१५

भू᳘मिरन्त᳘रिक्षन्द्यौरि᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु हास्या ऽएतत्स या᳘वदेषु᳘ लोके᳘षु ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

भू᳘मिरन्त᳘रिक्षन्द्यौरि᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु हास्या ऽएतत्स या᳘वदेषु᳘ लोके᳘षु ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

भू᳘मिरन्त᳘रिक्षं द्यौरि᳘ति॥
अष्टा᳘वक्ष᳘राण्यष्टा\क्षरᳫं ह वा ए᳘कं गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु हास्या एतत्स या᳘वदेषु᳘ लोके᳘षु ता᳘वद्ध जयतिॗ योऽस्या एत᳘देव᳘म् पदं वे᳘द॥

गायत्रीब्रह्मोपासनाब्राह्मणम् ।

भूमिरन्तरिक्षं द्यौरिति अष्टावक्षराणि । अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् । एतदु हास्याः एतत् । सः यावदेषु लोकेषु, तावद्ध जयति । यो ऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ १ ॥

ब्रह्मणो हृदयाद्यनेकोपाधि-विशिष्टोपासनमभिहितम् । अथ साम्प्रतं गायत्र्युपाधि-विशिष्टस्योपासनं कथनीयमित्य् आरभ्यते । सकल-च्छन्दसां हि गायत्रीछन्दः प्रधान-भूतम् । तत्प्रयोक्तृगयत्राणात् गायत्रीति कथयिष्यति । न चान्येषां छन्दसां प्रायः प्राण-त्राण-सामर्थ्यम् । प्राणात्म-भूता च सा, सर्व-च्छन्दसां चात्मा प्राणः । प्राणश्च क्षतत्राणात् क्षत्त्रमिति कथितम् । प्राणश्च गायत्री । तस्मात्तदुपासनमेव विधायते द्विजोत्तमजन्मगायत्रीनिमित्तम् । तस्मात्प्रधाना गायत्री । “ब्राह्मणा व्युत्थायाभिवदन्ति स ब्राह्मणो विरजो विचिकित्सो ब्राह्मणो भवति” इत्य् उत्तम-पुरुषार्थ-सम्बन्धं ब्राह्मणस्य दर्शयति तच्च ब्राह्मणत्वं गायत्री-जन्म-मूलम् । अतो वक्तव्यं गायत्र्याः सत्तत्त्वम् । गायत्र्या हि सृष्टो द्विजोत्तमो निरङ्कुश एव उत्तम-पुरुषार्थ-साधने धिक्रियते । अतस्तन्मूलः परम-पुरुषार्थ-सम्बन्धः । तस्मात्तदुपासन-विधानाय ब्रूते- भूमिरन्तरिक्षं द्यौरित्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षरमित्यादि । भूमिरन्तरिक्षं द्यौरित्य् एतानि अष्टावक्षराणि यस्य तदिदमष्टाक्षरम् । ‘ह वै’ प्रसिद्ध्यवद्योतकौ । ‘एकं’ प्रथमं ‘गायत्र्यै’ गायत्र्याः ‘पदं’ यकारेणैवाष्टत्वपूरणम् ‘एतदुह’ एव । एतदेवास्याः ‘पदं’ पादः प्रथमो भूम्यादि-लक्षणः त्रैलोक्यात्मा अष्टाक्षरत्व-सामान्यात् । एवमेतत् त्रैलोक्यात्मकं गायत्र्याः प्रथमं पादं ‘यो वेद’ तस्यैतत्फलम् । ‘सः’ विद्वान् ‘यावत्’ यत्किञ्चित् ‘एषु लोकेषु’ जेतव्यं तावत्सर्वं ‘जयति’ । ‘यो ऽस्या एतदेवं पदं वेद’ ॥ १ ॥

(ऽ) ऋ᳘चो य᳘जूᳫँ᳭षि सा᳘मानी᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु है᳘वास्या ऽएतत्स या᳘वतीय᳘न्त्रयी᳘ व्विद्या ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

(ऽ) ऋ᳘चो य᳘जूᳫँ᳭षि सा᳘मानी᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु है᳘वास्या ऽएतत्स या᳘वतीय᳘न्त्रयी᳘ व्विद्या ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

ऋ᳘चो य᳘जूंषि सा᳘मानी᳘ति॥
अष्टा᳘वक्षराण्यष्टा᳘क्षरᳫं ह वा एकं᳘ गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु हैॗवास्या एतत्स या᳘वतीयं᳘ त्रयी᳘ विद्या ता᳘वद्ध जयतिॗ योऽस्या एत᳘देव᳘म् पदं वे᳘द॥

ऋचो यजूंषि सामानीति अष्टावक्षराणि । अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् । एतदु हैवास्याः एतत् सः । यावतीयं त्रयी विद्या, तावद्ध जयति । यो ऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ २ ॥

तथा ‘ऋचो यजूंषि सामानीति’ त्रयी-विद्या-नामाक्षराणि । एतान्याष्टौ । एवं तथैवाष्टाक्षरं ‘ह वा एकं गायत्र्यै पदं’ द्वितीयम् । ‘एतदु हैवास्याः एतत्’ ऋग्-यजुः-साम-लक्षणम् । अष्टाक्षरत्व-सामान्यादेव । ‘स यावती इयं त्रयी विद्या’ त्रय्या विद्यया यावत् फलमाप्यते ‘तावद्ध जयति’ । ‘यो ऽस्या एतत्’ गायत्र्यास्त्रयीलक्षणं ‘पदं वेद’ ॥ २ ॥

प्प्रा᳘णो ऽपानो᳘ व्व्यान ऽइ᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु है᳘वास्या ऽएतत्स या᳘वदिदम्प्राणि ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

प्प्रा᳘णो ऽपानो᳘ व्व्यान ऽइ᳘त्यष्टा᳘वक्ष᳘राणि॥ (ण्य) अष्टा᳘क्षरᳫँ᳭ ह वा ऽए᳘कङ्गायत्र्यै᳘ पद᳘मेत᳘दु है᳘वास्या ऽएतत्स या᳘वदिदम्प्राणि ता᳘वद्ध जयति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

