०४३ संनि=सन्नि (सम्+नि)

अस्

{संन्यस्}
अस् (असु क्षेपे)।
‘संन्यस्य सर्वकर्माणि संन्यसेदनृणो द्विजः’ (मनु० ६।९५-९६)। प्रव्रजेदित्याह।
‘भरत: शिरसा कृत्वा संन्यासं पादुके ततः’ (रा० २।११५।१५)। संन्यासम्=सद्वस्तुन्यासम्। (तिलकः)।
‘ऋचीके भार्गवे प्रादाद् विष्णुः संन्यासमुत्तमम्’ (रा० १।७५।२२)। सन्न्यासशब्देन न्यास उच्यते। सम्शब्दोऽनर्थकः।
‘संन्यस्य सागरानूपे चचार विपुलं तपः’ (हरि० १।१२।२०)। न्यासरूपेरण स्थापयित्वेत्यर्थः।
‘बृस्यस्तेषां तु संन्यस्ताः’ (भा० शां० १७१।१३)। संन्यस्ताः संनिवेशिताः स्थापिताः।
‘व्रीडादनु देवीमुदीक्ष्य मन्ये संन्यस्तदेहः स्वयमेव कामः’ (कु० ७।६७)। संन्यस्तः=त्यक्तः।
‘कृतसंन्यासा’ (कथा० ४।३६।५)। कृतसमया, श्रितसंवित्का।

काश्

{संनिकाश्}
काश् (काशृ दीप्तौ)।
‘न सन्निकाशयेद् धर्मं विविक्ते चारजाश्चरेत्’ (भा० आश्व० ४६।२५)। प्रकाशयेदित्यर्थः।

कृष्

{संनिकृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘सन्निकृष्टे च निकृष्टे कष्टं रज्यन्ति कुस्त्रियः’ (कथा० ६४।१२४)। सन्निकृष्टः=समवस्थः=समानास्पदः।
‘सन्निकृष्टानिमान् सर्वान् अनुमन्त्र्य द्विजर्षभान्’ (रा० २।२।०)। सन्निकृष्टान् समीपवर्तिनः।
‘सन्निकृष्टश्च नो वीर जयः शत्रोः पराजयः’ (रा० ३।३०।८)। सन्निहित इत्यर्थः।
‘यस्य नार्तो जनपदः सन्निकर्षगतः सदा’ (भा० शां० ११५।१९)।
‘श्वसतां व शृणोम्येवं गोपुत्राणां प्रतोद्यताम्। वहतां सुमहाभारं सन्निकर्षस्वनम्’ (भा० अनु० ११७।११-१२)। संनिकर्षः=कर्षणम् (अनसः)।
‘न हि सेन्द्रियाणामन्यतमेन स्वरूपस्था सती (क्रिया) कदाचिदपि सन्निकृष्यते’ (नि० १।१।९ दुर्ग०)। सन्निकृष्यते=इन्द्रियसन्निकृर्षेण प्रत्यक्षी क्रियते।
‘दमु’ (ऋक्तन्त्रे० ३।१।९)। अथ वृत्तिः–पदमुकारो न सन्निकृष्यते। न सन्धीयत इत्यर्थः।
‘न युक्तमेवंगुणसन्निकृष्टं विहाय पुत्रम्’ (रा० ४।२०।२२)। गुणैः प्रत्यासन्नं तव सदृशमित्यर्थः।
‘कस्य वा सन्निकर्षात्त्वं प्रविष्टा हृदयं मम’ (भा० शां० ३२०।५८)। संनिकर्षः संकेतः।
‘कर्मणा संनिकर्षाच्च सतां योगः प्रवर्तते’ (याज्ञ० ३।१६०)। सन्निकर्षः सम्बन्ध इति बालक्रीडा।
‘न चापि विद्येत स वीर देशो यस्मिन्भवेत् सोदरसन्निकर्षः’ (रा० ४।२४।२०)। सन्निकर्षः सान्निध्यम्।
‘यस्य नार्तो जनपदः सन्निकर्षगतः सदा’ (भा० शां० ११५।१९)। सन्निकर्षगतः समीपवर्ती।

कॄ

{संनिकॄ}
कॄ (कॄ विक्षेपे)।
‘विरहशयने संनिकीर्णेकपार्श्वाम्’ (मेघ० ८७)। संनिकीर्ण निषण्णम्।

गम्

{संनिगम्}
(गम्लृ गतौ)।
‘यैः संनिगच्छति सर्वांस्तानतिरोचते’ (श० ब्रा० १४।५।१।९)। संगच्छते इत्याह। निशब्दस्य चारितार्थ्याय नितरां सङ्गच्छत इति व्याख्येयम्।

