पदस्वरः

प्रत्ययः

सोदात्ताः

• प्रत्ययः। परश् च। आद्युदात्तश्च। अपवादा अधः।
• अन्तोदात्ताः
  • चित्- चितः ६.१.१६३ अन्त॑ उ॒दात्तः॑।
    • घुरच् - भङ्गुर᳓म्, भासुर᳓म्, मेदुर᳓म्
  • [तद्धितस्य] कितः अन्तोदात्तः। नड + फक् → ना॒डा॒य॒न ।
• उपोत्तमं रिति - अनीयर् - अनी᳓यर्।
• तित् स्वरितम्। चि॒की॒र्ष्य॑म् (सन्नन्ताद् यत्) का॒र्य॑म् (ण्यत्)।
  • अपवादाः - द्व्यच् यत् - नौ। ण्यति केचित्।

प्रसिद्धा अपवादाः

• क्त
  • जुष्टार्पिते च च्छन्दसि - वा॒चीमा विश्वा॒ भुव॑ना॒न्य् अर्पि॑ता
  • इ॒षि॒रो वि॒श्वव्य॑चा॒ वातो॑ गन्ध॒र्वः,

अनुदात्ताः

• अनुदत्तौ सुप्पितौ। (सुबन्तेष्व् अपवादा अन्यत्रोक्ताः।)
  • किन्तु - ह्रस्व-नुड्भ्यां मतुप् [उदात्तः] - वा॒यु॒मान्, अ॒क्ष॒ण्वता॑ रे॒वान्।
  • विकरण-प्रत्ययेषु शब् अनुदात्तः - शिष्टा उदात्ताः।
• तास्य् अनुदात्तेन्-ङिद्-अद्-उपदेशाल् ल-सार्वधातुकम् अनुदात्तम् अहन्विङोः। (तासि | अनुदात्तेत् | ङित् - {ह्नुङ् इङ्}| अदुपदेशः/ शप्-ग्राही) धातुः + लाँदेशः सार्वधातुकः
  • अद्-उपदेश-धातवो नाम अद्-अङ्गाः, यत्रेमे विकरण-प्रत्यया दृश्यन्ते - कर्तरि शप्, भावकर्मणोर् यक्, दिवादिभ्यः श्यन्, तुदादिभ्यः शः, चुरादिभ्यो णिच्+शप् इति । (नेमे - अदादि+++(शब्लुक्)+++-स्वादि+++(स्नु)+++-रुधादि+++(स्नम्)+++-तनादि+++(उ)+++-क्र्या॒दिभ्यः॑+++(श्ना)+++। ) तेभ्यः शतृशानचौ᳓ प्राये᳓णा᳓नुदात्तौ।
    • … + शतृँ - नि॒षीद॑त्।
    • … + शानच् (तिङ्शित्सार्वधातुकम्।) - र॒क्ष्यमा॑णम्।
    • विजृ᳓म्भते
  • अनुदात्तेत् - आस् - आ᳓स्ते, वस् - व᳓स्ते ॥
  • ङित्
    • षूङ् - सू᳓ते, शीङ् - शे᳓ते ॥
  • नात्र - विधूनुते᳓ अधीते᳓।

अङ्गे स्वरविकारः

• लित्- लिति प्रत्ययात् पूर्वम् उदात्तः।
  • अर्वाचीन᳓ता, नि॒र्वच॑नम्। द᳓र्शनम् (ल्युट्)।
• ञ्नित्य् आदिर् नित्यम् उदात्तः फलस्य।
  • नित्त्वात्
    • तुमुन् - कर्तु॑म्। (गतिसमासे ऽपवादाः वक्ष्यन्ते। )
    • क्तिन् - स्मृतिः॑
    • सूत्र॑म् - ष्ट्रन्।
  • ञित्
    • दुष् + घञ् → दो᳓षः (भावे घञ्)। (गतिकारकोपपदेषु नैवम्।)
      • कर्षादिः | आकारो घञन्ते चेन्, कर्षतेर् वा नैवम् - कर्षात्वतो घञोऽन्त उदात्तः। कर्षः᳓, पाकः᳓, त्यागः᳓, रागः᳓, दायः᳓, धायः᳓, रा᳓मः ॥
    • गर्ग + यञ् → गा᳓र्ग्य ।
• निष्ठान्तेष्व् आद्युदात्ताः
  • द्व्यच् संज्ञायां -आकारादिः
    • निष्ठा च द्व्यजनात्
    • गु᳓प्तः, बु᳓द्धः, द᳓त्तः
  • शुष्क, धृष्ट
• यत्, ण्यत्
  • {द्व्यच् यत् - नौ}। यतोऽनावः। चे᳓यम्, जे᳓यम्
  • ई᳓ड्यम्, व᳓न्द्यम्, वा᳓र्यम्, श᳓स्यम्, दो᳓ह्या