प्राॗणोऽपानो᳘ व्यान इ᳘ति॥
अष्टा᳘वक्ष᳘राण्यष्टा᳘क्षरᳫं ह वा ए᳘कं गायत्रै᳘ पद᳘मेत᳘दु हैॗवास्या एतत्स या᳘वदिद᳘म् प्राणि ता᳘वद्ध जयतिॗ योऽस्या एत᳘देव᳘म् पदं वे᳘द॥

प्राणो ऽपानो व्यान इति अष्टावक्षराणि । अष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदम् । एतदु हैवास्याः एतत् । सः यावदिदं प्राणि, तावद्ध जयति । यो ऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ ३ ॥

तथा ‘प्राणः अपानः व्यानः’ ¹ एतान्यपि प्राणाद्यभिधानाक्षराण्यष्टौ । तच्च गायत्र्यास्तृतीयं पदम् । ‘यावदिदं प्राणि’ जातं ‘तावद्ध जयति’ । ‘यो ऽस्या एतदेवं’ गायत्र्यास्तृतीयं ‘पदं वेद’ ॥ ३ ॥

(दा᳘) अ᳘थास्या ऽएत᳘देव᳘॥
तुरी᳘यन्दर्शत᳘म्पद᳘म्परो᳘रजा य᳘ ऽएष त᳘पति यद्वै च᳘तुर्थन्तत्तु᳘रीयन्दर्शत᳘म्पदमि᳘ति ददृश᳘ ऽइव᳘ ह्येष᳘ परो᳘रजा ऽइ᳘ति स᳘र्व्वमु᳘ ह्येष᳘ रज᳘ ऽउप᳘र्य्युपरि त᳘पत्येव᳘ᳫँ᳘ हैव᳘ श्रिया य᳘शसा तपति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

(दा᳘) अ᳘थास्या ऽएत᳘देव᳘॥
तुरी᳘यन्दर्शत᳘म्पद᳘म्परो᳘रजा य᳘ ऽएष त᳘पति यद्वै च᳘तुर्थन्तत्तु᳘रीयन्दर्शत᳘म्पदमि᳘ति ददृश᳘ ऽइव᳘ ह्येष᳘ परो᳘रजा ऽइ᳘ति स᳘र्व्वमु᳘ ह्येष᳘ रज᳘ ऽउप᳘र्य्युपरि त᳘पत्येव᳘ᳫँ᳘ हैव᳘ श्रिया य᳘शसा तपति᳘ यो ऽस्या ऽएत᳘देव᳘म्पदम्वे᳘द॥

अ᳘थास्या एत᳘देव᳟॥
तु᳘रीयं ² दर्शत᳘म् पद᳘म् परो᳘रजा य᳘ एष त᳘पति यद्वै च᳘तुर्थं तत्तु᳘रीयं दर्शत᳘म् पदमि᳘ति ददृश᳘ इवॗ ह्येष᳘ परो᳘रजा इ᳘ति स᳘र्वमुॗ ह्येष᳘ रज᳘ उप᳘र्युपरि त᳘पत्येव᳘ᳫं᳘ हैव᳘ श्रिया य᳘शसा तपतिॗ योऽस्या एत᳘देव᳘म् पदं वे᳘द॥

अथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदम् । परोरजाः य एष तपति । यद्वै चतुर्थं, तत्तुरीयम् । दर्शतं पदमिति । ददृश इव ह्येषः । परोरजा इति । सर्वमु ह्येष रज उपर्युपरि तपति । एवं हैव श्रिया यशसा तपति । यो ऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ ४ ॥

अथानन्तरं गायत्र्यास्त्रिपदायाः शब्द-लक्षणायास्तुरीयं पदं कथ्यते । अभिधेय-भूतं ‘अस्याः’ प्रकृताया गायत्र्या ‘एतदेव’ वक्ष्यमाणं ‘तुरीयं पदम्’ तुरीयं दर्शतं पदम् । परोरजा य एष तपति इति । तुरीयमित्यादि-वाक्य-पदार्थं व्याचष्टे स्वयमेव श्रुतिः । ‘यद्वै चतुर्थं’ प्रसिद्धं लोके तदिह तुरीय-शब्देनोच्यते । ‘दर्शतं पदं’ इत्यस्य को ऽर्थः इत्यभिधीयते । ‘ददृश इव हि एषः’ हि मण्डलान्तर्गतः पुरुषः । अतो दर्शतं पदं गद्यते । ‘परोरजाः’ इत्यस्य पदस्य को ऽर्थ इति कथ्यते । ‘सर्वं’ कृत्स्नं ‘उ हि एषः’ मण्डलस्थः पुरुषः ‘रजः’ जातं समस्तं लोकमिति यावत् । उपर्युपर्याधिपत्य-भावेन सर्वं लोकं रजो-जातं ‘तपति’ । उपर्युपरीति वीप्सा समस्त-लोकाधिपत्य-ख्यापनार्था हि । सर्व-शब्देनैव सिद्धत्वात् वीप्सा अपार्थिका । नायं दोषः । येषामुपरिष्टात् सूर्यो दृश्यते तद्विषय एव सर्व-शब्दो भवेत् इत्य् आशङ्का-निरासार्था वीप्सा । “ये चामुष्मात् पराञ्चो लोकाः तेषां चेष्टे देव-कामानां च” इति श्रुत्य्-अन्तरात् । तस्मात् सकल-निरोधार्था वीप्सा । यथा असावादित्यः सर्वाधिपत्य-लक्षणया ‘श्रिया’ ‘यशसा’ च ख्यात्या ‘तपति’ । ‘यो ऽस्या एतदेवं’ तुरीयं दर्शतं ‘पदं वेद’ ॥ ४ ॥

सैषा᳘ गाय᳘त्त्री॥ (त्त्र्ये) एत᳘स्मिँस्तु᳘रीये दर्शते᳘ पदे᳘ परो᳘रजसि प्प्र᳘तिष्ठिता तद्वै त᳘त्सत्ये प्प्र᳘तिष्ठिता च᳘क्षुर्व्वै᳘ सत्य᳘ञ्चक्षुर्हि[[!!]] वै᳘ सत्यन्त᳘स्माद्य᳘दिदा᳘नीन्द्वौ᳘ व्विव᳘दमानावेया᳘तामह᳘मद्द्राक्षमह᳘मश्रौषमि᳘ति य᳘ ऽएव᳘ ब्ब्रूया᳘दह᳘मद्द्राक्षमि᳘ति त᳘स्मा ऽएव श्र᳘द्दध्याम॥

