३ मूर्तामूर्तब्राह्मणम्

द्वे᳓ वा᳓व᳓ ब्ब्र᳓ह्मणो रूपे᳓॥
मूर्त्त᳓ञ् चैवा᳓मूर्तञ् च,
म᳓र्त्त्यञ् चामृ᳓तञ् च
स्थित᳓ञ्च य᳓च्+++(→गतौ)+++ च
+++(चाक्षुष-गोचरम्→)+++ स᳓च् च त्य᳓च् च॥

द्वे वाव ब्ब्र᳘ह्मणो रूपे᳘॥
मूर्त्त᳘ञ्चैवा᳘मूर्तञ्च म᳘र्त्त्यञ्चामृ᳘तञ्च स्थित᳘ञ्च य᳘च्च स᳘च्च त्य᳘च्च॥

द्वे वाव ब्र᳘ह्मणो रूपे᳟॥
मूर्तं᳘ चैवा᳘मूर्तं च म᳘र्त्यं चामृ᳘तं च स्थितं᳘ च य᳘च्च स᳘च्च त्यं᳘ च॥

मूर्तामूर्तब्राह्मणम् ।

द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे- मूर्तं चैवामूर्तं च । मर्त्यं चामृतं च । स्थितं च यच्च । सच्च त्यच्च ॥ १ ॥

प्र- द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इत्यादि ।
ब्रह्मणः द्वे रूपे शरीरे । वाव शब्दः प्रसिद्धौ ।
के ते द्वे रूपे इत्यत्राह - मूर्तञ्चामूर्तं च इत्यादि ।

‘मूर्त’ - कठिनम् , अमूर्तं अकठिनम् ।

मर्त्यं - मरणधर्मात्मकम् । विनश्वरम् इत्यर्थः ।
अमृतं - तदितरत् ।

स्थितम् - अव्यापकम् ।
यत् - व्यापकम् । एति गच्छति सर्वानिति यत् । व्यापकमिति यावत् ।

सत् - चाक्षुषप्रत्यक्षोपलभ्यम् । स्वतो रूपवदिति यावत् ।
त्यत् - तदितरत् इत्यर्थः ॥१॥

अथ कथमेषां प्राणानां सत्यत्वं कथं वा ततो ऽप्यात्मनः सत्यत्वं इति जिज्ञासायां कार्यकारणात्मकानां सत्यानां पञ्चभूतानां स्वरूपावधारणार्थं मूर्त्तामूर्त्तब्राह्मणं प्रवर्तते- द्वे वावेति । यदपोहद्वारेण “नेति नेति” इत्यादिना निर्द्दिधारयिषितं ब्रह्म तस्य ब्रह्मणो मायामये ‘द्वे वाव’ द्वे एव ‘रूपे’ । रूप्यते ज्ञाप्यते अरूपं परं ब्रह्म याभ्यां अविद्या ऽध्यारोपणाभ्यां ते रूपे । के ते इत्यत आह- मूर्तञ्चैवामूर्तञ्चेति । मूर्तामूर्त्तयोः प्रत्येकं अर्थप्रतिपादकानि विशेषणान्याह- ‘मर्त्यं च’ मरणधर्म्मि । ‘अमृतञ्च’ तद्विपरीतम् । ‘स्थितञ्च’- स्थास्नु परिच्छिन्नमिति यावत् । ‘यच्च’- एति व्याप्नोतीति यत् ‘अपरिच्छिन्नं’ स्थितविपरीतम् । ‘सच्च’ प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानासाधारणधर्मवत् । ‘त्यच्च’- त्यत् तद्विपरीतम् । ‘त्यत्’ इत्येव सर्वदा परो ऽक्षा ऽभिधानार्हम् ॥ १ ॥

त᳓द् एत᳓न् मूर्त्त᳓म्॥
य᳓द् अन्य᳓द् वायो᳓श् चान्त᳓रिक्षाच् +++(→ पृथिव्य्-अप्-तेजो-लक्षणं)+++,
चैत᳓न् म᳓र्त्त्यम्
एत᳓त् स्थित᳓म् एत᳓त् स᳓त्॥

त᳘देत᳘न्मूर्त्तम्[[!!]]॥
(र्त्तंय᳘) य᳘दन्य᳘द्वायो᳘श्चान्त᳘रिक्षाच्चैतन्म᳘र्त्त्यमेत᳘त्स्थित᳘मेतत्सत्[[!!]]॥

त᳘देत᳘न्मूर्त᳘म्॥
य᳘दन्य᳘द्वायो᳘श्चान्त᳘रिक्षाच्चैतन्म᳘र्त्यमेत᳘त्स्थित᳘मेतत्स᳘त्॥

तदेतन्मूर्तं यदन्यत् वायोश्चान्तरिक्षाच्च । एतन्मर्त्यम् । एतत् स्थितम् । एतत्सत् ॥ २ ॥

एवं ब्रह्मरूपत्वेन प्रतिज्ञाते मूर्तामूर्ते दर्शयन्ती श्रुतिः
तत्र प्रथमं मूर्तमर्त्यस्थित-सद्-आत्मकं रूपं दर्शयति - तद् एतन् मूर्तम् इत्य्-आदि ।
यदन्यद् वायोश्चान्तरिक्षाच्च । वाय्वन्तरिक्ष-व्यतिरिक्तं पृथिव्य्-अप्-तेजो-लक्षणं यद् अस्ति, तदेतत् कठिनत्वेन मूर्तम् ।

एतन्मर्त्यमेतत् स्थितमेतत्सत् ।

तथा मूर्तत्वेनोक्तम् एतद् एव रूपं
विनश्वरत्वाव्यापकत्व-चाक्षुष-प्रत्यक्षोपलभ्यत्व-रूप–धर्म-युक्ततया मर्त्य-स्थित-सच्-छब्द-वाच्यम् इत्य् अर्थः ।
अत्र काठिन्यम् अप्-तेजसोः करका-सुवर्णादौ द्रष्टव्यम् ।

के ते मूर्तामूर्ते कस्य वा कानि विशेषणानि इति विशेषो न ज्ञायते इत्यत आह-तदेतन्मूर्त्तमिति । ‘यत् वायोश्चान्तरिक्षाच्च’- भूतद्वयात् अन्यत्परिशिष्टं पृथिव्यादि भूतत्रयं ‘तत् मूर्तं’ मूर्च्छितावयवं इतरेतरानुप्रविष्टावयवं घनं संहतमित्यर्थः । अत एव ‘एतत्’ भूतत्रयं- ‘मर्त्यं’ मरणधर्मि अत एव ‘एतत् स्थितं’ परिच्छिन्नम् । अत एव ‘एतत् सत्’ विशेष्यमाणासाधारणधर्मवत् । चतुर्णां धर्माणां अन्यो ऽन्याव्यभिचारात् यथेष्टं विशेषणविशेष्यभावो हेतुहेतुमद्भावश्च निश्चेतव्यः ॥ २ ॥

त᳓स्यैत᳓स्य मूर्त्त᳓स्य
एत᳓स्य म᳓र्त्त्यस्यैत᳓स्य स्थित᳓स्यैत᳓स्य सत᳓
एष᳓ र᳓सो - य᳓ एष᳓ त᳓पति +++(सूर्यमण्डले)+++ -
+++(यतः प्रत्यक्षस्य)+++ स᳓तो᳓ ह्य् एष᳓ +++(तेजोऽब्-अन्न-)+++र᳓सः ॥

