०२

1. For as many years as there are uninitiated persons, reckoning (one year) for each ancestor (and the person to be initiated himself),

सूत्रम्

प्रतिपूरुषं संख्याय संवत्सरान् यावन्तोऽनुपेताः स्युः ॥ १ ॥

टिप्पनी

यदि पितैवानुपेतः ततस्संवत्सरमेकम् । अथ पितामहोऽपि, ततो द्वौ । अथ स्वयमपि यथाकालमनुपेतः, ततः संवत्सरानिति ॥१॥

2. (They should bathe daily reciting) the seven ¹ Pāvamānīs, beginning with ‘If near or far,’ the Yajuṣpavitra, (‘May the waters, the mothers purify us,’ &c.) the Sāmapavitra, (‘With what help assists,’ &c.), and the Āṅgirasapavitra (‘A swan, dwelling in purity’),

सूत्रम्

सप्तभिः पावमानीभि"र्यदन्ति यच्च दूरक" इत्येताभिर् यजुष्पवित्रेण सामपवित्रेणाऽऽङ्गिरसेनेति ॥ २॥

प्रस्तावः

अथोदकोपस्पर्शने मन्त्राः —

टिप्पनी

पवमानः सोमो देवता यासां ताः ²पावमान्यः ।

यजुष्यवित्रेण³ ‘आपो अस्मान्मातरः शुन्धन्त्वि’त्यनेन, सामपवित्रेण ‘कया नश्चित्र आभुवदि’त्यादिगीतेन वामदेव्येन साम्ना, आङ्गिरसेन⁴ ‘हंसाशुचिषदि’त्यनेन एतैरञ्जलिना शिरस्यपोऽवसिञ्चेत् ॥ २ ॥

3. Or also reciting the Vyāhṛtis (om, bhūḥ, bhuvaḥ, suvaḥ).

अपि वा व्याहृतीभिर् एव ३

4. After that (such a person) may be taught (the Veda).

अथाध्याप्यः ४

5. But those whose great-grandfather’s (grandfather’s and father’s) initiation is not remembered, are called ‘burial-grounds.’

सूत्रम्

अथ यस्य प्रपितामहादि नानुस्मर्यत उपनयनं ते श्मशानसंस्तुताः ॥ ५ ॥

टिप्पनी

प्रपितामहादि प्रपितामहादारभ्य प्रपितामहः पितामहः पिता स्वयं च यथाकालमिति । ते तथाविधा माणवकाः श्मशानसंस्तुताः । एतेन ² ‘श्मशाने सर्वतः शम्याप्रासा’ दित्यध्ययननिषेध एषामपि सन्निधौ भवति ॥ ५॥

6. Intercourse, dining, and intermarriage with them should be avoided. For them, if they like, the (following) penance (is prescribed). (Such a man) shall keep for twelve years the rules prescribed for a student who is studying the three Vedas. Afterwards he may be initiated. Then he shall bathe, reciting the Pāvamānīs and the other (texts mentioned above, I, 1, 2, 2).

सूत्रम्

तेषामभ्यागमनं भोजनं विवाहमिति च वर्जयेत्तेषामिच्छतां प्रायश्चित्तं द्वादश वर्षाणि त्रैविद्यकं ब्रह्मचर्यं चरेदथोपनयनं³तत उदकोपस्पर्शनं पावमान्यादिभिः ॥ ६ ॥

टिप्पनी

गतम् । पावमान्यादिभिरित्यनेनैव प्रतिपूरुषं सङ्ख्याय सम्बत्सरानित्येतदपि द्रष्टव्यम् ॥ ६ ॥

7. Then he may be instructed in the duties of a householder.

सूत्रम्

अथ गृहमेधोपदेशनम् ॥ ७ ॥

टिप्पनी

गृहमेधो गृह्यशास्त्रं गृहस्थधर्मो वा ॥ ७॥

8. He shall not be taught (the whole Veda), but only the sacred formulas required for the domestic ceremonies.

सूत्रम्

नाध्यापनम् ॥ ८॥

टिप्पनी

नाध्यापनं कृत्स्नस्य वेदस्य । किं तु गृह्यमन्त्राणामेवेति ॥ ८॥

9. When he has finished this (study of the Gṛhya-mantras), he may be initiated (after having performed the penance prescribed) for the first neglect (I, 1, 1, 28).