आगमाः

• आगमा अनुदात्ता भवन्ति साधारणतया - यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च इत्यनेन ज्ञापनात्।
• एषु विकरण-प्रत्यया नान्तर्भवन्ति।

धातुः

• धातुस्वरो ज्ञेयः।
• धातोर् अन्त उदात्तः प्रायेण - धातोः।
• प᳓चति, प᳓ठति, ऊर्णो᳓ति, गोपाय᳓ति, या᳓ति ॥

तिङन्तेषु

• प्रत्यय-स्वरो लभ्यः - नानासूत्राणि मनसि निधाय।
  • अदुपदेशाल् लसार्वधातुकम् अनुदात्तं भवति (6.1.186)।
  • यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च - कुर्युः᳓
  • विकरण-प्रत्ययेषु
    • शप् … पित्।
• तिङन्तेषु प्रारम्भे अट्-आट् उदात्तौ।

उपसर्गाः

• तिङन्तस्य सर्व-निघाते सति +उपसर्गस्य स्वरस् तिष्ठति । यथा “ओ३॒म् प्रोक्ष॑”, तथा पादादौ निया॑ति।
  • नान्यथा - तिङि चोदात्तवति। यथा - “धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया॑त् ॥”
• उपसर्ग-शृङ्खलायाम् अन्तिमस्यैवोदात्तो भवितुम् अर्हति - गतिर्गतौ (अनु॑दात्तः)।
  यथा - अ॒न्वाव॑र्ते। नक्षत्र-सूक्ते अ॒भि सय्ँय॑न्तु इत्य् अपवादो भाति - अथवाभेर् उपसर्गत्वं तत्र निराकरणीयम्।
• भ्रमास्पदम् -
  • इड॒ एहि॑ । अत्र आ + इ॑हि।

सर्वनिघातः

• तिङ्ङ् अतिङः। “रा॒मो गच्छति।”

