५

अ᳘प वा᳘ एत᳘स्मात्॥
श्री᳘ राष्ट्रं᳘ क्रामति᳘ योऽश्वमेधे᳘न य᳘जते यदा वै पु᳘रुषः श्रि᳘यं ग᳘छति वी᳘णास्मै वाद्यते ब्राह्मणौ᳘ वीणागाथि᳘नौ संवत्सरं᳘ गायतः श्रियै वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्वी᳘णा श्रि᳘यमे᳘वास्मिंस्त᳘द्धत्तः॥

अ᳘प वा᳘ एत᳘स्मात्॥
श्री᳘ राष्ट्रं᳘ क्रामति᳘ योऽश्वमेधे᳘न य᳘जते यदा वै पु᳘रुषः श्रि᳘यं ग᳘छति वी᳘णास्मै वाद्यते ब्राह्मणौ᳘ वीणागाथि᳘नौ संवत्सरं᳘ गायतः श्रियै वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्वी᳘णा श्रि᳘यमे᳘वास्मिंस्त᳘द्धत्तः॥

अ᳘प वा᳘ एत᳘स्मात्॥
श्री᳘ राष्ट्रं᳘ क्रामतिॗ योऽश्वमेधे᳘न य᳘जते यदा वै पु᳘रुषः श्रि᳘यं ग᳘छति वी᳘णास्मै वाद्यते ब्राह्मणौ᳘ वीणागाथि᳘नौ संवत्सरं᳘ गायतः श्रियै वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्वी᳘णा श्रि᳘यमेॗवास्मिंस्त᳘द्धत्तः॥

अप वा एतस्माच्छ्री राष्ट्रं क्रामति । यो ऽश्वमेधेन यजते । यदा वै पुरुषः श्रियं गच्छति । वीणा ऽस्मै वाद्यते । ब्राह्मणौ वीणागाथिनौ संवत्सरं गायतः । श्रियै वा एतद्रूपम् । यद्वीणा । श्रियमेवास्मिंस्तद्धत्तः ॥ १ ॥

अप वा एतस्मात् । एतेभ्यो यो ऽश्वमेधेन यजते । तस्मात् श्रीश्च समृद्धिः राष्ट्रं च जनपदः अप्रक्रामति । (ऋस्त्यौदीयानम् । ?) तत्प्रतीकाराय । ब्राह्मणौ वीणागाथिनौ संवत्सरं गायतः । श्रियो ह्येतत् रूपम् । या वीणा । श्रियमेवास्मिन्नेव धत्तः । कथं पुरा एतत् श्रियो रूपम्, इत्यत आह- यदा वै पुरुष इति । अर्थवादार्थ एवायमुपन्यासः । तस्यै प्रयाजेषु तायमानेषु । (अथ सायं धृतिषु हूयमानास्वश्विनोपबंधने च गुणत्वाद्गानोत्पत्तौ वाक्ये द्रष्टव्ये इतरे तावृत्तिवाक्यविशिष्टयोर्ब्राह्मणयोरन्यतरे ऽन्ये राजम्येन कथं बाध्येत !) ॥ १-३ ॥

1. But, indeed, distinction, royal sway, departs from him who performs the horse-sacrifice; and when a man attains to distinction, the lute is played to him. Two Brāhmaṇical lute-players sing (and play) for a year; for that–to wit, the lute–is a form (attribute) of distinction: it is distinction they thus confer upon him.

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ᳘ ब्राह्मणौ गा᳘येताम᳘पास्मात्क्षत्रं᳘ क्रामेद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्ब्राह्मणो न वै ब्र᳘ह्मणि क्षत्रं᳘ रमत इ᳘ति॥

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ᳘ ब्राह्मणौ गा᳘येताम᳘पास्मात्क्षत्रं᳘ क्रामेद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्ब्राह्मणो न वै ब्र᳘ह्मणि क्षत्रं᳘ रमत इ᳘ति॥

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ᳘ ब्राह्मणौ गा᳘येताम᳘पास्मात्क्षत्रं᳘ क्रामेद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्ब्राह्मणो न वै ब्र᳘ह्मणि क्षत्रं᳘ रमत इ᳘ति॥

तदाहुः- यदुभौ ब्राह्मणौ गायेताम् । अपास्माक्षत्त्रं क्रामेत् । ब्रह्मणो वा एतद्रूपम् । यद् ब्राह्मणः । न वै ब्रह्मणि क्षत्त्रं रमत इति ॥ २ ॥

[व्याख्यानं प्रथमे]

2. Concerning this they say, ‘Were both to be Brāhmaṇas who sing, noble rank (or political power) would depart from him; for he–to wit, a Brāhmaṇa–is a form of the priestly office; and the nobility takes no delight in the priestly office (or priesthood).

