१४

उक्थ᳘म्प्राणो वा᳘ ऽउक्थ᳘म्॥ प्प्राणो᳘ हीदᳫँ᳭ स᳘र्व्वमुत्थाप᳘यत्यु᳘द्धास्मा ऽउक्थवि᳘द्वीरस्ति᳘ष्ठत्युक्थ᳘स्य सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

उक्थ᳘म्प्राणो वा᳘ ऽउक्थ᳘म्॥ प्प्राणो᳘ हीदᳫँ᳭ स᳘र्व्वमुत्थाप᳘यत्यु᳘द्धास्मा ऽउक्थवि᳘द्वीरस्ति᳘ष्ठत्युक्थ᳘स्य सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

उक्थ᳘म् ¹ ॥
प्राणो वा᳘ उक्थ᳘म् प्राणोॗ हीदᳫं स᳘र्वमुत्थाप᳘यत्यु᳘द्धास्मा उक्थवि᳘द्वीरस्ति᳘ष्ठत्युक्थ᳘स्य सा᳘युज्यᳫं सलोक᳘तां जयति य᳘ एवं वे᳘द॥

प्राणोपासनाब्राह्मणम् ।

उक्थम् । प्राणो वा उक्थम् । प्राणो हीदं सर्वमुत्थापयति । उद्धास्मा उक्थविद्वीरस्तिष्ठति । उक्थस्य सायुज्यं सलोकतां जयति । य एवं वेद ॥ १ ॥

पुनस्तस्यैव ब्रह्मणः उक्थादि-गुण-पूगविशिष्टत्वेनोपासनमाह- उक्थमित्यादिना । महाव्रताख्ये क्रतौ प्रधान-भूतं शस्त्रमुक्थ-शब्दार्थः । किमात्मकं तदुक्थमित्य् अत आह- प्राणो वा उक्थमिति । प्राणो ह्याध्यात्मेषु मुख्यः । उक्थं च सर्व-शस्त्राणां प्रधानम् । अतः प्राण उक्थ-गुण उपास्य इत्य् अर्थः । ननु- प्राणे कथमुक्थ-शब्द-प्रवृत्तिरित्य्-अपेक्षायां योग-वशादित्य् आह- प्राणो हीदं सर्वमुत्थापयतीति । ‘हि’ यस्मादिदं सर्वं चराचरात्मकं ‘प्राण उत्थापयति’ । अप्राणस्योत्थानाशक्तेः । अतः प्राण उत्थापनादुक्थमित्य् अर्थः । एवमुपासनस्य क्रमेण दृष्टमदृष्टं च फलमाह- उद्धास्मा ऽउक्थविद्वीर इत्यादिना । ‘उत् ह अस्मै’ इति च्छेदः । पञ्चम्य् अर्थे चतुर्थी छान्दसी । ‘यः’ एवमुक्थ-स्वरूपं प्राणं ‘वेद’ । अस्मादुपासकात् उक्थवित्-प्राणवित् ‘वीरः’ पुत्रः ‘उत्तिष्ठति’ उत्पद्यते । इत्य् एतत् दृष्ट-फलम् । ‘उक्थस्य’ प्राणस्य ‘सायुज्यं सलोकतां’ च उपासना-तारतम्यात् ‘जयति’ प्राप्नोति । एतददृष्टं फलमित्य् अर्थः ॥ १ ॥

य᳘जुः प्प्राणो वै य᳘जुः॥ प्प्राणो᳘ हीमा᳘नि स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि युज्यन्ते[[!!]] युज्य᳘न्ते हास्मै स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय य᳘जुषः सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

य᳘जुः प्प्राणो वै य᳘जुः॥ प्प्राणो᳘ हीमा᳘नि स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि युज्यन्ते[[!!]] युज्य᳘न्ते हास्मै स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय य᳘जुषः सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

