१

जनको᳘ ह व्वै᳘देहो बहुदक्षिणे᳘न यज्ञे᳘नेजे॥
त᳘त्र ह कुरुपञ्चाला᳘नाम्ब्राह्मणा᳘ ऽअभिसमेता बभूवुस्त᳘स्य ह जनक᳘स्य व्वै᳘देहस्य व्विजिज्ञा᳘सा बभूव कः᳘ स्विदेषा᳘म्ब्राह्मणा᳘नामनूचान᳘तम ऽइ᳘ति॥

जनको᳘ ह व्वै᳘देहो बहुदक्षिणे᳘न यज्ञे᳘नेजे॥
त᳘त्र ह कुरुपञ्चाला᳘नाम्ब्राह्मणा᳘ ऽअभिसमेता बभूवुस्त᳘स्य ह जनक᳘स्य व्वै᳘देहस्य व्विजिज्ञा᳘सा बभूव कः᳘ स्विदेषा᳘म्ब्राह्मणा᳘नामनूचान᳘तम ऽइ᳘ति॥

जनको᳘ ह वै᳘देहो॥
बहुदक्षिणे᳘न यज्ञे᳘नेजे त᳘त्र ह कुरुपञ्चाला᳘नाम् ब्राह्मणा᳘ अभिसमेता बभूवुस्त᳘स्य ह जनक᳘स्य वै᳘देहस्य विजिज्ञा᳘सा बभूव कः᳘ स्विदेषा᳘म् ब्राह्मणा᳘नामनूचान᳘तम इ᳘ति॥

अश्वलब्राह्मणम् ।

जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे । तत्र ह कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणा अभिसमेता बभूवुः । तस्य ह जनकस्य वैदेहस्य विजिज्ञासा बभूव । कः स्विदेषां ब्राह्मणानामनूचानतम इति ॥ १ ॥

एवम् आगमप्रधानेन मधुकाण्डेनोक्तमेवार्थम् उपपत्तिभिर्निरूपयितुं याज्ञवल्कीयं काण्डमारभ्यते । तत्र प्रस्तावकर्तुं विज्ञान-स्तुत्य्-अर्थां विद्या-प्राप्त्य्-उपाय-प्रदर्शनार्था च आख्यायिका अश्वल-ब्राह्मणेनारभ्यते- जनको ह वैदेह इत्यादिना । विदेहेषु भवः ‘वैदेहः’; ‘जनकः’ जनक-नामा राजा ‘ह’ किल बभूव । स च ‘बहुदक्षिणेन यज्ञेन’ शाखान्तर-प्रसिद्धेन बहु-दक्षिणा-विशिष्टेनाश्वमेधेन वा ‘ईजे’ अयजत् । ‘तत्र’ तस्मिन् यज्ञे ‘ह’ विद्वद्-बाहुल्येन प्रसिद्धानां ‘कुरूणां पञ्चालानां’ च देशानां ‘ब्राह्मणाः’ निमन्त्रिता दर्शनकामा वा ‘अभिसमेताः’ अभिसङ्गताः ‘बभूवुः’ । तत्र महान्तं विद्वत्-समुदायं दृष्ट्वा ‘ह’ किल ‘तस्य जनकस्य वैदेहस्य’ यजमानस्य ‘कः स्वित्’ कां नु खलु ‘एषां’ ब्राह्मणानां मध्ये ‘अनूचानतमः’ सर्व इमे अनूचानाः कः स्विदेषामतिशयेनानूचानो ऽनुवचने समर्थो ब्रह्मिष्ठ ‘इति विजिज्ञासा’ विशेषेण ज्ञातुमिच्छा ‘बभूव’ ॥ १ ॥

स᳘ ह ग᳘वाᳫँ᳭ सह᳘स्रम᳘वरुरोध॥
द᳘शदश पा᳘दा ऽए᳘कैकस्याः शृङ्गयोरा᳘बद्धा[[!!]] बभूवुस्ता᳘न्होवाच ब्ब्राह्मणा[[!!]] भगवन्तो यो᳘ व्वो ब्ब्र᳘ह्मिष्ठः स᳘ ऽएता गा ऽउ᳘दजतामि᳘ति ते᳘ ह ब्ब्राह्मणा न᳘ दधृषुः॥

स᳘ ह ग᳘वाᳫँ᳭ सह᳘स्रम᳘वरुरोध॥
द᳘शदश पा᳘दा ऽए᳘कैकस्याः शृङ्गयोरा᳘बद्धा[[!!]] बभूवुस्ता᳘न्होवाच ब्ब्राह्मणा[[!!]] भगवन्तो यो᳘ व्वो ब्ब्र᳘ह्मिष्ठः स᳘ ऽएता गा ऽउ᳘दजतामि᳘ति ते᳘ ह ब्ब्राह्मणा न᳘ दधृषुः॥

स᳘ ह ग᳘वाᳫं सह᳘स्रम᳘वरुरोध॥
द᳘श-दश पा᳘दा ए᳘कैकस्याः शृ᳘ङ्गयोरा᳘बद्धा बभूवुस्ता᳘न्होवाच ब्रा᳘ह्मणा भगवन्तो यो᳘ वो ब्र᳘ह्मिष्ठः स᳘ एता गा उ᳘दजतामि᳘ति ते᳘ ह ब्राह्मणा न᳘ दधृषुः॥

स ह गवां सहस्रवरुरोध । दशदश पादा एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभूवुः । तान् होवाच । ब्राह्मणा भगवन्तो यो वो ब्रह्मिष्ठः स एता गा उदजतामिति । ते ह ब्राह्मणा न दधृषुः ॥ २ ॥

पश्चात् ‘सः’ जनकः ‘ह’ अनूचान-विषयोत्पन्न-जिज्ञासः सन् तद्विज्ञानोपायार्थं ‘गवां’ प्रथमवयसां धेनूनां ‘सहस्रमवरुरोध’ गोष्ठे अवरोधं कारयामास । किंविशिष्टास्ता गावो ऽवरुद्धा इत्यत आह- दशदशेति [^१_९६] । तासामेकैकस्या गोः शृङ्गयोर्विषये ‘दशदश पादाः’ पलचतुर्भागः पादः ¹ एवम्भूताः सुवर्णस्य ² दशदश पादाः ‘आबद्धा बभूवुः’ । शृङ्गयोरिति द्विवचनात् एकैकस्मिन् शृङ्गे पञ्चपञ्च पादा आबद्धा इत्यर्थः । एवं गा अवरुध्य जनकस्तान् ब्राह्मणान् ‘ह’ किल ‘उवाच’ । हे ब्राह्मणाः वेदाध्ययन-सम्पन्नास् तद्-अर्थ-निष्ठाः ‘भगवन्तः’ पूजार्हा ! इति सम्बोध्य ‘यो वः’ युष्माकं मध्ये ‘ब्रह्मिष्ठः’ अतिशयेन ब्रह्मज्ञः ‘सः एताः’ अवरुद्धा गाः ‘उदजतां’ उत्कालयतु स्वगृहं प्रति नयतु । ‘ते’ ब्राह्मणाः ‘ह’ किल एवमुक्ताः ‘न दधृषुः’ आत्मनो ब्रह्मिष्ठतां प्रतिज्ञातुं न प्रगल्भाः संवृत्ता इत्यर्थः ॥ २ ॥

