१

The normal performance of the Agnyādhāna, as that of the full and new-moon offerings, requires two days; the first of which is taken up with preliminary rites, while the second–that is, the first day of the respective half-moon–is devoted to the chief ceremonies, beginning with the production of the sacred fire by friction. (See II, 1, 4, 8 seq.)

After the sacrificer has chosen his four officiating priests–viz. the Brahman, Hotr̥, Adhvaryu, and Āgnīdhra (or Agnīdh)–he proceeds, together with them, to erect the two sheds or ‘firehouses.’ In order to determine their exact sites, the Adhvaryu first draws from west to east the so-called ’easterly’ line (cf. I, 2, 5, 14), and on it marks, at 8, 11, or 12 prakramas or steps from each other, the centres of the Gārhapatya and Āhavanīya fire-places, the outlines of which he then traces, making each a square aratni or cubit in area, the former circular, the latter square. The Dakshiṇāgni

The Adhvaryu then procures a temporary fire,–either producing it by friction, or obtaining it from certain specified sources in the village,–and after the usual fivefold lustration of the Gārhapatya fire-place (cf. p. 2), he lays down the fire thereon. Towards sunset the sacrificer [while seated east of the Āhavanīya house] invokes the gods and manes with ‘Gods, fathers! fathers, gods! I sacrifice, being who I am; neither will I exclude him whose I am: mine own shall be the offering, mine own the toiling, mine own the sacrifice!’ He then enters the Āhavanīya house from the east, passes through it to the Gārhapatya, and sits down behind (west of) the fire; his wife at the same time entering the Gārhapatya house from the south and seating herself south of him,–both facing the east. Thereupon the Adhvaryu hands to the sacrificer two pieces of wood (araṇi),–if possible, of aśvattha, grown out of a śamī tree,–to be used next morning for the production (or ‘churning’) of the sacred fire by one of them (the upper araṇi) being rapidly drilled in a hole in the other (or lower araṇi). [The sacrificer and his wife then lay the upper and lower sticks respectively on their laps; whereupon certain propitiatory ceremonies are performed by them, and honours are paid to the priests and the sticks; and the latter are finally deposited on a seat.] In the house of the Gārhapatya a he-goat may then be tied up for the night, which, if it belong to the sacrificer, is to be presented by him to the Āgnīdhra on the completion of the sacrifice.

After sunset the Adhvaryu measures out four vessels of husked rice grains–each containing three handfuls, which quantity is considered sufficient to furnish a meal for one man–on an ox-hide died red [and spread out with the hairy side upwards and the neck-part to the east]. With this rice the (odana) cātushprāśya, or ‘(pap) to be eaten by the four (priests),’ is prepared on the provisional Gārhapatya fire. When it is ready, the Adhvaryu makes a hollow in the pap and pours clarified butter into it. He then takes

During the night the sacrificer and his wife have to remain awake and keep up the fire. When the night clears up, the Adhvaryu extinguishes the fire, or, if there is to be a Dakshiṇāgni, he takes it southwards and keeps it in a safe place till that fire is made up. He then draws with the wooden sword three lines across the fire-place and proceeds with the preparation of the hearth-mounds in the way set forth in the first Brāhmaṇa of this Book.

स यद्वा᳘ ऽइत᳘श्चेत᳘श्च सम्भ᳘रति॥
त᳘त्सम्भारा᳘णाᳫ᳭सम्भारत्वं य᳘त्रयत्राग्ने᳘र्न्यक्तं त᳘तस्ततः स᳘म्भरति तद्य᳘शसेव त्वदे᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति पशु᳘भिरिव त्वन्मिथुने᳘नेव त्वत्सम्भ᳘रन्॥

स यद्वा᳘ ऽइत᳘श्चेत᳘श्च सम्भ᳘रति॥
त᳘त्सम्भारा᳘णाᳫ᳭सम्भारत्वं य᳘त्रयत्राग्ने᳘र्न्यक्तं त᳘तस्ततः स᳘म्भरति तद्य᳘शसेव त्वदे᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति पशु᳘भिरिव त्वन्मिथुने᳘नेव त्वत्सम्भ᳘रन्॥

स यद्वा᳘ इत᳘श्चेत᳘श्च सम्भ᳘रति॥
त᳘त्सम्भारा᳘णाᳫं सम्भारत्वं य᳘त्र यत्राग्नेर्न्य᳘क्तं त᳘तस्ततः स᳘म्भरति तद्य᳘शसेव त्वदेॗवैनमेतत्स᳘मर्धयति पशु᳘भिरिव त्वन्मिथुने᳘नेव त्वत्सम्भरन्॥

अथाग्न्याधानम् ।¹

तत्र सम्भारब्राह्मणम् ।²

स यद्वा इतश्चेतश्च सम्भरति तत्- सम्भाराणां सम्भारत्वम् । यत्र- यत्राग्नेर्न्यक्तं ततस्ततः सम्भरति । तद् यशसेव त्वद्- एवैनमेतत् समर्द्धयति । पशुभिरिव त्वत् । मिथुनेनेव त्वत्- सम्भरन् ॥ १ ॥

सायणभाष्यम् ।

वागीशाद्याः सुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे । यं नत्वा कृतकृत्याः स्युस्तं नमामि गजाननम् ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्यो ऽखिलं जगत् । निर्ममे, तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥ २ ॥

आद्ये काण्डे प्रपञ्चेन पौर्णमासेष्टिरीरिता । सा सम्पूर्णोपदेशत्वादन्यासां प्रकृतिर्मता ¹ ॥ ३ ॥

पवमानेष्ट्यादिकानां द्वितीये त्वग्निसिद्धये । आधानं पवमानेष्टिरग्निहोत्रमुपस्थितिः ॥ चातुर्मास्यादिकः सर्वो हविर्यज्ञो ऽत्र वर्ण्यते ॥ ४ ॥

तत्र तावत् सर्वेष्टिप्रकृतित्वेन प्राक् प्रतिपादिताया दर्शपूर्णमासेष्टेः, विधास्यमानानामग्निहोत्रादिकर्मणा च त्रेताग्निसाध्यत्वात् ² तद्धेतुभूतमाधानं प्रतिपाद्यते । तत्र चोदकहिरण्यादिसम्भाराणां ³ पञ्चानां सम्भरणं विधित्सुः सम्भारनामनिर्वचनं करोति- स यद्वा इति । ‘इतश्च’ अस्माद् वक्ष्यमाणादुदकहिरण्यादिद्रव्यजातात् ‘सः’ अध्वर्युस्तदेकदेशमाहृत्य ‘यद्’ यस्मादेकस्थाने ‘सम्भरति’ समूहीकरोति, (‘तत्’ ⁴ तस्मात् ‘सम्भ्रियन्ते इति सम्भाराः’ इति व्युत्पत्त्या तेषां ‘सम्भार’- नाम सम्पन्नमित्यर्थः ।) इतश्चेतश्चेति । “नित्यवीप्सयोः"- (पा० सू० ८ । १ । ४) इति द्विर्वचनम् । एतदेव विशदयन् सम्भरणं विव्रियते- यत्र-यत्रेति । यस्मिन् यस्मिन् पदार्थे ‘अग्नेः’ सम्बन्धि तेजो ‘न्यक्तं’ निलीनं भवति, तस्मात् सर्वस्मादपि सम्भरणं कार्यमित्यर्थः । एतत् सम्भरणीयद्रव्यविशेषोपजीवनेन प्रशंसति- तद्यशसेवेति । सम्भरन्नित्युपरिष्टात्सर्वशेषतया श्रुतत्वात् त्रिष्वपि वाक्येषु त्वदित्यनन्तरं सम्बध्यते । त्वच्छन्दश्च एकशब्दपर्यायः “उत त्वः पश्यन्” (ऋ० सं० १० । ७१ । ७) इत्यादौ तथा दर्शनात् । “अप्येकः पश्यन् न पश्यति वाचम्” ⁵ इति यास्कः । (नि० १ । ६ । ३) ‘तत्’ तत्र ‘त्वत्’ ⁶ एकं हिरण्याख्यं वस्तु ‘सम्भरन्’ ‘एनम्’ अग्निमेतेन सम्भरणेन ‘यशसेव समर्द्धयति’ । हिरण्यस्य यशोरूपत्वमग्रे (श० प० २ । १ । १ । ५) वक्ष्यते । एवमुत्तरवाक्ययोरपि योजना । तत्र त्वदिति पदाभ्यामुषोदकद्रव्ये विवक्षिते । तयोश्च पशुमिथुनरूपत्वे ⁷ उपरिष्टात् (श० प० २ । १ । १ । ४-६) समाम्नास्येते ॥ १ ॥