प्राणो वै य᳘जुः प्राणोॗ हीमा᳘नि स᳘र्वाणि भूता᳘नि युज्य᳘न्ते युज्य᳘न्ते हास्मै स᳘र्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय य᳘जुषः सा᳘युज्यᳫं सलोक᳘तां जयति य᳘ एवं वे᳘द॥

यजुः । प्राणो वै यजुः । प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते । युज्यन्ते हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्याय । यजुषः सायुज्यं सलोकतां जयति । य एवं वेद ॥ २ ॥

इदानीं प्राणस्य योक्तृता-गुणत्त्वेनोपासनत्वमाह- यजुः प्राणो वै यजुरिति । यतः ‘प्राणो वै यजुः’ । अतः प्राणो यजुरित्युपासीतेत्यर्थः । प्राणे यजुः-शब्द-प्रवृत्तिं दर्शयति- प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन्त इति । ‘हि’ यस्मात्प्राणे सति ‘सर्वाणि भूतानि’ परस्परं ‘युज्यन्ते’ न हि असति प्राणे कस्यचित्केनचित् योग-सामर्थ्यं दृष्टम् । अतो युनक्तीति यजुरिति योगवशात् प्राणो यजुरित्य् अर्थः । एवमुपासितुः पूर्ववत्फलमाह- युज्यन्ते हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्यायेति । ‘श्रैष्ठ्याय’ श्रेष्ठ-भावाय “अयं नः श्रेष्ठो भवतु” इत्य् अभिप्रायेण ‘युज्यन्ते’ उद्यमं कुर्वन्ति इत्य् अर्थः । शेषं समानम् ॥ २ ॥

सा᳘म प्प्राणो वै सा᳘म॥ प्प्राणो᳘ हीमा᳘नि स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि सम्य᳘ञ्चि सम्य᳘ञ्चि हास्मिन्त्स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय कल्पन्ते साम्नः[[!!]] सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

सा᳘म प्प्राणो वै सा᳘म॥ प्प्राणो᳘ हीमा᳘नि स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि सम्य᳘ञ्चि सम्य᳘ञ्चि हास्मिन्त्स᳘र्व्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय कल्पन्ते साम्नः[[!!]] सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

सा᳘म॥
प्राणो वै सा᳘म प्राणोॗ हीमा᳘नि स᳘र्वाणि भूता᳘नि सम्य᳘ञ्चि हास्मिन्त्स᳘र्वाणि भूता᳘नि श्रै᳘ष्ठ्याय कल्पन्ते सा᳘म्नः सा᳘युज्यᳫं सलोक᳘तां जयति य᳘ एवं वे᳘द॥

साम । प्राणो वै साम । प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि सम्यञ्चि । सम्यञ्चि हास्मिन् सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्याय कल्पन्ते । साम्नः सायुज्यं सलोकतां जयति । य एवं वेद ॥ ३ ॥

इदानीं प्राणस्य सर्वप्राणि-सम्यग्-गमन-हेतुत्व-गुणेनोपासनमाह- साम प्राणो वै सामेति । यतः ‘प्राणो वै साम’ । अतस्तं सामेत्य् उपासीतेत्यर्थः । पूर्ववत्प्राणस्य सामत्वं साधयति- प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि ‘सम्यञ्चीति’ । सम्यगञ्चन्ति सङ्गच्छन्ते इति सम्यञ्चीत्य् अर्थः । शेषं पूर्ववत् । पूर्ववदुपासना-फलमाह- सम्यञ्चि हास्मिन्त्सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्याय कल्पन्त इति । न केवलं ‘सम्यञ्चि’ सङ्गच्छमानान्येव । अपि तु तानि अस्मिन्नुपासके ‘श्रैष्ठ्याय’ श्रेष्ठ-भावाय ‘कल्पन्ते’ क्लृप्तानि भवन्तीत्य् अर्थः । शेषं स्पष्टार्थम् ॥ ३ ॥

