३

अथा᳘तो व्वपा᳘नाᳫँ᳭ हो᳘मः॥
(मो) ना᳘नैव᳘ चरेयुरा᳘ व्वैश्वदेव᳘स्य व्वपा᳘यै व्वैश्वदेव᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘यां तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माह सत्य᳘कामो जाबालो व्वि᳘श्वे वै स᳘र्व्वे देवास्त᳘देतान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

अथा᳘तो व्वपा᳘नाᳫँ᳭ हो᳘मः॥
(मो) ना᳘नैव᳘ चरेयुरा᳘ व्वैश्वदेव᳘स्य व्वपा᳘यै व्वैश्वदेव᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘यां तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माह सत्य᳘कामो जाबालो व्वि᳘श्वे वै स᳘र्व्वे देवास्त᳘देतान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

अथा᳘तो वपा᳘नाᳫं हो᳘मः॥
ना᳘नैव᳘ चरेयुरा᳘ वैश्वदेव᳘स्य वपा᳘यै वैश्वदेव᳘स्य वपा᳘याᳫं हुता᳘यां तदन्वि᳘तराजुहुयुरि᳘ति ह स्माह सत्य᳘कामो जाबालो वि᳘श्वे वै स᳘र्वे ¹ देवास्त᳘देनान्यथादेवत᳘म् प्रीणाती᳘ति॥

अथ वपाप्रचरणम् ।

अथातो वपानां होमः । नानैव चरेयुः आ वैश्वदेवस्य वपायै । वैश्वदेवस्य वपायां हुतायाम् । तदनु इतरा जुहुयुः इति ह स्माह सत्यकामो जाबालः । विश्वे वै सर्वे देवाः । तदेतान् यथादेवतं प्रीणातीति ॥ १ ॥

अथातो वपानामिति ²- आ वैश्वदेवस्य वपाया इत्यत्र “बहुरूपा वैश्वदेवाः” इत्येषः (श. प. १३ । २ । ५ । ४ ॥ १३ । ३ । २ । ७) वैश्वदेवो ऽवधिः “न शिल्पा वैश्वदेव्यः”- (वा. सं. २४ । ५) इति । कुतः ? पुंल्लिंगनिर्देशात् कायैन्द्राग्नसाहचर्यात्, अतो हि चातुर्मास्यदेवतापशुसाहचर्यात्, एषो ऽपि चातुर्मास्यदेवतापशुरेवेति गम्यते ॥ १ ॥

1. Now as to the offering of the omenta. ‘They should proceed with them singly up to the omentum of the Vaiśvadeva (victim) ³; and when the omentum of the Vaiśvadeva has been offered, they should thereupon offer the others,’ said Satyakāma Jābāla; ‘for, doubtless, the All-Gods (Viśve Devāḥ) are all (sarve) the gods: it is in this way he gratifies them deity after deity.’

(त्यै) ऐन्द्राग्न᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘याम्॥
(न्त) तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माहतुः सौमापौ मा᳘नुतन्तव्याविन्द्राग्ग्नी वै स᳘र्व्वे देवास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

(त्यै) ऐन्द्राग्न᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘याम्॥
(न्त) तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माहतुः सौमापौ मा᳘नुतन्तव्याविन्द्राग्ग्नी वै स᳘र्व्वे देवास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

ऐन्द्राग्न᳘स्य वदा᳘याᳫं हुता᳘याम्॥
तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माहतुः सौमापौ मा᳘नुतन्तव्याविन्द्राग्नी वै स᳘र्वे देवास्त᳘देॗवैनान्यथादेवत᳘म् प्रीणाती᳘ति॥

ऐन्द्राग्नस्य वपायां हुतायाम् । तदनु इतरा जुहुयुः; इति ह स्माहतुः सौमापौ मानुतंतव्यौ । इन्द्राग्नी वै सर्वे देवाः । तदेवैनान् यथादेवतं प्रीणातीति ॥ २ ॥

सौमापौ । सोमापस्य अपत्ये सौमापौ । मनुतंतोरपत्ये मानुतंतव्यौ । इंद्राग्न्योर्विश्वेषां देवानां कस्य च सर्वदेवतात्मकत्वात् तेभ्यो हुता वपा यथादेवतमेव हुता भवतीत्यभिप्रायः । पूर्वम् “एकविँशतिधा कृत्वा प्रचरेयुः” इति (४ कं.) प्रचरणवचनात् यागत्वं प्रतीयते । इह तु “तदन्वितरा जुहुयुः”- इति (२ कं.) होमत्वमिति भेदः ॥ २ ॥ ३ ॥

2. ‘When the omentum of the Aindrāgna (victim) has been offered, they should thereupon offer the others,’ said the two Saumapa Mānutantavya;‘for, doubtless, Indra and Agni are all the gods: it is in this way he gratifies them deity after deity.’

