदा परस्परं प्रेक्षणं भवति तदैवाऽनध्यायः । न समानागारे, नापि शम्याप्रासादिति ॥ ११ ॥

12. Likewise, if (a student and) a woman, who has had connexion with a man of a lower caste, (look at each other).

सूत्रम्

तथाऽन्यस्यां स्त्रियां वर्णव्यतिक्रान्तायां मैथुने ॥१२॥

टिप्पनी

शूद्राव्यतिरिक्ताऽपि या स्त्री मैथुने वर्णव्यतिक्रान्ता नीचगामिनी तस्यामपि प्रेक्षणप्रतिप्रेक्षणयोरनध्यायः ॥ १२ ॥

13. If he, who is about to study the Veda, wishes to talk to a woman during her courses, he shall first speak to a Brāhmaṇa and then to her, then again speak to a Brāhmaṇa, and afterwards study. Thereby the children (of that woman) will be blessed. ¹²

सूत्रम्

ब्रह्माध्येष्यमाणो मलवद्वाससेच्छन् सम्भाषितुं ब्राह्मणेन सम्भाध्य तथा सम्भाषेत । सम्भाष्य तुब्राह्मणेनैव सम्भाष्याऽधीयीत । एवं तस्याः प्रजानिःश्रेयसम् ॥१३॥

टिप्पनी

यो वेदमध्येष्यमाणो मलवद्वाससा रजस्वलया सह सम्भाषितुमिच्छति स पूर्वं ब्राह्मणेन सम्भाष्य पश्चात्तया सम्भाषेत । सम्भाष्य च पुनरपि ब्राह्मणेनैव सम्भाष्याऽधीयीत । किमेवं सति भवति ? एवं तस्या मलवद्वासस आगामिनी या प्रजा तस्या निःश्रेयसमभ्युदयो भवति । प्रजारूपं वा निःश्रेयसं तस्या भवति । ‘प्रजानिःश्रेयसमिति वचनात् विधवादिभिः सह सम्भाषणे नैतत्कर्तव्यम् ॥ १३ ॥

14. (He shall not study in a village) in which a corpse lies; ¹³

सूत्रम्

³ अन्तश्शवम् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

अन्तश्शवो यत्र ग्रामे तत्र नाध्येयम् । एतेना’न्तश्चाण्डाल’मिति व्याख्यातम् ॥ १४॥

15. Nor in such a one where Kāndālas live.

सूत्रम्

अन्तश्चाण्डालम् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

चण्डाल एव चाण्डालः । उभयत्र प्रथमा सप्तम्यर्थे । अव्ययीभावो वा विभक्त्त्यर्थे द्रष्टव्यः ॥१५॥

16. He shall not study whilst corpses are being carried to the boundary of the village,

सूत्रम्

⁴अभिनिस्सृतानां तु सीम्न्यनध्यायः ॥ १६ ॥

टिप्पनी

यदा शवाः सीम्नि अभिनिस्सृता भवन्ति तदा तत्राऽनध्यायः ॥ १६ ॥

17. Nor in a forest, if (a corpse or Cāṇḍāla) is within sight.

सूत्रम्

सन्दर्शने चाऽरण्ये ॥ १७ ॥

टिप्पनी

अरण्ये च यावति प्रदेशे शवश्चण्डालो वा सन्दृश्यते तावत्यनध्यायः ॥ १७॥

18. And if outcasts have entered the village, he shall not study on that day, ¹⁴

सूत्रम्

तदहरागतेषु च ग्रामं बाह्येषु ॥ १८ ॥

टिप्पनी

बाह्याः उपनिषादादयः परिपन्थिनः तेषु च ग्राममागतेषु तदहरनध्यायः तस्मिन्नहनि नाऽध्येतव्यम् ॥ १८॥

19. Nor if good men (have come). ¹⁵

सूत्रम्

अपि सत्सु ॥ १९ ॥

टिप्पनी

ये विद्याचरित्रादिभिर्महान्तः सन्तः तेष्वपि ग्राममागतेषु तदहरनध्यायः ॥ १९ ॥

20. If it thunders in the evening, (he shall not study) during the night. ¹⁶

सूत्रम्

सन्धावनुस्तनिते रात्रिम् ॥ २० ॥

टिप्पनी

सन्धिः सन्ध्या तस्मिन् सन्धौ । अनुस्तनिते मेघगर्जिते सति रात्रिं ³सर्वां रात्रिं नाऽधीयीत। वर्षताविदम् । अन्यस्मिन्नधिकं वक्ष्यति ॥२०॥