1. Now when he equips (Agni, the fire) from this and that quarter, that is the equipping (of the fire) with its equipments ⁸. In whatever (objects) some of (the nature of) Agni is inherent, therewith he equips (the fire); and in thus equipping it he supplies it partly with splendour, partly with cattle, partly with a mate.

(न्न) अथो᳘ल्लिखति॥
तद्य᳘दे᳘वास्यै᳘ पृथिव्या᳘ ऽअभि᳘ष्ठितं वाभि᳘ष्ठ्यूतं वा त᳘दे᳘वास्या ऽएतदु᳘द्धन्त्य᳘थ यज्ञि᳘यायामेव᳘ पृथिव्यामा᳘धत्ते त᳘स्माद्वा उ᳘ल्लिखति॥

(न्न) अथो᳘ल्लिखति॥
तद्य᳘दे᳘वास्यै᳘ पृथिव्या᳘ ऽअभि᳘ष्ठितं वाभि᳘ष्ठ्यूतं वा त᳘दे᳘वास्या ऽएतदु᳘द्धन्त्य᳘थ यज्ञि᳘यायामेव᳘ पृथिव्यामा᳘धत्ते त᳘स्माद्वा उ᳘ल्लिखति॥

अथो᳘ल्लिखति॥
तद्य᳘देॗवास्यै᳘ पृथिव्या᳘ अभि᳘ष्ठितं वाभि᳘ष्ठ्यूतं वा त᳘देॗवास्या एतदु᳘द्धन्त्य᳘थ यज्ञि᳘यायामेव᳘ पृथिव्यामा᳘धत्ते त᳘स्माद्वा उ᳘ल्लिखति॥

अथोल्लिखति, तद्- यदेवास्यै पृथिव्या अभिष्ठितं वा, अभिष्ठ्यूतं वा तदेवास्या एतदुद्धन्ति । अथ यज्ञियायामेव पृथिव्यामाधत्ते तस्माद्वा उल्लिखति ॥ २ ॥

तस्य च हिरण्यादिसम्भारस्य निवपनमुल्लेखनाभ्युक्षणसंस्कृतेष्वेव गार्हपत्याद्यायतनेषु कार्यमित्यभिप्रेत्य प्रथममुल्लेखनं विधाय प्रशंसति- अथोल्लिखतीति । ‘अस्यै पृथिव्यै’ इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी (पा० सू० २ । ३ । ६१) । अस्याः पृथिव्याः सम्बन्धि, यत् ‘अभिष्ठितम्’ उपर्यवस्थानेन पादस्पर्शजनितम् ⁹, ‘अभिष्ठ्यूतम्, तदुपरि निष्ठीवनादिजनितश्चेत्यर्थः । ‘वा’- शब्दौ चार्थौ । यज्ञियायामिति । यज्ञार्हायामित्यर्थः ॥ २॥

2. In the first place he (the Adhvaryu) draws (three) lines (with the wooden sword on the Gārhapatya fire-place ¹⁰). Whatever part of this earth

is either trodden or spit upon, that he thereby removes from it; and he thus establishes his fire on earth that is entirely proper for the sacrifice: this is why he draws lines (across the fire-place).

(त्य᳘) अ᳘थाद्भि᳘र᳘भ्युक्षति॥
(त्ये) एष वा᳘ अपा᳘ᳫ᳘ सम्भारो य᳘दद्भि᳘रभ्युक्ष᳘ति तद्य᳘दपः᳘ सम्भ᳘रत्य᳘न्नं वा ऽआपो᳘ ऽन्नᳫ᳘हि वा ऽआ᳘पस्त᳘स्माद्य᳘देमं᳘ लोकमा᳘प आग᳘च्छन्त्य᳘थे᳘हान्ना᳘द्यं जायते त᳘दन्ना᳘द्येनै᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति॥

(त्य᳘) अ᳘थाद्भि᳘र᳘भ्युक्षति॥
(त्ये) एष वा᳘ अपा᳘ᳫ᳘ सम्भारो य᳘दद्भि᳘रभ्युक्ष᳘ति तद्य᳘दपः᳘ सम्भ᳘रत्य᳘न्नं वा ऽआपो᳘ ऽन्नᳫ᳘हि वा ऽआ᳘पस्त᳘स्माद्य᳘देमं᳘ लोकमा᳘प आग᳘च्छन्त्य᳘थे᳘हान्ना᳘द्यं जायते त᳘दन्ना᳘द्येनै᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति॥

अ᳘थाद्भि᳘रॗभ्युक्षति॥
एष वा᳘ अपा᳘ᳫं᳘ सम्भारो य᳘दद्भि᳘रभ्युक्ष᳘ति तद्य᳘दपः᳘ सम्भ᳘रत्य᳘न्नं वा आपो᳘ ऽन्नᳫं हि वा आ᳘पस्त᳘स्माद्यॗदेमं लोकमा᳘प आग᳘छन्त्य᳘थेॗहान्ना᳘द्यं जायते त᳘दन्ना᳘द्येनैॗवैनमेतत्स᳘मर्धयति॥

अथाद्भिरभ्युक्षति । एष वा अपां सम्भारो यदद्भिरभ्युक्षति । तद् यद्- अपः सम्भरति- अन्नं वा आपः- अन्नं हि वा आपस्तस्माद् यदेमं लोकमाप आगच्छन्ति अथेहान्नाद्यं जायते । तदन्नाद्येनैवैनमेतत् समर्द्धयति ॥ ३ ॥

उल्लिखितानामग्न्यायतनानामभ्युक्षणं विधत्ते ⁹- अथेति । एतदभितः सर्वतो यदभ्युक्षणम्, ‘एष वा अपां सम्भारः’ न तु हिरण्यादिवत् पृथगुपादाय तासां निवपनं कार्यमित्यर्थः । ‘अन्नं वै’ इत्यादि निगदसिद्धम् ॥ ३ ॥

3. He then sprinkles (the lines) with water. When he thus sprinkles (the fire-place) with water, that is the equipment (of the fire) with water. The reason why he brings water is that water is food; for water is indeed food: hence when water comes to this world, food is produced here. Thus he thereby supplies it (the fire) with food.