ग्रह्

{संनिग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘त्रैलोक्यं संनिगृह्यास्मांस्त्वां च’ (भा० वन० २२६।१९)। सन्निगृह्य=आत्मसात्कृत्य, न्यग्भाव्य, अधिकृत्य।
‘तेजस्तत् संनिजग्राह पुनरेवान्तरात्मनि’ (भा० शां० २५७।१३)। सन्निजग्राह=संजहार।

दृश्

{संनिदृश्}
दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे)।
‘पक्षलम्भो ममायं वः प्रत्यक्षं सन्निदर्शितः’ (रा० ४।६३।१५)।

धा

{संनिधा}
धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः)।
‘दृष्टिं विमानव्यवधानमुक्तां पुनः सहस्रार्चिषि सन्निधत्ते’ (रघु० १३।४४)। सन्निधत्ते आसञ्जयति।
‘तेन (आदित्यः) सर्वान्प्राणान् रश्मिषु सन्निधत्ते’ (प्रश्न० उ० ११६)।
‘दूरादाहृत्य समिधः सन्निदध्याद् विहायसि’ (मनु० २।१८६)। निक्षिपेदित्यर्थः।
‘संनिदधुस्तत्र पाण्डवा आयुधानि’ (भा० आदि० २।२०७)। निचिक्षिपुरित्यर्थः।
‘यथा सम्राडेवाधिकृतान् विनियुङ्क्ते एतान्ग्रामान् एतान्ग्रामानधितिष्ठस्वेत्येवैष प्राणः। इतरान्प्राणान् पृथक् पृथगेव सन्निधत्ते’ (प्रश्न० उ० ३।४)। सन्निधत्ते=प्रेरयति=प्रवर्तयति।
‘ऋषीन् गन्धर्वा उपनिषेदुः, ते ह स्म संनिदधतीदं वाऽत्यरीरिचन्निदमूनमक्रन्निति’ (श० ब्रा० ११।२।३।७)। सन्निदधति=समीक्षन्ते।
‘सङ्ग्रामो वा एष सन्निधीयते यः प्रयाजैर्यजेत’ (श० ब्रा० १।५।३।७)।
‘सन्निधास्ये च ते स्मृतः’ (कथा० ५।५३)। ** संनिधास्ये=उपस्थास्ये।**
‘स चाहं सह सख्या धनमित्रेण तत्र संन्यधिषि’ (दशकु०)। उपास्थिषीत्यर्थः।
‘तनूर्वरुणस्य गृहे संनिदधावहै’ (ऐ० ब्रा० १।२४)। संनिधानं नीचैराधानम्।)
‘नोच्चैः संनिहितो हसेत्’ (भा० वि० ४।८८)। सन्निधौ वर्तमान इत्यर्थः।
‘नवं नेत्राद्वैतं कुवलयदृशः सन्निदधति’ (विद्ध० ४।१४)। सन्निधापयन्ति=उपस्थापयन्ति। इह धाञ् सकर्मकः।
‘वाङ्मूर्तिर्मे देवता सन्निधत्ताम्’ (बालरा० १।१४) सन्निहिता भवतु, सन्निधिं कुरुतादित्यर्थः।
‘देवा वै संग्रामं सन्निधास्यन्तः’ (श० ब्रा० १।२५।१८)। सन्नह्यमानाः, सज्जा भवन्तः।
‘कायः संनिहितापायः’ (हितोप०)। संनिहितः=सन्निकृष्टः।
‘ततो वित्तं विविधं सन्निधाय यथोत्साहं कारयित्वा च कोशम्’ (भा० आश्व १०।३५)। सन्निधाय=संगृह्य=समाहृत्य।
‘पुत्रापेक्षी वञ्च्यते सन्निधाता’ (पञ्च० १।२२)। संनिधाता=संग्रहीता।
‘इह हि शास्त्रे दृष्टान्यष्टादश तीर्थानि राज्ञाम्। तद्यथा-मन्त्रिपुरोहितसन्निधातृ०…’ (तन्त्रा० ३ उपक्रमे)।
‘तस्मादाप्तपुरुषाधिष्ठितः सन्निधाता निचयाननुतिष्ठेत्’ (कौ० अ० २।५।२३)। सन्निधाता समाहर्ता।
‘सन्निधातॄंश्च मोषस्य हन्यात्…’ (मनु० ९।२७८)। सन्निधातॄन्=अवस्थापकान्। मोषश्चौरधनम्।
‘यो महत्यर्थे समुदये स्थितः कदर्यः…संनिधत्ते स्ववेश्मनि’ (को० अ० २।९।२५)। संनिधत्ते संगृह्णाति संचिनोति।
‘भवेत् सर्वौषधीस्नानं सम्यङ् नारी समाचरेत्। तदा पञ्चशरस्यापि सन्निधातृत्वमेष्यति’ (मात्स्य पु० ७०।३४)॥ भवेदिति पूर्वेणान्वयि।

