०८

1. Just as by a student (actually living with his teacher). ¹

सूत्रम्

यथा ब्रह्मचारिणो वृत्तम् ॥ १ ॥

टिप्पनी

समावृत्तस्येति² वर्तते । समावृत्तस्य ³ब्रह्मचारिणोऽकृतविवाहस्य यथा वृत्तं वर्तनम् तथा वक्ष्यामः ॥ १ ॥

2. He may wear garlands, anoint his face (with sandal), oil his hair and moustaches, smear his eyelids (with collyrium), and (his body) with oil, wear a turban, a cloth round his loins, a coat, sandals, and wooden shoes.

सूत्रम्

माल्यालिप्समुख उपलिप्तकेशश्मश्रुरक्तोऽभ्यक्तो वेष्टित्युपवेष्टिती काञ्चुक्युपानही पादुकी ॥२॥

टिप्पनी

माली मालावान् । आलिप्तमुखश्चन्दनादिना । मुखग्रहणमुपलक्षणम् । ⁴मुखमग्रे ब्राह्मणोऽनुलिम्पेदि’त्याश्वलायनवचनात् । सुगन्धिभिरामल कादिभिर्द्रव्यैरुपलिप्तानि संस्कृतानि केशश्मश्रूणी यस्य सः उपलिप्तकेशश्मश्रुः । अक्त अञ्जनेनाऽक्ष्णोः। अभ्यक्तः तैलेन । वेष्टिता वेष्टितशिराः । कटिप्रदेशो द्वितीयेन वाससा वेष्टितो यस्य सः उपवेष्टिती । कञ्चुकञ्चोपानच्च कञ्चुकोपानहम् । ⁵द्वन्द्वाच्चुदपहान्तादित्यच् समासान्तः । तदस्यास्तीति कञ्चुकोपानही। द्वन्द्वोपतामर्ह्यात्प्राणिस्थादिनिप्रत्ययः। प्रसिद्धे पाठे कञ्चुकमेव काञ्चुकं तद्वान् काञ्चुकी। उपानद्वानुपानही । ब्रीह्यादिस्वादिनिः। पादुके दारुमये पादरक्षणे तद्वान् पादुकी ॥२॥

3. Within the sight of his (teacher or teacher’s relations) he shall do none of those (actions, as putting on a garland), nor cause them to be done.

सूत्रम्

उदाचारेषु चास्यैतानि न कुर्यात्कारयेद्वा ॥ ३ ॥

टिप्पनी

अस्याऽऽचार्यादेः पुत्रान्तस्य उदाचारेषु दृष्टिगोचरेषु देशेषु एतानि माल्यादीनि न कुर्यात्कारयेद्वा ॥ ३ ॥

4. Nor (shall he wear garlands &c. whilst performing) acts for his pleasure,

सूत्रम्

स्वैरिकर्मसु च ॥ ४ ॥

टिप्पनी

एतानि न कुर्यात् कारयेद्वा॥४॥

5. As, for instance, cleaning his teeth, shampooing, combing the hair, and the like.

सूत्रम्

यथा दन्तप्रक्षालनोत्सादनावलेखनानीति ॥५॥

प्रस्तावः

तत्रोदाहरणम्

टिप्पनी

दन्तप्रक्षालनं दन्तधावनम् । उत्सादनमुद्वर्तनम् । अवलेखनं कङ्कतादिना केशानां विभागेनाऽवस्थापनम् । इतिशब्दः प्रदर्शनार्थः । तेन स्नानभोजनमूत्रोचारादिष्वपि प्रतिषेधः ॥ ५ ॥

6. And the teacher shall not speak of the goods of the (pupil) with the intention to obtain them. ⁶

सूत्रम्

तद्रव्याणां च न कथयेदात्मसंयोगेनाऽऽचार्यः ॥ ६॥

टिप्पनी

तस्य शिष्यस्य गृहस्थभूतस्य यानि द्रव्याण्युपस्थापितानि तेषां मध्ये एकेनापि द्रव्येण यथाऽऽत्मा संयुज्यते तथा न कथयेत् । आचार्यः शिष्यगृह²मेत्य अहो दर्शनीयं भोजनपात्रमित्यादि³ लिप्सा यथा गम्यते तथा न कथयेदिति ॥ ६ ॥

7. But some declare, that, if a pupil who has bathed (after completing his studies) is called by his teacher or has gone to see him, he shall not take off ⁷ that (garland or other ornaments) which he wears according to the law at the time (of that ceremony).