अपवादाः

• कात्यायनेन “समानवाक्ये” एव इदं प्रवर्तते इत्युक्तम्। “एकतिङ्‌ वाक्यम्” इत्यपि । “अद॑र्श्म॒ ज्योति॒र्, अवि॑दाम दे॒वान् ।”
• न लुट्। “श्वः कर्ता॑। श्वः क॒र्तारौ॑। मासेन क॒र्तारः॑।”
• यत्, तथा - {यदि हन्त कुवित् नेत् चेत् चण् कच्चित् यत्र} इत्येतैर् निपातैर् युक्तस्य तिङन्तस्य न सर्वनिघातः। निपातैर् यद्यदिहन्त-कुविन्-नेच्चेच्-चण्-कच्चिद्-यत्र-युक्तम्।
• यद्वृत्तान्नित्यं- यो भुङ्क्ते᳓, यं भोज᳓यति, येन भुङ्क्ते᳓, यस्मै ददाति, यत् कामास्ते जुहुमः᳓
• नह प्रत्यारम्भे - न᳓ह भोक्ष्य᳓से।
• सत्यं प्रश्ने - सत्यं᳓ भोक्ष्य᳓से।
• अङ्गाप्रातिलोम्ये अङ्ग᳓ प᳓च। अङ्ग᳓ प᳓ठ ॥
• हि च - स᳓ हि᳓ प᳓च। स᳓ हि᳓ प᳓ठ।
• यावद्-यथाभ्याम्
  • यावद्यथाभ्याम् - यावद् भुङ्क्ते᳓, यथा भुङ्क्ते᳓ यावदधीते᳓ यथाधीते᳓, देवदत्तः प᳓चति यावत्, देवदत्तः प᳓चति यथा ॥
  • पूजायां नानन्तरम्, उपसर्गव्यपेतं च
• तु-पश्य-पश्यताहैः पूजायाम्, अहो च, +++(पूजेतरार्थे)+++ शेषे विभाषा
  • माणवकस्तु भुङ्क्ते᳓ शोभनम्; पश्य माणवको भुङ्क्ते᳓ शोभनं, पश्यत माणवको भुङ्क्ते᳓ शोभनम्, अह माणवको भुङ्क्ते᳓ शोभनम् ॥ अहो देवदत्तः प᳓चति शोभनं, अहो विष्णुमित्रः करो᳓ति चारु ॥
  • क᳓टम् अ᳓हो करिष्य᳓सि, क᳓टम् अ᳓हो करिष्यसि
• नन्वित्य् अनुज्ञैषणायाम्
  • न᳓नु करो᳓मि भोः? न᳓नु ग᳓च्छामि भोः?
• किं क्रियाप्रश्ने ऽनुपसर्गम् अप्रतिषिद्धम्
  • किं देवदत्तः प᳓चति, आहोस्विद् भुङ्क्ते ॥ किं देवदत्तः शेते᳓, आहोस्विदधीते᳓ ॥
  • नात्र - किं देवदत्त ओदनं प॒॒च॒॒ति॒॒ आहोस्विच्छाकं ॥ किं देवदत्तः प्रपचति आहोस्वित् प्रकरोति ॥ किं देवदत्तो न पठति आहोस्वित् न करोति ॥
• एहिमन्ये प्रहासे लृट् - एहि मन्ये ओदनं भोक्ष्य᳓से, नहि भोक्ष्यसे, भुक्तः सोऽतिथिभिः ॥ एहि मन्ये रथेन यास्य᳓सि, नहि यास्यसि, यातस् तेन पिता ॥
• जात्वपूर्वम् - जा᳓तु भोक्ष्य᳓से
• किम्-वृत्तं च चिदुत्तरम् - कश्चिद् भुङ्क्ते᳓, कश्चिद् भोज᳓यति, कश्चिद् अधीते, केनचित् करो᳓ति, कस्मैचिद् द᳓दाति, कतरश्चित् करो᳓ति, कतमश्चिद् भुङ्क्ते᳓
• आहो उताहो चानन्तरम् - आहो or उताहो भुङ्क्ते᳓, उताहो प᳓ठति ॥
  • +++(पूजेतरार्थे)+++ शेषे विभाषा - आहो देवदत्तः प᳓चति or प॒॒च॒॒ति॒॒ ॥
• गत्यर्थक-लोट् … कर्तृ-कर्म-साम्यवत्-लृङ् - आ᳓ग॒॒च्छ॒॒ दे॒॒व॒॒द॒॒त्त॒॒ ग्रा᳓मं, द्रक्ष्य᳓स्येनम्।
• गत्यर्थलोटा युक्तं लोट् च - आगच्छ देवदत्त ग्रामं प᳓श्य ॥
  • विभाषितं सोपसर्गमनुत्तमम् - आगच्छ देवदत्त ग्रामं प्रविश᳓ or प्र᳓वि॒श॒ ॥
• हन्त च (सोपसर्गमनुत्तमम्) - हन्त प्र᳓ वि॒॒श॒॒ or प्रविश᳓, हन्त प्र᳓ शाधि or प्रशाधि᳓ ॥
• आम् … एकपदमितदूरे सम्बोधनम् असमीपस्थः - आम् पचसि देव᳓दत्ता᳓ ३; आ᳓म् भो॒॒ देवदत्ता ३ ॥
• यद्-धि-तु-परं छन्दसि - उ॒दसृ॑जो॒ यद॑ङ्गिरः । उ॒शन्ति॒ हि ।
• अगतिपरं तिङन्तम् + (चन चिद् इव गोत्रादि तद्धित आम्रेडित)
  • चित् - देवदत्तः पचति चित्। इव - देवदत्तः पचतीव।
  • गोत्रादि - देवदत्तः पचति गोत्रम्। देवदत्तः पचति ब्रुवम्। देवदत्तः पचति प्रवचनम्।
  • तद्धित - देवदत्तः पचतिकल्पम्। देवदत्तः पचतिरूपम्।
  • आम्रेडित - देवदत्तः पचति पचति।
• चादिषु च - अगतिपरं तिङन्तम् + (च | वा | ह | अह | एव)
  • देवदत्त प᳓चति च खा᳓दति च, देवदत्तः प᳓चति वा खा᳓दति वा, देववत्त प᳓चति ह खा᳓दति ह, देवदत्तः प᳓चति अह खा᳓दत्यह, देवदत्तः प᳓चत्येव खा᳓दत्येव ॥
• चवायोगे प्रथमा - च | वा … प्रथम-तिङन्तम्
  • गर्दर्भाश्च काल᳓यति, वीणां च वादयति। गर्दभान् वा काल᳓यति, वीणां वा वादयति। उ॒र्वी चासि॒ वस्वी॑ चा॒सीत्या॑ह।
• चादिलोपे विभाषा - च | वा| अह| एव लोपे प्रथम-तिङन्तम्
  • च लोपः - शुक्ला व्रीहयो भ᳓वन्ति / भ॒व॒न्ति॒, श्वेता गा आज्याय दुहन्ति ॥
• वैवावेति च च्छन्दसि

