५

अ᳘पि ह वा᳘ ऽएत᳘र्हि॥
देवे᳘भ्यो ऽश्वमेधमा᳘लभंते त᳘दाहुः प्रा᳘कृतो ऽश्वमेध ऽइती᳘तर ऽइ᳘न्नूनᳫँ᳭ स तद्वा᳘ ऽएष᳘ ऽए᳘वाश्वमेधो य᳘च्चंद्र᳘माः॥

अ᳘पि ह वा᳘ ऽएत᳘र्हि॥
देवे᳘भ्यो ऽश्वमेधमा᳘लभंते त᳘दाहुः प्रा᳘कृतो ऽश्वमेध ऽइती᳘तर ऽइ᳘न्नूनᳫँ᳭ स तद्वा᳘ ऽएष᳘ ऽए᳘वाश्वमेधो य᳘च्चंद्र᳘माः॥

अ᳘पि ह वा᳘ एत᳘र्हि॥
देवे᳘भ्योऽश्वमेधमा᳘लभन्ते त᳘दाहुः प्रा᳘कृतोऽश्वमेध इती᳘तर इ᳘न्नूनᳫं स तद्वा᳘ एष᳘ एॗवाश्वमेधो य᳘च्चन्द्र᳘माः॥

अपि ह वा एतर्हि देवेभ्यो ऽश्वमेधमालभंते । तदाहुः- प्राकृतो ऽश्वमेध इति । इतर इन्नूनं सः । तद्वा एष एवाश्वमेधो यच्चंद्रमाः ॥ १ ॥

अथ दर्शपूर्णमासयागं अश्वमेधात्मना स्तोतुं प्रस्तौति- अपि ह वा एतर्हीति । ‘अपि’ खलु एतस्मिन् समये ‘देवेभ्यः’ प्रजापतिमुख्येभ्यः ‘अश्वमेधं’ अश्वात्मकं मेधं ‘पशुम्’ आलभंते । दर्शपूर्णमासयाजिन इति शेषः । तदाहुः प्राकृत इत्यादि । तत्तत्र दर्शपूर्णमासविषये ‘आहुः’ प्रतिपादयंति । अयमेव दर्शपूर्णमासयागः ‘प्राकृतः’ प्रकृतिभूतः ‘अश्वमेधः’ । प्रसिद्धो ऽश्वमेधस्तु ‘इतर इत्’ वैकृत एव । नूनमित्यवधारणे । उक्तमर्थं प्रतिपादयितुं चंद्रमसम् अश्वमेधत्वेन निरूपयति- तद्वा एष एवेति । दर्शपूर्णमासकालविभागनिमित्तभूतश्चंद्रमाः इति यदस्ति, अयमेव तदा अश्वमेध इत्यर्थः ॥ १ ॥

1. And, verily, even on this occasion ¹, they slaughter the sacrificial horse (Aśvamedha) as a sacrifice to the gods: of this (New and Full-moon sacrifice) they say, ‘It is the original (normal) Aśvamedha;’ and that (real Aśvamedha), indeed, is just the other (modified one); for, indeed, the Aśvamedha is the same as the moon.

(स्त᳘) त᳘दाहुः॥
पदे᳘ पदे᳘ ऽश्वस्य मे᳘ध्यस्या᳘हुतिं जुह्वती᳘ति स य᳘त्सायं᳘प्रातरग्निहोत्रं᳘ जुहो᳘ति द्वे᳘ सायमा᳘हुती जुहो᳘ति द्वे᳘ प्रातस्ताश्च᳘तस्र ऽआ᳘हुतयश्च᳘तुष्पाद्वा ऽअ᳘श्वस्त᳘दस्य पदे᳘ पद ऽएवा᳘हुतिर्हुता᳘ भवति॥

(स्त᳘) त᳘दाहुः॥
पदे᳘ पदे᳘ ऽश्वस्य मे᳘ध्यस्या᳘हुतिं जुह्वती᳘ति स य᳘त्सायं᳘प्रातरग्निहोत्रं᳘ जुहो᳘ति द्वे᳘ सायमा᳘हुती जुहो᳘ति द्वे᳘ प्रातस्ताश्च᳘तस्र ऽआ᳘हुतयश्च᳘तुष्पाद्वा ऽअ᳘श्वस्त᳘दस्य पदे᳘ पद ऽएवा᳘हुतिर्हुता᳘ भवति॥