क्षत्त्रं᳘ प्प्राणो वै᳘ क्षत्त्र᳘म्॥ (म्प्रा) प्प्राणो हि वै᳘ क्षत्त्रं त्रा᳘यते हैनम्प्राणः᳘ क्षणि᳘तोः प्प्र᳘ क्षत्त्रमात्र᳘माप्नोति क्षत्र᳘स्य सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

क्षत्त्रं᳘ प्प्राणो वै᳘ क्षत्त्र᳘म्॥ (म्प्रा) प्प्राणो हि वै᳘ क्षत्त्रं त्रा᳘यते हैनम्प्राणः᳘ क्षणि᳘तोः प्प्र᳘ क्षत्त्रमात्र᳘माप्नोति क्षत्र᳘स्य सा᳘युज्यᳫँ᳭ सलोक᳘ताञ्जयति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

क्षत्र᳘म्॥
प्राणो वै᳘ क्षत्र᳘म् प्राणो हि वै᳘ क्षत्रं त्रा᳘यते हैनम् प्राणः᳘ क्षणि᳘तोः ² प्र᳘ क्षत्रमात्र᳘माप्नोति क्षत्र᳘स्य सा᳘युज्यᳫं सलोक᳘तां जयति य᳘ एवं वे᳘द॥

क्षत्त्रम् । प्राणो वै क्षत्त्रम् । प्राणो हि वै क्षत्त्रम् । त्रायते हैनं प्राणः क्षणितोः । प्र क्षत्त्रमात्रमाप्नोति । क्षत्त्रस्य सायुज्यं सलोकतां जयति । य एवं वेद ॥ ४ ॥

इदानीं प्राणस्य पालक-गुणवत्त्वेनोपासनमाह- क्षत्त्रं प्राणो वै क्षत्त्रमिति । यस्मात्प्राणः ‘क्षत्त्रमिति’ ‘वै’ प्रसिद्धम् । तस्मात् क्षत्त्रमित्य् उपासीतेत्यर्थः । पूर्ववत्प्राणस्य क्षत्त्र-शब्द-वाच्यत्वं साधयति- प्राणो हि वै क्षत्त्रं त्रायते हैनं प्राणः क्षणितोरिति । ‘एनं’ देह-पिण्डं ‘प्राणो ह’ ‘क्षणितोः’ शस्त्रादि-हिंसितात् पुनर्मांस-पूरणं कुर्वन् यस्मात् ‘त्रायते’ पालयति । तस्मात् क्षत-त्राणात् ‘प्राणः’ ‘वै’ प्रसिद्धं क्षत्त्रमित्य् अर्थः । एतद्वेदन-फलमाह- प्र क्षत्त्रमात्रमाप्नोतीति । प्र-शब्दः आप्नोतीत्यनेन सम्बध्यते । क्षत्त्रमात्रं ‘प्राप्नोति’ । प्राण एव भवतीत्य् अर्थः । “मात्रं कार्त्स्न्ये ऽवधारणे” (३ । ३ । १७८) इत्य् अमरः । यद्वा ‘क्षत्त्रं’ प्राण ‘प्राप्नोति’ । किंविशिष्टं ‘आ’ सामस्त्येन ‘त्रायते’ पालयतीत्यात्रस्तम् । शेषं पूर्ववत् ॥ ४ ॥

इति श्री-हृषीकेश-ब्रह्म-भगवत्-पूज्य-पाद-शिष्यस्य श्री-पाठक-अनिरुद्ध-पुत्रस्य परमहंस-परिव्राजकाचार्यस्य श्री-वासुदेव-ब्रह्म-भगवतः कृतौ माध्यन्दिनीय-शतपथ-ब्राह्मणान्तर्गत-माध्यन्दिन-शाखोपनिषद्-बृहदारण्यक-व्याख्यायां वासुदेव-प्रकाशिकायां तृतीये खिलकाण्डे पञ्चमे ऽध्याये चतुर्दशं प्राणोपासना-ब्राह्मणं परिसमाप्तम् ॥ १४ । (८) ५-१४ ॥