सूत्रम्

ततो यो निवर्तते तस्य संस्कारो यथा प्रथमेऽतिक्रमे ॥९॥

टिप्पनी

ततः एवं कृतप्रायश्चित्तात् गृहस्थीभूताद्यो निवर्तते उत्पद्यते तस्योपनयनसंस्कारः कर्तव्यः । कथम् ? यथा प्रथमेऽतिक्रमे ऋतुं त्रैविद्यकं ब्रह्मचर्यं चारयित्वेत्यर्थः ॥९॥

10. Afterwards (everything is performed) as in the case of a regular initiation. ⁵

सूत्रम्

तत ऊर्ध्वं प्रकृतिवत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

ततः यो निवर्तते तस्य प्रकृतिवत् यथा प्राप्तमुपनयनं कर्तव्यमिति । यस्य तु प्रपितामहस्थ पितुरारभ्य नानुस्मर्यत उपनयनं तत्र प्रायश्चित्तं नोक्तम्, धर्मज्ञैरूहितव्यम् ॥ १०॥

सूत्रम्

उपेतस्याऽऽचार्यकुले ब्रह्मचारिवासः ॥ ११ ॥

प्रस्तावः

एवं ततः पूर्वेष्वपि निरूपितमुपनयनम् , अथाऽध्ययनविधिः—

टिप्पनी

एवं यथाविध्युपेतस्य ब्रह्मचारिणस्सत आचार्यकुले वासो भवति । ब्रह्म वेदस्तदर्थं व्रतं चरतीति ब्रह्मचारी। अध्ययनाङ्गानि व्रतानि चरता आचार्यकुले वस्तव्यमित्युक्तं भवति ॥ ११ ॥

He who has been initiated shall dwell as a religious student in the house of his teacher, ⁶

12. For forty-eight years (if he learns all the four Vedas), ⁷

सूत्रम्

⁴अष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि ॥ १२ ॥

प्रस्तावः

तत्र कालः—

टिप्पनी

चतुर्णां वेदानामध्ययनकाल एषः । प्रतिवेदं द्वादश ॥ १२ ॥

13. (Or) a quarter less (i.e. for thirty-six years),

सूत्रम्

पादूनम् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

स एव कालः पादून वा प्रत्येतव्यः । पादेनोनं पादूनम् । पररूपं ²कतन्तवत् । षट्त्रिंशद्वर्षाणि । प्रतिवेदं नव ॥ १३ ॥

14. (Or) less by half (i.e. for twenty-four years),

सूत्रम्

अर्धेन ॥ १४॥

टिप्पनी

ऊनमिति³ समस्तमप्यपेक्षते। चतुर्विंशतिर्वर्षाणि। प्रतिवेदं षट् ॥१४॥

15. (Or) three quarters less (i.e. for twelve years),

सूत्रम्

त्रिभिर्वा ॥ १५॥

टिप्पनी

पादैरूनमिति प्रकरणाद्गम्यते । द्वादशवर्षाणि प्रतिवेदं त्रीणि ॥१५॥

16. Twelve years (should be) the shortest time (for his residence with his teacher). ⁸

सूत्रम्

द्वादशावरार्ध्यम् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

अवरार्ध्यशब्दोऽवरमात्रेत्येतस्मिन्नर्थे वर्तते । द्वादशवर्षाणि अवरमात्रा यथा भवति तथा ब्रह्मचारिणा गुरुकुले वस्तव्यम् । पूर्वेणैव सिद्धे यो ब्रह्मचार्यतिमेधावितया चतुरोऽपि वदानितोऽल्पीयसा कालेन गृह्णाति तेनाप्येतावन्तं कालं गुरुकुले वस्तव्यम् । ⁴ ‘विद्यया स्नाती’त्येतस्मिन्नपि पक्षे नातित्वरितेन स्नातव्यमित्येवमर्थमिदमारभ्यते । एतेन एकस्य वेदस्य त्रीणि वर्षाणि ब्रह्मचर्यमवश्यं² भावीत्यर्थात्सिद्धम् ।
मनुरप्याह—

³षट्त्रिंशदाब्दिक चर्थ गुरौ विद्यकं व्रतम् ।
तदाधिक पादिकं वा ग्रहणान्तिकमेव वा ॥ इति ॥

