४

त्रयम्वा᳘ ऽइदन्ना᳘म रूपङ्क᳘र्म्म॥
ते᳘षान्ना᳘म्नाम्वागि᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि ना᳘मान्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वैर्न्ना᳘मभिः सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि ना᳘मानि बिभ᳘र्त्ति᳘॥

त्रयम्वा᳘ ऽइदन्ना᳘म रूपङ्क᳘र्म्म॥
ते᳘षान्ना᳘म्नाम्वागि᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि ना᳘मान्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वैर्न्ना᳘मभिः सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि ना᳘मानि बिभ᳘र्त्ति᳘॥

त्रयं वा᳘ इदं ना᳘म रूपं क᳘र्म॥
ते᳘षां ना᳘म्नां वागि᳘त्येत᳘देषामुक्थम᳘तो हि स᳘र्वाणि ना᳘मान्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫं सा᳘मैतद्धि स᳘र्वैर्ना᳘मभिः सम᳘मेत᳘देषाम् ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्वाणि ना᳘मानि बिभ᳘र्ति ¹ ॥

त्र्यन्नब्राह्मणं वा अविद्याविषयसंसारतत्त्वप्रदर्शकं ब्राह्मणं वा उपसंहारब्राह्मणम् ।

त्रयं वा इदं नाम रूपं कर्म । तेषां नाम्नां वागित्येतदेषामुक्थ्यम् । अतो हि सर्वाणि नामान्युत्तिष्ठन्ति । एतदेषां साम । एतद्धि सर्वैर्नामभिः समम् । एतदेषां ब्रह्म । एतद्धि सर्वाणि नामानि बिभर्ति ॥ १ ॥

“अथ यो ऽन्यां देवतामुपास्ते” (श. प. १४ । २ । २ । २२) इत्यत्र सूत्रिताया अविद्यायाः साध्यसाधनलक्षणो व्याकृताव्याकृतरूपो विस्तर इयता ग्रन्थेन निरूपितः । इदानीं प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं तस्यैव नामरूपकर्म्मत्वेनोपसंहारं वक्तुमुपसंहारब्राह्मणं प्रवर्तते- त्र्यम्वा ऽइदमिति । ‘इदं’ यथोक्तं व्याकृताव्याकृतात्मकं जगत् ‘त्रयं वै’ त्र्यात्मकमेव । किन्तत् त्रयमित्याह- नाम रूपं कर्म्मेति । सर्वस्य जगतो नामादिमात्रत्वं कथमवधार्यते इत्याह- तेषामिति । ‘तेषां’ यथोपन्यस्तानां नामरूपकर्म्मणाम्मध्ये ‘एषां नाम्नां’ नामविशेषाणां यज्ञदत्तो देवदत्त इत्येवमादीनां वागित्येतस्य शब्दस्य यः अर्थः शब्दसामान्यमात्रं ‘एतदुक्थ्यं’ कारणमुपादानम् । सैन्धवलवणकणानां सैन्धवाचल इव यः कश्च शब्दो वागेव स इत्युक्तत्वात् वागिति शब्दसामान्यमुच्यते । उक्थ्यत्वमुपपादयितुं हेतुमाह- अतो हीति । ‘हि’ यस्मात् ‘अतः’ अस्मात् वाक्शब्दाभिधेयात् नामसामान्यात् ‘सर्वाणि नामानि’ यज्ञदत्तो देवदत्त इत्येवमादिप्रविभागानि ‘उत्तिष्ठन्ति’ उत्पद्यन्ते प्रविभज्यन्ते लवणाचलाल्लवणकणा इव । कार्याणां कारणे ऽन्तर्भाववद्विशेषाणां सामान्ये ऽन्तर्भावात् कथं सामान्यविशेषभाव इति समत्वं साधयति- एतदिति । ‘एतत्’ शब्दसामान्यं ‘एषां’ नामविशेषाणां ‘साम’ समत्वात्साम सामान्यमित्यर्थः । समत्वमेव साधयति- एतद्धीति । ‘हि’ यस्मादेतत् वाग्रूपं शब्दसामान्यं सर्वैर्नामभिरात्मविशेषैः ‘समं’ तुल्यम् । नामविशेषाणां नामशब्दमात्रादात्मलाभात् । तस्मादविशेषात्तत्रैवान्तर्भाव इत्यर्थः । तदेव साधयति- एतद्धीति । हि यस्मादेतत् वाग्रूपं शब्दसामान्यं ‘सर्वाणि’ ‘नामानि’ स्वरूपप्रदानेन ‘बिभर्ति’ धारयति । एवं कार्यकारणत्वोपपत्तिसामान्यविशेषोपपत्तेरात्मप्रदानोपपत्तेश्च नामविशेषाणां शब्दमात्रता सिद्धा । एवमुत्तरयोरपि यथोक्तं सर्वं योज्यम् ॥ १ ॥

