विषयाः

१

श्रीशः शरणम् ।

अथ माध्यन्दिनशतपथब्राह्मणस्य विषयानुक्रमणिका ।

प्रथमे हविर्यज्ञकाण्डे दर्शपूर्णमासयागः ।

व्रा० विषयाः

पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः

पृष्ठाङ्काः

अथ प्रथमोऽध्यायः ।

रणे प्रायश्चित्तं, शम्यासमाद्दननहेतु-

३३-४३

१ तत्र - व्रतोपायनं, व्रतविसर्गः, यज-

माननियमाः, अपां ( प्रणीतासञ्ज्ञ-

कान ) प्रणयनं, परिस्तरणं, पात्रा- सादनं चेत्यादीतिकर्तव्यतानिरूपणं, तत्तदर्थवादादिकं च.

२ शूर्पाग्निहोत्रहवण्यादानात्प्रभृति गार्हप-

त्यस्य पश्चाद्धं विरासादनान्ता हवि-

द्रव्यसम्पादनसम्बन्धिनीतिकर्तव्यता,

२ - १४

भूत इतिहासवेत्यादि.

इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः ।

१ कपालोपधानपेषणयोर्योगपद्यं, तदुप- पत्तिः, तयोः सम्बन्धिनी सकलेति - कर्तव्यता, तत्र उपवेषधृष्टिशब्दनिर्व-

चनं, मध्यमकपाले आभिचारिको विधिः, शम्याया जिह्वासंस्तवः, पेषणप्रोहणमन्त्राभिप्रायाविष्करणम्,

आज्यनिर्वापस्तन्निर्वापमन्त्रस्यानिरुक्त-

तत्तदर्थवादादिकं च.

३ पवित्रकरणं तत्र प्रोक्षण्युत्पवनप्रयो- जनकथनप्रसङ्गेन वृत्रासुरवधेति- हासः, वृत्रनामनिरुक्तिः, तच्छरीर- स्रुतदुर्गन्धाजले दर्मोत्पत्तिः, प्रोक्षणी- नामपां प्रोक्षण, हविः प्रोक्षणं, यज्ञ- पात्राणां प्रोक्षणं च.

४ कृष्णाजिनादानादि - त्रिः फलीकर-

णान्ता पुरोडाशकरणसम्बन्धिनीति- कर्तव्यता, तत्र कृष्णाजिनस्य वेद- त्रयीरूपत्वं यज्ञरूपत्वं च, तथाऽवह- ननपेषणप्रसङ्गेन हविः स्कन्दने दोषाभावात् प्रायश्चित्ताभावकथनम्, उलूखलमुसलयोर्दृषदुपलयोः सोमा- भिषवार्थग्राव्णां च

इति

"

अद्रयः

9

नामसाधारण्यदुलूखलमुस-

लाभ्यां दृषदुपलाभ्यां क्रियमाणस्या- वहननस्य पेषणस्य च ग्रावसाध्येन सोमाभिषवेण साकं तुल्यतानिरू- पणम्, अन्तरा मानुष्या वाचो व्याह-

१५-२६

यजुष्ट्वप्रतिपादनं

दिकं च.

. २७-३२

तत्तदर्थवादा-

४४-१३

२ सपवित्रायां पात्र्यां पिष्टसंवापादि-

पुरोडाश-

पात्र्यङ्गुलिप्रक्षालनोदकमाप्त्येभ्यो निनयति- इत्येतदन्तं श्रपणं तेन सहैवाज्याधिश्रयणं सोपप- त्तिकं पुरोडाशश्रपणस्य प्रवर्ग्य- प्रवृञ्जनसाम्योपपादनम्, अभिवासनेन नग्नत्वमुषितत्वपरिहारः, लोकेऽपि तथाविधः स्वापो न विधेय इति सूचनं तत्तदर्थवादादिकं च. ३ आ य सञ्ज्ञक देवानामुत्पत्तिः, त्रिशीर्ष-

,

१४-६०

त्वाष्ट्र विश्वरूपवधः पात्रयङ्गुलिनि- र्णेजनमाध्यानां भाग इति निरूपणं, दक्षिणावतैव यागेन यष्टव्यं नाद- क्षिणेनेति, तत्र दर्शपूर्णमासयोरन्वा- हार्यो दक्षिणा, आप्त्योदकदानं, पुरोडाशस्य पशुसंस्तवः, तत्र देवें-

रालब्धानां पुरुषाश्वादिपशूनां पृथिवी -

( २ )

ब्रा० विषयाः

प्रविष्टान्मेधाद् वीर्यवतोत्रीहियवयो- रुत्पत्तिः, पशुपुरोडाशयोः पक्तित्वं, देवैरालब्धानामपक्रान्तमेधानां पुरु ‘षाश्वादिपशूनामभक्ष्यत्वकथनं च. ४ वेदिकाकरणं, तत्र स्यादेर्वरूप

त्वादिप्रतिपादनं तदुपयोगो वृत्रेन्द्र- सङ्ग्रामश्च तथाऽत्राभिचारविधिः, पर्यायचतुष्टयात्मकः स्तम्बयजुर्हरण-

शतपथब्राह्मणस्य-

पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः

६१- ६५

त्रिविः, यज्ञविघातकासुर निर्हरणं,

शत्रुनिहरणं, तत्सम्बन्धिन्याख्या.

यिका,

प्रयोगश्चेति,

६६–७५

स्तम्वयजुर्हरणेऽभिचार-

५ वेदेः परिग्रहोपोद्वातः, तत्र वामना-

बतारः, असुरेभ्यो देवानां वामन रूपविष्णुसम्मितयज्ञभूमिप्रविभागः, साख्यायिकौ वेदेः पूर्वोत्तरपरिग्रहौ, “तत्र वेदिशब्दनिरुक्तिः, वैदिमानं, वेदेर्लोकिकस्त्रीसाम्येन प्रशंसनं, देवादीनां दिग्विभागः, पुरीवाहरणे काम्यप्रयोगः, वेदेरनुमार्जनं, तदा- ख्यायिका, तत्र चन्द्रमसि कृष्ण- कलङ्कोपोद्वातः, वेद्यां प्रोक्षण्यासाद- नादि - पाण्योरवनेजनान्ता इतिकर्त व्यता, तत्र स्पयोदप्रहारेऽभिचार- प्रयोगः, प्रधानयागाद्वहिंस्तरणा-

त्प्राक्च वेदेः स्पर्शे निषेधः सेति- हासः, देवानां क्रतुभुक्त्वम्, आपन्न- तृणनिरसनं, बहिस्त रङ्गादनन्तरं वेदेः स्पर्शो न दोषायेत्यादि.

इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः ।

७५-८७

१ द्रव्यसंस्काराः, तत्र प्रथमं स्रुक् -

खुवादिपात्रसम्मार्गः, पत्नी सन्नहनं,

पत्नी कर्तृकमाज्यावेक्षगम्, पत्न्याः सन्निधाने गार्हपत्य आज्याविश्रयगं, रजोदर्शनादिनिमित्तवशात्तस्या अस. निधान आहवनीय आज्याधिश्रयण- मिति विवेकः, पवित्राभ्यामाज्यप्रोक्ष- व्युत्पवनं, सार्थवादमध्वर्युकर्तृक- माज्यावेक्षणं, यज्ञे ऋत्विग्भिरा- सितानामाशिषां यजमानगामित्व- रूपहेतुना यजमानकर्तृकाज्यवेक्षण- प्रत्याख्यानमित्यादि.

वीर्य •

पृष्ठाङ्काः

८८ - १०१

२ यज्ञस्य पुरुषतादात्म्येन स्तुतिः, आज्येतरहविषां तत्तदेवतानामादिश्य ग्रहणम्, आज्यस्य त्वनादिश्र ग्रहणमिति विवेकः, सार्थवाद सप्रयोजनं जुहूपभृद्भुवासु क्रमा- चतुरष्टचतुर्वारमाज्यग्रहणम्, आज्य- ग्रहगीय सङ्ख्याया न्यौनाधिक्यप्रसङ्गेन परिमितापरिमितभोजनेन बलयोः समृद्धयसमृद्धी, जौहवमौप- भृतं चाज्यं जुहव होतव्यम्, उपभृतो होमसाधनत्वाभावे तत्राज्यादानं कि- मर्यमित्याक्षिप्य तन्निरसनम्, धौत्रा- यस्य सर्वार्थतानिरूपणं, स्रुक्त्रये- ऽ प्याज्यग्रहणे सकृन्मन्त्रवचनविधि- रित्यादि, ३ इष्पवर्हिर्वेदीनां प्रोक्षणं, वेद्यां बर्हि- स्तरणं, तत्र वेद्या योषित्साम्यमुपव- नीव्यादिकं च सम्पाद्य बर्हिस्तरण- रूपवाससा तस्या नग्नत्वपरिहारः, शिखारूपं प्रस्तरमुपरि धृत्वाऽऽहव- नीय कल्पनादि, परिधिपरिधानं, तत्र परिध्युत्पत्याख्यायिका, बहिष्परिवि स्कन्नस्य हविषोऽभिमर्शनं परिधि- रूपेणावस्थितानां भूपत्यादिदेवानां

१०१ - १०८

ना० विषयाः

भागत्वेनोपपादनं च, इध्मावयवाः परिचय इत्येकीयमतनिरसनं, परि- ध्युपादानभूताः पलाशाचाः वृक्षाः इत्यादि,

विषयानुक्रमणिका ।

पृष्ठाङ्काः

1

श्रा० विषयोः

१०९-११७

११७-१२३

४ परिवीनामार्दवं प्रतिपाद्य परिधान क्रमः, पूर्वोत्तराचारसमिघोरभ्याचानं, तदर्थवादः, अभ्यावानजपः, सामि - धन्य तुवचनावसरेऽनुयाजार्थमेकस्या- स्मृतीपस्याः समिवोऽवशेषणं, विधृति- नामनिर्वचनसहितं विधृत्योरासा- दनं, तयोः प्रस्तरनिवानाभिनिधाने, आज्यपूर्णानां जुह्वादिस्रुचां संस्थान- विशेषेण वेद्यामासादनम्, आसन्नाना- माज्यादिहविषामभिमर्शनम्, अनर्थी- रात्मा लमश्चेत्यादि ५ सामिवेन्यनुवचनं तत्रैष्प्रसामिधेनी- नाम्नोर्निर्वचनं, सामिवेन्यनुवचन- प्रेषस्तत्र होनृ पदमप्युपादेयमित्येकी- यमतनिरसनं तद्वेतुश्च, सामिधेनीना- मृचां छन्दोदेवता सङ्ख्यादिकं, पञ्च- दशो वज्र इत्यस्योपपत्तिः, तत्सम्ब- न्ध्याभिचारिकः प्रयोगः, सामिधेनी- नामृचां सङ्ख्यासाम्यात्पज्ञस्य रात्र्या- रमना सम्पत्तिः, अक्षरसङ्ख्यासाम्या- च षष्टयुत्तर त्रिशतसंवत्सराहः सम्पत्तिः, काम्येष्टिषु सामिवेनी सङ्ख्या, काम्पे- ष्टीनां प्रधानयागस्योपांशुत्त्रम्, उपांशु- लक्षणं च दर्शपूर्णमासे गतरेक- विंशत्यः सामिवेन्य इति सफलं व्यवस्थापनं, सामिधेन्यनुवचनेऽन- वानत्वसान्तत्यादिधर्मविशेषानुकथनं, तदर्थवादादिकं चेति.

इति तृतीयोऽध्यायः ।

१२४-१३०

अथ चतुर्थोऽध्यायः ।

( ३ )

पृष्ठाङ्काः

१ सामिधेन्यनुवचने उपांशुहिङ्करणादि-

धर्मविशेषविधानं, तत्र हिङ्कारप्रणवयो- स्तादाम्याद्युपवर्णनं, सामिधेनीना- मृचां सप्रयोजनं सोदाहरणं ‘एति- प्रेति लिङ्गद्वय विशेष विधानं, सामिधेनीवृक्षु प्रथमद्वितीयो - ऋचोः केषां चिन्मतेन लिक्प- माशङ्कय तत्खण्डनं, सामिधेनीना- मृचां क्रमेण प्रायः पदशी व्याख्यानं, तत्र प्रसङ्गान्मात्रविदेवराजकथा- प्रस्तावः, अग्नेर्देवदूतत्वेतिहासः, देवा- सुरनिवासनगर्यभिधानम्, अष्टम्पा- मृति ’ होता यो विश्ववेदसम् ’ इति मानुषपरिकल्पितपाठान्तरस्य निरासः, सामिवेनीवृक्षु सप्तदश- सङ्ख्यापूरकयोग्याभूतयोः ऋचोः स्थाननिर्धारणं, समिद्धवत्या दशम्या ऋचः प्राक् - अनुयाजसमिद्वर्जमव– शिष्ट सर्वेध्मानामम्याधानम्, अन्ति- माया ऋचः प्रोक्षणीषवत्सम्प्रेष- रूपत्वं तद्गताध्वरपदस्य निरुक्ति-ः पूर्वकं सोमयागे रूढि प्रतिपाद्य दर्श- पूर्णमासे च तयोग दर्शयित्वा द्वयोः समानफलजनकत्वोपवर्णन मित्यादि. १२१-१४६ २ निगदानुवचनम्, आर्षेयानुवचनं, निवि- स्पाठः, यथा देवतं देवतावाहनं, सामि- ‘धेनीपुरोऽनुवाक्ययोस्तिष्ठताऽनुवचनं, याज्याया आसीनेनानुवचनमिति धर्मविशेष विधानं चेति.

३ शान्तिकर्म-तत्र सामिधेनीभिः समि

द्धोऽग्निः प्रदीप्ततमो भवतीत्यतः स रक्षः प्रभृतिमिरर्हिस्यः स्प्रष्टुमशक्यश्च जायत इति कथनं, सामिधेनीना

१४७-१५२

( ४ )

ना ० विषयाः

शतपथब्राह्मणस्य -

पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः

तत्तलिङ्गोपन्यासेन प्राणापानादि- करणग्रामविशिष्टात्मसंस्कारहेतुत्वेन स्तुतिः,‘सामिधेन्यनुवचनकाले होतारं प्रति शपतो द्वेष्यस्य प्रत्यृचं प्राणा- पानादिवियोजनहेतुत्वेन प्रशंसनं च१९२-१९७

४ आघारसञ्ज्ञकयोर्होमयोर्विधानं, मनो

वाग्देवत्यौ च तौ पूर्वोत्तरावाचारौ समिद्धेऽग्नौ होतव्यौ, तत्र पूर्वचार उपांशु स्रुवेण तूष्णीमुत्तरत उपवि- ष्टेन सता होतव्यः, उत्तराधारश्वोच्चैः खुचा स्वाहाकारेण दक्षिणतस्तिष्टता सता होतव्यः, पूर्वाधारोत्तरं सप्रै- मग्निसम्मार्गः पूर्वोत्तरावारयोरग्नि- सम्मार्गस्य च देवेभ्यो यक्ष्यमाणहवि - द्रव्यं वाहयित्वा प्रदानाय शकट- सम्पच्या रूपणं, द्वयोरावारयोर्मध्ये- ऽग्निसम्मार्जनानुष्ठानस्य

चेत्यादि.

प्रशंसा

१५८-१६२

१ सेतिकर्तव्यताक उत्तराधार होमः,

प्रत्येत्य जौहवेनाज्येन ध्रुवासमञ्जनं प्राजापत्यस्य पूर्वाधारस्योपांशु-ब- प्रापको वाङ्मनसयोः संवादस्तत्र प्रजापतिकृतो निर्णयश्च, एतन्निर्णयेन विषादाद्वाचो गर्भः पतितस्ततः प्रभृति प्रजापति प्रति वाचो- ऽहव्यवाटूत्वधारणं, गर्भपतिताद्वेतसो ऽत्रेत्पत्तिः, अत्रिपदनिरुक्तिः, उक्तहेतुना सृतगर्भा रजस्वला वागा- त्रेयी प्रसिद्धा, अस्या वाचः सकल- स्त्रीजातस्योपादानहेतुत्वाद् एवंरूपा लौकिक्यः स्त्रियोsपि आत्रेय्य एवे- त्यादि.

इति चतुर्थोऽध्यायः 1

१६२-१६८

,

अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ होतृप्रवरणं, तत्र पूर्वमाश्रावगं तस्मिन् वेदिवर्हिरिथ्म शकलादानपक्षं निरा- कृत्य सफलस्येव्म सन्नहनादानपक्षस्य स्थापनं, देवहोतुसोर्वरणं क्रमामि • धानसहितं यजमानस्यार्षेय प्रवरणं, तन्मन्त्रव्याख्यानं, मानुषहोतृवरणं, होतुर्वृत ( उपधावन ) जपस्ता- ख्यानं, सप्रयोजनं होतृकर्तृक- मध्वनी कर्मकं सम्मर्शनं, होतुः सेतिकर्तव्यता कमासनोपवेशनम्, उप- विष्टजपः, अग्नीक्षणजप… २ पञ्च प्रयाजाः, तत्र पूर्वं समादापन- निगदं नवधा विभज्य तद्व्याख्यानं, निगदगतनवसङ्ख्यायाः

पृष्ठाङ्काः

१६९-१७८

प्रशंसनं,

साख्यायिक आश्रावणप्रत्याश्रावण- विधिः, आश्रावणप्रभृत्यावषट्कारात् अध्वय्र्वादीनाम् ऋत्विजां साख्या-

यिकोऽवधिकालसहितः वाग्यमविधिः प्रसङ्गाज्यौतिष्टोमिक ऋत्विजां वाग्- यमविधिः, वाङ्नियमस्थानाचरणे यजमानस्य फलप्राप्त्यवरोधः, आश्रा- वणादिपञ्चकस्य प्रशंसनं, तत्र पञ्चभ्यो व्याहृतिभ्यो वाताभ्र विद्युत्स्तनयित्नु- पर्जन्यानामुद्भवः, कार्यादीष्टिषु

१७८-१८६

दर्शपूर्णमासे वा वृष्टिकामनया विधि- विशेषः, पञ्चानां व्याहृतीनां धेनु- रूपेण प्रशंसनं चेत्यादि. ३ प्रयाजयागविधिः तेषामृतुरूपतया पञ्चसङ्ख्याकत्वविधानं, प्राशस्त्या- ख्यायिकया समेतमाज्यहविश्र्व- विधानं च, प्रयाजहोमे पुरोऽमिक्रमण- पक्षनिरासपूर्वकोऽध्यः स्थान नियमः, होमदेश विधानं, प्रेषविधिः,

ः

1

‘विषयानुक्रमणिका ।

( ५ )

ब्रा० विषयाः

प्रयाजब्राह्मणं तत्र प्रयाजानामृतुत्वेन स्तवनं, प्रयाजदेवता गतत्र हुत्वैकत्वादि- प्रशंसनं, सफलं सप्रकारं समानयनं

तत्प्रशंसनं च, अन्तिम प्रयाजानुष्ठा- नेन साख्यायिको यज्ञसमाप्तिप्रशं सनपरोऽर्थवादः,

प्रवानयागस्य

•

संस्कारार्थमथवा यज्ञस्य यातयामत्व- निवृत्यर्थं प्रयाजशेषेण हविषामभि- धारणम्, आज्यस्यायातयामत्व- प्रसिद्धधा तेनाप्यायने हविषामयात- यामत्वनिरूपणम्, भवत्तशेषाणा हविषामयातयार गय पुनराप्यायनं, स्त्रिष्टकृति सहेतुकं क्षताभ्यञ्जन निषेध - करणं चेत्यादि.

पृष्ठाङ्काः

व्रा० विषयाः

यजमानस्य

१८७-१९७

४ प्रयाजावृत् तत्र प्रयाजानो प्राण- रेतः प्रजारूपेण स्तवनं, प्रथमे प्रयाजे उपतापशमनार्थ नैमित्तिक- मभिमर्शनं, प्रयाजानुमन्त्रगं तत्सम्ब- न्विन्याख्यायिका च प्रतिप्रयाज- माख्यायिका सिद्धानुमन्त्रण मन्त्रविभाग- कथनं चेति

इति पञ्चमोऽध्यायः ।

अथ षष्ठोऽध्यायः ।

१९७-२०२

१ प्रयाजानामिष्टौ प्राथम्यं, वसन्ता- धृतुरूपप्रयाजदेवेष्वग्नेः सम्बन्धोपपा- दनार्थाssख्यायिका, प्रयाजदेवतानां प्राथम्य प्रशंसनार्थाssख्यायिका च; आदिमध्यावसानेष्वनुष्ठेयानामाज्य- भागप्रधान स्विष्टकृद्यागानामग्निदेवता- सम्बन्धाभिधायक इतिहासः, अग्नेः पुरस्तान्मध्ये पश्चाच्च स्थापन प्रकारः, सप्रयोजनमा उपभागप्रधान स्विष्टकृ- यागानामाग्नेयत्वकरणप्रशंसनं, तेन

पृष्ठाङ्काः

किञ्चिद्दृष्टफलसिद्धिः,

प्रयाजसम्वन्विवेदितव्य विज्ञानस्प

फलकथनम्, आज्यस्य प्रजापति- देवताकत्वरूपेण प्रशंसनं, तथा यज-

मानदेवताकत्वरूपेण

प्रशंसनम्,

उक्तार्थज्ञस्य प्रशंसनं चेत्यादि. २०३-२१०

२ आवापप्रदेशस्तत्र - आग्नेय पुरोडाश-

विधानं तदाख्यायिकाञ्च, पुरोडाशस्य कूर्माकारता, दृष्टान्तमुखेन पुत्रस्यो - पनायने पितुरधिकारप्रतिपादनं, पुरोडाशनाम निरुक्तिः, आग्नेयपुरोडा- शस्य दर्शपूर्णमासोभयसाधारणं, पौर्णमासयागोऽप्रीषोमीयहविष्को दार्शः सान्नाय्यहविष्कः, उभय- त्राययागस्य प्राथम्यं तःकारणं च, आग्नेयस्य हविषः प्रतिकामं पृथक् प्रयोगानुष्टानं तदर्थवाद केत्य. दि. २११ - २११

३ अमीषोमीयैकादशकपाल रोडाश-

विधिस्तदाख्यायिका च तस्यां च त्वष्ट्रस्य विश्वरूपस्य स्वरूपं, नाम- निरुक्तिः, शक्रकृतः शीर्षत्रयच्छेदः, तस्मात्कपिञ्जल - कलविङ्क-तित्तिरि- पक्षिणामुत्पत्तिः, तेषां शारीरवर्ण- शब्दस्वरूपवर्णनं च विश्वरूपवत्रा- क्रुद्धस्य त्वरिन्द्रं विना सोमयाग- करणं, तत्रेन्द्रेणानुपहूतेन द्रोण- कलशस्थसोमस्य बलाद्भक्षणं, तन्नि- मित्तयाssः मुखभिन्ननासादीन्द्रि येभ्यः सोमोमनं च तदाप- शमाय देवैः कृता सौत्रामणीष्ट्या चिकित्सा च ततस्त्वष्टुरिन्द्रशात- नार्थं वृत्रासुरोत्पादन, वृत्रस्य सम्भ- वत एव जगत्कारणाग्नीषोमीया-

( ६ )

त्रा० बंषयाः

दीन भक्षणे प्रवृत्तिः, वृत्रपदोपपत्ति- वृत्रस्य सकारता, दानवत्वेन प्रसि- द्विश्व, वृत्रोत्पादके ‘इन्द्रशत्रुर्वर्द्रस्व’ इति मन्त्रे स्वरान्यथाकरणेनेन्द्रस्य वृत्रशातयितृत्वोपवर्णनं वर्द्धस्वेति प्रयोगसामर्थ्य, वृत्रस्य वृद्धयनु- गुणतया तस्मै देवैः कृतोऽनप्रदान - समयः, इन्द्रस्यानीमनोः पौ- मासयागे एकादशकपालदानेन स्वानुकूल्य सम्पादन, ततः पौर्गमाते- ग्रीषोमीयाणेन देवादीनां तथा विद्यायशोऽन्न/यादीनां पुनः स्वातु- कृल्पसम्पादनं च, इदानीमनीषोमी- येनेष्टवत एतदेव फलमित्युपवनं, ततो वृत्रस्य वृद्धिकारणप्रगाशेन पुनस्तनूभवनं, तत इन्द्रस्य तन्मारणो- द्योगः, तदा वृत्रप्रार्थनया शक- कृतं वृत्रस्य द्वेवाकरगं, वृत्रोदरस्था- नस्य द्विवा भागं कृत्वैकस्य चन्द्र- रूपस्य देवेभ्यो दानमपरस्यासु रिय प्रजाभ्यो दानम्, अस्माल्लोकाचन्द्र- मस आप्यायनप्रकारः, बुभुक्षित- प्रजाकृतं वृत्राय वलिहरणप्रदानं, प्रसङ्गादमीषोमीयाज्यभागविधिः, पशौ सोमे च निर्वापाभावादाज्य- भागाभावकथनम्, अग्नीषोमयोरिन्द्रस्य च सर्वदेवतामयत्वप्रतिपादनम्, एत- निमित्तेन सर्वेषां देवानामग्निसोमे- न्द्रात्मकत्वकथनम्, एतद्विज्ञातुः फलं, सार्थवाद उपांशुयागविधिः- तत्राज्य- भागोपांशुयाजपुरोडाशयागत्रितय- स्याग्नीषोमीयैकदेवत्यत्वेन प्रशंसन

9

•

पूर्वकं जामितादोषस्याक्षेपपरिहारौ प्रधानयोद्वयोरग्नीषोमीययागयोर्याज्या-

शतपथब्राह्मणस्य-

पृष्ठाङ्काः | वा० विषयाः

पुरोऽनुवाक्ययोर्वैलक्षण्यस्य विध्यर्थ- वादः पूर्णमासोपचाराः, तत्रोपवास- पक्षसिद्वान्ताख्यायिका, पर्वत्रय- सन्धानम्, उपवासयोग्यपर्वविधानम्, आज्यनागहोमयोः स्थानविधानं, तत्र पक्षान्तर निरूपगं प्रागुक्त- याज्यापुरोऽनुवाक्यावैलक्षण्ये हेतु- निदर्शनम्, आज्यभागयोर्यज्ञस्य चक्षुवोपवर्णनं चेत्यादि.

पृष्ठाङ्काः

२१६- २३२

४ दर्शोपचारास्तत्र आमावास्यानां हविषां विधानाख्यायिका, ऐन्द्रान- द्वादशकपालपुरोडाशविधिः, सान्नाय्य- हविर्विधिः,

अमावास्यानामनि•

रुक्तिः,सान्नाय्पोत्पत्तिप्रकारः, सान्ना- व्यस्य सोमतुल्यतामित्रानं, सोम- याज्य सोमयाजिनोः सान्नाय्यविधिः, दर्शपूर्णमायागयोः क्रमाद्वृत्रहत्या - वार्त्रघ्नशब्दवाचकत्वप्रवृत्तिनिमित्त- कथनं, वृत्रशब्दार्थवन्द्र इति कथनं, चन्द्रदर्शनयुक्तचतुर्दध्युपवास- पक्षं निरस्य चन्द्रादर्शनवत्याममाया- मुपवासपक्षस्थिरीकरणं, दर्शयागे सा- नाय्यहविषो दानावश्यकता निरूपणं, चन्द्रस्य क्षयोदयकारणाभिधानपूर्वकं चन्द्रवर्जिताया अमायाः प्रशंसनं, सान्नाय्यहविषो महेन्द्र देवताकत्वं निराकृत्येन्द्रदेवताकत्वस्य स्थापन-

मित्यादि.

२३२-२४०

इति षष्ठोऽध्यायः । अथ सप्तमोऽध्यायः ।

१ सान्नाय्यधर्मनिरूपणं, तत्र प्रसङ्गात्प- लाशोत्पत्तिः, अमायां रात्रौ सान्नाय्य- पक्षे यवाग्वाऽग्निहोत्रहोम विधानं, तत

विषयानुक्रमणिका ।

(७)

ब्रा० विषयाः

उखादानादिपरिक्षालनान्तो दोहः, सान्नाय्योत्पत्तिविधानं च.

पृष्ठाङ्काः । ना० विषयाः

२४१ - २४९

शयोर्विशेषः स्त्रिष्टक्रुद्धोमस्य प्रधान- हविषा सहारपर्शानुकथनं, यज्ञपरि- शिष्टकथनं, ‘तत्र गार्हपत्यादाहव-

तत्र

प्रत्रान-

२ सेतिहासा अवदानवलृप्तिः,

प्रसङ्गादृणचतुष्टयोत्पत्ति - स्तदपा- करणं च अवदाननामनिरुक्तिः, अवदाने चतुरवत्तपञ्चावत्तेत पक्षद्वयं प्रतिपाद्य चतुरवत्तेनोपसं- हारः, अवदानेयत्ता मानकथनं, सार्थ- वादश्चतुरवशनप्रकारः, यागधर्मनिरूपणं, याज्यापुरोऽनुवा- क्ययोः कार्यभेदकथनं, तयोर्घावा- पृथिवीरूप मिथुनसम्पत्त्या जगति सर्वभावोत्पत्तिकथनं, हवनक्लप्तिः, तत्र पुरोऽनुवाक्यायाज्ययोर्गायत्री- त्रिष्टुप्त्वसम्पादनं तयोरेवोचारणधर्म- कथनं, पुरोऽनुवाक्यायाज्ययोर्लक्ष- णानि, समृद्धिश्व, वषङ्कारप्रशंसनं, साख्यायिकं दर्शपूर्णमासनिर्वचनं, तत्र देवासुराणां दायविभागकथनं, शुक्ल कृष्णपक्षयोर्नामधेयव्यत्यासपूर्वकं तदवयवप्रशंसार्थम् अहोरात्रमास-

1

संवत्सरनाम्ना प्रदर्शनं चेत्यादि, २५०-२६०

३ यज्ञेषु सर्वत्र प्रधानयागानन्तरं स्त्रिष्ट- कृद्यागस्तस्येतिहासश्च तत्र वास्तु- शब्दवाच्यो हविःशेषो रुद्रस्य भाग इति निरूपणं, स्विष्टकृदाहान - प्रसङ्गेन रुद्रस्य विविधानि नामान्नि, स्विष्टकृन्निगदव्याख्यानं, स्त्रिष्टकृद्या- ज्यापुरोऽनुवाक्ययोस्तृतीयवैश्वदेव-

सवनरूपेण प्रशंसापूर्वकं विलक्षण- च्छन्दस्त्वपक्षं निराकृत्य समानच्छन्द- स्वपक्षस्य दृढीकरणं, वास्तुशब्द- स्यानेकार्थत्वं रुद्रस्येशान्न दिक्पति- स्वकथनं, स्विष्टकृदवदानहोमप्रदे-

नीयस्योद्वरगं, तस्याष्टादिप्रक्रमेषु स्थापनं हविः श्रपणाधिकरणे पक्षद्वयः विधानं, नपतापरिहार प्रयोजनकमनेः

परिस्तरण,

यज्ञतृप्तिप्रयोजनकं

ब्राह्मणभोजनं चेत्यादि.

पृष्ठाङ्काः

२६१-२७१

४ ब्रह्मणः प्राशित्रहरणं, तदर्थ प्रजा- पतेः स्वदुहित्रभिध्यानरूपाSSख्या- यिका, तस्यां च प्रसङ्गादाग्निमारुत- शस्त्रस्योत्पत्तिप्रकारकथनं, प्राशित्र- भागोत्पत्तिकथनं, ततो देवैः प्राशि- त्रस्य भगाय पूष्णे च प्रदानं, तयोः प्राशित्रस्य निरीक्षणमक्षणाम्यामन्त्र- त्वादन्तकत्वोपवन, पुनः प्राशि- त्रस्य बृहस्पतये प्रदानं, बृहस्पति- कर्तृकं प्राशित्रस्य जठरे जीर्णत्वसम्पा- दनं, प्राशित्रपदव्युत्पत्तिः, प्राशि- त्रस्य रुद्रत्वाह्मणे प्रदानम्, अर्पा शान्तिकत्वाद्रुद्रिय कर्मशमनकरत्वं, तत इडावदानं,

प्राशित्रावदाने

प्रकारद्रयं नाम्पालम्भान्तं ब्रह्मणः

1

प्राशित्रप्राशनं, ब्रह्मयजमानयोर्भाग- परिहरणादिकम्, अध्वयोर्भागपरि- हरणप्रभृत्यनुयाजप्रसवान्तं हेतु. पुरःसरं वाग्यम विधानं, वाग्यमापचारे प्रायश्चित्तं च ब्रह्मणोऽनुयाजप्रसव- विधानं चेत्यादि.

इति सप्तमोऽध्यायः ।

२७१-२३८

अथ अष्टमोऽध्यायः ।

१ इडाकर्म तत्र - इडोत्पत्तिसम्बन्धि- न्याख्यायिका, तस्यां च प्रसङ्गान्म-

(८)

व्रा० विषयाः

शतपथब्राह्मणस्य-

पृष्ठाङ्काः

व्रा० विषयाः

पृष्ठाङ्काः

त्स्यावतारेतिहासः, इडाया मैत्राव- रुणीत्वकथनम्, इडाया मनोदुहितृत्व- प्रतिपादनं, मनुनाऽऽशीरूपायास्तस्या यज्ञे समवकल्पनं, मनोः सर्वाशीः- सम्प्राप्त्या इडायागफलनिष्पत्ति- निरूपणं, इडामिष्टवत इडानिदानं ज्ञातवतश्चैतदेव फलमिति कथनं, सहेतुकः इडायाः पञ्चावत्तताकरण- विधिः, सेतिकर्तव्यता कमुपांशु • त्वोच्चैस्त्वधर्मकं द्विविधमिडोपह्वानम्, इडोपह्वान निगदव्याख्यानम्, इडायाः यजमानपञ्चमत्रह्माद्युत्विक्कर्तृकप्राशन- प्रकारः, आग्नेयस्यैकदैवत्यस्य पुरो- डाशस्य चतुर्धाकरणादिकं, द्विदैवत्य बहुदेवत्यानां पुरोडाशानां चतुर्धा - करणाद्यभावप्रतिपादनं, षडवत्त- स्याम्नीचे प्रदानम्, अग्नीचः सहेतुकं षडवत्तभागप्राशनम्, इडोपह्नानानन्तरं होत्राss शिष्या शस्यमानायां यजमा- नस्याशीः प्रतिग्रहजपेन •होत्राऽऽरां- सितानामाशिषामात्मसात्करणकथ- नम्, इडां भक्षयितृणां सर्वेषां सहेतुकं पवित्राभ्यां मार्जनविधानं, सहेतुका पवित्रप्रतिपत्तिः, इत्यादि. २ अनुयाजकर्म-तत्र अनुयाजयागा- पूर्वतनेतिकर्तव्यता, होत्रनुमन्त्रणाख्यं हौत्र कर्म, अग्नीत्कर्तृकं सप्रयोजन- मग्निसमार्जनम्, अनुयाजयागानुष्ठानं, तत्रानुयाजनामनिर्वचनम्, अनुयाज- प्रशंसार्थमर्थवादः, अनुयाजानां छन्दोरूपत्वसम्पादनम्, अनुयाजत्रये सफल क्रमनिरूपणम्, अनुयाजेषु प्रैषदानप्रकारकथनम्, अनुयाजेषु होतुर्याज्यापटनप्रकारः, पशुत्वेन

२७९-२९२

२९२-२९९

स्तुतानां छन्दसामनुयाजदेवत्व विधा- नम्, अनुयाजेषु देवतानामप्रसि- द्धयभावमाशङ्क्य तत्परिहारः, तत्र ‘वसुवने वसुधेयस्य’ इति पदद्वय- स्यान्तरार्थव्याख्यानं बाह्यार्थव्या- ख्यानं च, उत्तमानुयाजान्ते सप्र- योजनं समानयनं प्रदर्य धारानु- याजहवन विधानं चेति. ३ सूक्तवाकयुवाककर्मणी-तत्र पूर्व स्रुग्व्यूहनं, व्यूहने अत्त्राद्यभावकथनं, दृष्टान्तेन लोके भोक्तृभोग्यत्वव्यव - स्थापनं, अस्यैव तृतीयामातुलकन्या- दिपरिणयनरूपसापिण्ड्यनिर्णयस्य भाष्ये प्रपञ्चः, साभिप्रायं परिध्यञ्जनं, साभिप्रायं प्रथमपरिधिमभिपद्या- श्रावणम्, सूक्तवाक प्रेषस्वरूप विधा- नम्, प्रस्तरादाने, जुहूपभृद्ध्रुवासु क्रमात्प्रस्तरस्य मूलमध्याप्राणां सम- ञ्जनम्, प्रस्तराहुतेः सर्वदा वृष्टिसुख- दातृत्वादिना प्रशंसनं, सामिप्रायो नीचैर्हरणादिसर्वेतिकर्तव्यतासहितः प्रस्तरप्रक्षेपः, साभिप्रायं तृणानुग्रह- रणम्, आत्मोपस्पर्शः, अग्नीदध्वर्वोः संवादः, शयोर्वाकप्रेषः, संवदस्व- त्यादिव्याहृतीनां बाह्यार्थव्याख्यानं, साङ्केतिकगूढतरार्थव्याख्यानं च, सर्मकं परिधीनामनुप्रहरणं, साभि- प्रायं संस्रवहोमार्थं जुहूपभृतोः सम्प्रग्रहणं, वैश्वदेवदेवत्यः संस्रवहोम इति निर्धारणं, संस्रवलक्षणपूर्वकं संस्रव होममन्त्राभिप्रायाविष्करणम्, सुविमुञ्चनं तत्र - अनः पक्षः पात्री- पक्षश्वेति पक्षद्वयं विधाय तद्व्यवस्था- पनम्, आधियाज्ञिक आधिभौतिक श्वेति

ब्रा० विषयाः

द्विविधोऽपि विमुञ्चनार्थवादः,

विषयानुक्रमणिका |

पृष्ठाङ्काः !

