०३९ समुद् (सम्+उद्)

अञ्च्

{समुदञ्च्}
अञ्च् (अञ्चु गतिपूजनयोः)।
‘समुदक्तोद्धृते समे (अमरः)। समुदक्तमुदकं कूपात्। समुदक्तमुदक्तमुद्धृतम्।

अय्

{समुदय्}
अय् (अय गतौ)।
‘पौष्णं समुदयन्तं’ (दुग्धम्) (ऐ० ब्रा० ४।२६)। समुदयन्तं समुदयमानं सन्तापवशादूर्ध्वं गच्छत्।

इ

{समुदि}
इ (इण् गतौ)।
‘राजर्षयश्च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः’ (भा० आदि० १।३६)। समुदिताः=संहिताः, सहिताः।
‘मतङ्गो नाम नाम्ना वै सर्वैः समुदितो गुणैः’ (भा० अनु० २७।८)। समुदितः समेतः।
‘लक्ष्म्या समुदितो ब्राह्म्या’ (रा० १।३४।४३)।
‘साक्षाद्विष्णोश्चतुर्भागः सर्वैः समुदितो गुणैः’ (रा० १।१८। १३)।
‘रूपश्रिया समुदितां गुणतश्च युक्ताम्’ (स्वप्न० ५।२)। उक्तोऽर्थः।
‘समदितबलवीर्य रावणं नाशयित्वा’ (प्रतिमा० ७।२)। समुदितं प्रचितं प्रवृद्धम्।
‘आदित्यः समुद्यन्’ (भा० वन० २०७।५७)। समुद्यन्=उद्यन्।
‘एककार्यसमुद्यन्तौ कृष्णौ’ (भा० सभा० २०।२४)। एककार्य उत्तिष्ठमानावित्यर्थः।
‘महासमुदयं चक्रे शरैः सन्नतपर्वभिः’ (भा० भीष्म० ११६।४५)। समुदयो युद्धम्। भवेत्समुदयः सङ्घे संयुगे च समुद्गमे (मेदिनी)। अमरस्तु युद्धपर्यायेषु समुदायं पठति- समुदायः स्त्रियः संयत्समित्याजिसमिद्युध इति।
‘स्थान समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च’ (मनु० ७।५६)। समुदेत्यस्मादुत्पद्यतेऽतः, धान्यहिरण्याद्युत्पत्तिस्थानं समुदयः (कुल्लूकः)।
‘सूर्यो जगत्प्रकाशाय समुदेति जगत्यहो’ (पद्म पु० ५।५८।१२)। अस्थाने सम्शब्दः।
‘यः समुदयं परिहापयति स राजार्थं भक्षयति’ (कौ० अ० २।९।१३)। समुदयो राजग्राह्य उत्पत्तेः षड्भागः।

ईक्ष्

{समुदीक्ष्}
ईक्ष् (ईक्ष दर्शने)।
‘मन्दप्राणो ह्ययं पक्षी कथं चिद्यदि जीवति। स्वरहीनश्च दीनश्च विस्फुरः समुदीक्षते’ (रा० ३।७३।३)॥ समुदीक्षते=चक्षुरुन्मीलयति।
‘विचित्रवीर्यो धर्मात्मा मामेव समुदैक्षत’ (भा० उ० १७३।७)। मां सहायमपैक्षत, मयि व्यस्रम्भत, मत्कृतां मार्गदेशनां प्रत्यैक्षतेत्याह।
‘तदल्पशेषं समुदीक्ष्य कार्यम्।’ (रा० ५।३७।२७)। समुदीक्ष्य=आलोच्य।