विकल्पाः

• पुरा च परीप्सायाम् (त्वरायाम्)
  • अधीष्व मानवक, पुरा विद्यो᳓तते विद्युत्।
• नन्वित्यनुज्ञैषणायाम् - न᳓नु करो᳓मि भोः? न᳓नु ग᳓च्छामि भोः?
• (किं)लोपे विभाषा
  • देवदत्तः प᳓चति (or प॒॒च॒॒ति॒॒)

प्रातिपदिकेषु स्वरः

• फिषो+++(=प्रातिपदिकस्य)+++ ऽन्त उदात्तः।

निपातादयः

• निपाता आद्युदात्ता, उपसर्गाश् चाभिवर्जम् (फि।सू।4।80)। तेन परि॑, प्र, उप॑, अप॑ …॥
• एवादीनाम् अन्तः।
• चादयोऽनुदात्ताः। यथेति पादान्ते।
• सर्वैकान्यकिंयत्तदः काले दा - सर्वदा᳓, एकदा᳓, यदा᳓

समासे

• साधारणतः - उत्तर-पद-प्रकृतेर् अन्तिमाक्षर उदात्तः - समासस्य इति सूत्रम्। यथा - … ब्रह्मवर्च॒सेन॑।
• उभयपदप्रकृतिस्वरः
  • उभे वनस्पत्यादिषु युगपत्। देवताद्वन्द्वे च। नोत्तरपदेऽनुदात्तादावपृथिवीरुद्रपूषमन्थिषु
    • Índra–Sóma, Índra–Víṣṇu, Agnī́–Ṣóma

बहुव्रीहाव् अपवादाः

• बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम् - पूर्वपदस्य उदात्तः। इन्द्र॑शत्रुर्वर्धस्व। (शत्रुर् हन्त्रर्थे।) अत्र॑ पठ्यतां॒ तद् वृ॒त्रस्य॑ वृ॒त्तम् ।

उत्तरपदादिः

• नञो जर-मर-मित्र-मृताः इत्यनेन अ॒मृत॑म्, अज᳓रः, अम᳓रः, अमि᳓त्रः, अमृ᳓तः।
• सु + … बहुव्रीहौ
  • सोर्मनसी अलोमोषसी - सु + (*मन् | *अस् - {लोमन्म्, उषस्})
    • सुक᳓र्म्मन्, सुध᳓र्मन्, सुप्र᳓थिमन्, सुप᳓यस्, सुय᳓शस्, सुस्रो᳓तम् सुस्र᳓त् (←स्रस्) सुध्व᳓त् (←ध्वंस्)
  • क्रत्वादयश्च - सुक्र᳓तुः, सुदृ᳓शीकः, सुप्र᳓पूर्तिः, सुह᳓व्यः, सुभ᳓गः, सुप्र᳓तीकः
  • आद्युदात्तं द्व्यच् छन्दसि - सु + द्व्यच् आद्युदात्तं छन्दसि
    • स्व᳓श्वः, सुर᳓थः
  • वीरवीर्यौ च - सु॒वीरो॑
• द्वित्रिभ्यां पाद्दन्मूर्धसु बहुव्रीहौ - द्वि᳓पात् or द्विपा᳓त्, त्रि᳓पाद् or त्रिपा᳓द्, द्वि᳓दम् or द्विद᳓म्, त्रि᳓दन् or त्रिद᳓न्, द्विमूर्द्धा᳓ or द्वि᳓मूर्धा ॥