व्रा० विषयाः

सादनमन्त्रव्याख्यानं चेत्यादि. ३००-३११

इत्यष्टुपःऽध्यायः ।

३१२–३२२

अथ नवमेोऽव्ययः । १ प्रसङ्गाद्धौत्रत्राह्मणं तत्र सूकवाक- युवाकाख्ये होतुः कर्मगी, तत्रापि प्रथमं सूक्तवाकपाठस्य यजमाना- शीराशंसनं यज्ञसमृद्धयाशंसनं चेति प्रयोजनद्रयसहितं सूक्तवाकमन्त्रव्या- ख्यानं, ततः शंयुवाकमन्त्रव्याख्यानं, शंयुवाकमन्त्रपाठो यज्ञस्य कनीयसी संस्थेति प्रतिपादनं, होतुर्दक्षिण- पाणेः कनिष्ठिकया वेदिभूमिस्पर्शनं तत्प्रयोजनं चेत्यादि. २ पत्नीसंयाजानुष्ठानम्, तदर्थं होत्र-

ध्वर्य्यग्नीधाम् ऋत्विजामाहवनीयाद्दाह- पत्यं प्रति सञ्चरेण गमनम्, तत्र सञ्चरविषये अन्यशाखिनां मतत्रयस्य सकारणं प्रत्याख्यानम्, याज्ञवल्क्या- भिमतस्य सञ्चरस्य नियमनम्, साभि- प्रायं तत्प्रयोजनकथनं च, पत्नी - संयाजानां साभिप्रायं सफलं पौर्वा- पर्यक्रम निरूपणम्, देवपत्नीसंयाजे पुरस्तादन्तर्धानकटकरणस्य प्रयो- जनकथनम्, तद्दृष्टान्तेन लोकेऽपि याः प्राज्ञाः स्त्रियस्ताभिः पुंसः समक्षं नाशितव्यमिति निर्धारणम्, गार्ह- पत्यपत्नीसंयाजफलम्, पत्नीसंयाज- कर्मणो नियमेन इडान्तत्वप्रति- पादनम्, पत्नीसंयाजकर्मणः पक्षान्तरे शय्वन्तत्वस्य वैकल्पिकत्वविधानम्,

"

इडान्तपक्षे परिविप्रस्तरयोस्तत्सम्ब- न्धिनोः सूक्तवाकरांयुवाकयोरभाव - कथनम्, शङ्कासमाधानपूर्वको यज - मानवत्पत्न्या अपि प्रस्तरादानादि- शंयुवाकपाठान्त-स्वगाकरणपक्षस्य विधनं, तत्रापि सूक्तवाकस्य निषेध- करगम्, सप्रकारकः पत्नीसंयाज- संस्रवहोमविधिः तदर्थवादश्च, दक्षि- णाग्निहोमस्तु शाखान्तरादिति भाष्ये हरिस्वामिनो मतम् उत्पत्तिविनि- योगसहितं सार्थवादं सप्रतिपत्तितत्प्रयोजनकं पत्नीकर्तृकं वेदविस्रंसनम्, समिष्टयजुर्होमः,

सहेतुकं

( ९ )

पृष्ठाङ्काः

तत्कारणम्, समिष्टयजुः शब्द- निर्वचनम, समिष्टयजुषा यज्ञस्य सम्पूर्णा संस्थेति प्रतिपादनम्, कारण- प्रयोजनसहितो बर्हिमः, सप्रकारकं सप्रयोजनकं सदृष्टान्तं प्रणीतानां ( अपां ) निनयनम्, फलीकरण - कणापासनम्,

सप्रयोजन तस्य राक्षसभागत्वकथनं चेत्यादि ३२२-३३३

३ अधिदेवताधियज्ञप्रयोजनद्वयसहितं

साभिप्रायं सप्रकारमध्वर्युकर्तृकं यज- मानं प्रति पूर्णपात्रस्य निनयनम्, निनीतपूर्णपात्रोदकं यजमानेना- ञ्जलिना प्रतिगृह्य तेन स्वमुखोपस्प- र्शनं तत्प्रयोजनं च ततः प्रयोजन- सहित विष्णुक्रमणादि-व्रतविसर्गान्त- सकलयाजमानकर्मविधानं चेति. ३३३-३४३

इति नवमोऽध्यायः ।

इति प्रथमे हविर्यज्ञकाण्डं दर्शपूर्णमासयागः ।अथ द्वितीय एकपादिकाकाण्डे-

अग्न्याधानम् ।

ब्रा० विषयाः

प्रथमोऽध्ययाः ।

१ सम्भारब्राह्मणं, तत्र - सम्भारनाम-

निरुक्तिः, भूशुद्धपाचापकं पचभूसं स्कारोपलक्षगकमुलेखनम् उदक- हिरण्योषाखुकरीषश राणां पञ्चानों सम्भरणम्, पञ्चसम्भाराणामर्थवादः,

3

असम्भारप ज्ञमनूद्य सम्भारपक्षसम- र्थनं चेत्यादि.

8-9

२ नक्षत्रत्राह्मगं, तत्र - कृत्तिकारोहिणी-

मृगशीर्षेष्वग्न्याधेयविधानं, तत्र कृत्तिका - मृगशीर्षयोरनाधानपक्षमनूद्यावान- त्रिकाण्डनक्षत्रोत्प

पक्षसमधनम्,

त्तिश्च, रोहिण्या मग्न्याधेयस्य प्रजा-

"

पशुकामना संयोगः, पुनर्वस्वोः पुन- राधेयविधानम्, अर्जुनपरनामक- पूर्वोत्तरफल्गुनीहस्त चित्रास्वग्न्याधेय- विधानम्, तत्र हस्ते जन्याधेयस्य लाभकामना संयोगः, चित्रानक्षत्रा- धानस्यार्थवादः, चित्रायामग्न्याचे- यस्य क्षत्रियपरत्वकथनम्, नाना- नक्षत्रार्थवादहेतुकं सूर्यनक्षत्रात्मक दगयनकालस्यादित्यनामनिर्वचनम्, उदगयनेऽपि सवितर्मुदिते सन्या- धेयं प्रशस्तमिति कथनं चेति,

३ ऋतु ब्राह्मणं, तत्र - वसन्ताद्यूतुत्रय - मापूर्यमाणः पक्षोऽहः पूर्वाह्नश्च देवः,

पक्षो

शरदाद्यत्रय मपक्षीयमाणः रात्रिरपराश्च पित्र्य इति ऋत्वादि- कालानां देवपित्र्यपरत्वेन द्वेधा विभागकथनम्, देवपित्र्यर्त्वादिविदः

पृष्ठाङ्काः | व्रा० विषयाः

८-११

फलार्थवादः, उदग्दक्षिणा न ग्न्याचेयविधानम्, क्रमात्तयोर्देव - पित्र्य सम्बन्धस्तत्फलं च, व परत्वेन वसन्तायतु] आवावस्था सका

मस्याकामस्य च जात्या ब्राह्मणस्य

ब्रह्मवर्चसकामेः क्षत्रियविशो- रागने वसन्तर्नियमविधानम्, सकामस्याकामस्य जात्या क्षत्रियस्य श्रीयशस्काम नह्मणवैशपोश्चाधाने श्रीमतर्नियमविधानम्, सकामस्या- कामस्य जाया यस्य राजा- पशुकामयत्रह्मणक्षत्रिययोचावाने वर्ततानियमविधानम्, सोमावान षडृनुष्वपि यस्मिन्कस्मिंश्चिद्दिनेऽपि विधे, न तत्र कालान्तरप्रतीक्षा कर्तव्येति कथनं लादि.

४ उपवसथनाह्मगं, तत्र - उपवसथशब्द- निरुक्तिः औपवस दिने यष्टुर्दिवा- नक्तं व्रत्याशननियमत्रिचारः, परा- जोपबन्धनमतं निरस्य स्त्रीयाजो- पबन्धनविकल्पं चाभिधाय तस्याजस्य प्रातरम्नीचे दानविधानम् ब्रह्मौदन- पचनविधि मतमतान्तरादिनिरास पूर्वकं तस्य मदनस्य प्राशने एव विनियोगकपनम्, तदङ्ग- माश्वत्थीनां समित्रामभ्यावानं च, रात्रौ यष्टा जागरणं कुर्यान्न चेति प्रतिपादनम्, अनुदितेऽनिमन्धनं निविध्य उदितेऽनिमन्थनविधानम्

,

व्याहृतीनामाधानसाधनत्व विधानम्,

पृष्ठाङ्काः

१५-१८

विषयानुक्रमणिका |

( ११ -

त्रा ० विषयाः

व्याहृतीनां लोकत्रयवर्णत्रयोत्पत्ति- हेतुत्वेन स्वात्मप्रजार्जन हेतु वेन च प्रशंसनम्, गार्हपत्याधानम्,

अग्निमन्थनसमये पुरस्तादश्वस्य धारण- विधायक इतिहासः, सविशेषहरण- प्रकारकं सार्थवादं वैकल्पिकपक्ष- त्रयेणाहवनीयस्याग्ने राधानम्, तत्रान्वा- रम्भजपविधानम्, सार्पराज्ञी भिऋ-

ग्भिरग्न्युपस्थानस्य विधानं चेति.

वैकल्पिकम्

इति प्रथमोऽध्यायः ।

अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ सप्रयोजनं पूर्णाहुतिहोमः, पूर्णाहुतेः सकलफामावाप्तिहेतुत्वकथनम्, पव- मानेष्टिकार्यस्य परोक्षतया पूर्णाहु- त्यैव साधितत्वात्पूर्णाहुत्यन्ताधानपक्षं प्रतिपाद्य तनूहविषां पवमानेष्टीनां तु प्रत्यक्षतया प्राणान्नवीर्यधारण- हेतुत्वान्नियमेन कर्तव्यतया विधानेन सदन्ताधानपक्ष सिद्धान्त निरूपणम्, पवमानेष्टीनां प्रशंसार्थमर्थवादः, तनूहविषां पवमानेष्टीनां मध्ये प्रथमस्य हविषः पृथक्तन्त्र-मुत्तरयोर्हविषोः समानतन्त्रमिति विधानम् पवमा- नेष्टिषु पुरोडाशसम्बन्धिकपाल- सङ्ख्याया याज्यापुरोऽनुवाक्ययो- गायत्री छन्दस्कत्वस्य च विधानम्, पक्षान्तरेण तृतीयायामिष्टावादित्य- श्वरुविधानम् स्विष्टकृत्संयाज्ययो- विराट्छन्दस्कत्वविधानं, धेनुरूप- दक्षिणावच्चप्रतिपादनं च, पक्षा- न्तरे तु पुनः केवलमाग्नेय्यदितीष्टि- द्वयविधानं चेत्यादि.

पृष्ठाङ्काः

व्रा० विषयाः

१८-३०

३१-३८

२ दक्षिणात्राह्मणं, तत्र दक्षिणादान-

विधिः, आहुतिदृष्टान्तेनैतद्दक्षिणादान- प्रशंसनम्, आधानस्य भ्रातृव्यजय- हेतुत्वप्रतिपादिनी आख्यायिका, आख्यायिकासिद्धस्य फलार्थवादस्य प्रकृते सङ्गमनम्,

गार्हपत्याद्यायतने

बहिरा हितस्याग्नरन्तर्धारणत्वोपपाद- नम्, आन्तरेऽग्नावुद्दीपनसमिन्धन- विधानम् एवमन्तरग्निमादधानस्य व्यवायादिदोषोऽपि नास्तीति प्रति- पादनम्, आहिताग्नेः सत्यवदन- व्रत विधानम्, सत्यवदनस्य चाग्नि- समिन्धनहेतुत्वकथनं चेति.

इत्यग्न्याधानम् ।

अथ पुनराधानम् । ३ तत्र प्रकृतिभूतस्याधानस्य राज्य- यशोहेतुत्वेन प्रशंसनम्, पुनराधेय- विधायिन्याख्यायिका, पुनराधेय- विधिः, पुनराधेयस्याग्निसम्बन्धोप- जीवनेन प्रशंसनम्, पुनराधानस्य त्रैवर्णिकसाधारण्येनर्तुविशेषविधानम्, पुनराधानमहनि मध्याह्ने कर्तव्यतया विधातुमादित्यस्य सर्वर्तुरूपत्ववर्ण- प्रकारान्तरेण तन्मध्यन्दिना -

नम्,

धानप्रशंसनम्, पुनराधित्सितस्थाग्नेः कुशैराधानविधानम्, सप्रयोजनं

व्रीहियवमययोरपूपयोरर्कपर्णद्वय सं-

गृहीतयोर्गार्हपत्याहवनीयायतनयो - निधानविधानम्, पवमानेष्टिस्थाने पञ्चकपालाग्नेयीष्टिविधानम्, अस्यां पञ्चकपालेष्टौ सर्वस्याप्याज्यभागादे- र्यागस्याग्निदेवत्यत्वविधानम्, अस्या इष्टेः प्रागुत्तमादनुयाजादुपांशुत्व-

पृष्ठाङ्काः

३८-४४

( १२ )

त्रा० विषयाः

विधानम्, प्रयाजादिषु सर्वाग्नेय- करणत्वकथनम्, प्रयाजयाज्यास्वपि क्रमेणाग्निविभक्तियोजनं, पञ्चमप्रया- जानुयाजयोर्विशेषविधिः, प्रथमा- ज्यभागे बुधिधातुयुक्तामग्निदैवत्यां पुरोऽनुवाक्यां प्रदर्श्य द्वितीयाज्य - भागेऽग्निः पवमानोऽग्निरिन्दुमान्वेति देवताविकल्पपुरःसरं तत्तद्दैवत्य- याज्यानुवा क्याप्रदर्शनं, प्रवानस्विष्ट- कृतोरग्निसम्बन्धप्रदर्शनम्, द्वितीये. ऽनुयाजेऽग्निविभक्तियोजनम, प्रयाजा- नुयाजेषूक्तविभक्तीनां सम्भूय प्रशंसनं, तासामेव पुनरक्षरसङ्ख्यामुपजीव्य . प्रशंसनम्, पुनराधेयस्य दक्षिणा - विधानश्चेत्यादि.

इति पुनराधेयम् । अथाग्निहोत्रम् ।

४ अग्निहोत्रब्राह्मणं,

तत्र - सायम्प्रात-

रनुष्ठेयाग्निहोत्रविधायिन्याख्यायिका, तस्यां च सायम्प्रातरग्निहोत्रदेवता- हविर्द्रव्याणामुत्पत्तिकथनम, साभि- प्रायं वैकङ्कत्यग्निहोत्रहवणीस्रुगुत्पत्ति- कथनम्, गोरुत्पत्तिद्वारा पयउत्पत्ति- कथनम्, गवां यज्ञस्य च नाम- साधारण्येन प्रशंसनम्, अग्निहोत्रदेव- तानां मध्ये सायम्प्रातःकालविभागे-

नानुष्ठानक्रम निर्धारणम्, नानुष्ठानक्रमनिर्धारणम्,

देवानां

दृष्टान्तेनाग्निहोत्रं जुहृतो विदुषो

यजमानस्य प्रजात्यादिफलप्राप्ति-

कथनञ्चेति.

इति द्वितीयोऽध्यायः ।

शतपथब्राह्मणस्य-

पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः

४६-५४

अथ तृतीयोऽध्यायः ।

१ अग्निहोत्रस्य सूर्यात्मकतां प्रशस्य

सायम्प्रातर्होमयोः कालविशेष विधा-

नम्, रात्रौ सूर्यस्याग्न्यवस्थानप्रति- पादनम्, सायम्प्रातहोम्मयोगर्भ-

वृद्धितज्जननहेतुत्वस्य उपपादनम्, उद्यतः सूर्यस्य तेजःप्राप्तेर्दृष्टान्तेनोप- पादनम्, सायम्प्रातरग्निहोत्रयोः क्रमादस्तमयादुदयाच्च प्रागेवाहवनी- यस्य विहरणं कर्तव्यमिति विधानम्, अस्तमितानुद्रितहोमयोः प्रकारान्त- रेण प्रशंसनम्,

अग्निहोत्र होमस्ये- तरयज्ञवैलक्षण्येन असंस्थितत्वप्रति- पादनम्, होमसाधनस्य पयसो दोह- नाधिश्रयणयोर्विधानम्, तदवज्योतन- विधानं च, सायम्प्रातरग्निहोत्राहुतीनां चतुरुन्नयनादिवर्म विधानम्, होमोपमा- जनप्राशनोन्नयनानां सङ्ख्यां समुच्चित्य प्रशंसनं तेषामुपयोगकथन च, अग्नि- होत्रस्य याज्ञवल्क्याभिमतपाकयज्ञत्व- विधानम् अग्निहोत्रे पूर्वाहुतेः प्रधान- देवताप्रीत्याधायकत्वं द्वितीयाहुतेः स्विष्टकृत्स्थानीयत्वं चेति कथनम्, तयोराहुत्योर्भूतभविष्यदादिद्वन्द्वस्या-

१

च,

त्मप्रजारूपत्वाद्भानारूपत्वप्रदर्शन समन्त्रकामन्तकत्व धर्मनिधानं सायम्प्रातहीमवर्चसकामनना मन्त्र विशेषयोर्विधानम्, अग्निज्योन्तिः सूर्यो ज्योतिरित्यनयोहेममन्त्रयोः प्रज- ननरूपसद्भावात्ताभ्यां होमे प्रजा- सम्पत्तिकथनम्, तच्चोदित होमपक्षे सम्भवतीति उदित होमपक्षाश्रयणीय- त्वमाशङ्क्य दोषान्तरमुद्भाव्य च पक्षान्तराश्रयेण सजूर्देवेनेत्यनयोमन्त्र- योर्विधानम्, हुतशिष्टस्थालीस्थपयसो

५४–६१

ब्राह्मणानां पानं विधातुमग्निहोत्र होम-

पृष्ठाङ्काः

स्याध्वर्योस्तदन्यत्वविधानं चेत्यादि ६२-७१

इत्यग्रिहोत्रहोमविधिः ।

व्रा. ०

० विषयाः

अथोपस्थानम् ।

२ तत्राग्नीनां दैवतरूपतां प्रतिपाद्य स्वरूपप्रतिपादनम्, एतद्वेदितुः फल- कथनं च तेषामग्नीनामुपस्थानकथ- नम्, अन्वाहार्यपचनस्याहरहर्दक्षिणत आहरणम्, उपवस्य एवाहरणं वानवा वसथे वाऽऽहरणमिति पक्षत्रय विधानं, तत्रोत्तरपक्षयोः फलकथनं च, आह- वनीयाग्नेरवस्थाविशेषेण रुद्रवरुणे. न्द्रादिदेवतारूपताममित्राय तत्फ- लाय काम्यानां

होमकालाना-

मभिधानम्, एतेषां रुद्राद्यवस्था- विशेषाणां मध्ये प्रत्यवस्थाविशेषं नैरन्तर्येण संवत्सरपर्यन्तानुष्ठान-

नियम विधानमन्यथा सदृष्टान्तं दोषो- द्भावनम्, संवत्सरपर्यन्तं नैरन्तर्य - णैकं पक्षं कुर्वतो यटुरुद्दिष्टफलप्राप्ति- कथनम्, सार्थवादं पूर्वोत्तराहुतिद्रव्य-

योवशिष्टस्य चोत्तरोत्तरं

विधाय तदुपपादनं चेत्यादि.

भूयस्त्वं

विषयानुक्रमणिका ।

पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः

७६-८१

३ गार्हपत्याऽऽहवनीययोरग्न्योरुपस्थानं विधातुं प्रागग्न्याधानेन जनितस्या- ग्निहोत्राधिकरणस्याग्नेः भरणरूपेण स्तवनं, भरणात्प्राक्तदुद्वासन निषेध- कथनं च, अग्निहोत्रस्यामृतत्वप्राप्ति- साधनत्वं वक्तुं सूर्यस्य मृत्युरूपता- प्रतिपादनम्, अग्निहोत्रे तस्य मृत्यो रतिमुक्तिमभिधाय तद्वारा - इतरयज्ञे- ष्वप्यतिमुक्तिः सिद्धेति दर्शनम्, मृत्योरतिमुक्तिरहोरात्राभ्यामपि यजमा- नेन ज्ञातव्येति सदृष्टान्तं प्रतिपादनम्, होमार्थमन्तरागमनं विधाय तत्प्रशं- सनम्, अग्निहोत्रस्य नौरूपेण स्तवन-

मुत्तरतः प्रवेशविधानं च, अग्निहो- त्रस्य चित्याग्निसम्पत्त्या स्तवनम्, चित्याग्नेः संवत्सररूपत्वात्तावत्काल- साध्यस्याग्निहोत्रस्य संवत्सरसम्पत्ते - अग्निहोत्रस्य महदुक्थ-

( १३ )

पृष्ठाङ्काः

८२-८८

रुपपादनम्, अग्निहोत्रस्य सम्पच्या स्तवनं चेति. ४ साख्यायिकं सायङ्कालीनाग्न्युपस्थान-

विधानम्, तत्रानुपस्थानोपस्थान- पक्षयोः सकारणं पूर्वोत्तरपक्षाभ्यां प्रतिपादनम्, उपस्थानसाचनभूतायाः प्रथमाया ऋचो लिङ्गविशेषमुपन्यस्य प्रशंसनम् ।

เ

अथ बृहदुपस्थानम् । उपस्थानसाधनभूतानां पण्णामृचां तात्पर्याभिधानम् तत्र प्रथमोत्तमयो- लिङ्गविशेषमुपजीव्य स्तवनं त्रिर्जप- विधानपूर्वकं प्रशंसनं च, दोषोद्भावन- तत्परिहारपुरःसरं तनूप अग्ने- ऽसि’ इत्यादिमन्त्रैराहवनीयोपस्थान- विधानं, सधर्मकमुक्तोपस्थान मन्त्र- तात्पर्याभिधानं च, तत्र ’ चित्रावसो ’ इत्यादिमन्त्रस्य त्रिर्जपत्रिधानम् उक्त- मन्त्रजपप्रयोजनाख्यापकपुरावृत्तकथ- नम्, प्रकृताग्न्युपस्थानस्वामिप्रायो- पवर्णनम्, अग्रिहोत्रहोमयेनोः समं- त्रकमुपगमनमुपस्पर्शनं च विधाय तत्प्रशंसनम्, गार्हपत्योपस्थान विधा- नम् एतदुपस्थानमन्त्राणां तात्पर्या- भिधानम्, आहवनीयगार्हपत्योपस्था- नयोः पशुपुरुषयोः प्राप्तिहेतुत्वकथ- नम्, समन्त्रकस्य गोसमीपगमनस्य तदुपस्पर्शनस्य च विधानम्, प्रयो- जनसहितः सोमानमित्यस्य त्रिचस्य- महित्रीणामित्यस्य त्रिचस्य कदाचने-

"

( १४ )

त्रा० विषयाः

त्यैन्द्यास्तत्सवितुरिति सावित्र्याः परि ते दूडभ इत्याग्नेय्याश्चर्चे जपत्रिधि- स्तत्राग्नेय्यास्त्रिर्जपविधिश्व, दर्शपूर्ण- मासवदत्रापि पुत्रनामानुध्यानं

शतपथब्राह्मणस्य -

पृष्ठाङ्काः

.1

ना ० विषयाः

चेत्यादि.

८९-१०४

इति बृहदुपस्थानम् ।

इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । तत्र क्षुल्लकोपस्थानम् ।

१ समन्त्रक माहवनीयस्य लघुपस्थान- विधानम्, बृहदुपस्थानेन सहास्य समानकार्यकारित्वाद्विकल्पकथनम्, प्रवत्स्यतो यजमानस्य समन्त्रकं गार्हपत्याहवनीययोरुपस्थानम्, प्रवा- सादागतोपस्थानस्य प्रवत्स्यदुपस्था- नषैपरीत्य प्रदर्शनं, तत्र गार्हपत्याहव- नीयोपस्थानयोरन्तराऽऽहवनीयसमि- दाधानविधानम्, प्रवत्स्यदागतोपस्था- नयोः सोपपत्तिकममन्त्रक पक्षकथनम्, प्रवासादागतस्य यजमानस्य

गृह-

विषयकं कर्तव्यविधानं चेत्यादि. १०५ - १०९

इत्यग्निहोत्रविधिः ।

अथ पिण्डपितृयज्ञः ।

२ तत्र प्रतिमासममायां पिण्डपितृयज्ञस्य कर्तव्यताविधायिनी आख्यायिका, पिण्डपितृयज्ञविधिः, तदर्थं सोपपत्ति- कमपराह्णकालविधानम्, हविर्ग्रहणा- द्यनौकरणहोमान्ता प्रधानात्पूर्वतने- तिकर्तव्यता, प्राच्योदीच्यधर्मसहितं प्रधानभूतं पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः पिण्डदानविधानम्, नीविविस्रंसन- पूर्वकं नमस्करणविधानं तन्मन्त्रशेष-

व्याख्यानं च,

पिण्डशेषावघ्राणादि-

प्रतिपत्तिकर्मविधानं चेत्यादि.

इति पिण्डपितृयज्ञः ।

११०-१२२

अथाग्रयणंष्टिः ।

"

३ तत्र पूर्व – आग्रयणेष्टेः कहोलमतेन प्रयोजनं प्रदर्श्य याज्ञवल्क्यमतेन प्रयोजनं दर्शयितुमितिहासः, तस्मि - नितिहासे च ‘ऐन्द्राग्नो द्वादशकपालः पुरोडाशः - वैश्वदेवश्वरुः - द्यावापृथि- वीय एककपालः, आज्यस्य वा इत्य।ग्रयणेष्टेर्हविर्द्रव्यदेवता विधानम्, आग्रयणेष्टेरन्नाश्रितदोष निर्हरण हेतुत्व- प्रतिपादक पुरावृत्तोदाहरणं, तद्दृ- ष्टान्तेनेदानीन्तनानुष्ठानेऽपि नवान्ना- श्रितदोषनिर्हरणहेतुत्वप्रतिपादनं च,

आग्रयणेष्टेर्दक्षिणा विधानम्, ईजा - नानीजानयोराग्रयणविषयकव्यवस्था- प्रदर्शनम्, तत्रानीजानस्य पक्षे सद- क्षिणाकस्य ब्राह्मणभोजनस्य यागा- त्मकत्वोपपादनम्, आग्रयणेष्टिमकृत्वा नवधान्येनाग्निहोत्र होमपक्षस्य प्रत्या-

ख्यानं चेत्यादि.

इत्याग्रयणेष्टिः ।

पृष्ठाङ्काः

१२४-१३०

अथ वसिष्ठा पर नामको दाक्षायणयज्ञः । ४ प्रजापश्वन्नयशः प्रभृतिकामस्य दाक्षा- यणयज्ञविधायिन्याख्यायिका, तस्यां च दाक्षायणनामनिर्वचनं, वसिष्ठ - सञ्ज्ञकत्वकथनं च, अयं च दाक्षायण- यज्ञो विवचननिवचनराष्ट्रद्वय पौरोहित्य- राज्यादिफलकामनया प्रतीदर्श- सुल्यदेवभागपार्वतिदक्षादिभिरनुष्टित इत्येवंरूपाणां चतसृणां परकृतीनां कथनम्, पौर्णमास्यां द्वौ पुरोडाशा- वाग्नेयाग्नीषोमीयौ अमावास्यायामपि द्वावानेयेन्द्राग्नौ च तयोः पूर्वोत्तरेधु- र्यथाक्रममेकैकशोऽनुष्टानकथनम्,

तत्र पूर्वस्यां पौर्णमास्यामनुष्ठेयस्य

ना० विषयाः

यागस्य विधानपूर्वकं प्रशंसनम्, परस्मिन्नहनि यागद्वयं विधाय तत्न- शंसनम्, अमावास्यायामपि पूर्वेद्युः कर्तव्य विधानम्, परेद्युरनुदेयं याग- द्वयं विधाय तत्प्रशंसनम्, दाक्षाय- णस्य सोमयागरूपत्वप्रतिपादनाय तत्रानुष्ठेयेषु यागेषु सोमयागीयसवन- त्र्यादिसम्पत्तेरुपपादनम्, दाक्षायण- यज्ञीययागानां प्रशंसार्थमर्थवादाः, पयस्यावाजिनयोमिथुनसम्पत्यर्थत्वो- क्त्या प्रशंसनपूर्वक वाजिनयागस्य विधानं तत्कालविधानं च, हुत- शिष्टेन वाजिनेन दिव्यावारणविधा- नम्, षाजिनशेषस्य भक्षणप्रकार- कथनं चेत्यादि.

इति दाक्षायणयज्ञः । इति चनुर्थोऽध्यायः ।

विषयानुक्रमणिका |

पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः

१३१ - १४२

अथ पञ्चमोऽध्यायः । चातुर्मास्ययागः । तत्र प्रथमं वैश्वदेव पर्व ।

१ तत्र वैश्वदेवस्य प्रजासृष्टिहेतुत्वप्रति- पादिन्याख्यायिका, तस्यां च प्रजा- पतिसकाशात् प्रजासृष्टिदर्शनम्, अस्मिन्नर्थे ऋङ्मन्त्रसंवाददर्शनम्, तद्व्याख्यानं च, प्राजापत्यायाः सृष्टे- रविच्छेदेनानुवृत्तिदर्शनम्, पयसोऽन्न- रूपताकथनम्, वैश्वदेवपर्वविधानं, तस्य स्वातन्त्र्येणानुष्ठाने प्रजाकाम- संयोगकथनं च, आग्नेयादिपौष्णा- न्तानां पञ्चानां हविषां विधानपूर्वकं प्रशंसनम्, पपस्यायागस्य स्थान- निर्देशपूर्वकं साख्यायिकं मारुतयाग- विधानम्, वैश्वदेवस्य पयस्यायागस्य

( १५ )

पृष्ठाङ्काः

द्यावापृथिवीयस्य यागस्य च विधा- नम्, वैशेष्यकानामङ्गानां विधानम्, तत्र बहिराहरणे विशेषविधानं च, काल विशिष्टस्याग्निमन्थनस्य विधानम्, चोदकप्राप्तानां प्रयाजानुयाजानां नवसङ्ख्यावत्त्वविधानम्, समिष्ट- यजुर्यागस्य विकल्पेन त्रित्वैकत्वयो- विधानं, वैश्वदेवयागस्य सदृष्टान्तं प्रजाश्रीफलसाधनत्वकथनं चेत्यदि. १४३-१९४

इति वैश्वदेवपर्व ।

अथ वरुणप्रधासपर्व । २ तत्र वरुणप्रधासपर्वणो वरुणपाश.

विमोचनहेतुत्वप्रतिपादिकयाSSख्यायि- कया तद्विध्युन्नयनम्, वरुणप्रघासेषु चोदकप्राप्तयोर्वेद्याहवनीययोर्द्वत्व- विधानम्, सार्थवादमुत्तरवेदिनिवपन- विधानम्, वैश्वदेविकाग्नेयादिहवि- पञ्चकस्यात्रापि विधानम्, षष्ठस्यै- न्द्रानयागस्य विधानम्, वेदिद्वये क्रमाद्वारुण्या मारुत्याश्च पयस्यायाः देवता विधानपूर्वकं सघर्मक सार्थवादं विधानम्, अन्तिमस्य काययागस्य विधानं, पूर्वेद्युः करम्भपात्रनिर्माण- विधानम्, तच्छेषाद्यवपिष्टाद्वारुणस्य मेषस्य मारुत्या मेष्याश्च सधर्मकं सार्थवादं निर्माणविधानम्, हविषा - मासादन विधानम्, एतदुत्तरमग्निमन्थन. विधानम्, सार्थवादं सप्रकारकं पत्नीकर्तृककरम्भपात्रहोमस्य विधा- नम्, ततोऽग्निसम्मार्जनप्रभृत्याज्य- भागान्तं कर्मजातमध्वर्यु प्रतिप्रस्थातृ- भ्यां प्रकृतिवदनुष्ठेयमिति दर्शनम्, तत्राश्रावणे होतृप्रवरणे प्रयाजाज्य- भागप्रधानानुयाजादिप्रेषसम्प्रदाने

( १६ )

ब्रा० विषयाः

चाध्वयेरिव कर्तृत्वविधानम्, प्रतिप्र- स्थातुः कृतानुकरत्वविधानं च पाणावेव सुचौ कृत्वा प्रतिप्रस्थात- र्युपविष्टे सत्यध्वरेवानेयाद्यैन्द्रा- ग्नान्तैः षड्भिर्हविर्भिः प्रचरणविधा- नम्, ततोऽध्वर्यु प्रतिप्रस्थात्रावरुणी- मारुत्योर्मेष मेषीसहितयोः पयस्ययोः सप्रकारकं प्रचरणविधानम्, अध्वरेव कायहविः प्रचरणविधा- नम्, स्विष्टकृदादि-समिष्टयजुः- पर्यन्तानां कर्मणां मध्ये केवलमध्वर्यु- कर्तृकं किं - केवलं प्रतिप्रस्थातृकर्तृकं किं-उभयकर्तृकं च किमिति तेषां सथर्मक विधानम्, वरुणप्रवासाङ्ग- श्वेनावभृथगमनविधानं, तत्रावभृथस्य सौमिकावभृथप्रकृतित्वात्ततः प्राप्तस्य सामगानस्य निषेधकरणं च, अव- भृथमज्जनमन्त्रस्थार्थः,ततः केशरमश्रु- वपनाग्निसमारोपोदवसानाग्निनिर्मन्थना-

शतपथब्राह्मणस्य-

पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः

द्यवशिष्टतिकर्तव्यताविधानञ्चेत्यादि. ११५-१७८

इति वरुणप्रवासपर्व |

अथ साकमेधपर्व |

३ तत्र साकमेधपर्वणो वृत्रासुरपापरूप- शत्रुजय हेतुत्वप्रतिपादक वृन्तान्त- कथनपुरःसरं तद्विधानं, तस्याहर्द्वय- साध्यत्वविधानं च तत्रापि पूर्वेद्य- रनुष्ठेयानां तिसृणामनीकवतीसान्त- पनीयागृहमेधीयेष्टीनां द्रव्यदेवता- कालनिर्देशपुरःसरं सार्थवादं विधा- नम्, तासु गृहमेधीयेष्ट्याः पिशील- कापिशीलकपक्षद्वयेन धर्मविशेष- सहितं कर्तव्याकर्तव्याङ्गानामनुक्रमेण विधानम्, दोपार्य शेषच रु-

पृष्ठाङ्काः

स्थालीनिधानपूर्वकं हविःशेषप्रति- पत्तिकथनम्, तदनतरमनुष्ठेयस्य सायम्प्रातरग्निहोत्रस्य यवाग्वाऽनुष्ठान- विधानम्, रात्रौ वत्ससमवार्जनं कृत्वा प्रातः पितृ-ज्ञायं निवान्या गोर्दोहनं कुर्यादिति विधानम्, ततः प्रातर्द्धतेऽहुत वाऽग्निहोत्रे सम- कं गृहीत्वा ऋषभाहाने वा ब्रह्मगा जुहुवीत्युक्ते समन्त्रकस्य पूर्णदवख्य- स्य होमस्य विधानम्, ततः कर्तव्य - तायाः क्रीडिनीयेष्टेर्द्रव्यदेवताकाल- निर्देशपूर्वकं विधानं चेत्यादि. १७९ - १८ ४ महाहविषेष्टिः, तत्र उत्तरवेदिनिवपन पृषदाज्यग्रहणाग्निमन्थनादीनि वरुण- प्रधासवदेवात्रापि कर्तव्यानीति प्रयोगानुक्रमकथनम्, आग्नेयादि- पौष्णान्तहविष्पञ्चकस्यानुवादपूर्वकं प्रशंसनं च, तत ऐन्द्राग्नस्य द्वादश- कम्पालस्य माहेन्द्रस्य चरोर्वैश्वकर्म- णस्यैककपालस्य च षष्टसप्तमाष्ट- मानां यागानां सार्थवादं विधानम्, एतस्य च उपक्रमावसरायोदीरित- फलसाधनत्वस्य निगमनं चेति. १८९ - १९३

इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः ।

१ शय्वन्तः पितृयज्ञः, तत्र - सफलं

पितॄणामुत्पत्तिकथनम्, इदानीन्तना- नुष्ठानस्यापि सफलत्वकथनम्, पितृ- भ्यः सोमवद्भयः षङ्कपालः पुरोडाशः, पितृभ्यो बर्हिषद्धयो धानाः, पितृभ्योऽग्निष्वात्तेभ्यो मन्यश्चेति पितृयज्ञिययागत्रयस्य सार्थवादं विधानं, तदेवतानामन्योऽन्यासङ्कीर्ण स्वरूपत्व- कथनं च अनुक्रमेण चोदकप्राप्तं

ब्रा० विषयाः

विषयानुक्रमणिका |

पृष्ठाङ्काः । त्रा ० विषयाः

(१७)

पृष्ठाङ्काः

वेदे -

हविर्ग्रहणादीडाप्रतिपत्त्यन्त मङ्गकला- पमनूद्य तत्तदङ्गेषु दक्षिणामुखत्व- प्राचीनावीतित्वसकृत्त्वादिकं श्वतुः स्रक्तित्वं दक्षिणाग्नेराहरणं स्था- पनं च, उपभृत्याज्यग्रहणे द्वित्वं

,

वर्हिःस्तरणादिष्व प्रदक्षिणपरिगम- नत्वम्, परिविनिधाने दक्षिणाग्रत्वं, जुह्वादीनामासादनाभिमर्शनप्रकारः, पितृयज्ञस्योपांशुचरणत्वं, परिवृते कर्तृत्वं च,

सामिधेन्यनुवचने

त्रिरावृत्तिविशिष्टाया एकस्या ऋचो- ऽनुवचनं, ‘सीद होतः’ इत्येतावन्मात्र होतृप्रवरणं, प्रधानयागानां याज्यादा- वाश्रावणवषङ्कारयोः पक्षद्वयकथनं, प्रधानयागानां स्विष्टकृतश्च याज्या- Sनुवाक्यानां प्रैषादिवचनप्रकारस्तथो- पस्तरणादिहोमान्तानुष्ठानप्रकारश्च, प्राशित्रडावदार्न कर्तव्यं न वेति पक्षद्वयविधानं, तत्र कस्यचिन्मतेनेडा- प्रत्याम्नायत्वेन मन्थस्याधानम्, इडा- प्राशित्रयोः प्राशनमवघ्राणं वेति पक्ष- इयकथनञ्चेत्येतेषां धर्मविशेषाणां विधानम् एतत्सहैव मध्ये मध्ये उक्तव्यतिरिक्तेषु चोदकप्राप्तेष्वङ्गेषु प्रकृतिवदनुष्ठेयत्वकथनञ्च, पितृ- यज्ञप्रयुक्तं यजमानाध्वर्वोरन्यतरक - र्तृकमवनेजनादिप्राच्याङ्गजातेनाहव- नीय गार्हपत्योपस्थानादिनमस्करणा- शीर्ज पान्तोदीच्याङ्गजातेन च सहित सप्रकारकं पिण्डपितृयज्ञवत्पिण्डदान- विधानम्, चोदकप्राप्तस्य सविशेष- प्रकारस्यानुयाजादिशंय्वन्तोदीघ्या- ङ्गकलापस्य कथनं, तत्रापि सुग्व्यू- हनादिकं प्रकृतिवदेव कर्तव्यमिति

३

कथनम्, हविःशेषस्या स्वग्नौ वा प्रक्षेप इति विकल्पेन तत्प्रतिपत्ति-

विधानं चेत्यादि.