त्रयाणां वेदानां षट् त्रिंशत् ; एकैकस्य द्वादश । तदर्धिकं त्रयाणामष्टादश; एकैकस्य षट् । पादिकं वा त्रयाणां नव, एकैकस्य त्रीणि । ग्रहणान्तिकमेव वेति एकैकस्य त्रिभ्य ऊर्ध्वमनियमः, न प्रागित्यर्थो द्रष्टव्यः॥१६॥

17. A student who studies the sacred science shall not dwell with anybody else (than his teacher). ⁹

सूत्रम्

न ब्रह्मचारिणो विद्यार्थस्य परोपवासोऽस्ति ।। १७ ।।

टिप्पनी

ब्रह्मचारिविद्यार्थशब्दयोरर्थ उक्तः । यो ब्रह्मचारी विद्यार्थो भवति न तेन दिवसमात्रमपि परस्य समीपे वस्तव्यम्। आचार्यस्य समीप एव वस्तव्यमित्युक्तं भवति । विद्यार्थस्येति वचनात् नैष्ठिकस्य कदाचिदन्यत्र ¹⁰वासेऽपि न दोषः । यद्वा भोजननिवृत्तिरेवोपवासः । परलोकार्थ उपवासः परोपवासः स विद्यार्थस्य न भवति। नैष्ठिकस्य तु¹¹ दोषः। अत्र पक्षे ¹² आहिताग्निरनड्वानि’ति विद्यार्थब्रह्मचारिविषयम् ॥१७॥

18. Now (follow) the rules for the studentship.

सूत्रम्

अथ ब्रह्मचर्यविधिः ॥ १८ ॥

टिप्पनी

ब्रह्म वेदस्तदर्थं यद्व्रत चरितव्यं तद्ब्रह्मचर्यं तदधिक्रियते ॥ १८ ॥

19. He shall obey his teacher, except (when ordered to commit) crimes which cause loss of caste. ¹³

सूत्रम्

आचार्याधीनस्स्यादन्यत्र पतनीयेभ्यः ॥ १९ ॥

टिप्पनी

“आचार्याधीनो भवे"त्युपनयनान्ते यत् संशासनं तत्सिद्धैवाचार्याधीनताऽनूद्यते ‘अन्यत्र पतनीयेभ्य’ इति विशेषं वक्ष्यामीति।⁴पतनीय इति करणे कृत्प्रत्ययः । ²अमुमरातिं ब्राह्मणमित्थं व्यापादयेत्याचार्येण चोदितोऽप्येवमादि न कुर्यादिति ॥ १९ ॥

20. He shall do what is serviceable to his teacher, he shall not contradict him. ¹⁴

सूत्रम्

हितकारी गुरोरप्रतिलोमयन्वाचा ॥ २० ॥

टिप्पनी

आचार्येण प्रयुक्तोऽप्यप्रयुक्तोऽपि तस्मै हितमेव कुर्यात्, वाचा ³प्रातिलोम्यमकुर्वन् ॥ २० ॥

21. He shall always occupy a couch or seat lower (than that of his teacher). ¹⁵

सूत्रम्

अधासनशायी ॥ २१ ॥

टिप्पनी

शयनं शायः । ¹⁰ ‘कृत्यल्युटो बहुल’मिति बहुलवचनात् घञ् । अधः आसनशायो यस्य सः अधासनशायी । गुरुसन्निधावध आसीत अधश्शयीतेत्युक्तं भवति । अधश्शदस्य सवर्णदीर्घश्छान्दसः, अपपाठो वा। तृणेषु प्रस्तरेषु चासनशयने शिष्टाचारसिद्धे ॥ २१ ॥