(र्त्त्य᳘) अ᳘थ रूपा᳘णाम्॥
(ञ्च᳘) च᳘क्षुरि᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि रूपा᳘ण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वै रूपैः᳘ सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि रूपा᳘णि ब्बिभर्त्ति᳘[[!!]]॥

(र्त्त्य᳘) अ᳘थ रूपा᳘णाम्॥
(ञ्च᳘) च᳘क्षुरि᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि रूपा᳘ण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वै रूपैः᳘ सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि रूपा᳘णि ब्बिभर्त्ति᳘[[!!]]॥

अ᳘थ रूपा᳘णाम्॥
च᳘क्षुरि᳘त्येत᳘देषामुक्थम᳘तो हि स᳘र्वाणि रूपा᳘ण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫं सा᳘मैतद्धि स᳘र्वै रूपैः᳘ सम᳘मेत᳘देषाम् ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्वाणि रूपा᳘णि बिभ᳘र्ति ² ॥

अथ रूपाणाम् । चक्षुरित्येतदेषामुक्थ्यम् । अतो हि सर्वाणि रूपाण्युत्तिष्ठन्ति । एतदेषां साम । एतद्धि सर्वै रूपैः समम् । एतदेषां ब्रह्म । एतद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति ॥ २ ॥

‘अथ’ नामव्याख्यानानन्तरं ‘रूपाणां’ सितासितप्रभृतीनां ‘चक्षुरिति’ तच्च रूपसामान्यं तदपि प्राकाश्यमानं एतदेव रूपविशेषाणामुक्थ्यमित्यादि पूर्ववत् ॥ २ ॥

(र्त्त्य᳘) अ᳘थ क᳘र्म्मणाम्॥
(मा) आत्मे᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि क᳘र्म्माण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वैः क᳘र्म्मभिः सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि क᳘र्म्माणि बिभ᳘र्त्ति त᳘देत᳘त्त्रयᳫँ᳭ सदे᳘कमय᳘मा᳘त्मा᳘ ऽत्मो ऽए᳘कः स᳘न्नेत᳘त्त्रयन्त᳘देत᳘दमृ᳘तᳫँ᳭ सत्ये᳘न च्छन्न᳘म्प्राणो वा᳘ ऽअमृ᳘तन्नामरूपे᳘ सत्यन्ता᳘भ्यामय᳘म्प्राण᳘श्छन्नः[[!!]]॥

(र्त्त्य᳘) अ᳘थ क᳘र्म्मणाम्॥
(मा) आत्मे᳘त्येत᳘देषामुक्थ्यम᳘तो हि स᳘र्व्वाणि क᳘र्म्माण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫँ᳭ सा᳘मैतद्धि स᳘र्व्वैः क᳘र्म्मभिः सम᳘मेत᳘देषाम्ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्व्वाणि क᳘र्म्माणि बिभ᳘र्त्ति त᳘देत᳘त्त्रयᳫँ᳭ सदे᳘कमय᳘मा᳘त्मा᳘ ऽत्मो ऽए᳘कः स᳘न्नेत᳘त्त्रयन्त᳘देत᳘दमृ᳘तᳫँ᳭ सत्ये᳘न च्छन्न᳘म्प्राणो वा᳘ ऽअमृ᳘तन्नामरूपे᳘ सत्यन्ता᳘भ्यामय᳘म्प्राण᳘श्छन्नः[[!!]]॥

अ᳘थ क᳘र्मणाम्॥
आत्मे᳘त्येत᳘देषामुक्थम᳘तो हि स᳘र्वाणि क᳘र्माण्युत्ति᳘ष्ठन्त्येत᳘देषाᳫं सा᳘मैतद्धि स᳘र्वैः क᳘र्मभिः सम᳘मेत᳘देषाम् ब्र᳘ह्मैतद्धि स᳘र्वाणि क᳘र्माणि बिभ᳘र्ति त᳘देत᳘त्त्रयᳫं सदे᳘कमय᳘माॗत्माॗत्मो ए᳘कः स᳘न्नेत᳘त्त्रयं त᳘देत᳘दमृ᳘तᳫं सत्ये᳘न छन्न᳘म् प्राणो वा᳘ अमृ᳘तं नामरूपे᳘ सत्यं ता᳘भ्यामय᳘म् प्राण᳘श्छन्नः᳟॥