नी

{संनिनी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘सर्पिर्मधुनी दध्युदके च सन्निनीय’ (शाखा० गृ० १।२४, १।२४, शां० श्रौ० ४।१६।१०)। सन्निनीय=संमिश्र्य

पत्

{संनिपत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘बाणाः संनिपेतुरकुण्ठाग्रा नागेषु च हयेषु च’ (भा० भीष्म ५२।६)। समं पेतुरित्याह।
‘ततः संन्यपतन् सर्वे गन्धर्वाः सह’ (भा० वन० २४१।२१)। संन्यपतन्=प्रातिभट्येन समागच्छन्।
‘योग्यत्वे सत्यृताववश्यं संनिपतेत्, असंनिपतन् पुत्रोत्पत्तिं निरुन्धानः प्रत्यवेयात्’ (आप० ध० २।१।१।१७ इत्यत्र हरदत्तः)। संनिपतेत्=संविशेत्, मिथुनी भवेत्।
‘छत्र ध्वजं च समरे शराभ्यां संन्यपातयत्’ (भा० द्रोण० १६७।२७)। संन्यपातयत्=अवापातयत्, प्राभ्रंशयत्।
‘तौ संनिपातयेत्’ (वा.गृ० १६।१)। मिथुनी कुर्यादित्याह।
‘वेदमौर्वीविपञ्चीनां ध्वनयः प्रतिमन्दिरम्। यत्र संनिपतन्तोपि न बाधन्ते परस्परम्’ (बृ० श्लो० सं० १।३)॥ संनिपतन्तः समागच्छन्तः सङ्गच्छमानाः। साकमुत्तिष्ठन्ति इत्यर्थः।
‘धूमज्योतिःसलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः’ (मेघ० ५)। सन्निपातः समुदायः।
‘एको हि दोषो गुरणसन्निपाते निमज्जति’ (कु० १।३)। उक्तोऽर्थः।
‘प्राणानां सन्निपाताच्च संनिपातः प्रजायते’ (भा० शां० १८२।१५)। सन्निपातात्=सङ्गमात्।
‘व्यपगतसुखदुःखसंनिपातः’ (यो० वा० ५।७४।९१)। संनिपातः=संसर्गः=संश्लेषः।
‘प्रतीमो हि वयमक्षसंनिपातानन्तरमविविक्तसामान्यविशेषविभागं संमुग्धवस्तुमात्रगोचरमालोचनज्ञानम्’ (शा० दी० १।४)। संनिपातः=संयोगः।
‘संनिपाते परस्य’ (गौ० ध० १।६।४)। युगपत्समवाये, एकत्र मेलने इत्याह।
‘दर्शपूर्णमासयोर्विकृतेश्च सन्निपाते’ (भा० श्रौ० ६।१६।१)। सन्निपाते युगपत् प्राप्तौ।
‘यदृच्छासंनिपाते उपसङ्गृह्य तूष्णीं व्यतिव्रजेत्’ (आप० ध० १।१८।८)। यदृच्छासंनिपाते=समापत्तौ=अतर्किते समागमे। संचिन्त्य तु पार्थेन संनिपातो न नः क्षमः। संग्रामो न युक्त इत्याह।
‘सुमहान्संनिपातोऽभूद् धनञ्जयबृहन्तयोः’ (भा० सभा० २७।८)। उक्तोऽर्थः।
‘स संनिपातस्तुमुलस्तस्य तेषां च भारत’ (भा० द्रोण० १५३।१४)।
‘महता संनिपातेन क्षत्रियान्तकरेग ह’ (भा० सभा० २८।२)।
‘सन्निपातो न मन्तव्यः शक्ये सति कथंचन’ (भा० शां० १०२।२२)। न मन्तव्यः=नैष्टव्यः।
‘देवि ! उरभ्रसंनिपातं पश्यामः’ (माल० १)।
‘न शक्या समाधातुं सन्निपाते महाचमूः’ (भा० भीष्म० ३।७८)। सन्निपातः सङ्घर्षः।
‘मदीयेनाथ नागेन वेगेनापत्य दूरतः। सन्निपातो महान्दत्तो दन्तयोर्वनदन्तिनः’ (वृ० श्लो० सं०)। सन्निपातः=प्रहारः।