यो᳘षा वा ऽआ᳘पः॥
(पो) व्वृषाग्नि᳘र्मिथुने᳘नै᳘वैनमेत᳘त्प्रज᳘ननेन स᳘मर्द्धयत्यद्भिर्व्वा᳘ ऽइदᳫ᳭ स᳘र्व्वमाप्त᳘मद्भि᳘रे᳘वैनमेत᳘दाप्त्वा᳘धत्ते त᳘स्मादपः स᳘म्भरति॥

यो᳘षा वा ऽआ᳘पः॥
(पो) व्वृषाग्नि᳘र्मिथुने᳘नै᳘वैनमेत᳘त्प्रज᳘ननेन स᳘मर्द्धयत्यद्भिर्व्वा᳘ ऽइदᳫ᳭ स᳘र्व्वमाप्त᳘मद्भि᳘रे᳘वैनमेत᳘दाप्त्वा᳘धत्ते त᳘स्मादपः स᳘म्भरति॥

यो᳘षा वा आ᳘पः॥
वृ᳘षाग्नि᳘र्मिथुने᳘नैॗवैनमेत᳘त्प्रज᳘ननेन स᳘मर्धयत्यद्भिर्वा᳘ इदᳫं स᳘र्वमाप्त᳘मद्भि᳘रेॗवैनमेत᳘दाप्त्वा᳘धत्ते त᳘स्मादपः स᳘म्भरति॥

योषा वा आपः, वृषाग्निः । मिथुनेनैवैनमेतत् प्रजननेन समर्द्धयति । अद्भिर्वा इदं सर्वमाप्तम् । अद्भिरेवैनमेतदाप्त्वाधत्ते- तस्मादपः सम्भरति ॥ ४ ॥

एवमन्नाद्यहेतुत्वेनाभ्युक्षणं प्रशस्य मिथुनरूपेण प्रशंसति- योषा वा इति । अपां स्त्रीलिङ्गत्वादग्नेश्च पुल्ँलिङ्गत्वादुभयं मिलितं सदेकं मिथुनम्, तच्च पुत्रपौत्रादिप्रजननहेतुरिति ‘एनम्’ अग्निं ‘समर्द्धयति’ एतेन ‘मिथुनेन’ । त्वदिति प्रागुक्तं तद्विवृतं भवति । एवं लिङ्गोपजीवनेन प्रशस्य अप्शब्दप्रतिपादितार्थपर्यालोचनयापि प्रशंसति- अद्भिर्वा इति । “आपो वा इदमग्रे सलिलमासीत्”- इति श्रुतिः (तै० ब्रा० १ । १ । ३ । ५.) ‘सर्वम्’ ‘इदम्’ जगत् ‘अद्भिः’ खलु ‘आप्तम्’ अत आपनशीलाभिस्ताभिरद्भिः ‘एनम्’ अग्निं प्राप्य ‘आधत्ते’ इत्यर्थः । यस्मादेवं तस्मात् सम्भारनिवपनसमये ऽभ्युक्षणार्थं कस्मिंश्चित् पात्रे ऽपः सम्भरेदिति निगमयति तस्मादिति ॥ ४ ॥

4. Water (ap, fem.), moreover, is female, and fire (agni, masc.) is male; so that he thereby supplies the latter with a productive mate. And since all this (universe) is pervaded (or obtained, āpta) by water, he sets up the fire, after he has obtained it by means of water ¹¹. This is why he brings water.

(त्य᳘) अ᳘थ हि᳘रण्यᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥
(त्य) अग्नि᳘र्ह वा᳘ ऽअ᳘पो ऽभि᳘दध्यौ मिथु᳘न्याभिः स्यामि᳘ति ताः स᳘म्बभूव ता᳘सु रे᳘तः प्रा᳘सिञ्चत्तद्धि᳘रण्यमभवत्त᳘स्मादेत᳘दग्नि᳘सङ्काशमग्नेर्हि रे᳘तस्त᳘स्मादप्सु व्विन्दन्त्यप्सु हि प्रा᳘सिञ्चत्त᳘स्मादेनेन न᳘ धाव᳘यति न कि᳘ञ्चन᳘ करोत्य᳘थ य᳘शो देवरेतसᳫँ᳭हि तद्य᳘शसै᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति स᳘रेतसमेव᳘ कृत्स्न᳘मग्निमा᳘धत्ते त᳘स्माद्धि᳘रण्यᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥

(त्य᳘) अ᳘थ हि᳘रण्यᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥
(त्य) अग्नि᳘र्ह वा᳘ ऽअ᳘पो ऽभि᳘दध्यौ मिथु᳘न्याभिः स्यामि᳘ति ताः स᳘म्बभूव ता᳘सु रे᳘तः प्रा᳘सिञ्चत्तद्धि᳘रण्यमभवत्त᳘स्मादेत᳘दग्नि᳘सङ्काशमग्नेर्हि रे᳘तस्त᳘स्मादप्सु व्विन्दन्त्यप्सु हि प्रा᳘सिञ्चत्त᳘स्मादेनेन न᳘ धाव᳘यति न कि᳘ञ्चन᳘ करोत्य᳘थ य᳘शो देवरेतसᳫँ᳭हि तद्य᳘शसै᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति स᳘रेतसमेव᳘ कृत्स्न᳘मग्निमा᳘धत्ते त᳘स्माद्धि᳘रण्यᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥

अ᳘थ हि᳘रण्यᳫं स᳘म्भरति॥
अग्नि᳘र्ह वा᳘ अॗपो ऽभि᳘दध्यौ मिथुॗन्याभिः स्यामि᳘ति ताः स᳘म्बभूव ता᳘सु रे᳘तः प्रा᳘सिञ्चत्तद्धि᳘रण्यमभवत्त᳘स्मादेत᳘दग्नि᳘संकाशमग्नेर्हि रे᳘तस्त᳘स्मादप्सु᳘ विन्दन्त्यप्सु हि प्रा᳘सिञ्चत्त᳘स्मादेनेन न᳘ धाव᳘यति न किं᳘ चन᳘ करोत्य᳘थ य᳘शो देवरेतसᳫं हि तद्य᳘शसैॗवैनमेतत्स᳘मर्धयति स᳘रेतसमेव᳘ कृत्स्न᳘मग्निमा᳘धत्ते त᳘स्माद्धि᳘रण्यᳫं स᳘म्भरति॥

अथ हिरण्यं सम्भरति । अग्निर्ह वा अपो ऽभिदध्यौ- “मिथुन्याभिः स्यामिति" । ताः सम्बभूव तासु रेतः प्रासिञ्चत्- तद्धिरण्यमभवत्; तस्मादेतदग्निसङ्काशम् । अग्नेर्हि रेतः । तस्मादप्सु विन्दन्ति, अप्सु हि प्रासिञ्चत् । तस्मादनेन न धावयति, न किञ्चन करोति । अथ यशो देवरेतसं हि । तद्यशसैवैनमेतत् समर्द्धयति । सरेतसमेव कृत्स्नमग्निमाधत्ते । तस्माद्धिरण्यं सम्भरति ॥ ५ ॥