त᳘दाहुः॥
पदे᳘-पदे᳘ऽश्वश्य मे᳘ध्यस्या᳘हुतिं जुह्वती᳘ति स य᳘त्साय᳘म्प्रातरग्निहोत्रं᳘ जुहो᳘ति द्वे᳘ सायमा᳘हुती जुहो᳘ति द्वे᳘ प्रातस्ताश्च᳘तस्र आ᳘हुत्यश्च᳘तुष्पाद्वा अ᳘श्वस्त᳘दस्य पदे᳘-पद एवा᳘हुतिर्हुता᳘ भवति॥

तदाहु- पदे पदे ऽश्वस्य मेध्यस्याहुतिं जुह्वतीति । स यत्सायंप्रातरग्निहोत्रं जुहोति । द्वे सायमाहुती जुहोति, द्वे प्रातः- ताश्चतस्र आहुतयः । चतुष्पाद्वा अश्वः । तदस्य पदे पद एवाहुतिर्हुता भवति ॥ २ ॥

मेध्याश्वसादृश्यं चंद्रमसः प्रश्नपूर्वकं संपादयति- तदाहुरिति । ‘मेध्यस्य’ मेधार्हस्याश्वस्य ‘पदे पदे’ ‘आहुतिं जुह्वति’ इति यत् तत्र साक्षादश्वमेधे पदाधिकरणं हवनं विहितम् तदत्र किं ? इति प्रश्नाभिप्रायः । स यत्सायंप्रातरित्यादिना तस्य प्रतिवचनम् । सायंप्रातःकालीनयोरग्निहोत्रयोः ये ‘द्वे द्वे आहुती’ प्रतिदिवसं हूयेते ‘ताश्चतस्र आहुतयः’ अश्वपदाधिकरणाहुतिचतुष्टयस्थानीयाः । अत एवान्यत्राम्नायते- “इह धृतिः स्वाहेह विधृतिः स्वाहेह रंतिः स्वाहेह रमतिः स्वाहेति चतसृषु पत्सु जुहोति एता वा अश्वस्य बंधनं ताभिरेवैनं बध्नाति” (तै. ब्रा. ३ । ८ । ९ ।) । ‘चतुष्पाद्वा अश्वः’ इत्यादि । तत्पादानां चतुःसंख्यया तद्बंधनार्थानामाहुतीनामपि चतुष्ट्वम् । अतस्तस्य एकस्मिन्पदे पदे एव एषा अग्निहोत्रसंबंधिनी आहुतिः क्रमेण हुता भवतीत्यर्थः ॥ २ ॥

2. As to this, they say, ‘For each foot of the sacrificial horse they offer an oblation;’–when he performs the Agnihotra in the evening and morning, he offers two oblations in the evening, and two in the morning–that makes four oblations: thus–the horse being four-footed–an oblation is offered for each of its feet.

त᳘दाहुः॥
(र्व्वि᳘) व्वि᳘वृत्ते᳘ ऽश्वस्ये᳘ष्टिन्नि᳘र्व्वपंतीत्येष[[!!]] वै सो᳘मो रा᳘जा देवा᳘नाम᳘न्नं य᳘च्चन्द्र᳘माः स य᳘त्रैष᳘ ऽएताᳫँ᳭ रा᳘त्रिन्न᳘ पुर᳘स्तान्न᳘ पश्चा᳘द्ददृशे त᳘दिमं᳘ लोकमा᳘गच्छति᳘ सो ऽस्मिं᳘ल्लोके व्वि᳘वर्तते॥

त᳘दाहुः॥
(र्व्वि᳘) व्वि᳘वृत्ते᳘ ऽश्वस्ये᳘ष्टिन्नि᳘र्व्वपंतीत्येष[[!!]] वै सो᳘मो रा᳘जा देवा᳘नाम᳘न्नं य᳘च्चन्द्र᳘माः स य᳘त्रैष᳘ ऽएताᳫँ᳭ रा᳘त्रिन्न᳘ पुर᳘स्तान्न᳘ पश्चा᳘द्ददृशे त᳘दिमं᳘ लोकमा᳘गच्छति᳘ सो ऽस्मिं᳘ल्लोके व्वि᳘वर्तते॥

