संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

इ

{पर्यवे}
इ (इण् गतौ)।
‘तद्यथेह चेह चापथेन चरित्वा पन्थानं पर्यवेयात्’ (ऐ० ब्रा० ४।४)। पर्यवेयात् प्रतिनिवर्तेते।
‘तं ततो नानीजानमपरा फाल्गुनी पर्यवेयात्’ (आप० श्रौ० ८।६।२१।४)। पर्यवेयात् अतिक्रामेत्।
‘तेषां यदा तत् पर्यवैति’ (बृह० उ० ६।२।१६)। तत् (सुकृतं) पर्यवैति क्षीयते।
‘तेषां पञ्च शतानि संवत्सराणां पर्यवेतान्यासुः’ (श० ब्रा० १२।३।३।१)। पर्यवेतान्यतीतानि।
‘संवत्सरे पर्यवेते’ (श० ब्रा० १३।४।४।१)। उक्तोऽर्थः।

ईक्ष्

{पर्यवेक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘ततो वाचस्पति जज्ञे तं मनः पर्यवेक्षते’ (भा० आश्व० २१।९)। पर्यवेक्षते परितः पश्यति।

कॄ

{पर्यवकॄ}
कॄ (कॄ विक्षेपे)।
‘दिव्यैश्च पुष्पैस्तं देवाः समन्तात् पर्यवाकिरन्’ (भा० वन० १३५९६)। आकीर्णमभिवृष्टमकुर्वन् इत्यर्थः।

छिद्

{पर्यवच्छिद्}
छिद् (छिदिर् द्वैधीकरणे)।
‘यः कामयेतोभयत एनं विशः पर्यवच्छिनदानीति’ (ऐ० ब्रा० ३।१९)। उभयतः पूर्वाश्च पराश्च विशः प्रजास्तासामवच्छेदनं प्रच्यावनं करवाणीत्यर्थः।

दो

{पर्यवदो}
दो (दो अवखण्डने)।
‘पुरोडाशं समन्तं पर्यवद्यति’ (तै० सं० २।३।२।४)। परितोऽवद्यति अवदानं करोतीत्याह।

धा

{पर्यवधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘आर्याय वा पर्यवदध्यात्’ (आप० ध० १।१।३।४०)। सर्वमेकत्र पात्रेऽवधाय तत्समीपे भूमौ स्थापयेदित्यर्थ इति हरदत्तः।
‘अश्राद्धेन तु पर्यवदध्यात्’ (आप० ध० १।३।१०।३०)। प्रेतसंक्लृप्ते ऽन्ने भुक्ते) तस्योपरि अश्राद्धमन्नं भुञ्जीतेत्यर्थः।

नुद्

{पर्यवनुद्}
नुद् (णुद प्रेरणे)।
‘बलिं ह्रियमाणं पन्थानं पर्यवनुदति’ (पञ्च० ब्रा० १५।७।४)।

पद्

{पर्यवपद्}
पद् (पद गतौ)।
‘राजभ्राजोः पदान्तार्थं ग्रहणं झलादिराभ्यामिटा पर्यवपञ्चते’ (व्रश्चभ्रस्जेति सूत्रे ८।२।३६ वृत्तौ)। पर्यवपद्यते व्यवधीयते। इह लुप्ते प्रत्यये सर्वाणि प्रत्ययलक्षणानि कार्याणि पर्यवपन्नानि भवन्ति।
‘प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्’ (१।१।६२) इति सूत्रे तुग्दीर्घत्वयोश्चेत्यस्मिन्वार्तिके भाष्ये)। पर्यवपन्नानि मृतानि पर्यवसन्नानि।
‘अनेनैतत्पर्यवपन्नम्’ (पा० ५।१।४८ सूत्रे भाष्ये)। पर्यवपन्नं व्यवहितम्।
‘पर्यवपादो रूपान्तरापत्तिः’ (टित आत्मनेपदानां टेरे इति सूत्रे कैयटः)। निगदव्याख्यातम्।