“इत्यादि बहुधा राजा चिन्तयित्वा मनोगतम् ।
कामधेनु-समानानां सहस्रं निदधौ गवाम् ।
चत्वारिंशत्-सहस्राणि निष्काणामपि भूपतिः । ९५ ।

शृङ्गे शृङ्गे गवां राजा निष्काणां विंशतिं हि सः ।
प्रत्येकं द्वि-सहस्रेषु शृङ्गेष्वर्पितवांस्तदा”। ९६ । इति ।

अनयोष्टीका- इत्यादीति । इत्यादिकं विचारं कृत्वा गवां सहस्रं तथा निष्काणां दीनाराणां चत्वारिंशत्-सहस्राणि सदसि निदधौ स्थापितवानिति । “पले दीनारे ऽपि च निष्को ऽस्त्री” इति अमरे नानार्थः १३ । १४ । । ९५ । दीनाराणां चत्वारिंशत्-सहस्रत्वे हेतुमाह । शृङ्गे इति । हि यतः । सहस्र-सङ्ख्याकानां गवां द्वि-सहस्र-सङ्ख्याकेषु शृङ्गेषु सत्सु प्रत्येकं शृङ्गे शृङ्गे दीनाराणां श्रुतौ कर्ष-चतुष्टयात्मकस्य पलस्य पादतया प्रतिपादितानां विंशतिं श्रुतौ द्विर्-आवृत्त-दश-पदोक्तां बबन्धेति । तथाच सहस्र-द्वयस्य विंशत्या गुणने उक्त-सङ्ख्या-सिद्धिरिति भावः । अत्र यद्यपि भाष्यकारैः श्रुति-गत-दश-दश-पद-द्वित्वं वीप्साभिप्रायेण व्याख्यातम् । पञ्चपञ्च पादा एकैकत्र शृङ्गे बद्धा इत्युक्तेः । तत्र च दश-सहस्राणि निष्कसङ्ख्या भवति । तथापि- अनेन ग्रन्थ-कृता “उपाख्यानेषु न-अत्यन्तमाग्रहः” इति शबर-स्वामि-वचनानुसारेण जनकौदार्यातिशय-प्रकटनाय च दशदशेति पदं विंशति-परतया व्याख्यातमिति बोध्यम् ॥ ९६ ॥

(र᳘) अ᳘थ ह या᳘ज्ञवल्क्यः स्व᳘मेव᳘ ब्ब्रह्मचारि᳘णमुवाच॥
(चै) एताः᳘ सौम्यो᳘दज सामश्रवा३ इ᳘ति ता᳘ होदा᳘चकार ते᳘ ह ब्ब्राह्मणा᳘श्चुक्रुधुः कथन्नु᳘ नो ब्ब्र᳘ह्मिष्ठो ब्ब्रुवीतेति[[!!]]॥

(र᳘) अ᳘थ ह या᳘ज्ञवल्क्यः स्व᳘मेव᳘ ब्ब्रह्मचारि᳘णमुवाच॥
(चै) एताः᳘ सौम्यो᳘दज सामश्रवा३ इ᳘ति ता᳘ होदा᳘चकार ते᳘ ह ब्ब्राह्मणा᳘श्चुक्रुधुः कथन्नु᳘ नो ब्ब्र᳘ह्मिष्ठो ब्ब्रुवीतेति[[!!]]॥

अ᳘थ ह या᳘ज्ञवल्क्यः॥
स्व᳘मेव᳘ ब्रह्मचारि᳘णमुवाचैताः᳘ सौम्यो᳘दज सामश्रवा३ इ᳘ति ता᳘ होदा᳘चकार ते᳘ ह ब्राह्मणा᳘श्चुक्रुधुः कथं नु᳘ नो ब्र᳘ह्मिष्ठो ब्रुवीते᳘ति॥

अथ ह याज्ञवल्क्यः स्वमेव ब्रह्मचारिणमुवाच । एताः सौम्य ! उदज सामश्रवा ३ इति । ता होदाचकार । ते ह ब्राह्मणाश्चुक्रुधुः। कथं नु नो ब्रह्मिष्ठो ब्रुवीतेति ॥ ३ ॥

अथानन्तरम् अप्रगल्भ-भूतेषु ब्राह्मणेषु ‘ह’ किल ‘याज्ञवल्क्यः’ स्वमात्मीयमेव ब्रह्मचारिणमन्तेवासिनमुवाच । किं? हे सौम्य ! सामश्रवा ३ इति, प्लुतिर्दूरादाह्वानार्था । साम-विधिं श‍ृणोतीति सामश्रवाः तस्य सम्बुद्धौ हे सामश्रवः । अतो यजुर्वेद-विदो याज्ञवल्क्यात् साम-विधि-श्रवणम् अनुपपन्नमित्यर्थाच्चतुर्वेदो याज्ञवल्क्य इति सिद्ध्यति । हे सामश्रवः ! ‘एता गाः’ उदजोद्गमयास्मद्-गृहान्प्रति । एवं गुरु-वचनं श्रुत्वा ‘ह’ किल ‘ब्रह्मचारी’ ‘ताः’ गाः ‘उदाचकार’ उत्कालितवान् आचार्य-गृहं प्रति नीतवानित्यर्थः । एवं ब्रह्मिष्ठाय निर्द्दिष्ट-गवामपहरणात् याज्ञवल्क्येनात्मनो ब्रह्मिष्ठता प्रतिज्ञातेति, अस्माकमपि ब्रह्मिष्ठता प्रतिज्ञायत इति मन्वानास्ते ‘ह’ ब्राह्मणाश्चुक्रुधुः क्रुद्धवन्तः । तेषां क्रोधाभिप्रायमाह- कथमिति । कथमयं नो ऽस्माकम् एकैक-प्रधानानामग्रे ‘ब्रह्मिष्ठो ऽस्मीति’ ‘ब्रुवीत’ कथयेत् । इति-शब्दः अभिप्राय-समाप्ति-द्योतकः ॥ ३ ॥

(त्य᳘) अ᳘थ ह जनक᳘स्य व्वै᳘देहस्य हो᳘ता ऽश्वलो᳘ बभूव॥
स᳘ हैनम्पप्प्रच्छ त्वन्नु ख᳘लु नो याज्ञवल्क्य ब्ब्र᳘ह्मिष्ठो ऽसी३ ऽइ᳘ति स᳘ होवाच न᳘मो व्वयम्ब्र᳘ह्मिष्ठाय कुर्म्मो गो᳘कामा ऽएव᳘ व्वय᳘ᳫँ᳘ स्म ऽइ᳘ति त᳘ᳫँ᳘ ह त᳘त ऽएव प्प्र᳘ष्टुन्दद्ध्रे हो᳘ता ऽश्वलः[[!!]]॥

