७

तद्वा᳘ ऽअदो᳘ व्व्रतोपायन᳘ ऽउद्यते॥
य᳘दि᳘ नाश्ना᳘ति पितृदेव᳘त्यो भवति य᳘द्यु ऽअश्ना᳘ति देवान᳘त्यश्नाती᳘ति त᳘दारण्य᳘मश्नीयादि᳘ति त᳘त्र स्थापयन्ति॥

तद्वा᳘ ऽअदो᳘ व्व्रतोपायन᳘ ऽउद्यते॥
य᳘दि᳘ नाश्ना᳘ति पितृदेव᳘त्यो भवति य᳘द्यु ऽअश्ना᳘ति देवान᳘त्यश्नाती᳘ति त᳘दारण्य᳘मश्नीयादि᳘ति त᳘त्र स्थापयन्ति॥

तद्वा᳘ अदो᳘ व्रतोपायन᳘ उद्यते॥
य᳘दिॗ नाश्ना᳘ति पितृदेव᳘त्यो भवति य᳘द्यु अश्ना᳘ति देवान᳘त्यश्नाती᳘ति त᳘दारण्य᳘मश्नीयादि᳘ति त᳘त्र स्थापयन्ति॥

तद्वा अदो व्रतोपायन उद्यते । यदि नाश्नाति पितृदेवत्यो भवति । यद्यु अश्नाति देवानत्यश्नाति- इति । तदारण्यमश्नीयादिति तत्र स्थापयंति ॥ १ ॥

अथ तत्रैव दर्शपूर्णमासयागे व्रतोपायनविषयां मीमांसां कर्तुं प्रतिजानीते- तद्वा अद इति । तत्तत्र दर्शपूर्णमासयोः । ‘अदः’ अमुष्मिन् “व्रतमुपैष्यन्” (श. प. १ । १ । १ । १) इत्यादावेव प्रतिपादिते ‘व्रतोपायने’ व्रतस्य उपायनं उपगमः तस्मिन् विषये ‘उद्यते’ रात्रिभोजनकरणाकरणविषयो विशेषो विचार्यते । वदेः कर्मणि यक् (पा. सू. १ । ३ । १३) । तत्र अशनानशनयोस्तावद्दोषमाह- यदि नाश्नातीति । ‘यदि’ पर्वरात्रौ यजमानः ‘नाश्नीयात्’ तर्हि ‘पितृदेवत्यः’ भवेत् । पितॄणां हि भोजन न रात्रौ भवति । “नच नक्तं श्राद्धं कुर्वीत” इति रात्रौ श्राद्धनिषेधस्मरणात् । अतो यजमानो ऽपि रात्रौ अभुंजानस्तत्सदृशो भवेत् । नच एतज्जीवतो युक्तम् । तर्हि एतद्दोषपरिहाराय यदि ‘अश्नीयात्’ परेद्युर्यष्टव्यानागतान् देवान् अत्यश्नीयात् अतिक्रम्य भुक्तवान् भवेत् । ‘इति’ अनेन प्रकारेण ‘उद्यते’ इति पूर्वत्र संबन्धः । कथं तर्हि कर्तव्यमिति तत्राह- तदारण्यमिति । तत्तस्माद्धेतोः आरण्यमरण्यनिष्पन्नं श्यामाकादिकमश्नीयात् इत्येवं ‘तत्र’ व्रतोपायनविषये ‘स्थापयति’ केचिन्निर्णयं कुर्वंति । अत एव तैत्तिरीयके- “यदश्नन्नुपवसेत्पितृदेवत्यः स्यादत आरण्यमश्नाति” इति ॥ १ ॥

1. Now there, on the occasion of the entering on the fast, it is said ¹, ‘If he does not eat, he becomes

consecrated to the Fathers ²; and if he does eat he eats whilst passing over the gods;’ and, in this respect, they lay down the rule, ‘Let him therefore eat what grows in the forest.’