काय᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘याम्॥
(न्त) तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माह[[!!]] शै᳘लालिः प्रजा᳘पतिर्व्वै कः᳘ प्रजा᳘पतिमु वा ऽअ᳘नु स᳘र्व्वे देवास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणातीति॥

काय᳘स्य व्वपा᳘याᳫँ᳭ हुता᳘याम्॥
(न्त) तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माह[[!!]] शै᳘लालिः प्रजा᳘पतिर्व्वै कः᳘ प्रजा᳘पतिमु वा ऽअ᳘नु स᳘र्व्वे देवास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणातीति॥

काय᳘स्य वपा᳘याᳫं हुता᳘याम्॥
तदन्वि᳘तरा जुहुयुरि᳘ति ह स्माहॗ इनान्यथादेवत᳘म् प्रीणाती᳘ति शै᳘लालिः प्रजा᳘पतिर्वै कः᳘ प्रजा᳘पतिमु वा अ᳘नु स᳘र्वे देवास्त᳘देॗवैनान्यथादेवत᳘म् प्रीणातीति॥

कायस्य वपायां हुतायाम् । तदनु इतरा जुहुयुः; इति ह स्माह शैलालिः । प्रजापतिर्वै कः । प्रजापतिं उ वा अनु सर्वे देवाः । तदेवैनान् यथादेवतं प्रीणातीति ॥ ३ ॥

[व्याख्यानं द्वितीये]

3. ‘When the omentum of the (victim) sacred to Ka has been offered, they should thereupon offer

the others,’ said Śailāli; ‘for, doubtless, Ka is Prajāpati, and behind Prajāpati are all the gods: it is in this way he gratifies them deity after deity.’

(त्ये᳘) ए᳘कविᳫँ᳭शतिञ्चातुर्मास्यदेवता᳘ ऽअनुद्रु᳘त्य॥
(त्यै) एकविᳫँ᳭शतिधा᳘ कृत्वा प्र᳘चरेयुरि᳘ति ह स्माह भाल्लवेय᳘ ऽएता᳘वन्तो वै स᳘र्व्वे देवा या᳘वत्यश्चातुर्म्मास्यदेवतास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

(त्ये᳘) ए᳘कविᳫँ᳭शतिञ्चातुर्मास्यदेवता᳘ ऽअनुद्रु᳘त्य॥
(त्यै) एकविᳫँ᳭शतिधा᳘ कृत्वा प्र᳘चरेयुरि᳘ति ह स्माह भाल्लवेय᳘ ऽएता᳘वन्तो वै स᳘र्व्वे देवा या᳘वत्यश्चातुर्म्मास्यदेवतास्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणाती᳘ति॥

ए᳘कविंशतिं चातुर्मास्यदेवता᳘ अनुहु᳘त्य॥
एक्विंशतिधा᳘ कृत्वा प्र᳘चरेयुरि᳘ति ह स्माह भाल्लबेय᳘ एता᳘वन्तो वै स᳘र्वे देवाया᳘वत्यश्चातुर्मास्यदेवतास्त᳘देॗवैनान्यथादेवत᳘म् प्रीणाती᳘ति॥

एकविंशतिं चातुर्मास्यदेवता अनुद्रुत्य, एकविंशतिधा कृत्वा प्रचरेयुः; इति ह स्माह भाल्लवेयः । एतावंतो वै सर्वे देवाः । यावत्यश्चातुर्मास्यदेवताः । तदेवैनान् यथादैवतं प्रीणातीति ॥ ४ ॥