(त्त᳘) त᳘स्यैत᳘स्य मूर्त्त᳘स्य॥
(स्यै) एत᳘स्य म᳘र्त्त्यस्यैत᳘स्य स्थित᳘स्यैत᳘स्य सत᳘ ऽएष र᳘सो य ऽएष[[!!]] त᳘पति स᳘तो᳘ ह्येष रसः[[!!]]॥

त᳘स्यैत᳘स्य॥
मूर्त᳘स्यैत᳘स्य म᳘र्त्यस्यैत᳘स्य स्थित᳘स्यैत᳘स्य सत᳘ एष र᳘सो य᳘ एष त᳘पति सतोॗ ह्येष र᳘सः॥

तस्यैतस्य मूर्तस्य, एतस्य मर्त्यस्य, एतस्य स्थितस्य, एतस्य सत एष रसः । य एष तपति । सतो हि एष रसः ॥ ३ ॥

तस्यैतस्य मूर्तस्य इत्यादि ।
य एष तपति लोकं तेजोमण्डलरूपेण एषः - तदेतदादित्यमण्डलं

हि - यस्मात्
सच्-छब्दितस्य तेजोबन्नस्य रसः
तेजोबन्नवत् मण्डलस्य प्रत्यक्षोपलभ्यमानत्वाद् इति भावः ।
तस्माद्धेतोः आदित्यमण्डले मूर्तत्व-मर्त्यत्व-स्थितत्त्व-सत्त्व-रूप-धर्म-चतुष्टययुक्त तेजोबन्न-रसत्व-बुद्धिः कर्तव्या इत्यर्थः ॥ २ ॥

उक्तविशेषणचतुष्टयवतो भूतत्रयस्य सारिष्ठं कार्यं विशेषणानुवादपूर्वकमाह- तस्यैतस्य मृर्त्तस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत इति । विशेषणविशिष्टस्य भूतत्रयस्य ‘एष रसः’ सारः । को ऽसौ ? ‘य ऽएषः’ मण्डललक्षणः सविता ‘तपति’ । तत्र हेतुः ‘हि’ यस्मात् मूर्तादिविशेषणचतुष्टयं मण्डले अवसीयते तस्मात्- ‘सतः’ सदादिचतुष्टयविशेषणविशिष्टस्य भूतत्रयस्य ‘एषः’ मण्डलभूतः ‘रसः’ सारः । एतच्च- आधिदैविकस्य कार्यात्मकस्य ब्रह्मणो रूपम् ॥ ३ ॥

अ᳓था᳓मूर्त्तम्॥
वायु᳓श् चान्त᳓रिक्षञ् चैत᳓द्
+++(मूर्तापेक्षया)+++ अमृ᳓तम् एत᳓द्
य᳓द् एत᳓त्,
+++(मूर्तापेक्षया)+++ त्य᳓म्+++(=इतरत् [सतः प्रत्यक्षगोचरात्])+++॥

(सो ऽथा᳘) अथा᳘मूर्त्तम्॥
(म्वा) व्वायु᳘श्चान्त᳘रिक्षञ्चैत᳘दमृ᳘तमेतद्य᳘देतत्त्यम्[[!!]]॥

अथा᳘मूर्तम्॥
वायु᳘श्चान्त᳘रिक्षं चैत᳘दमृ᳘तमेतद्य᳘देतत्त्य᳘म्॥

अथामूर्तम् । वायुश्चान्तरिक्षं च । एतत् अमृतम् । एतत् यत् । एतत् त्यम् ॥ ४ ॥

प्र– अथामूर्तम् इति । रूपमुच्यते इति शेषः । तदेवाह - वायुश्चान्तरिक्षञ्च इति ।

एतदमृतमेतद्यदेतत्त्यत् इति ।
अत्र वाय्वाकाशयोः अमृतत्व-यत्त्व-रूपाविनश्वरत्व-व्यापकत्वे आपेक्षिके मन्तव्ये,
त्यत्वञ्च स्वतो रूपवत्त्वाभाव-पर्यवसन्नं ग्राह्यम् ।
अतस्तयोर् विनाशित्व-कार्यत्व-प्रत्यक्षत्वादेर् अविरोधः ।

अथेदानीममूर्त्तमुच्यते- ‘वायुश्चान्तरिक्षं च’ यत्परिशेषितं भूतद्वयं- ‘एतत्’ ‘अमूर्त्तं’ मूर्त्तविपरीतं ब्रह्मणो रूपम् । शेषं पूर्ववत् ॥ ४ ॥

त᳓स्यैत᳓स्या᳓मूर्त्तस्य
एत᳓स्यामृ᳓तस्यैत᳓स्य यत᳓
एत᳓स्य त्य᳓स्यैष᳓ र᳓सो - य᳓ एष᳓ एत᳓स्मिन् म᳓ण्डले +++(वाय्व्-अन्तरिक्ष-रूप-)+++पु᳓रुषस् -
+++(यतो ऽगोचरत्वात् सद्-भिन्नस्य)+++ त्य᳓स्य ह्य् एष᳓ र᳓स - इ᳓त्य् अधिदेवत᳓म् +++(उपासनार्थम्)+++॥

(त्यन्त᳘) त᳘स्यैतस्या᳘मूर्त्तस्य॥
(स्यै) एत᳘स्यामृ᳘तस्यैत᳘स्य यत᳘ ऽएत᳘स्य त्य᳘स्यैष र᳘सो य᳘ ऽएष᳘ ऽएत᳘स्मिन्म᳘ण्डले पु᳘रुषस्त्य᳘स्य᳘ ह्येष र᳘स ऽइ᳘त्यधिदेवतम्॥

त᳘स्यैतस्या᳘मूर्तस्य॥
एत᳘स्यामृत᳘स्यैत᳘स्य यत᳘ एत᳘स्य त्य᳘स्यैष र᳘सो य᳘ एष᳘ एत᳘स्मिन्म᳘ण्डले पु᳘रुषस्त्य᳘स्यॗ ह्येष र᳘स इ᳘त्यधिदेवतम् ¹ ॥

तस्यैतस्यामूर्तस्य, एतस्यामृतस्य, एतस्य यतः, एतस्य त्यस्य एष रसः । य एष एतस्मिन् मण्डले पुरुषः । त्यस्य हि एष रसः । इत्यधिदेवतम् ॥ ५ ॥

तस्यैतस्यामूर्तस्य इत्यादि । त्यस्य ह्येष रसः ।

हि - यस्माद् आदित्यमण्डलस्थ-पुरुषः अस्मद्-आदि-प्रत्यक्षागोचरत्वात् त्यस्य रसः ।

तस्माद् अमूर्तत्वामृतत्व-यत्त्व-त्यत्त्व-लक्षण-धर्म-चतुष्टयाश्रय–वाय्व्-अन्तरिक्ष-सत्त्व-बुद्धिः आदित्य-मण्डल-स्थ-पुरुषे परमात्मनि कर्तव्या इत्यर्थः । इत्यधिदैवतम् ।
इति - उक्तरीत्या
अधिदैवतम् उपासनकर्तव्यता प्रकार उक्त इत्यर्थः ॥ ३ ॥