(त्य᳘) अ᳘थ ह जनक᳘स्य व्वै᳘देहस्य हो᳘ता ऽश्वलो᳘ बभूव॥
स᳘ हैनम्पप्प्रच्छ त्वन्नु ख᳘लु नो याज्ञवल्क्य ब्ब्र᳘ह्मिष्ठो ऽसी३ ऽइ᳘ति स᳘ होवाच न᳘मो व्वयम्ब्र᳘ह्मिष्ठाय कुर्म्मो गो᳘कामा ऽएव᳘ व्वय᳘ᳫँ᳘ स्म ऽइ᳘ति त᳘ᳫँ᳘ ह त᳘त ऽएव प्प्र᳘ष्टुन्दद्ध्रे हो᳘ता ऽश्वलः[[!!]]॥

अ᳘थ ह जनक᳘स्य वै᳘दे हस्य हो᳘ताश्वलो᳘ बभूव॥
स᳘ हैनम् पप्रछ त्वं नु ख᳘लु नो याज्ञवल्क्य ब्र᳘ह्मिष्ठोऽसी३ इ᳘ति स᳘ होवाच न᳘मो वयम् ब्र᳘ह्मिष्ठाय कुर्मो गो᳘कामा एव᳘ वय᳘ᳫं᳘ स्म इ᳘ति त᳘ᳫं᳘ ह त᳘त एव प्र᳘ष्टुं दध्रे हो᳘ताश्वलः᳟॥

अथ ह जनकस्य वैदेहस्य होता ऽश्वलो बभूव । स हैनं पप्रच्छ । त्वं नु खलु नो याज्ञवल्क्य ब्रह्मिष्ठो ऽसि ३ इति । स होवाच । नमो वयं ब्रह्मिष्ठाय कुर्मः । गोकामा एव वयं स्म इति । तं ह तत एव प्रष्टुं दध्रे होता ऽश्वलः ॥ ४ ॥

‘अथ ह’ एवं क्रुद्धेषु ब्राह्मणेषु ‘जनकस्य’ यजमानस्य ‘अश्वलः’ अश्वल-नामा ‘होता’ ऋत्विग् ‘बभूव’ । ‘सः’ ब्रह्मिष्ठाभिमानी राजाश्रयत्वाच्च धृष्टः ‘एनं’ याज्ञवल्क्यं ‘ह पप्रच्छ’ पृष्टवान् । कथं ? ‘हे याज्ञवल्क्य ! नो ऽस्माकमग्रे ‘त्वं नु खलु ब्रह्मिष्ठो ऽसि ३’ इति प्लुतिर्निर्भर्त्सनार्था । अनौद्धत्यं ब्रह्मविदो लिङ्गम् इति सूचयन्ती श्रुतिर्याज्ञवल्क्य-कृत-मुत्तरं दर्शयति- स हेति। ‘सः’ याज्ञवल्क्यः ‘ह उवाच’ । ‘वयं ब्रह्मिष्ठाय नमस्कुर्मः’ । तर्हि किमिति ब्रह्मिष्ठ-पण-भूता गावः स्व-गृहं प्रति प्रस्थापिताः, इत्यत आह- गोकामा इति । ‘वयं गोकामा एव स्मः’ । अतो गो-ग्रहणं कृतवन्त इति। ‘तं’ ब्रह्मिष्ठ-प्रतिज्ञं सन्तं ‘तत एव’ ब्रह्मिष्ठ-पण-स्वीकरणादेव होता ऽश्वलः ‘प्रष्टुं’ ‘दध्रे’ मनो धृतवान् ॥ ४ ॥

(लो) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्मृत्यु᳘ना ऽऽप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्मृत्युना ऽभि᳘पन्नङ्के᳘न[[!!]] य᳘जमानो मृत्योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽइ᳘ति हो᳘त्रर्त्त्वि᳘जा ऽग्नि᳘ना व्वाचा व्वाग्वै᳘ यज्ञ᳘स्य हो᳘ता त᳘द्येयम्वा᳘क्सो ऽय᳘मग्निः स हो᳘ता सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

(लो) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्मृत्यु᳘ना ऽऽप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्मृत्युना ऽभि᳘पन्नङ्के᳘न[[!!]] य᳘जमानो मृत्योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽइ᳘ति हो᳘त्रर्त्त्वि᳘जा ऽग्नि᳘ना व्वाचा व्वाग्वै᳘ यज्ञ᳘स्य हो᳘ता त᳘द्येयम्वा᳘क्सो ऽय᳘मग्निः स हो᳘ता सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫं स᳘र्वम् मृत्यु᳘नाप्तᳫं स᳘र्वम् मृत्यु᳘नाभि᳘पन्नं के᳘न य᳘जमानो मृत्योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत इ᳘ति हो᳘त्रर्त्वि᳘जाग्नि᳘ना वाचा वाग्वै᳘ यज्ञ᳘स्य होव्ता तॗद्येयं वाॗक्सोऽय᳘मग्निः स हो᳘ता सा मु᳘क्तिः सा᳘तिमुक्तिः॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदं सर्वं मृत्युना ऽऽप्तम् । सर्वं मृत्युना ऽभिपन्नम् । केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यते इति । होत्रर्त्विजा ऽग्निना वाचा । वाग्वै यज्ञस्य होता । तद्येयं वाक् । सो ऽयमग्निः । स होता । सा मुक्तिः । सा ऽतिमुक्तिः ॥ ५ ॥