१९४-२१९

२ त्रयम्बकेष्टिः, तस्यां च पूर्व त्र्यम्बक- हविषां शल्यनिर्हरणहेतुत्वाख्याप- केतिहासकथनद्वारा तद्विध्युन्नयनम्, तेषां देवतां विधाय प्रशंसन, सङ्ख्यां विधाय (जुहोतिधर्मेण ) संस्कारप्रकार- कथनं च,एषां हविषामक्ततार्थममिघा- रणपक्षकथनम्, सकारणमुत्तरदिशि चतुष्पथे होमकरणत्वविधानम्, ससाधनस्य सर्वेभ्यः समवत्तस्य हविषः समन्त्रक होमविधानम्, अवदानकाले परिशेषितस्यातिरिक्तस्यैकस्य हविषो विनियोगकथनम्, चतुष्पथादेत्याव रुद्रं भेषज मिति मन्त्रद्वयस्य जपविधा- नम्, भगप्रसिद्धिहेतुसहितं कुमारीणा- मप्रदक्षिणं प्रदक्षिणं च त्र्यम्बकमि - ति द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां त्रित्रिरनेः परि- गमनविधानम्, हुतशिष्टानां पुरोडा- शानां प्रतिपत्तिविधानम्, पुनरागमन विधाय वरुणप्रधासान्तवदत्रापि केश- श्मश्रुवपनादिकमुदवसानाग्निसमारोप- पुनर्गन्थनादिकं च कुर्यादिति पर्व संस्थाकथनं चेत्यादि.

२१६-२२९

इति साकमन्धपर्व | अथ शुनासीरीयपर्व | ३ तत्रादौ - उपोद्घातत्वेन सकलचातुर्मा-

स्यानामक्षय्य सुकृतफलसाधनत्वम्, शुनासीरीयर्वणः श्रय दिफलसाधनत्वं चेति निरूपणं, प्रयोगक्रमकथनं, तत्र - उत्तरवेद्युपकिरण - पृषदाज्य- ग्रहणाग्निमन्धनवर्जमन्यत्सर्व प्रकृति-

( १८ )

ना० विषयाः

शतपथब्राह्मणस्य विषयानुक्रमणिका ।

वदेवेति प्रयाजानुयाजसमिष्टयजुषां पञ्चत्रिद्वित्वाद्युपलक्षणेन प्रतिपाद- नम्, वैश्वदेविकस्याग्नेयादिपौष्णा- न्तस्य हविष्पञ्चकस्यात्रापि विधानम्, ततः शुनासीर्यवायव्य सौर्याणां षष्ट- सप्तमाष्टमानां हविषां सार्थवादं वि- धानम्,

तत्र सौर्यस्यैककपालस्य

,

स्वतन्त्र दक्षिणाविधिः, शुनासीर्यस्य यागस्यः कालविधिः – तत्रापि सोमेन यक्ष्यमाणस्य पक्षान्तरकथनं चातुर्मा- स्य पुनः । प्रयुञ्जानस्य पक्षान्तर- कथन च चातुर्मास्याङ्गभूतवपन- मीमांसा, अग्न्यादित्ययोः सर्वतोमुख- त्वेऽन्नादत्वप्रतिपादनपुरःसरं पुरुषस्य स्वभावतस्तद्वैपरीत्यकथनम्, प्रकारा- न्तरेण पुनः सर्वतोमुखत्वमुक्त्वा परि- वतनं न विधेयमिति पक्षान्तर- कथनं चेत्यादि.

पृष्ठाङ्काः

२२५-२३३

इति शुनासीरीयपर्व |

ना० विषयाः

अथ सर्वशेषः ।

४ तत्र – सर्वेषां पर्वणां वृत्रववहेतुत्वं विजयहेतुत्वं च समानमिति प्रति- पादनम्, वैश्वदेवेन जितस्यार्थस्या- ख्यायिकया दर्शनं वरुणप्रत्रासेषु वरुणस्य प्रामुख्यं तैर्विजितत्व चेति निरूपणं, वैश्वदेवादिपर्वसु प्रतिपादि- तार्थस्य यजमाने क्रमेण सम्पादनं, वरुणप्रवासेन जेतव्यफल विधानम्, इन्द्रप्रधानकेन साकमेवेन जेतव्य- फलविधानम्, वैश्वदेवादिपवणाम- ग्न्यादिदेवतासायुज्यरूपफलवत्त्वप्रति- पादनम् त्रियमाणस्य चातुर्मास्य- याजिनो मागनिदशनद्वारा ब्रह्म- लोकप्राप्तिपर्यन्तं फलं भवतीति निरूपणं चेत्यादि.

इति चातुर्मास्ययागः ।

इति षष्ठोऽध्यायः ।

पृष्ठाङ्काः

·२३३-२३३

इति द्वितीययेकपादिकाकाण्डम् |

२

श्रा० विषयाः श्रीस सरणमं माध्यन्दिनशतपथब्राह्मणगतविषयानुक्रमणिका । अथ प्रथमोऽध्यायः । अथ ज्योतिष्टोमयागः । १ आदौ शालादिर्माणप्रभृति-दीक्षा- दुतिपर्यन्ताग्निष्टोमेतिकर्तव्यता- विधानं तत्र पूर्व शालानिर्माणार्थ देवयजनपरिग्रहः, तत्रापि समत्वो- दक्पूर्व प्रवरणत्वादिधर्मविशेषानु- कथनं, देवयजनप्राग्देसे परिमित- प्रदेशाधिक्यस्य निषेधः, ऋषीणा- माख्यानमुखेन देवयजनस्य प्राचीन- वंशानुगतं पक्षान्तरविधानं, प्रसङ्गादीक्षितस्य शयन विषयक- नियम विधानं दृष्टवादिपरिहाराय सर्वतः परिश्रयणविधानं तत्र- अत्रैवर्णिकार्ना शूद्रादीनामभिप्राते- निषेधः दीक्षितस्य सर्वैः सह वाग्व्यवहारस्य निषेधः, सम्मन्त्रक- शाळाप्रवेशकथनं तन्मन्त्रव्याख्यानं चेति. २ दीक्षा संस्काराः - तत्र पूर्वमप्सुदीक्षा तस्यां च दीक्षाकाल विधानं, दीक्षि- तस्याशनविषये सर्वान्नाभ्यनुज्ञानं, शालोत्तरतः क्षौरार्थ परिश्रयण- विधानं, सर्वाङ्गयपनपक्षस्य निरा- करणं, सक्रमं सप्रकारकं समन्त्रकं बपन विधानं, वपननिमित्तकाशुद्धिं. परिहर्तु सप्रकारकं स्नानविधानं, सार्थवादं प्रासङ्गिकपुरुषार्थ नियम सहितं समत्रकमहतवासः परिधान- तृतीयेऽध्वरकाण्डे- पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः १-६ विधानं, क्षौरानन्तरं स्नातस्य भृत- वाससो दीक्षितस्य शालाप्रवेश-