‘ऋतौ च संनिपातो दारेणानुव्रतम्’ (आप० ध० २।१।१।१७)। संनिपातः=संभवः, व्यवायः, मिथुनीभावः, मैथुनम्।
यावत् सम्पातं चैव सह शय्या’ (आप० ध० २।१।१।२१)।
‘सवर्णायामन्यपूर्वायां सकृत् सन्निपाते पादः पततीत्युपदिशन्ति’ (आप० ध० २।२७।११)। उक्तोऽर्थः।
‘न सन्निपतितं धर्म्यमुपभोगं यदृच्छया। प्रत्याचक्षे न चाप्येनमनुरुध्ये सुदुर्लभम्’ (भा० शां० १७९।२४)॥ संनिपतितमुपनतम्, स्वगोचरं गतम्।
‘राक्षसस्त्रिशिरा नाम संनिपत्येदमब्रवीत्’ (रा० ३।२७।१)। संनिपत्य त्वरया तत्समीपं गत्वा।
‘संनिपत्य प्रकृतिभिर्मातृगुप्तोऽभ्यषिच्यत’ (राज० ३।२३९)। समेत्येत्यर्थः। संनिपत्योपकारकः=सद्यः साक्षाद्वाऽनुग्राहकः साधको वा।
‘रुमण्वता तु तक्षाणः सन्निपात्य प्रचोदिताः’ (बृ० श्लो० सं० ५।१९६)। संनिपात्य=एकीकृत्य समानाय्य।
‘अथ स राजा पौरजानपदान् संनिपात्य’ (अवदा० यज्ञजा०)। उक्तोऽर्थः।
‘तस्य विद्यागुरून्योनिसम्बन्धांश्च संनिपात्य सर्वाण्युदकादीनि प्रेतकर्म्माणि कुर्युः’ (गौ० ध० ३।२।२)। संनिपात्य=एकत्र समवेतान्कृत्वा।
‘स संनिपात्यावरजान्’ (रघु० १४।३६)। उक्तोऽर्थः।
‘त्वत्कृते हि मया वीर राजानः संनिपातिताः’ (भा० वन० ५६।३)। संनिपातिताः=समानायिताः।
‘मन्त्रान्तैः कर्मादिः सान्निपात्योऽभिधानात्’ (का० श्रौ० १।३।५)। सन्निपात्यः। छान्दसो दीर्घः। सम्बन्धनीय इत्यर्थः। मन्त्रमुच्चार्य तत्समाप्तिकाल एव यागादिक्रियानुष्ठेयेत्याह।
‘इत्येतस्मिन्सनिपातिनो गुणा एकैकशोप्यन्यत्र दुर्लभाः’ (दशकु०)। सनिपातिनः=समवायिनः=समुदायिनः।
‘संनिपत्य महातेजास्तांश्च सर्वान् वनौकसः’ (रा० ६।९१।२)। संनिपत्य सङ्गम्य।
‘संनिपत्य स्वविषये भयं राष्ट्रे प्रदर्शयेत्’ (भा० शां० ८७।२६)। स्वविषये तेषु स्वायत्तेषु ग्रामेषु संनिपत्य गत्वा।
‘संभवति च सन्निपत्योपकारित्वे आरादुपकारित्वं नाश्रयितुं युक्तम्’ (मी० १०।१।११ सूत्रे कुतूहलवृत्तौ)। सन्निपत्य साध्येनोत्तमं संश्लिष्य संगत्य सन्निकृष्य। सामीप्यसम्बन्धेनेति यावत्।
‘वैरूप्यमङ्गेषु कशाभिघातो मौण्ड्यं तथा लक्षणसन्निपातः’ (रा० ५।५२।१५)। लक्षणसन्निपातो दूतयोग्याङ्कनसम्बन्धः।
‘अप्रधानकालं सकृदसंनिपातात्’ (का० श्रौ० १।७।१४)। संनिपातः सम्बन्धः केनचित्कर्मणा।
‘आकम्प्राग्रैः केतुभिः संनिपातं तारोदीर्णग्रै वनादं वजन्तः’ (शिशु० १८।३७)। सन्निपातः सङ्घर्षः, स्पर्धा।
‘तयोर्देवासुरसमः संनिपातो महानभूत्’ (भा० वि० ५९।२)। सन्निपातः समागमः सङ्ग्रामः।