ईर्

{समुदीर्}
ईर् (ईर गतौ कम्पने च, ईर क्षेपे)।
‘ततस्तस्मिन्द्विजश्रेष्ठ समुदीर्णे तथाविधे।’ (भा० आदि० ३२।१)। समुदीर्णे देवानीके सङ्ग्रामायोद्गते।
‘सर्वतः समुदीर्णस्य तव’ (रा० ६।९५।८)। समुदीर्णस्य क्षुभितस्य।
‘समुदीर्णदोषाः’ (सुश्रुत० २।१९०।२१)। प्रकुपिताः प्रवृद्धा दोषा इत्यर्थः।
‘पांसवोपि कुरुक्षेत्रे वायुना समुदीरिताः’ (भा०)। समुदीरिताः=उद्धताः।
‘उदधाविव सर्वसिन्धवः समुदीर्णास्त्वयि नाथ दृष्टयः। न च तासु भवान् प्रदृश्यते प्रविभक्तासु सरित्स्विवोदधिः’ (स्याद्वाद० ३० इत्यत्र हैमोद्धृतं सिद्धसेनदिवाकरवचनम्)। समुदीर्णाः सङ्गताः। उच्छब्दस्त्वस्थाने।

ईष्

{समुदीष्}
ईष् (ईष गतिहिंसादर्शनेषु)।
‘दध्नः सोम्य मथ्यमानस्य योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति तत्सर्पिर्भवति’ (छां० उ० ६।६।१)। समुदीषति=उद्गच्छति।
‘ऊर्ध्वाधोगतिसंभेदं समुदीषं प्रचक्षते’ (भा० कर्ण० ४१।२९)। निगदव्याख्यातम्।

कृष्

{समुत्कृष्}
कृष् (कृष विलेखने)।
‘समुत्कृष्टे दुन्दुभिशङ्खशब्दे (भा० उ० २३।५)।
‘समुत्कृष्टे समुत्थिते’ (३९।१३)।

कॄ

{समुत्कॄ}
कॄ (कॄ विक्षेपे)
‘मणौ वज्रसमुत्कीर्णे’ (रघु० १।४)। समुत्कीर्णमाविद्धम्।

क्रम्

{समुत्क्रम्}
क्रम् (क्रमु पादविक्षेपे)।
‘समुत्क्रान्तस्ततो मुक्तस्तावुभौ राक्षसौ हतौ’ (रा० ३।३९।१३)। समुत्क्रान्तः=पलायितः।

क्रुश्

{समुत्क्रुश्}
क्रुश् (क्रुश आह्वाने रोदने च)।
‘ततो व्यूढेष्वनीकेषु समुत्क्रुष्टेषु मारिष’ (भा० द्रोण० ८८।१)। उच्चैराक्रोशत्सु, उच्चैर्नदत्सु।

क्षिप्

{समुत्क्षिप्}
क्षिप् (क्षिप प्रेरणे)।
‘ततः केशान् समुत्क्षिप्य वेल्लिताग्राननिन्दितान्’ (भा० वि० ९।१)। ऊर्ध्वं समीर्य। वेल्लिताग्रान्=कुञ्चिताग्रान्। आविद्धं कुटिलं भुग्नं वेल्लितं वक्रमित्यपि इत्यमरः।
‘बन्धान्सर्वान्सिमुत्क्षिप्य’ (रा० ५।५६।१४०)।
‘बन्धनात् समुत्क्षिप्य’ (पञ्चत० ३८।२१)। विमुच्येत्यर्थः।
‘लङ्कामपि समुत्क्षिप्य सीतां तामहमानये’ (रा० ५।३।६९)। उत्क्षिप्य=उन्मूल्य=उद्वर्त्य=उद्बृह्य।

खन्

{समुत्खन्}
खन् (खनु अवदारणे)।
‘समुत्खाय कुलं नृपाणाम्’ (प्रबोध० ५।१२)। सुतरां समुत्साद्येत्यर्थः।

ग्रन्थ्

{समुद्ग्रन्थ्}
ग्रन्थ् (ग्रन्थ सन्दर्भे)।
‘समुद्ग्रथ्य सितेन वाससा स्वमूर्धजान्’ (भा० कर्ण० ९०।४१)। समुद्ग्रथ्य=बद्ध्वा।