विधानम्, अत्राप्यवसरे सोपपत्तिकमशम- विषयक नियमानुकथनं चेति. ३ अपःप्रणयने कृत्वा दीक्षाङ्गभूताया आग्नावैष्णवेष्टः प्रयोगविधानं, तत्र च स्वसमृद्धिफलकामस्यादित्यचरो- वैकल्पिकं विधानं, तत्प्रसङ्गेन मार्त- ण्डस्योत्पत्तिः, सामिधेनीनां साप्त- दश्यं प्रयाजानां पञ्चसङ्ख्या कत्वम्- अनुयाजानां त्रित्वं पत्नीसंयाजा- नामस्तित्वं समिष्टयजुषोऽमावश्चे- त्यादिप्रयोगगत विशेषकथनं, ततो- दीक्षितस्य सार्थवादं सोपक्रमोप संहारं स्वधर्मकं नवनीताभ्यङ्ग विधानं, पौर्वापर्यक्रमसहितं ससाधनं सार्थवाद समन्त्रकं त्रैककुदेनाक्ष्णो- रञ्जनविधानं, समन्प्रकं दीक्षितस्य दः पावनविधानं, तन्मन्त्रव्याख्या- नं च, आशीराशंसनं, सप्रकारकं हस्तयेऽङ्गुलीनां न्यञ्चनम् उत्सा- धनमन्त्रव्याख्यानं च, दीक्षाहुत्यर्थं शालाप्रवेशन विधानं चेत्यादि. ४ एवं दीक्षा संस्कार करणानन्तरमौद्- भणसञ्ज्ञकानां पञ्चानां दीक्षाद्धतीन विधानम्, एतासामुग्रहणसाधनताया विभागपूर्वकं प्रशंसनं, पुरातनवृत्ता- तप्रदर्शनमुखेनैतेषां स्वर्गोद्ग्रहण- साधनतया उपपादन, तहतपश्च- सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, होममन्त्र- " • पृष्ठाङ्काः १-१३ १२-२४ ( २ ) ना० विषयाः शतपथब्राह्राणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः यिका, पृष्ठाङ्काः व्याख्यानं तत्र तृतीयमन्त्रस्य जप्यता- विधानं च, व्याख्यानम्, उक्तमन्त्रत्रयेऽग्नेः प्रसङ्ग- प्रदर्शनं, तत्र प्रसिद्धदेवतानामभावं दर्शयित्वा देवतासिद्विप्रतिपादनं, चतुर्थ्याम् आहुतेः समन्त्रं विधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, उक्ताहुतिचतु- ष्टयस्याज्यस्थाल्याः स्रुवेण होम- विधानं होमे तृतीयमन्त्रस्य पञ्चम्या आहुतेर्धौवाज्येन स्रुचा होम विधानं, तस्य मन्त्रं विधाय प्रशंसनम्, एवं पञ्चाहुतिपक्षमुक्त्वा पञ्चमीमेवैकां जुहुयादिति कस्यचित्प- 9 क्षकथनं, अक्षरसङ्ख्याद्वारा तन्मन्त्र - प्रशंसनं चेति इत्यप्सुदीक्षा इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ कृष्णाजिनदीक्षा-तस्यां चाहवनीय- दक्षिणदेशे कृष्णां जिनद्वयस्य सप्र- कारकमास्तरणविधानम्, एककृष्णा- जिनपक्षमुक्त्वा तत्प्रशंसनं, कृष्णा- जिनदीक्षार्थमुपवेशनप्रकारकथनं, कृष्णाजिनस्य शुक्लकृष्ण सन्ध्यभि• मर्शनपूर्वकं ’ ऋक्सामयोः ’ इति मन्त्रस्य जपकरणं तद्व्याख्यानं च कृष्णाजिनारोहण विधानं, मेखला- दीक्षाविधानं, तस्या उपादानद्रव्य- कथनं, तस्या मुञ्ज शाखामिश्रितत्व • कथनं, केशवेणीवन्निर्माणकथनं च, बन्धनमन्त्रं विधाय तद्याख्यानं, वस्त्रान्तस्य समन्त्रकमुद्गूहनकथनं, वाससा शिरस आच्छादन विधानं, वस्त्रान्ते कृष्णविषाणाबन्धनविधानं, प्रसङ्गात् कृष्णविषाणोत्पत्त्यर्थमाख्या- २५-३२ प्रसङ्गाद्वाग्विषयक किञ्चन नियमकथनं, यज्ञस्य वाचोऽभिध्यान • प्रकारः, उक्तार्थवेदितुः प्रशंसनं, कृष्णविषाणाया बन्धनप्रकार- कथनं, तया भूमेरुपरि समन्त्रकमुले- खनविधानं, कृष्णविषाणया कण्डू- यनं प्रशंसितुं साधनान्तरस्य निन्दा- करणं, दण्डदीक्षानन्तरं मुष्टिकरण- वाग्यमौ कर्तव्याविति साभिप्रायं कस्यचित्पक्षमुपन्यस्य तत्र दोषं प्रदश्ये च प्रागुक्तस्य स्वकीयस्य मुष्टि- करणवाग्यम योदमैः पावनानन्तर्य पक्ष- स्योपसंहारः, तत्र स्वपक्षे गुणान्तर- कथनं, वाग्यमप्रयोजनं तल्लोपे प्राय- 9 चित्तं चेति कथनम्, अध्वर्युकर्तृक- दीक्षितावेदनविधानं, आवेदनवाक्य- गतब्राह्मणप्रयोजनकथनं, चेत्यादि. ३३-४६ २ दीक्षासंस्काराः - तत्र वाग्यमनं प्रशं- सितुमाख्यायिका, तस्यां च प्रसङ्गा- धूपपदनिरुक्तिः, पक्षपक्षान्तरसहित सप्रकारकं समन्त्रकं वाग्विमोकविधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, व्रतश्रवणा- दिकथनम्, आत्मन्येव व्रतहोमस्य पुरातनवृत्तान्ताभिघानेन प्रशंसनं, तदर्थ दीक्षितस्याग्नित्वोपपादनं, तदर्थ सम्पत्तिसम्पादनं च, प्रथम- दिवसीयत्रतविषयकङ्कस्यचित्पक्षकथनं, तथेतरेषां पक्षकथनम्, अस्मै मानुष - कालातिक्रमेण व्रतप्रदानविधानम्, अध्वर्युकारयितृकस्य यजमान - कर्तृकस्योदकस्पर्शस्य विधानं, समं- त्रका तपानविधानं, प्रयोजनपूर्वकं विर समन्त्रकनाम्युपस्पर्शनविधानं, सर्वसाधारणगतः सर्वत्र कर्तव्य- मिति कथनं, दीक्षितस्य मूत्रोत्सर्गे विशेषविधिः दीक्षितस्य स्वापकाले ये परिदानकथनं, दीक्षितस्य स्वापानन्तरं प्रबोधे पुनर्निद्राया अप्राप्तौ च. समन्त्रक जपविधामं, दीक्षितस्पात्रत्यभाषणे कोवकरणे च प्रायवित्तकथनं, दीक्षितस्य यहार्य गवादिधनलामे वाष्यमन्त्रस्य विधानम्, अस्तमिते उदिते च काले प्रत्यक्षं वाग्यमतद्विसर्गकथनं, स्वस्थानाद- न्यत्र सञ्चरणस्य स्वापकरणस्य च निषेधकथनं च दीक्षितस्यावस्थ• पर्यन्तं जलावन इनर्मिमर्शनं वर्ग्यमिति प्रतिपादनं, च मानुष्या विवाहकामिका | पृछाः । जा० विषयाः बाचा बदननिषेधकथनम् एतस्य प्रशंसनं चेत्यादि ति दीक्षितधर्माः । ४७-१० प्रायणीयदेवता- ३ प्रायणीयेष्टिः – तत्र विधिः, तस्मिञ्चादौ - भाख्यायिकया प्रायणीयचरोर्यज्ञदर्शनमुपपाद्य प्रकृते योजनम्, अर्थवादद्वाराऽऽज्य हविष्क- पथ्यास्वस्त्यग्निसम्म वितृदेवत्यानां चतुर्णी प्रधानयागानां चरुदयङ्का द्वितिदेवत्यप्रकाम् यागस्य च विध्युक्वपनम् अस्या यागनि- ष्ठपञ्चसङ्ख्याया भातुपरिज्ञानहेतुत्वेन दिड्- मोहनिवृत्तिहेतुत्वेन च प्रशंसनं, प्रायणी- योदयनीययोरेकरूपत्वसम्पत्न्या. बाहुव- सम्पत्त्या च नातिथ्येष्ठेः प्राकर्तव्यस्व- प्रदर्शनं, प्रसङ्गादातिथ्याचा शिरोरूपत्व- प्रदर्शनं देवतैक्याभिधानप्रसङ्गेन पथसं- ख्यायाः प्रशंसनं चेत्यादि ६०१८ ४ - सोमकया दावाचिका आग विधानं (३.) पृष्ठाङ्काः त्या प्रयोजनसहितं सोमवायविधानं, सोमकयात्प्राक्कर्तव्यस्य होमस्य तत्र जुहां सप्रयोजनं समन्त्रकं हिरण्या वधामकथनं तन्मन्त्रव्याख्यानं च तदर्थ सोमक्रयण्यानयनप्रकारकथनं, होममन्त्रस्य पञ्चधा विभागपूर्वकं व्याख्यानं, समन्त्र हिरं- ण्यस्यापोद्धरणविधानं,सप्रकारकं सार्थवादं शालाया द्वारे दक्षिणतः सोमक्रयण्या गोरवस्थापनकथनं तस्याः समन्त्रकम- मिमन्त्रणविधानं विभागशस्तन्मत्रव्याख्यानं च, तत्र मित्रदेवतायाः पादबन्धनोपयो- गदर्शनं कृत्स्नमन्त्रतात्पर्यकथनं चेत्यादि १९-७९ इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १- सोमक्रयण्यनुगमाद्युपसदन्तप्रयोगनिरूपणं तत्र समन्त्रं सोमक्रयण्या गोरनुक्रमण- विधानं, यजमानत्विजां सप्तमे पदे पर्युपत्रे- शनकथनं, होमार्थ हिरण्यनिधानस्य प्रशंसा, होमसाधनाज्यस्य प्रशंसा, पदे समन्त्रकं होमविधानं, सार्थवादं समन्त्रकं पदे परिलेखनविधानं, प्रशंसासहितं सप्रयोजनं परिलिखितप्रदेशेऽपान्निनयन- विधानम् अध्वर्धर्पितस्य पदपांसो समन्त्रकं प्रतिग्रहविधानं, अध्वरात्मोपस्पर्शनकथनं - नेटकर्तृकपत्नीवाचनविधानं, सङ्ख्यापनमं- त्रपठनं, सोमक्रयण्या गोर्लक्षणाभिधानं, तत्र विनियोगसहकृतं मुख्यकल्पानुकल्प- वर्णनं सार्थवादं सोमकयण्या गर्मात्प्रागवस्था- वत्त्वाङ्गवैकल्यराहित्ययोः कथनं चेत्यादि ८० - ८६ २ - अध्यर्योः पात्रे पांसुप्रक्षेपानन्तरं सार्थवाद हस्त प्रक्षालनकथनं, सार्थवादमध्वर्योः स्वानामिकार्या हिरण्यबन्धनविधानं, सोमार्यमन्नर्योः सोमोपइमन सोमपर्या-( ४ ) ना० विषया: गहन - उष्णीषाणामाहरण सम्प्रेषकथनं तत्रोष्णीषस्थाने विकल्पकथनं, उपरवप्रदेशे सोमराजस्य विवेचनविधानं, क्रपदेशमा- यत्सु ऋत्विग्यजमानेषु अध्वर्युक [क यज- मानवाचनविधानं, क्रीयमाणस्य सोमस्य प्रशंसा, विवेचितस्य सोमस्याभिमर्शन. विधानं शतपथब्राहणस्य- पृष्ठाङ्काः विवेचने पक्षान्तरमुपन्यस्य तन्निराकरणम् आस्तुते वाससि समन्त्र सोमस्योन्मानविधानं तत्र विधीयमानो- न्मानमन्त्रस्य देवताद्वारा प्रशंसन मन्त्र गतच्छन्द्रः प्रशंसनं च, दशकृत्व उन्माने एक एव मन्त्र इति प्रदर्शनम्, अङ्गुलीनां क्रमादुत्सर्गे संयोजने च कृते ऽर्थसिद्धस्य समञ्चनप्रसारणभावगतमानस्य बहुधा प्रशंसनं, मानगतसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, सार्थवाद समन्त्रमुष्णीषेण ग्रन्थि कुर्या - दिति विधानं, मन्धिमध्ये समन्त्रकं सुषिर - करणविधानं, सोमपणनोपक्रमश्चेत्यादि ७-९५ ३. सप्रकार सोमऋयार्थ व्यवहारविधानं, . तत्प्रसङ्गेन सोमविक्रेतृ प्रयुक्तसोममहत्त्वा- पेक्षयाऽध्वर्योः सोमक्रयसाधनभूताया गोरधिक महत्त्ववर्णनं तत्र व्यवहारपूर्वक- क्रय्यस्य कलाशफादिरूपपञ्चवरपण. नस्य च प्रशंसनं, एकहायन्या गवा सह देयेषु हिरण्यादिदशद्रव्येषु मध्य हिरण्य- दानावसरेऽध्वर्युकर्तृकं यजमानवाचन- समन्त्रकं सोमविक्रयिणो- विधानं, हिरण्येनाभिप्रकम्पनविधानं तन्मन्त्रा- भिप्रायकथनं च, क्रयाय दत्तां प्रत्य- ङ्गमुखीमजामालभ्याध्वर्योर्यजमानवाच- नविधानं च, वाचनमन्त्रव्याख्यानं क्रमाद्वामदक्षिणबाहोरजाप्रदाने सोमादाने च विनियोगप्रदर्शनं, सार्थ- बाद सव्याख्यानं सोमस्यााने निधाने व मा० विषयाः पृष् मन्त्रविधानं, सार्थवादं समन्त्र सोमक्रय- णानां मनुदेशनं, दीक्षाकाले धृतस्य शिरः प्रावरणस्यापवारणविधानम् अध्वर्युकर्तृक गृहीतसोमस्य यजमानस्य वाचनविधानं राजान ( सोम ) मादाय समन्त्रकान- शकटारोहणयोर्विधानं तत्रारोहणमन्त्रस्या ख्याधिकया प्रशंसनं च, उदकुम्भसमीपे क्रयस्य तत्साधनभूतस्य द्वशसङ्ख्याविशि- ष्टस्य द्रव्यजातस्य प्रशंसनं चेत्यादि ९५-१०४ ४ सोमानयनं तत्र शकटमध्ये सोममिधा- नार्थ कृष्णाजिनस्तरण विधानं, सोम- स्यासादनकथनं, अवर्युकर्तृकं सोमा- लम्भनपूर्वकं यजमानवाचन विधानं, वाचनमन्त्रस्य चतुर्धा विभागेन व्याख्यानं, सार्थवादं समन्त्र सोमपर्याणहनेन- पर्याहननविधानं, कृष्णा वाससा जिनस्य द्वित्वपक्ष एकत्वपक्षे च मन्त्रमन्त्रार्थवादसहितः प्रतिनाहविधिः, प्रउगादुन्नतयोः फलकयोरन्तरा स्थितसु- ब्रह्मण्यकर्तृकं सार्थवाद साभिप्रायं पलाश- शाखयाऽनुत्प्राजन विधानं, मन्त्रतद्याख्या- नस. हतमुखयोजनविधानम्, अनुड्डु होर्वर्ण- विशेषस्य कथनम्, ऐच्छिक विकल्पाश्रयेण सोमाय क्रीताय सोमाय पर्युह्यमाणाय वाऽनुवाचन विधानम्, अध्वर्युकर्तृकं यज. मानवाचनविधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, सार्थवादं सप्रकारकं सुब्रह्मण्याद्दान- विधानं, सार्थवादं सप्रकारकं शालां पूर्वेण प्रतिप्रस्थातुरग्नीषोमीयं पशुमादाय प्रत्यु- पस्थानविधानम्, अग्नीषोमीयपशोदरूप्ये कारण निदेशपूर्वक प्रतिनिधिद्वयस्य निर्दे- शनं, भजे आगते सति तमालम्य वाचन विधानं, तन्मन्त्रार्थ विवरणं च अष्वर्योः शकटारोहण विमुञ्चनपूर्वकंसमन्त्रं सफदरपो " 1 विषयामुकणिका । (५) ब्राह्म विषुयाः पृष्ठाङ्काः ब्राळं मिषयः क्षम्ययोः तम्भनेनोपस्तम्मन विधानं, मन्त्रतदूव्याख्यानयु तमुद्धरणविधानम्, अ- र्युमुखानां सम्पणा चतुर्णामृत्विजां सार्थवादं खजान्याम् आदानविधानं राजासन्या- मौनुम्बरीत्वं विधिपूर्वकं प्रशं- स्य प्रमाणकथनं समन्त्रकं तदभिमर्शन, विधानञ्च, यजमानपञ्चमानां प्रागुक्तचतु- र्णामृत्विजां वालाप्रपादनं तदवसरे चा युकर्तृक यजमानवाचनविधानं, वाचन मन्त्रस्यार्थविवरणं ज्ञात्पर्यनिरूपणं च, उद पात्रनिनयनं कर्तव्यमिति कस्यचित्पक्ष प्रतिपाद्य तन्निराकरणं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १०१-११९ १ आतिथ्येष्टिः-तत्र तस्याः प्रायणीयानन्त- र्यविधानम्, आतिभ्यशब्दनिर्वचनं, पक्ष- पक्षान्तरसहितं सप्रकारकं मन्त्रमन्त्रार्थ- सत्तात्पर्यादियुतं सार्थवादं पश्चवारमाति- यह विषो ग्रहणविधानं गृहीतस्य हविषो विष्णुदेवतासम्बन्धं बोधयित्वा नवकपायत्वकथनम्, अस्यचिष्टौ क्रार्भ- र्यमयः परिधयः– ऐक्षव्यौ विभूती आश्व पालः प्रस्तर:- अनुयाजाभावादुपभूति- चतुर्ग्रहणमेवाज्यस्य हवींष्यासाद्याहोमान्त सेतिकर्तव्यता कं समन्त्रमग्निमन्थनं चेति सहेतुकं सोपपत्तिकं प्रयोगगतविशेष- निरूपणं, सार्थवादमस्या इष्टेरिडान्तत्व- प्रतिपादनं चेत्यादि. २ प्रवर्ग्यकर्मणि तानूनां तदर्थमाख्या- यिका, तस्य च तानूनम्नस्योपतिः, आख्यापिका सिद्धार्थस्य प्रकृते यो- जनं, तस्मिन्नर्थे सोचिसो मन्त्रस्थ चप्राप्रिम, वृत्तार्थप्रशंसा, १२०-१३० प्रसङ्गात्किञ्चित्पुरुषार्थ कर्म, तानूनया- र्थमाज्यग्रहणस्प समन्त्रके विधानं सन्म त्रव्याख्याने च गृहीतापस्य समन्त्र सर्वैरवमर्शम विधान तत्कालिक सङ्केत प्रदर्शन, तन्त्रार्थविकरणं च, सानून- पत्रमाज्यं सर्वैः स्पृष्टमपि सजमानांयैव दातव्यमिति विधान, यजमानकर्तृकसा- मोपायस्य देवैः कृतं साममूलमिति कथनं चेति. ·१११-१३८ ३ प्रवर्ग्यकर्मणि प्रायश्चित्तरूपाऽवान्तर- दीक्षा - तां विधातुमाख्यायिका, अवा- तरदीक्षा कल्पनप्रकारवर्णनं तस्या अवा- न्तरदीक्षायाः सार्थवादे विधानम् अवान्तर- दीक्षारूपण समिधोऽस्याधानस्याख्या- विकापूर्वकं समन्त्रक विधानम्, अभ्याधान मन्त्रार्थविवरणं भवान्तरदीक्षाक्रमकथनं ‘व, यावद्यजमानकर्तव्यं तत्सर्व मदन्ती- भि: ( एतत्सञ्ज्ञकाभिरद्भिः ) सम्पाद्यमि- ति विधानं, मदन्त्युपस्पर्शनपूर्वक राजा- व्यायन विधानम्, अनुष्ठेयपदार्थक्रमविषये कस्यचन ब्रह्मवादिनश्चोद्यस्योद्भावनम्, आप्यायनप्रशसा, ऋत्वियजमानकर्तृका - प्यायनस्य सरघमधुकल्पनया प्रशंसनम् एतस्यैवाप्यायनस्य गतसारत्वपरिहार- रूपेण प्रशंसनं, षड्भूत्वाऽऽप्यायनकथनम् आप्यायनमन्त्रविधा विभागशस्तद्या- ख्यानं च प्रस्तरोपरिपाणी सम्पुटीकृत्य एष्टा राय:’ इति मन्त्रजपरूप निहव- विधानं निह्वस्य. काळविर्धारकना- वादिविचारप्रदर्शनं निहव मन्त्रव्याख्यानस् अध्युकर्तृक प्रैषदानकथनं चेत्यादि. १३८-१४७ ४ - तिखउपदिष्टप मादी तास. ‘प्रवर्य’- वतः प्रवर्ग्यानन्तर्यरूपकाशनिधान, पूर्वा- ( ६ ) ब्रा० विषयाः राहयोरनुष्ठेयोपसदोरग्निसोम विष्णूनां याज्यापुरोऽनुवाक्याप्रकारकथनम्, उप सदो लोकजयसाधनत्वेन नाम • निरुक्तिसहितं प्रशंसनं, प्रधान यागत्रयार्थ सार्थवादं जुह्वादिष्वाज्य ग्रहणप्रकार- कथनम्, उत्तरस्य स्रुच्याधारस्य निषेध करणम्,आश्रवणानन्तरभाविनीं प्राकृतां होतुर्वरणोपवेशनसम्बन्धिनीमितिकर्त- व्यतां निषिध्य ’ सीद होत: ’ इति विशेषमात्रविधानं, होत्रा प्रसू- तस्याध्वर्योः चोरादानादिप्रयोग- सङ्गतिदर्शनम्, अतिक्रामतोऽनुवाचन- विधानं सकृदतिक्रम्यैव समावयने- नाग्निसोमविष्णु देवत्यं यागत्रयं साध- येदिति प्रतिपादनं, अग्न्यादियाग- त्रयस्य वज्ररूपत्वं संवत्सरतयोपपाद्य प्रशंसनं, सार्थवादमुपसदां त्रित्वं विधाय प्रशंसासहितं दिनत्रयेऽअपि द्विर्द्विरनुष्ठानविधानं, त्रित्व पक्षवदुप- सद्वादशत्वपक्षस्य विकल्पेन विधानं प्रत्यहं द्विरनुष्ठानस्य शत्रुजयसम्पत्या - नुकूल्यात्मना प्रशंसनं तत्सम्पत्ति- साम्यदर्शनं लोकप्रकारनिदर्शनं च. दिनत्रयोपसद्रोममन्त्र तदर्थकथनं, वाद- शोपसत्पक्षे चतुश्चतुरहमेकैकयोपसदा यष्टव्यमिति न्यायसिद्धार्थस्य प्रदर्शनं, व्रतोपसदां मीमांसा द्वादशोपसत्पक्षे व्रतप्रकारकथनं चेत्यादि इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ सौमिकवेदिकरणोपक्रमः, दक्षिणोत्तरयोः श्रोण्योः प्रमाणकथनं, प्राक्प्रत्यगाया- मावधि प्रदर्शनं, दक्षिणोत्तरयोरंसयोः प्रदर्शनं, प्राक्पश्चान्मानस्य प्रशंसनं शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १४७-१९५१ पश्चान्माने पक्षान्तरकथनं च प्रागाया- मावधेः प्रशंसनम्, अंसयोः प्रमाणप्रशंसनं, श्रोणिभागस्योरुत्वस्यांसभागस्य हस्वत्वस्य च प्रशंसनं, सार्थवादमुत्तरवेदिनिर्माण- विधानम्, उत्तरवेदिव्याघारणार्थमा- ख्यायिकाकथनं, तस्यां च प्रसङ्गात्सद्यः क्रीशब्दव्युत्पत्तिपुरःसरम् तदाख्ययाग- स्य दक्षिणाकथनम्, उत्तरवेदिव्याधारण- विधानम्, उत्तरवेद्या मानादिसाधनभूत- द्रव्यविधानम्, प्रासङ्गिकम् किञ्चन- नियमविधानम् शम्यास्फ्ययोरादानपूर्वकम् सप्रकारकमुत्तरार्द्धशङ्कोः प्रत्यक्प्रक्रमे पूर्वेणोत्करम् सञ्चरम् परिहाप्य वेति विकल्पेन, चात्वालस्य सम्पादनकथनम्, समन्त्रं चात्वालस्य सर्वतः परिलेखन- प्रकारकथनं खाताया मृदश्चात्वाला- दुत्तरवेदिं प्रति प्रहरणादिप्रकारयुतं हरणविधानम् तन्मन्त्रतदर्थ विवरणञ्च, सार्थवादम् समन्त्रञ्चानीताया मृदो- वेद्याकारेण स्थापन विधानम्, वेद्याः स्थापनविधानम्, समन्त्रक मनुव्यूहन (मृत्प्रसारण ) विधानं तन्मन्त्रतात्पर्याभिधानं च, वेद्याः करणे युगमात्रीत्व रूपमानान्तर विधानम्, सप्र- योजनम् मध्ये नाभिकरणविधानं, मन्त्र- मन्त्रार्थसहितवेद्या अद्भिरम्युक्षणविधानं चेति पृष्ठाङ्काः १९६-१६९ २ उत्तरवेद्यामग्निप्रणयनप्रयोगस्य सेतिकर्त- व्यताकम् विधानम्, तत्र रेखानुगति - विषये कस्पचित्पक्षमुपन्यस्य व्यवच्छेद- परिहारार्थं प्रयोजनाभावहेतुकम् तन्निरा- करणम्, उत्तरवेद्या मन्त्रतदर्थविवरणसहि- तम् सप्रकारकम् प्रोक्षणीभिः प्रोक्षणविधानं तत्र निनयनमन्त्रेऽभिचारिकमन्त्रमेददर्शनं च, सप्रकारकम् समन्त्रमुत्तरवेदेर्व्याधारण- वा विषयाः कथनम्, मन्त्रतदर्थविवरणसहितं पेतु- दारवपरिधिपरिधानकथनम्,, गुग्गुलुसुग- न्धितेजनादिसम्भारस्य समन्त्रकमुपनि- वपनविधानम् चेत्यादि विधानं, विषमका । पृष्ठाङ्काः प्रा० विषयाः १७०-१७५ १ हविर्धानकर्म-तत्र सदोहविर्धानादिकम् विधातुं तेषां पुरुषाकारसन्निवेशत्वकथने सार्थवादं सदोहविर्धाननामनिरुक्तियुतं हविर्धानस्य सदसयज्ञस्योदरत्वे यज्ञशिरस्त्वे ‘च हेतुकथनम्, सप्रकारकम् सदहविर्धान- योर्निर्माणविधानं, सधर्मकम् मन्त्रमन्त्रार्थ - युतं हविर्धानप्रवर्तनाम्यनुज्ञापनस्य सावि- त्राज्यहोमस्य विधामम् सधर्मकम् मन्त्रमन्त्रार्थयुतमध्वर्युकर्तृकस्य दक्षिण- हविर्धानशकटवर्त्म होमस्य पत्न्या हुताज्यशेषेणाक्षघुरोः समन्त्र- कमजनविधानं, पत्न्याः समन्ततः पर्याणयनविधानं, प्रतिप्रस्थातृक- स्योत्तरहविर्धानशकटकर्म होमस्य सध- र्मकं मन्त्रतदर्थविवरणसहितं विधानं, पूर्वपत्नीकर्तृकाञ्जनादेर्विधानं, मार्ग- होमस्य रक्षसां मार्गानुगमन परिहार- साघनत्वेन प्रशंसनं, पत्नीकर्तृका - म्यञ्जनादेः प्रशंसनं मन्त्रव्या- ख्यानयुतं प्रायश्चित्तरूपस्य वाच- नस्य विधानं हविर्धानयो: स्थापन- प्रदेशावेषये कस्यचित् पक्षनिरूपणं, मन्त्रतयाख्यानयुतं हविर्धानयोरभि- मन्त्रणविधानं, क्रमादध्वर्युप्रतिकर्तृ- कस्य दक्षिणोत्तरहविर्धानयोरूपस्त- म्भनस्य समन्त्रकं विधानं, मध्यमं छदिमुपस्पृश्य वाचनविधानं, वाचन- मन्त्रस्याधियज्ञपरतया व्याख्यावे, सार्थवादं रण्यामुपस्पृश्य वाचन- ? विधानं, छदिषां सीवन प्रकारसहितं ( ७ ) पृछावः सप्रयोजनं प्रधिकरण विवार्य चेति. १७६-१८६ ४ उपरवविधिः - सत्रोपरवखननस्य प्रयोज• नद्वयवत्त्वकथनं, खननप्रदेश निर्देश पुरः सरं खननार्थ समन्त्रकमभ्यादानविधानं, उपरवाणां समन्त्रकं परिलेखनविधानं, मन्त्रमन्त्रार्थयुतं सक्रममुपरवाख्यावट- खनने प्रकारद्वयकथनं, खाताया सुदः समन्त्रकं यथाखातमुत्किरणविधानं; खननस्य परिमाणकथव, युयाखातं समन्त्रकावमर्शनविधानं, सार्थवादं पूर्व - योरपरयोरुपरवयोः स्वस्वदिशं स्थित्वा ऽध्वर्युयजमानयोर्मद्राशंसनसहिता- ऽन्योऽन्य हस्तसंस्पर्शस्य विधानं, सार्थवादं समन्त्रं प्रतिगर्त प्रेक्षण- विधानं, सार्थवादा प्रोक्षणी शेषप्रति- पत्तिः, सार्थवादयोः समन्त्रयोरवनयना- वस्तरणयोः सप्रकारकं विधानं, तत्राधिष- वणयोः फलकयोः समन्त्रकं निधानकायनं, तयोर्मृदा. दृढीकरणविधानं, समन्त्रकं सहेतुकम विषवणचर्मणि-अभिषवसाधन- भूतानां पञ्चानां प्राग्गामुपावहरण- विधानं चेत्यादि इति पञ्चमोऽध्यायः अथ षष्ठोऽध्यायः । १८७-१९९ १ सदसो यज्ञोदरत्वानुवादेन तन्मध्य- देशे सोपपत्तिकम् औदुम्बरीमानविधाने, समन्त्रकम्पादानपूर्वकं सप्रकारकं सम- त्रकपरि लेखन सहितमवटखननम्, उत्खातस्य- मुनिचयस्यावटप्राग्देशे उत्किरणम् औदुम्बर्या यजमानसम्मितत्वं साघयित्वाऽवटपूर्वदेशे स्थापनचेतिविधानम्, भोदुम्बरीप्रोश- साधनानामपा बवसाहित्य विधाय (6) ‘शतपतब्राह्मणस्य- सा विषयाः तत्प्रशंसनं, सम्मन्त्रकं यवावापविधानम्, समन्त्र के यबस हिताभिरद्भिरौदुम्बर्याः प्रोक्षणविधानम्, प्रोक्षणीशेषप्रतिपत्ति- कर्म, सम्मन्त्रं सप्रकारकम् बर्हिरवरत- रणविधानम्, समन्त्रमोदुम्बर्या उच्छ्रयण विधानम्, समत्रमोदुम्बरीमानकरणम्, समन्त्रतयाख्यानं तस्था. पर्यहणनिधानं, साशीराशंसनम् परितः सङ्घट्टन विधान, सप्रयोजनमपामुपनिनयनविधानम्, औदुम्बरीमालभ्य वाचनविधानम्म्, मन्त्र- मन्त्रार्थयुतमोदुम्बरीशाखाप्रे होमस्य विधानम्, मध्यमछदिर्निधानम् विधाय तदुभयत उत्तरतः परस्तादपि च त्रित्रि- श्छदिषां निधानस्य विधानम्, छेदिषां नवत्वप्रशंसनम्, सदसे उदगायतत्व- विधानम्, सदसः समन्त्रकम् पारश्रयण विधानम्, सहसी द्वारशाखाप्रभृतीनी हविर्धानम् दराच्छाद्य हविधानवत्सीव- नादिकस्य विधानं, सधिष्ण्यकस्य आग्नी- धीयमण्डपावेधानं, तत्र पक्षत्रयमस्तीति प्रतिपादन, समन्त्रकं निष्पन्नामधीया- भिमर्शनविधानम् मन्त्रप्रतिपाद्यवैश्व- देवत्वस्ये कारणद्वयेन समर्थनञ्च, प्रसङ्गा वजमानाय • किञ्चिदपूर्वनियम विधानं चेत्यादि. · पृष्ठाङ्काः •Mo· Fayal: पूछा: सञ्चरणमार्गप्रदर्शनं च, धिष्ण्याना सोमरक्षकत्वमभिधातुं सर्वेषा तद्रक्षकत्व- १९६ - २०६ २ धिष्ण्यपदार्थविधानार्थ सौपर्णीकाद्रव माख्यानम्, पराजितया सुपर्ष्या गाय- त्र्यादिछन्दांसि सृष्ट्वा सत्र गायत्र्या दिवः सोमाहरणद्वाराऽऽत्मनिष्क्रयणकरणादिक कथनम्, सोमाहरणप्रसङ्गात्सुपर्णीदृष्टा- तेन मृत्युमयम्परिहाराय सोमयागस्याव- श्यकर्तव्यत्वकथनम्, सोमबारकस्या- ध्वर्योः प्राप्तविष्ण्यातिक्रमनिषेधकरण, 1 कथनम्, सर्वेषां समरक्षकत्वे समानेऽपि सदोगतानां विष्ण्यानामिव कथम्मित- रेषामनुदेशनं नास्तीति प्रतिपादनम्, सत्र रूये स्थानद्वैविध्ये च कारण- निर्देशपूर्वकं सङ्केतपूर्व नामद्वे विध्य सङ्कीर्तनं प्रसङ्गात्सोमयागस्य देवमनुष्य पितद्वारा सर्वजगत्स्थितिहेतुत्वेन प्रशंसनं चेति २०७०२१६ ३ सर्जनहोमोपक्रमः । बैसर्जननामनिरुक्ति- पूर्वकं तत्प्रशंसनं, भन्तरालवर्त्यमी- षोमीयप्रयोगकथनं, तत्र पदपांसोध- तुर्धा विभज्य विनियोग इति केषां- चित्पक्षमुपन्यस्य तन्निराकरणम्, अग्नीषोमीयार्यमाज्य पृषदाज्ययोर्प्रहण- विधानम्, सन्मत्रकमाहवनीये वैसर्जन- होमस्य विधामं, अप्तवे द्वितीयाहुतेः समन्त्रकं विधानम्, इध्मंस्योद्यच्छनमुपय- मन्या उपयच्छनं च विधाय अग्नीषो- मीयप्रणयनविषये विकल्पपक्षं निरा- कृत्य सिद्धान्तस्थापनं, अग्निना सह सोमार्थमनीषोमीयार्थ च तत्तत्पात्रादिकं पदार्थजातमादाय आग्नीधं प्रति प्रागमन- विधानं, तेषु सर्वेष्वायत्सु सत्सु वाचन- विधानं तत्र निहितेऽमौसमन्त्रकमाज्यहोमस्य विधानं, आनीतानां प्रावादीमाहवनी- यमुत्तरेणासादनकथनम्, अध्वर्युकर्तृकं सप्रकारका मध्मवेदिबर्हिषां प्रोक्षणपूर्वक- माघारसमिइयाधानकथनं, समन्त्रकं तुरीयवैसर्जन होम विधानं, वैष्णव्यर्चा- होमस्य प्रशंसन, सार्थवादमासाद्य सुचोऽप उपस्पृश्य राज्ञः प्रपादनविधान. दक्षिणस्य हविर्धानस्य नौ कृष्णाजिन- विषयाः मास्तीर्य तत्र समन्त्रकं सोमस्य निधान- विधानं, मन्त्रतदर्थयुतमनुसृज्योपस्थानं, हविर्धानात्समन्त्रकं निष्क्रमणविधानम्, एत्याहवनीये समन्त्रकं समिधोऽम्याधा- नविधानं, सहेतुकं वैसर्जन होमपर्यन्तं दीक्षितस्य नाम न गृह्णीयादिति विधे- रुन्नयनम्, अत्रावसरेऽङ्गुलीनां विसर्जन- विधानं चेत्यादि. · विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । वा० विषयां: २१९-२२४ ४ यूपसम्पादनं - तत्र यूपं त्रक्ष्यन् वैष्ण- व्यर्चा होमं कुर्यादिति सप्रकारकं सप्रशंसनं विधानम्, आज्यशेषमादाय लक्ष्णा सह यूपं प्रति गमनविधानं, यूपमभिमृश्य जपविधानं, पक्षान्तरे तिष्ठताऽभिमन्त्रणं कुर्यादिति विधानं तन्मन्त्रार्थविवरणं च समन्त्रकं सुवेण यूपस्योपस्पर्शनं समन्त्रक दर्भतरुणकेन यूपस्य व्यवधानकरणं, समन्त्रकं स्वधि - तिना यूपे प्रहरण विधानं, सप्रयोजनं प्रथमच्छिन्नस्य शकलंस्य यूपावटे प्रक्षे- पार्थमादानकथनं, यूपस्याधः पातनविषये प्रागादिदिक्त्रयस्य विकल्पेन प्रतिपादनं, मन्त्रतदर्थसहितं सप्रयोजनं प्रचयव- मीनस्य यूपस्यानुमन्त्रणविधानं, मन्त्रतदथें सहितस्यात्रश्चनहोमस्य विधानं सत्प्रश- सनं च सविशेषं यूपस्य परिवासन- कथनं, यूपस्य मानविषये पञ्चारत्नि- प्रभृति पञ्चदशारनिपर्यन्तं बहुप्रकाराणा विकल्पन पदर्शनं, प्रसङ्गाद्वाजपेय- यूपस्य सप्तदशारत्नित्वनिरूपणं. सफा- रणमुक्तप्रकारेभ्योऽप्यधिकस्योन्मानस्या- भ्यनुज्ञापनं, सहेतुकं यूपस्याष्टाश्रित्व- विधानं चेत्यादि इति षष्ठोऽध्यायः । १२१-५१२ अथ सप्तमोऽध्यायः । बहिरवस्तरणपर्यन्तं १ अभ्यादानादि सेतिकर्तव्यताकं समन्त्रकमौदुम्बर्य- वटवद्यूपावटनिर्माणविधानं तत्र यूपस्या- तष्टो मूलभाग उपरस्तत्सम्मितं यूपावटं कुर्यादिति विशेषकथनम्, अषटस्य पूर्व- देशे प्राक्संस्थं यूपनिधानं यूपाने मुष्टि- परिमिते बर्हिषां निधानं तदुपरिष्टात् यूपशकलनिधानं तत्पुरस्तात्पार्श्वतो वा पानिधानमिति निधाने क्रमविशे- षनिरूपणं च सार्थवादं यूपशकलस्य गर्ते स्थापनविधानं, समन्त्रकं शकलप्रा- सनविधानं, सुवेणाज्यमादायावटमभि- लक्ष्य तूष्णीं होमविधानं, सार्थ- वादं समत्रकं समेषं यूपस्याञ्जन- विधानं, चवालस्योभयतः प्रत्यक्ष- नपूर्वकं यूपस्योपरि समन्त्रकं प्रतिमुञ्चन- विधानम्, उक्तयूपफलरूपत्वस्य लौकि- कवृक्षस्य दृष्टान्तेन दृढीकरणं, पुनर- अनविधानं, रशनावेष्टनप्रदेशे समन्त्र - माज्येन परिमर्शनविधानम्, उच्छ्रयण- सम्प्रेषकथन, समन्त्रकं यूपोच्छ्रयणविधान, समन्त्रकं यूपस्य मानकरणं, तन्मन्त्रस्या- धियज्ञपरतया व्याख्यानं मन्त्रस्य त्रिष्टुप्त्वं यूपमानस्योचितमिति प्रशंसनं च, माने विशेषकथनं, यूपमन्वारम्य वाचनविधानं, वाचनमन्त्रस्य तात्पर्य - व्याख्यानं, मन्त्रतत्तात्पर्य सहितं चषाल- स्योदीक्षणकथनं, रशनाप रिव्ययणं विधाय तस्यं सहेतुकं प्रशंसनं, रशना- याः सोपपत्तिकं त्रैगुण्यत्वकथनं, परि- व्ययणे मन्त्रकथनं समन्त्रकं सम्प्रकारे सार्थवाद यूपेशफलस्य स्मरौरवगूहन - (S) पृष्ठाङ्काः (१०) ग्रा० विषयाः विधानं, यूपशकल - रशना - चषालानी क्रमेणोर्ध्वभावित्वात्स्वर्गारोहणसोपान- स्वेन प्रशंसनं, स्वरुशब्दनिर्वचनं, यूपस्य लोकत्रयजयात्मना प्रशंसनं, यूपस्य पूर्वार्द्ध भूमौ यन्मानं तस्य दण्डसाम्यतः स्तवनं, प्रकारान्तरेण पूर्वार्द्धमभिमातुं भूयो द्योतनम्, अष्टाश्रित्वनिगमनं, यूपे निगूढस्य’ स्वरोरुत्तरत्र प्रतिपत्तिकर्मत्वेन यूपप्रतिनिध्यात्मना होमाभिधानं, तत्र मन्त्रकथनञ्चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | व्रा० विषयाः २३३-२४३ २ अग्नीषोमीययूपप्रसङ्गापैकादशिनीं विधातुमुपोद्वातः, तत्र यूपैकदशिनीविधानं तस्मिन्पक्षे द्वादशोपशयविधानं, तेषां यूपानां दक्षिणदेशे भूमौ निखातं कृत्वा तूष्णी स्थापनविधानम्, उपशयस्य रक्षोनाशकत्वेन प्रशंसनं निधानमन्त्र- कथनं च, अग्रि प्रमुखानां सर्वेषां यूपानां निखननादिकं सूत्यायाः पूर्वेद्युः कर्तव्य - मित्येकीयपक्षमुपन्यस्य तन्निराकरणं, युक्तया प्रातः परेद्युः पशूपाकरणकाले कर्तव्य मिति स्वपक्षस्य निगमनम्, एका- दशिनीपक्षे