समासान्तस्वरः

• नञ्सुभ्याम् - अयवो᳓ देशः, अव्रीहिः᳓, अमाषः᳓, सुयवः᳓, सुव्रीहिः᳓, सुमाषः᳓, … अनमि॒त्राय॑ … ॥
  • कपि पूर्वम् - अकुमारी᳓cको देशः, अवृषली᳓कः, अब्रह्मबन्धू᳓कः, सुकुमा᳓रीकः, सुवृष᳓लीकः, सुब्रह्मबन्धू᳓कः
  • अय᳓वकोदेशः, अव्री᳓हिकः, अमा᳓षकः, सुय᳓वकः, सुव्री᳓हिकः, सुमा᳓षकः
• बहोर् नञ्वद् उत्तरपदभूम्नि बहुयवा᳓ देशः, बहुव्रीहिः᳓, बहुतिलः᳓, बहुय᳓वकः, बहुव्री᳓हिकः, बहुमा᳓षकः, बहुज᳓रः, बहुम᳓रः, बहुमि᳓त्रः, बहुमृ᳓तः

अव्ययीभावे ऽपवादाः

• *+कूल-तीर-तूल-मूल-शाला-अक्ष-समम् अव्ययीभावे - परिकू᳓लम्, उपकू᳓लम्, परिती᳓रम्, उपती᳓रम्, परितू᳓लम्, उपतू᳓लम्, परिमू᳓लम्, उपमू᳓लम्, परिशी᳓लम्, उपशा᳓लम्, उपा᳓क्षम्, पर्यक्षम्, सुष᳓मम्, विष᳓मम्, निष᳓मम् दुःष᳓मम्
• परि-प्रति-उप-अपाः +++(प्रकृतिस्वराः)+++ वर्जमान-अहः-रात्रावयवेषु +++(अव्ययीभावे)+++।
  • प्र᳓तिपूर्वाह्णम्, प्र᳓त्यपराह्णम्, अ᳓पत्रिगर्ते, उ᳓पापराह्णम्,

तत्पुरुषान्तरय् उत्तरपदादिः

• *+कंस-मन्थ-शूर्प-पाय्य-काण्डम् द्विगौ - द्विकं᳓सः त्रिकं᳓सः, द्विम᳓न्थः त्रिम᳓न्थः, द्विशू᳓र्पः त्रिशू᳓र्पः, द्विपा᳓य्यः, त्रिपा᳓य्यः, द्विका᳓ण्डः, त्रिका᳓ण्डः ॥
• *शालम् तत्पुरुषे - ब्राह्मणशा᳓लम्, क्षत्रियशा᳓लम्
• *-कन्थम् तत्पुरुषे - सौशमिक᳓न्थम्, आह्वरक᳓न्थम्, चप्यक᳓न्थम् ॥
• पुत्रः पुंभ्यः - राजपु᳓त्रः