‘एतस्य’ अमूर्त्तादिचतुष्टयविशेषणविशिष्टस्य भूतद्वयस्य ‘एष रसः’ । को ऽसौ ? ‘य एषः’ ‘एतस्मिन् मण्डले पुरुषः’ कारणात्मको हिरण्यगर्भः प्राणः । तत्र हेतु, ‘हि’ यस्मात् तस्यामूर्त्तस्य ‘एषः’ मण्डलस्थः पुरुषः ‘रसः’ पूर्ववत् सारिष्ठः । एतच्चाधिदैविकस्य कारणात्मकस्य ब्रह्मणो रूपम् । एवमुक्तमाधिदैविकं विभागमुपसंहरति- इत्यधिदेवतमिति ॥ ५ ॥

अ᳓थाध्यात्म᳓म् +++(=अधिदेहम् [वर्ण्यतय् उपासनाय])+++॥
इद᳓म् एव᳓ मूर्त्तं᳓
य᳓द् अन्य᳓त् प्राणा᳓च् च
य᳓श् चाय᳓म् अन्त᳓रात्मन्न् आकाश᳓ +++(ततोऽप्य् अन्यत्)+++
एत᳓न् म᳓र्त्यम्
एत᳓त् स्थित᳓म्
एत᳓त् +++(चाक्षुष-प्रत्यक्षत्वात्)+++ स᳓त्॥

(म᳘) अ᳘थाध्यात्म᳘म्॥
(मि) इद᳘मेव᳘ मूर्त्तं य᳘दन्य᳘त्प्राणा᳘च्च य᳘श्चाय᳘मन्त᳘रात्मन्नाकाश᳘ ऽएतन्म᳘र्त्त्यमेत᳘त्स्थित᳘मेतत्सत्[[!!]]॥

अ᳘थाध्यात्म᳘म्॥
इद᳘मेव᳘ मूर्तं य᳘दन्य᳘त्प्राणा᳘च्च य᳘श्चाय᳘मन्त᳘रात्म᳘न्नाकाश᳘ एतन्म᳘र्त्यमेत᳘त्स्थित᳘मेतत्स᳘त्॥

अथाध्यात्मम् । इदमेव मूर्तम् । यदन्यत् प्राणाच्च । यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः । एतत् मर्त्यम् । एतत् स्थितम् । एतत्सत् ॥ ६ ॥

प्र–अथाध्यात्मम् इति ।
इतः परम् अध्यात्मं मूर्तामूर्त-रसोपास-चिन्ता-प्रकारो वर्ण्यते इत्यर्थः ।
अध्यात्मम् - आत्मनि । देह इत्यर्थः ।
इदमेव - आकाश इति।
यत् मुख्य-प्राणाद् अन्यत्,
यश् चान्तरात्मन् शरीरान्तः आकाशः तस्माच्चान्यत्,
सर्वमिदं मूर्तीमत्यर्थः ।

आकाश इत्यत्र तस्माच्च इति शेषः ।
एतन्मर्त्यं, एतदेव स्थितं, एतदेव सच्च इत्यर्थः।

अथाध्यात्ममिति । अथानन्तरं मूर्त्तामूर्त्तयोरध्यात्मं विभाग उच्यते । तत्र ‘इदमेव’ ‘मूर्त्तं’ किं ? ‘यत्’ ‘प्राणाच्च’ शरीरस्थात् उछ्वासात्मकात् वायोः ‘यश्चायमन्तरात्मन्’ अभ्यन्तरे आत्मनि ‘आकाशः’ तस्माच्च ‘अन्यत्’ शरीरारम्भकं भूतत्रयं । एतन्मर्त्त्यमित्यादि पूर्वेण समानम् ॥ ६ ॥

त᳓स्यैत᳓स्य मूर्त्त᳓स्य
एत᳓स्य म᳓र्त्यस्यैत᳓स्य स्थित᳓स्यैत᳓स्य सत᳓
एष᳓ र᳓सो य᳓च् च᳓क्षुः - सतो᳓ ह्येष र᳓सः॥

(त्त᳘) त᳘स्यैत᳘स्य मूर्त्त᳘स्य॥
(स्यै) एत᳘स्य म᳘र्त्त्यस्यैत᳘स्य स्थित᳘स्यैत᳘स्य सत᳘ ऽएष र᳘सो यच्च᳘क्षुः सतो᳘ ह्येष रसः[[!!]]॥

त᳘स्यैत᳘स्य मूर्त᳘स्य॥
एत᳘स्य म᳘र्त्यस्यैत᳘स्य स्थित᳘स्यैत᳘स्य सत᳘ एष र᳘सो यच्च᳘क्षुः सतोॗ ह्येष र᳘सः॥

तस्यैतस्य मूर्तस्य, एतस्य मर्त्यस्य, एतस्य स्थितस्य, एतस्य सतः, एष रसः । यत् चक्षुः । सतो ह्येष रसः ॥ ७ ॥

तस्येतस्य मूर्तस्य इत्यादि ।
चक्षुर्-गोलस्य प्रत्यक्षोपलभ्यत्वेन सद्-रसत्व-सम्भवात्
अनुगल??-मूर्तत्व-मर्त्यत्व-स्थितत्व-रूप-धर्म-चतुष्टय-विशिष्ट-
प्राण-शरीरान्तर्-आकाशोभयान्य-शरीर-वर्ति -
वस्तु-रसत्व-बुद्धिः कर्तव्या इत्यर्थः ।
पदार्थाः पूर्ववत् ॥ ४ ॥

“एतस्य सत एष रसः यत् चक्षुः” इति । आध्यात्मिकस्य शरीरारम्भकस्य कार्यस्य ‘एष रसः’ सारः । तेन हि सारेण समस्तमिदं शरीरं सारवत् । यथा अधिदेवतमादित्यमण्डलेन ॥ ७ ॥

अ᳓था᳓मूर्त्तम् -
प्राण᳓श् च
य᳓श् चाय᳓म् अन्त᳓रा ऽऽत्म᳓न्न् आकाश᳓
एत᳓द् अमृ᳓तम्
एतद् य᳓द्
एत᳓त् त्य᳓म्॥

(सो ऽथा᳘) अथा᳘मूर्त्तम्॥
(म्प्रा) प्प्राण᳘श्च य᳘श्चाय᳘मन्त᳘रा ऽऽत्म᳘न्नाकाश᳘ ऽएत᳘दमृ᳘तमेतद्य᳘देतत्त्यम्[[!!]]॥

अथा᳘मूर्तम्॥
प्राण᳘श्च य᳘श्चाय᳘मन्त᳘रात्म᳘न्नाकाश᳘ एत᳘दमृ᳘तमेतद्य᳘देतत्त्य᳘म्॥

अथामूर्तम् । प्राणश्च । यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः । एतदमृतम् । एतद्यत् । एतत् त्यम् ॥ ८ ॥

प्र– अथामूर्तम् इति । रूपमुच्यत इति शेषः ।

एवमाध्यात्मिकस्य कार्यात्मकस्य ब्रह्मणो रूपं निरूप्य कारणात्मकस्य रूपं निरूपयितुमाह- अथामूर्त्तमिति । अथाधुना ‘प्राणश्च यश्चायमन्तरा ऽऽत्मन्’ शरीरे- ‘आकाशः’ पूर्वोक्तः तत् अमूर्तरूपं परिशेषितं भूतद्वयं अन्यत् पूर्ववत् ॥ ८ ॥