पूर्वं व्याख्याते मधुकाण्डे यदुद्गीथ-प्रकरणं तस्मिन् आसङ्ग-पाप्मनो मृत्योरत्ययः समुच्चितेन कर्म्मणा सङ्क्षेपतो व्याख्यातः । तस्यैवोद्गीथ-दर्शनस्य परीक्षा-विषयो ऽयं प्रश्न-प्रतिवचन-रूपो विस्तर आरभ्यते- याज्ञवल्क्येति होवाचेति । हे याज्ञवल्क्येति प्रथमं मुनेरभिमुख्यमापादयितुं सम्बोध्योवाच । अस्य कर्मणः ‘यदिदं’ साधन-जातं ऋत्विग्-अग्न्यादि-लक्षणं ‘मृत्युना’ कर्म-लक्षणेन स्वाभाविक-अज्ञानजासङ्ग-सहितेनाप्तं व्याप्तं किन्त्वभिपन्नं च मृत्युना वशीकृतं च । अतः ‘केन’ दर्शन-लक्षणेन साधनेन ‘यजमानः’ मृत्योराप्तिमतीय मृत्युगोचरत्वमतिक्रम्य ‘मुच्यते’ स्वतन्त्रो मृत्योरवश्यो भवतीत्यर्थः । इत्येवमश्वलेन पृष्टो याज्ञवल्क्य उत्तरमाह- होत्रर्त्विजा ऽग्निना वाचेति । एतस्याभिप्रेतमर्थं श्रुतिः स्वयमेव व्याचष्टे- वाग्वै इति । “यज्ञो वै यजमानः”- (श. प. १४ । २ । २ । २४) इति श्रुतेर्यज्ञस्य यजमानस्य या अध्यात्मं वाक् सैवाधियज्ञे होता । तत्तत्र एवं सति ‘येयं’ यज्ञस्य ‘यजमानस्य’ ‘वाक्’ सो ऽयं प्रसिद्धो ऽग्निरधिदैवं स एव वागैक्यमापन्नो ऽग्निर्होता । ‘स होता’ अग्नि-रूपेण दृष्टः, ‘सा मुक्तिः’ मृत्यु-अतिक्रम-रूपाया मुक्तेः साधनम् । ‘सा’ उक्तरूपा मुक्तिरेव ‘अतिमुक्तिः’ फल-भूताया अग्न्यादि-भावापत्ति-रूपाया अतिमुक्तेः साधनम् । तथा च आध्यात्मिकाद् आधिभौतिकाच्च परिच्छिन्न-रूपात् वाग्-द्योत-लक्षणात् साधन-द्वयात् अपरिच्छिन्न-अधिदैवताग्नि-रूपेण होतरि दृष्टिर्मुक्ति-साधनमित्यर्थः ॥ ५ ॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वमहोरात्रा᳘भ्यामाप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वमहोरात्रा᳘भ्यामभि᳘पन्नङ्के᳘न य᳘जमानो ऽहोरात्र᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽऽइ᳘त्यध्वर्य्युणर्त्त्वि᳘जा[[!!]] च᳘क्षुषा ऽऽदित्ये᳘न च᳘क्षुर्व्वै᳘ यज्ञ᳘स्याध्वर्य्युस्तद्य᳘दिदञ्च᳘क्षुः[[!!]] सो ऽसा᳘वादित्यः᳘[[!!]] सो ऽध्वर्य्युः सा मुक्तिः[[!!]] सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वमहोरात्रा᳘भ्यामाप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वमहोरात्रा᳘भ्यामभि᳘पन्नङ्के᳘न य᳘जमानो ऽहोरात्र᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽऽइ᳘त्यध्वर्य्युणर्त्त्वि᳘जा[[!!]] च᳘क्षुषा ऽऽदित्ये᳘न च᳘क्षुर्व्वै᳘ यज्ञ᳘स्याध्वर्य्युस्तद्य᳘दिदञ्च᳘क्षुः[[!!]] सो ऽसा᳘वादित्यः᳘[[!!]] सो ऽध्वर्य्युः सा मुक्तिः[[!!]] सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

या᳘ज्ञवल्क्येति होवाच॥
य᳘दिदᳫं स᳘र्वमहोरात्रा᳘भ्यामाप्तᳫं स᳘र्वमहोरात्रा᳘भ्यामभि᳘पन्नं के᳘न य᳘जमानोऽहोरात्र᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत इ᳘त्यध्वर्यु᳘णर्त्वि᳘जा च᳘क्षुषादित्ये᳘न च᳘क्षुर्वै᳘ यज्ञ᳘स्याध्वर्युस्तद्य᳘दिदं च᳘क्षुःॗ सोऽसा᳘वादिॗत्यः सोऽध्वर्युः सा मु᳘क्तिः सा᳘तिमुक्तिः॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदं सर्वमहोरात्राभ्यामाप्तम् । सर्वमहोरात्राभ्यामभिपन्नम् । केन यजमानो ऽहोरात्रयोराप्तिमतिमुच्यत इति । अध्वर्युणर्त्विजा चक्षुषा ऽऽदित्येन । चक्षुर्वै यज्ञस्याध्वर्युः । तद्यदिदं चक्षुः । सो ऽसावादित्यः । सो ऽध्वर्युः । सा मुक्तिः । सा ऽतिमुक्तिः ॥ ६ ॥

स्वाभाविकात् अज्ञान-आसङ्ग-प्रयुक्तात् कर्म-लक्षणात् मृत्योरतिमुक्तिर्व्याख्याता । तस्य कर्मणः सासङ्गस्य मृत्योः आश्रय-भूतानां दर्श-पूर्णमासादि-कर्म-साधनानां यो विपरिणाम-हेतुः कालः, तस्मात्कालात् पृथगतिमुक्तिर्वक्तव्येतीदमारभ्यते । क्रिया-अनुष्ठान-व्यतिरेकेणापि क्रियायाः प्रागूर्ध्वं च साधन-विपरिणाम-हेतुत्वेन कालस्य व्यापार-दर्शनात् तस्मात्कालात्पृथगतिमुक्तिर्वक्तव्येति तामाह- यदिदं सर्वमहोरात्राभ्यां व्याप्तमित्यादिना । स च कालो द्वि-रूपः । अहोरात्रादि-लक्षणः तिथ्यादि-लक्षणश्च । तत्राहोरात्रादि-लक्षणात्तावदतिमुक्तिमाह- ‘अहोरात्राभ्यां’ हि सर्वं जायते वर्द्धते विनश्यति च । तथा यज्ञ-साधनं यज्ञस्य यजमानस्य चक्षुरध्वर्युश्च, ताभ्यां जायते वर्द्धते विनश्यति चेति सम्बन्धः । शिष्टान्यक्षराणि पूर्ववत् योज्यानि । यजमानस्य चक्षुरध्वर्युश्चेति साधन-द्वयम् अध्यात्माधिभूतपरिच्छेदं हित्वा अपरिच्छिन्न-अधिदैवता-आदित्यात्मना दृष्टं सत् मुक्तिः । सा मुक्तिरेवातिमुक्तिरिति पूर्ववत् । आदित्य-आत्मभावमापन्नस्य हि नाहोरात्रे सम्भवत इत्यर्थः ॥ ६ ॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्पूर्व्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामाप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्पूर्व्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामभि᳘पन्नङ्के᳘न य᳘जमानः पूर्व्वपक्षापरपक्ष᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽइ᳘ति ब्ब्रह्म᳘णर्त्त्वि᳘जा म᳘नसा चन्द्रे᳘ण म᳘नो वै᳘ यज्ञ᳘स्य ब्ब्रह्मा तद्य᳘दिदम्म᳘नः᳘[[!!]] सो ऽसौ᳘ चन्द्द्रः स᳘ ब्ब्रह्मा सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्पूर्व्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामाप्तᳫँ᳭ स᳘र्व्वम्पूर्व्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामभि᳘पन्नङ्के᳘न य᳘जमानः पूर्व्वपक्षापरपक्ष᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत ऽइ᳘ति ब्ब्रह्म᳘णर्त्त्वि᳘जा म᳘नसा चन्द्रे᳘ण म᳘नो वै᳘ यज्ञ᳘स्य ब्ब्रह्मा तद्य᳘दिदम्म᳘नः᳘[[!!]] सो ऽसौ᳘ चन्द्द्रः स᳘ ब्ब्रह्मा सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिः॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिदᳫं स᳘र्वम् पूर्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामाप्तᳫं स᳘र्वम् पूर्वपक्षापरपक्षा᳘भ्यामभि᳘पन्नं के᳘न य᳘जमानः पूर्वपक्षापरपक्ष᳘योरा᳘प्तिम᳘तिमुच्यत इ᳘ति ब्रह्म᳘णर्त्वि᳘जा म᳘नसा चन्द्रे᳘ण म᳘नो वै᳘ यज्ञ᳘स्य ब्रह्मा तद्य᳘दिदॗम् म᳘नः सोऽसौ᳘ चन्द्रः स᳘ ब्रह्मा सा मु᳘क्तिः सा᳘तिमुक्तिः॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदं सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामाप्तम् । सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नम् । केन यजमानः पूर्वपक्षापरपक्षयोराप्तिमतिमुच्यत इति । ब्रह्मणर्त्विजा मनसा चन्द्रेण । मनो वै यज्ञस्य ब्रह्मा । तद्यदिदं मनः । सो ऽसौ चन्द्रः । स ब्रह्मा । सा मुक्तिः । सा ऽतिमुक्तिः ॥ ७ ॥