सैषा᳘ गाय᳘त्त्री॥ (त्त्र्ये) एत᳘स्मिँस्तु᳘रीये दर्शते᳘ पदे᳘ परो᳘रजसि प्प्र᳘तिष्ठिता तद्वै त᳘त्सत्ये प्प्र᳘तिष्ठिता च᳘क्षुर्व्वै᳘ सत्य᳘ञ्चक्षुर्हि[[!!]] वै᳘ सत्यन्त᳘स्माद्य᳘दिदा᳘नीन्द्वौ᳘ व्विव᳘दमानावेया᳘तामह᳘मद्द्राक्षमह᳘मश्रौषमि᳘ति य᳘ ऽएव᳘ ब्ब्रूया᳘दह᳘मद्द्राक्षमि᳘ति त᳘स्मा ऽएव श्र᳘द्दध्याम॥

सैषा᳘ गायत्र्येत᳘स्मिंस्तु᳘रीये ³ ॥
दर्शते᳘ पदे᳘ परो᳘रजसि प्र᳘तिष्ठिता तद्वै त᳘त्सत्ये प्र᳘तिष्ठिता च᳘क्षुर्वै᳘ सत्यं च᳘क्षुर्हि वै᳘ सत्यं त᳘स्माद्य᳘दिदा᳘नीं द्वौ᳘ विव᳘दमानावेया᳘तामह᳘मद्राक्षमह᳘मश्रौषमि᳘ति य᳘ एव᳘ ब्रूया᳘दह᳘मद्राक्षमि᳘ति त᳘स्मा एव श्र᳘द्दध्यात्॥

सैषा गायत्री एतस्मिन् तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्ठिता । तद्वै तत्सत्ये प्रतिष्ठिता । चक्षुर्वै सत्यम् । चक्षुर्हि वै सत्यम् । तस्माद्यदिदानीं द्वौ विवदमानावेयातामहमद्राक्षमहमश्रौषमिति । य एव ब्रूयादहमद्राक्षमिति । तस्मा एव श्रद्दध्याम ॥ ५ ॥

‘सैषा’ त्रिपदोक्ता या त्रैलोक्य-त्रैविद्य-प्राणादि-त्रय-लक्षणा ‘गायत्री’ एतस्मिंश्चतुर्थे ‘तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्ठिता’ मूर्तामूर्तरसत्वात्सूर्यस्य रसापाये हि वस्तु नीरसमप्रतिष्ठितं भवति, यथा काष्ठादिदग्धसारम् । तद्वत्तथा मूर्तामूर्तात्मकं जगत् गायत्री सूर्ये प्रतिष्ठिता तद्रसत्वात् स ह त्रिभिः पादैः । ‘तद्वै’ तुरीयं पदं ‘सत्ये प्रतिष्ठितम्’ । किं पुनस्तत्सत्यमित्याख्यायते । ‘चक्षुर्वै सत्यं’ । कथं? चक्षुः सत्यमित्याह- ’चक्षुर्हि वै सत्यं’ कथं? प्रसिध्यते । तस्माद्यदिदानीमेव ‘द्वौ विवदमानौ’ विरुद्धं वदमानौ एयातामागच्छेताम् । ‘अहमद्राक्षं’ दृष्टवानस्मि इति । अन्य आह, ‘अहमश्रौषं’ इति । यत् त्वया दृष्टं न तथा तद्वत् अस्तीति । तयोः ‘य एव ब्रूयात् अहमद्राक्षमिति’- ‘तस्मै एव श्रद्दध्याम’ न पुनर्यो ब्रूयादहमश्रौषमिति । श्रोतुर्मृषा श्रवणमपि सम्भवति । न चक्षुषो मृषा दर्शनम् । तस्मान्नाश्रौषमिति कथितवते श्रद्दध्याम । तस्मात्सत्य-प्रतिपत्ति-हेतुत्वात् सत्यं चक्षुः । तस्मिन् सत्ये चक्षुषि सह त्रिभिरितरैः पादैः तुरीयं पदं प्रतिष्ठितमिति यावदुक्तं च स आदित्यः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । चक्षुषीति ॥ ५ ॥

तद्वै त᳘त्सत्यम्ब᳘ले प्र᳘तिष्ठितम्॥
(म्प्रा) प्प्राणो वै ब᳘लन्त᳘त्प्राणे प्प्र᳘तिष्ठितन्त᳘स्मादाहुर्ब्ब᳘लᳫँ᳭ सत्यादो᳘जीय ऽइ᳘त्येव᳘म्वेषा᳘ गाय᳘त्र्यध्यात्मं[[!!]] प्प्र᳘तिष्ठिता॥

तद्वै त᳘त्सत्यम्ब᳘ले प्र᳘तिष्ठितम्॥
(म्प्रा) प्प्राणो वै ब᳘लन्त᳘त्प्राणे प्प्र᳘तिष्ठितन्त᳘स्मादाहुर्ब्ब᳘लᳫँ᳭ सत्यादो᳘जीय ऽइ᳘त्येव᳘म्वेषा᳘ गाय᳘त्र्यध्यात्मं[[!!]] प्प्र᳘तिष्ठिता॥

तद्वै त᳘त्सत्यम् ब᳘ले प्र᳘तिष्ठितम्॥
प्राणो वै ब᳘लं त᳘त्प्राणे प्र᳘तिष्ठितं त᳘स्मादाहुर्ब᳘लᳫं सत्यादो᳘जीय इ᳘त्येव᳘म्वेषा᳘ गायत्र्य᳘ध्यात्मम् प्र᳘तिष्ठिता॥

तद्वै तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितम् । प्राणो वै बलम् । तत्प्राणे प्रतिष्ठितम् । तस्मादाहुः- बलं सत्यादोजीय इति । एवं उ एषा गायत्री अध्यात्मं प्रतिष्ठिता ॥ ६ ॥