22. He shall not eat food offered (at a sacrifice to the gods or the Manes),

सूत्रम्

नानुदेश्यं भुञ्जीत ।। २२॥

टिप्पनी

अनुदेश्यं श्राद्धार्थं देवतार्थं वा उद्दिष्टं न भुञ्जीत ॥ २२ ॥

23. Nor pungent condiments, salt, honey, or meat. ¹⁶

सूत्रम्

तथा क्षारलवणमधुमांसानि ॥ २३ ॥

टिप्पनी

न भुञ्जीतेत्येव । ¹¹क्षारादीनि गृह्ये गतानि ॥ २३ ॥

24. He shall not sleep in the day-time.

सूत्रम्

अदिवास्वापी ॥ २४ ॥

टिप्पनी

न दिवा स्वप्यात् ॥ २४ ॥

25. He shall not use perfumes. ¹⁷

सूत्रम्

अगन्धसेवी ॥ २५ ॥

टिप्पनी

चन्दनादीनि गन्धद्रव्याणि न सेवेत ॥ २५ ॥

26. He shall preserve chastity. ¹⁸

सूत्रम्

मैथुनं न चरेत् ॥ २६ ॥

टिप्पनी

उपचारक्रिया केली स्पर्शो ¹²भूषणवाससाम् ।
एकशय्यासनं क्रीडा चुम्बनालिङ्गने तथा ॥ इत्यादेस्सर्वस्योपलक्षणं मैथुनग्रहणम् ॥ २६ ॥

27. He shall not embellish himself (by using ointments and the like). ¹⁹

सूत्रम्

उत्सन्नश्लाघः॥२७॥

टिप्पनी

श्लाघा शोभा सा उत्सन्ना यस्य स उत्सन्नश्लाघः । एवंभूतो भवेत् । ⁴स्रक्षणादिना मुखादिकं उज्वलं न कुर्यात् इति ॥ २७ ॥

28. He shall not wash his body (with hot water for pleasure).

सूत्रम्

अङ्गानि न प्रक्षालयीत ॥ २८ ॥

टिप्पनी

²विना शिरसा सुखार्थमुष्णोदकादिना शरीरं न प्रक्षालयेत् ॥२८॥

29. But, if it is soiled by unclean things, he shall clean it (with earth or water), in a place where he is not seen by a Guru. ²⁰

सूत्रम्

प्रक्षालयीत त्वशुचिलिप्तानि³ गुरोरसन्दर्शे ॥२९॥

टिप्पनी

यानि तु मूत्रपुरीषाद्यशुचिलिप्तान्यङ्गानि तानि कामं¹⁰ मृदाद्भिः प्रक्षालयेत् यावद्गन्धो लेपश्चापैति । तदपि गुरोरसन्दर्शे¹¹ यत्र स्थितं गुरुर्न पश्यति तत्र। आचार्यप्रकरणे गुरुग्रहणात् पित्रादीनामपि ग्रहणम् ॥ २९ ॥

30. Let him not sport in the water whilst bathing; let him swim (motionless) like a stick. ²¹

सूत्रम्

¹² नाप्सु श्लाघमानः स्नायाद्यदि स्नायाद्दण्डवत्प्लवेत् ॥ ३० ॥

टिप्पनी

स्नाने प्राप्त न श्लाघमानः स्नायात् । किं तु दण्डवत्प्लवेदित्युक्तम् । स्नानीयैर्मलापकर्षणं श्लाघा; क्रीडा वा जले । अपरं आह-‘अङ्गानि न प्रक्षालयीते’(सू.२८)त्यासमावर्तनान्नित्यस्नानस्य प्रतिषेधः । ‘प्रक्षालयीत त्वशुचिलिप्तानी’(सू.२९)ति नैमित्तिकस्य विधिः। ‘नाप्सु श्लाघमानः स्नाया’(सू. ३०)दिति तत्रैव श्लाघाप्रतिषेध इति ॥३०॥

31. He shall wear all his hair tied in one braid. ²²

सूत्रम्

जटिलः ॥ ३१॥

टिप्पनी

सर्वानेव केशान् जटां कृत्वा बिभृयात् ॥ ३१ ॥

32. Or let him make a braid of the lock on the crown of the head, and shave the rest of the hair.

सूत्रम्

शिखाजटो वा वापयेदितरान् ॥ ३२ ॥

टिप्पनी

अथवा शिखामेव जटां कृत्वा इतरान्केशान् वापयेत् नापितेन ॥ ३२ ॥

33. The girdle of a Brāhmaṇa shall be made of Muñja grass, and consist of three strings; if possible, (the strings) should be twisted to the right. ²³