एकविंशतिं चातुर्मास्यदेवताः । पित्र्यत्रैयंबकपुनरुक्तवर्जिताः । कुत एतत् ? पितॄणामदेवत्वात् । त्र्यंबकस्याप्रधानदेवतात्वात् । पुनरुक्तानामनन्यदेवतात्वात् । “अनुद्रुत्य” अनुपूर्वमनुदिश्य । एकविंशतिधा कृत्वा एकविंशतिं च वपाराशीः कृत्वा । एकैकं राशिं एकैकां चातुर्मास्यदेवतां संकीर्त्य जुहुयात् । तद्यथा- सर्वमेव वपानामेकविंशतिभागम् अग्निदेवत्याग्नेययाज्याया अंते जुहुयात् । अपरं एकविंशतितमं भागं सोमोद्देशेनेत्येवं सर्वेषां राशीनां ज्ञेयम् ॥ ४ ॥

4. ‘Having gone through the twenty-one deities of the Seasonal ⁴ (victims), let them proceed by dividing (the omenta) into twenty-one parts ⁵,’ said Bhāllaveya; ‘for as many as there are Seasonal deities so many are all the gods: it is in this way he gratifies them deity after deity.’

ना᳘नैव᳘ चरेयुः॥
(रि᳘) इ᳘तीन्द्रोतः शौ᳘नकः कि᳘मुत᳘ त्वरेरंस्त᳘दे᳘वैनान्यथा᳘देवतम्प्रीणाती᳘त्येतद᳘ह ते᳘षाम्व᳘चो ऽन्या᳘ त्वेवा᳘त स्थि᳘तिः॥

ना᳘नैव᳘ चरेयुः॥
(रि᳘) इ᳘तीन्द्रोतः शौ᳘नकः कि᳘मुत᳘ त्वरेरंस्त᳘दे᳘वैनान्यथा᳘देवतम्प्रीणाती᳘त्येतद᳘ह ते᳘षाम्व᳘चो ऽन्या᳘ त्वेवा᳘त स्थि᳘तिः॥

ना᳘नैव᳘ चरेयुः॥
इ᳘तीन्द्रोतः शौनकः कि᳘मुत᳘ त्वरेरंस्त᳘देॗवैनान्यथादेवतम् प्रीणाती᳘त्येतद᳘ह ते᳘षाम् व᳘चोऽन्याॗ त्वेवा᳘त स्थि᳘तिः॥

नानैव चरेयुः; इतींद्रोतः शौनकः । किमुत त्वरेरन् । तदेवैनान् यथादेवतं प्रीणातीति । एतदह तेषां वचः । अन्या त्वेवातः स्थितिः ॥ ५ ॥

नाना पृथक्पृथक् यथाप्राप्तमेव चरेयुः । किं कारणम् ? येन त्वरमाणाः संकल्पनमयथा कुर्युः । प्रकृतिवैलक्षण्यं चेति । एवमेव हि अनुप्रचरितया वृत्त्या यथादेवतं द्रव्यदेवतोच्चारणेन देवताः प्रीणातीति । इतरथा उपचारेणेत्यभिप्रायः ॥ ५ ॥

5. ‘Let them proceed (with the omenta) singly and not otherwise,’ said Indrota Saunaka; ‘why, indeed, should they hasten? It is in this way he gratifies them deity after deity.’ This, then, is what these have said, but the established practice is different therefrom.

(र᳘) अ᳘थ होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः॥
सकृ᳘देव᳘ प्राजापत्या᳘भिः प्रच᳘रेयुः सकृ᳘द्देवदेव᳘त्याभिस्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणात्य᳘ञ्जसा यज्ञ᳘स्य सᳫँ᳭स्थामु᳘पैति न᳘ ह्वलती᳘ति॥

(र᳘) अ᳘थ होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः॥
सकृ᳘देव᳘ प्राजापत्या᳘भिः प्रच᳘रेयुः सकृ᳘द्देवदेव᳘त्याभिस्त᳘दे᳘वैनान्यथादेवत᳘म्प्रीणात्य᳘ञ्जसा यज्ञ᳘स्य सᳫँ᳭स्थामु᳘पैति न᳘ ह्वलती᳘ति॥