स य᳘दि ग्राम्या ऽओ᳘षधीरश्ना᳘ति॥
पुरोडा᳘शस्य मे᳘धमश्नाति य᳘द्यारण्या ऽओ᳘षधीरश्ना᳘ति बर्हि᳘षो मे᳘धमश्नाति य᳘दि व्वानस्पत्य᳘मश्ना᳘तीध्म᳘स्य मे᳘धमश्नाति य᳘दि प᳘यः पि᳘बति सान्नाय्य᳘स्य चा᳘ज्यस्य च मे᳘धमश्नाति य᳘द्यपः पि᳘बति प्र᳘णीतानां मे᳘धमश्नाति य᳘दि᳘ नाश्नाति[[!!]] पितृदेव᳘त्यो भवति॥

स य᳘दि ग्राम्या ऽओ᳘षधीरश्ना᳘ति॥
पुरोडा᳘शस्य मे᳘धमश्नाति य᳘द्यारण्या ऽओ᳘षधीरश्ना᳘ति बर्हि᳘षो मे᳘धमश्नाति य᳘दि व्वानस्पत्य᳘मश्ना᳘तीध्म᳘स्य मे᳘धमश्नाति य᳘दि प᳘यः पि᳘बति सान्नाय्य᳘स्य चा᳘ज्यस्य च मे᳘धमश्नाति य᳘द्यपः पि᳘बति प्र᳘णीतानां मे᳘धमश्नाति य᳘दि᳘ नाश्नाति[[!!]] पितृदेव᳘त्यो भवति॥

स य᳘दि ग्राम्या ओ᳘षधीरश्ना᳘ति॥
पुरोडा᳘शस्य मे᳘धमश्नाति य᳘द्यारण्या ओ᳘षधीरश्ना᳘ति बर्हि᳘षो मे᳘धमश्नाति य᳘दि वानस्पत्य᳘मश्ना᳘तीध्म᳘स्य मे᳘धमश्नाति य᳘दि प᳘यः पि᳘बति सांनाय्य᳘स्य चा᳘ज्यस्य च मे᳘धमश्नाति य᳘द्यपः पि᳘बति प्र᳘णीतानाम् मे᳘धमश्नाति य᳘दिॗ नाश्ना᳘ति पितृदेव᳘त्यो भवति॥

स यदि ग्राम्या ओषधीरश्नाति, पुरोडाशस्य मेघमश्नाति । यद्यारण्या ओषधीरश्नाति, बर्हिषो मेघमश्नाति । यदि वानस्पत्यमश्नाति, इध्मस्य मेधमश्नाति । यदि पयः पिबति, सान्नाय्यस्य चाज्यस्य च मेधमश्नाति । यद्यपः पिबति, प्रणीतानां मेधमश्नाति । यदि नाश्नाति पितृदेवत्यो भवति ॥ २ ॥

एतदारण्याशनमपि पूर्वपक्षीकुर्वन् संभवत्पक्षांतराण्युपन्यस्य दूषयति- स यदि ग्राम्या इति । पुरोडाशप्रकृतिभूतानां व्रीहियवानां ग्राम्याणामशने तत्कार्यस्य ‘पुरोडाशस्य मेधं’ यज्ञियं सारं भुक्तवान् भवति । एवमुत्तरत्रापि योज्यम् । वानस्पत्यमिति । वनस्पतिविकारभूतं फलादिकं ‘वानस्पत्यम्’ । सान्नाय्यस्य चाज्यस्य चेति । दधिपयोलक्षणं सान्नाय्यं हविः आज्यं च इत्येतदुभयं पयसः कार्यमिति तत्पाने तदुभयस्य यज्ञयोग्यं सारं भुक्तवान् भवतीत्यर्थः । यद्यपः पिबतीत्यादि । हविषः संयवनार्थाः चमसेनाहवनीयसमीपं नीताः आपः प्रणीता गृह्यंते । अशनपक्षे दोषस्य दुष्परिहारत्वात् अनशनपक्षोक्तदोष एव परिशिष्यत इत्याह- यदि नाश्नातीति ॥ २ ॥

2. If he eats cultivated plants he eats the sacrificial essence of the offering-cake; and if he eats forest plants he eats the essence of the barhis ³; and if he eats aught of trees he eats the essence of the fuel (for the sacrificial fire); and if he drinks milk he consumes the essence of the Sānnāyya ⁴; and if he drinks water he consumes the essence of the lustral waters ⁵; and if he eats nothing he becomes consecrated to the Fathers.