य᳘दुभौ᳘ राज᳘न्यौ॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्राज᳘न्यो न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति ब्राह्म᳘णोऽन्यो गा᳘यति राज᳘न्योऽन्यो ब्र᳘ह्म वै᳘ ब्राह्मणः᳘ क्षत्रं᳘ राजन्य᳘स्त᳘दस्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवति॥

य᳘दुभौ᳘ राज᳘न्यौ॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्राज᳘न्यो न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति ब्राह्म᳘णोऽन्यो गा᳘यति राज᳘न्योऽन्यो ब्र᳘ह्म वै᳘ ब्राह्मणः᳘ क्षत्रं᳘ राजन्य᳘स्त᳘दस्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवति॥

य᳘दुभौ᳘ राजॗन्यौ॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं य᳘द्राजॗन्यो न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति ब्राह्मॗणोऽन्यो गा᳘यति राजॗन्योऽन्यो ब्र᳘ह्म वै᳘ ब्राह्मणः᳘ क्षत्रं᳘ राजन्य᳘स्त᳘दस्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवति॥

यदुभौ राजन्यौ । अपास्माद् ब्रह्मवर्चसं क्रामेत् । क्षत्त्रस्य वा एतद्रूपम् । यद्राजन्यः । न वै क्षत्त्रे ब्रह्मवर्चसं रमत इति । ब्राह्मणो ऽन्यो गायति । राजन्यो ऽन्यः । ब्रह्म वै ब्राह्मणः । क्षत्त्रं राजन्यः । तदस्य ब्रह्मणा च क्षत्त्रेण चोभयतः श्रीः परिगृहीता भवति ॥ ३ ॥

[व्याख्यानं प्रथमे]

3. ‘And were both to be Rājanyas (nobles), spiritual lustre would depart from him; for he–to wit, the Rājanya–is a form of noble rank, and spiritual lustre takes no delight in noble rank.’ One of those who sing is a Brāhmaṇa, and the other a Rājanya; for the Brāhmaṇa means priestly office, and the Rājanya noble rank: thus his distinction (social position) comes to be guarded on either side by the priesthood and the nobility.

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ दि᳘वा गा᳘येताम् प्रभ्रं᳘शुकास्माछ्रीः᳘ स्याद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं यद᳘हर्यदा वै रा᳘जा काम᳘यतेऽथ ब्राह्मणं᳘ जिनाति पा᳘पीयांस्तु᳘ भवति॥

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ दि᳘वा गा᳘येताम् प्रभ्रं᳘शुकास्माछ्रीः᳘ स्याद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं यद᳘हर्यदा वै रा᳘जा काम᳘यतेऽथ ब्राह्मणं᳘ जिनाति पा᳘पीयांस्तु᳘ भवति॥

त᳘दाहुः॥
य᳘दुभौ दि᳘वा गा᳘येताम् प्रभ्रं᳘शुकास्माछ्रीः᳘ स्याद्ब्र᳘ह्मणो वा᳘ एत᳘द्रूपं यद᳘हर्यदा वै रा᳘जा काम᳘यतेऽथ ब्राह्मणं᳘ जिनाति पा᳘पीयांस्तु᳘ भवति॥

तदाहुः- यदुभौ दिवा गायेताम् । प्रभ्रंशुका ऽस्माच्छ्रीः स्यात् । ब्रह्मणो वा एतद्रूपम् । यदहः । यदा वै राजा कामयते । अथ ब्राह्मणं जिनाति । पापीयांस्तु भवति ॥ ४ ॥