तत्पुरुषे पूर्वपदप्रकृतिः

• पूर्वपद-प्रकृति-स्वरो यदि - तत्पुरुषे तुल्यार्थ-तृतीया-सप्तम्य्-उपमान+अव्यय-द्वितीया-कृत्याः पूर्वपदानि।
  • तुल्यार्थे - तुल्य॑श्वेतः, तुल्य॑लोहित, सदृ᳓ग्लोहितः, सदृ᳓शमहान्
  • द्वितीयापूर्वपदे - मुहूर्त्त᳓सुखम्
  • तृतीयापूर्वपदे - शङ्कुल᳓या+++(= पूगकर्त्तनी)+++ खण्डः = शङ्कुला᳓खण्डः
  • सप्तमीपूर्वपदे - अक्षे᳓षु शौण्डः = अक्ष᳓शौण्डः
  • अव्यय-पूर्वपदाः - अब्रा॑ह्मणः। अवृ॑षलः। प्रकृ॑तः। प्रहृ॑तः।
  • उपमानानि - हंस᳓गद्गदा
  • कृत्यानि (ण्यत् यत् तव्यत् अनीयर् …) - भो॒ज्य॑लवणम् पानी᳓यशीतम्
• पूर्वे भूतपूर्वे - कृत॑पूर्वम्। भ्रातृव्य
• “महान् व्रीहि-अपराह्ण-गृष्टि-इष्वास-जाबाल-भार-भारत-हैलिहिल-रौरव-प्रवृद्धेषु” इत्यनेन - महा᳓व्रीहिः, महा᳓पराह्णः, महा᳓गृष्टिः, महे᳓ष्वासः, महा᳓जाबालः, महा᳓भारः, महा᳓भारतः, महा᳓हैलिहलः, महा᳓रौरवः, महा᳓प्रवृद्धः ॥
• तृतीया कर्मणि - prī́ti-pūrṇam, pada-puṣpá-sam-anv-itam

कृद्-उत्तर-पदानि

पूर्वपदस्वरः

• गतिः + त्.*न् कृत् (-तुन्) तादौ च निति कृत्य् अतौ
  • प्र᳓कर्ता (तृन् ) प्र᳓कर्तुम् (तुमुन्), प्र᳓कृतिः (क्तिन्)। प्र᳓लपिता, प्र᳓लपितुम्।
  • नात्र - प्रज᳓ल्पाकः (पाकन्)। आगन्तुः᳓ with the Unadi affix तुन्।

क्तः

• कर्मधारये ऽनिष्ठान्ते पूर्वे + *क्त - कर्मधारयेऽनिष्ठा । पूग᳓कृताः, ऊक᳓कृताः, निध᳓नकृताः।
• +++(अ-विभागे=)+++ अ-हीने द्वितीया +++(पूर्वपदम्)+++
  • कष्टं श्रितः क॒ष्टश्रि॑तः। त्रिश॑कल-पतितः। ग्रा᳓मगतः ॥
• तृतीया कर्मणि (उत्तरपदे क्ते) - अहि॑हतः। व॒ज्रह॑तः। म॒हा॒रा॒जह॑तः। न॒खनि॑र्भिन्ना। दात्र॑लूना।
• गतौ (क्ते कर्मण्य् उत्तरपदे) - गतिरनन्तरः ।
  • प्रकृ॑तः। प्रहृ॑तः। अभि᳓ + उ᳓द्धृतः = अभ्यु᳓द्धृतः ॥
  • स॒र॒लीकृ॑तम्। ऊर्यादिच्विडाचश्च १.४.६१ इति गतिसंज्ञा तत्र।
  • सूपमानात् क्तः इत्य् अपवादः।
    • सुकृत᳓म्, सुभुक्त᳓म्, सुपीत᳓म् ॥
    • वृकावलुप्त᳓म्, शशप्लुत᳓म् , सिंहविनर्दित᳓म्
• कारकोपपदे ऽपवादो वक्ष्यते - थाथघञ्क्ताजबित्रकाणाम्। आतपशुष्कः᳓ पुरुष्टुतः᳓॥