अ᳘थ होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः॥
सकृ᳘देव᳘ प्राजापत्या᳘भिः प्रच᳘रेयुः सकृ᳘द्देवदेव᳘त्याभिस्त᳘देॗवैनान्यथादेवत᳘म् प्रीणात्य᳘ञ्जसा यज्ञ᳘स्य संस्थामु᳘पैति न ह्वलतीति॥

अथ होवाच याज्ञवल्क्यः । सकृदेव प्राजापत्याभिः प्रचरेयुः । सकृद्देवदेवत्याभिः । तदेवैनान्यथादेवतं प्रीणाति । अंजसा यज्ञस्य संस्थामुपैति । न ह्वलतीति ॥ ६ ॥

अथ ⁶ होवाच याज्ञवल्क्यः । यावत्यः प्राजापत्याः ताभिः । सकृदेव सह प्रचरेयुः । सकृदेव सहाग्न्यादिदेवताभिः, तदेव तेनैव एनान् देवान्, यथादेवतं प्रीणाति देवग्रहणेन हि ते सर्वे ऽप्यग्न्यादयः, शक्यंते ग्रहीतुमित्यर्थः । अंजसा ऋजुमार्गेण सवनकालमनतिक्रमेण यज्ञस्य समाप्तिं प्राप्नोति । न ह्वलति न चलति, कर्म कालात् । इति ब्रुवन्, हृदयाद्यंगानां प्रचारमपि एवमेव दर्शयति । तथाच प्रागुक्तम्- “प्राजापत्य एवाश्वो देवदेवत्या इतरे” इति ॥ ६ ॥

6. Now Yājñavalkya said, ‘They should proceed simultaneously with the (omenta) of Prajāpati’s ⁷ (victims), and simultaneously with those consecrated to single gods: it is in this way that he gratifies them deity after deity, that he goes straightway to the completion of the sacrifice, and does not stumble.’

हुता᳘सु व्वपा᳘सु॥
प्रप᳘द्याध्वर्य्यू᳘ रजते᳘न पा᳘त्रेण प्राजापत्य᳘म्महिमा᳘नमु᳘त्तरङ्ग्र᳘हङ्गृह्णाति त᳘स्य पुरोरुग्यः᳘ प्राणतो᳘ निमिषतो᳘ महित्वे᳘ति व्विप᳘र्य्यस्ते याज्या ऽनुवा᳘क्ये ऽअयातयाम᳘ताया ऽएष᳘ ऽएव᳘ प्रैषो व्व᳘षट्कृते जुहोति य᳘स्ते रा᳘त्रौ सम्वत्सरे᳘ महिमा᳘ सम्बभूवे᳘ति᳘ नानुव᳘षट्करोति त᳘स्योक्तम्ब्रा᳘ह्मणम्॥

हुता᳘सु व्वपा᳘सु॥
प्रप᳘द्याध्वर्य्यू᳘ रजते᳘न पा᳘त्रेण प्राजापत्य᳘म्महिमा᳘नमु᳘त्तरङ्ग्र᳘हङ्गृह्णाति त᳘स्य पुरोरुग्यः᳘ प्राणतो᳘ निमिषतो᳘ महित्वे᳘ति व्विप᳘र्य्यस्ते याज्या ऽनुवा᳘क्ये ऽअयातयाम᳘ताया ऽएष᳘ ऽएव᳘ प्रैषो व्व᳘षट्कृते जुहोति य᳘स्ते रा᳘त्रौ सम्वत्सरे᳘ महिमा᳘ सम्बभूवे᳘ति᳘ नानुव᳘षट्करोति त᳘स्योक्तम्ब्रा᳘ह्मणम्॥

हुता᳘सु वपा᳘सु॥
प्रप᳘द्याध्वर्यू᳘ रजते᳘न पा᳘त्रेण प्राजापत्य᳘म् महिमा᳘नमु᳘त्तरं ग्र᳘हं गृह्णाति त᳘स्य पुरोरुग्यः᳘ प्राणतो᳘ निमिषतो᳘ महित्वे᳘ति विप᳘र्यस्ते याज्यानुवाॗक्ये अयातयाम᳘ताया एष᳘ एव᳘ प्रैषो व᳘षट्कृते जुहोति य᳘स्ते रा᳘त्रौ सम्वत्सरे᳘ महिमा᳘ सम्बभूवे᳘तिॗ नानुव᳘षट्करोति त᳘स्योक्तम् ब्रा᳘ह्मणम्॥