‘तद्वै’ तुरीय-पदाश्रयं ‘तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितम्’ । किं पुनस्तद्बलमिति ब्रूते । ‘प्राणो वै बलं’ । तस्मिन् ‘प्राणे’ बले ‘प्रतिष्ठितं’ तत्सत्यम् । तथा चोक्तं सूत्रे- “तदोतञ्च प्रोतञ्च” ( ) इति । यस्माद्बले सत्यं प्रतिष्ठितम्, ‘तस्मादाहुर्बलं सत्यादोजीयः’ ओजस्तरमित्याहुः । यस्मिन् हि यदाश्रितं भवति । तस्मादाश्रितात् आश्रयस्य बलवत्तरत्वं प्रसिद्धम् । न हि दुर्बलं बलवतस्तदाश्रयभूतम् । ‘एवम्वेषा’ एवमुक्तन्यायेन उ एषा ‘गायत्री’ अध्यात्ममध्यस्ते प्राणे ‘प्रतिष्ठिता’ । ‘सा एषा गायत्री प्राणे’ । अतो गायत्र्यां जगत् प्रतिष्ठितम् ॥ ६ ॥

सा᳘ हैषा᳘ गयाँस्त᳘त्रे[[!!]]॥
प्प्राणा वै ग᳘यास्त᳘त्प्राणाँ᳘स्तत्रे तद्यद्ग᳘याँस्तत्रे त᳘स्माद्गायत्री ना᳘म स या᳘मे᳘वामू᳘मन्वाहै᳘षैव[[!!]] सा स य᳘स्मा ऽअन्वा᳘ह त᳘स्य प्प्राणाँ᳘स्त्रायते॥

सा᳘ हैषा᳘ गयाँस्त᳘त्रे[[!!]]॥
प्प्राणा वै ग᳘यास्त᳘त्प्राणाँ᳘स्तत्रे तद्यद्ग᳘याँस्तत्रे त᳘स्माद्गायत्री ना᳘म स या᳘मे᳘वामू᳘मन्वाहै᳘षैव[[!!]] सा स य᳘स्मा ऽअन्वा᳘ह त᳘स्य प्प्राणाँ᳘स्त्रायते॥

सा᳘ हैषा ग᳘यांस्तत्रे ⁴ ॥
प्राणा वै ग᳘यास्त᳘त्प्राणा᳘ᳫं᳘स्तत्रेतद्यद्ग᳘यांस्तत्रे त᳘स्माद्गायत्री ना᳘म स या᳘मेॗवामू᳘मन्वा᳘हैॗषैव सा स य᳘स्मा अन्वा᳘ह त᳘स्य प्राणा᳘ᳫं᳘स्त्रायते॥

सा हैषा गयांस्तत्रे । प्राणा वै गयाः । तत्प्राणान् तत्रे । तद्यत् गयान् तत्रे । तस्मात् गायत्री नाम । स यामेवामूमन्वाह । एषैव सा । स यस्मा अन्वाह । तस्य प्राणान् त्रायते ॥ ७ ॥

यस्मिन् प्राणे सर्वे देवाः एकं भवन्ति सर्वे वेदाः कर्माणि फलं च, ‘सा’ वै गायत्री प्राण-रूपा सती जगत आत्मा सा चैषा ‘गयांस्तत्रे’ त्रातवती । के पुनर्गयाः । ‘प्राणाः’ वागादयः ‘वै’ । गय-शब्द-करणात् तांस्तत्रे । सैषा ‘गायत्री नाम’ । यद्यस्मात् ‘गयांस्तत्रे’ । ‘तस्माद्गायत्रीनाम’ गयत्राणाद्गायत्रीति प्रथिता । ‘सः’ आचार्य उपनीय ब्राह्मणमष्टवर्षं ‘यामेवामूं’ सावित्रीं सवितृ-देवताकामन्वाह पच्छो ऽर्द्धर्चशः समस्ताञ्च ‘एषैव’ साक्षाज्जगत्प्राणात्मिका जगत आत्मा गायत्र्येव प्राणो माणवकाय समर्पितो नान्य इत्याह । इदानीं व्याख्याता नान्या ‘सः’ आचार्यः ‘यस्मै’ माणवकायान्वाहानुवक्ति । ‘तस्य’ ‘गयान्’ प्राणान् ‘त्रायते’ नरकादि-पतनात् ॥ ७ ॥

ताᳫँ᳭ है᳘के सावित्री᳘मनुष्टु᳘भम᳘न्वाहुः॥ (र्व्वा᳘) व्वा᳘गनुष्टु᳘बेतद्वा᳘चम᳘नुब्ब्रूम ऽइ᳘ति न त᳘था कुर्य्याद्गायत्री᳘मेवा᳘नुब्ब्रूयाद्य᳘दि ह वा ऽअ᳘पि ब᳘ह्विव प्प्रतिगृह्णा᳘ति न᳘ हैव त᳘द्गायत्र्या ऽए᳘क᳘ञ्चन᳘ पद᳘म्प्रति[[!!]]॥

ताᳫँ᳭ है᳘के सावित्री᳘मनुष्टु᳘भम᳘न्वाहुः॥ (र्व्वा᳘) व्वा᳘गनुष्टु᳘बेतद्वा᳘चम᳘नुब्ब्रूम ऽइ᳘ति न त᳘था कुर्य्याद्गायत्री᳘मेवा᳘नुब्ब्रूयाद्य᳘दि ह वा ऽअ᳘पि ब᳘ह्विव प्प्रतिगृह्णा᳘ति न᳘ हैव त᳘द्गायत्र्या ऽए᳘क᳘ञ्चन᳘ पद᳘म्प्रति[[!!]]॥

ताᳫं है᳘के॥
सावित्री᳘मनुष्टु᳘भम᳘न्वाहुर्वा᳘गनुष्टु᳘बेतद्वा᳘चम᳘नुब्रूम इ᳘ति न त᳘था कुर्याद्गायत्री᳘मेवा᳘नुब्रूयाद्य᳘दि ह वा अ᳘पि बॗह्विव प्रतिगृह्णा᳘ति न᳘ हैव त᳘द्गायत्र्या ए᳘कं चन᳘ पदम् प्र᳘ति ⁵ ॥