हिरण्यस्य सम्भरणं विधत्ते- अथ हिरण्यमिति । तस्य हिरण्यस्याग्निरेतस्त्वं प्रतिपादयति- अग्निर्ह वा इत्यादिना । ‘अभिदध्यौ’ अभिध्यातवानित्यर्थः । “ध्यै चिन्तायाम्” (भ्वा० प० ९३३) इत्यस्माल्लिटि “आत औ णलः" (पा० सू० ७ । १ । ३४) इत्यौत्वम्, अभिध्यानप्रकारमाह- मिथुन्याभिरिति । ‘आभिः’ अद्भिरभ्युक्षणाद्भिः स्त्रीभिः ‘मिथुनी स्याम्’ प्रयोगमिथुनं तत्संयोगान्मिथुनं भवानीत्यर्थः । मिथुनशब्दादभूततद्भावे (पा० सू० ५ । ४ । ५० । वा० २) च्विः । तस्मादेतदिति । यस्मादग्निवीर्यं हिरण्यात्मना परिणतम्, ‘तस्मात्’ एतत् हिरण्यम् ‘अग्निसङ्काशम्’ अग्नेः सदृशमेव वर्ण्यतं उपलभ्यते । यस्माच्चाप्सु निषिक्तम्, ‘तस्मात्’ तद्धिरण्यम् ‘अप्सु’ ‘विन्दन्ति’ लभन्त इत्यर्थः । तस्मादेनेनेति । यस्मादाग्नेयं हिरण्यम्, ‘तस्मादेनेन’ दन्तान् ‘न धावयेत्’ । तथा यदन्यत् किमपि हीनं कर्म, तदपि तेन न कुर्यादित्यर्थः ।

अथ यश इति । ‘अथ’- शब्दो वाक्यालङ्कारे । यस्मात्तद्धिरण्यं ‘देवरेतसं’ देवस्याग्नेर्वीर्यम्, तस्माद् यशोरूपम् । देवरेतसमिति “अनसन्तात्” (पा० सू० ५ । ४ । १० ३) इत्यकारः समासान्तः । तथा च हिरण्यसम्भरणेन ‘यशसैव’ ‘एनम्’अग्निं समृद्धं करोति । एतेन- ‘यशसेव त्वद्’ इति प्रागुक्तं (श० प० २ । १ । १ । १ ।) व्याख्यातं भवति । सरेतसमेवेति । हिरण्यस्य सम्भरणाभावे हि रेतसो ऽन्यत्र स्थितत्वात् तद्रहित आहितो ऽग्निरकृत्स्न एव भवति; तत्सम्भरणे तु सरेतसः सः ॥ ५ ॥

5. He then brings (a piece of) gold. Now Agni at one time cast his eyes on the waters ¹²: ‘May I pair with them,’ he thought. He came together with them; and his seed became gold ¹³. For this reason the latter shines like fire, it being Agni’s

seed. Hence it (gold) is found in water, for he (Agni) poured it into the water. Hence also one does not cleanse oneself with it ¹⁴, nor does one do anything else with it. Now there is splendour (for the fire): for he thereby makes it to be possessed of divine seed, bestows splendour on it; and sets up a fire completely endowed with seed. That is why he brings gold.

(त्य) अथो᳘षान्त्सम्भरति॥
(त्य) असौ᳘ ह वै द्यौ᳘रस्यै᳘ पृथिव्या᳘ ऽएता᳘न्पशून्प्र᳘ददौ त᳘स्मात्पश᳘व्यमूषरमि᳘त्याहुः पश᳘वो᳘ ह्येवैते᳘ साक्षा᳘देव त᳘त्पशु᳘भिरे᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति᳘ ते ऽमु᳘त ऽआ᳘गता ऽअस्यां᳘ पृथिव्यां प्र᳘तिष्ठितास्त᳘मन᳘योर्द्या᳘वापृथिव्यो र᳘सं मन्यन्ते त᳘दन᳘योरे᳘वैनमेतद्द्या᳘वापृथिव्यो र᳘सेन स᳘मर्द्धयति त᳘स्मादूषान्त्स᳘म्भरति॥

(त्य) अथो᳘षान्त्सम्भरति॥
(त्य) असौ᳘ ह वै द्यौ᳘रस्यै᳘ पृथिव्या᳘ ऽएता᳘न्पशून्प्र᳘ददौ त᳘स्मात्पश᳘व्यमूषरमि᳘त्याहुः पश᳘वो᳘ ह्येवैते᳘ साक्षा᳘देव त᳘त्पशु᳘भिरे᳘वैनमेतत्स᳘मर्द्धयति᳘ ते ऽमु᳘त ऽआ᳘गता ऽअस्यां᳘ पृथिव्यां प्र᳘तिष्ठितास्त᳘मन᳘योर्द्या᳘वापृथिव्यो र᳘सं मन्यन्ते त᳘दन᳘योरे᳘वैनमेतद्द्या᳘वापृथिव्यो र᳘सेन स᳘मर्द्धयति त᳘स्मादूषान्त्स᳘म्भरति॥

अथो᳘षान्त्स᳘म्भरति॥
असौ᳘ ह वै द्यौ᳘रस्यै᳘ पृठिव्या᳘ एता᳘न्पशून्प्र᳘ददौ त᳘स्मात्पशव्यमूषरमि᳘त्याहुः पश᳘वोॗ ह्येॗवैते᳘ साक्षा᳘देव त᳘त्पशु᳘भिरेॗवैनमेतत्स᳘मर्धयतिॗ ते ऽमु᳘त आ᳘गता अस्या᳘म् पृथिव्याम् प्र᳘तिष्ठितास्त᳘मन᳘योर्द्या᳘वापृथिव्यो र᳘सम् मन्यन्ते त᳘दनयोरेॗवैनमेतद्द्यावापृथिव्यो र᳘सेन स᳘मर्धयति त᳘स्मादू᳘षान्त्स᳘म्भरति॥

अथोषान् सम्भरति । असौ ह वै द्यौरस्यै पृथिव्या एतान् पशून् प्रददौ, तस्मात् पशव्यमूषरमित्याहुः । पशवो ह्येवैते साक्षादेव । तत् पशुभिरेवैनमेतत् समर्द्धयति । ते ऽमुत आगता अस्यां पृथिव्यां प्रतिष्ठिताः । तमनयोर्द्यावापृथिव्यो रसं मन्यन्ते । तदनयोरेवैनमेतद् द्यावापृथिव्यो रसेन समर्द्धयति । तस्मादूषान् सम्भरति ॥ ६ ॥

ऊषाख्यमृद्विशेषस्य संभरणं विधत्ते- अथोषानिति । ऊषाणां पशुरूपत्वं प्रतिपादयन् तत् समृद्धिहेतुत्वेन स्तौति- असौ ह वा इति । यस्मात् ‘पृथिव्यै’ द्युलोकेन इमे पशवो दत्ताः, ‘तस्मात्’, तत्सम्बन्धि ‘ऊषरम्’ ऊषयुक्तं स्थानं पशव्यं पशुभ्यो हितम् ‘इति’ ब्रह्मवादिनः ‘आहुः’ । पशवो हि, तादृशं स्थानमासाद्य लिहन्ति; अतः पशुहितत्वात् पश्वात्मकाः ‘एवैते’ ऊषाः । ऊषरमिति । “ऊषसुषिमुष्कमधो रः” (पा. सू. ५ । २ । १०७) इति मत्वर्थीयो रः । स्पष्टमन्यत् । द्यावापृथिव्यो रसत्वेनैतान् प्रशंसति- ते ऽमुत इति । ‘अमुतः’ अमुष्माद् द्युलोकात् ‘आगताः’, ‘अस्यां’ पृथिव्यां प्रतिष्ठिताः च; अतः पश्वात्मकस्य ऊषद्रव्यस्य द्यावापृथिवीरसत्वम् । किं ततः इत्याह- तदनयोरिति ॥ ६ ॥

6. He then brings salt. Yonder sky assuredly bestowed that (salt as) cattle on this earth: hence they say that salt soil is suitable for cattle. That (salt), therefore, means cattle; and thus he thereby visibly supplies it (the fire) with cattle; and the latter having come from yonder (sky) is securely established on this earth. Moreover, that (salt) is believed to be the savour (rasa) of those two, the sky and the earth ¹⁵: so that he thereby supplies it (the fire) with the savour of those two, the sky and the earth. That is why he brings salt.