ग्रह्

{समुद्ग्रह्}
ग्रह् (ग्रह उपादाने)।
‘अथ कृष्णाजिनं च पुष्करपर्णं च समुद्गृह्णाति’ (श० ब्रा० ६।४।३।६)। समुद्गृह्णाति=समुन्नयति=उच्चिनोति।
‘समुद्गृह्य (हविर्धाने) प्रवर्तयेयुर्यथा नोत्सर्जेताम्’ (श० ब्रा० ३।५।३।१७)। उक्तोऽर्थः।

चर्

{समुच्चर्}
चर् (चर गतिभक्षणयोः)।
‘समुच्चरच्चारुपतत्त्रिशिञ्जम्’ (भट्टि०)। समुच्चरन्ती समुद्गच्छन्ती शिञ्जा यत्र तद्।

जृम्भ्

{समुज्जृम्भ्}
जृम्भ् (जृभि गात्रविनामे)।
‘व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धु समुज्जृम्भते’ (भर्तृ० नी० ५)। समुज्जृम्भते=उद्युङ्क्ते=उत्सहते।

तॄ

{समुत्तॄ}
तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः)
‘ततो ऽर्जुनस्तु गाण्डीवात्समुत्तार्य गुणं तदा’ (स्कन्द पु० के० १८१।६४) समुत्तार्य अवरोप्य।

त्रस्

{समुत्त्रस्}
त्रस् (त्रसी उद्वेगे)।
‘एतद्ध वै गृहपतेः प्रोषुष आगताद् गृहाः समुत्त्रस्ता इव भवन्ति’ (श० ब्रा० २।४।१।१४)। समत्त्रस्ताः=उद्विग्नाः, साशङ्काः। गृहाः=गृहस्थाः।

दिश्

{समुद्दिश्}
दिश् (दिश अतिसर्जने)।
‘प्राय एव समुद्दिष्टा लक्षणानि तु मे शृणु’ (भा० शां० १०१।६)। समुद्दिष्टाः प्रख्याताः।
‘एष सर्वः समुद्दिष्टः कर्मणां वः फलोदयः’ (व० बृ० सं० १२।८२।५१)। समुद्दिष्टः=कथितः।
‘आज्यं तेजः समुद्दिष्टम्’ (व० बृ० सं० ४७।५२)। समुद्दिष्टम्=व्यपदिष्टम्=संज्ञितम्।
‘न रिपून्वै समुद्दिश्य विमुञ्चन्ति नराः शरान्’ (भा० आदि० ११८।१६)। समुद्दिश्य=लक्ष्यं कृत्वा।
‘धृतराष्ट्रं समुद्दिश्य ददौ सः… सुवर्णं रजतम्’ (भा० ३९।१७)। समुद्दिश्य स्मृतिं निमित्तीकृत्य अर्हां वा प्रयोजनीकृत्य।

द्रु

{समुद्द्रु}
द्रु (द्रु गतौ)।
‘समुद्रात्सर्वे देवाः समुद्भवन्ति’ (श० ब्रा० १४।२।२।२)। वेगेन समं निष्क्रामन्ति, सम्भूय पलायन्त इत्याह।
‘समुद्रः कस्मात्। समुद्द्रवन्त्यस्मादापः’ (नि० २।१०)। बाष्परूपेणोद्गच्छन्तीत्याह।

धू

{समुद्धू}
धू (धूञ् कम्पने)।
‘समुद्धूतो यथा भूमिचलोऽचलः’ (रा० ६।३६।३८)। उत्कम्पित इत्यर्थः।

नद्

{समुन्नद्}
नद् (णद अव्यक्ते शब्दे)।
‘ययौ सुराणां पूतनोग्रतेजाः समुन्नदन्ती युधि सिंहनादान्’ (हरि० ३।५३।६२)। उच्चैः समं नदन्तीत्याह।

नम्

{समुन्नम्}
नम् (णम प्रह्वत्वे शब्दे च)।
‘समुन्नेमुः पयोधराः’ (भट्टि० ७।१)। उत्तस्थुरित्यर्थः।
‘श्रवणौ ते विराजेते प्रमाणेन समुन्नतौ’ (रा० ३।५२।३०)।
‘त्वचः समुन्नम्य शनैः समन्ताद् विवर्धमानो जठरं करोति’ (सुश्रुत० १।२७५)।