त᳓स्यैत᳓स्या᳓मूर्त्तस्य-
एत᳓स्यामृ᳓तस्यैत᳓स्य यत᳓
एत᳓स्य त्य᳓स्यैष र᳓सो᳓ - यो ऽय᳓न् दक्षि᳓णे ऽक्ष᳓न् पु᳓रुषस् -
+++(यतः)+++ त्य᳓स्य᳓ ह्य् एष᳓ र᳓सः॥

(त्यन्त᳘) त᳘स्यैतस्या᳘मूर्त्तस्य॥
(स्यै) एत᳘स्यामृ᳘तस्यैत᳘स्य यत᳘ ऽएत᳘स्य त्य᳘स्यैष र᳘सो᳘ यो ऽय᳘न्दक्षि᳘णे ऽक्षन्पु᳘रुषस्त्य᳘स्य᳘ ह्येष र᳘सः॥

त᳘स्यैतस्या᳘मूर्तस्य॥
एत᳘स्यामृ᳘तस्यैत᳘स्य यत᳘ एत᳘स्य त्य᳘स्यैष र᳘सोॗ योऽयं᳘ दक्षिॗणेऽक्षन्पु᳘रुषस्त्य᳘स्यॗ ह्येष र᳘सः॥

तस्यैतस्यामूर्तस्य, एतस्यामृतस्य, एतस्य यतः, एतस्य त्यस्य एष रसः । यः अयं दक्षिणे ऽक्षन्पुरुषः । त्यस्य ह्येष रसः ॥ ९ ॥

प्राणश्च….. एतदमृतम् इत्यादि ।
प्राणहार्दाकाशयोर् अमूर्तत्वामृतत्व-यत्त्व-त्यत्त्वाख्य-धर्म-चतुष्टयवत्त्वस्य पूर्वोक्तरीत्या सम्भवाद्
अमूर्तत्वादि-धर्म-चतुष्टयाश्रय-प्राण-हार्दाकाशयोः दक्षिणाक्षि-स्थः पुरुषः परमात्मा रसः,
तस्यास्मद्-आदि-प्रत्यक्षानुपलभ्यत्वेन त्यस्य रसत्वात् ।
ततश् च दक्षिणाक्षिस्थे परमात्मनि अमूर्तत्वादि-चतुष्टय-विशिष्ट-प्राणहार्दाकाश-रसत्व-बुद्धिः कर्तव्या इत्यर्थः ।

ननु अहि-कुण्डलाधिकरण-भाष्ये - मूर्तामूर्तस्याचित्-प्रपञ्चस्य ब्रह्मणो रूपत्वम्।
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इत्यादिनोपदिश्यते इत्युक्तम् ।
तत् व्याचक्षाणैर्व्यासार्यैः चिदचिदात्मकप्रपञ्च कथनेन अचित्प्रपञ्चोपि कथितस्स्यादित्यर्थः ।
न त्वन्ययोगव्यवच्छेदः सङ्गत्युपयोगित्वेन अचित्प्रपञ्चोपादानं कृतमिति भाष्यस्थमचित् प्रपञ्चपदं चित्प्रपञ्चस्याप्युपलक्षकमिति व्याख्यातम् । न चास्मिन् श्रुतिसन्दर्भे चित्प्रपञ्चसमर्पकं किमपि पदं दृश्यते इति चेत् न ।
वाय्वन्तरिक्षादिशब्दानां चित्संसृष्टाचित्परत्वोपपत्त्या चित्प्रपञ्चस्यापि उपादानसम्भवेन चेतनाचेतन-प्रपञ्चस्य द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इत्यादिना ब्रह्मशरीरत्वप्रतिपादनादिति ध्येयम् ॥ ५ ॥

‘एतस्य त्यस्य’ ‘एष रसः’- सारः- ‘यो ऽयं दक्षिणे ऽक्षन्’- दक्षिणे ऽक्ष्णि ‘पुरुषः’ लिङ्गशरीरात्मा इत्यर्थः ॥ ९ ॥

त᳓स्य हैत᳓स्य पु᳓रुषस्य रू᳓पम्॥
य᳓था माहारजनं᳓ वा᳓सो
य᳓था ऽऽपाण्ड्व्-आ᳓विकं
य᳓थेन्द्र-गोपो᳓
य᳓था ऽग्न्य्-अर्च्चि᳓र्
य᳓था पुण्ड᳓रीकं
य᳓था सकृद्-विद्युत्त᳓ᳫँ᳓
सकृद्-विद्यु᳓त्त् एव᳓ ह᳓ वा᳓ अस्य᳓ श्री᳓र् भवति य᳓ एवं᳓ वे᳓द॥

(स्त᳘) त᳘स्य हैत᳘स्य पु᳘रुषस्य रूपम्[[!!]]॥
(पँय᳘) य᳘था माहारजनम्वा᳘सो य᳘था ऽऽपाण्ड्वा᳘विकं य᳘थेन्द्रगोपो य᳘था ऽग्न्यर्च्चिर्य्य᳘था पुण्ड᳘रीकं य᳘था सकृद्विद्युत्त᳘ᳫँ᳘ सकृद्विद्यु᳘त्तेव ह वा᳘ ऽअस्य श्री᳘र्भ्भवति य᳘ ऽएवम्वे᳘द॥

त᳘स्य हैत᳘स्य पु᳘रुषस्य रूप᳘म्॥
य᳘था माहारजनं वा᳘सो य᳘था पाण्ड्वा᳘विकं य᳘थेन्द्रगोपो य᳘थाग्न्यर्चिर्य᳘था पुण्ड᳘रीकं य᳘था सकृद्विद्युत्त᳘ᳫं᳘ सकृद्विद्युॗत्तेव ह वा᳘ अस्य श्री᳘र्भवति य᳘ एवं वे᳘द॥

तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपम् । यथा माहारजनं वासः । यथा आपाण्डु आविकम् । यथेन्द्रगोपः । यथा अग्न्यर्चिः । यथा पुण्डरीकम् । यथा सकृद्विद्युत्तम् । सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति । य एवं वेद ॥ १० ॥

प्र– अथ न केवलं ब्रह्मणो मूर्तामूर्ताख्यचेतनाचेतनशरीरकत्वम् - दिवयतेजो-विराजमान-दिव्य-विग्रहोप्य् अस्ति इत्याह -तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपम् इत्यादिना ।

यथा माहारजनं वासः कौसुम्भवस्रमिव यथा पाण्ड्वाविकं - पाण्डरवर्णः ‘कम्बल, इव’ यथेन्द्रगोपः - शक्रगोपक्रिमिरिव, यथाग्नयर्चिः-अग्नेर्ज्वालेव, यथा पुण्डरीकम् -

अम्भोजमिव इत्यर्थः । यथा सकृद्विद्युत्तम् । विद्युत्तमिति द्युतेर्निष्ठा ।विद्योतनमिति

यावत् । सकृत् - युगपत् प्रवृत्ता विद्युदिव इत्यर्थः । एवंरूपं रूपं तस्यैतस्य -

मूर्तामूर्तचिदचिच्छरीरस्य तद्रसत्वेनोपास्यस्य ब्रह्मणः ह - आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्,