त᳘दाहुः॥
वि᳘वृत्ते᳘ऽश्वस्येष्टिं नि᳘र्वपती᳘त्येष वै सो᳘मो रा᳘जा देवा᳘नाम᳘न्नं य᳘च्चन्द्र᳘माः स य᳘त्रैष᳘ एतां रा᳘त्रिं न᳘ पुर᳘स्तान्न᳘ पश्चाद्ददृशे त᳘दिमं᳘ लोकमा᳘गछतिॗ सोऽस्मिं᳘लोके वि᳘वर्तते॥

तदाहुर्विवृत्ते ऽश्वस्येष्टिं निर्वपंतीति । एष वै सोमो राजा देवानामन्नम्- यच्चंद्रमाः । स यत्रैष एतां रात्रिं न पुरस्तान्न पश्चाद्ददृशे । तदिमं लोकमागच्छति । सो ऽस्मिल्ँ लोके विवर्तते ॥ ३ ॥

एवमन्यदपि अंगं संपादयति- तदाहुरिति । अश्वस्य ‘विवृत्ते’ विवर्तने सति काचित् नैमित्तिकीष्टिः प्रसिद्धा अश्वमेधे क्रियते, सा अत्र चंद्रात्मकस्याश्वस्य विवर्तने कीदृशी ? इति प्रश्नाभिप्रायः । तां विवर्तननिमित्तामिष्टिं दर्शयिष्यन् अस्य चंद्रात्मकस्य अश्वस्य विवर्तनं संपादयति- एष वै सोमो राजा देवानामित्यादिना । यस्मिन् दिवसे देवान्नरूपश्चंद्रमाः ‘रात्रिं’ अत्यंतसंयोगे द्वितीया (पा. सू. २ । ३ । ५)। कृत्स्नायां रात्रौ ‘पुरस्तात्’ पूर्वस्यां दिशि ‘पश्चात्’ प्रतीच्यां दिशि च ‘न’ दृश्यते । तत्तदानीं ‘सः’ चंद्रः ‘इमं’ लोकमेवागच्छति । ‘सो ऽस्मिन्नेव लोके विवर्तते’ स्थानात् स्थानांतरं प्राप्नोति । इत्थं विवर्तनलक्षणं इष्टिनिमित्तं चंद्ररूपस्याश्वस्य प्रतिपादितम् ॥ ३ ॥

3. As to this, they say, ‘On the starting off of the horse he performs an offering ²; for the moon, doubtless, is the same as King Soma, the food of the gods: when, during that night (of new moon), he does not appear either in the east or in the west, then he comes to this world, and starts for this world ³.

स य᳘दामावास्ये᳘न य᳘जते॥
व्वि᳘वृत्त ऽए᳘वास्यैतदि᳘ष्टिन्नि᳘र्व्वपत्य᳘थ य᳘त्पौर्णमासे᳘न य᳘जते ऽश्वमेध᳘मे᳘वैतदा᳘लभते त᳘माल᳘भ्य देवे᳘भ्यः प्र᳘यच्छति संवत्सरे वा ऽइ᳘तरमश्वमेधमा᳘लभन्त ऽएष वै मा᳘सः परिप्ल᳘वमानः संवत्सरं᳘ करोति त᳘दस्य संवत्सरे᳘ संवत्सर ऽए᳘वाश्वमेध ऽआ᳘लब्धो भवति॥

स य᳘दामावास्ये᳘न य᳘जते॥
व्वि᳘वृत्त ऽए᳘वास्यैतदि᳘ष्टिन्नि᳘र्व्वपत्य᳘थ य᳘त्पौर्णमासे᳘न य᳘जते ऽश्वमेध᳘मे᳘वैतदा᳘लभते त᳘माल᳘भ्य देवे᳘भ्यः प्र᳘यच्छति संवत्सरे वा ऽइ᳘तरमश्वमेधमा᳘लभन्त ऽएष वै मा᳘सः परिप्ल᳘वमानः संवत्सरं᳘ करोति त᳘दस्य संवत्सरे᳘ संवत्सर ऽए᳘वाश्वमेध ऽआ᳘लब्धो भवति॥