इदानीं तिथ्यादि-लक्षणात् कालात् अतिमुक्तिरुच्यते । वृद्धि-क्षय-शून्ययोरहोरात्रयोरादित्यः कर्ता । न प्रतिपद्-आदीनां तिथीनां तासां तु वृद्धि-क्षय-उपगमनेन चन्द्रमाः । अत आदित्य-प्राप्त्या अहोरात्र-अत्ययवत् चन्द्र-प्राप्त्या पूर्वपक्षापरपक्षात्ययः इत्याह- **याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदं सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामाप्तमित्यादिना । ‘ब्रह्मणर्त्विजा मनसा चन्द्रेण’ इत्य् अक्षर-न्यासः । तत्राध्यात्मं ‘यज्ञस्य’ यजमानस्य ‘यदिदं’ प्रसिद्धं ‘मनः’ ‘सो ऽसौ’ चन्द्रो ऽधिदैवं मनः । अध्यात्मं चन्द्रमा अधिदैवतमिति ‘हि’ प्रसिद्धम् । स एव चन्द्रो ब्रह्मर्त्विक् । तेन यजमानस्य मनो ब्रह्मेति च साधन-द्वयम् अपरिच्छिन्न-अधिदैवत-चन्द्रात्मना दृष्टं सन्मुक्तिरित्य् अर्थः ॥ ७ ॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिद᳘मन्त᳘रिक्षमनारम्बण᳘मिवा᳘थ के᳘नाक्रमे᳘ण य᳘जमानः स्वर्ग्गं᳘ लोकमा᳘क्रमत ऽइ᳘त्युद्गात्र᳘र्त्त्वि᳘जा व्वायु᳘ना प्प्राणे᳘न प्प्राणो[[!!]] वै᳘ यज्ञ᳘स्योद्गाता त᳘द्यो ऽय᳘म्प्राण स᳘ व्वायुः स᳘ ऽउद्गाता सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिरि᳘त्यतिमोक्षा ऽअ᳘थ सम्प᳘दः॥

(र्य्या᳘) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिद᳘मन्त᳘रिक्षमनारम्बण᳘मिवा᳘थ के᳘नाक्रमे᳘ण य᳘जमानः स्वर्ग्गं᳘ लोकमा᳘क्रमत ऽइ᳘त्युद्गात्र᳘र्त्त्वि᳘जा व्वायु᳘ना प्प्राणे᳘न प्प्राणो[[!!]] वै᳘ यज्ञ᳘स्योद्गाता त᳘द्यो ऽय᳘म्प्राण स᳘ व्वायुः स᳘ ऽउद्गाता सा मु᳘क्तिः सा᳘ ऽतिमुक्तिरि᳘त्यतिमोक्षा ऽअ᳘थ सम्प᳘दः॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
य᳘दिद᳘मन्त᳘रिक्षमनारम्बण᳘मिवा᳘थ के᳘नाक्रमे᳘ण य᳘जमानः स्वर्गं᳘ लोकमा᳘क्रमत इ᳘त्युद्गात्र᳘र्त्वि᳘जा वायु᳘ना प्राणे᳘न प्राणो᳘ वै᳘ यज्ञ᳘स्योद्गाता तॗद्योऽय᳘म् प्राण स᳘ वायुः स᳘ उद्गाता सा मु᳘क्तिः सा᳘तिमुक्तिरि᳘त्यतिमोक्षा अ᳘थ सम्प᳘दः॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदमन्तरिक्षमनारम्बणमिव । अथ केनाक्रमेण यजमानः स्वर्गं लोकमाक्रमत इति । उद्गात्रर्त्विजा वायुना प्राणेन । प्राणो वै यज्ञस्योद्गाता । तद् यः अयं प्राणः । स वायुः स उद्गाता सा मुक्तिः । सा ऽतिमुक्तिः । इत्य् अतिमोक्षाः । अथ सम्पदः ॥ ८ ॥

यजमानस्य कालान्मृत्योरतिमुक्तिर्व्याख्याता । सः अतिमुच्यमानः केनावष्टम्भेन परिच्छेद-विषयं मृत्युमतीत्य फलं प्राप्नोतीत्य् अत आह- याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदमन्तरिक्षमित्यादिना । ‘यदिदं’ प्रसिद्धमन्तरिक्षमाकाशः अनारम्बणमनालम्बनमिव भासत इति शेषः । इव-शब्दादस्त्येव तत्रालम्बनं तत्तु न ज्ञायत इत्य् अभिप्रायः । यत्तत् अज्ञातमानम् आलम्बनं तत्केनेति सर्वनाम्ना पृच्छ्यते । अन्यथा फल-प्राप्तेरसम्भवात् येनाक्रमणावष्टम्भेन यजमानः कर्म-फलं प्रतिपद्यमानः अतिमुच्यते किं तत् इति प्रश्न-विषयः । ‘अथ’ ‘केनाक्रमणावष्टम्भेन’ यजमानः स्वर्गं लोकमाक्रमते’ स्वर्गं लोकं फलं प्राप्नोति अतिमुच्यत इत्य् अर्थः । उद्गात्रर्त्विजा वायुना प्राणेनेति । उद्गाता ऋत्विक् अधिभूतं परिच्छिन्नं रूपम् । अध्यात्मं च प्राणः । एतद्द्वयमपरिच्छिन्नेन वायो रूपेण पश्यति । तेन वायुना प्राणेनावलम्बनेन कर्म-फलं स्वर्गं लोकं प्राप्नोति अतिमुच्यत इत्य् अभिप्रायः । एवमनुक्तत्वगादीनामपि वाय्वात्मना दर्शनं वक्तव्यमित्य् अभिप्रेत्योपसंहरति- इतीति । इतीत्युपसंहारार्थं वचनम् । इत्येवं प्रकारान्मृत्योरतिमोक्षा इत्य् अर्थः । ‘अथ सम्पदः’ अथाधुना ‘सम्पदः’ उच्यन्ते । सम्पन्नाम महतां फलवतामश्वमेधादि-कर्मणां कर्मत्वादिना सामान्येनाल्पीयस्सु कर्मसु विवक्षित-फल-सिद्ध्यर्थं सम्पत्तिः सम्पदुच्यते । यथाशक्त्यग्निहोत्रादिनिर्वर्तनेनाश्वमेधादिकर्म मया निर्वर्त्यते इति ध्यानं सम्पदित्य् अर्थः । यद्वा फलस्यैव देवलोकादेरुज्ज्वलत्वादि-सामान्येनाज्याद्याहुतिषु सम्पादनं सम्पदित्य् अर्थः । अतः सम्पद आरभ्यन्ते ॥ ८ ॥