(त्य᳘) अ᳘थाखुकरीषᳫँ᳭स᳘म्भरति॥
(त्या) आख᳘वो ह वा᳘ ऽअस्यै᳘ पृथिव्यै र᳘सं विदुस्त᳘स्मा᳘त्ते᳘ ऽधो ऽध ऽइमां᳘ पृथिवीं च᳘रन्तः पी᳘विष्ठा ऽअस्यै हि र᳘सं व्विदुस्ते य᳘त्र᳘ ते ऽस्यै᳘ पृथिव्यै र᳘सं व्विदुस्त᳘त ऽउ᳘त्किरन्ति त᳘दस्या᳘ ऽए᳘वैनमेत᳘त्पृथिव्यै र᳘सेन स᳘मर्द्धयति त᳘स्मादाखुकरीषᳫँ᳭स᳘म्भरति पुरीष्य ऽइ᳘ति वै त᳘माहुर्यः श्रि᳘यं ग᳘च्छति समानं वै पु᳘रीषं च क᳘रीषं च त᳘देत᳘स्यैवा᳘वरुद्ध्यै त᳘स्मादा᳘खुकरीषᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥

(त्य᳘) अ᳘थाखुकरीषᳫँ᳭स᳘म्भरति॥
(त्या) आख᳘वो ह वा᳘ ऽअस्यै᳘ पृथिव्यै र᳘सं विदुस्त᳘स्मा᳘त्ते᳘ ऽधो ऽध ऽइमां᳘ पृथिवीं च᳘रन्तः पी᳘विष्ठा ऽअस्यै हि र᳘सं व्विदुस्ते य᳘त्र᳘ ते ऽस्यै᳘ पृथिव्यै र᳘सं व्विदुस्त᳘त ऽउ᳘त्किरन्ति त᳘दस्या᳘ ऽए᳘वैनमेत᳘त्पृथिव्यै र᳘सेन स᳘मर्द्धयति त᳘स्मादाखुकरीषᳫँ᳭स᳘म्भरति पुरीष्य ऽइ᳘ति वै त᳘माहुर्यः श्रि᳘यं ग᳘च्छति समानं वै पु᳘रीषं च क᳘रीषं च त᳘देत᳘स्यैवा᳘वरुद्ध्यै त᳘स्मादा᳘खुकरीषᳫँ᳭ स᳘म्भरति॥

अ᳘थाखुकरीषᳫं स᳘म्भरति॥
आख᳘वो ह वा᳘ अस्यै᳘ पृथिव्यै र᳘सं विदुस्त᳘स्माॗत्तेॗ ऽधो ऽध इमा᳘म् पृथिवीं च᳘रन्तः पी᳘विष्ठा अस्यै हि र᳘सं विदुस्ते य᳘त्रॗ ते ऽस्यै पृथिव्यै र᳘सं विदुस्त᳘त उ᳘त्किरन्ति त᳘दस्या᳘ एॗवैनमेत᳘त्पृथिव्यै र᳘सेन स᳘मर्धयति त᳘स्मादाखुकरीषᳫं स᳘म्भरति पुरीष्य᳘ इ᳘ति वै त᳘माहुर्यः श्रि᳘यं ग᳘छति समानं वै पु᳘रीषं च क᳘रीषं च त᳘देत᳘स्यैवा᳘वरुद्धै त᳘स्मादा᳘खुकरीषᳫं स᳘म्भरति॥

अथाखुकरीषं सम्भरति । आखवो ह वा अस्यै पृथिव्यै रसं विदुः, तस्मात्ते ऽधो ऽध इमां पृथिवीं चरन्तः पीविष्ठाः अस्यै हि रसं विदुस्ते । यत्र ते ऽस्यै पृथिव्यै रसं विदुः; ततः उत्किरन्ति । तदस्या एवैनमेतत् पृथिव्यै रसेन समर्द्धयति । तस्मादाखुकरीषं सम्भरति, पुरीष्य इति वैतमाहुः- यः श्रियं गच्छति । समानं वै पुरीषं च करीषं च । तदेतस्यैवावरुद्ध्यै,- तस्मादाखुकरीषं सम्भरति ॥ ७ ॥

द्रव्यान्तरस्य सम्भरणं विधत्ते- “अथाखुकरीषमिति । आखुभिः खननेन बिलात् बहिर्नीताः पांसव आखुकरीषम् । तदेतत्पृथिवीरसत्वेन स्तौति- आखवो हेति । यस्मात् ‘आखवः’ पृथिवीरसज्ञाः ¹⁶ ‘तस्मात्’ एव पृथिवीमध्ये ‘अधो ऽधः चरन्तः’ पृथिव्या अन्तरधस्तात् समीपे चरन्तः, (तत्रत्यरसास्वादनेन ‘पीविष्ठाः’ अतिशयेन पीवानो मांसलाः, ते च) (तद्रसास्वादनसम्बन्धिनि ‘यत्र यत्स्थाने’ ‘रसं’ ‘विदुः’ जानन्ति तत् स्थानं गत्वा) ‘रसम्’ उपजीव्य पांसून् बहिः ‘उत्करन्ति’ उत्क्षिपन्ति। “कॄ विक्षेपे” (तु० प० १३९) इति धातुः । अत आखूत्करस्य पृथिवीरसत्वात् तेनैव ‘एनम्’ अग्निं समृद्धं करोति । प्रकारान्तरेण स्तौति- पुरीष्य इतीति । ‘यः’ खलु ‘श्रियं’ सम्पदं ‘गच्छति,’ ‘तं पुरीष्य इति’ लोका वर्णयन्ति । नन्वेदं पुरीषस्थैव श्रीप्राप्तिहेतुता, करीषस्य किमायातमित्यत आह- समानमिति । पुरीषकरीषशब्दावत्र समानार्थावित्यर्थः । अतः करीषसम्बन्धादग्निः श्रियं प्राप्नोति । तादृशस्याग्नेरवरोधाय करीषसम्भरणं कार्यमित्यर्थः ॥ ७ ॥

7. He then brings (the earth of) a mole-hill (ākhu-karīsha) ¹⁷. The moles certainly know the

savour of this earth: hence, by entering deeper and deeper into this earth, they (grow) very fat, knowing, as they do, its savour; and wherever they know the savour of this earth to be, there they cast it up. Hence he thereby supplies it (the fire) with the savour of this earth: that is why he brings a molehill. Moreover, they say of one who has attained prosperity (or splendour, śri) that he is purīshya; and purīsha and karīsha ¹⁸ doubtless mean one and the same thing: it is, therefore, for his (Agni’s or the sacrificer’s) attainment of splendour (śri) that he brings a mole-hill.