तां हैके सावित्रीमनुष्टुभमन्वाहुः । वागनुष्टुप् । एतद्वाचमनुब्रूम इति । न तथा कुर्यात् । गायत्रीमेवानुब्रूयात् । यदि ह वा अपि बह्विव प्रतिगृह्णाति । न हैव तद्गायत्र्या एकञ्चन पदं प्रति ॥ ८ ॥

मतान्तरं दृष्ट्वा वटवे उपदेश्या गायत्री इयमेव भविष्यति इति विभ्रमो मा ऽभूदित्यभिप्रेत्य मतान्तरं दूषयितुमुपन्यस्यति- तां हैके सावित्रीमनुष्टुभमन्वाहुरिति । ‘एके’ शाखिनः “तत्सवितुर्वृणीमहे वयं देवस्य भोजनम् ॥ श्रेष्ठं सर्वधातमं तुरं भगस्य धीमहि”- इत्यनुष्टुब्छन्दस्कां ‘तां’ प्रसिद्धां ‘सावित्रीं’ (तै. आ. १ । ११ ।) सवितृ-देवताकाम् उपनीताय अन्वाहुरनुवदन्ति ‘ह’ । तदभिप्रायमाह- वागनुष्टुप् इति । “वागनुष्टुबिति तद्य ऽएव वाचो महिमा” (श. प. १० । ३ । १ । ४) इत्य् अग्निरहस्ये प्रतिपादितत्वात् ‘अनुष्टुप्’ ‘वाक्’ च शरीरे सरस्वती-रूपा । तस्याश्च वाचः साक्षात्सरस्वतीरूपत्वात् वागात्मिका ऽनुष्टुबेव बटवे वक्तव्या । तत्समर्पणे हि सरस्वती समर्पिता स्यात् । अतो वयमेतामनुष्टुब्-लक्षणां ‘वाचं’ सरस्वतीमेवापेक्ष्यमाणां माणवकायानुब्रूमः इति वदन्तस्तामेवोपदिशन्ति । ‘न तथा कुर्यात्’ । यत्ते आहुः मृषैव तत् । ‘गायत्रीमेवानुब्रूयात्’ । तदुपदेशे हि सर्वमपि पुमर्थ-साधन-जातं बटव उपदिष्टं स्यात् । तस्याः त्रैलोक्य-त्रैविद्य-सर्व-प्राणात्मकत्व-कथनेन सर्वात्मकत्वस्योक्तत्वात् । अनुष्टुबुपदेशे तु सरस्वती-मात्रमेवोपदिष्टं स्यात् । किं चेदं प्रासङ्गिकमुक्त्वा इदानीं गायत्री-ज्ञान-फल-कथनाभिप्रायेण गायत्री-विदं स्तौति- यदि ह वा अपि बह्विवेत्यादिना । ‘यदि ह वै अपि’ एकञ्चित् ‘बह्विव’ न हि तस्य सर्वात्मनो नामास्ति किञ्चिद्विश्वात्मकादिकः । ‘प्रतिगृह्णाति’ ‘न हैव’ प्रतिग्रह-जातं ‘गायत्र्या एकञ्चन’ एकमपि ‘पदं प्रति’ पर्याप्तम् । दूरतस्तु दोषाधायकत्वं तस्येत्यर्थः ॥ ८ ॥

स य᳘ ऽइमास्त्रील्लोँका᳘न्पूर्ण्णा᳘न्प्रतिगृह्णीया᳘त्[[!!]]॥ (त्सो) सो ऽस्या ऽएत᳘त्प्रथम᳘म्पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वतीय᳘न्त्रयी᳘ व्विद्या यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीया᳘त्सो ऽस्या ऽएत᳘द्द्विती᳘यम्पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वदिद᳘म्प्राणि यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीया᳘त्सो ऽस्या ऽएत᳘त्तृती᳘यम्पद᳘माप्नुयाद᳘थास्या ऽएत᳘देव᳘ तुरी᳘यन्दर्शत᳘म्पद᳘म्परो᳘रजा य᳘ ऽएष त᳘पति᳘ नैव के᳘नचना᳘प्यङ्कुत ऽउ ऽएता᳘वत्प्र᳘तिगृह्णीयात्[[!!]]॥

स य᳘ ऽइमास्त्रील्लोँका᳘न्पूर्ण्णा᳘न्प्रतिगृह्णीया᳘त्[[!!]]॥ (त्सो) सो ऽस्या ऽएत᳘त्प्रथम᳘म्पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वतीय᳘न्त्रयी᳘ व्विद्या यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीया᳘त्सो ऽस्या ऽएत᳘द्द्विती᳘यम्पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वदिद᳘म्प्राणि यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीया᳘त्सो ऽस्या ऽएत᳘त्तृती᳘यम्पद᳘माप्नुयाद᳘थास्या ऽएत᳘देव᳘ तुरी᳘यन्दर्शत᳘म्पद᳘म्परो᳘रजा य᳘ ऽएष त᳘पति᳘ नैव के᳘नचना᳘प्यङ्कुत ऽउ ऽएता᳘वत्प्र᳘तिगृह्णीयात्[[!!]]॥

स य᳘ इमांस्त्रीं᳘लोका᳘न्॥
पूर्णा᳘न्प्रतिगृह्णीयाॗत्सोऽस्या एत᳘त्प्रथम᳘म् पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वतीयं᳘ त्रयी᳘ विद्या यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीयाॗत्सोऽस्या एत᳘द्द्विती᳘यम् पद᳘माप्नुयाद᳘थ या᳘वदिद᳘म् प्राणि ⁶ यस्ता᳘वत्प्रतिगृह्णीयाॗत्सोऽस्या एत᳘त्तृती᳘यम् पद᳘माप्नुयाद᳘थास्या एत᳘देव᳘ तुरी᳘यं दर्शत᳘म् पद᳘म् परो᳘रजा य᳘ एष त᳘पतिॗ नैव के᳘न चना᳘प्यं कु᳘त उ एता᳘वत्प्र᳘तिगृह्णीयात्॥