सूत्रम्

स्नातस्तु काले यथाविध्यभिहृतमाहूतोऽभ्येतो वा न प्रतिसंहरेदित्येके ॥ ७ ॥

टिप्पनी

⁴ वेदमधीत्य स्नास्य’न्नित्यनेन विधिना स्नातः तस्मिन्काले यथाविध्यभिहृतमाबद्धं स्रगादि आचार्येणाहूतः स्वयमेव वा तत्समीपमभ्येतो न प्रतिसंहरेत् न विमुञ्चेदित्येके मन्यते । स्वपक्षस्तु तदापि मुञ्चेदिति । ‘काले यथाविध्यभिहृत’मिति वचनादपरेद्युरारभ्य प्रतिसंहरेदेव ॥ ७ ॥

8. He shall not sit on a seat higher (than that of his teacher),

सूत्रम्

उच्चैस्तरां नाऽऽसीत ॥ ८॥

टिप्पनी

स्वार्थे तरप् । आचार्यासनादुच्चासने नाऽऽसीत ॥ ८॥

9. Nor on a seat that has more legs (than that of his teacher),

सूत्रम्

तथा बहुपादे ॥ ९ ॥

टिप्पनी

नीचेऽप्यासने बहुपादे नाऽऽसीत ॥९॥

10. Nor on a seat that stands more firmly fixed (on the ground than that of his teacher), ⁸

सूत्रम्

सर्वतः प्रतिष्ठिते ॥ १० ॥

टिप्पनी

आसने आसीत । आचार्य पीठादावुपवेश्य स्वयं वेत्रासनादावासीत । तद्धि भूमौ सर्वतः प्रतिष्ठितम् ॥ १० ॥

11. Nor shall he sit or lie on a couch or seat which is used (by his teacher). ⁹

सूत्रम्

शय्यासने चाऽऽचरिते नाविशेत् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

आचार्येणाचरित उपभुक्ते शय्यासने नाऽऽविशेत् । शयने न शयीत आसने नासीत । पित्रादिष्वपि गुरुषु समानमिदम् । तथा च मनुरविशेषेणाह-⁵शय्यासने चाध्युषिते श्रेयसा न समाचरेत्।’ इति ॥ ११ ॥

12. If he is ordered (by his teacher), he shall on journey ascend a carriage after him. ¹⁰

सूत्रम्

यानमुक्तोऽध्वन्यन्वारोहेत् ॥ १२ ॥

प्रस्तावः

गतं समावृत्तस्य वैशेषिकम् । अथ ब्रह्मचर्यविधेरेव शेषः—

टिप्पनी

यानं शकटादि । आरोहेत्युक्तो गुरुणा पश्चादारोहेत् । अध्वनि मार्गे ‘छत्रं यानमिति वर्जये’दिति पूर्वोक्तस्य प्रतिषेधस्यापवादः। यानं च गुर्वारूढमन्यद्वा ॥ १२ ॥

13. (At his teacher’s command) he shall also enter an assembly, ascend a roller (which his teacher drags along), sit on a mat of fragrant grass or a couch of straw (together with his teacher). ¹¹

सूत्रम्

सभानिकषकटस्वस्तरांश्च ॥ १३ ॥

टिप्पनी

उक्तोऽध्वन्यन्वारोहेदित्येव । ‘सभासमाजाश्चे’त्यस्यापवादार्थं सभाग्रहणम् । निकषो नाम कृषीवलानामुपकरणं, कृष्टं क्षेत्रं येन समीक्रियते, यच्च कस्मिंश्चिदारूढे² केनचिदाकृष्यते । तत्र गुरुणा आकृष्यमाणेऽपि तेनोक्तस्सन्नाराहेत् । न त्वनौचित्यभयान्नारोहेदिति । कटो वीरणनिर्मिता शय्या। तत्र गुरुणोक्तस्सन् सहाऽऽसीत । उत्सवादावेष आचारः । स्वस्तरो नाम पलालशय्या³ नवस्वस्तरे संविशन्ती’ति दर्शनात् । तत्रापि गुरुणोक्तस्सन् सहासनादि कुर्यात् ॥ १३ ॥