(त्य᳘) अ᳘थ श᳘र्क्कराः स᳘म्भरति॥
देवा᳘श्च वा ऽअ᳘सुराश्चोभ᳘ये प्राजापत्याः᳘ पस्पृधिरे सा᳘ हेयं᳘ पृथिव्य᳘लेलायद्य᳘था पुष्करपर्ण᳘मेवं ता᳘ᳫँ᳭ह स्म व्वा᳘तः सं᳘व्वहति सो᳘पैव᳘ देवा᳘ञ्जगामोपा᳘सुरान्त्सा य᳘त्र देवा᳘नुपजगा᳘म॥

(त्य᳘) अ᳘थ श᳘र्क्कराः स᳘म्भरति॥
देवा᳘श्च वा ऽअ᳘सुराश्चोभ᳘ये प्राजापत्याः᳘ पस्पृधिरे सा᳘ हेयं᳘ पृथिव्य᳘लेलायद्य᳘था पुष्करपर्ण᳘मेवं ता᳘ᳫँ᳭ह स्म व्वा᳘तः सं᳘व्वहति सो᳘पैव᳘ देवा᳘ञ्जगामोपा᳘सुरान्त्सा य᳘त्र देवा᳘नुपजगा᳘म॥

अ᳘थ श᳘र्कराः स᳘म्भरति॥
देवा᳘श्च वा अ᳘सुराश्चोभ᳘ये प्राजापत्याः᳘ पस्पृधिरे सा᳘ हेय᳘म् पृथिव्य᳘लेलायद्य᳘था पुष्करपर्ण᳘मेवं ता᳘ᳫं᳘ ह स्म वा᳘तः सं᳘वहति सो᳘पैव᳘ देवा᳘ञ्जगामोपा᳘सुरान्त्सा य᳘त्र देवा᳘नुपजगा᳘म॥

अथ शर्क्कराः सम्भरति । देवाश्च वा असुराश्च उभये प्राजापत्याः पस्पृधिरे । सा हेयं पृथिव्यलेलायत्, यथा- पुष्करपर्णमेवम् । तां ह स्म वातः संवहति । सोपैव देवान् जगामोपासुरान् । सा यत्र देवानुपजगाम ॥ ८ ॥

शर्क्कराणां सम्भरणं विधत्ते- अथ शर्क्करा इति । मृन्मिश्रिताः सूक्ष्मपाषाणाः शर्क्कराः । तेषामधिश्रितानां दार्ढ्यहेतुत्वमितिहासेन दर्शयति- देवाश्च वा इति । देवा असुरा उभये स्पर्द्धाञ्चक्रिरे । देवासुरेषु युद्धाय कृतोद्यमेषु तद्भयात् ‘पृथिवी अलेलायत्’ चाञ्चल्यं प्राप्नोत् । तत्र दृष्टान्तमाह- यथेति । ‘यथा’ जलस्योपरि ‘पुष्करपर्णम्’ इतस्ततश्चञ्चलं भवति, ‘एवम्’ पृथिव्यपि इतस्ततः कम्पिता । ‘तां’ तदवस्थामापन्नां पृथिवीं ‘वातः’ वायुः पुष्करपर्णवदेव ‘संवहति स्म’ यथा दारुमयीं (नावं) कश्चित् परपारं नयति, स्थानात् स्थानान्तरं प्रापयति । ‘सा’ त्वेवं कम्पमाना पृथिवी उभयविधानपि तान् ‘उपजगाम’ पदान्तरे ‘सा’ ‘उप’ ‘आ’ ‘एव’ इति छेदः ॥ ८ ॥

8. He then brings pebbles. Now the gods and the Asuras, both of them sprung from Prajāpati, once contended for superiority. This earth was then trembling like a lotus-leaf; for the wind was tossing it hither and thither: now it came near the gods, now it came near the Asuras. When it came near the gods,–

त᳘द्धोचुः॥
(र्ह᳘) ह᳘न्तेमां᳘ प्रतिष्ठां दृ᳘ᳫँ᳭हामहै त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘दधामहै त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भक्ष्याम ऽइ᳘ति॥

त᳘द्धोचुः॥
(र्ह᳘) ह᳘न्तेमां᳘ प्रतिष्ठां दृ᳘ᳫँ᳭हामहै त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘दधामहै त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भक्ष्याम ऽइ᳘ति॥

त᳘द्धोचुः॥
ह᳘न्तेमां᳘ प्रतिष्ठां दृ᳘ᳫं᳘हामहै त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी आ᳘दधामहै त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भक्ष्याम इ᳘ति॥

तद्धोचुः- “हन्तेमां प्रतिष्ठां दृंहामहै, तस्यां ध्रुवायामशिथिलायामग्नी आदधामहै; ततो ऽस्यै सपत्नान् निर्भक्ष्याम इति” ॥ ९ ॥

यदा च सा देवान् प्राप्नोत्, तदा तत्कृतं परिहारं दर्शयति- तद्धोचुरिति । ‘प्रतिष्ठां’ प्रतिष्ठितां ‘दृंहामहै’ दृढीकरवामहै । ‘ध्रुवायां’ निश्चलायाम्, ‘अशिथिलायां’ दृढायाम् ‘अग्नी’ गार्हपत्याहवनीयावादध्मः । वाक्यार्थः स्पष्टः । ‘ततः’ तस्मात् अग्न्याधानात् ‘अस्यै’ अस्याः पृथिव्याः सकाशात् शत्रुभूतानसुरान् ‘निर्भक्ष्यामः’ निर्भक्तान् भागरहितान् कुर्यामित्यर्थः । इत्थं प्रतिज्ञापयामासुः ॥ ९ ॥

9. They said, ‘Come, let us steady this resting-place; and when firm and steady, let us set up

the two fires on it; whereupon we will exclude our enemies from any share in it.’

तद्य᳘था शङ्कु᳘भिश्च᳘र्म व्विहन्या᳘त्॥
(दे) एव᳘मिमां᳘ प्रतिष्ठाᳫं शर्क्कराभिः प᳘र्यबृᳫँ᳭हन्त᳘ सेयं᳘ ध्रुवा᳘ ऽशिथिला प्रतिष्ठा त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘दधत त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘रभजन्॥

तद्य᳘था शङ्कु᳘भिश्च᳘र्म व्विहन्या᳘त्॥
(दे) एव᳘मिमां᳘ प्रतिष्ठाᳫं शर्क्कराभिः प᳘र्यबृᳫँ᳭हन्त᳘ सेयं᳘ ध्रुवा᳘ ऽशिथिला प्रतिष्ठा त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘दधत त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘रभजन्॥

तद्य᳘था शङ्कु᳘भिश्च᳘र्म विहन्या᳘त्॥
एव᳘मिमा᳘म् प्रतिष्ठाम् प᳘र्यबृंहन्तॗ सेयं ध्रुवा᳘शिथिला प्रतिष्ठा त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी आ᳘दधत त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘रभजन्॥

तद्यथा शङ्कुभिश्चर्म विहन्यात्, एवमिमां प्रतिष्ठां शर्क्कराभिः पर्यबृंहन्त । सेयं ध्रुवा ऽशिथिला प्रतिष्ठा । तस्यां ध्रुवायामशिथिलायामग्नी आदधत । ततो ऽस्यै सपत्नान्निरभजन् ॥ १० ॥

इत्थं प्रतिज्ञाय तैः कृतं दर्शयति- तद्यथेति । ‘यथा’ आर्द्रं ‘चर्म’ भूमौ प्रसार्य ‘शंङ्कुभिः’ परितो ‘विहन्यात्’ ‘एवं’ ‘प्रतिष्ठां’ सर्वप्राण्यास्पदभूताम् ‘इमां’ पृथिवीं शर्क्कराभिः ‘पर्यबृंहन्त’ परितः शर्करास्थापनेन दृढीकृतवन्तः । निगदसिद्धमन्यत् ॥ १० ॥

10. Accordingly, in like manner as one would stretch a skin by means of wooden pins, they fastened down this resting-place; and it formed a firm and steady resting-place. And when it was firm and steady, they set up the two fires on it; and thereupon they excluded their enemies from any share in it ¹⁹.