विद्युतः पुरुषात्, हिरण्मयः पुरुषः इत्यादिश्रुत्यन्तरप्रसिद्धं भवति इति पूर्वेणान्ययः ।

सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति इति । सकृद्विद्युत्तेव - युगपत्प्रवृत्तविद्युदिव ।

अस्य श्रीः प्रकाशमाना भवति । य एवं - पूर्वोक्तरीत्या वेद -उपास्ते इत्यर्थः ।

अथास्य कारणात्मनो वासनामयं रूपं निरूपयितुमाह- तस्य हैतस्येति । तस्याधिदैविकस्य पुरुषस्य प्रकृतस्य लिङ्गात्मनः ‘ह’ किल एतस्याध्यात्मिकस्य लिङ्गपुरुषस्य मनसो वासनामयमिदं रूपम् । ‘यथा’ लोके महारजनं हरिद्रा तया रक्तं ‘माहारजनम्’ ‘वासः’ वस्त्रम् । एवं ख्यादिविषयसंयोगे सति तादृशं रञ्जनाकारं चित्तस्य वासनारूपं उत्पद्यते- येनासौ पुरुषो रक्त इत्युच्यते वस्त्रादिवत् । ‘यथा’ च लोके ‘आपाण्डु आविकं’ अवेरिदमाविकं ऊर्णादि ‘आपाण्डुरं’ भवति तथा अन्यद्वासनारूपम् । ‘यथा’ च लोके- ‘इन्द्रगोपः’ वर्षाकाले कीटविशेषः कौसुम्भवत् अत्यन्तरक्तो भवति । एवमेवास्य वासनारूपम् । क्वचित् विषयविशेषापेक्षया रागस्य तारतम्यं क्वचित् पुरुषचित्तवृत्त्यपेक्षयेति बोध्यम् । ‘यथा’- लोके- ‘अग्न्यर्चिः’ भास्वरं भवति- तथा क्वचित् कस्यचिद्वासनारूपम् । ‘यथा’ च- ‘पुण्डरीकं’ शुक्लं- तद्वदपि कस्यचिद्वासनारूपम् । ‘यथा’ च लोके- ‘सकृद्विद्युत्तं’ सकृद्विद्योतनं सर्वतः प्रकाशकं भवति । तथा ज्ञानप्रकाशविवृद्ध्यपेक्षया कस्यचिद्धिरण्यगर्भादेर्वासनारूपमुपजायते सत्त्वादितारतम्यादिति भावः । चरमोक्तहिरण्यगर्भवासनारूपोपासनफलमाह- सकृद्विद्युत्तेवेति । एवं यथोक्तं यत्तु वासनारूपमन्ते अभिहितं सकृद्विद्योतनमिवेति तत् किल हिरण्यगर्भस्य अव्याकृतात्प्रादुर्भवत तडिद्वत् सकृदेव व्यक्तीभवतीति । तत् तदीयं हिरण्यगर्भस्य वासनारूपं यो वेद । अस्योपासकस्य ‘सकृद्विद्युत्तेव’ सकृद्विद्युदिव- ‘श्रीः’ ख्यातिः- ‘ह वै’ एवमेव भवतीत्यर्थः । ‘ह वै’ इत्यवधारणार्थौ निपातौ ॥ १० ॥

अ᳓था᳓त ऽआदेशः॥
ने᳓ति+++(→उक्त-रूपेयत्ता)+++, ने᳓ति+++(→उक्त-रूपेयत्ता)+++।

न᳓ ह्य् एत᳓स्माद्
“इ᳓ति+++(→उक्त-रूपेयत्ता)+++ ने᳓“त्य् +++(उक्ताद्)+++ अन्य᳓त् प᳓रम् अस्ति।

अ᳓थ नामधे᳓यᳫँ᳭ सत्त्य᳓स्य सत्त्य᳓म् इ᳓ति।
प्राणा᳓ वै᳓ सत्त्य᳓न्,
ते᳓षाम् एष᳓ सत्य᳓म्॥

(दा) अथा᳘त ऽआदेशः॥
(शो) ने᳘ति ने᳘ति न᳘ ह्येत᳘स्मादि᳘ति ने᳘त्यन्यत्प᳘रमस्त्य᳘थ नामधे᳘यᳫँ᳭ सत्त्य᳘स्य सत्त्यमि᳘ति प्प्राणा वै᳘ सत्त्यन्ते᳘षामेष᳘ सत्त्यम्[[!!]]॥

अथा᳘त आदेशो᳟॥
ने᳘ति ने᳘ति नॗ ह्येत᳘स्मादि᳘ति ने᳘त्यन्यत्प᳘रमस्त्य᳘थ नामधे᳘यᳫं सत्य᳘स्य सत्यमि᳘ति प्राणा वै᳘ सत्यं ते᳘षामेष᳘ सत्य᳘म्॥

अथात आदेशः । नेति नेति । न हि एतस्मादिति । नेत्यन्यत्परमस्ति । अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमिति । प्राणा वै सत्यम् । तेषामेव सत्यम् ॥ ११ ॥

द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति मूर्तामूर्तात्मकरूपवत्त्वे ब्रह्मणः कथिते तत्प्रयुक्तेयत्ता-लक्षण-परिच्छेद-रूप-प्रकारवत्त्वं प्राप्तं प्रतिषेद्धुम् उपक्रमते - अथात आदेशो नेति नेति आदेशः - उपदेश इत्यर्थः ।
क्रियत इति शेषः ।
अथ - शब्दो वाक्यान्तरोपन्यासार्यः ।
अतः - पूर्वं ब्रह्मणो मूर्तामूर्तशरीरत्वेन उक्तत्वात् तत्प्रयुक्तेयत्तानिवारणाय अयमुपदेशः क्रियत इत्यर्थः ।
इति शब्द इयत्तालक्षणप्रकारवचनः ।
नेति नेति - नैवम् नैवम् इत्यर्थः ।
मूर्तामूर्तात्मक-रूपद्वयवत्त्व-प्रयुक्तेयत्ता-लक्षण-प्रकार-युक्तो नेत्य् अर्थः ।
इयत्तायाः नेति नेतीत?? वीप्सा आत्यन्तिकाभाव द्योतनार्था ।

नेति नेतीतीयत्ता-निषेध एव -
न पूर्वोक्तप्रकारनिषेध इत्यभिप्रायेणाह -
न ह्येतस्माद् इति नेत्यन्यत्परमस्ति इति ।

इति नेति इयत्ता-रहितं यद् ब्रह्म । प्रतिपादितम्, तस्मादेतस्मादन्यद्वस्तु परं न ह्यस्ति ।
ब्रह्मणोऽन्यत् स्वरूपतो गुणतश्च परं- उत्कृष्टं नास्तीत्यर्थः ।
न त्व् अन्य-मात्रस्यात्र निषेधः ।
तथा हि सति अन्यत् - परमिति पदद्वयान्यतरवैयर्थ्यापत्तेरिति द्रष्टव्यम् ।

तद् उपपादयति -
अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यं प्राणा वै सत्यं प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम् इति । प्रकृतिवत् स्वरूपविकाररहिततया

सत्यशब्दवाच्येभ्यः प्राणशब्दनिर्दिष्टेभ्य चेतनेभ्योऽपि कदाचिदपि ज्ञानादिसङ्कोचाभावात्