हुतासु वपासु प्रपद्याध्वर्युः रजतेन पात्रेण प्राजापत्यं महिमानमुत्तरं ग्रहं गृह्णाति । तस्य पुरोरुक्- “यः प्राणतो निमिषतो महित्वा”- (वा. सं. २३ । ३) इति । विपर्यस्ते याज्या ऽनुवाक्ये । अयातयामतायै । एष एव प्रैषः । वषट्कृते जुहोति- “यस्ते रात्रौ संवत्सरे महिमा संबभूव”- (वा. सं. २३ । ४) इति । नानुवषट्करोति । तस्योक्तं ब्राह्मणम् ॥ ७ ॥

अथोत्तरो महिमग्रहः ।

हुतासु वपासु । रजतेन पात्रेण प्राजापत्यं महिमानमुत्तरं ग्रहं गृह्णाति । एतावत् अनुविधीयते अन्यत् लिंगादिभिरपि प्राप्तमनूद्यते । विपर्यस्ते याज्या ऽनुवाक्ये । इत्येतदपि विधीयते ⁸ ॥ ७ ॥

7. When the omenta have been offered, the Adhvaryu enters (the Havirdhāna shed) and draws

Prajāpati’s second Mahiman cup of Soma in a silver vessel. The Puroruc thereof is (Vāj. XXIII, 3), ‘He who by his greatness hath become the one king of the breathing and blinking world, [and who here ruleth over the two-footed and the four-footed: to the god Ka (Who?) will we pay homage by offering].’ The Anuvākyā and Yājyā are interchanged so as to (ensure) unimpaired vigour ⁹, and the Praisha (direction to Hotr̥) is the same (as that of the first cup). As the Vashaṭ is uttered, he offers with (Vāj. S. XXIII, 4), ‘What greatness of thine there hath been in the night, and the year, [what greatness of thine there hath been in the earth and the fire; what greatness of thine there hath been in the Nakshatras and the moon, to that greatness of thine, to Prajāpati, to the gods, hail ¹⁰].’ He does not repeat the Vashaṭ: the significance of this has been explained.

(न्ना) नान्ये᳘षाम्पशूना᳘न्तेदन्या᳘ ऽअवद्य᳘न्ति॥ (न्त्य) अ᳘वद्यन्त्य᳘श्वस्य दक्षिण᳘तो ऽन्ये᳘षाम्पशूना᳘मवद्य᳘न्त्युत्तरतो᳘ ऽश्वस्य प्लक्षशाखा᳘स्वन्ये᳘षाम्पशूना᳘मवद्य᳘न्ति व्वेतसशाखास्व᳘श्वस्य॥

(न्ना) नान्ये᳘षाम्पशूना᳘न्तेदन्या᳘ ऽअवद्य᳘न्ति॥ (न्त्य) अ᳘वद्यन्त्य᳘श्वस्य दक्षिण᳘तो ऽन्ये᳘षाम्पशूना᳘मवद्य᳘न्त्युत्तरतो᳘ ऽश्वस्य प्लक्षशाखा᳘स्वन्ये᳘षाम्पशूना᳘मवद्य᳘न्ति व्वेतसशाखास्व᳘श्वस्य॥

नान्ये᳘षाम् पशूना᳘म् तेदन्या᳘ अवद्यन्ति अ᳘वद्यन्त्य᳘श्वस्य दक्षिणॗतोऽन्ये᳘षाम् पशूना᳘मवद्य᳘न्त्युत्तरतो᳘ऽश्वस्य प्लक्षशाखा᳘स्वन्ये᳘षाम् पशूना᳘मवद्य᳘न्ति वेतसशाखास्व᳘श्वस्य॥

नान्येषां पशूनां तदन्या अवद्यंति । अवद्यंत्यश्वस्य । दक्षिणतो ऽन्येषां पशूनामवद्यंति । उत्तरतो ऽश्वस्य । प्लक्षशाखास्वन्येषां पशूनामवद्यंति । वेतसशाखास्वश्वस्य ॥ ८ ॥

तेदन्या तेदनी लोहितं तस्यास्तेदन्याः एकदेशमवद्यन्ति ⁸ । अश्वस्येति विधिः इतरे ¹¹ अनुवादाः ॥ ८ ॥

8. Of the blood of the other victims they make no sacrificial portions; of (that of) the horse they do make portions ¹². Of (the blood of) the others they make portions ¹³ on the south side, of (that of) the horse on the north side (of the altar); of (the blood of) the others he makes portions on (a mat of) plaksha (ficus infectoria) twigs, of (that of) the horse on rattan twigs.