त᳘दाहुः॥
किम᳘यनमि᳘ति स्वय᳘ᳫँ᳘ है᳘वैते रा᳘त्री ऽअग्निहोत्रं᳘ जुहुयात्स य᳘द्धुत्वा प्राश्ना᳘ति तेना᳘पितृदेवत्यो᳘ भवत्या᳘हुतिर्व्वा᳘ ऽएषा स य᳘दे᳘वैता᳘मात्मन्ना᳘हुतिं जुहो᳘ति ते᳘नो ऽएते᳘षां मे᳘धानां᳘ नाश्नाति॥

त᳘दाहुः॥
किम᳘यनमि᳘ति स्वय᳘ᳫँ᳘ है᳘वैते रा᳘त्री ऽअग्निहोत्रं᳘ जुहुयात्स य᳘द्धुत्वा प्राश्ना᳘ति तेना᳘पितृदेवत्यो᳘ भवत्या᳘हुतिर्व्वा᳘ ऽएषा स य᳘दे᳘वैता᳘मात्मन्ना᳘हुतिं जुहो᳘ति ते᳘नो ऽएते᳘षां मे᳘धानां᳘ नाश्नाति॥

त᳘दाहुः॥
किम᳘यनमि᳘ति स्वय᳘ᳫं᳘ हैॗवैते रा᳘त्री अग्निहोत्रं᳘ जुहुयात्स य᳘द्धुत्वा प्राश्ना᳘ति तेना᳘पितृदेवत्यो भवत्या᳘हुतिर्वा᳘ एषा स य᳘देॗवैता᳘मात्मन्ना᳘हुतिं जुहो᳘ति ते᳘नो एते᳘षाम् मे᳘धानांॗ नाश्नाति॥

तदाहु किमयनमिति । स्वयं हैवैते रात्री अग्निहोत्रं जुहुयात् । स यद्धुत्वा प्राश्नाति, तेनापितृदेवत्यो भवति । आहुतिर्वा एषा । स यदेवैतामात्मन्नाहुतिं जुहोति । तेनो एतेषां मेधानां नाश्नाति ॥ ३ ॥

अस्य दोषस्य प्रश्नपूर्वकं परिहारमाह- तदाहुः किमयनमिति । अनुष्ठानमार्गः क इति ब्रह्मवादिनां प्रश्नः । अस्योत्तरं श्रुतिराचष्टे- स्वयम् इति । ‘एते रात्री’ “अत्यंतसंयोगे द्वितीया” (पा. सू. २ । १ । २९) । पर्वरात्रौ यजमानः स्वयमेवाग्निहोत्रं जुहुयात् । यजमानो हुतशिष्टं होमानंतरं यत्प्राश्नाति ‘तेन’ प्राशनेन प्रागुदीरितपितृदेवत्यलक्षणदोषस्तस्य न भवति । मेधाशनलक्षणो दोषो ऽपि नास्तीत्याह- आहुतिर्वा एषेति । यदग्निहोत्रहुतशेषभक्षणं, ‘एषा आहुतिः’ खलु । अत एवान्यत्र श्रूयते- “यच्चतुरुन्नयति द्विर्जुहोति, अथ के द्वे आहुती भवत इति, अग्नावेव वैश्वानरे द्वे आहुती जुहोति” इति । यस्मादेतां प्राशनरूपामाहुतिमेव आत्मरूपे वैश्वानरे अग्नौ जुहोति । अतो ऽनेनैव कारणेन एषां प्रागुक्तानां पुरोडाशादीनां यज्ञियसारं न भुक्तवान् भवतीत्यर्थः ॥ ३ ॥

3. As to this they say, ‘What course of procedure is there?’ Well, let him, on those two nights (of full and new moon), himself offer the Agnihotra: inasmuch as, after offering, he takes food he does not become consecrated to the Fathers, for that (libation) is an offering; and inasmuch as he performs that offering in his own self he does not eat of those sacrificial essences.