21. If lightning is seen (in the evening, he shall not study during that night), until he has slept.

सूत्रम्

स्वप्नपर्यान्तं विद्युति ॥ २१ ॥

टिप्पनी

अन्त्यो दीर्घ उपान्त्यो ह्रस्वः । विपर्यासश्छान्दसोऽपपाठो वा । सन्धौ विद्युति सत्यां स्वप्नपर्यन्तां रात्रिमनध्यायः न सर्वाम् । स्वप्नपर्यन्ता रात्रिः प्रहरावशिष्टा ॥ २१ ॥

22. If lightning is seen about the break of dawn, or at the time when he may distinguish at the distance of a Samyā-throw, whether (a cow) is black or red, be shall not study during that day, nor in the following evening.

सूत्रम्

उपव्युषं यावता वा कृष्णां रोहिणीमिति शम्याप्रासाद्विजानीयादेतस्मिन्काले विद्योतमाने सप्रदोषमहरनध्यायः ॥ २२ ॥

प्रस्तावः

एवं सायं सन्ध्यायामुक्तं, प्रातस्सन्ध्यायामाह —

टिप्पनी

उपव्युषं उषस्समीपे तत्र विद्योतमाने विद्युति सत्यामपरेद्युस्सप्रदोषमहरनध्यायः । प्रदोषादूर्ध्वं रात्रावध्ययनम् । यावता वा कालेन शम्याप्रासादर्वागवस्थितां गां कृष्णामिति वा रोहिणीमिति वा विजानीयात् । एतस्मिन्काले उपव्युषं विद्योतमान इत्यन्वयः । रोहिणी गौरवर्णा । इतिशब्दप्रयोगे द्विताया प्रयुज्यते । तत्राऽन्वयप्रकारश्चिन्त्यः ॥ २२॥

24. If it thunders in the second part of the third watch of the night, (he shall not study during the following day or evening).

सूत्रम्

दह्रेऽपररात्रे स्तनयित्नुना ॥ २३ ॥

टिप्पनी

रात्रेस् तृतीयो भागः सर्वो ऽपररात्रः। तस्य त्रेधा विभक्तस्याद्योंऽशो महारात्रः। अन्त्यो दह्रः । तस्मिन् दह्रेऽपररात्रे स्तनयित्नुना निमित्तेन सप्रदोषमहरनध्यायः ॥ २३ ॥

24. Some (declare, that this rule holds good, if it thunders), after the first half of the night has passed.

सूत्रम्

ऊर्ध्वमर्धरात्रादित्येके ॥ २४ ॥

टिप्पनी

अर्धरात्रादूर्ध्वमनन्तरोक्तो विधिरित्येके मन्यन्ते । स्वपक्षस्तु दह्र एवेति ॥ २४ ॥

25. (Nor shall he study) whilst the cows are prevented from leaving (the village on account of thieves and the like),

सूत्रम्

गवां चाऽवरोधे ॥ २५॥

टिप्पनी

दस्युप्रभृतिभिरवरुद्धासु गोषु तावन्तं कालमनध्यायः । अवरोधो ग्रामान्निर्गमनिरोधः ॥२५॥

26. Nor (on the imprisonment of criminals) whilst they are being executed.

सूत्रम्

वध्यानां च यावता हन्यन्ते ॥ २६ ॥

टिप्पनी

वर्धाहाणांचो रादीनामवरोधे यावता कालेन हन्यन्ते तावन्तं कालमनध्यायः ॥ २६ ॥

27. He shall not study whilst he rides on beasts (of burden). ¹⁷

सूत्रम्

पृष्ठारूढः पशूनां नाऽधीयीत ॥ २७ ॥

टिप्पनी

हस्त्यश्वादीनां पशूनां पृष्ठाऽरूढः तत्राऽऽसीनस्सन्नाधीयीत ॥२७॥

28. At the new moon, (he shall not study) for two days and two nights. ¹⁸

सूत्रम्

अहोरात्रावमावास्यासु ॥ २८ ॥

टिप्पनी

अमावास्यासु द्वावहोरात्रौ नाऽधीयीत । तासु च पूर्वेद्युश्चतुर्दशीषु च । तथा च मनुः³-‘अमावास्याचतुर्दश्योः पौर्णमास्यष्टकासु च ।’ इति ॥ २८॥

इत्यापस्तम्बसूत्रवृत्तावुज्ज्वलायां नवमी कण्डिका ॥