(दो) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति[[!!]] होवाच॥
क᳘तिभि᳘रय᳘म᳘द्यर्ग्भिर्हो᳘ता ऽस्मि᳘न्यज्ञे᳘ करिष्यती᳘ति तिसृ᳘भिरि᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति पुरो ऽनुवा᳘क्या च या᳘ज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘या किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति पृथिविलोक᳘मेव᳘ पुरो ऽनुवा᳘क्यया[[!!]] ज᳘यत्यन्तरिक्षलोकं[[!!]] या᳘ज्यया[[!!]] द्यौर्ल्लोकᳫँ᳭ श᳘स्यया॥

(दो) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति[[!!]] होवाच॥
क᳘तिभि᳘रय᳘म᳘द्यर्ग्भिर्हो᳘ता ऽस्मि᳘न्यज्ञे᳘ करिष्यती᳘ति तिसृ᳘भिरि᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति पुरो ऽनुवा᳘क्या च या᳘ज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘या किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति पृथिविलोक᳘मेव᳘ पुरो ऽनुवा᳘क्यया[[!!]] ज᳘यत्यन्तरिक्षलोकं[[!!]] या᳘ज्यया[[!!]] द्यौर्ल्लोकᳫँ᳭ श᳘स्यया॥

याज्ञ᳘वल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘तिभिरय᳘मद्य᳘र्ग्भिर्हो᳘तास्मि᳘न्यज्ञे᳘ ³ करिष्यती᳘ति तिसृ᳘भिरि᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र इ᳘ति पुरोऽनुवाॗक्या च याॗज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘या किं ता᳘भिर्जयती᳘ति पृथिविलोक᳘मेव᳘ पुरोऽनुवाक्य᳘या ज᳘यत्यन्तरिक्षलोकं᳘ याज्य᳘या द्यौर्लोकं श᳘स्यया॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । कतिभिरयमद्य ऋग्भिर्होता अस्मिन् यज्ञे करिष्यतीति । तिसृभिरिति । कतमास्तास्तिस्र इति । पुरो ऽनुवाक्या च याज्या च । शस्यैव तृतीया । किं ताभिर्जयतीति । पृथिवीलोकमेव पुरो ऽनुवाक्यया जयति । अन्तरिक्षलोकं याज्यया । द्यौर्लोकं शस्यया ॥ ९ ॥

सम्पदामारम्भमुपपाद्य प्रश्न-वाक्यमुत्थापयति- याज्ञवल्क्येति होवाच कतिभिरित्यादिना । याज्ञवल्क्येति होवाचेत्यभिमुखीकरणाय । ‘कतिभिः’ कतिसङ्ख्याभिः ‘ऋग्भिः’ ऋग्जातिभिः अयं ‘होता’ ‘अद्यास्मिन्’ ‘यज्ञे’ ‘करिष्यति’ शस्त्रं शंसिष्यति । इत्य् एवमश्वलेन पृष्टो याज्ञवल्क्य आह- तिसृभिरिति । ‘तिसृभिः’ ऋग्जातिभिः । एवमुत्तरमुक्तवन्तं याज्ञवल्क्यं प्रति पुनस्तासां स्वरूपं पृच्छति- कतमास्ता इति । सङ्ख्येयविषयो ऽयं प्रश्नः । पूर्वस्तु सङ्ख्या-विषयः । किंस्वरूपास्तास्तिस्र ऋग्जातय इति पृष्टे उत्तरमाह- पुरो ऽनुवाक्या चेति । प्राक् याग-कालात् होत्रा प्रयुज्यमाना ऋग्जातिः पुरो ऽनुवाक्या इत्य् उच्यते । यागार्थं प्रयुज्यमाना ऋग्जातिः याज्या । शस्त्रार्थं प्रयुज्यमाना ऋग्जातिः शस्या । सैव ‘तृतीया’ त्रिसङ्ख्यापूरणी । याः काश्चन ऋचः स्तोत्रिया वा अन्या वा ताः सर्वा एतास्वेव तिसृषु ऋग्जातिषु अन्तर्भवन्तीत्य् अर्थः । एतासां फलं पृच्छति- किं ताभिरिति । ‘ताभिः’ पुरो ऽनुवाक्याद्याभिः ऋग्जातिभिर्यजमानः ‘किं जयति’ किं फलं प्राप्नुयात् । उत्तरमाह- पृथिवीलोकमेवेति । ‘पुरो ऽनुवाक्यया पृथिवीलोकमेव जयति’ लोक-सम्बन्ध-सामान्यात् । ‘अन्तरिक्षलोकं याज्यया’ मध्यमत्वसामान्यात् । ‘द्यौर्लोकं’ द्युलोकं ‘शस्यया जयति’ ऊर्ध्वत्वसामान्यात् ॥ ९ ॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘म᳘द्याध्वर्य्यु᳘रस्मि᳘न्यज्ञ ऽआ᳘हुतीर्होष्यती᳘ति तिस्र ऽइ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति या᳘ हुता᳘ ऽउज्ज्व᳘लन्ति या᳘ हुता᳘ ऽअतिने᳘दन्ति या᳘ हुता᳘ ऽअधिशे᳘रते किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति या᳘ हुता᳘ ऽउज्ज्व᳘लन्ति देवलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयति दीप्य᳘त ऽइव[[!!]] हि᳘ देवलोको या᳘ हुता᳘ ऽअतिने᳘दन्ति मनुष्यलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयत्यतीव[[!!]] हि᳘ मनुष्यलोको या᳘ हुता᳘ ऽअधिशे᳘रते पितृलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयत्यध᳘ ऽइव हि᳘ पितृलोकः[[!!]]॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘म᳘द्याध्वर्य्यु᳘रस्मि᳘न्यज्ञ ऽआ᳘हुतीर्होष्यती᳘ति तिस्र ऽइ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति या᳘ हुता᳘ ऽउज्ज्व᳘लन्ति या᳘ हुता᳘ ऽअतिने᳘दन्ति या᳘ हुता᳘ ऽअधिशे᳘रते किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति या᳘ हुता᳘ ऽउज्ज्व᳘लन्ति देवलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयति दीप्य᳘त ऽइव[[!!]] हि᳘ देवलोको या᳘ हुता᳘ ऽअतिने᳘दन्ति मनुष्यलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयत्यतीव[[!!]] हि᳘ मनुष्यलोको या᳘ हुता᳘ ऽअधिशे᳘रते पितृलोक᳘मेव ता᳘भिर्ज्जयत्यध᳘ ऽइव हि᳘ पितृलोकः[[!!]]॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘मॗद्याध्वर्यु᳘रस्मि᳘न्यज्ञ आ᳘हुतीर्होष्यती᳘ति तिस्र इ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र इ᳘ति या᳘ हुता᳘ उज्ज्व᳘लन्ति या᳘ हुता᳘ अतिने᳘दन्ति या᳘ हुता᳘ अधिशे᳘रते किं ता᳘भिर्जयती᳘ति या᳘ हुता᳘ उज्ज्व᳘लन्ति देवलोक᳘मेव ता᳘भिर्जयति दी᳘प्यत इव ⁴ हि᳘ देवलोको या᳘ हुता᳘ अतिने᳘दन्ति मनुष्यलोक᳘मेव ता᳘भिर्जयत्य᳘तीव हि᳘ मनुष्यलोको या᳘ हुता᳘ अधिशे᳘रते पितृलोक᳘मेव ता᳘भिर्जयत्यध᳘ इव हि᳘ पितृलोकः᳟॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । कत्ययमद्याध्वर्युरस्मिन् यज्ञे आहुतीर्होष्यतीति । तिस्र इति । कतमास्तास्तिस्र इति । या हुता उज्ज्वलन्ति । या हुता अतिनेदन्ति । या हुता अधिशेरते । किं ताभिर्जयतीति । या हुता उज्ज्वलन्ति देवलोकमेव ताभिर्जयति । दीप्यत इव हि देवलोकः । या हुता अतिनेदन्ति । मनुष्यलोकमेव ताभिर्जयति । अतीव हि मनुष्यलोकः । या हुता अधिशेरते । पितृलोकमेव ताभिर्जयति । अध इव हि पितृलोकः ॥ १० ॥