कृद्-उत्तर-प्रकृतिस्वरत्वम्

• गतिकारकोपपदात् कृत्।। तत्पुरुषो यत्र (गतिशब्दः | कारकम् | उपपदम्) + * + (कृत् - {क्त, घञ् …})। यथा
  • गति-शब्दाः
    • उपसर्गाः - प्रका᳓रकः, प्रक᳓रणम्, प्रहा᳓रकः, प्रह᳓रणम् ॥ वि॒ज्ञान॑म् (ल्युट्)।
    • च्विः - स्वादूक᳓रणम्। (ऊर्यादि-च्वि-डाचश् च इ᳓ति ग᳓तिः स्वादू᳓ इ᳓ति।)
  • उपपदेभ्यः, तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् इति कृद् विहितश् चेत् - ईषत्क᳓रः, दुष्क᳓रः, सुक᳓रः, कीदृ᳓शम् ॥
  • कारकोपपदेषु - इध्मानि प्रवृश्च्यन्ते येन - इध्मव्र᳓श्चनः, पलाशशा᳓तनः, श्मश्रुक᳓ल्पनः
  • प॒रा॒वल्ग॑ते॒ स्वाहा᳚। नात्र - दूरात् + आ᳓गतः।

अन्तोदात्ताः

• थाथघञ्क्ताजबित्रकाणाम् इत्य् अपवादः गतिकारकोपपदात् कृत्। इत्यस्य।
  • क्थन् - सुनीथः᳓, अवभृथः᳓
  • घञ् - प्रभेदः᳓, काष्ठभेदः᳓, रज्जुभेदः᳓ ॥
  • क्तः {कारकोपपदाद् एव, गतिरनन्तरः इत्य् उत्सर्गात्} - आतपशुष्कः᳓ पुरुष्टुतः᳓॥
    • उत्तरपदे गतियुक्त-क्ते ऽपि - दूराद्-आगतः᳓ । किन्तु, नात्र - अभि + उ᳓द्धृतः = अभ्यु᳓द्धृतः ॥ विज्ञा॑तम्।
  • अच् । प्रक्षयः᳓ ।
  • अप् । प्रलवः᳓ ।
  • इत्र । प्रलवित्र᳓म् ।

छान्दसापवादाः

• परादिश्छन्दसि बहुलम्।

परादिश्च परान्तश्च पूर्वान्तश्चापि दृश्यते।
पूर्वादयश्च दृश्यन्ते व्यत्ययो बहुलं ततः॥

अ॒ञ्जि॒सक्थ॑मालभेत। त्वा॒ष्ट्रौ लो॑मशस॒क्थौ (तै०सं० ५.५.२३ .१)।
ऋ॒जु॒बाहुः॑। वा॒क्पतिः॑। चि॒त्पतिः॑।

मतुप्

• [अन्तोदात्तात्] ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् [उदात्तः] अन्तोदात्तः ह्रस्वः|न् + मतुप् - वा॒यु॒मान्, अ॒क्ष॒ण्वता॑ रे॒वान्। पशुमा᳓न्। नात्र - पु᳓ष्पवान्।
• मतोः पूर्वमात् संज्ञायां स्त्रियाम् - *+आ+मत् स्त्रियां संज्ञायाम् - अदुम्बरा᳓वती, पुष्करा᳓वती, शरा᳓वती
• अन्तोऽवत्याः। ईवत्याः - अजिरवती᳓, खदिरवती᳓, हंसवती᳓, कारण्डवती᳓ ॥ अहीवती᳓, कृषीवती᳓, मुनीवती᳓ ॥

द्व्युदात्ताः

• वाव = वा + ए॒व प्रायेण। (प्र॒जाप॑ति॒र्वाव । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा-प॒तिः॒ । वावैषः ।)

स्त्रीप्रत्ययाः

• ङीप् - पित्त्वाद् अनुदात्तः। न तथा ङीष् ।

प्रसिद्धापवादाः

• अ᳓त्र।
• किं, यत्, तत् + डतमच्। क॒त॒मः।
  वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच् ५.३.९३।

सुबन्तेषु

• प्रकृतिस्वरो ज्ञेयः। ततः प्रत्ययस्वरः।
• अनुदत्तौ सुप्पितौ। अस्यापवादा अधः।

अनुदात्तानि एतदादिषु

• एतदस् त्रतसोस्त्रतसौ चानुदात्तौ (अन्वादेशे) - एतस्मिन् ग्रामे सुखं वसामः, अथोऽत्र युक्ता अधीमहे। एतस्माच्छात्राच्छन्दोऽधीष्व, अथोऽतो व्याकरणमप्यधीष्व।
• द्वितीयाटौस्स्वेनः (एतदो ऽन्वादेशे ऽनुदात्तः)
  • एनम्, एनेन, एनयोः
  • एनदिति नपुंसकैकवचने वक्तव्यम्॥ एनत्।
• अस्मै, अस्मिन्न् इत्येतयोः क्वचिद् अनुदात्तत्वम्, क्वचिच्चान्तोदात्तत्वम्। “If the demonstrative pronoun refers back to a previously mentioned subject it is often unaccented in the Rigveda.” इति Karen Thompson. किं सूत्रम्??