स य इमान् त्रीन् लोकान् पूर्णान् प्रतिगृह्णीयात् । सो ऽस्या एतत्प्रथमं पदमाप्नुयात् । अथ यावतीयं त्रयी विद्या । यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात् । सो ऽस्या एतत् द्वितीयं पदमाप्नुयात् । अथ यावदिदं प्राणि । यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात् । सो ऽस्या एतत् तृतीयं पदमाप्नुयात् । अथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदम् । परोरजा य एष तपति । नैव केनचनाप्यम् । कुत उ एतावत् प्रतिगृह्णीयात् ॥ ९ ॥

स य इति । ‘स यः’ गायत्रीवित् ‘इमान्’ भूरादीन् ‘त्रीन्’ गो ऽश्वादि-धन-पूर्णान् ‘लोकान्’ ‘प्रतिगृह्णीयात्’ । ‘सः’ प्रतिग्रहः ‘अस्याः’ गायत्र्याः ‘एतत्प्रथमं पदं’ यत् व्याख्यातं ‘आप्नुयात्’ । प्रथम-पद-विज्ञान-फलं तेन भुक्तं भवेत्, न तु अधिक-दोषोत्पादकः स प्रतिग्रहः । ‘अथ’ पुनः ‘यावती इयं त्रयी विद्या’ ‘यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्’ । ‘सः’ ‘अस्याः’ ‘एतत् द्वितीयं पदमाप्नुयात्’ द्वितीय-पद-विज्ञान-फलं तेन भुक्तं भवेत् । तथा ‘अथ’ पुनः ‘यावदिदं प्राणि’ ‘यस्तावत् प्रतिगृह्णीयात्’ । ‘सः’ ‘अस्याः’ ‘एतत् तृतीयं पदमाप्नुयात्’ । तेन तृतीय-पद-विज्ञान-फलं भुक्तं स्यात् । तथा च- त्रैलोक्यावच्छिन्नस्य त्रैविद्यावच्छिन्नस्य सर्व-प्राण्य्-अवच्छिन्नस्य च प्रतिग्रहे पाद-त्रय-विज्ञान-फलमेवानेन भुक्तं भवेत् नाधिक-दोषभाक्त्वं तस्य इति गायत्री-विज्ञान-स्तुत्य्-अर्थमेव श्रुत्या एवं कल्पयित्वा इदमुच्यते । पाद-त्रय-सममपि यः कश्चित्प्रतिगृह्णीयात् तत् पाद-त्रय-विज्ञान-फलस्यैव क्षय-कारणम् । न त्वस्य दोष-कर्तृत्वे क्षमम् । न चैवं वस्तुतो दाता प्रतिग्रहीता वा गायत्री-विद्-विज्ञान-स्तुतये कल्प्यते । दाता प्रतिग्रहीता च यद्यप्य् एवं सम्भाव्यते । तथा ऽपि नासावस्य प्रतिग्रहो ऽपराध-क्षमः । कस्मात्? यतो ऽभ्यधिकमपि पुरुषार्थ-विज्ञानं अवशिष्टमेव चतुर्थ-पाद-विषयं गायत्र्याः, तद्दर्शयति- अथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परोरजा य एष तपतीति । तच्चैतत् ‘नैव’ केनचिदपि प्रतिग्रहेणाप्यं नैव प्राप्यमिति यावत् । यथा पूर्वोक्तानि त्रीणि पदानि कुतश्चन नैवाप्यानि । कथञ्चित् कल्पयित्वा एवमभिहितम् । तत्त्वतः ‘कुत उ एतावत्प्रतिगृह्णीयात्’ त्रैलोक्यादि-समम् । इत्य् एवं श्रुति-सिद्धे च सति न शूद्राद्यपादानकप्रतिग्रहनिषेधकशास्त्रविरोधः । तस्मात् गायत्री एवंप्रकारा उपास्येति यावत् ॥ ९ ॥

(त्त᳘) त᳘स्या ऽउपस्था᳘नम्॥
(ङ्गा) गाय᳘त्र्यस्ये᳘कपदी द्विप᳘दी त्रिप᳘दी च᳘तुष्पद्य᳘पदसि न हि प᳘द्यसे। न᳘मस्ते तुरीया᳘य दर्शता᳘य पदा᳘य परो᳘रजसे ऽसा᳘वदो मा प्प्रा᳘पदि᳘ति य᳘न्द्विष्या᳘दसा᳘वस्मै का᳘मो मा स᳘मर्द्धी᳘ति वा न᳘ है᳘वास्मै स का᳘मः स᳘मृद्ध्यते य᳘स्मा ऽएव᳘मुपति᳘ष्ठते ऽह᳘मदः प्प्रा᳘पमि᳘ति वा॥

(त्त᳘) त᳘स्या ऽउपस्था᳘नम्॥
(ङ्गा) गाय᳘त्र्यस्ये᳘कपदी द्विप᳘दी त्रिप᳘दी च᳘तुष्पद्य᳘पदसि न हि प᳘द्यसे। न᳘मस्ते तुरीया᳘य दर्शता᳘य पदा᳘य परो᳘रजसे ऽसा᳘वदो मा प्प्रा᳘पदि᳘ति य᳘न्द्विष्या᳘दसा᳘वस्मै का᳘मो मा स᳘मर्द्धी᳘ति वा न᳘ है᳘वास्मै स का᳘मः स᳘मृद्ध्यते य᳘स्मा ऽएव᳘मुपति᳘ष्ठते ऽह᳘मदः प्प्रा᳘पमि᳘ति वा॥

त᳘स्या उपस्था᳘नम्॥
गाय᳘त्र्यस्ये᳘कपदी ⁷ द्विप᳘दी त्रिप᳘दी च᳘तुष्पद्य᳘पदसि न हि प᳘द्यसे न᳘मस्ते तुरीया᳘य दर्शता᳘य पदा᳘य परो᳘रजसेऽसा᳘वदो मा प्रा᳘पदि᳘ति यं᳘ द्विष्या᳘दसा᳘वस्मै का᳘मो मा स᳘मर्धी᳘ति वा न᳘ हैॗवास्मै स का᳘मः स᳘मृध्यते य᳘स्मा एव᳘मुपति᳘ष्ठतेऽह᳘मदः प्रा᳘पमि᳘ति वा॥