त᳘दु होवाच सा᳘त्ययज्ञिः॥
(रि) इतर᳘थैव᳘ कुर्य्युः पथ᳘ ऽएव᳘ नापोदि᳘त्यमि᳘ति पू᳘र्व्वा᳘ त्वेव स्थि᳘तिरु᳘क्थ्यो यज्ञस्ते᳘नान्तरिक्षलोक᳘मृध्नोति स᳘र्व्वस्तोमो ऽतिरात्र᳘ ऽउत्तमम᳘हर्भ्भवति स᳘र्व्वम्वै स᳘र्व्वस्तोमो ऽतिरात्रः स᳘र्व्वमश्वमेधः स᳘र्व्वस्या᳘प्त्यै स᳘र्व्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

त᳘दु होवाच सा᳘त्ययज्ञिः॥
(रि) इतर᳘थैव᳘ कुर्य्युः पथ᳘ ऽएव᳘ नापोदि᳘त्यमि᳘ति पू᳘र्व्वा᳘ त्वेव स्थि᳘तिरु᳘क्थ्यो यज्ञस्ते᳘नान्तरिक्षलोक᳘मृध्नोति स᳘र्व्वस्तोमो ऽतिरात्र᳘ ऽउत्तमम᳘हर्भ्भवति स᳘र्व्वम्वै स᳘र्व्वस्तोमो ऽतिरात्रः स᳘र्व्वमश्वमेधः स᳘र्व्वस्या᳘प्त्यै स᳘र्व्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

त᳘दु होवाच सा᳘त्ययज्ञिः॥
इतर᳘थैव᳘ कुर्युः पथ एवॗ नापोदि᳘त्यमि᳘ति पू᳘र्वाॗ त्वेव स्थि᳘तिरुॗक्थ्यो यज्ञस्ते᳘नान्तरिक्षलोक᳘मृध्नोति स᳘र्वस्तोमोऽतिरात्र᳘ उत्तमम᳘हर्भवति स᳘र्वम् वै स᳘र्वस्तोमोऽतिरात्रः स᳘र्वमश्वमेधः स᳘र्वस्या᳘प्तै स᳘र्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

तदु होवाच सात्ययज्ञिः । इतरथैव कुर्युः । पथ एव नापोदित्यमिति । पूर्वा त्वेव स्थितिः । उक्थ्यो यज्ञः । तेनांतरिक्षलोकमृध्नोति । सर्वस्तोमो ऽतिरात्र उत्तममहर्भवति । सर्वं वै सर्वस्तोमो ऽतिरात्रः । सर्वमश्वमेधः । सर्वस्याप्त्यै । सर्वस्यावरुद्ध्यै ॥ ९ ॥

कल्पान्तरोपन्यासः । तदु होवाच सात्ययज्ञिः । इतरथा यथा अन्येषां पशूनां तथा कुर्युः । पश्वंतरकर्ममार्गादेव प्रसिद्धात् । ‘अपोदित्यमिति’ अप उत् इत्यम् इति । उत्कर्षेण अपक्रमितव्यम् । इण् । “एतिस्तुशास्वृदृजुषः क्यप्”- (पा. सू. ३ । १ । १०९) “ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्”- (पा. सू. ६ । १ । ७१) इति इत्यम् । एवं च न एतव्यम् । पूर्वा त्वेव स्थितिः । पूर्वा तु स्थितिरेव सात्ययज्ञिमतम् । ततश्च आदेयमेव लोहितस्येति । उत्तरतश्च वेतसशाखास्विति कुर्युः । उक्थ्यो ¹⁴ यज्ञः । इत्येतदेकविंशं मध्यममहरुपन्यस्तम् । तदुक्थ्यसंस्थं भवतीत्यर्थः । तेन मध्यमेन अह्ना अंतरिक्षलोकमृध्नोति ॥ ९ ॥ १० ॥

9. But concerning this, Sātyayajñi said, ‘They may indeed do it in either way, only one must not depart from the (right) path.’ But the former, indeed, is the established practice. The sacrifice (of the second day) is an Ukthya: thereby he causes the air-world to prosper. The last day is an Atirātra with all the Stomas, for him to obtain and secure everything, for the Atirātra with all the Stomas is everything, and the Aśvamedha is everything.