14. If not addressed by a Guru, he shall not speak to him, except (in order to announce) good news.

सूत्रम्

नानभिभाषितो गुरुमभिभाषेत प्रियादन्यत् ॥१४॥

टिप्पनी

गुरुणाऽनभिभाषितो गुरुं प्रति न किञ्चित् ब्रूयात् प्रियादन्यत् । प्रियं तु ब्रूयात् यथा ते पुत्रोजात इति ॥ १४ ॥

15. He shall avoid to touch a Guru (with his finger), to whisper (into his ear), to laugh (into his face), to call out to him, to pronounce his name or to give him orders and the like (acts) ¹²

सूत्रम्

व्युपतोदव्युपजापव्यभिहासोदामन्त्रणनामधेयग्रहण-प्रेषणानीति गुरोर्वर्जयेत् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

व्युपतोदः ⁴ अङ्गुल्यादिघट्टनं यदाभिमुख्यार्थं क्रियते । व्युपजापः श्रोत्रयोर्मुहुर्मुहुर्जल्पनम् । वकारश्छान्दसोऽपपाठो वा । व्यभिहासः आभिमुख्येन हसनम् । उदामन्त्रणमुच्चैस्सम्बोधनम् , यथा बधिरं प्रति । नामधेयग्रहणं दशम्यां पितृविहितस्य नाम्नो ग्रहणम्। न पूज्यनाम्नो भगवदादेः । प्रेषणमाज्ञापनम् । एतानि गुरुविषये न कर्तव्यानि । इतिकरणादेवंप्रकाराणामन्येषामपि प्रतिषेधः । यथाऽऽह मनुः—

⁵ नोदाहरेत्तस्य नाम परोक्षमपि केवलम् ।
न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषितचेष्टितम् ॥ इति ॥ १५॥

16. In time of need he may attract attention (by any of these acts).

सूत्रम्

आपद्यर्थ ज्ञापयेत् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

आपदि व्युपतोदादिमिरप्यर्थमभिप्रेतं ज्ञापयेत् । असति पुरुषान्तरे ¹³वचनेनापि बोधयेत्, न साक्षात्प्रेषयेत् , यथा-शूलतोदो मे भवति, स चाऽग्निना शाम्यति, न चात्र कश्चित्सन्निहितः, किं करोमि मन्दभाग्य इति ॥ १६ ॥

17. If (a pupil) resides (in the same village) with (his teacher after the completion of his studies), he shall go to see him every morning and evening, without being called. ¹⁴

सूत्रम्

सहवसन्सायं प्रातरनाहूतो गुरुं दर्शनार्थों गच्छेत् ॥१७॥

प्रस्तावः

उत्तरे सूत्रे समावृत्तविषये—

टिप्पनी

सह एकस्मिन् ग्रामे वसन् सायं प्रातरनाहूतोऽपि गुरुंं दर्शनार्थो नान्यप्रयोजनो गच्छेत् ॥ १७॥

18. And if he returns from a journey, he shall (go to) see him on the same day.

सूत्रम्

विप्रोष्य च तदहरेव पश्येत् ॥ १८ ॥

टिप्पनी

यदा ग्राामान्तरं गतः प्रत्यागच्छति तदा तदहरेवाऽऽचार्यं पश्येत् ॥१८॥

19. If his teacher and his teacher’s teacher meet, he shall embrace the feet of his teacher’s teacher, and then show his desire to do the same to his teacher.