केन क्रमेणोच्छ्रयणमिति तत्क्रमनिरूपणं, प्रसङ्गात्पात्नीवतपशु- प्रयोगकथन तत्र पत्नीयूपस्योच्छ्रयणं तत्प्रशंसनं च, पात्नीवतपशोस्त्वष्ट्रदेव- तायाः प्रशंसनं, तत्पशोर्मुष्करस्वरूप- विशेषकथनं, पात्नीवतपशोरितर पशुवत्स- पनप्राप्तौ पर्यनीकरणानन्तरमुत्सर्जन - विधानं सञ्ज्ञपनपक्षे दोषोद्भावनं २४३-२४६ चेति, ३ अग्नीषोमीयपशुयागः, पशुनियोजनाथं सर्वथा यूपस्यावश्यकस्वं द्योतयितुमा- यायिका सार्थवादं पशुपाकरणामि, पृष्ठाङ्काः मन्यनयोरनन्तरं यूपे पशुनियोजनविधानं, केवल नियोजनपक्षमुदाहृत्य तन्निराक- रणं, क्रममुक्त्वा इदानीं सार्थवाद पशो- रुपाकरणविधानं, समन्त्रकं तृणादान- विधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं चेत्यादि. २४७-२९१ ४ नियोजनप्रकार - तत्र समन्त्रकं सम्बन्धन - कथनं, देवता निर्देशप्रयोजनसहितं समन्त्रकं पशु नियोजनं, समन्त्रकं पशो: प्रोक्षणविधानं, प्रोक्षणमन्त्रस्य परमप्रयो- जनकथनं, प्रोक्षणशेषस्योदकस्य पानार्थ पशोर्मुखसमीपे धारणविधानं, समन्त्रकं पशोरधस्तादुपोक्षणविधानं, सामिधेनी- प्रेषादिप्रयाजान्तं कर्म प्रकृतिवत्, तत्र विशेषस्तु उत्तरमाघारमाघार्यासंस्पर्शयन् सुचौ पुनः पर्येत्य पशोर्ललाटांस- श्रोणिषु समन्त्रकमुत्तराधाराव शिष्टाज्येन समञ्जनविधानं तत्प्रशंसनं च, अवयवा - वय विभेदेन मन्त्रभेदकयनं, तेषां मन्त्राणी क्रमेण व्याख्यानं, सप्रयोजनं द्विती- यस्य मैत्रावरुणस्याश्रावणविधानम्, अध्वर्युकर्तृकं यजमानप्रवरणं, यज- मान प्रवरण निगदस्यार्थविवरणं, क्रमेण व्याख्यानं चेत्यादि. इति सप्तमोऽध्यायः । अथाष्टमोऽध्यायः । २११-२१९ १ होतुर्होतृषदनोपवेशनादिप्रयोगकथनं, समिदाधेकादश प्रयाजानाम् ‘आप्रियः’ इति सञ्ज्ञाज्ञापनं, आप्रियनामनिर्वचनं तस्य प्रशंसनाय तत्प्रवृत्तिनिमित्तस्या- प्यायनस्य सम्भावना निरूपणम्, आप्या- यनसाधनमेवोपजीव्यैकादशत्वं विधाय प्रशंसन, समिदादिदशप्रयाजाना- मितिकर्तव्यताकथनं, दशमप्रयाजानन्तरं मा० विषयाः 6 शासमाहर ’ इति ब्रूयादिति विधानं, यूपशकलो जुहाऽप्रगतेनाज्येन समज्य ताभ्यामक्ताभ्यां समन्त्रकं पशोर्ललाटस्यो- पस्पर्शनविधानं, पुनर्यू शिकलस्यावगू- हनविधानं, शमित्रे शासप्रदान, स्रुचो- रासादनविधानं, सार्थवादमग्नीत्कर्तृकं पशुप्रभृतीनां पर्यनीकरणविधानं, पश्वङ्ग- श्रपणार्धमुल्मुकाहरणविधानम्, उल्मुका- हरणविषये कस्यचित्पक्षं सयुक्तिकमुपन्यस्य तं निराकृत्य च स्वपक्षस्थापन विधानम्, उल्मुकस्य पुरोगमनप्रयोजनसहितमग्नीध- प्रतिप्रस्थात्रध्वर्युयजमानानां शामित्रं प्रति गमनविधानं, तेषाम भप्रायस्यान्य- याकरणं, सेतिकर्तव्यताकं पशोर्वैश्वदे- वत्वापादनं, वाचनविधानं तन्मन्त्रार्थवि- वरणं च पशोर्विशसनप्रदेशेऽध्वर्योः सप्रयोजनं समन्त्रं तृणापासनविधानं, साभिप्रायं पुनराहवनीयमभ्यावर्तन- कथनं, पशोः सञ्ज्ञपनप्रकारकथनं, सञ्ज्ञपनात्प्राक्पश्चाच होमे होममेदेन स्वाहाकारप्रयोगषैपरीत्यदर्शनं तस्य foreigक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः प्रा० विषयाः प्रयोजनकथनेन प्रशंसनम्, एतयोर्होमियो- रनुष्ठाने ऐच्छिकत्वोपवर्णनं चेत्यादि. २५७-२१३ + : २ सपनानन्तर भाविप्रयोगकथनं, परन्ये वाचनविधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, अद्भिः पावनविधानं, सार्थवादं समन्त्र पत्नीकर्तृकं पशोः प्राणानामद्भिरुपस्पर्शन- विधानं, अवयवावयविभेदेनोपस्पर्शन- मन्त्रभागकथनं, परिशिष्टा भिरद्भिर्यजमान- पन्योः पशुशीर्षतोऽमेऽनुषिञ्चन- विधानम्, अनुषिञ्चनमन्त्रविधानं, पशोर्जध- नार्द्धस्य समन्त्रकं निनयनविधानं, समन्त्र सप्रकारकं पशोर्विशसनप्रयोगकथनं, I (११) वपामुत्खिय तया वपाश्रपण्योः समन्त्र प्रच्छादनविधानं, वपात्रपण्योः कामर्य- मयत्वं विधाय तत्प्रशंसनं, पशोर्वपा- परिवासनम् अग्नीधः पुनरुल्मुकादानं तेषां जघनेन चात्वालमाहवनीयं प्रत्यागमनम् - अध्वर्युकर्तृकं समन्त्रमाहवनीये तृणप्रासन चेत्यादि प्रयोगकथनं, वपाप्रतपनप्रकार- कथनं, दक्षिणतः प्रतितापोपगमनमार्ग- प्रदर्शनं, प्रतिप्रस्थात्रा वपायां तप्य- मानायां सुवेणाज्यमादायाध्यर्वपपरि समन्त्र होमकरण विधानं, स्तोक प्रैष- कथनं होत्रा स्तोकेभ्योऽनूच्यमानानां मन्त्राणामानेयत्वस्य दृष्टिसाधनत्वेन- प्रशंसनं, प्रतिप्रस्थातुः प्रयाजहोमार्थ- मध्वर्युं प्रति प्रेषप्रदानविधानम, अन्त्य- प्रयाजं हुत्वा प्रयाजशेषेणादौ वपाभि- घारणं पश्चात्पृषदाज्याभिघारणं चेति विधानम्, आदौ पृषदाज्याम्भिधारणमिति वरकाध्वर्यूणां मतस्य प्रत्याख्यानं, सप्रकारकं वपायागविधानं, तत्र प्रैषे ‘प्रस्थितम्’ इति पदं न ब्रूयादिति निषेध- करणं, हुत्वा वर्षा परस्पराभिमुखयो- र्वपाश्रपण्योः स मन्त्रमनुप्रासनविधानं, वपा- यागप्रशंसनं चात्वाले मार्जनकरण- विधानं चेत्यादि. , पृष्ठाङ्काः २१४ - २७४ ३ पशोरनुनिर्वाप्य पुरोडाशस्य तदेवतायाश्च विधानं, पुरोडाशानुनिर्वापं पूर्यमाणस्य पशो: समृद्धिहेतुत्वेन प्रशंसनं, पुरोडा- शस्य वपानन्तर्यप्रशंसनं, पशोर्विशसन- विधानं, शमितुरनुशासनविधानं, हृदया वदानार्थं जुहां पृषदाज्यं गृहीत्वा शामित्रं प्रति गत्वा ततोऽध्वर्युशमित्रोः प्रश्नप्रतिप्रश्नकरण विधानं, प्रश्नप्रयोजन- ( ११ ) मा० विषयाः कथनं, सार्थवादं समन्त्रम हृदयाभिघा- रणविधानम्, अभिघारणमन्त्रान्ते स्वाहा- कारकरणप्रतिषेधः, अवदानार्थं दक्षि णतो हविराहरणमार्गप्रदर्शनं दक्षिणत- उत्तरबर्हिःसु लक्षशाखासु प्रतिप्रथाताऽ- ङ्गान्यवद्येदिति विधानं, प्रसङ्गात्लक्षवृक्षो - त्पत्तिवर्णनं, क्रमात्प्रधानपश्वङ्गस्विष्टकृद्- वसाहोमार्थं जुडूपभृद्वसाहोमहवनीसमवत्त- धानीषु आज्यमुपस्तीर्य जुहूपभृतोर्हिर- प्यशकलावधानविधानं, मनोता- ऽनुवाचनं विधाय तन्नामनिर्वचनेन- तत्प्रशंसनं, प्रधानार्थावद्यमानानि हृदयाद्यङ्गानि तत्क्रमं च रात- पृष्ठाङ्काः | ना० विषयाः विधाय तेषां प्रशंसनं, हृदयं जिह्वा वक्षः सव्यदोः पार्श्वद्वयं यकृदृक्कद्वयं त्रेधाकृत गुदं स्थूलमध्यभागौ दक्षिणा श्रोणिरित्ये- कादशानां जौहवाङ्गानामवदानविधानं, दक्षि- पदोवाकृतं गुदाणुभाग सव्याश्रोणिरिति स्विष्टकृदर्थानां त्रयाणामोपभृतानाम- ङ्गानामवदानविधान पूर्ववद्धिरण्य- शकलावधानमुपरिष्टादाज्याभिघारण- विधानं च मन्त्रमन्त्रार्थ विवरणसहितं वसाहोमद्रव्यग्रहणविधानं, तदुपरिष्टा- दाज्यस्य द्विरभिघारण विधानम्, समं. नकम् पार्श्वास्थिनाऽसिना वा गृहीताया बसाया विभजनविधानं, गृहीतावशिष्टां वसां प्रधानावशिष्टानि हृदयाद्यगानि समवत्तधान्या प्रास्य पुनराज्येन द्विरभि- धारणममितो हिरण्यशकलावधान- विधानम्, प्रधानस्विष्टकृदर्थावदानानां समुचयेन प्रशंसनं, शिरआदीनामनवदे- यत्वस्योपपत्तैराख्यानमुखेन प्रदर्शनम्, अवद्यात्तहविःप्रदानप्रकारकथनं, वपा- प्रेषवदामनोनयप्रेषेऽपि ’ प्रस्थितम् ' इति पदं न ब्रूयादिति निषेधकरणं, वसाहोमस्य काल विधानम्, वसाहोम- मन्त्रकथनं मत्रस्य वैश्वदेवत्वं प्रकृतहोम- सङ्गतमिति प्रतिपादनम्, बसाहोमानं- तरं प्रधान होम विधानं, वनस्पतियागं विधाय तस्य यूपद्वारा पशोः सोमत्व- सम्पादकत्वेन प्रशंसनम् स्विष्टकृयाग- प्रकारकथनम्, वसाहोमशेषेण समन्त्र दिग्व्याधारण विधानम्, सम्यग्गतावय- वस्य पशो : सम्मर्शनविधानम्, विश- सनानन्तरकालस्यैतस्य व्यवस्था प्रदर्श- नम्, सम्मर्शने मन्त्रमुक्त्वा तस्य विभज्य व्याख्यानं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः २७९००९८८ ४ प्राणस्य श्रेष्टत्वकारणाभिधानमुखेन गुद- स्य प्रधान स्विष्टकृदुपय डिष्ट्यर्थं त्रेधा विभज्य विनियोगं प्रशंस्य प्रयाजादीना- मितराङ्गत्वकथनम्, प्रसङ्गाद्यदिकथञ्चि- त्पशोः कृशत्वं स्यात्तर्हि गुदस्य सम्पूर्ण- स्वायोदयं मांस तेन सह मिश्रणीय- मिति निरूपणम्, अनुयाजार्थ पृषदा- ज्यग्रहणं विधाय तत्प्रशंसनम्, विहिता- ननुयाजान्विधास्यमानैरुपयद्भिः सहपुरस्ता- दुपरिष्टाच विधास्यन्प्राणात्मना तत्प्रशं- सनम्, उपयजस्य निर्वचन पुरःसरं प्रशंस- नम्, उपयड्यागे मन्त्रानुक्त्वा तच्या. ख्यानं चतुर्णामत्युपयढ्ढोमानां विधानं, प्रजाभिवृद्धिहेतुतया तेषां प्रशंसनं चेति. २८९२९३ ५ अत्युपयाजमन्त्रान्विधाय पुनः सृष्ट्यभि वृद्धिहेतुतयां तत्प्रशंसनं, मन्त्रतदर्थयुतं मुखविमर्शन विधानम्, जावन्यां पत्नी - संयाजनविधानं, जायन्या अपि प्रदेश. विशेषकथनम्, हृदयशूलस्यावभृथाय • : ब्रॉ० विषयाः विषयानुक्रमणिका । नयनस्य प्रयोजनामिधानं, परिकर्मिणे हृदयशूलदानविधानं, पृथिव्यामप्सु च शूलं परास्यतो दोषप्रदर्शनम् उक्त- दोषाभावायोपायकथनम्, यदाऽन्विषये ग्लानिं प्राप्नुयात्तदा यूपस्य प्राग्देशे उदपात्रं निनीय तत्रापीषदाईप्रदेशे समन्त्रं हृदयशूलस्योपगूहनविधानम्, ईष- दाई उपगूहनादप पृथिव्यामुपगूहनात्त- दीयोषधीनां च हिंसा प्रसङ्गोऽतस्तत्रो- भयत्र हिंसापरिहाराय समन्त्र प्रार्थना- करणविधानम् अध्वर्युप्रभृतीनामभिमन्त्रण- विधानम्, एतस्य प्रशंसनं, शूलोपगूहनस्य विषयविशेषे निषेधकरणं चेति.. इत्यष्टमोऽध्यायः । अथ नवमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः २९४-२९७ १ पंश्वेकादशिनी- तो विधातुमाख्यायिका, सत्रैकादशिन्याः फलसहितो विधिः, सामान्येनैकादशिनीफलमभिधायेदानीम् आग्नेयसारस्वतसौम्य ष्णबार्हस्पत्यवैश्व- देवेन्द्र मारुतेन्द्राग्नसावित्रषारुणाख्यांस्ता- नेकादशिमान्पशून्क्रमेण विधाय तत्फलस्य विभज्य दर्शनम्, तत्र - आग्नेयपशोः प्राथम्ये कारणकथनम् सौम्यपशोः सारस्वतानन्तर्यस्य प्रशंसनं, बार्हस्पत्य- स्य पौष्णानं युक्तिप्रदर्शनं, ऐन्द्रस्य वैश्वदेवानन्तर्फे कारणदर्शनम्, यूपैका- दशिनीपक्षे प्रयोगविधानम्, पश्वेकादशि- नीपक्षे प्रयोगविधानं, उदङ्नयनकाले निवेधने वाभिः प्रचारेऽङ्गानां यागाव- सरे च प्रयोगक्रम निरूपणं चेति. २९८-३०१ २ सोमामिषवार्थ वसतीवरीणां ग्रहण- विधानं, गृहीतानां वसतीवरीणां सवन- त्रयार्थं विभजन, गृहीतव्यानामपो त्रा० विषयः विशेषणद्वारा गुणाभिधानं स्यन्दमाना- नामपा ग्रहणे उपपत्यन्तरकथने, तत्र दिवाग्रहगरयामिप्रायाविष्करणम्, अस्तम- यापूर्वकालीनस्य ग्रहणस्य प्रशंसनं, वसतीवरीप्रहणात्प्रागस्तमये सति तद्- ग्रहणोपायकथनं, तदुमयासम्भवे उपाया- न्तरकथनं, वसती परीग्रहणे मन्त्रनिधानं तदर्थविवरणं च आहृतानामपां गाई- पत्यस्य पश्चाद्भागे समन्त्रं सादन- धानम्, अग्नीषोमीयपशोः पत्नीसंयाजा- न्तत्वप्रतिपादनं, वसतीवरीणामर्पा वेदः परितो नयनविधानं, वेदिमध्यस्थान्- दीक्षितान्प्रत्यध्वर्यो: ’ व्युत्कामत ’ इति त्रिर्वचनं हविर्धानस्य पुरोदेशे यजमा- नस्यावस्थानकथनं, ता वसतीवरीरा- दायाध्वर्युर्दक्षिणद्वारेण प्राग्वंशानि - , , ष्कम्य वेद्या दक्षिणश्रोणी सादयेदिति विधानं तत्र मन्त्रं प्रतिपाद्य तव्याख्यानं व, साः पुनराहत्याप्रेण पत्नी सादय- तीति विधान, ताः पुनरादायाध्वर्योरु- तरमार्गेण निष्क्रम्योत्तरश्रोणी तासां समन्त्रं सादनविधानं, सर्वतः परिहरण- स्योत्तरवेदेरपरिहरणस्य च प्रशंसनं, वसतीवरीग्रहणप्रभृतीनामानीप्रसादना- न्तानां मन्त्राणां सप्तसङ्ख्यायाः शकरी- त्वसम्पत्या प्रशंसनं चेति. ३ सुत्यादिवसे प्रातः कालीनं सवनीय- पश्वर्यमृत्विक्सम्प्रबोधनाद्याज्यासादना- न्तप्रयोगनिरूपणं, सार्थवादं सोमो- पावहरणविधानम्, उपावहरणमार्गप्रद- र्शनं, ग्राव्णां मध्ये स्थापनं विधाय तत्प्रशंसनम्, उपावहरणे ‘मन्त्रमुक्त्वा तस्य विभज्य व्याख्यानम्, उपावहृतस्य (१३) पृष्ठाङ्का ३०९-२११( १४ ) ब्रा० विषयाः ानथानण- सोमस्य समन्त्रकमुपस्थानविधानं, प्रात- रनुवाकप्रयोगकपनं, तत्र प्रातरनुवाक- प्रेषे ’ प्रातर्यावम्यः ’ इत्येतावानंशो न वक्तव्य इति शाखान्तरीयं मतं प्रत्या- ख्याय वक्तव्य इति स्वमतस्य स्थापनं, प्रातर- नुवाकोपक्रमाङ्गभूतस्य समिदाधानस्य छन्दोदेवतासमिन्धनरूपत्वेन प्रशंसनं, होतृकर्तृकस्य प्रातरनुवाकानुवचनस्प छन्दसां पुनराध्यायनरूपत्वेन प्रशंसनम् उक्तस्याप्यायनस्य सार्थकत्वाय गतसारत्व- प्रसक्तिदर्शनं, प्रातरनुवाकस्य प्रति- गरविषये केषाञ्चिन्मतं॰ प्राप्तिपूर्वकमुदा- हृत्य तस्य निराकरणम्, एकधनाख्याना- मुदकानामानयनार्थं प्रचरण्याज्याहुति- होमस्य विधानपूर्वकं प्रशंसनं, पुनस्तस्यै • वाहुतिप्रस्तरणात्मना प्रशंसनं, होममन्त्रं .. विधाय तस्य विभज्य व्याख्यानम्, अप्सु होमार्थमपरं चतुर्गृहीतमाज्यं गृहीत्वो- दङ्मुखं व्रजमानस्य प्रेषदानकथनं, तत्र प्रथमप्रेषमुक्त्वा तद्याख्यानम्, अन्येषामपि प्रेषानां प्रदर्शनं तेषां जलानयनार्थं निर्गमनमार्गकथनं, गमन- समये पत्न्याः साहित्यं विधाय तस्या- ख्यानमुखेन प्रशंसनं, प्रचरणीगृही- तस्याज्यस्यासु होमं विधाय तत्प्रशं- सनं, पुनस्तस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, होममन्त्रं विधाय तस्य विभज्य व्याख्यानं, हुताया आहुत्या अपसारणस्य समन्त्रकं विधानं, समन्त्रकं मैत्रावरुणचमसेनो- न्त्रयनविधानं, सत्स्वितरेषां चमसेषु मैत्रा- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः वरुणचमसस्य प्रयोजनकथनम्, अप्स - म्भरणानन्तरमनु श्रेयस्य विधानं, केषाञ्चि- त्साक्षादुदकसंसर्जनपक्षमुदाहृत्य तदभि- प्रायं चाविष्कृत्य तस्यान्यथासिद्धे प्रदर्श्य निराकरणम्, अन्विषये होत्रध्वः प्रश्नो त्तरप्रदर्शनम्, अग्निष्टोमे प्रचरणीसंस्रवस्य तदभावे अपरचतुगृहीताज्यास्याग्नेप्यर्चा - होम :- उक्थ्ये मध्यमपरिधेरुपस्पर्शनम् - अतिरात्रषोडश्यादिषु केवलं मन्त्रमुक्त्वा तूष्णीमेत्य देवयजनप्रपादनमित्येतद्यज्ञ ऋतूनां व्यावर्तनकरण विधानं तत्र मध्ये ज्योतिष्टोमे मन्त्रस्यानेयत्वं सङ्गतमिति व्याख्यानं च, एकधननामकघटाना- मयुग्मसङ्ख्यानां विकल्पेन विधानं, युग्मसङ्ख्यया एकधनशब्द निर्वचनं प्रदर्श्य प्रशंसनं चेति, पृष्ठाङ्काः ३१२-३२७ ४ निग्राभ्या ( सोमाभिषव ) प्रयोगोप- क्रमः, तत्राधिषवणसञ्ज्ञके दारुमये फलके पर्युपवेशन हिरण्यबन्धनादीतिक- र्तव्यताविधानं, हिरण्यबन्धनस्य सत्य - त्वरूपेण प्रशंसनम्, अंशुप्राहाभिषवार्थ- मध्यप्रग्णामादानकथनं, ग्राव्णोऽ- उपमयत्वं विधाय तत्प्रशंसनम्, आदाने मन्त्रं विधाय तद्याख्यानं, सार्थवादं वाग्यमनविधानं, निप्राभ्यास्वाहृतासु यजमानाय वाचनविधानं, वाचनमन्त्रस्या- वयवशस्तात्पर्याभिधानम्, उपांशुसवन- नाम नरुक्तिसहितं सार्थवादं मन्त्रमन्त्रार्थयुत- मुपांशुसवने सोमोन्मान विधानं, मान- गतपञ्चसङ्ख्याप्रशंसनं, मितस्य सोमस्य 9 विषयानुक्रमणिका । (१५) मा० विषयाः समन्त्रकमभिमर्शनविधानं, ढोकान्तरस्थास्यंशस्य पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः सोमस्य यत्परिमहाभि- धानं तस्याख्यायिकामुखेन प्रशंसनं, निप्राम्योदकैः सोमोपसेचनं विधाय तस्याख्यायिकया प्रशंसन, प्रसङ्गानि- प्राभ्याशब्द निर्वचनम्, उपसेचने मन्त्र- मुक्त्वा तव्याख्यानं, प्रहरिष्यतो द्वेष्यस्य तदभावे तृणस्यानुध्यानकथनं, प्रहरणं तन्मन्त्रं च विधाय मन्त्रस्य व्याख्यानम्, afear त्रित्वं विधाय सम्मरणनिमा- मोपायनयोः सङ्ख्यया सह समुच्चित्य च तत्प्रशंसनं, निप्राभोशयनमनूद्य तत्पश- सनं तत्र मन्त्रं विधाय तत्प्रशंसनं, सोम- स्यामिषव (सम्भरणादि) प्रसङ्गत तन्नाम- निर्वचनं यज्ञनामनिर्वचनञ्च, उक्तार्थसंवा- सोमप्रार्थनारूपमन्त्र संवाददर्शनं • दाय तत्र मन्त्र तात्पर्यामिवानं च निमा- म्योयो होतृचमसेन यद् ग्रहणं तस्य प्रशंसनं चेत्यादि. इति नवमोऽध्यायः । इत्यध्वरनामकं तृतीयं काण्डम् ॥ पृष्ठाङ्कशः ३२८-३४१ चतुर्थे ग्रहकाण्डे - ब्रा० विषयाः प्रथमोऽध्यायः । १ ग्रहयागाः तत्रादौ प्रातः सवनीयाः षोड- शग्रहाः तत्रापि पूर्व उपांशुग्रहः, वक्ष्य- माणं बहिर्ग्रहणस्य च प्रयोजनं प्राणस्य बहिःसञ्चरणप्राप्तिबन्धनिरासमुपपादयि- तुमुपोद्वातत्वेनोपांशोः प्राणरूपत्वमु- पशुसवनान्तर्यामयोर्व्या नोदानत्वं चेति निरूपणम्, उक्तस्योपाङ्गोः प्राणत्वस्य प्रश्नोत्तरपूर्वकमुपांशुनामव्युत्पत्या सम- र्थनम्, उक्तरय प्राणात्मकस्य सोमस्य गुणविशिष्टप्रहण विधानं, पवित्रविरहस्य प्रयोजनकथनं षड्वारमंशुकरणकपा- बनविधानं, षट्त्वसङ्ख्याया अंशूनामृतु- रूपसम्पादकत्वेन स्तवनं, आत्तानामं- शूनां पुनरपि सोमे योजनविधानाय याज्ञिकानां जिज्ञासाया अवतारणम्, उक्त- प्रश्नस्योत्तरत्वेन सहेतुकं समन्त्रकमुप- निवापविधानम्, उपांशुग्रहस्य सवनत्र- यात्मकत्वं प्रातः सवनस्य सवनत्रयात्म- कस्व निदर्शनेन द्रढयितुमाख्यायिका- कथनं, विहिताभिषवपर्यायत्रयमध्ये प्रथमपर्याये सङ्ख्या विशेषस्य विधानं, बहिष्पविद्ग्रहणे मन्त्रं विनियुज्य तस्य भागशो व्याख्यानं, द्वितीये पर्याये प्रहार सङ्ख्याविशेषं मन्त्रं च विधाय तत्र मन्त्रस्य भागशो व्याख्यानं, तृतीये पर्याये समन्त्रकं प्रहारसङ्ख्या विशेष- विधानं, गृहीतस्य सोमरसस्य होम- करणविधानम्, ‘अभिषवे सार्थवादं काम्यस्य सङ्ख्याविशेषस्य विधानं, पर्यायत्रयेऽ- षष्टसंर पानिधेः प्रकारान्तरेण स्तवनम्, पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः अभिषवावृत्तिषु फलान्तराय सार्थवादं सङ्ख्यान्तरविधानं, सप्रयोजनं प्रहणा- नन्तर मनुष्ठेयकृत्य विधानं, सादितस्य पात्रस्य समन्त्रकं पिधानकथनं, अभि- चरता हि प्राणा आकुलीकर्तव्या इत्यस्य सप्रयोजनं विधानं, स्वाहाकारो- चारणानन्तरं समन्त्रकं हविर्धानान्निर्ग- मनकथनं, सहेतुकम् अध्वयोर्वश्वरगवि- धानं, समन्त्रकं होमं विधाय तत्र मन्त्रं चतुर्धा विभज्य तव्याख्यानं, होमानन्तरं महोन्मार्जनं विधाय तदुत्तर कर्तव्यं सम- न्त्रकमुपमार्जनविधानं, ’ स्वाङ्कृतः इत्यस्य होममन्त्रस्यामिष्टवनं, विहितस्य सादनस्योत्तरार्धं स्थानं विधातुं मता- न्तरमनूध निरस्य च स्वीयमतस्योप- पत्तिपूर्वकं स्थापनम् उपांशुवनस्य ग्राव्ण आदानविधानं, दशापवित्रेण तदु- पस्पर्शनस्य निषेधकथनं, तत्र हेतुकथनं, समन्त्रकं चेत्यादि. ग्राण आसादनविधानम् इत्युपशुग्रहः । २ अन्तयामग्रहः - तत्र विद्यास्यमानस्य ग्रहस्य अन्तर्यामतान्युत्पादनायो दान - मन्तर्यामसहचारिणोरुपांशूषांशुसवनयो प्राणव्यानात्मकत्वेन समर्थनम्, उदाना- " त्मकस्याप्यन्तर्यामग्रहस्य कथमेतन्ना - मेति समर्थयितुं पृच्छाकरणम्, सार्थ- वादमन्तर्यामग्रहस्य ग्रहणविधानम्, प्रस्तुतधाराखावस्याविच्छेदत्व विधानम्, आख्यायिकया पवित्रेणैव सोमस्य शोधने कारणजिज्ञासनम्, प्रतिज्ञापूर्वक 9 पृष्ठाङ्काः १ - १४ ब्रा० विषयाः पूतस्य सोमस्योपयामेन ग्रहणे कारण- कथनम्, सार्थवादं सहेतुकं ग्रहाणां खरे सादनविधानम्, सार्थवाद सप्रयो- जनम् उपांश्वन्तर्यामवोहोम्मे कालभेद- प्रदर्शनम्, उक्तकालविभागस्य प्रकारान्त- रेण स्तवनं विहितमन्तर्यामग्रहणमनूद्य तत्र मन्त्रं विनियुज्य च मन्त्रस्य पञ्चधा- विभागेन व्याख्यानम्, गृहीतस्यान्तर्याम- महस्य समन्त्रकं परिमार्जन विधानम्, हेतुपूर्वकमुपांश्वन्तर्यामयोः सादनादि - कर्मसमानत्वोपपादनं, होमे शाखान्तरीय- मतमुपन्यस्य तन्निरस्य च स्त्रमते विक- ल्पेन तूष्णीहोमपक्षं प्रतिपाय पक्षान्तरे ‘स्वाङ्कृतः ’ इत्युपांशुमन्त्रेणैवा. र्याम - सप्रयो- न्द ग्रहो होतव्य इत्युपपादनम, जनं सोपपत्तिकं समन्त्रमुपदि विहित- यो रुन्मार्जनोपमार्जनयोरत्रान्तयामे तद्वै- लक्षण्यस्य विधानम्, अन्तर्यामस्य तन्म- न्त्रस्य च विधिपूर्विका प्रशंसा, तत्रापि सादने विशेषं विधाय तत्प्रशंसनम्, आसादितानामुपांश्वादित्रयाणां तृतीय- निर्व्यापारतभाडवस्थाने सवमपर्यन्तं हेतु निरूपणं, यज्ञस्य पक्षिरूपताया उदाहरगान्तरेणापि समर्थनम्, पुनस्ते - षां त्रयाणां लोकत्रयात्मकत्वेनापि प्रशं- सनं चेत्यादि. ३ ऐन्द्रवायवग्रहः- तत्रैन्द्रवायवग्रहस्यो- पांश्वादित्रयप्रयोगानन्तर्ये कारणकथनम्, अस्य ग्रहस्य द्विदैवत्यमेन्द्रवायवनामत्वं सर्वेषां पात्राणां वायव्य नासत्वं चेत्यादि- व्युत्पादयितुमाख्यायिका तस्यां चा- ख्यायिकायां विशेषतः प्रजापतिकृते ऐन्द्रवायचे इन्द्रवाप्त्रोर्विवादपूर्वकमि-. , विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १९-२५ न्द्रस्य तुरीयांशभाक्त्वं तुरीयशब्दार्थ चाभिधाय तयोः स्वकीयग्रहभागानुसा- रेण ग्रहाङ्गभूतानामपि मन्त्राणां विभाग- कथनम्, स्वकीयप्रहादिभागमनुसृत्य वाचश्चतुर्थमेव पदं निरुक्तं स्यादिति कथनम् उक्तेऽर्थे मन्त्रसम्वाददर्शनम्, इत्थमाख्यायिका ग्रहस्य देवतादिकं प्रदर्श्य तस्य समन्त्रकं ग्रहणसंस्कार- विधानम् तन्मन्त्रार्थकथनं च तस्य मन्त्रतदर्थयुतं पुनर्ग्रहणंविधानम्, मन्त्र- मन्त्रार्थसहितं गृहीतस्य सोमरसस्य सादनविधानं चेत्यादि. ४ मैत्रावरुणग्रहः- तत्र विधास्यमान- ग्रहस्य देवतायाः प्रशंसापूर्वकं तस्य ग्रहस्येन्द्रवायव्यानन्तर्ये कारणनिरूपणं, क्रतुदक्षशब्दव्युत्पत्या मित्रावरुणयो- रध्यात्माधिमौतिक रूपत्वस्य सोपपत्ति- कमुपपादनम्, अधिभौतिकत्वमाख्यायि- कया दृढीकरणपुरःसरं प्रहस्य द्विदेव- त्यत्वप्रतिपादनम्, प्रसङ्गाद्ब्राह्मणस्य स्वाभाविकज्ञानशक्तिसम्भवात्क्षत्रस्य तद भावात्क्षत्रेण ब्राह्मणोऽनुगन्तव्य इति निरूपणम् एवं ग्रहस्य द्विदेवत्यत्वा- दिकमभिधाय समन्त्रकं ग्रहणविधानम्, सकारणं गृहीतस्य सोमरसस्य पयसा- मिश्रणविधानं, प्रकारान्तरेणापि पयसा मिश्रणस्यावश्यकत्वकथनं, विहितं पयसा मिश्रणमनूद्य तत्र मन्त्रविधानं गृही- तस्य सोमरसस्य खरे सादनविधानं चेति ५ आश्विनग्रहः- तत्र विधित्सितस्याश्विन- ग्रहस्य भक्षणविध्युपयोगित्वेन श्रोत्रा- त्मना स्तवनम् आश्विनग्रहविधायिनी ( १७ ) पृष्ठाङ्काः २६-३३ ३४-३९ ( १८ ) ब्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः आख्यायिका, आश्विनग्रहग्रहणस्य बहि- ष्पवमानानन्तर्यरूपकाल विधानं, ग्रही- ष्यमाणस्याश्विनग्रहस्य होमकालविधानं, प्रसङ्गादश्विनामप्राप्तेरुपवर्णनं, मन्त्रमन्त्रा- र्थसहितं ग्रहणविधानं, ग्रहणसादनयोर्म- धुशब्दप्रयोगास्याभिप्रायाविष्करणं, द्वि- देवस्थानां पात्राणां लक्षणाभिधानं चेति इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । ४०-४६ १ शुक्रामन्यिनौ ग्रहौ - तत्र पूर्व विधित्सि - तयोः शुक्रामन्यिनोर्ग्रहयोश्चक्षुरात्मना भोक्तृभोग्यात्मना च स्तवनम्, आख्या- यिकया ग्रहयोर्ग्रहणहोमयोर्विस्पष्टीकरणं, तस्य याज्ञवल्क्यमतोपन्यासेन समर्थनं, विहिते शुक्रस्य ग्रहणे शाखान्तराभि- मतं मन्त्रं प्रत्याख्याय स्वाभिमतस्य सोप- पत्तिकं विनियोजनं, होमे मन्त्र विधाय तयाख्यानं, गृहीतस्य सोमरसस्य समं - त्रकं सादनं विधाय मन्त्रार्थविवरणं, विहितं मन्थिनो ग्रहणमनूद्य तत्र मन्त्र विधाय च तदर्थविवरणं, गृहीतस्य सोम- रसस्य यवपिष्टैर्मिश्रणविधानं तस्योपा. ख्यानेन हेतुनिरूपणं च, विहिते मिश्रणे मत्रस्य विनियोजनं, ग्रहस्य समन्त्रकं सादनं विधाय तन्मन्त्रव्याख्यानं, प्रसङ्गा- च्छुक्रामन्थिग्रहयोहोम्मकाले कर्तव्यस्यानु- ष्ठानविशेषस्य विधानम्, उभयोः समन्त्रकं निष्क्रमणविधानं, निष्क्रमणानन्तरं कर्त- व्यस्यारत्निसन्धानादिकस्य विधानम्, अध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोः परीतो गच्छतोः स- मन्त्रकं गमनं विधाय मन्त्रार्थ विवरणम्, आह- पनीयस्य पश्चाद्भागे ग्रहयोराच्छादनस्य पुर- स्ताद्गत्वा तदपनयनस्य च विधानं, मन्त्रमं- त्रार्थयुतं यूपस्य पश्चात्पुरतो वा तयोः पुनर- भिसन्धानङ्कथनम्, अप्रोक्षितस्य यूपशक- लक्ष्य निरसनं प्रोक्षितस्याहवनीचे प्रासनं च कुर्यादिति प्रयोजनपुरःसरं समन्त्रकं विधानं, होमात्प्रागध्वय मन्त्रजप विधानम्, आश्रावणपूर्वकं प्रेषविधानं, वषट्काराव- साने ग्रह चमसानां होमस्य तदयं स्थान- विशेषस्य च कथनं, शुक्रामन्यिग्रहयो- होमो याज्यया तदतिरिक्तमन्त्रे विशेषे- णापि च कर्तव्य इति सहेतुकं निरू- पणं, विशिष्टे मन्त्रप्रथमशब्द प्रयोगस्य तात्पर्याभिधानं, होमानन्तरं कर्तव्यमध्वर्योः प्रेषकथनं, प्रतिप्रस्थात्राऽध्वर्युपात्रे शेष- स्यावनयनं कर्तव्यमिति विधायाध्वर्यु- पात्रगतं सोमं भक्षार्थं होतृचमसेऽवनये- दिति कथनं, होत्रकाणां चमसाऽभ्युन्न- यनस्य सहेतुकं विधानं होत्रकाणां याजनविधानं, प्रथम हो नुकस्योत्तमहो- तृषस्य याज्यापाठानन्तरं हुत्वाऽध्वर्युरमु- मन्त्रयेदिति विधानं, मन्त्रार्थप्रसङ्गेन होत्रा शब्दप्रयोगस्योपपत्तिकथनं, चमसहोमा- नन्तरं सदोगत्वोपविशेदिति कथनं, मैत्रा वरुणादिपरित्यागेनाग्नीध्रकर्तृकयागसमाप्ति- कथने कारणकथनं चेत्यादि. २ आग्रयणग्रहः -तत्र विधास्यमानस्या- ग्रयणस्य प्रोक्तानां प्राणाद्यात्मकानामु- पाङ्खादीनामाश्रयभूतमभ्यदेहात्मना स्त वनम् उक्तेनात्मनाऽस्य ग्रहस्य लब्धं सर्वत्वमुपजीव्य पृथिव्या ग्रहस्य ग्रहण- विधानम् उक्तस्य ग्रहणस्य सोपपत्तिकं भूयिष्ठत्वविधानं विहिते ग्रहणे देवता- सम्बन्ध-प्रदर्शनम्, उक्तमेव सर्वत्वमव- ४७- ६१ विषयाः लम्ब्य प्रहस्य सवनत्रयेऽपि ग्रहणा भिधानं, पात्रान्तरगतस्य सोमरसस्य क्षयेऽ- स्मादेव ग्रहात्तस्य सोपपत्तिकं समर्थन- कथनं सवनत्रयपरिसमाप्त्यनन्तरमेतस्मा- 1 ग्रहाद्धारियोजनग्रहस्य ग्रहणविधानम्, आप्रयणशब्दनिवेदनम् आप्रयणग्रहेऽ- ध्वर्योर्वाग्वदनस्य सोपपत्तिकं समर्थनं, विहिते ग्रहग्रहणे मन्त्रं विधाय तस्य चतुर्धा विभागेन व्याख्यानं, ग्रहणानन्तरं दशापवित्रेण सह ग्रहं स्वीकृत्य हिङ्कु- र्यादिति कथनं, ततोऽध्वर्योर्वाग्विसर्ग- साधनभूतस्य मन्त्रस्याभिधानं, मन्त्र- शेषविधानविषये मन्त्रशेषं न ब्रूयादिति केषाञ्चिन्मतमभिधाय सत्प्रत्याख्याय च मन्त्रशेषं ब्रूयादिति स्वमतस्था- पनपूर्वकं मन्त्रशेष विधानम्, उक्त- मन्त्रशेषे ’ सुभूताय ’ इत्यादिपदपदार्थ- प्रदर्शनपूर्वकं ’ ब्रह्मवर्चसाय ’ इत्येतत्पदं पठितव्यमिति परमतं दूषयित्वा न पठि- तव्यमिति स्वमतस्थिरीकरणं, गृहीतप सोमरसस्य मन्त्रमन्त्रार्थयुतं कारण- विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः सहितं मव्यदेशे सादन विधानं चेत्यादि. १२-१९ ३ उक्थ्यग्रह: -तत्र विधास्यमानस्यो- क्थ्यग्रहस्य सूक्ष्मशरीरात्मना स्तुतिं कृत्वाऽऽयुष्ट्वं च प्रतिपाद्य सहेतुकं पृथिव्या ग्रहणाभिधानं, विहितं ग्रह, णमनूद्य तस्य सम्पूर्णताविधानम्, उक्थ्य- ग्रहेण सवनसन्धान प्रकारनिरूपणम्, उक्त- सवनसन्धानप्रकारो माध्यन्दिन सम्बन्धि- न्युक्थ्यविग्रहेऽपि कर्तव्य इति प्रति- पादनं, ग्रहस्यावुष्ट्वे व्यवहारोपपत्ति- कथनम्, अस्य ग्रहस्य ऋतु रूपत्वात्काम ? ( १९ ) पृष्ठाङ्काः धेनुत्वेन प्रशंसनम्, अस्य ग्रहस्य सोप- पत्तिकमपुरोरुक्कं ग्रहणं कुर्यादिति प्रति- पादनं, पुरोरुक्त्वाभावेऽप्यस्य ग्रहस्य पुरोरुक्त्वमस्तीति समर्थनं, ग्रहग्रहण- मनूद्य तत्र मन्त्र विधाय तस्य चतुर्धा - विभागेन व्याख्यानम् इत्थं ग्रहस्य ग्रह- णादिकं विधाय होमकाले तस्यैव समं- त्रकं विभज्य ग्रहणविधानम, उक्तमन्त्रसा- धने विग्रहणे ग्रहस्य साधारणलक्षणं दोषमुद्भाव्य तदोषपरिहाराय यथादेवतं. ग्रहं विगृह्णीयादिति कथनं यथादेवत- मुक्थ्यस्य पर्यायत्रये देवताप्रतिपादक- मन्त्रप्रदर्शनं, उक्तोक्थ्यपर्यायत्रये शाखा- न्तरीयमतमुपन्यस्य चेत्यादि.