नह्

{समुन्नह्}
नह् (णह बन्धने)।
‘अर्थं महान्तमासाद्य विद्यामैश्वर्यमेव वा। विचरत्यसमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते’ (भा० उ० ३३।४०)॥ समुन्नद्धो गर्वितः। समुन्नद्धौ पण्डितम्मन्यगर्वितौ (अमरः)।
‘समुन्नद्धैः सुसन्नद्धैः सैनिकैः स्वैः समीयुषाम्’ (शि० भा० १९।१६)। उक्तोऽर्थः।
‘वल्मीकवत् समुन्नद्धमन्तः कुर्वन्ति विद्रधिम्’ (सुश्रुत० २।९।१३)। समुन्नद्धम्=सर्वत उन्नतम्।
‘इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथंचन’ (भा० शल्य० ५।२१)। समुन्नद्धम् प्रवृद्धं प्रकर्षपर्यन्तं गतम्।

नी

{समुन्नी}
नी (णीञ् प्रापणे)।
‘परमेष्ठी त्वपां मध्ये तथा सन्नामवेक्ष्य गाम्। कथमेनां समुन्नेष्ये इति दध्यौ धिया चिरम्’ (भा० पु० ३।१३।१६)॥ उत्थापयिष्य इत्यर्थः।
‘तस्य संशमनायाशु तत्कुलीनं समुन्नयेत्’ (का० नी सा० ८।६६)। समुन्नयेत्=उत्कर्षं गमयेत्।
‘ऋणमस्मिन्समुन्नयत्यमृतत्वं च गच्छति’ (मनु० ९।१०७ इत्यत्र कुल्लूकोद्धृता श्रुतिः)। समुन्नयति=शोधयति।
‘व्यसनेभ्यः समुन्नेता राजा यः स त्रिवर्गभाक्’ (का० नी० सा० १५।३)। समुन्नेता=समुद्धर्ता।
‘इत्याद्यन्यत्समुन्नेयं स्वयं भावितबुद्धिभिः’ (सा० द० ३।१७३)। समुन्नेयम्=उन्नेयम्=ऊहनीयम्।

पत्

{समुत्पत्}
पत् (पत्लृ गतौ)।
‘अन्यस्मिन्प्रेष्यमाणे तु पुरस्ताद्यः समुत्पतेत्। अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत्’ (भा० वि० ४।४५)। समुत्पतेत्=समुत्थितः स्यात्।
‘समुत्पतन्ति वल्मीकाद्यथा क्रुद्धा महोरगाः’ (भा० द्रोण० ११७।९)। समुत्पतन्ति=निष्क्रामन्ति।
‘यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति हयं यथा। स यन्तेत्युच्यते सद्भिर्न यो रश्मिषु लम्बते’ (भा० आदि० ७९।२)। समुत्पतितं समुत्पन्नम्। रश्मिषु लम्बते=प्रग्रहान् धारयति।

भू

{समुद्भू}
भू (भू सत्तायाम्)।
‘आपत्सु वैराणि समुद्भवन्ति।’ (पञ्चत० २।१७५) स्पष्टोऽर्थः।
‘सन्नस्य कार्यस्य समुद्भवार्थम्’ (तन्त्रा० १।३।५६)। नष्टस्यार्थस्य प्रतिसमाधानायेत्यर्थः।

यम्

{समुद्यम्}
यम् (यम उपरमे)।
‘अष्टौ वै वीरा राष्ट्रं समुद्यच्छन्ति’ (ता० ब्रा० १९।१।४)। उत्थापयन्ति, उन्नमयन्ति।
‘विराटद्रुपदौ वीरौ भीष्मं प्रति समुद्यतौ’ (भा० भीष्म० १११।२६)। आस्कन्तुमुद्यतौ।

