५

०१

विश्वास-प्रस्तुतिः

स᳘र्व्वेषु वै᳘ लोके᳘षु॥
मृत्य᳘वो ऽन्वा᳘यत्तास्ते᳘भ्यो यदा᳘हुतीर्न्न᳘ जुहुया᳘ल्लोके᳘ लोक ऽएनं मृत्यु᳘र्व्विन्देद्य᳘न्मृत्यु᳘भ्य ऽआ᳘हुतीर्ज्जुहो᳘ति लोके᳘ लोक ऽएव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥

मूलम् - श्रीधरादि

स᳘र्व्वेषु वै᳘ लोके᳘षु॥
मृत्य᳘वो ऽन्वा᳘यत्तास्ते᳘भ्यो यदा᳘हुतीर्न्न᳘ जुहुया᳘ल्लोके᳘ लोक ऽएनं मृत्यु᳘र्व्विन्देद्य᳘न्मृत्यु᳘भ्य ऽआ᳘हुतीर्ज्जुहो᳘ति लोके᳘ लोक ऽएव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥

मूलम् - Weber

स᳘र्वेषु वै᳘ लोके᳘षु॥
मृत्य᳘वोऽन्वा᳘यत्तास्ते᳘भ्यो यदा᳘हुतीर्न᳘ जुहुया᳘ल्लोके᳘-लोक एनम् मृत्यु᳘र्विन्देद्य᳘न्मृत्यु᳘भ्य आ᳘हुतीर्जुहो᳘ति लोके᳘-लोक एव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥

मूलम् - विस्वरम्

सर्वेषु वै लोकेषु मृत्यवो ऽन्वायत्ताः । तेभ्यो यदाहुतीर्न जुहुयात् । लोके लोक एनं मृत्युर्विन्देत् । यन्मृत्युभ्य आहुतीर्जुहोति । लोके लोक एव मृत्युमपजयति ॥ १ ॥

हरिस्वामी

सर्वेषु वै इति । अरण्ये ऽनूच्यान् हुत्वा । एतदंगतां गता “मृत्यवे स्वाहा” इत्याहुतिः “ब्रह्महत्यायै स्वाहा” (वा. सं. ३९ । १३) इति च । तयोरेतद्दर्शनार्थं ब्राह्मणम् । सर्वेषु पितृलोकादिषु । मृत्यवः विनाशकाः अन्वायत्ता अनुबद्धा इति सर्वे लोका अशाश्वताः सभियश्चेति दर्शयति । यन्मृत्युभ्यो बहुभ्यो बह्वीराहुतीर्जुहोति । शाखान्तरीयाणां निंदार्थ उपन्यासः । तद्भियां चैकत्वप्रशंसार्थः ॥ १ ॥

Eggeling
  1. Verily, there are deaths 1 connected with all the worlds; and were he not to offer oblations to them, Death would get hold of him in every world:

when he offers oblations to the Deaths 2, he wards off Death in every world.

०२

विश्वास-प्रस्तुतिः

त᳘दाहुः॥
(र्य्य᳘) य᳘दमु᳘ष्मै स्वा᳘हा ऽमु᳘ष्मै स्वाहे᳘ति जु᳘ह्वत्सञ्च᳘क्षीत बहुम्मृत्यु᳘ममि᳘त्रङ्कुर्व्वीत[[!!]] मृत्य᳘व ऽआत्मा᳘नम᳘पिदध्यादि᳘ति मृत्य᳘वे स्वाहेत्ये᳘कस्मा ऽएवै᳘कामा᳘हुतिं जुहोत्ये᳘को ह वा᳘ ऽअमु᳘ष्मिंल्लोके᳘ मृत्यु᳘रशना᳘यैव त᳘मे᳘वामु᳘ष्मिंल्लोके᳘ ऽपजयति॥

मूलम् - श्रीधरादि

त᳘दाहुः॥
(र्य्य᳘) य᳘दमु᳘ष्मै स्वा᳘हा ऽमु᳘ष्मै स्वाहे᳘ति जु᳘ह्वत्सञ्च᳘क्षीत बहुम्मृत्यु᳘ममि᳘त्रङ्कुर्व्वीत[[!!]] मृत्य᳘व ऽआत्मा᳘नम᳘पिदध्यादि᳘ति मृत्य᳘वे स्वाहेत्ये᳘कस्मा ऽएवै᳘कामा᳘हुतिं जुहोत्ये᳘को ह वा᳘ ऽअमु᳘ष्मिंल्लोके᳘ मृत्यु᳘रशना᳘यैव त᳘मे᳘वामु᳘ष्मिंल्लोके᳘ ऽपजयति॥