तन्निराकरणं ४ ध्रुवग्रहः तत्र ध्रुवग्रहमायुरात्मकत्वेन विधातुं प्रस्तावः, एकस्यापि ग्रहस्य निष्पत्यभिव्यक्तिस्थानभेदाद्द्महद्वैविष्य- कथन्नं, द्विविषयोर्भुववैश्वानरयोर्ग्रहयोः पूर्वे ग्रहणमिति चरकेशाखिमतमनूद्य तयोरन्यतरः सोऽपि ध्रुवग्रह एव ग्रही- तन्म इति स्वमतं प्रतिपाद्य चरकशा- खिनः मतेनोमयोः पूर्वं ग्रहणे को ध्रुवः को वैश्वानरः इति जिज्ञासायां तत्प्रति- पत्तिप्रकारनिरूपणं, ग्रहस्य स्थाल्या ग्रहणमुपपादयितुमायुरात्मकत्वकथनम्, उक्तं स्थाल्या ग्रहणं पूर्ण गृह्णीयादिति विधानं, प्रकृतग्रहस्य देवतासम्बन्धप्रद- र्शनम्, उपांश्वाया ग्रहाः प्रातः सवने एव गृह्यन्ते तत्रैव च इयन्ते - अयं तु ग्रहस्तृतीयसवनेऽग्निमारुतशत्रकाले हो- तव्य इति निरूपणम्, अग्निष्टोमस्तो- त्रावसरे स्वल्पस्यापि सोमशेषस्थानव- ७०-७८ ( २० ) व्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः प्रा० विषयाः तत्र स्थापनात्तदास्यावनयनप्रसक्तौ सोपप- त्तिकं निषेधकथनं, कदा तनमनये- दित्यपेक्षायामग्निमारुतशंसनकाले ध्रुव- ग्रहो होतव्य इति तत्काल विधानं, तदानीन्तनानुष्ठेयधर्मनिरूपणं, मूत्राधवसेचने बाधकथनं, अग्निष्टोमस्तोत्र- पर्यन्तं सदनस्यावश्यकर्तव्यत्वेन प्रशं- सनं, तस्यैव पुनराख्यायिका प्रशंसनं, सीपपत्तिकं सकारणं गृहीतस्य सोम- रसस्य देशविशेषसादनविधानं, उक्तयो- रुपकीर्णयोरनुपकीर्णयोर्ग्रहसादनप्रदेशयोः प्रशंसनं, उपकीर्णे ग्रहाणां सादनात्ततो जाताः प्रजाः कथमात्मनोऽन्येन प्रति- तिष्ठन्तीति जिज्ञासायां शफैरिति निरू- पणम्, अस्य ग्रहस्यापानवाय्वात्मक- त्वोपपादनं, ग्रहस्य ध्रुवनामधेय- प्राप्तेराख्यायिकया प्रदर्शनम्, सप्रयो- जनं ग्रहणमारभ्य होमपर्यन्तं रक्षण- विधानम्, प्रकारान्तरेण ग्रहणस्य रक्षण- प्रशंसनं, अध्वर्युप्रतिप्रस्थात्रोर्निर्गमना- गमनाभ्यां ग्रहस्य वत्सरूपताप्रतिपादनम्, अस्य ग्रहस्यानयनं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य च तद्व्याख्यानं, ग्रहग्रहण- मनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनियोजनं, विहितं सादनमनूद्य तत्र मन्त्रस्य विमियोजनम्, मन्त्रगतधैश्वानरपदप्रयोगोपत्तिनिरूपणं चेत्यादि. ५ बहिष्पवमान स्तोत्रादीतिकर्तव्यता- तत्र अभिषवकाले ग्रहणकाले च स्क- नानां सोमबिन्दूनां स्कन्दनप्रत्यवाय - परिहाराय सप्रयोजनं विप्रुषां होमं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य च तस्य चतुर्धाविभागेन व्याख्यानं, वैपुष– ७९-८९ होमोत्तरं बहिष्पवमानार्थमध्वर्युणा तृण- योरादानं प्रथमं विधेयमिति निरूपणम्, अध्वर्युप्रभृतीनां वहिष्पवमानं प्रति सोपपत्तिकं गमनविधानम्, यजमाने- नाध्वर्युप्रभृतीनां स्पर्शनं कर्तव्यमिति - सोपपत्तिकं विधानम्, उपात्तयोस्तृणयो- रन्यतरस्य चात्वाले सप्रयोजनं समं- त्रकं प्रक्षेपविधानम्, अवशिष्टस्य तृणस्य विनियोगप्रदर्शनं, कालविशेषेण बहि- ष्पवमानप्रदेशे समन्त्रकं स्तोत्रोपाकरण- विधानम्, प्रोक्त उपाकरणमन्त्रे पव- मानस्तोत्रेषु चानावृत्तिविधानं, प्रसङ्गा- त्पवमानव्यतिरिक्तानां स्तोत्राणामुपा- करणे सोपपत्तिकं मन्त्रान्तरप्रदर्श- नम्, चात्वालप्रदेशे बहिष्पवमान स्तोत्र - सम्पादनस्य कारणनिरूपणम्, प्रकृत• बहिष्पवमानस्तोत्रस्य नौरूपत्वं सम्पाद्य प्रशंसनम्, उक्तं नौरूपत्वमुपजीव्य सर्व- स्मिन्यज्ञेऽपि निन्दितः परिहरणीय इति . प्रतिपादनं, बहिष्पवमानस्तोत्रसमाप्त्य- नन्तरमध्वर्योः कर्तव्यं प्रेषमन्त्रमुत्सान्द्य तद्व्याख्यानं, प्रथमाध्यायस्य पञ्चमब्राह्मणे- विहितमाश्विनग्रहग्रहणकालविशेषमनूद्य तदुत्तरकालं यूपपरिव्ययणपशूपाकरणयो- विधानम्, तत्रोपाकरणमन्त्रेऽभिप्राय विशेषस्य निर्देशः, आलब्धस्य पशोः सवनत्रयव्यापि - त्वाभिधानं, प्रकृतस्य पशुद्रव्यस्य सोप- पत्तिकं देवतासम्बन्धं प्रदर्श्य तत्प्रसङ्गा- दुक्थ्यादिक्रतूनां पशुकॢप्तिप्रतिपादनं पश्वालम्भनादुपरितनं सदः सर्पणान्तं प्रयोगमुपेक्ष्य तदनन्तरं सवनीय पुरोडाश- होमस्य विधानम् उक्तहोम प्रशंसनाय तत्प्रयोजनाभिधित्सयोपोद्घातवर्णनं, प्रत- · पृष्ठाङ्काः जा० विषयाः ङ्गात्पश्वालम्भनसवनीयहविष होमस्य विषयानुक्रमणिका । च प्रयोजनाभिधानं, सवनीयहविषां होम- काले देवताविशेष सम्बन्धकथनम, पुरो- डाशादीनां नानात्वे कारणकथनं, उक्तानां पुरोडाशादीनां कामनाविषयत्वकथनेन तत्प्री- तिसाधनत्वाभिधानं प्रसङ्गान्माध्यन्दिन- सवने तृतीयसवने च पयस्याया अमात्रं सूचयितुं तत्कारणस्य पृच्छाकरणं, पृष्टस्य कारणस्य निरूपणं, तत्र स्तोत्र- पङ्क्तिस्वरूपं प्रदर्श्य हविष्यङ्क्तेः प्रदर्शनम्, उक्तमर्थ कारणमुपन्यस्योपसंहारकरणं चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । विधानं, पृष्ठाङ्काः व्रा० विषयाः ९० - १०१ १ ऋतुग्रहाः तत्र पूर्व तावदध्वर्युः सत्र- नीयपुरोडाशशकलमच्छावाकस्य पाणौ प्रक्षिपेदिति विधानं, पाणौ पुरोडाश- शकलप्रक्षेपस्य निगदानुवचनार्थस्य च सम्प्रेषस्य कारणाभिधानम्, अच्छावाक- कर्तृकयागस्यानन्तरकालमृतुग्रहाणां यागविधानं, पुनरपि तस्यैव कालस्य सर्वोत्पत्तिहेतुत्वेन प्रशंसनम्, ऋतुप्रहाणी द्वादश रूपसङ्ख्याविशेषस्य- तत्र पक्षान्तरेण त्रयोदशसङ्ख्याकत्वम- भिधाय साभिप्रायं पूर्वमुक्तो द्वादशपक्ष एवानुष्ठेय इति कथनं, ध्रुवग्रहग्रहणा- नन्तरं धाराया विरतत्वादुक्तसङ्ख्य/का- नामृतुग्रहाणां द्रोणकलशाद्ग्रहण- विधानं, सप्रयोजनं ग्रहणसाधनपात्रयो- रुमयतोमुखत्वोपवर्णनं, ग्रहणानन्तरं ग्रहवत्प्राप्तस्य खरे सादनस्य निषेध- कथनम्, ग्रहणावसरे कर्त- न्याया अनुवाक्यायाः सोपपत्तिको (११) निषेधः, सर्वेष्वपि ग्रहेषु वषट्कारानन्तरं प्राप्तस्यानुवषट्कारस्य साभिप्रायं निषेध- करणं, प्रथमद्वितीययोरेकादशद्वादश- योक्ष सकारणं सहग्रहणविधानम्, अध्वर्यु प्रतिप्रस्थात्रोः पर्यायेण कर्तव्ययो- निष्क्रमणप्रवेशयोर्विपक्षे बावप्रदर्शन- पूर्वकं सप्रकारकं विधानं, यागकाले- ऽध्वर्यु प्रतिप्रस्थात्रोः प्रेषमन्त्राणामुत्पा- दनद्वाराऽहोरात्रसृष्टिहेतुत्वेन प्रशंसनं, विहितानुक्तक्रमसहितानां प्रेषमन्त्राणां प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, होममध्ये पात्र- मुखयोर्विपर्यासविधानं, ऋतुमहाणी मध्ये प्रथमद्वितीयग्रहयोः कर्तृमन्त्र- विशिष्टं ग्रहण विधानं, चैत्रवैशाखयोर्मधु- माधवनामधेयप्राप्तेर्दर्शनं, ज्येष्ठाषादयोः शुक्रशुचिनामधेय प्राप्तिसहितं तृतीय- चतुर्थयोः यथोक्तगुणविशिष्टं प्रहण- विधानं, श्रावणभाद्रपदयोर्नमोनमस्यनाम- धेयप्राप्तियुतं पञ्चमषष्ठयोर्ग्रहणविधानम्, आश्विनकार्तिकयोरिर्नामधेयप्राप्तियुतं सतमाष्टम्योर्ग्रहणविधानं, मार्गशीर्ष- पौषयोः सदस्य सञ्ज्ञाप्रातियुतं नत्रमदशम- योर्ग्रहणविधानं, माघफाङ्गुनयोस्तप- स्तपस्य सञ्ज्ञाप्राप्तियुतमेकाद्वादशयोर्ग्रहण- विधानं त्रयोदशस्य ग्रहणपक्षे तन्मन्त्रा- भिधानं, होमोत्तरमध्वर्योः प्रतिप्रस्था- तुर्वा पात्रे शेषस्यावनयनं विधाय संस्रवशेषस्य मक्षार्थमाहरणविधानम् । ऐन्द्राप्रग्रह: - तत्र कारणसहितम् अभ- क्षितपात्रेणेन्द्रानस्य ग्रहणविधानम्, ऐन्द्रान- ग्रहग्रहणस्य प्रयोजनाभिधानेन प्रशंसनं, पुनः प्रकारान्तरेण तस्यैव प्रशंसनं, विहितं ग्रहणमनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनि- 1 पृष्ठाङ्काः ( २३ ) ब्रा० विषयःः शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १०२-११३ योजनं गृहीतस्य सोमरसस्य समन्त्रकं खरे सादनविधानम् । वैश्वदेवग्रहः- तत्र सार्थवादं शुक्रपात्रेण वैश्वदेवग्रहस्य ग्रहणं विधाय तदनुवादेन तन्मन्त्रं विधाय च तदर्थ - विवरणं, गृहीतस्य सोमरसस्य समन्त्रकं खरे सादनविधानं चेत्यादि. २ माध्यन्दिनसवनग्रहाः- तत्र पूर्वस्मिन् ब्राह्मणे ऋतुप्र हैन्द्राग्नवैश्वदेवग्रहा विहिताः, तत्रैन्द्रानवेश्वदेवयोहोत्रा शस्त्रे शंस्य- मानेऽध्वर्युणा प्रतिगरः कर्तव्यः स्तोत्र- मस्मिन्त्राह्मणे कथ्यते । तत्र तावत्पूर्व प्रतिगरशब्दस्य निर्वचनं, प्राञ्चमासीन- मध्वर्युं प्रति शस्त्रमुपक्रमेतेति कथनं, प्रसङ्गात्स्तोत्रशस्त्रयोः पौर्वापर्यमुप• जीव्य शत्रुशब्दस्य निर्वचनं, प्रतिगरा- वसरेऽन्वयः पर्यावृत्तिविधानं, प्रतिगरे- ध्वः पराक्त्वे बा दर्शयित्वोक्तायाः पर्यावृत्तेर्दृढीकरणं, विहितस्य प्रति- गरस्य छन्दः-सम्बन्धिरसरूपेण प्रशंसनं, सकारणं प्रतिगरोच्चारणस्यावसानलक्ष- णकालविधानं, प्रसङ्ङ्गात्प्रातः सवना- दीनां क्रमेण गायत्रत्रैष्टुभजागतत्वानि प्रदर्श्य सवनत्रयेऽपि प्रतिगरे विशेष- विवक्षया प्रस्तावकरणं, प्रकृते प्रति- गरसवनत्रयेऽपि विशेषकथनं, प्रोक्तस्य प्रतिगरस्य कालप्रदर्शनं, प्रतिगरस्य स्वरूपविधानं प्रतिगरे केषाञ्चिच्छा- खिनां सोपपत्तिकं मतमनूद्य तन्निरा- कृत्य स्वमतममित्राय च तन्निगमनं चेति. ३ शुक्रामन्ध्यादिग्रहाः- तत्र उक्थ्यग्र- हान्तं प्रातः सवनं संस्थाप्य साध्यन्दिन- ११३ - ११८ सनाय सोमाभिषवस्य विधामं, ततः शुकादिपञ्चग्रहाणां ग्रहणस्य क्रमेण विधानम्, उक्थ्यमरुत्वतीययोः पौर्वापर्ये शाखान्तरमतमनूद्य निराकरणपूर्वकं स्वमतस्य स्थापनं, सम्भूय पञ्चानां ग्रहाणां ग्रहणमनूद्य तत्प्रशंसनं, मरुत्वतीयानां ग्रहणमनूद्य कारणा- मित्रानम्, ग्रहाणां मरुदर्थकत्वात्तेभ्य एव ग्रहणप्रसक्तौ तत्सहितायेन्द्राय गृह्णीयादिति विधानं, कारणान्तरो- पन्यासेनोक्तार्थस्य दृढीकरणं, प्रकृत- ग्रहाणामृतुपात्राभ्यां ग्रहणविधानं क्रमेण ग्रहाणां ग्रहणसादनमन्त्राभिधानं, तद- र्थविवरणं च, मरुत्वतीयग्रहानन्तरं पृष्ठाङ्काः माहेन्द्र ग्रहं विधाय तस्य पापनिरसन - हेतुत्वेन प्रशंसनं, पुनरपि तस्यैव माहे - न्द्रग्रहस्य यजमान सम्बन्धि महत्त्व हेतुत्वेन प्रशंसनं, विहितं ग्रहगमनूद्य तत्र शुक्रपात्रं विधाय मन्त्रं च विनियुज्य तयाख्यानं, माहेन्द्र- ग्रहे पृष्टस्तोत्रोपाकरणानन्तरमध्वर्योः प्रेषरूपाया वाच उत्पादनं, स च प्रैष- स्तृतीयसवनार्थ इति व्याख्यानं, माध्य- न्दिनसवने तृतीयसवनार्थाभिषवादि- सम्पादनार्थस्य प्रेषस्य प्रयोजननिरूपणं चेति. ११८-१२६ ४ दक्षिणादानं तत्र पूर्वं प्रयोजनमु- क्त्वा प्रसङ्गाद्दक्षिणापदनिरुक्तिं चाभि- धाय दक्षिणादानविधानं, प्रसङ्गाद्धवि - यज्ञे दक्षिणाक्लाप्त प्रदर्श प्रकृते सोम- यागे दक्षिणा कॢप्तिकथनं, सोपपत्तिकं शतदक्षिणत्वेन यज्ञस्य समृद्धि निरूपणम्, उक्तसङ्ख्याया न्यूनत्वेनार्त्विज्यं न कुर्या - दिति निषेधकथनं, विहितदक्षिणायाः मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । निर्देश प्रकारान्तरेण प्रशंसनम्, उक्ताया दक्षि- णायाः सहोतृकर्लिङ्ग्सम्बन्धविधानं, सकारणं वाससि हिरण्यबन्धनरूप विशेष- सहितं दाक्षिणहोमविधानं, विहिते गार्हपत्याधिकरणकहोमे मन्त्रौ विधाय तयोरछन्दः प्रयोजनसहितं कृत्वा तदर्थविवरणं, विकल्पनैकाहुति - कस्य व्याहुतिकस्य वा आग्नीधहोमस्य विधानं, विदिते होमे प्रथमाहुतौ मन्त्रं विधाय द्वितीयाहुतेनैमित्तिकत्वमुप- वर्ण्य च तस्याः कर्तव्यपक्षे मन्त्रं विधाय तद्गतवाजशब्दप्रयोगस्य तात्पर्यामि- धानं, सेतिकर्तव्यताकं समन्त्रकं दक्षि- णार्थानां गवामभिमन्त्रणविधानं तत्र मन्त्रस्य चतुर्धाविभागेन व्याख्यानं च, मन्त्रतत्तात्पर्यसहितं सदोगमनविधानं, समन्त्रकं सदस्यैः सह सदः प्रेक्षण- विधानं मन्त्रमन्त्रार्थयुतं सहिरण्यमा- नीप्रति गमनविधानम्, उपसदनानन्तरं मन्त्रमन्त्रार्थयुतमग्नीधे हिरण्यदानवि- विधानं, दक्षिणादाने आनीघ्रस्य प्राथ मिकत्वे कारणोपन्यासः, आग्नीधाय हिरण्यं दत्वा तत आत्रेयाय हिरण्यं दद्यादिति विधानं, आत्रेयाय हिरण्यदाने हेतु निरूपणं, ततो ब्रह्मादिभ्यः सप्रका- रकं क्रमेण दक्षिणादानविधानं, दक्षि- णादानानन्तरं मरुत्वद्द्महस्यानुवाक्या- सम्प्रेषविधानम्, उक्तसम्प्रेषोचारणान्तरं न दद्यादिस्यर्थ विधायिन्याख्यायिका, विहितशतदक्षिणातिरिक्तानां चतुर्णां द्रव्यागां प्रयोजनाभिधानपूर्वकमृत्वि- विशेषेषु दानविधानं, क्रमशो विहितानां हिरण्यादीनां चतुर्णाम्प्रतिग्रहणमन्त्राणां पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयः प्रदर्शनं, हिरण्यादिदानानन्तरं मन्था- दिदानस्य विधानम् इच्छया दत्तस्य , वस्तुनः प्रतिग्रहमन्त्रमभिधाय तस्य प्रश्नोत्तररूपार्थस्याभिधानं च प्रति- ग्रहमन्त्रेषु तसदेवतावाचकपदोचारणस्य प्रयोजनाभिधानम्, अस्मिन्विषये देवता- परं नोचरेदिति केषाञ्चिन्मतनिरूपणं चेत्यादि. (२३) पृष्ठाङ्का १२७-१४२ ५ तृतीयसवनग्रहाः -तत्र प्रथममा- दित्यग्रह: - तृतीयसवनादावादित्यग्रह- यागं विधातुमुपोद्वातः, प्रकृतादित्य- ग्रहोपयोगिन्याख्यायिका, तत्र द्विदेव- त्यानामनुवषट्कारं दर्शयितुं द्विदेवत्य- यागकाले तदुपयुक्त प्रयोगकथनं, प्रति- प्रस्थातृकृतया द्वितीयाहुत्या द्विदेवत्या- नामनुवषट्कारसिद्धिकथनमुक्तहोमस्यो - त्तरार्द्धदेशकथनं विहितस्य प्रतिनि- ग्रहणस्प द्विदेवत्यसंसृष्टादित्योत्पादक- त्वेन च प्रशंसनं, सप्रयोजनं समन्त्रकं विदेवत्यग्रहे यागादनन्तरमादित्य पात्रेणा- दित्यस्थाल्याऽऽच्छादनविधानं, विहिते काले ग्रहस्य ग्रहणात्प्रागनुष्ठेयानुष्ठान- विशेषस्य विधान, समन्त्रकं ग्रहणवि - धानं, तत्र मन्त्रान्ते " उपयामगृहीतो- ऽसि " इति शेषो न वक्तव्य इति सकारणं निषेधकरणम्, उक्तमन्त्रविशिष्ट- ग्रहणानन्तरं पात्रमपगृह्य पुनश्च सम- त्रकं ग्रहणविधानम्, दविग्रहः- तत्र गृहीते सोमरसे सार्थ - वाद दधिग्रहणविधानं, दधिग्रहस्य स्थान- विषये केषाञ्चिन्मतमुक्त्वा स्वमतस्य स्थापनम्, आदित्यग्रहस्य सम्पूर्णताहेतु- स्वेन प्रशंसनं, विहिते दधिग्रहणे मन्त्रस्य(२४) ब्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः विनियोजन, आदित्यग्रहस्योपांशुसवना- ख्येन ग्राव्णाऽऽलोडनविधानं, ग्रहान्तरसाधारण्येन ग्रहणानन्तरं प्राप्तस्य दशापवित्रेण मार्जनस्य सप्रयो- जनं निषेधकरणम्, उपांशुसवनेन ग्रहस्य विहितं मेक्षणमनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनि- योजनं, ग्रहणानन्तरं कर्तव्यकथनं, द्वार- पिधानापनयनानन्तरं निष्क्रमणादिकस्य विधानम, अध्वर्योः प्रेषमुत्पाद्य काल- विशिष्टस्य होमस्य विधानं, ग्रहान्तर- साधारण्येन प्राप्तस्यानुवषट्कारस्य निषेध:, यथावत्प्रतिप्रस्थात्रे विशेष- प्रदानकथनम्, आदित्यग्रहयागानन्तरं हविर्द्धानागमनपूर्वकमाग्रयणस्य ग्रहण- प्रकारविधानं, धाराचतुष्टयाद्ग्रहणस्य प्रशंसनम्, आग्रयणस्य ग्रहणे प्रतिप्रस्थातृ- कृतं संस्रवासेचनमादित्यग्रहस्यानुवद- टूकारलाभहेतुत्वेन प्रशंस्य पुनः प्रका- रान्तरेणापि तस्य प्रशंसनं चेत्यादि. १४२ - १५३ इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ सावित्रग्रह: - तत्र सावित्रं ग्रहं विधातुं तस्य मनस्त्वप्राणत्वरूपेणाभिध्यानं, सोपपत्तिकं सोमयज्ञस्य प्रतिसवनं संव- त्सररूपेण विभावनं, तदर्थं तृतीयसवने सवितुः सर्वर्तुरूपत्वात्तत्सम्बन्धात्सा- वित्रग्रहस्यापि ऋतुग्रहंसम्पत्तिकत्व प्रद- र्शनं, सकारणं सावित्रग्रहस्योपांशुपात्रेण वाऽन्तर्यामपात्रेण वा ग्रहण विधानं, पुनरुपक्षीणे तस्य सार्थवादमाप्रयणाद् ग्रहणविधानं, विहिते ग्रहणे मन्त्रस्य विनि- योजनं, गृहीतस्य सोमरसस्य खरे सादनं न विधेयमिति सकारणं निषेध- कथनम्, अनुवषट्कारवर्ण्यम् आश्रावणा- दीतिकर्तव्यतासहित होम विधानम् । वैश्वदेवग्रहः- तत्र अभक्षितेन पात्रेण वैश्वदेवग्रहग्रहण विधानं, वैश्वदेवग्रहस्य मनोरूपस्य सवितुः कृतानुकरानुवर्त्म- त्वेन प्राणोदानत्वेन च प्रशंसनं, प्रसङ्गा- तृतीयसवनस्य वैश्वदेवत्वमभिधाय वैश्वदेवग्रहस्य ऋग्यजुःसामसम्बन्ध- प्रदर्शनं, तस्य सार्थवादं पूतभृतो ग्रहण- विधानं सोपपत्तिकमपुरोरुक्कतया ग्रहण- विधानं च, विहितं ग्रहणमनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनियोजनं, गृहीतस्य सो- रमस्य खरे सादनविधानं, होत्रा वैश्वदेव- शस्त्रे शंस्यमाने द्विदैवत्यपात्राणां विमो- क्षणं विधेयमिति कथनं, तत्र कारणा- द्युपन्यासश्चेति 1 १५४ - १६० २ सौम्यश्वरुः - तत्र सौम्यस्य चरोः सोप- पत्तिकं प्रचरणावेधानं, सौम्यस्य चरो - र्देवपित्रोरुभयोर्हविष्ट्वमुक्त्वा तन्निमित्तक- कलहनिवारणाय तस्य वैश्वदेव्ये तृतीय- सवनेऽनुवाक्यावर्जं प्राक्पश्चादुभयतोऽन्यतरतो वाऽऽज्येन प्रचरणविधानं, परियजनसहितस्य सधर्मकस्य सौम्यस्य चरोर्होमविधानम् । धिष्ण्यानां पात्नीवतग्रहः- तत्र पूर्वं प्रचरण्या स्रुचा चतुर्गृहीतमाज्यं गृहीत्वाऽव्वर्योः शाला- कैर्यथोपकीर्णं यथापूर्वं व्याघारणविधानं, तदैव प्रतिप्रस्थातुः पात्नीवतग्रहस्य ग्रहण विधानं तत्साधन- स्वेन यदि सावित्रो ग्रह उपांशुपात्रेण गृहीतश्चेदस्यान्तर्यामपात्रेण ग्रहणं यदि सावित्रो ग्रह अन्तर्यामपात्रण गृहीतवे- पाणग्रहणं चेति व्यवस्थित - ब्रा० विषयाः विभाषया पात्रस्य विधानं, तदपि ग्रहणम- पुरोरुक्कतया कर्तव्यमिति विधानं, विषयापुत्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १६०-१६६ विहितं ग्रहणमनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनि- योजन, सार्थवादं प्रचरणीशेषेणाज्येन पत्नीवतग्रहस्य श्रयणकरण ( मिश्रण- करण ) कथनं, प्रसङ्गात्त्रीणां पित्र्यस्य वनस्य वा षड्विधस्य स्त्रीधनस्य दायस्था- नीश्वरत्वोपवर्णनम्, उक्ते श्रयणे मन्त्रा- मिधानं, सार्थवादं सप्रैषं सधर्मकं सम- न्त्रकं समक्षं च पात्नीवतग्रहहोम विधानं तत्र प्रेषे उक्या दिसोम संस्थासु विशेषा- मियानं चेत्यादि ३ हारियो जनग्रहः – तत्र हारियोजनग्रह - विधाधिन्याख्यायिका, हारियो जनग्रह- स्थातिरिक्तत्वप्रतिपादनं, सकारणं द्रोण- कलशेऽपुरोरुकतया ग्रहणविधान, विहिते ग्रहणे मन्त्रस्य विनियोजनं, गृहीते सोमरसे समन्त्रकं धानानामावापविधानं, सकारणं सधर्मकमुन्नेतुर्हारियोजनग्रह- होमविधानं, भक्षार्थ धानानां विभज्य ग्रहण विधानम्, अत्र द्रोणकलशभक्ष- विषये होतुरेव भक्ष इत्येकीयमतमनूद्य तन्निरस्य च सर्वर्त्विजां भक्ष इत्यस्य स्वमतस्य प्रतिष्ठापनं, सर्वस्विकर्तृकं धानानां समन्त्रकं प्राणभक्षमर्यादिवत्राणं कृत्वा तासां सारणमुत्तरवेदावेव निव- पनविधानं, सार्थवादं पूर्णपात्राणां सम- वमर्शनं विधाय तत्र मन्न्त्र विनियुज्य च पूर्णपात्रस्थाभिरद्भिर्मुखोपस्पर्शनविधानं १६७-१७२ ज्योतिष्टोमाङ्ग- चेति. ४ समिष्टयजुः -तत्र मपूर्वो नवसङ्ख्या विशिष्टः सोपपत्तिक- भूतानां समिष्टयजुः सञ्ज्ञकानां होमाना- (१५) उत्पत्तिविधिः, समिष्टयजुः शब्दनिर्व- चनम्, एतेषां नवानां समिष्टयजुर्होमाना मध्ये प्रथमस्य त्रिकस्य यजमानाप्यायनं, द्वितीयस्य त्रिकस्य देवता विसर्जनमुत्तमस्य- त्रिकस्य यज्ञप्रतिष्ठापनं चेत्येवम्प्रयोजन- निरूपणं, विहितेषु समिष्टयजुर्होमेषु कचित्कचिद्याख्यानसहितानां मन्त्राणां विनियोगप्रदर्शनं चेत्यादि. १७२-१७६ ५ अवभृथस्नानं - तत्रादाव स्ववतरणस्य सकारणमृजीषस्यापोऽभ्यवहरणस्य च विधानं प्रसङ्गादवभृथशब्दनि- र्वचनं च, समिष्टयजुरन्ते बर्हिह- मात्प्राक्सोममभितो वर्तमानस्य चमसा- छुपकरणजातस्य चात्वालम्प्रति निनयन- विधानं, कृष्णविषाणाया मेखलायाश्चा- ध्वश्वात्वाले प्रासनविधानं, विहिते प्रासने सोपपत्तिकं मन्त्रस्य विनियोजनम्, अध्वर्यजमानाय " उरुं हि " इति मन्त्रस्य वाचनकथनं, तथा प्रस्तोत्रे सप्रयोजनसामगान प्रेषदानकथनं, तथ सामाग्नेय्यामतिछन्दस्कायामृचि गेयमिति प्रतिपादनं तत्साममन्त्रप्रदर्शनं च स्यन्द- मानानामपां मध्ये यत्र स्थिरा आप स्तदेशे उदङ् निष्कम्य जवनेन चात्वाल- मित्याद्युक्तप्रकारकसञ्चरमार्गेण सर्वेषां गमनविधानम् अध्वयरपोऽवक्रमयते " नमो वरुणाय यजमानाय मन्त्रस्य वाचनकथनम्, तरणानन्तरं चतुर्गृहीतेनाज्येन }} , इति अस्वव- समि- त्पूर्वकं समन्त्रकं सप्रयोजनमनीक- वत्याज्याहुतिहोम विधानं, चतुर्गृहीतेन , जौहवेनाज्येन सकारणमपबर्हिषां चतुर्णां प्रयाजानामनुष्ठानविधानं, प्रयाजानन्तरं ( २६ ) ब्रा० विषयाः वारुणयागः प्रधानो वारुणयागस्तत्र तस्य वारुण- स्यैककपालस्य पुरोडाशस्योत्पत्तिविधि- कथनं, सेतिकर्तव्यताकः प्रधानो तत्र धर्मेषु अव- यतोऽनुवाचनमिति विशेषकथनं, सेति- कर्तव्यताकः सौविष्टकृदाग्निवरुणो यागो धर्मकृतोऽवद्यतोऽनुवाचनविशेषश्चेति कथनम्, अवभृथेष्टौ षडाहुतिपक्षमभि- तस्यर्तुसंवत्सरसम्पच्योपपादनं धाय तथा दशाहुतिपक्षमभिवाय विराडात्म- सम्पत्योपपादनम्, अनयोः पक्षयोः क्रमा- दादित्यानामाङ्गिरसानां च मार्गत्वमुप- वर्ण्य यजमानेच्छयाऽन्यतरःपक्षोऽनुष्ठेय इति निरूपणं, सार्थवादम् ऋजीष कुम्मस्य समन्त्रकं सहेतुकं जले प्लावनविधानम्, आप्लावितं कुम्भं जले विसृज्य यजमान- कर्तृकं समन्त्रकं सहेतुकं तदुपस्थान- विधानम्, अध्वर्योर्ऋजीष कुम्भस्य समन्त्रकं सहेतुकं जलस्यान्तर्मज्जनकरणविधानं, स्नानमन्योऽन्य पृष्ठप्रधावनमन्यद्वासः परि धानं स्नानफलं गमनोपदिष्टसञ्चरमार्गेण पुनरेत्य यजमानस्याहवनीये समन्त्रकं समिधोऽम्याधानं तत्प्रयोजनं चेत्यादि शेषावभृथकर्मविधानं चेति. इति चतुर्थोऽध्यायः । शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १७७-१८६ अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ उदयनीयेष्टि : - तस्याम्प्रधानभूतस्यादित्यस्य चरोरुत्पत्तिविधिः, औदयनीयमितिकर्त- व्याजात सर्व प्रायणीयवत्कर्तव्यमिति- प्रतिपादनाय प्रायणीयेतिहासस्येहाति- देशः, प्रायणीयोदयनययोर्द्वयोः प्रयो- जनकथनं, प्रायणीयोदयनीययोः सक्त- रर्ण देवतामनिरूपणं चेति. पृष्ठाङ्काः अनुवन्ध्यायाग:–तत्र प्रधानभूताया मैत्रावरुण्याया वशाया अनुवन्ध्याया उत्पत्ति- विधिः, उक्तस्यानुवन्ध्यायागस्य समिष्टयजुषा- मन्ते कर्तव्यतया चोदितत्वात्सवनीया. दन्यपशुबन्धयागत्वस्य निरूपणम्, अनुवन्ध्याया वशाया मैत्रावरुणीयत्वे कारण प्रदर्शनम्, मैत्रावरुण्यावशाया- गस्य प्रयोजनकथनम्, मैत्रावरुण्याया वशाया उत्पत्ति वर्णयितुं कारणोपन्य- सनं, तत्प्रसङ्गेनाङ्गारेभ्योऽङ्गिरसां तद- न्वन्यपशूनां पशुष्वपि परिशिष्टपांसुभ्यो गर्दभस्य परिशिष्टाद्रसान्मैत्रावरुण्या- वशायाश्वोत्पत्तिममिव तस्या अन्त्यत्वे कारणाभिधानम् वशाया गोरभाव उक्षवशस्यादानकथनं च ततो वैश्व- देव्यावशायास्तदनन्तरं वार्हस्पत्या वशायाश्चोत्पत्तिवर्णनं तत्र बार्हस्पत्या वशाया अन्त्यत्वे कारणोपवर्गनं च ये संवत्सरं तदधिककालं वा सहस्रदक्षि णाकं तदधिदक्षिणाकं वा दीर्घसत्रं गवामयनादिकमासीरंस्तैरुक्तं दीर्घसत्रे एतासां सर्वासां मैत्रावरुणीवैश्वदेवीबाई- स्पतीनां वशानामुत्पत्तिक्रमेणालम्भो विधेय इति निरूपणं चेति. उदवसानीयेष्टिः- तत्रोदवसानीयेष्टे- रुत्पत्तिविविमभिधाय तत्प्रधानभूतस्या- प्रेयस्य पञ्चकपालस्य पुरोडाशस्य सार्थवादं विधानं पञ्चकपालत्वे कारण- निरूपणं च अस्यामिष्टौ हिरण्यमन- ड्वान्वा दक्षिणां दद्यादिति सकारण विधानम्, अथवोदवसानीयास्थाने पशु- वचतुर्गृहीतेनाज्येन वैष्णव्यर्चाऽऽहुति- हौतव्येति सोपपत्तिक विधानम्,

ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १८७-१९२ वशाया अत्रापि पक्षे यत्किञ्चिच्छक्त्यनुसारेण दक्षिणात्वेन दद्यादिति सहेतुकं विधानम्, उदवसानी येष्टस्तत्स्थानीयादुतेरन्तं वा सायमग्निहोत्रहोमविधानं स्वकाले एव प्रातरग्निहोत्रहोमविधानं चेत्यादि. २ अनुवन्ध्याप्रायश्चित्तं तत्र आलमनादिवपोत्खेदान्तेतिकर्तव्यता- नुष्ठानानन्तरं गर्भान्वेषणप्रेषदानकथनम्, अन्वेषणोत्तरं यदि गर्भो न लभ्यते तदा न काऽपि प्रायश्चित्तिः यदि च लभ्यते तदैषा प्रायश्चित्तिः कर्तव्येतिनिरूपणं, गर्भस्य लाभे तद्विसारूपं दोषं निरूप्य स्थाल्युष्णीषयोरुप कल्पनकरण प्रेषदान- कथनं, वपाप्रचरणं विधाय अध्वर्युग्रज- मानयोः पुनरागमनविधानम्, तदुत्तर- मध्वर्योर्गर्मनिरूहणार्थकस्य प्रेषयदा- नस्य विधानम्, निरुह्यमाणस्य गर्भस्य समन्त्रकं मन्त्रार्थयुतं चाभिमन्त्रणविधा- नम्, सप्रकारकं गर्भान्मेधग्रहणमुपव‍ प्राकृतपशुवदवदानग्रहणकथनम् अवदानानां मेवस्य च युगपच्छूपणं कृत्वा गर्भं चोष्णीषेणावेष्ट्य पशुश्रवण- स्य पार्श्वतो विधानं, ततोऽध्वर्योः सेतिकर्तव्यताकं वसावदानहोम विधानं तदनु प्रतिप्रस्थातुः सेतिकर्तव्यता कं मेधहोमविधानं च, उक्ते मेघहोमे मन्त्र विनियुज्य व्याख्याम च तस्मिन्मन्त्रे पुंस्त्वस्त्रीत्वादिलिङ्गस्य ज्ञानेऽज्ञाने च ऊहप्रकारवर्णनम्, अध्वर्योः सेतिकर्तव्य- ताकं वानस्पत्यस्य स्विष्टकृद्यागस्य विधानं तदनु प्रतिप्रस्थातुः सेतिकर्त- व्यताकं सर्वस्य मेघस्य होमविधानं च, उक्त होमे मन्त्रं विनियुज्य तदभि- न्च, प्रायकथनं च स्विष्टकृदन्तेऽस्य गर्भा- वशेषस्य सहेतुकं वृक्षे आसञ्जनमप्सु- वाऽभ्यवहरणमाखूत्करे वोपकरणं कुर्यादिति प्रतिपत्तौ पक्षत्रमं कथथि- त्वा तेष्वनुव्याहारमयं दर्शयित्वा चान्ते पशुश्रपणे शामित्रेऽसौ मरुत उद्दिश्य- जुहुयादिति सोपपत्तिकेन चतुर्थपक्षेण प्रतिपत्तेर्निङ्गमनं, होमात्मके चतुर्थपक्षे होमावसरं होमप्रकारं चाभिधाय मन्त्रं च विनियुज्य मन्त्रान्ते स्वाहाकारो न प्रयोक्तव्य इति साभिप्रायं निरूपणं तस्य गर्भस्य समन्त्रकमङ्गाररभ्यूहन- विधानं घेत्यादि. इत्यग्निष्टोमः । (२७) पृष्ठाङ्काः २९३-१९८ ३ षोडशीग्रहः- तत्र ज्योतिष्टोमे एव षोडशीप्रहस्य काम्यं विधानं तदर्थमिति- हासोपन्यासश्च, मन्त्रेणोक्तेतिहासस्य दृढीकरणं फलविधिश्व उक्तस्य षोडशीप्रहस्यानुष्टुप्छन्दस्कया हरिव- त्यच चतुःस्रक्तिना पात्रेण सोपपत्तिकं- ग्रहणविधान, विहिते ग्रहणे प्रातः सवने आग्रयणानन्तर्यरूपं वा माध्यन्दिन- सवने आग्रयणानन्तर्यरूपं वा कालं. विधाय वैकल्पिकं ग्रहण साधनभूतमन्त्र- द्वयविधानं, सप्रयोजनं कालविशिष्टस्य षोडशीप्रहस्तोत्रस्योपाकरणानुशंसनयो- विधानं चेति. १९९-२०२ अथ पृष्ठयः षडहो, विश्वजिदे- काहश्च । ४ अतिग्राह्याग्रहाः तत्र पूर्व पृष्ठये षडहे विश्वजिति चातिग्राह्यग्रहविधायिन्या- ख्यायिका, अतिपाह्यशब्दनिर्वचनम्, अतिप्राग्रहाणां ग्रहणे समुच्चित्य फल- 1 ( २८ ) व्रा० विषयाः विधानं त्रयाणामपि तेषां प्रत्येकं प्राति- स्विफफलप्रदर्शनं च प्रातः सवने आग्रयणग्रहग्रहणानन्तरं वा माध्यन्दिन- सवने उदयग्रहग्रहणानन्तरं वोपाक- रिष्यन्पूतभृतोऽतिग्राह्यग्रहान्गृह्णीयादिति - सकारणं पक्षपक्षान्तरेण तेषां ग्रहणा- वसरत्रयं विधायोक्तेषु पक्षेषु प्रथमपक्ष- स्यैव निगमनं, गृहीतानामेषामतिग्राह्य- ग्रहाणां माहेन्द्रग्रहहोमादनन्तरं सोपप- त्तिकं होमकरणविधानं, क्रमेण तेषां विहिते ग्रहणे मन्त्रत्रयस्य विनियोजनं, यजमानस्य तेषां सप्रयोजनं भक्षण- विधानं, पृष्ठ्ये षडहे यागे तानतिप्राह्य- ग्रहान् पूर्वे त्र्यहेऽन्वहमेकैकं गृह्णीयाद- थवोत्तरेऽन्वहमेकैकं गृह्णीयादिति पक्ष- - द्वयमुक्त्वा तन्मध्ये द्वितीयं पक्षं . निषिध्य प्रथमपक्षं च सिद्धान्तीकृत्य पुनः यदोत्तरे एव जिघृक्षा तदा पूर्वे उत्तरे च त्र्यहेऽर्थादुभयत्र गृह्णीयादिति तेषां ग्रहणप्रकारकथनम्, सर्वपृष्ठे विश्व- जिति त्वेतेषां यथानुपूर्व्या एकाहे एव ग्रहणविधानं चेति. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः २०३ - २०६ इति पृष्ठ्यः षडहो, विश्वजिदेकाहश्च । ५ यज्ञात्मकस्य प्रजापतेरुपांशुपात्रादिभ्यः प्रदे- शेभ्योऽजाविमनुष्यादयः प्रजाः प्रजायन्ते तेषां च पात्राणां पौनःपुन्येन प्रयोगात्ताः प्रजा अपि पौनःपुन्येन प्रजायन्ते यदा यदा चान्ते प्रजापत्यात्मकाद्यज्ञात्स- लेशो यदन्ततो हारियोजनो भवति स तदैताः प्रजाः पालयितुम भिजिघ्रति । उपांशुपात्रस्यासादनेनैव सर्वाः प्रजाः प्रजायन्ते इत्यादिरूपेण सप्रकारकेणा- र्थवादेन यज्ञसमृद्धेरुपपादनमित्यादि २०७ - २१० ६ अवकाशमन्त्राः – तत्र ज्योतिष्टोमे एवा- श्विनग्रहग्रहणोत्तरमध्वर्युर्ग्रहणक्रमाद्य- जमानेनोपश्वादीन्प्रहानवेक्षयति प्रति- ग्रह प्राणाय मे " इत्याद्यवकाश- मन्त्राणां प्रतिमन्त्रं यजमानाय वाचन- दानपूर्वकमिति सप्रकारकमवकाशमन्त्र- वाचनविधानं, ततो यजमानस्यान्वङ्ग- माशिषां “ भूर्भुवः स्वः " इति मन्त्रेणा- शासनं, एतच्चावकाशमन्त्रवाचनं ज्ञात- प्रियानूचानान्यतमाय यजमानाय कर्तव्यं नान्यस्मै इति नियमनं चेति पृष्ठाङ्काः २१०-२१२ ७ ज्योतिष्टोमिकं प्रायश्वितं तत्र पूर्व चतुस्त्रिंशतो मन्त्रविशेषाणां व्याहृतित्व- मुपपाद्य तेषां प्रायश्चित्तार्थत्वोपपादनं, घर्म हो गोर्मरणेऽदोहे चान्यां गामुप- सङ्क्रामय्येत्यादिप्रकारसहितं व्याहृतिभि- चतुस्त्रिँशदाज्याहुति होमात्मकं प्रायश्चित्तं कुर्यादिति प्रतिपादनं, सोमयागे यत्र कुत्रापि कर्मणि सोमानस्य सोमाङ्गाङ्गस्य वोपपाते परमेष्ठ्यादिचतुखिंशदाबुतीनां मध्ये ब्रह्मणा सकृद्गृहीतेनाज्येन तत देवत्यैकैका कालाडुशिराहवनीये होतव्या सुत्यासु त्वाम्नीघ्रीये होतव्येति सौमि - काङ्गाद्युपपातप्रायश्चित्तविधानं, सोमेऽ • भिषुतस्य सोमरसस्य स्कन्दने स्कन्नम- द्भिरुपनिनीय वैष्णववारुण्य चऽभिमृशे- दिति सोपपत्तिकं सौमिकहविः स्कन्दन- प्रायश्चित्तविधानम् उक्ते प्रायश्चित्ते स्कन्नमद्भिरनुपनिनीय केवलं तत्स्कन्नं ’ देवान्दिवम् ’ इति मन्त्रेणाभिमृशेदे - वेति पक्षान्तरविधानम्, उक्तासु काला- हुतिषु ताभिः सहैव यजमानाय ’ यज्ञस्य ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः ( १९ ) पृष्ठाङ्काः दोह : ’ इति मन्त्रस्य सोपपत्तिकं वाचन- विधानं चेति. इति प्रायश्चित्तम् । २१३-२१७ ८ गर्गत्रिरात्रमहीनम् - तत्रादौ स प्रकारकं साहख्या गोरतिरेचनविधानम्, अति- रेचनीयाया गोः परिच्छेदार्थ त्रिरूपा- रोहिण्युपध्वस्ताऽप्रवीतेति विशेषण- चतुष्टयाभिधानम्, दक्षिणानयनकाले आद्येहि अस्पाः साहस्या गोरितराम्य- स्तस्मिन्नहनि नीयमानाम्यो गोभ्यः पूर्व वाऽन्त्येऽह्नि पश्चात्प्रतिनयनविधानं, ततोऽस्यै साहस्यै गवे सप्रकारकं सप्र- योजनं समन्त्रं द्रोणकलशस्यावप्रापण- विधानम्, अस्याः साहख्या गोर्दक्षिणे कर्णे यजमानकर्तृकं ’ इडेरन्ते ’ इति - मन्त्रस्य जपविधानं तत्र मन्त्रे ‘ब्रूतात् इत्यस्य स्थाने ’ वोचे: ’ इति विप- रिणमेदिति विधानं च ततस्तस्याः साहख्या गोर्विमोचनं विधाय तस्याः स्वच्छन्दगमनेन यजमानाय फलोन्नयन- विज्ञानकथनं, अनुबन्ध्यवपाहोमोत्तर- मुदवसानीयायां वा होत्रादिभ्यः सोप- पत्तिकं गोसाहस्रीदक्षिणादानविधानं तद्विमजन प्रकारकथनं च उक्तप्रकारेण दक्षिणां विभज्य दाने फलकथनं चेति, इति गर्गत्रिरात्रम् । २१८-२२३ ९ व्यूढद्वादशाह :- तत्र प्रथमं व्यूढ- द्वादशाहस्योत्पत्तिविधिः, अध्वयोर्ग्रह - व्यूहनं विधाय होतुरुगातुश्च छन्दोव्यूहन- विधानं तत्रापि पूर्वस्मिंस्य हे समूढच्छन्द- स्त्वमर्यादेन्द्रवायवाग्रं प्रहग्रहण विधानं, चतुर्थनवमयोः सकारणमाप्रयणाप्रत्वं- षष्ठसप्तमयोः शुक्राप्रत्वं - पञ्चमाष्टमयो- रेन्द्रवायवाग्रत्वं तथा पूर्वेषां ग्रहणात्पूर्व शुक्राप्रायणयोः स्वस्वस्थानेनासादनं किन्तु परिमार्जनप्रभृति कृत्वा प्राकृते काले आसादानं विधेयं तदभ्यासादनं यस्य हिङ्कारो विहितस्तेषां तदितरेषा त्वहिङ्कृत्यैवासादनमिति विशेषप्रकार- विधानम्, अनयोर्व्यूहनाव्यूहनयो- रुपपादनं चेत्यादि. २२९-२२८ इति व्यूढद्वादशाहः । १० प्रक्रान्ते ज्योतिष्टोमे प्राकृते वैकृते वा यदि सोमो ऽपहृत- त्तदा सोमान्वेषण प्रषद्वयविधान- ॐ पूर्वकं पूर्वपूर्वस्याला उत्तरोत्तरेषामार्जु- नारुणपुष्पश्येनहृतपूतिकादारारुणदूर्वा • हरितकुशानां प्रतिनिधीनां सकारणमभि- धवविधानं, प्रतिनिध्यनुष्ठाने एकस्या एव गोर्दक्षिणान्त्वेन विधानम्, अवभृथान्ते एव प्रक्रान्तं यज्ञं समाप्य पुनदीक्षां गृही- त्वाऽनुष्ठितयागेन पुनर्यजेतेत्येवं सोना- पहरणे पुनर्यज्ञरूपप्रायश्चित्तविधानं, द्रोणकलशवसतीवर्येकधनादिकलश- भेदे सेतिकर्तव्यताकं प्रायश्चित्तविधानं, तत्रापि दक्षिणादानात्प्राग्द्रोणकलशमे- दने पूर्ववत्पुनर्यज्ञरूपं प्रायश्चित्तविधानं ज्योतिष्टौमिकास्वग्निष्टोमादिसंस्थासु सोमातिरेके प्रायश्चित्तविधानं चेति. २२८-२३१ इतिपञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । १- अंशुग्रहः – तत्र अंशुग्रहस्याधिदेवतया प्राजापत्यत्वमध्यात्मतयाऽऽत्मत्वमधि- भूततया सर्वतनूत्वमुपपाद्यय सार्थवादं सोपपत्तिकं चतुः सक्तिनौदुम्बरेण पात्रे - ( ३० ) ब्रा० विषयाः णांशुग्रहग्रहणविधानम्, अंशुग्रहसम्बन्धि- नोऽद्यादानांशु निवपनाबुपसर्जनाद्रयुद्यमन- पूर्वकसकृद भिषवनानवानन्हवनं प्रा- गुक्तग्रहणं चेत्येतस्य पदार्थजातस्य तूष्णीमनुष्ठेयत्वोपवर्णनं, सार्थवादमना- मिका यामवबद्धस्य हिरण्यस्यावघ्राणं विधाय औपतपस्विने रामस्य मतेनो. च्छ्वसन्नंशुग्रहो होतव्य इति विधानम्, आश्वतराश्वेर्बुडिलस्य मतेन ग्रावाण- मुद्यम्यैवांशुग्रहं गृह्णीयात्तं नाभिपुणुया- दिति सोपपत्तिकमभिषवन प्रत्याख्यानं, याज्ञवल्क्यस्य मतेन तु सकृद भिषुणुयादेव मन्त्रेणोक्तत्वादिति सोपपत्तिकं प्रतिपा- दनम्, अंशुग्रहसम्बन्धिन्या द्वादशानां प्रथमगर्भाणां पष्ठौहीनां धेनूनां दक्षिणा- त्येन सार्थवादं विधानं तत्र कौकूस्त- मतेन ऋषभपञ्चविंशानां चतुर्विंशतीनां प्रथमगर्भाणां पष्ठौहीनां धेनूनां हिर- व्यस्य च दक्षिणात्वेन दानविधानम्, एतस्यांशुग्रहस्य ग्रहणं यजमानो ज्ञातप्रियानूचानान्यतमश्चेत्तस्य सहस्र- सर्ववेदसविश्वजित्-सर्वपृष्ठय- -वाजपेय राजसूय-सत्रेषु कर्तव्यं प्रतिपादनं चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषया: नान्यत्रेति २३२-२३६ २ विषुवदह : - तत्र गवामयनिके विषुव - त्यहन्यषोऽंशुग्रहो विकुर्यात्स च विकारः समन्त्रकग्रहणरूप इति प्रदर्शन, ग्रहण- मनूद्यं तत्र मन्त्रस्य विनियोजनं चेति. २३६ – २३७ ३ पश्चयनम् - तत्र गवामयनिके पश्वालम्भ- विषये सवनीयविकल्पास्त्रयः तत्र प्रत्य- हमाग्नेयादिवारुणान्ता पश्वेकादशिनी वा, प्रत्यहमैन्द्राग्नो वा, प्रत्यहं स्तोमा- यनं वेति कल्पत्रयं प्रथमपशुत्वेन निरूप्य द्वितीयः पशुः सौर्य उपा- लम्भ्यो वैपुत्रतेऽह्नि; गवामयनस्यैवो- पान्यमहाव्रताख्येऽह्नि तु द्वितीयः पशुः प्राजापत्य उपालम्भ्य इत्यादि विधा- नमू. पृष्ठाङ्काः २३७-२३८ ४ महाव्रतीयग्रहः - तत्रादौ महाव्रतीय- ग्रहस्योत्पत्तिं विधाय महात्रतीयेति- सञ्ज्ञा निर्वचनं, सप्रयोजनं महाव्रतीय- ग्रहग्रहणविधानं, तच्च ग्रहणम् ’ इन्द्राय विमृधे ’ तल्लिङ्गकमन्त्रेण कर्तव्यमथवा ‘वाचस्पतये विश्वकर्मणे’ तल्लिङ्गकमन्त्रेण कर्तव्यमथवा ‘इन्द्राय विश्वकर्मणे’ तर्लि- गकमन्त्रेण कर्तव्यमिति सकारणं विधानं चेति. २३९-२४१ ५ ग्रहोपासनम् - तत्र ग्रहाधिकारप्रसङ्गा- दाध्यात्मिकाधिभौतिकग्रहाणां प्रदर्शनं ग्रहशब्दस्य निर्वचनान्तरं च, ज्योतिष्टो- मादियागेषु ग्रहाणां मध्ये यद्ग्रहस्य बह्वशननिमित्तयाऽऽर्त्याऽऽर्तत्वं तदैव- त्यग्रहस्य वाङ्नामान्नादिभिरुपासनं विधायाधिभौतिकस्य सोमग्रहस्याधिय- ज्ञिके उपसंहरणम्, अधिदेवस्य तदात्म- कस्य ग्रहस्याभिचारिकं समन्त्रकं सप्र- कारकं सफलमुपस्थानविधानं चेत्यादि. २४१-२४३ ६ यज्ञोपचार : - तत्र साख्यायिकम् ऋत्वि- वरिष्ठस्य ब्रह्मिष्ठस्य ब्रह्मणो दक्षिणत - उपवेशन विधानं यज्ञेषु यत्कर्मस्थान- विशेषतया कर्तव्यत्वेन न चोदितं तत्कर्मविहारादुत्तरस्मिन्देशे विधेयमिति नियमनं च, प्रसङ्गाद् ब्राह्म- णाच्छंसिनो वरणविधानम्, इतरेषामवृ- तानां ब्राह्मणानां दक्षिणदिश्यवस्थान- विधानं च, प्रस्तोत्रामन्त्रितस्य ब्रह्मणः ब्रा० विषयाः • विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः २४३-२४६ प्रसवजप विधानं मैत्रावरुणकर्तृकजप- विधानं चेत्यादि. पुरश्चरणोपनिषत्-तस्यां च सौम्ये- ऽध्वरे सोपपत्तिकं सफलं त्रय्या विद्यायाः प्रयुञ्जनप्रदर्शनं, वक्ष्यमाण- मिथुनस्योपोद्धातार्थ वेदसिद्धस्यैव सदति करणस्यानुवादकथनं, पुरश्चरणशब्द- निर्वचनं, वक्ष्यमाणस्य मिथुनक्रमस्यो- पन्यासार्थमनुवादकरणकथनम्, ऋक्सा नोर्वाक्त्वं यजुषां मनस्त्वं चोपपाय सदसि ऋक्सामभ्यामनुष्ठितं प्रज्ञायते हविर्द्धानेन यजुषाऽनुष्ठितं न प्रज्ञायते इत्यादि सहेतुकं कथनं देवैः प्रार्थि- ताथा वाचः सफलं प्राग्गमनपूर्वक प्रेषानुवचनोपाकरणादिकर्मणः प्रज्ञापन- कथनं हविर्धाने ऋचा प्रातरनुवा- कादेः सयुग्भवननिरूपणं सदसि यजुषा औदुम्बर्युच्छ्रयणादेः सयुग्भ- वननिरूपणं च सार्थवादं सदोहविर्धा- नयोः परिश्रयणकरणप्रतिपादनं, प्रस- ङ्गादद्वारेण सदोहविर्धाने प्रेक्षमाणस्य ’ मा प्रेक्षथा:’ इति सहेतुकं निषेध- कथनं च, ऋक्साम्नोः सोमस्यापां च मिथुनसम्पति तत्कार्यं च प्रदर्श्य तयो- रितिहासस्य यज्ञे उपसंरणं, साख्या- यिकं सोपपत्तिकं सकारणं सार्थवादं यजुर्वेदसाध्यकर्मण उपांशुचरणलक्षण- धर्मविशेषस्य विधानम्, अध्वयः पुरश्च- रणनिमित्तत्वकथनम्, अन्येष्वपि कर्म - स्वेतस्यैव धर्मस्यावृत्-इति सफल: पुरश्चरणोपसंहारश्चेत्यादि. " ८ सत्रोत्थानं तत्र दीक्षा - निषत् -सत्र- आसन - उपायन - सत्रायण - उत्थाने- २४७-२११ ( ३१ ) पृष्ठाङ्काः त्यादिशब्दानां निर्वचनं, तत्रापि दीक्षा- शब्दस्य प्रायणीयाद्यशेषवचनव्रतानु- ष्ठानत्वेन नेतव्यतया पुनः सत्रादीनां- सकलप्रयोगवचनस्य दर्शनं, सत्रेण दीक्षि- क्षष्यमाणा यदि अग्निं चेष्यमाणा भवेयुस्तदा- तेषां सर्वेषां यज्वनामनीनामेकीकरणाय तैः क्रियमाणे मन्थने मन्थनगत प्रकार- भेदाद्वा मन्यनोत्तरं गृहपत्याहवनीये स्वस्वा- रङ्गारप्रासनं वा जातस्य जातस्य स्वस्त्रा- मेः सकलस्यानुप्रहरणं वा गृहपतेरेवा- रण्योर्जनिष्यमाणमग्निमुद्दिश्य ’ अयं नः सर्वेषां साधारण ’ इति संवादकरणमित्ये- वमग्नीनां संसर्गकरणप्रकारभेदाद्वा प्राजा पत्यस्य पशोरनुष्ठानस्य कालविषयक - नियम विकल्प विशेष निबन्धनाद्वा त्रयः पक्षा भवन्ति तेषां त्रयाणामपि पक्षाणां सेतिकर्तव्यताकं सविशेषं निरूपणं तत्रापि प्रथमपक्षस्य याज्ञवल्क्यसम्मत- त्वप्रदर्शनं च शालागार्हपत्यपुरोडाश- पत्नीसंयाजा एकाहवद्विधेया इति सहे- तुकं सफलं प्रतिपादनं चेत्यादि. ११९-२६३ ९ सत्रोत्थान प्रकल्पनम् - तत्रादौ आहु- तिद्वयस्योत्पत्त्यर्थमाख्यायिका, प्रसङ्गात्पुरुषार्थाशने नियमविधानं, सत्रात्मकस्य द्वादशाहस्य मध्ये यो दशरात्रस्तस्य दशमेऽहनि सत्रोत्थानं कर्त- व्यमिति कालविशेषं विधायैकैकस्य यजमानस्य सर्वेष्वहःसु वाग्यमनपूर्वमव- स्थानमन्येषां तु समिदाहरणार्थ स्वच्या यार्थ वा वने गमनं तत्र गत्वाऽहविष उच्छिष्टस्यापि चाशनं कर्तव्यमिति प्रासङ्गिकं विधानम्, अपराह्ने दीक्षिता- नामप उपस्पर्शनपूर्वकं पत्नीशालायां ततः ( ३९ ) ब्रा० विषयाः " शतपथब्राह्मणस्य वि० अनुक्रमणिका । प्रवेशनविधानं, दीक्षितेषु समन्वारब्धे- ष्वध्वर्योः शालाद्वार्ये इहरतिरित्युपसृज- निति चैताभ्यां मन्त्राभ्यां द्वयोराहुत्योर्हो- मकरणविधानं, दीक्षिताः ाच उपनिष्क्रामन्ति ’ इत्याद्युक्तप्रकारेण सञ्चरमार्गेणैत्योत्तरस्य हविर्धानस्य जव- न्यायां कूबर्यामुत्तरवेदेर्वोत्तरायां श्रोणी ‘सत्रस्य ऋद्धि:’ इति साम गायन्तीत्ये- तन्निरूपणम्, ‘उक्तसामगानप्रशंसार्थमर्थ- वादकथनम्, दीक्षितानां हविर्द्धाना- न्निर्गत्य सदः प्रविश्य स्वस्वधिष्ण्येषूपवे- शनार्थ सञ्चरणमार्गनिरूपणं तत्र सञ्च- रणे सकारणमतिच्छन्दस्कस्य ’ युवन्त- मिन्द्रा ’ इत्यस्य मन्त्रस्य विनियोजनं, प्राजापत्यस्य वायोर्ग्रहस्य ग्रहणादनन्तरं क्रियमाणस्य स्तोत्रोपाकरणस्य प्रशंसा- र्थमर्थवादकथनम्, तत्र स्तोत्रोपाकरणं सार्पराज्ञीषु ऋक्षु स्तुवीतेति सविशेष निरूपणं, होतुस्तस्मिन्न जानति गृहपतेर्वा 9 पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः प्रतिगर - चतुर्होत्रव्याख्यानशस्त्रपठनविधानम्, शस्त्रेऽध्वर्योः तत्रोक्ते विधानम्, सर्वेषां सार्थवादं ब्रह्मोद्यवदन- कथनम्, अस्तमिते औदुम्बरीं स्थूणा- मुपसङ्गम्य सर्वेषां सार्थवादं वाग्यमन- विधानम्, अस्तमिते सदसो निष्क्रम्य सर्वे उत्तरवेदिमपरेणोपविशेयुरिति प्रति- पादनं, प्रतिप्रस्थातुर्वसतीवरीणां परि- हरणं विधाय सत्रर्द्धिकामानां वाग्विस- र्जनविधानं, अनेककामानां तु’ भूर्भुव: स्व:’ इति मन्त्रेण वाग्विसर्जन विधानं, तत्राशीराशासनं च गृहपतेस्तदनुज्ञ- याऽन्यस्य वा सुब्रह्मण्याह्वानविधानं 66 59 सुब्रह्मण्य उप मा हयस्व इत्य- नुज्ञां लब्ध्वा सर्वेषां समिधोऽभ्याधान- कथनं चेत्यादि. २६३-२७२ इत्यप उपस्पर्शनादि सत्रोत्थानम् । इति षष्ठोऽध्यायः । इति चतुर्थी ग्रह काण्डम् ॥ पञ्चमे सवकाण्डे- ना० विषयाः अथ प्रथमोऽध्यायः । १ वाजपेय यज्ञः – तत्र वाजपेययाग- विधायिन्याख्यायिका, तस्यां देवासुराणा- मन्योऽन्यं विपर्ययेणानुष्टानप्रकार- वर्णनम्, वाजपेये सर्वेषां देवानां पुर- स्तावाजपेयस्यानुष्ठानेन वृहस्पतेरेव श्रयं वक्तुमाजिधावनदर्शनम्, विधा- स्यमानसावित्रहोमार्थं बृहस्पतेरपि प्रयमं सवितृविषयकोपधावनदर्शनम्, वाज- पेययाजिनस्तदानीमेवोत्क्रमणं भूलोके यावदत्यन्तभोगाभिलाषस्तावदिहावस्थानं तत्र जानश्रुतेयेन प्रत्यवरूढमित्याद्युभय- स्योपपादनम्, ब्राह्मणस्याधिकारविव्यनु- मापक बृहस्पतिवृत्तान्तानन्तरं क्षत्रिय- स्याप्यधिकारोऽस्तीति दर्शयितुमिन्द्र- वृत्तान्तकथनम्, एवमाख्यायिकया ब्राह्मणक्षत्रियावधिकारिणौ प्रदर्शर्येदानीं वाजपेययागस्योत्पत्तिविधि प्रदर्शनम्, सर्व- जयेन विराडात्मकप्रजापतिजयस्यानुचि- तत्वात्तत्साधनभूतो वाजपेयो नानुष्ठेय- इति पूर्वपक्षमुद्भाव्य तन्निषेधस्याधिकारि- विशेषनिरूपणेन परिहरणं, विदुष एव यष्टृत्वं विदुषामेव याजयितृत्वमित्युभय- स्योपपादनं, वाजपेयस्याधिकारविधेरुन्न- यनं, वाजपेयस्य साम्राज्यं फलमिति वक्तुं प्रसङ्गाद्राजसूयस्याधिकारिभेदेन फलभे- देन वा भवरत्वमिति प्रदर्शनं, वाजपे यस्य साम्राज्यलक्षणं फलं दर्शयत्वा तत्र कर्मारम्भे समन्त्रकं सावित्रहोमविधानम्, सवित्रुपधावनस्य वृहस्पतिसम्बन्धेन प्रशंसनं, सावित्रहोमस्य सङ्कुचद्वृत्तिता- प्रदर्शनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः * .. २ वाजपेये ग्रह विशेषाः तत्रांशुमहं विधाय प्राकृतानामुपश्वाद्याप्रयणान्ता- नाम तिदेशकथनम्, अतिग्राह्यग्रहान्विधाय षोडशीमह विधानं, पञ्चानामिन्द्रदेव- त्यानां वाजपेयग्रहाणां मन्त्रतदर्थसहितं ग्रहण विधानं पञ्चसङ्ख्यायाः प्रशंसनं च, सद्रव्याणां सप्तदशानां सोमग्रहाणां सुराग्रहाणां च विधानं, द्रव्यद्वय- मनूद्य तयोः प्रशंसनम् उक्त- सङ्ख्यायाः प्रजापत्यात्मकत्वेन स्तवनं, द्विविधग्रहाणां सङ्ख्यां समुच्चित्य तत्प्र- शंसनं, प्राकृतं सोमकयणमनूद्य परि- सुत्क्रयणविधानं, ग्रहाणामासादने प्रदेश- विशेषस्य सकारणं विधानं, वसती- वरीगां हविर्धानप्रवेशनमनूद्य परिशु- त्प्रवेशने कस्यचिद्विशेषस्य विधानं, ग्रहवर्गद्वयग्रहणे ऋत्विजोर्नियमं दर्श- fear विभागेन धारणाय व्यत्यास- विधानं, ग्रहाणामन्य देशप्रापगे सका- रणं निषेधकथनम्, उभयग्रहधारणे कस्य- चिद्विशेषस्य सप्रयोजनं मन्त्रतत्तात्पर्य- सहितं विधानम्. अक्षप्रदेशात्तयो: स्वस्व- प्रदेशे समन्त्रकमवस्थापनविधानम्, अध्व- यर्हिरण्यपात्रेण मधुग्रहग्रहणं विधाय तस्य सादन प्रदेशविधानं, प्राकृतावुक्थ्य- ध्रुवग्रहौ दर्शयित्वा पृथग्ग्रहणप्रसङ्गाद्वि- विधग्रहाणां होमकालस्य भक्षणस्य च विधानं, प्रसङ्गात्सुराग्रहाणां मधुग्रहस्य च माध्यन्दिनसवनमध्ये विनियोगप्रद- शेनं चेत्यादि. ३ पशुतन्त्रम्-तत्र तावद्वाजपेयस्य सप्त- १-७२ सोमसंस्थात्मकत्वं दर्शयित्वा तन्नामिष्टो- पृष्ठाङ्काः ८-१५( ३४ ) ग्रा० विषयाः मादिगतानामाग्नेयादिसवनीयपशूनां विधानं, सप्तदशाय स्तोत्राय सारखत- पशोरालम्भनेन वाजपेयेऽतिरात्रस्यान्त- र्भावप्रतिपादनं, वाजपेयस्य वशापृश्नि- रूपासाधारणपशुं विधाय तस्य प्रयो- जनपूर्वको जेषगुणकमरुद्देवत्यत्वेन प्रशं- सनं, प्राकृताग्नेयादीनां वपाप्रचरणेन सह विधास्यमाने मारुतीव पाचरणे एकीयमतोपन्यासः, पश्ववदानानाम- प्येकध्येन श्रपणं सिद्धान्तयितुं द्वैविध्यस्य पूर्वपक्षतयोद्भावनं, हविषामवदानप्रकार- वर्णनमेतेषां द्विरवदानं प्रचरणं च प्रशंस्य पूर्वमर्धानां पश्चाचार्थानां हविषां विनियोगकथनं, तस्यास्य माहेन्द्रान्ते वपाप्रचरणस्य हविषां द्विधा श्रवणस्य च पक्षे प्रत्यवायं दर्शयित्वो कीय- मतस्य दूषणं, प्राकृतपशुवपाप्रचरणका ले एव मारुतीवपाप्रचरणस्य हविषमिक- ध्येन श्रपणस्य च विधानं, देवता- सङ्ख्यालक्षणद्वयविशिष्टानां पश्वन्तराणां विधानं, तेषु पशुषु गुणत्रयस्य विधानं, पशुतन्त्ररूपेण प्रत्यक्षसोमा- रमना च स्तुत्वा तदात्मकप्रजापतेः प्राप्ति- प्रतिपादनं, पशुगत सङ्ख्यामुपजीव्य प्रशंस्य तूपर शब्दार्थकथनं, श्यामत्वम- नूद्य व्याख्याय तद्गतवर्णद्वित्वमालम्ब्य च प्रशंसनं मुष्करत्वमनूद्य तद्रूपेण प्रशं सनं च, निरुक्तत्रिविधगुणानां पशूनाम- सुलभत्वं प्रतिपाद्य पक्षान्तरकथनम्, अस्मिश्च पक्ष कतिपयपशूनां वर्णान्तर- युक्तस्वेऽपि कर्मणोऽङ्गकल्यस्य परिहार- कथनम्, एकेषां मतेन सप्तदशप्राजापत्य- पशूनामन्ते वाग्देवस्य पशोरनुष्ठानं कर्त- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः १६- २४ व्यमित्यमुं सोपपत्तिकं पक्षमनूद्य तम्नि . रसनं, प्राकृत पशुवपाहविभिः सह प्राजापत्यपशूनां वपाप्रचरणस्य हविर्या- गस्य च विवास्यमाने होमकाले पूर्वपक्ष- मुद्भाव्य तस्त्र दूषणं कृत्वा सिद्धान्त- प्रतिपादनम्, एतेषां पशूनां तद्धितश्रुति- बोधितेन पृथक्पृथग्देवतासंवन्वेन सत- दशसङ्ख्याकत्वात्प्रतियानं याज्यापुरोऽ- नुवाक्याभेदमाशङ्कर देवर्तक्येन सह प्रदानकत्वाद्याज्यापुरोऽनुवयोरेक्यस्य प्रतिपादनम्, अनुवाक्यापाठात्प्रागध्वर्युणा कर्तव्येऽनुवचनप्रेषे विशेषकथनम्, आश्रा- वणान्तरकर्तव्ये च विशेषं कथयित्वा होतुरध्वर्योथ कर्तव्यनिरूपणं चेति. ४ माध्यन्दिनसवनप्रयोगः- तत्र यज- मानाभिवेकस्या जिवावनस्य च प्राचा- न्येन विधानं तत्र कालविधानं च, रथवाहने का विशेषे स्थापितमाजिधा- वनाय सज्जीकर्तुं तस्य रथस्य तस्मा- काठादवहरणस्य मन्त्रतदर्थसहितं विधानं, धूगृहीतस्य रयस्य वेदिमध्ये - भ्यावर्तनस्य मन्त्रतदर्थसहितं विधानम्, अश्वानां प्रोक्षणस्य तत्कालस्य च मन्त्रद्वयतदर्थसहितं विधानं, समन्त्रक - मश्वेन रथयोजनविधानं, सव्याश्वस्य रथे समन्त्रकं योजन विधानम्, तृती• याश्वस्य रथे समन्त्रकं योजन विधानं, उक्ताव- गतत्रित्वसङ्ख्याप्रशंसनं, चतुर्थाश्वस्यानु- गमनं विधायाध्वर्यवे रथप्रदानसमये तस्य रथे योजनविधानम् उक्तार्थस्यान्यत्र राजसूयादावतिदेशकथनं, सार्थवाद द्रव्यदेवताविशिष्टचरोर्विधानं, देवता शरावसङ्ख्या विधित्रयमनूद्य तत्प्रशंसनं, ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । सप्रयोजनं मन्त्रतदर्थसहितं रथयुक्तानाम- श्वानामवधापननिधानं चेत्यादि ५ - विहितमा जिधावनमनूद्य तत्प्रशंस्य श्व सामगानस्य यूपारोहणस्य च सार्थवादं विधानं, ब्रह्मणः सामगानाथ रथचक्राधि- रोहण विधानम्, आरोहणमनूद्य तत्र ब्राह्म- णाविकारिकपक्षे राजन्याधिकारिकपक्षे च क्रमशो मन्त्रविधानं, विहितब्रह्मकर्तृक- सामगाने त्रित्वसङ्ख्या विधानं, प्रसङ्गाद्- ब्रह्मणो रथावरोहण विधानम्, अत्राप्यवरो- हणे पूर्ववदुत्राझणराजन्यरूपयजमान- भेदेन मन्त्रभेदप्रदर्शन, वाग्रूपप्रजापत्यु- ज्जयहेतुत्वेन सप्तदशानां दुन्दुभीनां वा- दनविधानं, सप्तदशान्नां दुन्दुभीनां मध्ये एकस्य दुन्दुभेः समन्त्रकं वादनमितरेषां तूष्णीं वादनमिति विधानं, अत्राप्याहनने पूर्ववद्राह्मण राजन्यभेदेन मन्त्रभेद प्रदर्शनं, ब्राह्मण राजन्यभेदेन मन्त्रभेदप्रदर्शनपुर:- सरं समन्त्रक सप्रकारकं दुन्दुभ्युपावहरण- विधानं, ततः सार्थवादं सकारणं राज- न्यर्कतकानां सप्तदशानामिषुप्रन्यावानां विधानम्, अश्वयुक्तस्य रथस्य यजमान- कर्तृकं समन्त्रकमारोहणविधानम्, उक्ता- र्थस्य बृहस्पतिदृष्टान्तेन दृढीकरणं, ततो- ऽध्वर्योः शिष्यकर्तृक तदन्यब्रह्मचारिक- र्तृकं वा ’ वाजिनः इति यजमानवाचनं- विधाय तद्द्व्याख्यानं, विहितानामाजिधा- वनदुन्दुभ्याहननब्रह्मकर्तृकसामगानानां प्रयोगकालविधानं, मन्त्राभ्यां हवनमनुमन्त्रणं वा विकल्पेन कर्तव्यमित्युभय समानार्थवादसहितं विधानम्, उक्तेऽर्थे मन्त्रद्वय विधानं, पुनः पूर्ववक्ष्यमाणेन त्र्यूचेन हवनमनुमन्त्रणं वा वक्ष्यमाणाभ्यां पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषया: २४-३१ विकल्पेन कर्तव्यमित्युभयसमानार्थवाद- सहितं विधानम्, उक्तेऽर्थे मन्त्रत्रयस्य पाठतः प्रदर्शनं, बार्हस्पत्येन चरुणा प्रत्युपस्थाय तस्य चरो: सार्थवादमुपस्प- र्शनविधानं विहिते उपस्पर्शने मन्त्र विधाय व्याख्याय च तस्य प्रजापत्यात्मना प्रशंसनम्, उपस्थापितचरुमश्वानवप्राप- येदिति समन्त्रमन्त्रार्थकं साभिप्रायं सप्रयोजनं विधानं, द्वितीयब्राह्मणान्ते प्रतिज्ञातस्य सुराग्रहाणां मधुग्रहस्य च विनियोग- प्रकारस्य प्रदर्शनं, तत्र निष्क्रयं प्रशस्य प्रतिगृहीतानां सुराग्रहाणां त्वैच्छिक- व्यवहारं दर्शयित्वा च क्रीतस्य मधुग्रहस्य सार्थवादं दानकथनं, ब्रह्मणा पति- गृहीतस्य मधुग्रहस्वैच्छिक व्यवहार- प्रदर्शनं चेत्यादि. " इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ यूपारोहणम् -तत्र प्रथममाप्तिलिङ्ग- कैर्मन्त्रैर्होमस्य वा यजमानवाचनस्य वा विधानं तदुभयसमानार्थवादकथनं च, होममनूद्य तत्र द्वादशमन्त्रान्विधाय तद्गत- द्वादशत्वसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पक्षान्तरे क्ल तिलिङ्गकैर्मन्त्रैर्होमस्य वा यजमान- वाचनस्य वा विधानं तदुभयसमानार्थ- वादकथनं च, वाचनमनूद्य तत्र पण्म- न्त्रान्विधाय तद्गतषडूसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, यूपगताष्टाश्रित्वस्य तद्गतसङ्ख्यायाश्च प्रशंसनपूर्वक यूपस्य वाससा वेष्टनं विधाय तत्र वासोगतसङ्ख्यायाः प्रजा- पत्यात्मना प्रशंसनं, चषालनामकस्य यूपशकलस्य दारुमयत्वापवादाय गोधूम- पिष्टमयत्वस्य सार्थवादं विधानं, यूपे गर्त- ३५) पृष्ठाङ्काः ३२-४४ ( ३६ ) व्रा० विषयाः त्वादिगुणविशेषं विधाय तत्र गर्तस्य पितृलोकात्मना प्रशंसनं, यूपस्य चोद- कप्राप्तपरिणामापवादाय परिमाणान्तर- विधानं, नेष्टृकर्तृकं सार्थवादं सप्रकारक सोपपत्तिकं पत्न्याः कौशवासः परि- धापनविधानम्, यूपे आरोहणार्थन्निश्र - यणीस्थापनं विधाय पूर्वोत्तरपक्षाभ्यां यूपा रोहणप्रकारविषयकसिद्धान्तोपवर्णनम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जायासहितस्य पुंसः सम्पूर्णावयवत्वप्रतिपादनपुरःसरं यूपारी- हणकाले जायाया आमन्त्रणं विधाय तत्र मन्त्रस्य विनियोजनं, सार्थवादं गोधूम- मयचषालस्पर्शनस्य समन्त्रकं विधानं, यूपमतीत्य शिरस उद्गमनस्य सफलं समन्त्रकं विधानं, यूपेऽवस्थितस्य यज- मानस्य सर्वासां दिशां समन्त्रकं विधानं, सप्तदशाश्वत्थपत्रोपनद्धानामूषपुटानां वैश्यकर्तृकं समन्त्रकं सकारणं सार्थवाद - मुत्क्षेपणविधानं, बृहस्पतिदृष्टान्तेन प्रशंसनपुरःसरं तत्रैव यजमानस्य मित्रत्वप्रयोजनाय समन्त्रकं भूम्यवेक्षण- विधानं, यूपाद्धिरण्ये रुक्मोत्तरे बस्ताजिने बस्ताजिनोत्तराया भौदु- म्बर्यामासन्द्यां वाऽवरोहणस्य सप्रकारकं सार्थवादं विधानम्, आसन्द्यां बस्ताजि- नास्तरणे साभिप्रायं मन्त्रं विनियुज्य तस्यां मन्त्रमन्त्रार्थसहितं यजमानस्योप- वेशनविधानं चेत्यादि. २ नैवारचरोः प्रचरणविधानं, वाजप्रसत्रीय- होमं विधातुं तत्कालं प्रतिपाद्य होमार्थ- मन्नसम्भरणविधानम्, अन्नसम्भरणार्थं पात्रविशेषस्य विधानपूर्वकमपां सम्भरण- विधानम्, अन्नसम्भरणे सोपपत्तिकां सप्त- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | न्रा० विषयाः ४६-५६ पृष्ठाङ्काः दशत्वसङ्ख्यां पूर्वपक्षयित्वा तां निराकृत्य च यथोपस्मारं सर्वान्नसम्भरणपक्षस्थाप- नम् तत्रापि एकान्नसम्मरणनिषेधकथनं च, असम्भ्रियमाणान्नविषये किञ्चिद्रि- शेषविधानं, सम्भृतान्नेन सप्तदशानां वाजप्रसवीयसञ्ज्ञकाहुतीनां सप्रकारकं समन्त्रकं होमविधानं, हुतशेषान्नस्य यज- मानायाभिषेककरणरूपं विनियोग प्रदश्य तत्र मन्त्रं विनियुज्य च मन्त्रे पूर्वोत्तरपक्षाभ्यां परमतं प्रत्याख्याय स्वमतं प्रतिष्ठाप्य चोहप्रकारकथनं, साभिप्रायं त्रिः कृत्वाऽऽवेदनविधानम्, उज्जयलिङ्गकैर्मन्त्रैः सप्तदशानामुज्जिति- सञ्ज्ञकाहुतीनां होमविधानं विकल्पेन यजमानाय वाचनविधानं वा, उभयत्र विद्यमान मन्त्रगतसप्तदशसङ्ख्यायाः प्रजा- पत्यात्मना प्रशंसनं, चोदकप्राप्तस्य स्विष्टकृद्यागादिकस्यानुसन्धानकथनं, स्विष्टकृत्समनन्तरभाविनां कर्मणामनुष्ठान- कथनम्, एषु कर्मसूज्जितिवाचना- नन्तरं माहेन्द्रग्रहणं स्तोत्रशास्त्रे च कृत्वा स्विष्टकृदादिकं यजमानस्य पश्चादव- रोहणं कर्तव्यमिति कस्यचिन्मतमनूद्य तद्दू- षयित्वा चानुपदमुक्त एव पक्षः श्रेया- निति स्वभतप्रतिष्ठापनं चेत्यादि. इति वाजपेययागः । ३ अथ राजसूययागः - तत्रापि राज- सूयाङ्गभूते पवित्रनामके प्रथम सोमयागेऽ कर्तव्यस्य पूर्णाहुतिप्रभृतिवैशेषिकोत्तर- तन्त्रस्याभिधानं तत्राप्यादौ सत्यां कामनायां सेतिकर्तव्यताकं सदक्षि- णाकं पूर्णाहुतिहोमविधानम्, आरम्भ- णीयस्थानीयात्पवित्राख्यादग्निष्टोमादद्दः ५७-६५ व्रा० विषयाः डागस्य विषयानुक्रमणिका | परस्मिन्नहन्यनुमत्या अष्टाकपालपुरो- निर्वापणं- पाया. पश्चात्वे हविष्यान्नस्य संवपनं-दक्षि णाग्न्युल्मुकमादाय दक्षिणादेग्गमनं तत्रोल्मुकाग्निमाधाय स्रुवपूरितेन द्रव्येण समन्त्रकं सप्रयोजनं नैर्ऋत होमानुष्ठानं चेत्यादि विवानं, पुनरागत्यानुमत- हविः प्रचरणविधानं, कपालगता व- सख्यां गायत्रीद्वारा पृथिवीयोग्यत्वेन प्रशस्य तत्र वासरूपां दक्षिणां विधाय तत्प्रशंसनं, तत्परेद्युः सेतिकर्तव्यतायाः सदक्षिणाया आग्नावैष्णवेष्टेर्विविप्रदर्शनं, तदपरेद्युरमीषोमीयेष्टेः प्रकृतिवत्कर्तव्यत्वेन प्रदर्शनं, तस्यामुत्सृष्टस्य गोः सार्थवाद दक्षिणात्वेन विधानं तत्परस्मिन्नहन्यैन्द्रा- मेष्टे: सार्थवाद साण्डानुडुद्दाक्षणासहित सविशेषं विधानं, तदपरे चुरामयणेष्टः सप्रयोजनं सार्थवादं गौईक्षिणासहितं सविशेषं विधानं, तत परं साभिप्रायं वाजसूयाङ्गत्वेन चातुर्मास्यानां यजन- विधानं चेति. ४ चातुर्मास्यान्तर्गतानां वैश्वदेववरुणप्रधा- ससाकमेधशुनासीरीयाणां चतुर्णामपि- पर्वणां सार्थवादं सदृष्टान्तं प्राकृतैष्टिक चातुर्मास्यवत्कर्तव्यतयाऽत्र राजसूये चोदनं, पञ्चवातीयसञ्ज्ञक- होम विधानं, तत्र प्रागादिक्रमेण पञ्च- समन्त्रकं हवनविधानं, पञ्चा- श्रीनेकीकृत्य तस्मिन्पूर्वोक्तैरेव मन्त्रैर्हवन- विधानं पञ्चवातीयहोमानुवादेन सार्थ- वादं द्रव्यस्य विधानम्, अग्नीनां समा- सेनानुष्ठितातिपञ्चकस्य प्रशंसनं, पञ्च- वातीयहोमे त्रियुक्तस्याश्वरथस्य दक्षि पृष्ठाङ्काः । व्रा० विषयाः ६५-७२ } णात्वेन विवानं, आरोग्यकामस्याप्ययं होमो भवतीति पुरुषार्थतयास पथ- वाती होमस्य स्वतन्त्रं विधानं, ततो हविश्चतुष्टयात्मकस्येन्द्रतुरीयकर्मणः साख्यायिकं विधानं, तस्मिन्निन्द्रतुरीये दक्षिणाविशेषकथनं च ततोऽपामार्ग- होमस्य सार्थवाद सप्रकारकं मन्त्र- मन्त्रार्थसहितं विधानं, हवनोपयुक्तस्य पालाशयैकङ्कतयोरन्यतरस्य सुवस्य दिग्विशेषे सार्थवादं समन्त्र क्षेपण- विधानं, एतन्मन्त्रकरणकं पुनरागमनं विधायाभिवर्द्धमानस्यापि स्वोप- द्रवपरिहारायास्यापा मार्गहोमस्य विधानम्, अस्मिन्नपामार्गहोमे आभिचारिक प्रयोग- प्रदर्शनं चेत्यादि. ५ त्रिषंयुक्तादियागाः- तत्र पूर्व पुरुष- प्राप्तिहेतुत्वेन प्रथम त्रिषंयुक्तयागस्य विधानं त्रयाणां हविषां विभागपूर्वकं प्रशंसनं प्रयोजनकथनं च तत्र वाभनं पुरुषं दक्षिणात्वेन विधाय तत्प्रशसनं, पशुप्राप्तिहेतुत्वेन द्वितीयत्रिषयुक्त- यागस्य विधानम्, अत्रापि पूर्ववत्त्रयाणां हविषां विभागपूर्वकं प्रशंसनं प्रयो- जनकथनं च तत्र श्यामवणां गां दक्षि- णात्वेन विधाय श्यामत्वस्योपपत्तिपूर्वकं तस्था: प्रशंसनं, ब्रह्मवर्चसप्राप्तिहेतुत्वेन तृतीयत्रिषयुक्तयागस्य विधानम्, अत्रापि पूर्ववत्रयाणां हविषां विभागपूर्वकं प्रशं- सनं प्रयोजनकथनं च तत्र बभ्रुवर्णां गां दक्षिणत्वेिन विधाय तत्प्रशंसनं, तदपरस्मिन्नहनि द्विहविष्कस्य यागस्यै- कतन्त्रेण वा पूर्वेद्युर्वैश्वानरो द्वादश- कपालः परेद्युर्वारुणो यवमयश्चरुरिति ( ३७ ) पृष्ठाङ्काः ७२-८१ (३८) शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः ब्रा० विषयाः मिन्नतन्त्रेण वा विधानं, प्रथमस्य हविषो वैश्वानरदेवताकत्वं प्रशंस्य कपा- लसङ्ख्यायाः प्रशंसनं द्वितीयहविषः प्रशंसनं च, अनयोर्हविषोः क्रमेण दक्षिणां विधाय तयोः प्रशंसनं चेत्यादि. ८१-८७ इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ रत्नयागा:- तत्र द्वादश रत्नहविष्य- नुदिनं क्रमेण कर्तव्यतया प्रतिपाद्यन्ते तेषु प्रथमेऽह्नि सकारणं सोपपत्तिक सेनानीगृहे ऽनीकवद्गुणकाग्निदेवत्यस्य रत्नहविर्यागस्य सविशेषं विधानं, तत्र सहेतुकं हिरण्यरूपदक्षिणाविधानं, द्वितीयदिवसे पुरोहितगृहे सार्थवादं सोपपत्तिकं शितिपृष्ठत्व गुणकगौर्दक्षि- णाकस्य बार्हस्पत्यचरुहविष्कस्य रत्नया- गस्य विधानं, तृतीय दिवसे सुन्वतो यजमानस्य गृहे ऋषभदक्षिणावत इन्द्रदेवकादश- कपालपुरोडाशहविष्कस्य रत्नयागस्य विधानम्, चतुर्थे वासरे महिष्या गृहे सकारणं सार्थवादं वेनुदक्षिणाकस्या- दित्यचरुहविष्कस्य रत्नयागस्य विधानं, पञ्चमेऽहिसारथिगृहे सकारणमश्वदक्षि- णाकस्य वरुणदेवत्ययवमय चरुह विष्क- स्य रत्नयागस्य विधानं षष्ठे दिवसे ग्रामणीगृहे सकारणं सार्थवादं पृषद्- गुणकगौर्दक्षिणाकस्य कपालपुरोडाशहविष्कस्य रत्न यागस्य विधानं, सप्तमे वासरेऽन्तः पुराध्यक्षस्य क्षत्तुर्गृहे सकारणं सार्थवादं श्वेतवर्णा- नुडुद्दक्षिणाकस्य सवितृदेवत्यद्वादश- कपालपुरोडाशहविष्कस्य रत्नयागस्य - विधानं, अष्टमेऽह्नि रथयोजयितुर्गृहे मरुद्देवत्यसप्त- सकारणं यमलोत्पत्तिमत्त्वानूचीनगर्भ- त्वान्यतमगुणकगोयुग्मदक्षिणावतः अश्विदेवत्यद्रिकपालपुरोडाशह विष्कस्य