एवमृग्जातिषु फल-सम्पादने विहिते अध्वर्यु-कृताहुतिषु फल-सम्पादन-जिज्ञासया पृच्छति- याज्ञवल्क्येति होवाच कत्ययमद्याध्वर्युरित्यादिना । समानार्थकमेतत् । ‘या हुताः’ समिदाज्याहुतयः ‘उज्ज्वलन्ति’ । ‘या हुताः’ मांसाद्याहुतयो ऽतिनेदन्ति अतीव शब्दं कुर्वन्ति । ‘या हुताः’ पयःसोमाहुतयो ऽधिशेरते अधि भूमेरधो गत्वा शेरते । किं ताभिर्जयतीति । ताभिरेवं निष्पादिताभिराहुतिभिः किं जयतीति पृष्टे आह- या हुता उज्ज्वलन्तीति । ‘याः’ उज्ज्वलनयुक्ता आहुतयो निर्वर्तिताः । ताभिराहुतिभिर्देवलोकमेव जयति । एता उज्ज्वलन्त्य आहुतयो निर्वर्त्यमानाः साक्षाद्देवलोकस्य कर्म-फलस्य रूपं देवलोकाख्यमुज्ज्वलं फलमेव मया निर्वर्त्यते इत्य् एवं सम्पादयन्ति । कथमित्य् अपेक्षयामुज्ज्वलत्व-सामान्यादित्याह- दीप्यत इवेति । ‘हि’ यस्मात् ‘देवलोको दीप्यत इव’ भासत इव । उज्ज्वल इवेति अभिनय-प्रदर्शनार्थ इव-शब्दः । तथा ‘या आहुतयः अतिनेदन्ति’ अतीव शब्दं कुर्वन्ति । ताभिराहुतिभिर्मनुष्यलोकं ‘जयति’ ‘हि’ यस्मात् अतीवातिकुत्सित-शब्द इव ‘मनुष्यलोकः’ पाप-प्रचुरस्य हि मनुष्यलोकस्य यातना । संयमिन्यां पुर्यां वैवस्वतेन यात्यमानानां हा हताः स्मो मुञ्च मुञ्चेति कुत्सित-शब्दो भवतीत्य् अर्थः । ‘या हुता आहुतयो ऽधिशेरते’ ‘ताभिराहुतिभिः पितृलोकमेव जयति’ । उपरितन-साध्यादि-लोकापेक्षया पाप-प्रचुरत्वेनाधोगमनापेक्षया वा पितृलोकः अध इव वर्तत इत्य् अर्थः ॥ १० ॥

(को) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘तिभि᳘रय᳘मद्य᳘ ब्ब्र᳘ह्मा᳘ यज्ञ᳘न्दक्षिणतो᳘ देव᳘ताभिर्ग्गोपायिष्यतीत्ये᳘कये᳘ति कतमा सैके᳘ति म᳘न ऽएवे᳘त्यनन्तम्वै म᳘नो ऽनन्ता व्वि᳘श्वे देवा᳘ ऽअनन्त᳘मेव स ते᳘न लोक᳘ञ्जयति॥

(को) या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘तिभि᳘रय᳘मद्य᳘ ब्ब्र᳘ह्मा᳘ यज्ञ᳘न्दक्षिणतो᳘ देव᳘ताभिर्ग्गोपायिष्यतीत्ये᳘कये᳘ति कतमा सैके᳘ति म᳘न ऽएवे᳘त्यनन्तम्वै म᳘नो ऽनन्ता व्वि᳘श्वे देवा᳘ ऽअनन्त᳘मेव स ते᳘न लोक᳘ञ्जयति॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘तिभिरय᳘मद्य᳘ ⁵ ब्रह्मा᳘ यज्ञं᳘ दक्षिणतो᳘ देव᳘ताभिर्गोपायिष्यतीत्ये᳘कये᳘ति कतमा सैके᳘ति म᳘न एवे᳘त्यनन्तं वै म᳘नोऽनन्ता वि᳘श्वे देवा᳘ अनन्त᳘मेव स ते᳘न लोकं᳘ जयति॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । कतिभिरयमद्य ब्रह्मा यज्ञं दक्षिणतो देवताभिर्गोपायिष्यतीति । एकयेति । कतमा सैकेति । मन एवेति । अनन्तं वै मनः । अनन्ता विश्वे देवाः । अनन्तमेव स तेन लोकं जयति ॥ ११ ॥