परमात्मा सत्यं - निर्विकारमित्यतः तस्य सत्यस्य सत्यमिति नामधेयं भवति । अतः

चेतनाचेतनाभ्यां परः स एवेति न ततोऽप्यन्यः पर इत्यर्थः ।

ननु द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति पूर्वमुपदिष्टस्य मूर्तामूर्तात्मकरूपस्य, तस्य हैतस्य

पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं वासः इति सन्दर्भेण उपदिष्टस्य वा रूपस्य अथात आदेशो

नेति नेति इत्यनेन निषेधः किं न स्यादिति चेत् - न, तथा सति रूपिणोपि ब्रह्मणः

प्रतिषेधः प्राप्नोति । ननु तथा सति मानान्तराप्राप्तब्रह्मस्वरूपप्रतिपादकशास्त्राप्रामाण्यप्रसङ्गात्

तन्निषेधो नोपपद्यते इति चेन्न - द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति ब्रह्मणो मानान्तराप्राप्त-

मूर्तामूर्तात्मकरूपद्वयवत्त्वप्रतिपादकशास्त्रस्याप्यप्रामाण्यप्रसङ्गसाम्यात् । न चोपासनार्थ

तदुपदेशसाफल्यमिति वाच्यम् । ब्रह्मस्वरूपेऽपि तथात्वप्रसङ्गात् । अतः नेति नेति इत्यनेन

इयत्तैव निषिध्यते ।
इदं वाक्यम् उभयलिङ्गपादे प्रकृतैतावत्वम् (ब्र.सू.३-२-२१) इति सूत्रे चिन्तितम् ।
तत्र हि संसारिजीवस्येव ब्रह्मणोऽपि मनुष्यादिदेहान्तरवस्थित्या
तत्प्रयुक्तसुखदुःखभोक्तृत्वमपि प्रसजेत् ।
यद्यपि परमात्मनो देहान्तरावस्थितिप्रयुक्तभोक्तृत्वम् आशङ्क्य परितो

दह्यमानगृहान्तर्वतित्वे देवदत्तयज्ञदत्तयोरविशिष्टेऽपि तत्स्वामिनस्तदभिमानिनो देवदत्तस्येव

यज्ञदत्तस्य तत्कृतदुःखादर्शनवत् देहान्तर्वर्तित्वे जीवपरयोरविशिष्टेऽपि तयोरन्यः पिप्पलं

स्वाद्वत्ति अनश्नन् अन्योऽभिचाकशीति (मुं.उ.३-१-१) इति श्रुत्यनुसारेण देहाभिमानि

जीववत् न परस्य भोक्तृत्वमिति सम्भोगप्राप्तिरिति चेन्न वैशेष्यात् (ब्र.सू.१-२-८) इति

सूत्रे स्थितम् । तथा स्मृतिपादेपि सर्वस्यापि परमात्मशरीरतया शरीरं प्रति स्वामित्वमपि

परमात्मनोऽस्तीति मनुष्यादिशरीरस्वामिनः तदन्तर्वर्तिनः परमात्मनो भोक्तृत्वमवर्जनीयमिति

जीवेश्वरस्वभावाविभाग इति पूर्वपक्षं प्रापय्य शरीरस्वामित्वेपि तदन्तर्वतित्वेति नित्याविर्भूतापहत-

पाप्मत्वादिगुणकस्य परमात्मनो न भोक्तृत्वप्रसङ्गः । यथा लोके राजशासनानुवर्तिनां

तदतिवर्तिनां च राजानुग्रहनिग्रहकृतसुखदुःखयोगेपि न राज्ञि तत्प्रसक्तिः । एवं न

परमात्मनि शात्सरि भोक्तृत्वप्रसक्तिरिति भोक्त्रापत्तेरविभागश्चेत्स्यालोकवत् (ब्र.सू.२-१-१४)

इत्यधिकरणे स्थितम् ॥

तथापि शासकस्यापि राज्ञः स्वेच्छयापि पूयशोणितादिकर्दमिते कारागृहेय सतो

दुःखसम्बन्धापरिहारवत् परमात्मनोपि स्वेच्छया हेयेषु मनुष्यादिशरीरेषु वसतो

दुःखसम्बन्धोऽपरिहार्यः । ब्राह्मणादिशरीरस्वामित्वाच्च, ब्राह्मणादिशब्दवाच्यत्वावश्यम्भावेन

ब्राह्मणो यजेत इत्यादि विधिकिङ्करत्वावश्यंभावेन कर्मवश्यत्वादेरप्यवश्यम्भावात्

इति पूर्वपक्षे प्राप्ते - न स्थानतोपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि (ब्र.सू.३-२-११) मनुष्यादि-

देहस्थानप्रयुक्तं भोक्तृत्वं परस्य न सम्भवति । अपहतपाप्म विजरो विमृत्युर्विशोको

विजिधित्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः (छां.उ.८-१-५) इति श्रुत्या सर्वत्र हि

विद्यमानं परं ब्रह्म हेयप्रत्यनीकत्वकल्याणैकतानत्वरूपोभयलिङ्गयुक्तमेव भवति । अतो न

भोक्तृत्वप्रसङ्गः । भेदादिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचनात् (ब्र.सू.३-२-१२) यथा जीवस्य

अपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकयुक्तस्यापि मनुष्यादि देहयोगरूपावस्थाभेदाभ्दोक्तृत्वम् - एवं

परमात्मनोऽपि किं न स्यादिति चेन्न - स त आत्मान्तर्याम्यमृत इति । अन्तर्यामिणः

परस्य ब्रह्मणो नित्याविर्भूतगुणाष्टकत्वलक्षणामृतत्वं श्रूयते - अतो न जीवसाम्यम् । अपि

चैवमेके (ब्र.सू.३-२-१३) अपि च एके शाखिनः तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्योऽभि-

चाकशीति (मुं.उ.३-१-१, श्वे.उ.४-६) इति जीवपरयोर्भोक्तृत्वलक्षणं वैषम्यमधीयते ।

अरूपवदेव हि तत्प्रधानत्वात् (ब्र.सू.३-२-१४) सर्वशरीर्यपि ब्रह्म अरूपवदेव - अशरीरि-

तुल्यमेव । आकाशो ह वै नामरूपयोनिर्वहिता ते यदन्तरेति (छा.उ.८-१४-१),

नामरूपकार्यास्पृष्टतत्वे सति नामरूपनिर्वोढृत्वस्य प्रतिपादनेन मनुष्यादिनामरूप-

सम्बन्धकृतकार्यस्य तत्राप्रसक्तेः । अतः सर्वत्र विद्यमानमपि ब्रह्म उभयलिङ्गमेव ।

ननु ब्रह्मणः कल्याणगुणा न सन्ति - अथात आदेशो नेति नेति इति प्रतिषेधादिति

चेत् - तत्राह प्रकाशवच्चावैयर्थ्यात् (ब्र.सू.३-२-१५)। यथा सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म

(तै.आन.२-१) इति श्रुत्यवैय्यर्थ्याय ज्ञानादिरूपत्वमभ्युपगम्यते । एवं सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प

इत्यादि श्रुत्यवैयर्थ्याय कल्याणगुणगणोप्यभ्युपगन्तव्यः । ननु सत्यं ज्ञानमिति ज्ञानस्वरूपत्व