सूत्रम्

मौञ्जी मेखला त्रिवृद्ब्राह्मणस्य शक्तिविषये दक्षिणावृत्तानाम् ॥ ३३ ॥

टिप्पनी

मुञ्जानां विकारो मौली । त्रिवृत् त्रिगुणा । एवम्भूता ब्राह्मणस्य मेखला भवति । सा च शक्तिविषये शक्तौ सत्यां दक्षिणावृत्तानां प्रदक्षिणावृत्तानां कर्तव्या । तद्धितार्थे गुणभूतानामपि मुञ्जानामेवैतद्विशेषणम् ॥ ३३ ॥

34. A bowstring (should be the girdle) of a Kṣatriya,

सूत्रम्

ज्या राजन्यस्य ॥ ३४॥

टिप्पनी

स्पष्टम् ॥३४॥

35. Or a string of Muñja grass in which pieces of iron have been tied.

सूत्रम्

मौञ्जी वाऽयोमिश्रा ॥ ३५ ॥

टिप्पनी

अथवा अयोमिश्रा क्वचितु कालायसेन बद्धा मौञ्जी मेखला भवति राजन्यस्य ।। ३५॥

36. A wool thread (shall be the girdle) of a Vaiśya,

सूत्रम्

आवीसूत्रं वैश्यस्य ॥ ३६ ॥

टिप्पनी

अविरुर्णायुः कम्बलप्रकृतिः तत्सम्बन्धिनी ऊर्णा आवी तत्कृतं सूत्रं आवीसूत्रम् । सा मेखला वैश्यस्य भवति ॥ ६६ ॥

37. Or a rope used for yoking the oxen to the plough, or a stringy made of Tamala-bark.

सूत्रम्

सैरी तामली वेत्येके ॥ ३७ ॥

टिप्पनी

सैरी सीरा बाहयोक्त्ररज्जुः। ⁴तामलो मूलोदसंज्ञको वृक्षः तस्य त्वचा ग्रथिता तामली ॥ ३७ ॥

38. The staff worn by a Brāhmaṇa should be made of Palāśa wood, that of a Kṣatriya of a branch of the Banian tree, which grows downwards, that of a Vaiśya of Bādara or Udumbara wood. Some declare, without any reference to caste, that the staff of a student should be made of the wood of a tree (that is fit to be used at the sacrifice). ²⁴

सूत्रम्

पालाशो दण्डो ब्राह्मणस्य नैयग्रोधस्कन्धजोऽवा² ङग्रो राजन्यस्य बादर औदुम्बरो वा वैश्यस्य वाक्षों दण्ड इत्यवर्णसंयोगेनैक उपदिशन्ति ॥ ३८ ॥

टिप्पनी

पालाशो दण्ड इत्यादि गृह्य³गतम् ॥ ३८ ॥

39. (He shall wear) a cloth (to cover his nakedness). ²⁵

सूत्रम्

वासः ॥ ३९ ॥

टिप्पनी

वस्यते कौपीनमाच्छाद्यते येन तद्वासः । तद्वक्ष्यते ॥ ३९ ॥

40. (It shall be made) of hemp for a Brāhmaṇa, of flax (for a Kṣatriya), of the skin of a (clean) animal (for a Vaiśya). ²⁶

सूत्रम्

शाणीक्षौमाजिनानि ।। ४०॥

टिप्पनी

शणस्य विकारः शाणी पटी ।
क्षुमा अतसी तस्या विकारः क्षौमम्। श्वेत-पट्टाख्य-वासो-विशेष इत्यन्ये ।
अजिन यस्य कस्यचिन्मेध्यस्य पशोः।
त्रीण्येतानि वर्णानुपूर्व्येण वासांसि ॥ ४ ॥

41. Some declare that the (upper)+++(sic)+++ garment (of a Brāhmaṇa) should be dyed with red Lodh, ²⁷

सूत्रम्

काषायं चैके वस्त्रमुपदिशन्ति ॥ ४१ ॥

टिप्पनी

एके आचार्या वस्त्रं त्व् अधो-धार्यम् उपदिशन्ति ।
वस्त्रं कार्पासम् । तच्च काषायं कषायेण रक्तम् । ब्राह्मणस्येत्यर्थाद्गम्यते । इतरयोर्वक्ष्यमाणत्वात् ॥ ४१ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रे प्रथमप्रश्ने द्वितीया कण्डिका ॥२॥