प्रभ्रंशुका प्रकर्षेण भ्रंशनधर्मिका इत्येवंबहुलक्षणं बह्वन्नमभक्षत् । बहुभिर्ऋतुभिरयं राजा अयजत इष्टवान् इति । एवं प्रभूतं सारं अचितमक्लिष्टं सात्विकं पात्रेषु अददात् दत्तवानिति ब्राह्मणो गायति । एवं बहुभिः शूरैः सह निर्यात्यम्, जयोत्तरमविक्रव्यं अयुध्यत इति । एवं चतुरंगेण बलेन वक्त्रादिना व्यूहेन अनीकोरः-कक्ष्यादिमबध्नन् । अमुं चतुर्दत्तकूटयुद्धादिकं संग्रामम् । अथवा कुरुसंग्रामं बालसंग्रामं प्राच्यसंग्रामं उदीच्यमपीत्यादिकं अजयज्जितवान् । अयं राजेति राजन्यो गायति । नान्यं प्रत्येकं ¹ शतं ददाति । परिक्रीयमाणयोस्तयोः प्राधान्यात् । ऋत्विजां तु क्रतुदक्षिणोक्तपरिमाणा दीयते । इति न प्रत्येकं सकला दीयते ॥ ४-६ ॥

इति श्रीमदाचार्यहरिस्वामिनः कृतौ माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये त्रयोदशकाण्डे प्रथमे ऽध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥ १३ । १ । ५ ॥

4. Concerning this they say, ‘Were both to sing by day, his distinction would be apt to fall away from him: for that–to wit, the day–is a form of the priestly dignity; and when the king chooses he may oppress (despoil) the Brāhmaṇa, but he will fare the worse (or, become the poorer) for it.

य᳘दुभौ न᳘क्तम्॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्रा᳘त्रिर्न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति दि᳘वा ब्राह्मणो गा᳘यति न᳘क्तं राजन्य᳘स्त᳘थो हास्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवती᳘ति॥

य᳘दुभौ न᳘क्तम्॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्रा᳘त्रिर्न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति दि᳘वा ब्राह्मणो गा᳘यति न᳘क्तं राजन्य᳘स्त᳘थो हास्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवती᳘ति॥

य᳘दुभौ न᳘क्तम्॥
अ᳘पास्माद्ब्रह्मवर्चसं᳘ क्रामेत्क्षत्र᳘स्य वा᳘ एत᳘द्रूपं यद्रा᳘त्रिर्न वै᳘ क्षत्रे᳘ ब्रह्मवर्चसं᳘ रमत इ᳘ति दि᳘वा ब्राह्मणो गा᳘यति न᳘क्तं राजन्य᳘स्त᳘थो हास्य ब्र᳘ह्मणा च क्षत्रे᳘ण चोभय᳘तः श्रीः प᳘रिगृहीता भवती᳘ति ² ॥

यदुभौ नक्तम् । अपास्माद्ब्रह्मवर्चसं क्रामेत् । क्षत्त्रस्य वा एतद्रूपम् । यद्रात्रिः । न वै क्षत्त्रे ब्रह्मवर्चसं रमत इति । दिवा ब्राह्मणो गायति । नक्तं राजन्यः । तथो हास्य ब्रह्मणा च क्षत्त्रेण चोभयतः श्रीः परिगृहीता । भवति इति ॥ ५ ॥

[व्याख्यानं चतुर्थे]

5. ‘And if both (were to sing) at night, spiritual lustre would fall away from him; for that–to wit, the night–is a form of the nobility, and spiritual lustre takes no delight in the nobility.’ The Brāhmaṇa sings by day ³, and the Rājanya at night ⁴; and thus, indeed, his distinction comes to be guarded on either side by the priesthood and the nobility ⁵.

अयजते᳘त्यददादि᳘ति ब्राह्मणो᳘ गायतीष्टापूर्तं वै᳘ ब्राह्मण᳘स्येष्टापूर्ते᳘नै᳘वैनं स स᳘मर्धयती᳘त्ययुध्यते᳘त्यमुं᳘ संग्राम᳘मजयदि᳘ति राज᳘न्यो युद्धं वै᳘ राजन्य᳘स्य वीर्यं᳘ वी᳘र्येणै᳘वैनं स स᳘मर्धयति तिस्रोऽन्यो गा᳘था गा᳘यति तिस्रोऽन्यः षट् स᳘म्पद्यन्ते ष᳘डृत᳘वः संवत्सर᳘ ऋतु᳘ष्वेव᳘ संवत्सरे प्र᳘तितिष्ठति ता᳘भ्यां शतं᳘ ददाति शता᳘युर्वै पु᳘रुषः शते᳘न्द्रिय आ᳘युरे᳘वेन्द्रियं᳘ वीर्य᳘मात्म᳘न्धत्ते॥