प्रतिपादनादेव ज्ञानस्य गुणाश्रयत्वासम्भवात् अर्थात् ‘गुणा’ निषिद्धा इति चेत् तत्राह - आह

च तन्मात्रम् (ब्र.सू.३-२-१६) सत्यं ज्ञानमिति श्रुतिः ब्रह्मणो ‘ज्ञानरूपतामात्रं प्रतिपादयति

न गुणाश्रयतां प्रतिषेधति । तेजोरूपस्य ‘सूर्यस्य’ प्रभारूपतेजोन्तराश्रयत्ववत् ज्ञानरूपस्यापि

ब्रह्मणः सार्वज़्याद्याश्रयत्वमुपपद्यते । दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते (ब्र.सू.३-२-१७)

दर्शयति च वेदान्तगणः निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् (श्वे.उ.६-१९)

परास्य शक्तिः विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च । (श्वे.उ.६-८) इति ब्रह्मण

उभयलिङ्गत्वम् । स्मर्यते च यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् । (भ.गी.१०-३)

इत्यादिभिः ।

अत एव च उपमा सूर्यकादिवत् (ब्र.सू.३-२-१८) । यत एवं तत्तत्स्थानस्थितस्यापि

तद्दोषास्पृष्टत्वम् अत एव,

आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् ।

तथात्मैकोऽप्यनेकस्थो जलाधारेष्विवांशुमान् ॥

एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । (याज्ञ.स्मृ.३-१४४)

एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥ (ब्र.उ.१-२)

इति जलगतसूर्यप्रतिबिम्बादिवदिति दृष्टान्तो युज्यते-अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वम्

(ब्र.सू.३-२-१९) । तु शब्दः चोद्यं द्योतयति । अम्बुवदिति सप्तम्यन्ताद्वतिः । परमात्मनः

न तथात्वम् - सूर्यप्रतिबिम्बादिसाम्यं न सम्भवतीत्यर्थः । कुतः? अम्बुवदग्रहणात् -

अम्बुनि यथा प्रतिबिम्बो गृह्यते - न तथा हि परमात्मा गृह्यते । तत्र हि अजलस्थमेव

प्रतिबिम्बं जलस्थमिव गृह्यते । अतः तत्र तद्गतदोषासंस्पर्शो युज्यते । प्रकृते च

विकारान्तर्वर्तिनि ब्रह्मणि तद्गतदोषासंस्पर्शो न युज्यते वक्तुम् । वृद्धिह्रासभाक्त्व-

मन्तर्भावादुभयसामञ्जस्यादेवं दर्शनाच्च । (ब्र.सू.३-२-२०) विकारान्तर्भावप्रयुक्तविकारगत-

वृद्धिह्रासादि भाक्त्वलक्षणो यो दोषः स नापतति तद्गततया प्रतीयमानस्यापि

तद्गतदोषास्पृष्टत्वांशे आकाशसूर्यरूपदृष्टान्तद्वयसामञ्जस्य सम्भवात् । सिंह इव माणवकः

इत्यादौ विवक्षित कार्यांश एव दृष्टान्तत्वदर्शनाच्च न सर्वथा साम्यं दृष्टान्तदान्तिकयोः

अपेक्षितमिति भावः ॥

ननु द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति प्रकृतस्य मूर्तामूर्तात्मकप्रपञ्चस्य, यथा माहारजनं

वासः इत्यादिनोपक्षिप्तस्य आकारविशेषस्य च, अथात आदेशो नेति नेति इति प्रतिषेधात्

निर्विशेषमेव ब्रह्म । अतो नोभयलिङ्गत्वमिति । तत्राह प्रकृतैतावत्वं हि प्रतिषेधति ततो

ब्रवीति च भूयः (ब्र.सू.३-२-२१) । प्रकृतैः द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इत्यादिना प्रतिपादितैः

रूपैः ब्रह्मणो यदेतावत्त्वम् परिच्छिन्नत्वलक्षणो यः प्रकारः, तं इति शब्देन परामृश्य

नेतिनेति इति निषेधति, न तु स्वरूपेण ब्रह्म - सम्बन्धिरूपं निषेधति । न हि श्रुतिः

स्वयमेव मानान्तराप्राप्तं मूर्तामूर्तात्मकप्रपञ्चरूपत्वं ब्रह्मणः प्रतिपाद्य स्वयमेव निषेधति

इति युज्यते वक्तुम् । ‘प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् इति न्यायात् ।अत

एव निषेधानन्तरमपि ब्रह्मणो भूयो गुणनातं ‘ब्रवीति श्रुतिः। न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ति

इति स्वरूपतो गुणतश्च सर्वोत्कृष्टत्वं प्रतिपाद्यते । अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यम सत्यम् इति

नामधेयरूपगुणवत्ता च प्रतिपाद्यते । अतः नेति नेति इति प्रकृतैतावत्त्वमात्रस्य निषेधः।

तदव्यक्तमाह मि (ब्र.सू,३-२-२२) । तत् - ब्रहा अव्यक्तम् मानतरागम्यमिति

श्रुतिराह- म चक्षुषा ग्रह्यते नापि वाचा (मुं.उ,३-१.८) इति । ततश्च मानान्तरागम्यस्य

श्रुत्येकसमधिगम्यस्य ब्रहारवरूपस्य बा, मूर्तामूर्तात्मकप्रपञ्चशरीरकत्वस्य वा न निषेधो

युक्तः।

अपि संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् (ब्र.सू,३-२-२३) । संराधनं सम्यक्प्रीणनम् ।

भक्तिरूपापन्ननिदिध्यासनम् । तस्मिन् सत्येव साक्षात्कारः, नान्यथा इति,

ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः । (मुं.उ,३-१-८)

माह वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । (भ.गी.११.५३)

भक्त्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ॥ (भ.गी.११.५४)

इति श्रुतिस्मृतिभ्यामवगम्यते । प्रकाशादिवच्चावैशेष्यं प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासात्

(ब्र.सू.३-२-२४) । निदिध्यासनजन्यसाक्षात्कारदशायांच ‘ब्रह्मस्वरूपं भूतानन्दज्ञानादितुल्यतया

अहंमनुरभवं सूर्यश्च (ऋ.सं. ४-२६-१) इति ब्रह्मशरीरभूतमनुसूर्यादिप्रपञ्चस्यापि

तत्त्वविद्भिर्वामदेवादिभिः साक्षात्क्रियमाणत्वात् ब्रह्मस्वरूपवत्तच्छरीरभूतमूर्तामूर्तात्मक-

प्रपञ्चस्याप्यबाधितत्वं सिद्धम् । ब्रह्मस्वरूपप्रकाशश्च ‘कथं भवति इत्याकाङ्क्षायामाह-

प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासादिति । संराधनात्मके ध्यानरूपे कर्मण्यभ्यासात् प्रकाशो भवति

ध्याननिर्मथनाभ्यासात् देवं पश्येन्निगूढवत् (श्वे,उ.१-१४) इति श्रुत्युक्तरिति भावः।

अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम् (ब्र.सू.३-२-२५) । अतः उक्तहेतुभिः अनन्तेन

कल्याणगुणेन विशिष्टं ब्रह्म । तथा हि सत्येव उभयलिङ्गं ब्रह्म उपपन्नं भवतीत्यर्थः ।