तस्या उपस्थानम्- “गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि न हि पद्यसे । नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसे ऽसावदो मा प्रापत्”- इति । यं द्विष्यात्- “असावस्मै कामो मा समर्द्धि”- इति वा । न हैवास्मै स कामः समृध्यते- यस्मा एवमुपतिष्ठते । “अहमदः प्रापम्”- इति वा ॥ १० ॥

एवमुक्त-गायत्र्युपासना-सङ्ग्रह-विषयमेव मन्त्रं ऐहिक-फल-विशेषोपायकथनार्थमवतारयति- तस्या उपस्थानमिति । अस्यार्थः- ‘तस्याः’ गायत्र्याः ‘उपस्थानं’ एत्य नमस्करणं अनेन मन्त्रेण । को ऽसौ मन्त्र इति कथयति- गायत्र्यस्येकपदी द्विपदीत्य् आदि- प्रापदित्य् अन्तम् । हे ‘गायत्रि’! त्वं त्रैलोक्यात्मक-पादेन ‘एकपदी’ भवसि । त्रयी-विद्या-रूपेण द्वितीयेन ‘द्विपदी’ असि । प्राणादिना तृतीयेन ‘त्रिपद्यसि’ मण्डलान्तर्गत-पुरुष-लक्षणेन चतुर्थेन तुरीयेण ‘चतुष्पद्यसि’ एवं चतुर्भिः पादैरुपासकैः ‘पद्यसे’ ज्ञायसे । अतःपरं परेण निरुपाधिकेन स्वेनात्मना ‘अपदसि’ । अविद्यमानं पदं यस्याः तव येन पद्यसे सा त्वमपदसि । यस्मान्न हि पद्यसे । नेति नेत्यात्मत्वात् । अतो ऽव्यवहार्य-विषया । अतस्त्वमपदसीति । अथ पाद-त्रयापेक्षया चतुर्थ-पादस्य प्राधान्यमभिप्रेत्य तस्य नमस्करणमुच्यते- नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसे इति । एवं नमस्करणमुक्त्वा शेषेण यथोक्त-नमस्कार-प्रयोजनमुच्यते । ‘असौ’ शत्रुः पाप्मा त्वत्-प्राप्ति-विघ्नकरः । ‘अदः’ पाप्म-रूप-शत्रोः यत् त्वत्-प्राप्ति-विघ्न-कर्तृत्वं मम तच्च ‘मा प्रापत्’ नैव प्राप्नोतु । इति-शब्दः पाप-क्षय-फलोपस्थान-मन्त्र-परिसमाप्त्य् अर्थः ।

इदानीं प्रवृद्ध-द्वेषवन्तं प्रति उक्तोपस्थान-मन्त्रे ऊह-प्रदर्शनेनाभिचारिकं ⁸ उपस्थानान्तरमाह- यं द्विष्यादिति ⁹ । ‘यं द्विष्यात्’ यं प्रति द्वेषं कुर्यात् स्वयं विद्वान् । तं प्रति अनेनोपस्थानम् । ‘असौ’ शत्रुरमुकनामा इति तन्नाम गृह्णीयात् । ‘अस्मै’ देवदत्ताय शत्रवे अभिप्रेतः ‘कामः’ अभिलषितो ऽर्थः ‘मा समर्द्धि’ समृद्धिं मा प्राप्नोतु । तथा च- “असावदो मा प्रापत्” इत्यस्य स्थाने “असावस्मै कामो मा समर्द्धि” इत्य् ऊहं कृत्वा गायत्र्यस्य् एकपदीत्यादिना पूर्वोक्तेन मन्त्रेणाभिचरन्नुपतिष्ठेतेति वाक्यार्थः । ‘न हैवास्मै’ देवदत्ताय शत्रवे ‘स कामः समृध्यते’ । कस्मै! ‘यस्मा एवमुपतिष्ठते’ । कामिनं प्रति आभिचारिकमुपस्थानान्तरमाह- अहमदः प्रापमिति वेति । अहं ‘अदः’ देवदत्ताभिप्रेतं मदभिलषितं ‘वा’ ‘प्रापं’ प्राप्नुयां इति वा उपतिष्ठते । “असावदो मा प्रापत्” इत्यादि-त्रयाणां मन्त्र-पदानां यथाकामं विकल्पः ॥ १० ॥

(वै) एत᳘द्ध वै त᳘ज्जनको व्वै᳘देहः॥
(हो) बु᳘डिलमा᳘श्वतराश्विमु᳘वाच यन्नु᳘ हो त᳘द्गायत्रीविद᳘ब्ब्रूथा ऽअ᳘थ कथ᳘ᳫँ᳘ हस्ती᳘भूतो᳘ व्वहसी᳘ति मु᳘ख᳘ᳫँ᳘ ह्यस्याः[[!!]] सम्म्राण्न᳘ व्विदा᳘ञ्चकरे᳘ति होवाच॥

(वै) एत᳘द्ध वै त᳘ज्जनको व्वै᳘देहः॥
(हो) बु᳘डिलमा᳘श्वतराश्विमु᳘वाच यन्नु᳘ हो त᳘द्गायत्रीविद᳘ब्ब्रूथा ऽअ᳘थ कथ᳘ᳫँ᳘ हस्ती᳘भूतो᳘ व्वहसी᳘ति मु᳘ख᳘ᳫँ᳘ ह्यस्याः[[!!]] सम्म्राण्न᳘ व्विदा᳘ञ्चकरे᳘ति होवाच॥

एत᳘द्ध वै त᳘ज्जनको वै᳘देहो॥
बुडिलमा᳘श्वतराश्विमुवाच ¹⁰ यन्नु᳘ हो त᳘द्गायत्रीविद᳘ब्रूथा अ᳘थ कथ᳘ᳫं᳘ हस्ती᳘ भूतो᳘ वहसी᳘ति मु᳘खᳫं ह्य᳘स्याः सम्राण्न᳘ विदां᳘ चकरे᳘ति होवाच॥

एतद्ध वै तत् जनको वैदेहो बुडिलमाश्वतराश्विमुवाच । यन्नु हो तत् गायत्रीविदब्रूथाः । अथ कथं हस्तीभूतो वहसीति । मुखं ह्यस्याः सम्राट् न विदाञ्चकर इति होवाच ॥ ११ ॥