मूलम् - Weber

त᳘दाहुः॥
य᳘दमु᳘ष्मै स्वा᳘हामु᳘ष्मै स्वाहे᳘ति जु᳘ह्वत्संच᳘क्षीत ब᳘हुम् मृत्यु᳘ममि᳘त्रं कुर्वीत मृत्य᳘व आत्मा᳘नम᳘पिदध्यादि᳘ति मृत्य᳘वे स्वाहेत्ये᳘कस्मा एवै᳘कामा᳘हुतिं 3 जुहोत्ये᳘को ह वा᳘ अमु᳘ष्मिंलोके᳘ मृत्यु᳘रशनाॗयैव त᳘मेॗवामु᳘ष्मिंलोके᳘ऽपजयति॥

मूलम् - विस्वरम्

तदाहुः- यत् “अमुष्मै स्वाहा ऽमुष्मै स्वाहा” इति जुह्वत्संचक्षीत । बहुं मृत्युममित्रं कुर्वीत । मृत्यव आत्मानमपिदध्यात्, इति । “मृत्यवे स्वाहा”- (वा. सं. ३९ । १३) इत्येकस्मा एवैकामाहुतिं जुहोति । एको ह वा अमुष्मिंल्लोके मृत्युः- अशनायैव । तमेवामुष्मिन् लोके ऽपजयति ॥ २ ॥

हरिस्वामी

तदाहुर्यत् । अमुष्मै पितृलोकाय मृत्यवे इत्येवं यदि जुह्वत् संचक्षीत मृत्युं परिगणयेत् । तं बहुं मृत्युं अमित्रं यजमानः कुर्वीत । तस्मै मृत्यवे अमित्रभूताय आत्मानमपि च दध्यात् संपीडितमर्पयेत् । तत्परिहाराय “मृत्यवे स्वाहा” इत्येवमेकस्मा एव एतामाहुतिं जुहोति । एको ह वै अमुष्मिन् लोके मृत्युरिति स्थितिहेतुः । कर्म देहिनं तर्पयति । तस्मिन् क्षीणे जिघत्साप्रत्ययेन प्रच्यवन्ते प्राणिनः । स सामान्यः सर्वमृत्युः । तस्मिन्प्रतिहते सर्वे तद्विशेषाः प्रतिहताः भवंतीत्यभिप्रायः ॥ २ ॥

Eggeling
  1. Concerning this they say, ‘If, in offering, he were to name them all, saying, “To such 4 (a death) hail! To such (a death) hail!” he would make that manifold death his enemy 5, and would give himself over to Death.’ Only one oblation he offers to one of them, with, ‘To Death, hail!’ for there is indeed but one Death in yonder world, even Hunger 6: it is him he wards off in yonder world.

०३

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्महत्या᳘यै स्वाहे᳘ति द्विती᳘यामा᳘हुतिञ्जुहोति॥
(त्य᳘) अ᳘मृत्युर्ह वा᳘ ऽअन्यो᳘ ब्रह्महत्या᳘यै मृत्यु᳘रेष᳘ ह वै᳘ साक्षा᳘न्मृत्युर्य्य᳘द्ब्रह्महत्या᳘ साक्षा᳘देव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥ (अर्द्धः प्रपाठकः ॥कण्डिकाः॥५९॥)

मूलम् - श्रीधरादि

ब्रह्महत्या᳘यै स्वाहे᳘ति द्विती᳘यामा᳘हुतिञ्जुहोति॥
(त्य᳘) अ᳘मृत्युर्ह वा᳘ ऽअन्यो᳘ ब्रह्महत्या᳘यै मृत्यु᳘रेष᳘ ह वै᳘ साक्षा᳘न्मृत्युर्य्य᳘द्ब्रह्महत्या᳘ साक्षा᳘देव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥ (अर्द्धः प्रपाठकः ॥कण्डिकाः॥५९॥)

मूलम् - Weber

ब्रह्महत्या᳘यै स्वाहे᳘ति द्विती᳘यामा᳘हुतिं जुहोति॥
अ᳘मृत्युर्ह वा᳘ अन्यो᳘ ब्रह्महत्या᳘यै मृत्यु᳘रेष᳘ ह वै᳘ साक्षा᳘न्मृत्युर्य᳘द्ब्रह्महत्या᳘ साक्षा᳘देव᳘ मृत्युम᳘पजयति॥