(त्ये) एते᳘ ह वै रा᳘त्री॥
स᳘र्व्वा रा᳘त्रयः सम᳘वयंति या᳘ ऽआपूर्य्यमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्व्वाः पौर्णमासी᳘ᳫँ᳘ सम᳘वयन्ति या᳘ ऽअपक्षीयमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्व्वा ऽअमावा᳘स्याᳫँ᳭ सम᳘वयन्ति स यो᳘ हैवं᳘ व्विद्वा᳘न्त्स्वय᳘मुपवसथे᳘ जुहो᳘ति सर्व्वदा᳘ है᳘वास्य स्वय᳘ᳫँ᳘ हुतं᳘ भवति॥

(त्ये) एते᳘ ह वै रा᳘त्री॥
स᳘र्व्वा रा᳘त्रयः सम᳘वयंति या᳘ ऽआपूर्य्यमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्व्वाः पौर्णमासी᳘ᳫँ᳘ सम᳘वयन्ति या᳘ ऽअपक्षीयमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्व्वा ऽअमावा᳘स्याᳫँ᳭ सम᳘वयन्ति स यो᳘ हैवं᳘ व्विद्वा᳘न्त्स्वय᳘मुपवसथे᳘ जुहो᳘ति सर्व्वदा᳘ है᳘वास्य स्वय᳘ᳫँ᳘ हुतं᳘ भवति॥

एते᳘ ह वै रा᳘त्री॥
स᳘र्वा रा᳘त्रयः सम᳘वयन्ति या᳘ आपूर्यमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्वाः पौर्णमासी᳘ᳫं᳘ सम᳘वयन्ति या᳘ अपक्षीयमाणपक्ष᳘स्य रा᳘त्रयस्ताः स᳘र्वा अमावाॗस्याᳫं सम᳘वयन्ति स यो᳘ हैवं᳘ विद्वा᳘न्त्स्वय᳘मुपवसथे᳘ जुहो᳘ति सर्वदा᳘ हैॗवास्य स्वय᳘ᳫं᳘ हुत᳘म् भवति॥

एते ह वै रात्री सर्वा रात्रयः समवयंति । या अपूर्यमाणपक्षस्य रात्रयः, ताः सर्वाः पौर्णमासीं समवयंति । या अपक्षीयमाणपक्षस्य रात्रयः, ताः सर्वा अमावास्यां समवयंति । स यो हैवं विद्वान् स्वयमुपवसथे जुहोति । सर्वदा हैवास्य स्वयं हुतं भवति ॥ ४ ॥

पर्वरात्रौ विहितं स्वयं होमं प्रशंसति- एते ह वै रात्री इति । ‘समवयंति’ संप्राप्नुवंति एकीभवंतीत्यर्थः । या आपूर्यमाणपक्षस्येत्यादि । यस्मिन्पक्षे चंद्रः कलावृद्ध्या क्रमेणापूर्यते स शुक्लपक्ष आपूर्यमाणपक्षः । तस्य याः प्रतिपदादितिथिषु चतुर्दश ‘रात्रयः’ ‘ताः सर्वाः पौर्णमासीं समवयंति’ संप्राप्नुवंति । कलात्ययक्रमेण चंद्रो यस्मिन्नपक्षीयमाणः स अपरपक्षः । तस्य ‘या रात्रयः’ ‘ताः सर्वा अमावास्यां’ प्रविशंति । एवं विदुषः ‘स्वयं’ पर्वणि जुह्वतो यजमानस्य अन्यासु रात्रिषु ऋत्विजा क्रियमाणो ऽपि होमः स्वयं होमः संपद्यत इत्यर्थः ॥ ४ ॥

इति श्रीसायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये एकादश काण्डे प्रथमे ऽध्याये सप्तमं ब्राह्मणम् ॥ (११-१-७) ॥

4. Now all the nights concentrate themselves in these two nights: all the nights of the waxing moon concentrate in the night of full moon, and all the nights of the waning moon concentrate in the night of new moon; and, verily, for him who, knowing this, offers (the Agnihotra) himself on the day of

the entrance on the fast, offering is always made by himself ⁶.