(जँस्त᳘) त᳘थो ऽए᳘वैष᳘ ऽएत᳘त्॥
(दि) इमां प्रतिष्ठाᳫं श᳘र्क्कराभिः प᳘रिबृᳫँ᳭हते त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘धत्ते त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भजति त᳘स्माच्छ᳘र्क्कराः स᳘म्भरति॥

(जँस्त᳘) त᳘थो ऽए᳘वैष᳘ ऽएत᳘त्॥
(दि) इमां प्रतिष्ठाᳫं श᳘र्क्कराभिः प᳘रिबृᳫँ᳭हते त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी ऽआ᳘धत्ते त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भजति त᳘स्माच्छ᳘र्क्कराः स᳘म्भरति॥

त᳘थो एॗवैष एत᳘त्॥
इमा᳘म् प्रतिष्ठां श᳘र्कराभिः प᳘रिबृंहते त᳘स्यां ध्रुवा᳘याम᳘शिथिलायामग्नी आ᳘धत्ते त᳘तो ऽस्यै सप᳘त्नान्नि᳘र्भजति त᳘स्माछ᳘र्कराः स᳘म्भरति॥

तथो एवैष एतत् इमां प्रतिष्ठां शर्क्कराभिः परिबृंहते । तस्यां ध्रुवायामशिथिलायामग्नी आधत्ते । ततो ऽस्यै सपत्नान् निर्भजति । तस्माच्छर्कराः सम्भरति ॥ ११ ॥

एवं पुरावृत्तमुदाहृत्यैतद्दृष्टान्तेन प्रकृतमनुसन्धत्ते- तथो एवेति । उक्तार्थमेतत् ॥ ११ ॥

11. And in like manner that one (the Adhvaryu) now fastens down that resting-place by means of pebbles; and on it, when firm and steady, he sets up the two fires; whereupon he excludes the (sacrificer’s) enemies from any share in it. This is the reason why he brings pebbles.

तान्वा᳘ ऽएतान्॥
(न्प᳘) प᳘ञ्च सम्भारान्त्स᳘म्भरति पा᳘ङ्क्तो यज्ञः पा᳘ङ्क्तः पशुः प᳘ञ्चर्त᳘वः संव्वत्सर᳘स्य॥

तान्वा᳘ ऽएतान्॥
(न्प᳘) प᳘ञ्च सम्भारान्त्स᳘म्भरति पा᳘ङ्क्तो यज्ञः पा᳘ङ्क्तः पशुः प᳘ञ्चर्त᳘वः संव्वत्सर᳘स्य॥

तान्वा᳘ एतान्॥
प᳘ञ्च सम्भारान्त्स᳘म्भरति पा᳘ङ्क्तो यज्ञः पा᳘ङ्क्तः पशुः प᳘ञ्चर्त᳘वः संवत्सर᳘स्य॥

तान्वा एतान् पञ्च सम्भारान् सम्भरति । पाङ्क्तो यज्ञः । पाङ्क्तः पशुः । पञ्चर्तवः संवत्सरस्य ॥ १२ ॥

विहितसम्भरणमनूद्य तत्सङ्ख्योपजीवनेन प्रशंसति- तान् वा एतानिति । तान् पूर्वोक्तान् ‘पञ्च सम्भारान्’ ‘सम्भरति’ उदकहिरण्योषाखुकरीषशर्कराः पञ्च सम्भाराः । पाङ्क्तो यज्ञ इति । पञ्चपदा पङ्क्तिः, (ऐ. ब्रा. ६ । ४ । ४; ५ । ४ । २ ।) तद्भवत्वात्, ‘यज्ञः’ अपिधानाकरम्भादिपञ्चहविष्क ²⁰ (ऐ. ब्रा. २ । ३ । ६) इति पञ्चसङ्ख्यायोगात् ‘पाङ्क्तः’। अस्थिमज्जेति पञ्चधातुमयत्वात् ²¹ ‘पशुः’ अपि ‘पाङ्क्तः’ (ऐ. ब्रा. ६ । ५ । ३) संवत्सरसम्बन्धिनः ‘ऋतवः’ वसन्ताद्या अपि पञ्चसङ्ख्याकाः । हेमन्तशिशिरयोः समासाभिप्रायमेतत् । तथा चैतरेयकम्- “हेमन्तशिशिरयोः समासेन"- (ऐ. ब्रा. १ । १ । १) इति ॥ १२ ॥

12. These then are the five equipments ²²: for fivefold is the sacrifice, fivefold the animal victim; and five seasons there are in the year.

त᳘दाहुः॥
ष᳘डेव᳘ ऽर्त᳘वः संवत्सरस्ये᳘ति᳘ न्यूनमु त᳘र्हि मिथुनं᳘ प्रज᳘ननं क्रियते᳘ न्यूनाद्वा᳘ ऽइमाः᳘ प्रजाः प्र᳘जायन्ते त᳘च्छ्वःश्रेयस᳘मुत्तरा᳘वत्त᳘स्मात्पञ्च भवन्ति यद्यु ष᳘डेव᳘ ऽर्त᳘वः संव्वत्सरस्ये᳘त्यग्नि᳘रे᳘वैते᳘षाᳫं षष्ठस्त᳘थो ऽए᳘वैतद᳘न्यूनं भवति॥

त᳘दाहुः॥
ष᳘डेव᳘ ऽर्त᳘वः संवत्सरस्ये᳘ति᳘ न्यूनमु त᳘र्हि मिथुनं᳘ प्रज᳘ननं क्रियते᳘ न्यूनाद्वा᳘ ऽइमाः᳘ प्रजाः प्र᳘जायन्ते त᳘च्छ्वःश्रेयस᳘मुत्तरा᳘वत्त᳘स्मात्पञ्च भवन्ति यद्यु ष᳘डेव᳘ ऽर्त᳘वः संव्वत्सरस्ये᳘त्यग्नि᳘रे᳘वैते᳘षाᳫं षष्ठस्त᳘थो ऽए᳘वैतद᳘न्यूनं भवति॥

त᳘दाहुः॥
ष᳘डेव᳘र्त᳘वः संवत्सरस्ये᳘तिॗ न्यूनमु त᳘र्हि मिथुन᳘म् प्रज᳘ननं क्रियतेॗ न्यूनाद्वा᳘ इमाः᳘ प्रजाः प्र᳘जायन्ते त᳘छ्वःश्रेयस᳘मुत्तरा᳘वत्त᳘स्मात्प᳘ञ्च भवन्ति य᳘द्यु ष᳘डेव᳘र्त᳘वः संवत्सरस्ये᳘त्यग्नि᳘रेॗवैते᳘षां षष्ठस्त᳘थो एॗवैतद᳘न्यूनम् भवति॥