मूलम् - विस्वरम्

“ब्रह्महत्यायै स्वाहा” (वा. सं. ३९ । १३) इति द्वितीयामाहुतिं जुहोति । अमृत्युर्ह वा अन्यो ब्रह्महत्यायै मृत्युः । एष ह वै साक्षान्मृत्युः, यद्ब्रह्महत्या । साक्षादेव मृत्युमपजयति ॥ ३ ॥

हरिस्वामी

ब्रह्महत्यायै । ब्रह्महत्यैव मृत्युर्नान्यः । स्वस्यावीथ्यादौ नरके अतिमहत्तरं दुःखं करोति । न तादृगशनायाकृतं दुःखमित्यभिप्रायः ॥ ३ ॥

Eggeling
  1. A second oblation he makes with, ‘To Brahman-slaying, hail!’ for, doubtless, a murder other than the slaying of a Brahman is no murder; but that–to wit, the slaying of a Brahman–is manifestly murder: he thus manifestly wards off Death 7.

०४

विश्वास-प्रस्तुतिः

(त्ये) एता᳘ᳫँ᳘ ह वै᳘ मुण्डिभ᳘ ऽऔदन्यः᳘॥
(न्यो᳘) ब्रह्महत्या᳘यै प्प्रा᳘यश्चित्तिम्विदा᳘ञ्चकार य᳘द्ब्रह्महत्या᳘या ऽआ᳘हुतिं जुहो᳘ति मृत्यु᳘मेवा᳘हुत्या तर्प्पयित्वा᳘ परिपा᳘णङ्कृत्वा᳘ ब्रह्मघ्ने᳘ भेषज᳘ङ्करोति त᳘स्माद्य᳘स्यै᳘षा ऽश्वमेध ऽआ᳘हुतिर्हूयते᳘ ऽपि᳘ यो ऽस्यापरी᳘षु प्प्रजा᳘याम्ब्राह्मणᳫँ᳭ ह᳘न्ति त᳘स्मै भेषज᳘ङ्करोति॥

मूलम् - श्रीधरादि

(त्ये) एता᳘ᳫँ᳘ ह वै᳘ मुण्डिभ᳘ ऽऔदन्यः᳘॥
(न्यो᳘) ब्रह्महत्या᳘यै प्प्रा᳘यश्चित्तिम्विदा᳘ञ्चकार य᳘द्ब्रह्महत्या᳘या ऽआ᳘हुतिं जुहो᳘ति मृत्यु᳘मेवा᳘हुत्या तर्प्पयित्वा᳘ परिपा᳘णङ्कृत्वा᳘ ब्रह्मघ्ने᳘ भेषज᳘ङ्करोति त᳘स्माद्य᳘स्यै᳘षा ऽश्वमेध ऽआ᳘हुतिर्हूयते᳘ ऽपि᳘ यो ऽस्यापरी᳘षु प्प्रजा᳘याम्ब्राह्मणᳫँ᳭ ह᳘न्ति त᳘स्मै भेषज᳘ङ्करोति॥

मूलम् - Weber

एता᳘ᳫं᳘ ह वै᳘ मुण्डिभ᳘ 8 औदन्यः᳟॥
ब्रह्महत्या᳘यै प्रा᳘यश्चित्तिं विदां᳘ चकार य᳘द्ब्रह्मैहत्या᳘या आ᳘हुतिं जुहो᳘ति मृत्यु᳘मेवा᳘हुत्या तर्पयित्वा᳘ परिपा᳘णं कृत्वा᳘ ब्रह्मघ्ने᳘ भेषजं᳘ करोति त᳘स्माद्य᳘स्यैॗषाश्वमेध आ᳘हुतिर्हूयते᳘ऽपिॗ योऽस्यापरी᳘षु प्रजा᳘याम् ब्राह्मैणᳫं ह᳘न्ति त᳘स्मै भेषजं᳘ करोति॥

मूलम् - विस्वरम्

एतां ह वै मुण्डिभ औदन्यो ब्रह्महत्यायै प्रायश्चित्तिं विदांचकार । यद्ब्रह्महत्याया आहुतिं जुहोति । मृत्युमेवाहुत्या तर्पयित्वा परिपाणं कृत्वा ब्रह्मघ्ने भेषजं करोति । तस्मात् यस्यैषा ऽश्वमेध आहुतिर्हूयते । अपि यो ऽस्यापरीषु प्रजायां ब्राह्मणं हन्ति । तस्मै भेषजं करोति ॥ ४ ॥