इति तत्र स्थितम् ।

न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ति इति वाक्यं तत्रैव पादे तथान्यप्रतिषंधात्

(ब्र.सू.३-२.३५) इति सूत्रे चिन्तितम् । तत्र हि उक्तात् परब्रह्मणोपि पर किञ्चिदस्ति य

आत्मा स सेतुर्विधृति (छां.उ.८-४-१) इति सेतुत्वश्रवणात् । सेतुर्हि कूलान्तरप्रापकः।

एवमस्यापि परस्य ब्रह्मणः प्राप्यान्तर प्रापकत्वमभ्युपगन्तव्यम् । किञ्च, चतुष्पाद्ब्रह्म

(छां.उ.३-१८-२) षोडशकलमिति ‘एतस्य ब्रह्मणः’ परिच्छिन्नत्वावगमात् अपरिच्छिन्नं

मुख्यं ब्रह्मेतोजगत्कारणात् अन्यदिति निश्चीयते । तथा, अमृतस्यैष सेतुः (मुं.उ.२-२-५)

इति प्राप्येणामृतेन सम्बन्धो व्यपदिश्यते । तथा परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् (मुं.उ.३-२-८)

इति परस्माद्ब्रह्मणः प्राप्यस्य भेदो व्यपदिश्यते । अतः परब्रह्मणोपि अन्यत्प्राप्यान्तरमस्तीति

परमतःसेतून्मानसम्बन्धभेदव्यपदेशेभ्यः (ब्र.सू.३-२-३०) इति सूत्रेण पूर्वपक्षं ‘प्रापय्य’

उत्तरं पठति -

सामान्यात्तु (ब्र.सू.३-२-३१) तु शब्दः पक्षं व्यावर्तयति । असङ्करकारित्व-

लक्षणसेतुसामान्यात् सेतुरिति ब्रह्मोच्यते । एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसम्भेदाय

(बृ.उ.६-४-२२) इति श्रुतेः । प्रसिद्धो हि सेतुः पार्श्वद्वयवर्तिजलासङ्करकारीति भावः ।

बुद्ध्यर्थः पादवत् (ब्र.सू.३-२-३२)। चतुष्पाद्ब्रह्म इत्युन्मानव्यपदेशो बुद्ध्यर्थः, उपासनार्थः ।

यथा ब्रह्मप्रतीकभूते मनसि वाक्पादः प्राणः पादः इति व्यपदेशो उपासनार्थः, तद्वत् । न हि

मनसो वागादि पादवत्वं वास्तवं सम्भवति । स्थानविशेषात्प्रकाशादिवत् (ब्र.सू.३-२-३३)।

यथा आलोकाकाशादेः वातायनघटादिस्थानभेदात् परिच्छिन्नतया अनुसन्धानम्,

एवमनुन्मितस्यापि ब्रह्मण उन्मितत्वमुपपद्यत इति भावः । उपपत्तेश्च (ब्र.सू.३-२-३४) ।

यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः (मुं. उ. ३-२-३) इति स्वप्राप्तेस्स्वयमेव साधनतया जोघुष्यमाणे

ब्रह्मणि, अमृतस्यैष सेतुरिति श्रुतस्य प्राप्यप्रापकभावसम्बन्धस्य उपपत्तेरित्यर्थः ।

तथान्यप्रतिषेधात् (ब्र.सू.३-२-३५) । यदुक्तम् परात्परमिति पर भेदो व्यपदिश्यत इति

तन्न। न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्तीति इति नेतिशब्दनिर्दिष्टात् एतस्माद्ब्रह्मणो अन्यत्परं

नास्तीत्यन्यस्य परस्य प्रतिषेधात् । परात्परं पुरुषम् इति श्रुतिस्तु अक्षरात्परतः परः

(मुं.उ.२-१-२) इति अक्षरापेक्षया परस्मात्समष्टिजीवात् परम् अदृश्यत्वादिगुणकं प्रकृतं

भूतयोन्यक्षरपुरुषमेव प्रतिपादयतीत्यर्थः । अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्यः (ब्र.सू.३-२-३६)

अनेन ब्रह्मणा सर्वस्य जगतो गतत्वं - व्याप्तत्वम्, तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वं (श्वे.उ.३-९)

अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः (तै.ना.११) नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम्

(मु.उ.१-१-६) इत्यादिभिरायामवाचिशब्दादियुक्तैः प्रमाणैरवगम्यते । अत इदमेव परं

ब्रह्म सर्वस्मात्परमिति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ ६ ॥

एवं सत्यस्येति षष्ठ्यन्तस्य स्थूलसूक्ष्मप्रपञ्चात्मकं हेयभूतं सत्यशब्दस्यार्थं व्याख्याय- उपादेयभूतप्रथमान्तसत्यशब्दार्थव्याख्यानायेदमारभ्यते- अथात आदेश इति । ‘अथ’ सत्यस्य स्वरूपनिर्द्देशानन्तरं- ‘यत्सत्यस्य सत्यं’ तदेव अवशिष्यते यस्मात् अतस्तस्मात्तस्य सत्यस्य ब्रह्मणः “नेति नेतीत्येवमादेशः” निर्द्देशः । तथाच- नेति नेतीति वीप्सया मूर्तामूर्ततद्वासनात्मिकाविद्यातत्कार्यतदभावादिसर्वनिषेधावधित्वेन च तत्साक्षित्वेन च साक्षात् ब्रह्म निर्द्दिष्टं भवति । ‘तस्य’ निरवधिकस्य निःसाक्षिकस्य च निषेधासम्भवात् । ननु- कस्मादेवं ब्रह्म निर्द्दिश्यते इत्यत आह- न ह्येतस्मादिति । विषयीकर्तव्याः यावन्तः पदार्थाः ते सर्वे नकारद्वयस्य विषयाः सन्तो निर्द्दिश्यन्ते इति कृत्वा नेति नेतीत्येतस्मादन्यत् अन्यतरत् निर्द्देशनं ‘हि’ यस्मात् नास्ति । तस्मादयमेव निर्द्देशो ब्रह्मणः । यथा ग्रामो रमणीय इत्युक्ते राष्ट्रनिविष्टरमणीयसर्वग्रामसङ्ग्रहः एवं प्रकृते ऽपि नेति नेतीति वीप्सया व्याप्तव्यसर्वप्रकारसङ्ग्रह इति भावः । “तस्योपनिषदिति” प्रतिज्ञातं उपसंहति- अथ नामधेयमिति । यत् उक्तप्रकारेण परमार्थसत्यं परं ब्रह्मैव- ‘अथ’ अतः युक्तमुक्तं ब्रह्मण उपनिषदिति नामधेयमभिधानम् । नामैव नामधेयम् । किं तत् ? सत्यस्य सत्यमिति ‘प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति व्याख्यातार्थम् ॥ ११ ॥

इति श्रीहृषीकेशभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीपाठकानिरुद्धपुत्रस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीवासुदेवब्रह्मभगवतः कृतौ माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणान्तर्गतमाध्यन्दिनशाखोपनिषद्बृहदारण्यकटीकायां वासुदेवप्रकाशिकायां आद्ये मधुकाण्डे द्वितीये ऽध्याये तृतीयं मूर्तामूर्तब्राह्मणं परिसमाप्तम् ॥ १४ (५) २-३ ॥