स य᳘दामावास्ये᳘न य᳘जते॥
वि᳘वृत्त एॗवास्यैतदि᳘ष्टिं नि᳘र्वपत्य᳘थ य᳘त्पौर्णमासे᳘न य᳘जतेऽश्वमेध᳘मेॗवैतदा᳘लभते त᳘माल᳘भ्य देवे᳘भ्यः प्र᳘यछति संवत्सरे वा इ᳘तरमश्वमेधमा᳘लभन्त ⁴ एष वै मा᳘सः परिप्ल᳘वमानः संवत्सरं᳘ करोति त᳘दस्य संवत्सरे᳘ संवत्सर एॗवाश्वमेध आ᳘लब्धो भवति॥

स यदामावास्येन यजते । विवृत्त एवास्यैतदिष्टिं निर्वपति । अथ यत्पौर्णमासेन यजते, अश्वमेधमेवैतदालभते- तमालभ्य देवेभ्यः प्रयच्छति । संवत्सरे वा इतरमश्वमेधमालभंते । एष वै मासः परिप्लवमानः संवत्सरं करोति । तदस्य संवत्सरे संवत्सर एवाश्वमेध आलब्धो भवति ॥ ४ ॥

निमित्तोपजीविनीमिष्टिमाह- स यदामावास्येनेति । एवं चंद्रमोविवर्तनानंतरं ‘आमावास्येन’ नित्येन दर्शयागेन ‘यजते’ इति यदस्ति, एषैव विवर्तननिमित्ता इष्टिर्भवतीत्यर्थः । अथ पूर्णमासयागस्य अश्वमेधयागरूपतामाह- अथ यत्पौर्णमासेनेति । यदा खलु असौ चंद्रः कार्त्स्न्येन पूर्यते तदा तद्रूपो ऽश्वः कृत्स्नावयवः संपद्यते । तथा च तस्मिन् समये पौर्णमासाख्येन नित्येन यागेन ‘यजते’ इति यदस्ति, ‘एतत्’ एतेन अश्वमेधे चन्द्रात्मकं अश्वरूपं पशुमेव ‘देवेभ्यः’ ‘आलभते’ संज्ञप्तवान् भवति । आङ्पूर्वो लभिर्हिंसायामपि वर्तते । ‘तं’ चंद्रात्मकमश्वम् उपवसथे दिवस आलभ्य हवीरूपेण ‘देवेभ्यः’ प्रातः ‘प्रयच्छति’ । अत एव चन्द्रं प्रकृत्याम्नायते “घ्नन्ति वा एनं पूर्णमासे” (तै. सं. २ । ५ । २) इति । संवत्सरकालीनतामपि अस्याश्वमेधस्य प्रतिपादयति संवत्सरे वा इति । दीक्षानंतरं अश्वमुत्सृज्य संवत्सरपरिमिते काले समाप्ते समाप्ते सति इतरं प्रसिद्धमश्वमेधमालभन्ते चंद्रात्मकस्याश्वमेधस्य संवत्सरकालीनता कथं ? इत्यभिप्रायः । एष वै मास इत्यादि । अयं दर्शपूर्णमासेनावच्छिन्नो यो मासः ‘एषः’ एव ‘परिप्लवमानः’ द्वादशकृत्वः पर्यावृत्तः सन् ‘संवत्सरं करोति’ स्वयमेव संवत्सरात्मको भवतीत्यर्थः । यस्मात् एवं मासो ऽपि संवत्सरो जातः । तत्तस्मात् ‘अस्य’ मासि मासि पौर्णमासयागं कुर्वतो यजमानस्य संवत्सरकालावच्छिन्न एव ‘अश्वमेध आलब्धो भवति’ ॥ ४ ॥

4. Now, when he performs the New-moon sacrifice, he thereby performs the (same) offering (as) on the starting of that (horse), and when he performs the Full-moon sacrifice he slaughters the sacrificial horse itself, and, having slaughtered it, he presents it to the gods. The other (real) horse-sacrifice they indeed perform (only) a year after (the starting offering), but this month (of the Full and New-moon sacrifice), revolving, makes up a year ⁵: thus the sacrificial horse comes to be slaughtered for him year after year.