याज्ञवल्क्येति होवाचेति पूर्ववत् ‘अद्यायं’ ‘ब्रह्मा’ ऋत्विक् आहवनीयस्य ‘दक्षिणतः’ ब्रह्मासने स्थित्वा कतिभिर्देवताभिर्यज्ञं ‘गोपायिष्यति’ रक्षिष्यति । कतिभिरिति पूर्वयोः कण्डिकयोः प्रश्न-प्रतिवचनेषु तिस्र इति प्रसङ्गदृष्ट्या इहापि बहुवचनेनैव प्रश्नोपक्रमः क्रियते । अथवा, प्रतिवादि-व्यामोहार्थं बहुवचनं बोध्यव्यम् । उत्तरमाह- एकयेति । यया दक्षिणतो ब्रह्मासने स्थित्वा यज्ञं गोपायति सैका देवतेत्य् अर्थः । कतमा सैकेति मन एवेति । ‘मन एव’ देवता । मनसा हि ध्यानेनैव ब्रह्मा व्याप्रियते अतो मन एवैका देवता तया यज्ञं गोपायतीति भावः । अस्मिन्मनसि सम्पाद्यमानं फलमपृष्टमपि मुनिराह- अनन्तं वै मन इति । वै-शब्दः प्रसिद्ध्यवद्योतनार्थः । तच्च मनोवृत्ति-भेदेनानन्तं ‘वै’ प्रसिद्धम् । तदानत्याभिमानिनः ‘विश्वे देवाः’ सर्वे देवाश्चानन्ताः । तस्मात्स उपासकः तेन मनसि वैश्वदेव-दृष्ट्यध्यासेनानन्त्य-सामान्यादनन्तमेव लोकं जयतीत्य् अर्थः ॥ ११ ॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘म᳘द्योद्गा᳘ता ऽस्मि᳘न्यज्ञे᳘ स्तोत्रि᳘या स्तोष्यती᳘ति तिस्र ऽइ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति पुरो ऽनुवा᳘क्या च या᳘ज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘या ऽधिदेवतम᳘थाध्यात्म᳘ङ्कतमास्ता या᳘ ऽअध्यात्ममि᳘ति प्प्राण᳘ ऽएव᳘ पुरो ऽनुवा᳘क्या ऽपानो᳘[[!!]] या᳘ज्या व्व्यानः᳘ श᳘स्या किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति यत्कि᳘ञ्चेद᳘म्प्राणभृदि᳘ति ततो[[!!]] ह हो᳘ता ऽश्वल ऽउ᳘परराम॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘म᳘द्योद्गा᳘ता ऽस्मि᳘न्यज्ञे᳘ स्तोत्रि᳘या स्तोष्यती᳘ति तिस्र ऽइ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र ऽइ᳘ति पुरो ऽनुवा᳘क्या च या᳘ज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘या ऽधिदेवतम᳘थाध्यात्म᳘ङ्कतमास्ता या᳘ ऽअध्यात्ममि᳘ति प्प्राण᳘ ऽएव᳘ पुरो ऽनुवा᳘क्या ऽपानो᳘[[!!]] या᳘ज्या व्व्यानः᳘ श᳘स्या किन्ता᳘भिर्ज्जयती᳘ति यत्कि᳘ञ्चेद᳘म्प्राणभृदि᳘ति ततो[[!!]] ह हो᳘ता ऽश्वल ऽउ᳘परराम॥

या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच॥
क᳘त्यय᳘मॗद्योद्गाॗतास्मि᳘न्यज्ञे᳘ स्तोत्रि᳘या स्तोष्यती᳘ति तिस्र इ᳘ति कतमास्तास्ति᳘स्र इ᳘ति पुरोऽनुवाॗक्या च याॗज्या च श᳘स्यैव᳘ तृती᳘याधिदेवतम᳘थाध्यात्मं᳘ कतमास्ता या᳘ अध्यात्ममि᳘ति प्राण᳘ एव᳘ पुरोनुॗवाक्यापानो᳘ याॗज्या व्यानः श᳘स्या ⁶ किं ता᳘भिर्जयती᳘ति यत्किं᳘ चेद᳘म् प्राणभृदि᳘ति त᳘तो ह हो᳘ताश्वल उ᳘परराम॥

याज्ञवल्क्येति होवाच । कत्ययमद्योद्गाता ऽस्मिन् यज्ञे स्तोत्रियाः स्तोष्यतीति । तिस्र इति । कतमास्तास्तिस्र इति । पुरो ऽनुवाक्या च, याज्या च, शस्यैव तृतीया । अधिदेवतम् । अथाध्यात्मम् । कतमास्ताः । या अध्यात्ममिति । प्राण एव पुरो ऽनुवाक्या । अपानो याज्या । व्यानः शस्या । किं ताभिर्जयतीति । यत्किञ्चेदं प्राणभृदिति । ततो ह होता अश्वल उपरराम ॥ १२ ॥

याज्ञवल्क्येति होवाचेति पूर्ववत् । ‘कति स्तोत्रियाः स्तोष्यतीति’ । स्तोत्रिया नाम गीति-विशिष्टा ऋग्-जातयः । समानमन्यत् । प्रतिवचनमुपादत्ते- पुरो ऽनुवाक्या च याज्या च शस्यैव तृतीया ऽधिदेवतमिति । एताश्च पुरो ऽनुवाक्यादयो व्याख्याताः । ‘अधिदेवतमिति’ यज्ञाधिकारादधियज्ञमिति बोधव्यम् । अधियज्ञं पुरो ऽनुवाक्यादयो गीति-रूपेण वर्तमाना अधि-यज्ञ-संज्ञका इत्य् एतदवगतम् । परं तु केन रूपेण ताः पुनरध्यात्मं भवन्तीति पृच्छति- कतमास्ता इति । ‘या अध्यात्मं’ स्तोत्रियाः तिस्र ऋचः कास्ता इति पृष्टे उत्तरमाह- प्राण एव पुरो ऽनुवाक्येत्य् आदिना । ‘प्राण एव पुरो ऽनुवाक्या’ प्राण-पुरोनुवाक्योः पकारादित्वसामान्यात् । ‘अपानो याज्या’ अपान-याज्ययोः प्राणपुरो ऽनुवाक्याभ्यामनन्तर्यसामान्यात् । ‘व्यानः शस्या’ “अप्राणन्ननपाननृचमभिव्याहरन्” इति श्रुत्यन्तरे शस्त्र-प्रयोगस्य प्राणापान-व्यापार-व्यतिरेकेण सिद्धत्वात् व्याने शस्यादृष्टिरिति भावः । एवं प्राणादिषु पुरो ऽनुवाक्यादि-दृष्टिकरणस्य फलं पृच्छति- किं ताभिर्जयतीति । एवं पृष्टे उत्तरमाह- यत्किञ्चेदं प्राणभृदिति । प्राणभृत्-प्राणि-जातं यत्किञ्चेदस्ति तत्सर्वं ‘जयति’ सर्व-प्राण्यात्मक-भूरादि-लोक-त्रय-सङ्ख्या-सामान्यात् । पूर्वं विशेषत उक्तस्य सामान्येन उक्तिरियम् । ‘ततो ह’ तस्मादात्मनः प्रश्न-निर्णयात् असाव् अश्वलः ‘होता’ ‘नायमस्मद्गोचर’ इत्य् अभिप्रायेणोपरराम ॥ १२ ॥

इति श्री-हृषीकेश-भगवत्-पूज्य-पाद-शिष्यस्य श्री-पाठकानिरुद्ध-पुत्रस्य परमहंस-परिव्राजकाचार्यस्य श्री-वासुदेव-ब्रह्म-भगवतः कृतौ माध्यन्दिनीय-शतपथ-ब्राह्मणान्तर्गत-माध्यन्दिन-शाखोपनिषद्-बृहद्-आरण्यक-टीकायां वासुदेव-प्रकाशिकायां मध्यमे मुनि-काण्डे याज्ञवल्क्य-काण्डे वा तृतीये ऽध्याये प्रथममश्वल-ब्राह्मणं परिसमाप्तम् (॥ १४ । (६) । ३ । १ ॥)