हरिस्वामी

एतां ह वै । मुंडिभो नाम उदनस्यापत्यम् औदन्यः । स एतामेवाहुतिं अश्वमेधान्तर्गतां ब्रह्महत्यायाः प्रायश्चित्तिं मेने । ततश्च ब्रह्महत्यायै आहुतिं जुहोति । तत् मृत्युमेव तर्पयित्वा परिशिष्टं पानं तं मृत्यवे कृत्वा ब्राह्मणं हतवते भेषजं चिकित्सां करोति । यस्माच्चैवमेव तद्भेषजं क्रियते । तस्मात् यस्य राज्ञः अश्वमेधे एषा आहुतिर्हूयते । तस्य प्रजायां राष्ट्रे यो ऽपि अपरीषु अपक्रांतासु अतीतासु समासु ब्राह्मणं हंति । तस्मै अपि चिरकृतपापस्य भेषजं चिकित्सां करोति । सो ऽपि हि तस्यावभृथे स्नातः शुध्यतीत्यभिप्रायः ॥ ४ ॥

इति श्रीमदाचार्यहरिस्वामिनः कृतौ माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये त्रयोदशे काण्डे तृतीये ऽध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥ (१३ । ३ । ५) ॥

Eggeling
  1. Muṇḍibha Audanya 9 it was who discovered this atonement for the slaying of a Brahman; and when one offers the oblation to the Brahmahatyā he prepares a remedy for the slayer of a Brahman by satisfying Death himself with an oblation, and making a protection 10 for him (the slayer). At whosoever’s Aśvamedha, therefore, this oblation is offered, even if in after-times 11 any one in his family kills a Brahman, he thereby prepares a remedy (expiation) for him.

  1. 339:3 That is, according to Sāyaṇa, on Taitt. Br. III, 9, 15, 1, causes of death, such as diseases, &c. ↩︎

  2. 340:1 The oblations referred to in this Brāhmaṇa (§§ 1-4) occur towards the end of the second set of ‘araṇyenūcya’ oblations mentioned above, p. 336, note 2, where the formulas are given. According to Taitt. Br., l.c., however, these final oblations are to be performed–like that to Jumbaka (Varuṇa)–at the time of the purificatory bath, which, indeed, may also be intended by our Brāhmaṇa, though Kātyāyana and Mahīdhara seem to offer no indications to that effect. It is clear that these final oblations must have formed the subject of considerable discussion among the early ritualists. ↩︎

  3. एकस्मिन्नेव एतामाहुतिं (?) Harisv. ↩︎

  4. 340:2 That is, according to Sāyaṇa (Taitt. Br.), ‘To death in the shape of disease, to death in the shape of poverty, &c.’ Harisvāmin, on our passage, has merely, ‘Amushmai pitr̥lokāya mr̥tyave’–‘To death (in the shape of) the world of the Fathers,’ which is not very clear. ↩︎

  5. 340:3 Or, perhaps, he would make himself many a death-enemy (bahuṁ mr̥tyum amitraṁ kurvīta), the two nouns being taken as in apposition to each other; cf. p. 146, note 1. ↩︎

  6. 340:4 See X, 6, 5, 1. ↩︎

  7. 340:5 Or, he thus wards off what is manifestly Death (Death in person). ↩︎

  8. मुडिंभ᳘ A. - ibid. उदमस्यापत्यं (?) Harisv. ↩︎

  9. 341:1 That is, according to Harisvāmin, the son of Udanya (Odana. St. Petersb. Dict.), Taitt. Br. III, 9, 15, 3, has Muṇḍibha Audanyava (i.e. the son of Udanyu, Sāy.) instead. The Taitt. Br., besides, makes the crime to be expiated here to be, not ‘brahmahatyā,’ but ‘bhrūṇahatyā,’ the killing of an embryo. Sāyaṇa, however, there allows to ‘bhrūṇa’ optionally its later meaning of ‘a Brāhmaṇa versed in the three Vedas and the sacrificial art (kalpa),’ and the Taitt. Br. itself, at all events, takes this oblation to ‘bhrūṇahatyā’ to atone likewise for the slaying of a Brāhmaṇa. ↩︎

  10. 341:2 Harisvāmin explains ‘paripāṇam’ by ‘pariśishṭaṁ vānantam pānam’ (?); whilst Sāyaṇa, in Taitt. Br., takes it in the sense of ‘sarvataḥ pātram,’ i.e. having made the Sacrificer ‘a thoroughly worthy person.’ ↩︎

  11. 341:3 Harisvāmin here unwarrantably takes ‘aparīshū’ in the sense of ‘in past times.’ ↩︎