सूत्रम्

आचार्यप्राचार्यसन्निपाते प्राचार्यायोपसंगृह्योपसञ्जिघृक्षेदाचार्यम् ॥ १९ ॥

टिप्पनी

आचार्यस्याऽऽचार्यः प्राचार्य प्रपितामहवत् । यदा आचार्यस्य प्राचार्यस्य च कार्यवशात् सन्निपातो मेलनं भवति, तदा प्राचार्याय द्वितीयार्थे चतुर्थी । प्राचार्यं पूर्वमुपसंगृह्य पश्चात्स्वाचार्यमुपसङ्गृहीतुमिच्छेत् । न केवलं मनसा किन्तु यथाऽचार्यों जानाति मामयमुपसञ्जिघृक्षतीति तथा चेष्टेत । अन्यथा अदृष्टार्थमुपदिष्टं स्यात् ॥ १९॥

20. The other (the teacher) shall (then) forbid it.

सूत्रम्

प्रतिषेधेदितरः ॥ २० ॥

टिप्पनी

इतर आचार्यः प्रतिषेधेत् ‘वत्स मा मोपसङ्ग्रहीरिति ॥ २०॥

21. And (other marks of) respect (due to the teacher) are omitted in the presence of the (teacher’s teacher).

सूत्रम्

लुप्यते पूजा चाऽस्य सकाशे ॥ २१ ॥

टिप्पनी

अस्य प्राचार्यस्य सकाशे सन्निधौ आचार्यस्य पूजा लुप्यते न कार्या । न केवलमुपसङ्ग्रहणमेव । उत्तरसूत्रं समावृत्तविषयम् ॥ २१ ॥

22. And (if he does not live in the same village), he shall go frequently to his teacher’s residence, in order to see him, and bring him some (present) with his own hand, be it even only a stick for cleaning the teeth. Thus (the duties of a student have been explained).

सूत्रम्

मुहूंश्चाऽऽचार्यकुलं दर्शनार्थो गच्छेद्यथाशक्त्यधिहस्त्यमादायाऽपि दन्तप्रक्षालनानीति ॥ २२ ॥

टिप्पनी

मुहूँश्चेत्यनुस्वारदीर्घौ छान्दसौ। वीप्सालोपश्चात्र द्रष्टव्यः । मुहुर्मुहुरिति विवक्षितम् । ग्रामान्तरे वसन्नपि मुहुर्मुहुराचार्यकुलं दर्शनार्थमागच्छेत् । यथाशक्ति गोरसापूपादि अधिहस्त्यं हस्ते भवमादाय स्वयमेव गृहीत्वेत्यर्थः । अपिशब्दोऽभावे विधिं द्योतयति-गोरसाद्यभावे दन्तकाष्ठान्यपीति । इतिशब्दः अन्तवासिधर्माणां समाप्तिद्योतनार्थः ॥ २२ ॥

[MISSING]

सूत्रम्

²मातरं पितरमाचार्यमग्नींश्च गृहाणि च रिक्तपाणिर्नोपगच्छेद्राजानं चेन्न श्रुतमिति ॥ २३ ॥

टिप्पनी

23. (Now) the conduct of a teacher towards his pupil (will be explained).

सूत्रम्

तस्मिन्गुरोर्वृत्तिः ॥ २४ ॥

टिप्पनी

तस्मिन्न् अन्तेवासिनि गुरोर् वृत्तिः । वृत्तः प्रकारो वक्ष्यते ॥ २३ ॥ २४ ॥

24. Loving him like his own son, and full of attention, he shall teach him the sacred science, without hiding anything in the whole law. ¹⁵

सूत्रम्

पुत्रमिवैनमनुकाङ्क्षन् सर्वधर्मेष्वनपच्छादयमानः सुयुक्तो विद्यां ग्राहयेत् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

एनं शिष्यं पुत्रमिव³ अस्याऽभ्युदयः स्यादिति अनुकाङ्क्षन् सर्वेषु धर्मेषु किञ्चिदप्यनपच्छादयमानः अगूहन् सुयुक्तः सुष्ठ्ववहितः तत्परो भूत्वा विद्यां ग्राहयेत् ॥ २५ ॥

25. And he shall not use. him for his own purposes to the detriment of his studies except in times of distress.

सूत्रम्

न चैनमध्ययनविघ्नेनात्मार्थेषूपरुन्ध्यादनापत्सु ॥ २६ ॥

टिप्पनी

न चैनं शिष्यमध्ययनविघ्नेनाऽऽत्मप्रयोजनेष्वनापत्सूपरुन्यात् । ⁴उपरोधः अस्वतन्त्रीकरणम् । ‘अनापत्स्वि’तिवचनादापद्यध्ययनविघातेनाऽप्युपरोधे न दोषः ॥ २६ ॥

26. That pupil who, attending to two (teachers), accuses his (principal and first) teacher of ignorance, remains no (longer) a pupil.