बन्ध्

{संनिबन्ध्}
बन्ध् (बन्ध बन्धने)।
‘संसारे संनिबद्धानां निगडच्छेदकर्तरी (ब्रह्मवै० पु०)।
‘भरते संनिबद्धाः स्मः सौनिके पशवो यथा’ (रा० २।४८।२५)। संनिबद्धाः सन्दिताः, सन्दानिताः, शृङ्खलिताः।

युज्

{संनियुज्}
युज् (युजिर् योगे)।
‘ततो मां विषये ह्यद्य व्यसने संनियोक्ष्यति’ (मार्क० पु० ९९।२०)। निपातयिष्यतीत्याह। संनियोगशिष्टानामेकतरापाये तदितरस्याप्यपाय: (परिभाषा)। संनियोगः=एकक्रियान्वयः।
‘तासां संनियोगमेकैकं हरिवल्लभा’ (हरि० २।७६।१९)। संनियोगं दिव्यवस्त्राभरणादिकम्।

रुध्

{संनिरुध्}
रुध् (रुधिर् आवरणे)।
‘यद्यपि न सन्तिरुध्यते दुःखं तथापि तदभिभवः शक्यः कर्तुम्’ (साङ्ख्य त० का० १ व्याख्यायाम् )। सन्निरुध्यते=उच्छिद्यते।
‘श्रुतिश्च सन्निरुध्यते पुरा तवेह’ (भा० शां० ३२१।३९)।
‘कामक्रोधस्य लोभस्य सन्निरुद्धस्य मेधया’ (हरि० ३।१८।५)।

वप्

{संनिवप्}
वप् (डुवप बीजसन्ताने)।
‘न तु धर्मसन्निवापः स्यात्’ (आप० १।२८।२०)। एकस्मिन्धर्मे सहान्वयः सन्निवापः।
‘अथैनौ संनिवपति’ (श० ब्रा० ७।१।१।६८)। ससमग्निना संयुनक्ति।
‘नानाग्नीनां संनिवापं वर्जयेत्’ (आप० ध० २।५।१२।१०)। संनिवापः=समावेशनम्।

विश्

{संनिविश्}
विश् (विश प्रवेशने)।
‘यादृशैः संनिविशते यादृशांश्चोपसेवते’ (भा० (भा० उ० ३६।१३)। संनिविशते=सहास्ते, संगच्छते।
‘उदात्तानुदात्तसंनिवेशात्स्वरितः’ (अपि० शि० ८।२२)। संनिवेशः=मेलनम्।
‘अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदि संनिविष्टः’ (कठ० उ० ६।१७)। सनिविष्टः=स्थितः।
‘स्वसंनिवेशाद्व्यतिलङ्घिनि’ (रघु० ६।१९)। सनिवेशः स्थानम्। संनिवेशो निकर्षणम् (अमरः)।
‘देशं कालं तथा स्थानं संनिवेशं तथैव च’ (याज्ञ० )। इत्यत्र विश्वरूपाचार्येण स्थानं पत्तनादिकं तत्रैव दिग्विभागपरिच्छिन्नानि कियन्त्यपि गृहाणि सम्यङ् निविष्टानि संनिवेश इत्युक्तम्।
‘विनाद्भिरप्सु वाप्यार्तः शारीरं संनिवेश्य च’ (मनु० ११।२०२)। शारीरं मूत्रं पुरीषं वा। संनिवेश्य=समुत्सृज्य।
‘आख्याति ते प्रियतमस्य हि संनिवेशम्’ (मृच्छ० ५।३३)। सनिवेशम्=निवेशं निवेशनं गृहम्।

वृत्

{संनिवृत्}
वृत् (वतु वर्तने)।
‘समानः संनिवर्तयेत्’ (हरि० १।८०।५८)। अशितपीतादिकं समी कुर्यात्। यथास्थानं प्रापयेदित्यर्थः।
‘अन्ये सम्बन्धिनो विप्र मृत्युना संनिवर्तिताः’ (मार्क० पु० ७६।३३)। प्रतिप्रेषिता इत्याह।
‘संनिवर्त्यानुजान्सर्वान्’ (भा० वि० १।७)। संनिवर्त्य=एकत्रानीय संगमय्य। अत्र वर्ततिर्गत्यर्थः। न च पुनरावर्तत इति प्रयोगदर्शनात्।

सृज्

{संनिसृज्}
सृज् (सृज विसर्गे)।
‘भरते संनिकृष्टाः स्मः सौनिके पशवो यथा’ (रा० २।४८।२८)॥ संन्निकृष्टा निक्षिप्ताः।

सद्

{संनिसद्}
सद् (षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु)।
‘द्वौ संनिषद्य यन्मन्त्रयेते’ (अथर्व० ४।१६।२)। संनिषद्य=उपोपविश्य।