अयजते᳘त्यददादि᳘ति ब्राह्मणो᳘ गायतीष्टापूर्तं वै᳘ ब्राह्मण᳘स्येष्टापूर्ते᳘नै᳘वैनं स स᳘मर्धयती᳘त्ययुध्यते᳘त्यमुं᳘ संग्राम᳘मजयदि᳘ति राज᳘न्यो युद्धं वै᳘ राजन्य᳘स्य वीर्यं᳘ वी᳘र्येणै᳘वैनं स स᳘मर्धयति तिस्रोऽन्यो गा᳘था गा᳘यति तिस्रोऽन्यः षट् ¹ स᳘म्पद्यन्ते ष᳘डृत᳘वः संवत्सर᳘ ऋतु᳘ष्वेव᳘ संवत्सरे प्र᳘तितिष्ठति ता᳘भ्यां शतं᳘ ददाति शता᳘युर्वै पु᳘रुषः शते᳘न्द्रिय आ᳘युरे᳘वेन्द्रियं᳘ वीर्य᳘मात्म᳘न्धत्ते॥

अयजते᳘त्यददादि᳘ति ब्राह्मणो᳘ गायतीष्टापूर्तं वै᳘ ब्राह्मण᳘स्येष्टापूर्ते᳘नैॗवैनᳫं स स᳘मर्धयती᳘त्ययुध्यते᳘त्यमु᳘ᳫं᳘ संग्राम᳘मजयदि᳘ति राजॗन्यो युद्धं वै᳘ राजन्य᳘स्य वीर्यं᳘ वीॗर्येणैॗवैनᳫं स स᳘मर्धयति तिस्रोऽन्यो गा᳘था गा᳘यति तिस्रोऽन्यः षट् स᳘म्पद्यन्ते ष᳘डृत᳘वः संवत्सर᳘ ऋतु᳘ष्वेव᳘ संवत्सरे प्र᳘तितिष्ठति ता᳘भ्यां शतं᳘ ददाति शता᳘युर्वै पु᳘रुषः शते᳘न्द्रिय आ᳘युरेॗवेन्द्रियं᳘ वीर्य᳘मात्म᳘न्धत्ते॥

अयजतेत्यददादिति ब्राह्मणो गायति । इष्टापूर्तं वै ब्राह्मणस्य । इष्टापूर्तेनैवैनं समर्द्धयति । इत्ययुध्यतेत्यमुं संग्राममजयदिति राजन्यः । युद्धं वै राजन्यस्य वीर्यम् । वीर्येणैवैनं समर्द्धयति । तिस्रो ऽन्यो गाथा गायति । तिस्रो ऽन्यः । षट् संपद्यन्ते । षट् ऋतवः संवत्सरः । ऋतुष्वेव संवत्सरे प्रतितिष्ठति । ताभ्यां शतं ददाति । शतायुर्वै पुरुषः । शतेन्द्रियः । आयुरेवेन्द्रियं वीर्यमात्मन्धत्ते ॥ ६ ॥

[व्याख्यानं चतुर्थे]

6. ‘Such sacrifices he offered,–such gifts he gave!’ such (are the topics about which) the

Brāhmaṇa sings ⁶; for to the Brāhmaṇa belongs the fulfilment of wishes ⁷: it is with the fulfilment of wishes he (the Brāhmaṇa) thus endows him (the Sacrificer). ‘Such war he waged,–such battle he won!’ such (are the topics about which) the Rājanya sings; for the battle is the Rājanya’s strength: it is with strength he thus endows him. Three stanzas the one sings, and three stanzas the other, they amount to six,–six seasons make up a year: he thus establishes (the Sacrificer) in the seasons, in the year. To both of them he presents a hundred; for man has a life of a hundred (years), and a hundred energies: it is vitality and energy, vital power, he confers upon him.