त᳘स्य त्रिवृ᳘द्बहिष्पवमान᳘म्॥
(म्प) पञ्चदशान्या᳘ज्यानि सप्तदशो मा᳘ध्यन्दिनः प᳘वमान ऽएकविᳫँ᳭शा᳘नि पृष्ठानि त्रिणव᳘स्तृती᳘यः प᳘वमानस्त्र᳘यस्त्रिᳫँ᳭शमग्निष्टोमसा᳘मैकविᳫँ᳭शा᳘न्युक्था᳘न्येकविᳫँ᳭शः᳘ षोडशी᳘ पञ्चदशी रा᳘त्रिस्त्रिवृ᳘त्सन्धिर्य्य᳘द्द्विती᳘यस्या᳘ह्नः पृष्ठ्य᳘स्य षडह᳘स्य त᳘च्छस्त्र᳘मतिरात्रो᳘ यज्ञस्ते᳘नामुं᳘ लोक᳘मृध्नोति॥

त᳘स्य त्रिवृ᳘द्बहिष्पवमान᳘म्॥
(म्प) पञ्चदशान्या᳘ज्यानि सप्तदशो मा᳘ध्यन्दिनः प᳘वमान ऽएकविᳫँ᳭शा᳘नि पृष्ठानि त्रिणव᳘स्तृती᳘यः प᳘वमानस्त्र᳘यस्त्रिᳫँ᳭शमग्निष्टोमसा᳘मैकविᳫँ᳭शा᳘न्युक्था᳘न्येकविᳫँ᳭शः᳘ षोडशी᳘ पञ्चदशी रा᳘त्रिस्त्रिवृ᳘त्सन्धिर्य्य᳘द्द्विती᳘यस्या᳘ह्नः पृष्ठ्य᳘स्य षडह᳘स्य त᳘च्छस्त्र᳘मतिरात्रो᳘ यज्ञस्ते᳘नामुं᳘ लोक᳘मृध्नोति॥

त᳘स्य त्रिवृ᳘द्बहिष्पवमान᳘म्॥
पञ्चदशान्या᳘ज्यानि सप्तदशो मा᳘ध्यन्दिनः प᳘वमान एकविंशा᳘नि पृष्थ्\आ᳘नि त्रिणव᳘स्तृती᳘यः प᳘वमानस्त्र᳘यस्त्रिंशमग्निष्टोमसाॗमैकविंशा᳘न्युक्था᳘न्येकविंशः᳘ षोडशी᳘ पञ्चदशी रा᳘त्रिस्त्रिवृ᳘त्सन्धिर्य᳘द्द्विती᳘यस्या᳘ह्नः पृष्थ्\य᳘स्य षडह᳘स्य त᳘छस्त्र᳘मतिरात्रो᳘ यज्ञस्ते᳘नामुं᳘ लोक᳘मृध्नोति॥

तस्य त्रिवृद्बहिष्पवमानम् । पंचदशान्याज्यानि । सप्तदशो माध्यंदिनः पवमानः । एकविंशानि पृष्ठानि । त्रिणवस्तृतीयः पवमानः । त्रयस्त्रिंशमग्निष्टोमसाम । एकविंशान्युक्थानि । एकविंशः षोडशी । पंचदशी रात्रिः । त्रिवृत्संधिः । यत् द्वितीयस्याह्नः पृष्ठ्यस्य षडहस्य तच्छस्त्रम् । अतिरात्रो यज्ञः । तेनामुं लोकमृध्नोति ॥ १० ॥

[व्याख्यानं नवमे]