सो

{पर्यवसो}
सो (षो अन्तकर्मणि)।
‘महासेतुः म घटितो राज्ञा नौभिः स्वसिद्धये। पर्यवस्यदविधिवशाच्छत्रूणां सिद्धये पुनः’ (राज० ७।१५४९)॥ पर्यणमतेत्यर्थः। पर्यवास्यदिति तूचितम्।
‘एष एव समुच्चयः सद्योगेऽसद्योगे सदसद्योगे च पर्यवस्यतीति न पृथग् लक्ष्यते’ (क,० प्र० १०)। समाप्नोति, अन्तः प्रविशति।
‘हा दण्डकारण्य वासप्रियसखि ! लोकान्तरं पर्यवसितासि’ (उत्तर० ७)। गतासीत्यर्थः।

स्कन्द्

{पर्यवस्कन्द्}
स्कन्द् (स्कन्दिर् गतिशोषणयोः)।
‘आरोहे पर्यवस्कन्दे सरणे सान्तरप्लुते’ (भा० भीष्म० ७६।८)। पर्यवस्कन्दः प्लुत्या हस्त्यादिभ्योऽवतरणम्।

स्तम्भ्

{पर्यवष्टम्भ्}
स्तम्भ् (स्तन्भु धारणे, सौत्रो धातुः)।
‘पर्यवष्टभ्यतामेतत् करालायतनम्’ (मालती० ५)। पर्यवष्टभ्यतां परिक्षिप्यताम्, रुध्यताम्।

स्था

{पर्यवस्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘प्रसन्नचेतसो ह्यस्य बुद्धिः पर्यवतिष्ठते’ (गीता २।६५)। पर्यवतिष्ठते ऽ चला भवति।
‘न पर्यवस्थितः कश्चिद् देवो वा मानुषोऽपि वा’ (भा० वन० १४२।४९)। पर्यवस्थितोऽनाकुलं स्थितः, शान्तः, समाहितः।
‘हताश्वं विरथं पार्थं पौरुषे पर्यवस्थितम्’ (भा० वि० ४८।२२)। पर्यवस्थितं समवस्थितम्, तत्परम्।
‘हन्तारं सर्वसैन्यानां पौरुषे पर्यवस्थितम्’ (रा० ३।२८।१२)। उक्तोऽर्थः।
‘प्रणवाद्यास्तथा वेदाः प्रणवे पर्यवस्थिताः’ (बौ० ध० ४।१।२७)। पर्यवस्थिताः परिसमाप्ता अन्तः स्थिताः।
‘भरतो राज्यमासाद्य कैकेय्यां पर्यवस्थितः’ (रा० २।३१।१४)। पर्यवस्थितो ऽ नुरक्तः। कैकेय्या प्रतिष्ठावानिति वा।
‘तं रथस्थं धनुष्पाणिं राक्षसं पर्यवस्थितम्। ददृशुः सर्वभूतानि…’ (रा० ३।२८।११)। राक्षसं पर्यवस्थितम्=राक्षसविरोधायावस्थितम्।
‘स राजा महता यत्नेन पर्यवस्थापितोऽ मात्यैः’ (स्वप्न० १)। पर्यवस्थापितः सान्त्वितः, उपशमितः।
‘तं तु पर्यवस्थापयितुं न कश्चिद् यत्नवानमात्यः’ (स्वप्न० १)। पर्यवस्थापयितुं शमयितुं सान्त्वयितुं समाधातुम्।
‘छन्दसि परिपन्थि-परिपरिणौ पर्यवस्थातरि’ (पा० ५।२।८९)। पर्यवस्थाता विरोधकः।
‘अजितः पर्यवस्थाता कोत्र यो न मया जितः’ (भा० सभा० २२।२७)। उक्तोऽर्थः। पर्यवस्था विरोधनमित्यमरः।