युष्मद्-अस्मदोर् अपवादाः

• वां, नौ, वः, नः, ते, मे, त्वा, मा इत्यनुदात्ताः, न पादादौ दृश्येन्ते।
  • अनुदात्तं सर्वम् अपादादौ इत्यधिकारसूत्रम् अनुषज्यते - युष्मद्-अस्मदोः षष्ठी-चतुर्थी-द्वितीया-स्थयोर् वान्-नावौ, बहुवचनस्य वस्नसौ, तेमयाव् एकवचनस्य , त्वामौ द्वितीयायाः
• म᳓म। त᳓व। तु᳓भ्यम् म᳓ह्यम्।

विभक्तिस्वरः

• सावेकाचस् तृतीयाऽऽदिविभक्तिः - (७ बहुवचने या एकाच्-प्रकृतिः) + ३-७ विभक्तिषु

  • वा॒चा वा॒ग्भ्याम् अ॒प्सु

• (यस्य उदात्तस्थाने हल्-पूर्वो य् व् र् ल् | न्) + (२-बहु-आदिः अजादिः |नदी) = अन्त्येदात्तम् (न त्व् अन्ते स्वरितः।)

  • उदात्तयणो हल्पूर्वात्। नकारग्रहणं कर्तव्यम् (वा)।
  • यथा क॒र्तृ᳓ + ई = क॒र्त्री᳓। प्र॒स॒वि॒त्रा᳓।

• (* + अनुम् शतृँ अन्तोदात्तः) + (२-बहु-आदिः अजादिः सुँप्| नदी) = अन्तः उदात्तः शतुर् अनुमो नद्यजादी इत्यनेन। तु॒द॒ती तु॒द॒ता नि॒वे॒ख्ष्य॒ते।

• ऊड्-इदम्-पदाद्य्-अप्-पुम्-रै-द्युभ्यः (अन्तोदात्तात्, असर्वनामस्थानविभक्तिर् उदात्ता) - पुं॒सा ए॒भिः।

  • अन्तोदात्तात् इत्यनेन, इदमो ऽन्वादेशे ऽश् अनुदात्तस् तृतीयाऽऽदौ इति बाधते - आभ्या᳓म् छात्राभ्याम् रात्रिरधीता, अथो आ᳓भ्याम् अहरप्यधीम् ।

• (मतुबि यो ह्रस्वान्तः | अन्तोदात्तः) + नाम् → अन्तः उदात्तः। नाम् अन्यतरस्याम् । अग्नीना᳓म् or अग्नी᳓नाम्, वायूना᳓म् or वायू᳓नाम्, कर्तॄणा᳓म् or कर्तॄ᳓णाम्। ब॒हू॒नाम्। व्री॒ही॒णाम्। +++(5)+++

• बृहन्महतोरुपसंख्यानम्। (वा॰) इत्यनेन बृ॒ह॒ते।

सम्बोधने

• सम्बोधनय् आद्युदात्तः - आमन्त्रितस्य च ६.१.१९८ - पादादौ।
• साधारणतः स्वरनिघातः - आमन्त्रितस्य च। (अनुदात्तं सर्वम् अपादादौ) ८.१.१९ । अस्यापवादा अधः।
• आमन्त्रितं पूर्वम् अविद्यमानवत्। यथा- अग्ने॒ नय॑ । अग्न॒ इन्द्र॒ वरु॑ण॒ …। किन्तु समानाधिकरणे सामान्यवचनं न तथा - नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम्। यथा - अग्ने॑ गृहपते।

सन्धिः

• अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः - कुमार᳓ + ई॒ = कुमा॒री᳓, प॒थिन् + ए॒ = प॒थे