तदाहुः- षडेवर्त्तवः संवत्सरस्य इति । न्यूनमु तर्हि मिथुनं प्रजननं क्रियते । न्यूनाद्वा इमाः प्रजाः प्रजायन्ते । तच्छ्रवःश्रेयसमुत्तरावत् । तस्मात्पञ्च भवन्ति । यद्यु षडेवर्तवः संवत्सरस्येति । अग्निरेवैतेषां षष्ठः, तथो एवैतदन्यूनं भवति ॥ १३ ॥

तदेतत् पञ्चत्वं लोकप्रसिद्धिविरुद्धमित्याक्षिपति- तदाहुरिति । हेमन्तशिशिरौ हि पृथक्त्वेन लोके प्रसिद्धौ; अतस्तयोरैक्यं न युक्तमिति भावः । परिहरति- न्यूनमिति । ‘तर्हि’ तथा सति ऋतुषट्के मिथुनत्रयसम्पत्तिः; पञ्चके तु तन्मिथुनत्रयमेकेन ‘न्यूनं’ भवति, तच्च ²³ प्रजननसाधनम् । अत्र लोकप्रसिद्धिमाह- न्यूनादिति । स्त्रीपुंसयोर्वीर्यस्य परस्परन्यूनत्वे सति तस्मात् ‘न्यूनात्’ मिश्रुनात् स्त्रीपुंसलक्षणान्यपत्यानि ‘जायन्ते’ । यस्मादेवं ‘तस्मात्’ पञ्चसम्भारलक्षणेन यत् मिथुनस्य न्यूनत्वम्, ‘तत्’ ‘श्वःश्रेयसम्’ श्वः परदिवसे, श्रेयसो जनकम् । “श्वसो वसीयःश्रेयसः" (पा० सू० ५ । ४ । ८०) इत्यच् समासान्तः । ‘उत्तरावत्’, उत्तरा आगामिन्यभिवृद्धिः, तथोपेतमित्यर्थः । एवमृतूनां षट्के ऽपि सम्भाराणां पञ्चसङ्ख्याकत्वमुपपाद्याथापि न्यूनत्वं ²⁴ नाम कश्चिन्मन्येतेत्याशङ्क्य परिहरति- यद्यु इति । यदि षडृतुत्वं संवत्सरस्य सङ्ख्यास्ति, तर्हि एतेषां सम्भाराणामाधीयमानः ‘अग्निरेव’ ‘षष्ठः’ षट्सङ्ख्यापूरकः ॥ १३ ॥

13. Now, as to this, they say, ‘Six seasons there are in the year.’ And in that case the very deficiency (nyūna) itself is rendered a productive union ²⁵, since it is from the lower part (nyūna, i.e. of the body) that offspring is here brought forth. Thus also a progressive improvement ²⁶ (is assured to the sacrificer): for this reason there are five equipments. And when (it is nevertheless insisted on that) there are six seasons in the year, then Agni is the sixth of them, and thus there is no deficiency.

त᳘दाहुः॥
(र्नै) नैवैकञ्चन᳘ सम्भारᳫँ᳭ स᳘म्भरेदि᳘त्यस्यां वा᳘ ऽएते स᳘र्व्वे पृथिव्यां᳘ भवन्ति स य᳘देवास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्व्वान्त्सम्भारा᳘नाप्नोति त᳘स्मा᳘न्नैवै᳘कञ्चन᳘ सम्भारᳫँ᳭ स᳘म्भरेदि᳘ति त᳘दु स᳘मेव᳘ भरेद्यद᳘है᳘वास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्व्वान्त्सम्भारा᳘नाप्नो᳘ति य᳘दु सम्भारैः स᳘म्भृतैर्भ᳘वति त᳘दु भवति त᳘स्मादु स᳘मेव᳘ भरेत्॥

त᳘दाहुः॥
(र्नै) नैवैकञ्चन᳘ सम्भारᳫँ᳭ स᳘म्भरेदि᳘त्यस्यां वा᳘ ऽएते स᳘र्व्वे पृथिव्यां᳘ भवन्ति स य᳘देवास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्व्वान्त्सम्भारा᳘नाप्नोति त᳘स्मा᳘न्नैवै᳘कञ्चन᳘ सम्भारᳫँ᳭ स᳘म्भरेदि᳘ति त᳘दु स᳘मेव᳘ भरेद्यद᳘है᳘वास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्व्वान्त्सम्भारा᳘नाप्नो᳘ति य᳘दु सम्भारैः स᳘म्भृतैर्भ᳘वति त᳘दु भवति त᳘स्मादु स᳘मेव᳘ भरेत्॥

त᳘दाहुः᳟᳟॥
नैवैकं चन᳘ सम्भारᳫं स᳘म्भरेदि᳘त्यस्यां वा᳘ एते स᳘र्वे पृथिव्या᳘म् भवन्ति स य᳘देॗवास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्वान्सम्भारा᳘नाप्नोति त᳘स्माॗन्नैवै᳘कं चन᳘ सम्भारᳫं स᳘म्भरेदि᳘ति त᳘दु स᳘मेव᳘ भरेद्यद᳘हैॗवास्या᳘माधत्ते तत्स᳘र्वान्त्सम्भारा᳘नाप्नो᳘ति य᳘दु सम्भारैः स᳘म्भृतैर्भ᳘वति तदु भवति त᳘स्मादु स᳘मेव᳘ भरेत्॥

तदाहुः- नैवैकञ्चन सम्भारं सम्भरेदिति । अस्यां वा एते सर्वे पृथिव्यां भवन्ति । स यदेवास्यामाधत्ते, तत्सर्वान् सम्भारानाप्नोति । तस्मात्- नैवैकञ्चन सम्भारं सम्भरेदिति । तदु समेव भरेत् । यदहैवास्यामाधत्ते- तत् सर्वान् सम्भारानाप्नोति । यदु सम्भारैः सम्भृतैर्भवति, तस्मादु समेव भरेत् ॥ १४ ॥ १ ॥

इत्यग्न्याधानप्रकरणे सम्भारब्राह्मणम् ।

असम्भारपक्षमाह- तदाहुरिति । एकञ्चनेति । एकमपीत्यर्थः । अत्रोपपत्तिमाह- अस्यामिति । आरोपित सर्वसम्भारभूतायां पृथिव्यामाधानादेव तत्कार्यप्राप्तेर्न पृथक् सम्भारापेक्षेत्यर्थः । सम्भरणपक्षमेव निगमयति- तदु समेवेति । यदु सम्भारैरिति । ’ ‘यत्’ खल्वाधाने सम्भृतैः ‘सम्भारैः’ निष्पन्नं भवति, ‘तत्’ खल्वाधानं भवति, सम्भारविरहे तु तदाधानमेव न भवतीति कुतस्तस्य पृथिवीसम्बन्धवशात् सम्भरणप्राप्तिरित्यर्थः ॥ १४ ॥ १ ॥

इति श्रीसायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे माध्यन्दिनीयशतपथब्राह्मणभाष्ये द्वितीये काण्डे प्रथमाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ॥ १ ॥ १ ॥

14. Here also they say, ‘He should not equip it even with a single equipment!’ For (they argue) all those (objects) are on this earth, and hence, when he establishes the fire on this earth, the latter of itself obtains all those equipments: he need not, therefore, equip it with a single equipment. But let him nevertheless bring (those objects) together; for when he establishes the fire on this (earth), then it obtains all the equipments: and what (benefit) accrues from the equipments being brought together, that also accrues to it ²⁷. Let him for that reason bring (the objects) together.