या

{समुद्या}
या (या प्रापणे)।
‘न हि समरे शक्ताः समुद्यातुं सुरासुराः’ (भा० कर्ण० ३१।६९)। समागन्तुम्, प्रतिमुखमागन्तुम् इत्यर्थः।
‘यच्च नः सहितान् सर्वान् विराटनगरे तदा। एक एव समुद्यातः’ (भा० भीष्म० ९८।९)। समुद्यातः=आयोद्धुमुदस्थात्।

लुप्

{समुल्लुप्}
लुप् (लुप्लृ छेदने)।
‘ते देवा असुरान् प्रतिदृश्य समुल्लुप्य’ (श० ब्रा० ९।५।१।२१)। समुल्लुप्य=अन्तर्धाय।
‘समुल्लुप्य यज्ञमन्यत् कर्तुं दध्रिरे’ (श० ब्रा० ९।५।१।१९)।

वृत्

{समुद्वृत्}
वृत् (वृतु वर्तने)।
‘समुद्वर्तमानस्येव सलिलनिधेः…ध्वनिमश्रौषुः’ (अवदा० सुपरा० जा०)। समुद्वर्तमानस्य उद्गच्छतः। उत्क्रामत्तरङ्गस्येत्यर्थः।

वृह्

{समुद्वृह्}
वृह् (वृहू उद्यमने)।
‘(खड्गं) कोशात्समुद्ववर्हाशु बिलाद् दीप्तमिवोरगम्’ (भा० सौ० ६।१५)। समुद्ववर्ह=आचकर्ष।

श्वल्

{समुच्छ्वल्}
श्वल् (श्वल आशुगमने)।
‘उन्मदवाराणबुद्ध्या मध्येजठरं समुच्छ्वलति’ (गर्भः) (भामिनी० १।५९)। समुच्छ्वलति वेगेनोत्क्रामति।

श्रि

{समुच्छ्रि }
श्रि (श्रिञ् सेवायाम्)।
‘महान्त्यनीकानि महासमुच्छ्रये’ (भा० )। समुच्छ्रये=युद्धे। युद्धे समुच्छ्रयः पुमानिति मेदिनी।
‘एष भूतसमुच्छ्रयः’ (भा० आश्व० ५१।१०)। भूतसमुच्छ्रयो भूतसमुदायः (लीयत इति शेषः)।

सृ

{समुत्सृ}
सृ (सृ गतौ)।
‘प्रायश्चाद्यतने काले भृत्यास्तितउवृत्तयः। दर्शयन्ति समुत्सार्य सारं दोषतुषग्रहम्’ (राज० ८।११४२)॥ समुत्सार्य=समुत्क्षिप्य।
‘अहःपरिणतौ ध्वान्ते समुत्सर्पति’ (अमरु० ७६)। समुत्सर्पति सम्मूर्च्छति वर्धमाने।

स्था

{समुत्था}
स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ)।
‘दृश्यन्ते ह्यातुराः केचिद् उपकरणवन्तश्च परिचारकसम्पन्नाश्चात्मवन्तश्च कुशलैश्च भिषग्भिरनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः’ (चरक० सू० १०।४)। समुत्तिष्ठमानाश्चेष्टमानाः, उल्लाघमानाः। अनुष्ठिताः=चिकित्सिताः।
‘दुःखमुत्पादयेद्यस्तु स समुत्थानजं व्ययं दाप्यः…’ (याज्ञ० २।२२२)। समुत्थानं व्रणविरोपणम्। देवताभ्यो वरं प्राप्य समुत्थाप्य च वानरान्। समुत्थाप्य=सुप्तोत्थितवज्जीवयित्वा।
‘लघुसमुत्थानं सैन्यचक्रम्’ (दशकू.)। क्षिप्रगामीत्यर्थः।

हन्

{समुद्धन्}
हन् (हन हिंसागत्योः)।
‘कुलकोटिं समुद्धत्य शिवेन सह मोदते’ (स्कन्द पु० १।५।६२)। समुद्धत्य उत्क्षिप्य, उन्नमय्य।

हृ

{समुद्धृ}
हृ (हृञ् हरणे)।
‘वान्तान्ने समुद्धरणम्’ (अमरः)।