अथ कर्मणाम् । आत्मेत्येतदेषामुक्थ्यम् । अतो हि सर्वाणि कर्माण्युत्तिष्ठन्ति । एतदेषां साम । एतद्धि सर्वैः कर्मभिः समम् । एतदेषां ब्रह्म । एतद्धि सर्वाणि कर्माणि बिभर्ति । तदेतत्त्रयं सदेकमयमात्मा । आत्मा उ एकः सन्नेतत्त्रयम् । तदेतदमृतं सत्येन च्छन्नम् । प्राणो वा अमृतम् । नामरूपे सत्यम् । ताभ्यामयं प्राणश्छन्नः ॥ ३ ॥

‘अथ’ रूपव्याख्यानानन्तरम् ‘कर्म्मणां’ सर्वकर्मविशेषाणां मननदर्शनचलनात्मकानां ‘आत्मा’ आत्मशब्दवाच्यशरीरनिर्वर्त्यकर्मसामान्यमित्येतदेषामुक्थ्यमित्यादि पूर्ववत् । आत्मना शरीरेण कर्म करोति शरीरे च सर्वकर्म अभिव्यज्यते । अतस्तत्स्थत्वादात्मनः कर्म्मात्मा इत्युच्यते । एवं नामरूपकर्मात्मत्वेन सङ्क्षिप्तस्यापि जगतः पुनः सङ्क्षेपान्तरमाह- तदेतत्त्रयमिति । तदेतद्यथोक्तं नामरूपकर्माख्यं ‘त्रयं’ त्रिदण्डाविष्टं भवत् परस्परं संहतं सत् ‘एकम्’ । केनैकत्वमित्यपेक्षायामात्मनेत्याह- अयमिति । ‘अयं’ प्रत्यक्ष आत्मा कार्यकारणसङ्घातः पिण्डः एतन्मयो वा ऽअयमात्मेत्यादिना अन्नत्रयतया व्याख्यातः । एवं नामादित्रयस्य देहमात्रत्वे कथं व्यवहारासाङ्कर्यमित्याशङ्क्याह- आत्मो एक इति । ‘उ’ पुनः ‘आत्मा’ कार्यकरणसङ्घातः पिण्डः ‘एकः सन्’ अध्यात्माधिभूताधिदैवभावनाव्यवस्थितमेतदेव नाम रूपं कर्म्मेति ‘त्रयं’ नामादिभिन्नस्य देहस्यागृह्यमाणत्वात् व्यवहारासाङ्कर्यमित्यर्थः । एकस्मिन्नपि सङ्घाते कार्यकरणरूपेणावान्तरविभागमाह- तदेतदमृतमिति । तदेतद्वक्ष्यमाणं ‘अमृतं सत्यम्’ । एतस्य वाक्यस्यार्थं श्रुतिः स्वयमेवाह- प्राणो वा ऽअमृतमिति । ‘प्राणो वै’ लिङ्गात्मा करणात्मकः अन्तरुपष्टम्भकः आत्मभूतः अविनाशी अमृतममृतभूतः स्थूलदेहे गच्छत्यपि यावन्मोक्षस्थायित्वात् ‘नामरूपे’ पञ्चीकृतभूतात्मके शरीरावस्थे कार्यात्मके ‘सत्यं’ सत्यशब्दवाच्ये सच्च त्यच्च ‘सत्यं’ भूतपञ्चकं तदात्मके नामरूपे इत्यर्थः । ‘ताभ्यां’ बाह्याभ्यां शरीरात्मकाभ्यां उपजनापायिधर्म्मिभ्यां मर्त्याभ्यां नामरूपाभ्यां अयं क्रियात्मकस्तयोरुपष्टम्भः ‘प्राणश्छन्नः’ अप्रकाशीकृतः । अतः प्रत्यगात्मतत्त्वं सुतरां दुर्विज्ञेयमिति तज्ज्ञाने अवहितैर्भाव्यमिति भावः । एतदेव संसारतत्त्वमविद्याविषयं प्रदर्शितम् ॥ ३ ॥

इति श्रीहृषीकेशब्रह्मभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीपाठकानिरुद्धपुत्रस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीवासुदेवब्रह्मभगवतः कृतौ माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणान्तर्गतमाध्यन्दिनशाखोपनिषद्बृहदारण्यकटीकायां वासुदेवप्रकाशिकायां आद्ये मधुकाण्डे प्रथमे ऽध्याये चतुर्थं जगत्स्वरूपप्रदर्शकं त्र्यन्नब्राह्मणं परिसमाप्तम् ॥। १४ । (४) १ । ४ ॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषदि प्रथमो ऽध्यायः समाप्तः ॥ १ ॥