10. Its Bahishpavamāna (stotra) is in the Trivr̥t (9-versed Stoma), the Ājya (stotras) in the Pañcadaśa (15-versed), the Mādhyandina-pavamāna in the Saptadaśa (17), the Pr̥shṭḥas in the Ekaviṁśa (21), the Tr̥tīya Pavamāna in the Triṇava (27), the Agnishṭoma-sāman in the Trayastriṁśa (33), the Ukthas in the Ekaviṁśa (21), the Shoḍaśin in the Ekaviṁśa, the night (chants) in the Pañcadaśa, the Sandhi (twilight chant) in the Trivr̥t (9). Whatever Śastra is (recited) for the second day of the Pr̥shṭḥya Shaḍaha that is (used at) the Atirātra sacrifice ¹⁵; thereby he causes yonder (heavenly) world to prosper.

(त्ये᳘) ए᳘कविᳫँ᳭शतिः सवनी᳘याः पश᳘वः॥
स᳘र्व्व ऽआग्नेयास्ते᳘षाᳫँ᳭ समानं कर्मे᳘त्यु है᳘क ऽआहुश्च᳘तुर्व्विᳫँ᳭शति᳘न्त्वे᳘वैता᳘न्गव्याना᳘लभेत द्वादश᳘भ्यो देव᳘ताभ्यो द्वा᳘दश मा᳘साः संवत्सरः स᳘र्व्वᳫँ᳭ संवत्सरः स᳘र्व्वमश्वमेधः स᳘र्व्वस्या᳘प्त्यै स᳘र्व्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

(त्ये᳘) ए᳘कविᳫँ᳭शतिः सवनी᳘याः पश᳘वः॥
स᳘र्व्व ऽआग्नेयास्ते᳘षाᳫँ᳭ समानं कर्मे᳘त्यु है᳘क ऽआहुश्च᳘तुर्व्विᳫँ᳭शति᳘न्त्वे᳘वैता᳘न्गव्याना᳘लभेत द्वादश᳘भ्यो देव᳘ताभ्यो द्वा᳘दश मा᳘साः संवत्सरः स᳘र्व्वᳫँ᳭ संवत्सरः स᳘र्व्वमश्वमेधः स᳘र्व्वस्या᳘प्त्यै स᳘र्व्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

ए᳘कविंशतिः सवनी᳘याः पश᳘वः॥
स᳘र्व आग्नेयास्ते᳘षाᳫं समानंकर्मे᳘त्यु है᳘क आहुश्चतुर्विंशतिॗम् त्वेॗवैता᳘न्गव्याना᳘लभेत् द्वादश᳘भ्यो देवताभ्यो द्वा᳘दश मा᳘साः सम्वत्सरः स᳘र्वᳫं सम्वत्सरः स᳘र्वमश्वमेधः स᳘र्वस्या᳘प्तै स᳘र्वस्या᳘वरुद्ध्यै॥

एकविंशतिः सवनीयाः पशवः । सर्व आग्नेयाः । तेषां समानं कर्म । इति उ हैक आहुः । चतुर्विंशतिं त्वेवैतान् गव्यानालभेत द्वादशभ्यो देवताभ्यः । द्वादश मासाः संवत्सरः । सर्वं संवत्सरः । सर्वमश्वमेधः । सर्वस्याप्त्यै । सर्वस्यावरुद्ध्यै ॥ ११ ॥

चतुर्विंशतिं त्ववैतान् गव्यानालभेत । एतान् “आग्नेयः कृष्णग्रीवः” इत्यादीन् द्वाविंशतिं च द्वौ च प्राजापत्यौ इति श्रुत्यन्तरात् गव्यान् गोमयात्मकानालभते द्वादशभ्यो देवताभ्यः । एकादशिनी देवता एकादश द्वादशी प्रजापतिः इत्येताभ्यः ॥ ११ ॥

इति श्रीमदाचार्यहरिस्वामिनः कृतौ माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये त्रयोदशे काण्डे पंचमे ऽध्याये तृतीयं ब्राह्मणम् ॥ १३ । ५ । ३ ॥

11. ‘There are twenty-one Savanīya victims, all of them consecrated to Agni, and there is one and the same performance for them,’ so say some; but let him rather immolate those twenty-four bovine (victims ¹⁶) for twelve deities,–twelve months are a year, and the year is everything, and the Aśvamedha

is everything: thus it is for the sake of his obtaining and securing everything.