तं वा᳘ ऽएत᳘म्॥
(म्मा) मासि᳘ मास्ये᳘वाश्वमेधमा᳘लभन्ते स यो᳘ हैवं᳘ व्विद्वा᳘नग्निहोत्रं᳘ च जुहो᳘ति दर्शपूर्णमासा᳘भ्यां च य᳘जते मासि᳘ मासि᳘ है᳘वास्याश्वमेधे᳘नेष्टं᳘ भवत्येत᳘दु हास्याग्निहोत्रं᳘ च दर्शपूर्णमासौ᳘ चाश्वमेध᳘मभिसं᳘पद्येते॥

तं वा᳘ ऽएत᳘म्॥
(म्मा) मासि᳘ मास्ये᳘वाश्वमेधमा᳘लभन्ते स यो᳘ हैवं᳘ व्विद्वा᳘नग्निहोत्रं᳘ च जुहो᳘ति दर्शपूर्णमासा᳘भ्यां च य᳘जते मासि᳘ मासि᳘ है᳘वास्याश्वमेधे᳘नेष्टं᳘ भवत्येत᳘दु हास्याग्निहोत्रं᳘ च दर्शपूर्णमासौ᳘ चाश्वमेध᳘मभिसं᳘पद्येते॥

तं वा᳘ एत᳘म्॥
मासि᳘-मास्येॗवाश्वमेधमा᳘लभन्ते स यो᳘ हैवं᳘ विद्वा᳘नग्निहोत्रं᳘ च जुहो᳘ति दर्शपूर्णमासा᳘भ्यां च य᳘जते मासि᳘-मासि हैॗवास्याश्वमेधे᳘नेष्ट᳘म् भवत्येत᳘दु हास्याग्निहोत्रं᳘ च दर्शपूर्णमासौ᳘ चाश्वमेध᳘मभिस᳘म्पद्येते॥

तं वा एतं मासि मास्येवाश्वमेधमालभंते । स यो हैवं विद्वानग्निहोत्रं च जुहोति दर्शपूर्णमासाभ्यां च यजते । मासि मासि हैवास्याश्वमेधेनेष्टं भवति । एतदु हास्याग्निहोत्रं च दर्शपूर्णमासौ चाश्वमेधमभिसंपद्येते ॥ ५ ॥

इत्थमश्वमेधरूपतां अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासयोर्यागयोः प्रतिपाद्य तत्र विदुष एवाधिकार इत्याह- तं वा एतमित्यादिना । ‘मासि मासि’ प्रतिमासपौर्णमासमित्यर्थः । “पद्दन्नोमास्”- (पा. सू. ६ । १ । ६३) इत्यादिना मासशब्दस्य मास्भावः । एवं विद्वानिति । उक्तप्रकारेण अश्वमेधसंपत्तिं विद्वानित्यर्थः । मासि मासि हैवास्येति । चंद्रस्याश्वरूपत्वं पूर्णमासयागस्याश्वमेधयागरूपत्वं च विदित्वा तदनुतिष्ठतो यजमानस्येत्यर्थः । उक्ताम् अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासयागयोरश्वमेधसंपदं निगमयति- एतदु हास्येति । ‘एतत्’ एतेन प्रकारेण । स्पष्टमन्यत् ॥ ५ ॥

इति श्रीसायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे माध्यंदिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये एकादशकांडे द्वितीये ऽध्याये पंचमं ब्राह्मणम् ॥ (११ । २ । ५) ॥

5. Verily, then, for him who, knowing this, offers both the Agnihotra and the Full and New-moon sacrifices, they slaughter the sacrificial horse month by month; and month by month the Aśvamedha is offered for him, and his Agnihotra and Full and New-moon sacrifices come to pass into the Aśvamedha.