सूत्रम्

अन्तेवास्यनन्तेवासी भवति विनिहितात्मा गुरावनैपुणमापद्यमानः ॥ २७ ॥

टिप्पनी

‘आपद्यमान’ इत्यन्तर्भावितण्यर्थः । योऽन्तेवासी विनिहितात्मा द्वयोराचार्ययोः⁵विविधं निहितात्मा गुरावनैपुणमापादयति-नाऽनेनाऽयं प्रदेशः सम्यगुक्त इति, सोऽन्तेवासी न भवति । स त्याज्य इत्यर्थः¹³।
अपर आह- योऽन्तेवासी वाङ्मनःकर्मभिरनैपुणमापद्यमानो गुरौ विसदृशं निहितात्मा भवति अनुरूपं न शुश्रूषते सोऽन्तेवासी न भवतीति ॥ २७ ॥

27. A teacher also, who neglects the instruction (of his pupil), does no (longer) remain a teacher. ¹⁶

सूत्रम्

आचार्योऽप्यनाचार्यो भवति श्रुतात्परिहरमाणः ॥ २८ ॥

टिप्पनी

आचार्योऽप्यनाचार्यो भवतीति, त्याज्य इत्यर्थः । किं कुर्वन् ? श्रुतात्परिहरमाणः तेन तेन व्याजेन विद्याप्रदानमकुर्वन् ॥ २८॥

28. If the (pupil) commits faults, (the teacher) shall always reprove him.

सूत्रम्

अपराधेषु चैनं सततमुपालभेत ॥ २९ ॥

टिप्पनी

अपराधेषु कृतेष्वेनं शिष्यं सततमुपालभेत-इदमयुक्तं त्वया कृतमिति ॥ २९ ॥

29. Frightening, fasting, bathing in (cold) water, and banishment from the teacher’s presence are the punishments (which are to be employed), according to the greatness (of the fault), until (the pupil) leaves off (sinning). ¹⁷

सूत्रम्

अभित्रास उपवास उदकोपस्पर्शनमदर्शनमिति दण्डा यथामात्रमानिवृत्तेः ॥ ३० ॥

टिप्पनी

अभित्रासो ²भयोत्पादनम् । उपवासो भोजनलोपः। उदकोपस्पर्शनं शीतोदकेन स्नापनम् । अदर्शनं यथाऽऽत्मानं न पश्यति तथा करणम्। गृहप्रवेशनिषेधः। सर्वत्र ण्यन्तात् प्रत्ययः । इत्येते दण्डाः शिष्यस्य यथामात्रं यावत्यपराधमात्रा तदनुरूपं व्यस्ताः समस्ताश्च । आनिवृत्तेः यावदसौ न ततोऽपराधान्निवर्तते तावदेते दण्डाः ॥ ३० ॥

30. He shall dismiss (the pupil), after he has performed the ceremony of the Samāvartana and has finished his studentship, with these words, ‘Apply thyself henceforth to other duties.’

सूत्रम्

निवृत्तं चरितब्रह्मचर्यमन्येभ्यो धर्मेभ्योऽनन्तरो भवेत्यतिसृजेत् ॥ ३१ ॥

टिप्पनी

एवं चरितब्रह्मचर्यं निवृत्तं गुरुकुलात् कृतसमावर्तनमित्यर्थः। एवंभूतमन्येभ्यो धर्मेभ्यो यमसावाश्रमं प्रतिपित्सते तत्र तेभ्योऽनन्तरो भव यथा त्वमन्तरितो न भवसि तथा भवेत्युक्त्वाऽतिसृजेत् । तं तमाश्रमं प्रतिपत्तुमुत्सृजेत् ॥ ३१ ॥

इत्यापस्तम्बसूत्रवृत्तावुज्वलायामष्टमी कण्डिका ॥
इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तविरचितायामुज्ज्वलायां प्रथमप्रश्ने द्वितीयः पटलः ॥ २ ॥