गायत्री-मुख-विज्ञानमन्तरेण तद्-विज्ञानं पूर्णं न भवति । अतस्तद्-विज्ञानार्थं अर्थवादो ऽभिधीयते- एतद्ध वा इत्यादिना । ‘एतत्’ ‘ह’ किल ‘वै’ स्मर्यते । तत् तत्र गायत्री-विज्ञान-विषये ‘जनको वैदेहः’ ‘बुडिलम्’ नामतः अश्वतराश्वस्यापत्यमाश्वतराश्विः तं किल उक्तवान् । यन्नु इति वितर्के । ‘हो’ अहो आश्चर्यमेतत् । तदिति यदर्थे । यत् त्वं ‘गायत्रीवित्’ ‘अब्रूथाः’ गायत्रीविदहमस्मीति यदब्रूथाः । किमिदं तत् तस्य वचसः अननुरूपं अकथः । ‘कथं’ यदि गायत्रीवित् गायत्र्याः प्रतिग्रह-दोषेण ‘हस्तीभूतः’ हस्ती भूत्वा वृथा ऽभिमानं ‘वहसीति’ । स प्रत्याह राज्ञा स्मारितः- मुखं ह्यस्या इति ‘हि’ यस्मात् ‘अस्याः’ गायत्र्याः ‘मुखं’ हे ‘सम्राट्’ ‘न विदाञ्चकर’ “णलुत्तमो वा” इति (पा० सू० ७ । १ । ९१) इति स्मरणात् । णित्त्वाभावात् न वृद्धिः न विज्ञातवानस्मीति ‘ह’ ‘उवाच’ । एवमङ्ग-विकलत्वात् गायत्री-विज्ञानं मम अफलं जातम् ॥ ११ ॥

त᳘स्या ऽअग्नि᳘रेव मु᳘खम्॥
य᳘दि ह वा ऽअ᳘पि ब᳘ह्विवाग्ना᳘वभ्याद᳘धति स᳘र्व्वमेव तत्स᳘न्दहत्येव᳘ᳫँ᳘ है᳘वैवंविद्यद्य᳘पि ब᳘ह्विव पाप᳘ङ्करो᳘ति स᳘र्व्वमेव त᳘त्संप्सा᳘य शुद्धः᳘ पू᳘तो ऽज᳘रो ऽमृ᳘तः स᳘म्भवति॥

त᳘स्या ऽअग्नि᳘रेव मु᳘खम्॥
य᳘दि ह वा ऽअ᳘पि ब᳘ह्विवाग्ना᳘वभ्याद᳘धति स᳘र्व्वमेव तत्स᳘न्दहत्येव᳘ᳫँ᳘ है᳘वैवंविद्यद्य᳘पि ब᳘ह्विव पाप᳘ङ्करो᳘ति स᳘र्व्वमेव त᳘त्संप्सा᳘य शुद्धः᳘ पू᳘तो ऽज᳘रो ऽमृ᳘तः स᳘म्भवति॥

त᳘स्या अग्नि᳘रेव मु᳘खम्॥
य᳘दि ह वा अ᳘पि बॗह्विवाग्ना᳘वभ्याद᳘धति स᳘र्वमेव तत्सं᳘दहत्येव᳘ᳫं᳘ हैॗवैवंविद्यद्य᳘पि ब᳘ह्विव पापं᳘ करो᳘ति स᳘र्वमेव त᳘त्सम्प्सा᳘य शुद्धः᳘ पूॗतोऽज᳘रोऽमृ᳘तः स᳘म्भवति॥

तस्या अग्निरेव मुखम् । यदि ह वा अपि बह्विव अग्नावभ्यादधति । सर्वमेव तत्सन्दहति । एवं हैव एवंविद्यद्यपि बह्विव पापं करोति । सर्वमेव तत्सम्प्साय शुद्धः पूतो ऽजरो ऽमृतः सम्भवति ॥ १२ ॥

एवं वदन्तं प्रति राजा मुखमुपदिशति- तस्या ऽअग्निरेव मुखमिति । शृणु तर्हि ‘तस्याः’ गायत्र्याः ‘अग्निरेव मुखम्’ । ‘यदि ह वै अपि बह्विव’ इन्धनं ‘अग्नावभ्यादधति’ लौकिकाः । ‘सर्वमेव’ तत्सन्दहत्येवेन्धनमग्निः । ‘एवं ह’ एव ‘एवंवित्’ गायत्र्या अग्निर्मुखं इत्य् एवं वेत्तीत्य् एवंवित् स्यात् स्वयं गायत्र्यात्मा स्वयमग्निमुखगायत्र्यात्मा सन् ‘यद्यपि बह्विव’ बह्वेव ‘पापं’ प्रतिग्रहादि-दोषं ‘करोति’ । तत्सर्वं पापजातं ‘सम्प्साय’ सम्यक् भक्षयित्वा ‘शुद्धः’ अग्निवत्पाप-स्पर्श-रहितः ‘पूतश्च’ प्रतिग्रह-जनित-पाप-फल-सम्बन्ध-रहितः अग्निमुखगायत्र्यात्मा ‘अजरः अमृतश्च सम्भवति’ ॥ १२ ॥

इति श्री-हृषीकेश-ब्रह्म-भगवत्-पूज्य-पाद-शिष्यस्य श्री-पाठक-अनिरुद्ध-पुत्रस्य परमहंस-परिव्राजकाचार्यस्य श्री-वासुदेव-ब्रह्म-भगवतः कृतौ माध्यन्दिनीय-शतपथ-ब्राह्मणान्तर्गत-माध्यन्दिन-शाखोपनिषद्-बृहदारण्यक-टीकायां वासुदेव-प्रकाशिकायां तृतीये खिलकाण्डे ञ्चमे ऽध्याये पञ्चदशं गायत्र-ब्रह्मोपासना-ब्राह्मणं परिसमाप्तम् ॥ १४ । (८) ५ । १५ ॥

(बृ. उप.)- पञ्चमो ऽध्यायश्च परिसमाप्तः ॥ १४ । (८) ५ ॥