रत्नयागस्य विधानं, नवमे दिवसे भागदुवस्य गृहे सकारणं सार्थवाद श्यामवर्णगौर्दक्षिणाकस्य पौष्णचरु- हविष्कस्य रत्नयागस्य विधानं, दशमे दिवसे सुन्वतो यजमानस्य गृहे सोप- पत्तिकं सकारणम् सार्थवादं रुद्रदेवत्य- गवेधुकामयचरुहविष्कस्य रत्नयागस्य विधानम् उक्ते रौद्ररत्नयागे शितिवाहोः शितिबालस्य वा द्विरूपस्य गो:-नखर- स्यासे. रोमखजा प्रबद्धस्याक्षावपन- पात्रस्येति त्रयाणां सोपपत्तिकं दक्षिणा- त्वेन विधानम्, एकादशेऽह्नि दूतगृहे सोपपत्तिकं सकारणमुक्ष्णवेष्टितधनुः- सेषुकाश्चर्मतूण्यः - लोहितोष्णीषश्चेत्ये- तत्रिकदक्षिणाकस्याध्वदेवत्य चतुर्गृहीता- ज्यहविष्कस्य रत्नयागस्य विधानम्, एते षामेकादशरत्नहविषां प्रशंसार्थमर्थवाद- कथनं, द्वादशे वासरे परिवृत्तीगृहे निर्ऋतिदेवत्यस्य नखनिर्भिन्नकृष्णतण्डुल- मयचरुहविष्कस्य रत्नयागस्य समन्त्रकं विधानं, प्रसङ्गात्परिवृत्तीशब्दार्थनिरू- पगम्, उक्ते नैर्ऋतरत्नयागे परिमूयः पर्यारिण्याः कृष्णाया गोर्दक्षिणात्वेन सकारणं विधानम्, इष्टवन्ते किञ्चित्कर्त- व्यस्य सार्थवादं विधानं चेति. २ उपरियागाः - तत्र प्रथमं शुक्लवत्सायाः शुक्लाया गोः पयसि श्रुतेन चरुणा सौमारौद्रयागस्य विधानं, विहितस्य सौमारौद्रयागस्याख्यायिकया प्रशंसनं, यस्याः पयसि चरुः श्रुतस्तस्था एव पृष्ठाङ्काः ८८-९६ ब्रा० विषयाः गोर्दक्षिणात्वेन विधानं, प्रसङ्गात्फला- न्तरायास्य सौमारौद्रयागस्य बाह्यप्रयो गस्य प्रदर्शनं, मैत्रावार्हस्पत्यचरुहवि- ष्कयागस्य सार्थवादं विधानं, तस्य चरोरनुष्ठानप्रकारकथनं, मैत्रचर्वर्थ. माज्यकरणविधानं, देवताद्वयार्थ तण्डु- लानां द्वेधाकरणपूर्वकं चरुद्वयस्य पृथ- क्पृथक्सप्रकारकं ध्रुवणविधानम्, एवं पृथक्च्छूपणमभिधाय देवताप्रदाने पुनः साहित्यस्य विधानं चेति, विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषया: ९७-१०१ ३ दीक्षणीययागाः- तत्रादौ द्वितीयस्या- मिषेचनीयाख्य सोमयागस्याङ्गत्वेन चोद- कप्राप्ताया दीक्षाया अभिधानम्, उपवस- थेऽयनीषोमीयपशुपुरोडाशाभ्यां प्रच- र्य देवस्वा हविषां निरूपणं, तत्र प्रथ- मस्य सत्यप्रसवगुणकस वितृदेवत्यस्य प्राशुकव्रीहिसाव्याष्टाकपालपुरोडाशात्म- कस्य हविषः सार्थवाद विधानं, द्विती- यस्य गृहपतित्वगुणकाग्निदेवत्य- स्याशुत्री हिसाध्याष्टाकपालपुरोडाशा- त्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानं, तृतीयस्य वनस्पतिगुणकसोमदेवत्यस्य श्यामाकप्रकृतिकचर्वात्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानं, चतुर्थस्य वाग्रूपबृह- स्पतिदेवत्यस्य नैवारचर्वात्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानं पञ्चमस्य ज्येष्ठत्व- गुणकेन्द्रदेवत्यस्य हायनचर्वात्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानं, षष्टस्य पशु- पतिगुणक रुद्रदेवत्यस्य गावेधुक चर्वा- त्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानं, सप्तमस्य सत्यगुणकमित्र देवत्यस्य नाम्ब- सञ्ज्ञकव्रीहिप्रकृतिकचर्वात्मकस्य हविधः सार्थवादं विधानम्, अष्टमस्य धर्मपति - गुणवरुणदेवत्यस्य यवमयचर्वात्मकस्य हविषः सार्थवादं विधानम्, एतेषां निरू- तानां हविषां प्रचरणकालस्य विधानं, प्रधानोत्तरं स्विष्टकृतः पूर्व यजमानस्य दक्षिणबाहुमन्वारम्याध्वर्यो: “ सविता- त्वा - इमन्देवाः” इत्येतयोर्मन्त्रयोः परोक्ष- प्रत्यक्षवृत्तितया जपविधानं, तत्र “इम- न्देवाः " इत्यस्य मन्त्रस्य तात्पर्ययुतं भागशो व्याख्यानम् उक्तहविरष्टकस्य देवतानां सम्भूय नामनिर्वचनं, उक्तानां देवतान्नामेकैकस्य विशेषणविशेष्या. त्मकनामद्वयस्य द्वन्द्वात्मना प्रशंसनं, ततः प्रकृतस्विष्टकृद्यागस्य सार्थवादं संसूचनं चेत्यादि. (i) पृष्ठाङ्काः १०२-१०८ ४ अभिषेचनीयानामपां सम्भरणम्- तत्रा सम्भरणं प्रशंस्य तदर्थं पात्र- विशेषस्य सार्थवादं विधानं, जलसम्भरणे क्रमविधानाय सारस्वतीनामपां समन्त्रकं ग्रहणविधानं तन्मन्त्रस्य प्रतिपादनमनुय व्याख्यानं गृहीतानामुद्रकानामभिषेका- र्थत्वेन सरस्वत्या नद्याच वागात्मत्वेन प्रशंसनं च क्रमाच्चतुर्गृहीतेनाज्येन पूर्व पूर्व स्वाहान्मन्त्रैर्हुत्वा हुत्वा उत्त- रोत्तरं ग्रहणमन्त्रैः क्रमविशिष्टो र्मिद्वय- गतानामपां - प्रवहन्तीनामपा-प्रतिलोमं प्रवहन्तीनामपां - नद्याः च्छिद्य सकाशादप- गच्छन्तीनामपां - सामुद्राणा- मुच्छलन्तीनामपां - आवर्तगतानामपां- स्यन्दमानस्थावरहृदस्थितानामपां - आतप वर्ष्याणां भूमिमप्राप्तानामर्पा - सरस्या- नामपां - कूप्यानामपां - नीहारस्थानामपां मधु रूपाणामपां - गोरुल्ल्यानामपां - पयो- रूपाणामर्पा - धृतरूपाणामपां - हवनवर्ज (80) ब्रा० विषयाः मरीचीगतानामपां चेत्येतासामपां सार्थ- वादङ्ग्रहणविधानं, सम्भृतानामपां सप्तदश- सङ्ख्यां प्रजापत्यात्मना प्रशंस्य सरस्वती- प्रभृतिमरीच्यन्तानामपामाहुतीनां च सङ्ख्यां समस्य तस्याः प्रजापत्यात्मना प्रशंसनं, होमपूर्वकमपां ग्रहणस्य प्रशं सनं, सारस्वतीमारीचीनां ग्रहणे होम- स्याभावे कारणाभिधानं, पृथक्पृथक्रा गृहीतानामपां सम्भूयैकस्मिन्नौदुन्चरे एव पात्रे समवनयनस्य समन्त्रकं विधानं, मन्त्र- तद्व्याख्यानसहितं संसृष्टानामपां मैत्रा- वरुणधिष्ण्यस्य पुरोदेशे सादनविधानं चेत्यादि. ५ अभिषेकः - माध्यन्दिनसवने माहेन्द्र- ग्रहग्रहणात्प्राक्तनक्षणलक्षणकाल विशि- ष्टस्य यजमानाभिषेकस्य सार्थवाद विधानं, मैत्रावरुणचिष्ण्यस्य पुरोदेशे शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १०९-१२० समन्त्रकं व्याघ्रचर्मास्तरणं विधाय तस्य सोपत्विषित्वस्याख्यायिकयोपपादनम्, अभिषेकस्य पुरस्तात्पश्चाच्च हूयमानानां पार्थहोमानां सफलं सार्थवादं विधानं तेषां सङ्ख्याकालयोः सार्थवादं विधानं च, अभिषेकस्य पुरस्तात्कर्तव्यं होममनूद्य मन्त्राणां सार्थवाद सविशेषं विधानम्, अभिषेकस्य पश्चात्कर्तव्यं होममनूद्य तन्त्राणां सार्थवादं सविशेषं विधानम्, अभिषे- चनीयानां पात्राणासासादनदेश विधानं, तेषां पात्राणामभिषेक्तवर्णदिशेषण्ण पाला शादिवृक्षकाष्ठविशेषत्वस्य सोपपत्तिक विधानं, पवित्रकरणं विधाय तदर्थवाद - स्यातिदेशकथनं च तयोर्भयोर्हिरण्य- प्रथनं विधाय ताम्यां पवित्राभ्यामुत्प- वनविधानम्, उत्पवनमनूद्य मन्त्रस्य सार्थवादातिदेशं विधानं, उत्पवन- मन्त्रस्य भागशोऽनूद्य साभिप्रायं व्या- ख्यानम, अभिषेचनीयेषु पात्रेष्वेता- सामपां समन्त्रकमासेचनं विधाय तन्म- न्त्रस्य प्रतिपदमनूद्य व्याख्यानं, यज- मानाय तार्ष्णपाण्ड्वाधिवासोष्णीषाणां वाससां तत्तन्मन्त्रैः सप्रकारकं सहेतुकं परिधापनविधानं, तत्रोतस्योष्णीषाग्रस्य पूर्वदेशेऽवगूहनं द्रढथितुं पूर्वपक्षं सोर- पत्तिकमनूद्य तं दूषयित्वा सकारणं स्वमतस्य प्रतिष्ठापनं, तार्थादिवास:- परिधापनस्य समुच्चित्य प्रशंसनं, पू निहितस्य दीक्षितवसनस्य परित्याग- विधित्सया केषाञ्चिन्मतेनैतेषां परिधा- पितानां तादिवामसां विसृज्यान्यत्र निधानं तदानीमेव दीक्षितवसनस्य पुनः परिधापनं च पूर्वपक्षयित्वा सहेतुकं तदुभयस्य दूषणं, विहितस्य दीक्षित- वसनस्यावभृथे प्रासनं विधाय तेषां वाससां दानकाल विधानं, समन्त्रकं धनुष आतननविधानं, तस्य धनुषः कोद्रयोः समन्त्रकं विमार्जन विधानं, समं- त्रकं धनुः प्रदानं विधायेपुत्रयप्रदानविधा तेषामिषूणां लोकत्रयात्मत्वेन प्रशंसनं लक्षणसञ्ज्ञयोः कथनं च इषुत्रयदान- मनूद्य साभिप्रायं मन्त्रस्य विनियोजन, यजमानाया विल्लिङ्गकमन्त्राणां विधानं चेति. 9 पृष्ठाङ्काः वाचन- १२१- ३७ इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ सदसो मध्ये उपविष्टस्य केशवस्य पुरुषस्य मुखे समन्त्रकं सार्थवादं ताम्र- ब्रा० विषयाः , विषयानुक्रमणिका । स्यावेधनविधानं, केशवलोहायासदन्द- शूकानामन्तरालवर्तित्वस्य सम्यगुपपा- दनमध्वर्युः प्राचीदक्षिणाप्रतीच्युदी- च्यूर्ध्वा इत्येताः पञ्च दिशो यजमान- माक्रमयन्प्राच्यादितत्तद्दिग्लिङ्गकान्मन्त्रा न्वाचयेदिति विधानं, दिशां समारो- हणं समस्य संवत्सरारोहात्मना तस्य प्रशंसनं, आस्तृतस्य शार्दूलचर्मणोऽपरे इन्ते पूर्व निहितस्य सीसस्पेदानीं समं- त्रकं पदा प्रासनविधानं, ‘प्रसङ्गान्नमुचि- दैत्यशिरसः सीसेन निरासस्याख्यायि- कामुखेनोपपादनं, समन्त्रकं साभिप्रायं शार्दूलचर्माारोहणविधानं, रुक्मस्य मृत्यु- परिहारत्वोपपादनसहितमधः प्रदेशे स्थापनस्य समन्त्रकं विधानं गुणविशे- षामिधानपुरःसरं रुक्मस्य समन्त्रकं शिरसि निधानविधानम्, अधऊर्ध्वप्रदेशे रुक्मनिधानस्यायुःप्रवृद्धिरूपत्वेन प्रशं- सनं, यजमानस्य बाह्रोरुद्ग्रहणं विवाय तत्र पूर्वपक्षत्वेन " हिरण्यरूपा” इतीमं मन्त्र विनियुज्य च तस्य मन्त्रस्याध्या- त्मिकाधिदैविकार्थद्वयविवरणं, पूर्वपक्ष- त्वेन विनियुक्तं मन्त्र प्रतिषिध्य तत्र सिद्धान्ततया स्वमतेन " मित्रोऽसि " इत्येतस्य मन्त्रस्य सार्थवादं विनियोजनम्, ऊर्ध्वबाहुत्वेनावस्थितस्य विधित्सिताभिषेकप्रशंसार्थमर्थवाद- श्चेति. यजमानस्य पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १३८-१४४ २ ऊर्ध्वबाहुकाय प्राङ्मुखत्वेन स्थिताय यजमानाय पुरोहिताध्वर्योरन्यतरेण ब्राह्म- णेन पूर्वमभिषेकः कर्तव्यः पश्चादितरैरि- त्येतद्विधाय तत्र सार्थवादं मन्त्राणां विनियोजनं, विनियुक्तेषु मन्त्रेषु सर्वत्रानु- ( ४१ ) पृष्ठाङ्काः सार्थवादं समन्त्रकं षज्यमानस्य मन्त्रान्तरस्य विधानं, क्रियमाणाभिषेकजलस्य स्वदेहे सार्थवादं विमार्जनं विधाय तत्र मन्त्र विनियुज्य तस्य प्रथमपाद- तात्पर्योपेतमव्यात्माधिदैविकार्थद्वयविव- रणम्, अध्वर्युः शार्दूलचर्मण्येव यजमानं त्रीन्विष्णुक्रमान्कामयेदिति साभिप्रायं विधानं, स्वमित्रवैश्यपात्रत्रय- शेषाणां ब्राह्मणस्य पालाशपात्रे सकारणं व्यासेचनविधानं, संस्रषैः प्रसिक्तं ब्राह्म- णस्य पालाशपात्रं राज्ञः प्रियतमाय पुत्राय ब्राह्मणपरिपठितमन्त्रमुक्त्वा दद्या- दिति विधानं, गार्हपत्यं प्रत्यागत्यान्वा- रब्धस्य पुत्रस्य " प्रजापते न त्व० इत्यनेन मन्त्रेण हवनविधानं, तत्र मन्त्रे ऊहप्रकारं कथयित्वा साभिप्रायं तदर्थ - विवरणं, पालाशपात्रशेषस्याग्नीध्रीये उत्तरार्धप्रदेशे सोपपत्तिकं सकारणं सम- न्त्रकं हवन विधानं चेत्यादि. ३ अभिषेकोत्तराणि कर्माणि तत्र पूर्व गवां शतमधिकं वा आहवनीयमुत्तरेण संस्थापयेदिति परकृतिरूपार्थवादसहितं विधानं, सार्थवादं समन्त्रकं यजमानस्य रथोपावहरणविधानं रथयजमानयोर्न - ब्रेन्द्रात्मकत्वोपपादनं च रथस्य प्रदेश- विधानपुरःसरमश्वयोर्योजनस्य समन्त्रकं विधानं तत्र मन्त्रे मित्रावरुणशब्दार्थ- प्रदर्शनं च रथस्याश्वचतुष्टयोपेतत्वं दक्षिणापथेन गमनं च विधाय संस्था- पनप्रदेशविधानं, यजमानस्य रथारोहणं समन्त्रकं विधाय तस्य मन्त्रस्य पदशोऽ- नूद्य व्याख्यानं, दक्षिणभागे युक्तस्या- श्वस्य समन्त्रकं प्राजनविधानं तम्मन्त्र- १४९-११० ( ४२ ) ब्रा० विषयाः 66 व्याख्यानं च, पूर्वं स्थापितानां गव मध्ये रथस्य समन्त्रकं स्थापनविधानं, स्वानां स्थापितानां गर्वा मध्ये एकस्या गोर्धनुष्कोटया समन्त्रकं स्पर्शनविधानं, स्वानां स्थापितासु गोषु रथस्थापनस्य प्रशंसन, स्थापितानां गवां स्वामिने स्वायान्यासां तावतीनां गवां सार्थवादं प्रतिदानविधानं, स्थापितानां गवां मध्ये दक्षिणतोऽश्वानां स्थापनं विधाय रथ- मुदग्गमनमार्गेण नीत्वाऽन्तः पात्य- देशे स्थापयेदिति समन्त्रकं विधानं, मन्त्रार्थयुतेश्चतुर्भिर्मन्त्रे रथविमोचनीय- होमस्य सार्थवादं विधानं, सोपपत्तिकं वाराह्योरुपानहोरुपमोक विधानं, प्रत्यवे- क्षमाणस्य यजमानस्य सकारणं मा तड इन्द्र ते " इति मन्त्रजप विधानं, समन्त्रकं रथादवरोहणं विधाय मन्त्रस्य रथपक्षे सूर्यपक्षे चार्थं प्रदर्य मन्त्रगत- छन्दोविशेषस्य प्रशंसनं, प्रथमं यन्तु- स्वस्थानं सकारणं निषिध्य सयन्तृकस्य रथस्य रथवाहनेऽनसिस्थापनविधा- नम्, आहवनीयस्योत्तरतः पूर्वाग्नेरुद्वृत्त- तयाऽवस्थानविधानं, रथवाहनस्य दक्षि- पेऽंशे शतमानयोरा सञ्जनविधानं वर्त्मनि औदुम्बर्याः शाखाया उपगूहनविधानं, सप्रयोजनं तयोः शतमानयोरन्यतरस्य- औदुम्बर्याः शाखायाश्च समन्त्रकमुप- स्पर्शनविधानम्, एतयोर्ब्रह्मणे सार्थवादं दानविधानं, मैत्रावरुणधिष्ण्यस्य पूर्व- भागे निहितायां व्याघ्रचर्मदेशे मित्रा- वरुणदेवत्यायां पयस्यायां यजमानस्य बाहोरवहरणस्य सार्थवाद समन्त्रकं विधानं चेति. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ४ पयस्याप्रचारः - तत्र स्विष्टकृतः पूर्व मैत्रावरुण्या पयस्यायाः प्रचरणविधानं, सार्थवादमासन्द्याहरणं विधाय तत्रा- सन्द्यां यजमानविशेषेण खादिरत्ववर्ध- व्यूतत्वेति गुणद्वय विशेषस्य विधानम्, आहृताया आसन्द्या मैत्रावरुविष्ण्य- स्यात्रे मन्त्रमन्त्रार्थयुतं निधानविधानं, समन्त्रकमधीवासास्तरण विधानम्, अधीवासोत्तरायामासन्द्यां सुन्वतो यज- मानस्य समन्त्रकमुपवेशनविधानं, यज- मानस्य हृदयदेशादिस्पर्शनपूर्वकं जप- विधानं जयमन्त्रस्य प्रतिपादनमनूद्य घ्याख्यानं च, मन्त्रमन्त्रार्थसहितं वज- मानहस्ते पञ्चाक्षावापस्य विधानं तेन पञ्चदिग्विजय सिद्धिर्जातेति दर्शनं, सुन्वतो यजमानस्य पृष्ठतस्तूष्णीं दण्डै- रवहननविधानं, यजमानस्य वरवरणस्या- मिधानं, यजमानो ब्रह्मन्निति पदं पञ्च- कृत्व आमन्त्रयेत्तं च सवितृवरुणेन्द्ररुद्र- बाचकैस्त्वं ब्रह्मासीत्यादिभिश्चतुर्भिर्मन्त्रैः प्रत्यामन्त्रयेदितर इति साभिप्रायं विधानं, यजमानकर्तृकपञ्चमामन्त्रणस्य प्रति- वचने कञ्चिद्विशेषं दर्शयित्वा तस्य प्रशंसनं, सुमङ्गलनाम्नो यजमानस्य 66 बहुकार " इति मन्त्रेणाह्वानं कर्त- व्यमिति विधानं, पुरोहितोऽध्वर्युर्वा राजा राजभ्राता सूतः स्थपतिर्वा ग्रामणीः सजातश्चेत्येतेषां मध्ये पूर्वः पूर्व उत्तरस्मा उत्तरस्मै स्पयं समन्त्रकं प्रयच्छेदिति मन्त्रार्थं विवरणसहितं साभिप्रायं विधानं, राजादिसजातान्तेषु स्पयप्रदानस्य सम्भूय प्रशंसनं, सजात- १११-१६२ | प्रतिप्रस्थात्रोत स्थानकरणस्य समन्त्रकं पृष्ठाङ्काः ना० विषयाः सविशेषं विषयानुक्रमणिका । विधानं -मन्धिप्रहपुरोरुचा अध्वर्यो- विमितकरणविधानश्च, चतुर्गृहीतेनाज्येनाधिदेवने हिरण्यनिधान- पूर्वकं समन्त्रकं होमकरणविधानम्, सत्र विमितेऽक्षनिवापं समन्त्रकं विधाय सोपत्तिकं तस्य देवतासन्तर्पकत्वप्रद- र्शनम्, देवनकाले गामेव पणीकृत्य " गाँ दीव्यध्वम् " इति प्रैषं चोक्त्वा राज- सूयकर्मविद्गृहे पणीकृतां गामानीय ताडयेदिति विधानं, पूर्वाग्निवाहयोरनु- डुहोद्यूतकर्मणो दक्षिणाखेन ब्रह्मणे प्रदानकथनं, पयस्याश्विष्टकृदिडादीति- कर्तव्यता प्रदर्शनं तत्सहैव प्रधान- स्विष्टकृदन्तरालेऽनुष्ठितस्य देवनादिकस्य प्रजापतिमध्य निधानरूपेण चेत्यादि. प्रशंसनं पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः ११३-१७२ ५ अत्र दशसङ्ख्याकानि - संसृपांहवींषि दशपेयारूपसोमयागस्य दीक्षा:- उपसद्यागः -ऋत्विग्विशेषेण दक्षि- णाश्व विधीयन्ते तत्रादौ हवींषि विधातुमुपोद्घातः, हविर्नामनिर्वचनं द्वेधा दशपेयशब्दनिर्वचनं च पितामह - दशगणप्रसङ्ख्यानेन सदः प्रसर्पणं कर्त- व्यमिति पूर्वपक्षयित्वा तहूषयित्वा च सवित्रादिदशदेवताः सङ्ख्याय सदप्रस- र्पणं कर्तव्यमिति सिद्धान्ततया स्वमतं प्रतिष्ठाप्य तस्य वरुणवृत्तान्तेन प्रशंसनं, संसृच्छब्दवाच्यहविर्निर्वापकाल प्रदर्शनं, सावित्रो द्वादशाष्टान्यतरकपालः पुरो- डाश:- सारस्वतश्वरुः- त्वाष्ट्रो कपालः पुरोडाश:- पौष्णश्वरुः ऐन्द्र एकादशकपालः पुरोडाश: - बाह- स्पत्यश्वरुः- वारुणो यवमयश्वरुः - इत्ये- दश- ▾ तेषां हविषां प्रत्यहमेकैकस्य क्रमेण सार्थ. वादं निर्वपणं कर्तव्यमिति विधानम्, तेषु सप्तसु हविःषु प्रत्यहमेकैकं पुण्ड- रीकं प्रदेयमितिविधानं च, दत्तदास्य- मान द्वादशपुण्डरीकात्मकसम्प्रतिमोक- रूपाया दशपेयस्य दीक्षायाः सवि- शेषं विधानं, पुण्डरीकगतसङ्ख्यायाः सम्भूय मासात्मक संवत्सरात्मना प्रशं- सनं राजानं क्रीत्वेत्याद्यनुष्ठानप्रकारं प्रदर्श्वोपसद्यागविधानम्, उपसद्यागेऽ- मिसोमविष्णुदेवताकोपसत्प्रतिनिधि- त्वेन संसृहविषां मध्ये उत्तमानाम् आने- योऽष्टाकपालः पुरोडाशः - सौम्यश्चरुः वैष्णवत्रिकपालः पुरोडाशश्वरुर्वा – इत्ये तेषां त्रयाणाम् उपसत्प्रतिनिधित्वेन निर्वापं पूर्वपक्षयित्वा तं दूषयित्वा च सप्तमाष्टमनवमदिनेषु प्रत्यहमेकैकामुप- सदमनुष्ठाय तत्तदन्ते आग्नेयसौम्यवैष्ण- वानां त्रयाणां संसृहविषां निर्वापकथनम्, उपसद्देवताहविषाम् आग्नेयादिसंसृहविषां चान्योऽन्यं सहेतुकं संसर्पणविधानं, दश- पेयस्य सोमसंस्थारूपत्वोपवर्णनं, द्वाद- शानां गर्मिणीनां गवां दक्षिणात्वेन दानं विधाय तद्गतायाः सङ्ख्यायाः सम्भूय संवत्सरात्मना प्रकारद्वितयेन प्रशंसनं, ऋत्विग्विशेषेण दक्षिणाविशेषस्य दान- विधानम्, एतासां विशिष्टदक्षिणानां संवत्सरात्मना सम्भूय चेत्यादि. ( ४३ ) पृष्ठाङ्काः प्रशंसनं १७२-१८० इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ पञ्चविलाख्याश्चरुहोमा:-तत्र आने- योऽष्टाकपालः पुरोडाश:- ऐन्द्र एका-( ४४ ) ब्रा० विषयाः दशकपाल: पुरोडाश: सौम्यश्च रुर्वा - वैश्वदेवश्वरुः- मैत्रावरुणीपयस्या - बाई- स्पत्यश्चरुः - इत्येतेषां पञ्चहविषामेकस्थां पात्र्यां प्रागादिक्रमेण मध्ये चासा- दनविधानम्, एतेषाम् आसादन विशे- पेण पञ्चविलात्मकत्वभवनात्पश्ञ्चबिल • सञ्ज्ञावत्त्वकथनम्, एतेषां पञ्चबिलहविषां करणे प्रयोजनाभिधानमकरणे प्रत्यवा- याभिधनं च, एतेषां पञ्चविल- हविषां क्रमेण निष्क्रयणसाधनत्व- विवरणं, प्रत्येकहविः - प्रचारादनन्तरं बार्हस्पत्ये चरौ संस्रवानयनविधानं, बार्हस्पत्ये चरौ चतुर्णां हविषां संस्रवा- नयनस्य सम्भूयान्नाद्यसम्पादनरूपेण प्रशंसनम्, आग्नेयादिहविषामृत्विग्विशे- षेम्यो हिरण्यादिदक्षिणादानं विधाय तेषामृत्विग्विशेषाणां हिरण्यादिदक्षिणानां च प्रशंसनम् एतस्य पञ्चबिलहविः- पञ्चकस्यान्नाद्यकामनया राजसूयाद्वहि: पुरुषार्थतया स्वातन्त्र्येण प्रयोगस्य सार्थवादं विधानं चेति. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १८१ - १८१ २ द्वादश प्रयुजां हवींषि - तत्र प्रथमं सार्थवाद प्रयुग्धविषां विधानं तेषां सङ्ख्यां विधाय प्रतिमासं यजनं पूर्व- पक्षत्वेनोपन्यस्य पक्षान्तरेण हविः षट्कस्यै- कीकृत्य यागकरणेऽपि कश्चिद्विशेषं पूर्वपक्षत्वेनैवोपन्यस्य च तं पक्षं दूष- यित्वा पूर्वस्य हविःषट्कस्य समान- तन्त्रेण यजनं सिद्धान्तीकृत्य तदीय- देवताः प्रशंस्य च पूर्वस्मिन्हविः षट्के पूर्वाग्निवाहयोरनुडुहोर्दक्षिणात्वेन विधा- नम्, उत्तरहविः षट्कस्यापि समानतन्त्रत्वं प्रदर्श्य तदीयदेवताः प्रशंस्य चास्मिन्नु- + तरषट्केऽपि पूर्वाग्निवाहयोरनुडुहोर्द क्षि- णात्वेन विधानं तेषां पूर्वाग्निषाहानुडुहां दक्षिणात्वस्य सम्भूय प्रशंसनं च, उक्तद्वादशप्रयुग्घविःकरणस्य ऋतुप्रयो- गस्य कुरुपाञ्चालवृत्तान्तमुखेन दृढीक- रणम्, उक्तानां द्वादशप्रयुग्धविषां द्रव्य- नामम्यामुद्देशः, अदितिदेवत्यश्वेता वि- चित्रगर्भाऽनुबन्ध्याद्रव्यकपश्वनुष्ठानस्य मरुद्देवत्यपृषतीविचित्रगर्भाऽनुबन्ध्या- द्रव्यकपश्वनुष्ठानस्य च प्राकृते तिकर्तव्य- तातिदेशसहितं स्वगुणविशिष्टयागीय- द्रव्यदक्षिणासहितं च विधानम, उक्तस्य पशुबन्धद्वयस्य शाखाभेदेन आदित्य- विश्वेदेवरूपदेवतान्तरसम्बन्धप्रदर्शनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १८६-१९० ३ केशवपनीयोऽतिरात्रः- तत्र पूर्वमभि- षेचनीययागादनन्तरं सकारणं केशवप- नीययागविधानं, कारणत्वेनाभिहितस्य केशवपनाकरणलक्षणव्रतस्यावधिकालं प्रदर्श्य केशवपनीयशब्दस्य निर्वचनं, तत्रोद्गातृपुरुषैर्गीयमानस्तोत्रेषु चोदकेन प्रातः सवनादिषु त्रिवृदादिस्तोमानां प्राप्तौ तानपवदितुमेकविंशादिस्तोमविशेषाणां सार्थवादं विधानं, प्रकृतौ माध्यन्दिन- सवने रथन्तरं बृहत्साम वा पृष्ठस्तोत्रं विकल्पेनोक्तं तन्मध्यादत्रैकस्य रथन्तर- पृष्ठस्य नियमनम् अस्य केशवपनीय - सोमयागस्यातिरात्रसंस्थात्वस्य प्रतिष्ठा- त्मना प्रशंसनम्, अस्य यागस्य केश- वापन्त्रत विसर्जनार्थमनुष्ठेयत्वात्तदन्ते कर्तव्ये केशवापे कस्यचिद्विशेषस्य विधानं, सुन्वतो यजमानस्य केषाञ्चिन्नियमानां प्रदर्शनं चेति, १९०-१९३ विषयानुक्रमणिका । ( ४५ ) ब्रा० विषयाः 1 " ४ चरकमौत्रामणिः- तत्र देवतासम्ब- विशिष्टस्य पशुत्रयस्य विधानम्, उक्त- पशुषु निरुक्तगुणानामसम्भवं मत्वा तद- लाभे गुणान्तरविधानम्, अजत्रयपक्षे आश्विनपशोः कस्यचिद्गुणविशेषस्य विधानम्, एतेषां पशूनां सौत्रामणी- सम्बन्धप्रदर्शनं, सौत्रामण्या सुत्रामेन्द्र- सम्वन्धस्याश्विसरस्वतीसम्बन्धस्य तत्रोप- युक्तद्रव्यादेश्वाख्यायिकामुखेन प्रदर्शनं, तत्र मुखवमनपक्षे प्रायश्चित्तिर्नास्तीति प्रदर्शनम् इन्द्रियेभ्यः सोमद्रवणकाले नासिका दिनुतस्य सिंहायात्मनोत्पत्तेः प्रदर्शनं, सौत्रामणीशब्दस्य निर्वचनं, प्रसङ्गादन्यस्य सोमातिपूतस्याप्यस्या एवेष्टेः प्रदर्शनम्, एषाऽपीष्टी राजसूय- याजिना कर्तव्येतिविधानं, आश्विनसार- स्वतेन्द्रपशुविधिं पृथक्पृथगनूद्य तत्प्र- शंसनं, विधास्यमाने परिस्रुत्सन्धाने सिंहवृकव्याघ्र लोमसंसर्जनं सिद्धान्तयितुं शाखान्तरीयं पक्षं सोपपत्तिकमनूद्य तं निराकृत्य च स्वमतप्रतिष्ठापनं, परि- स्रुत्सन्धानस्य समन्त्रकं विधानं, परिस्रुत्प्रचरणे कारणसहितमग्निद्वयोद्र- रणं प्रतिपाद्य प्रचरणकालस्य विधानं परिस्रुतो दर्भैः समन्त्रकं पावनविधानं, परिस्रुति कुवलकर्कन्धुबदरसक्तुत्रयस्य नितपनविधानं, ग्रहग्रहणं विधाय तत्रै- कस्यैव सोपपत्तिकं ग्रहणाभिधानम्, ग्रहग्रहणमनूद्य तत्र विनियोजन, ग्रहत्रयस्य ग्रहण- पक्षेऽप्ययमेव मन्त्र इति प्रतिपाद्य मन्त्रस्य राङ्काः । ब्रा० विषयाः तत्रोपयामेत्यस्मिन्नंशे विशेषकथनम्-अनु वचनप्रेषे विशेषकथनं च होतारमनू- च्याश्विसरस्वतीन्द्रप्रतिपादकमन्त्रस्या- मिधानं, यजमैषे देवताशंसनं विधाय देवतात्रयप्रतिपादिकाया याज्यायापठन- विधानं, होतु द्विर्वषट्कारो ऽध्वर्योर्हि - वनं भक्षाहरणं महत्रयपक्षेऽनुहोमं परि- सुद्धोमी होतव्यावित्यादेर्विधानं, परि- लुच्छेषासेकपूर्ण रुक्मवन्तं शतच्छिद्रं नवच्छिद्रं दक्षिणाहवनीयोपरिस्थे शि- क्ये निहितं स्रवन्तं कुम्भं सोमवदादि- पितॄणान्त्रिभिस्त्र्यू चैरुपतिष्ठेतेति विधानम्, उपस्थाने मन्त्राणां प्रदर्शनं पित्र्यमन्त्र- रुपस्थानस्य प्रशंशनं च पशुपुरोडा- शार्थं सावित्रवारुणैन्द्रसञ्ज्ञकह विस्त्रितय- स्य विधानं पुरोडाशदेवतानां प्रशंसनं च, अनुयाजादनन्तरं सुग्व्यूहनात्पूर्व पश्वाद्वा निरुक्तहविखितयस्य प्रचरणं कर्तव्यमिति पूर्वपक्षयित्वाऽस्मिंश्व पक्षे प्रचरणकालविक्षिष्टं हविरन्तरविधानं, दुभयमपि न कर्तव्यमिति पूर्वपक्षं निराकृत्य स्वमतप्रतिष्ठापनं, तस्य दक्षि- णात्वेन नपुंसकस्य गो रथवाह्या वडवाया वा सोपपत्तिकं विधानं चेत्यादि. • पृष्ठाङ्काः १९३-२०१ ५ वैधातवसञ्ज्ञिकोदवसानीयेष्टि :- तत्र राजसूयान्ते कर्तव्यायस्त्रिधातव्यु- दवसानीयेष्टेर्देवताविशिष्टस्य हविषो विधानम्, एतदिष्टिविधायककारण- निर्देशपुरःसरं देवतासम्बन्धप्रशंसार्थ ( ४६ ) ना० विषयाः " शतपथब्राह्मणस्य वि० अनुक्रमणिका । पुरावृत्तकथनं, तत्र वेदप्रदानानुकरणेन यागविधानं विरुद्धमिति प्रदर्शन, इष्टे- नीमनिर्वचनम्, इयमिष्टिरिन्द्राविष्णूभय- देवत्या संवत्सरव्यापिनी चेति निरूपणं, तत्र त्रयीविद्यारूपतासम्पादनाय हविषो- व्रीहिमययवमयत्वविधानं, तयोत्रीहियव- योर्ग्रहणाधिश्रयणप्रकारकथनं, सूययज्वनोऽस्या इष्टेरवश्य कर्तव्यतया विधानं, यातयामत्वपरिहारोपपत्तिसहि- तं यज्ञस्यायातयामत्वं सम्पादयितुं त्रेधा- राज- ती ष्टरवश्यमनुष्ठेयेति साभिप्रायं निरू- पणम्, एतस्या इष्टेर्विनियोगान्तरकथनं, पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः पुनरराचस्या इष्टेदीर्घसत्राङ्गत्वे नावश्य- कर्तव्यत्वप्रतिपादनम्, एतस्या इष्टेराभिचा- रिक प्रयोगकथनम्, एतस्या इष्टेः परैः कृताभिचारस्य परिहरणे समर्थत्वस्योपत्र- र्णनं, त्रैधातव्युदवसानीयेष्टेर्दक्षिणात्वेन त्रयाणां शतमानानां ब्रह्मणे - तिसृणां धेनूनां होत्रे - त्रयाणां वाससामध्वर्यवे - गोरग्निवे च प्रदानविधानम्, एतासां दक्षिणानां सम्भूय संवत्सरात्मना प्रशंसनं चेत्यादि. इति राजसूयाधिकारः । इति पञ्चमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः २०५-२१२ इति सवनामके पञ्चमकाण्डे विषयानुक्रमणिका समाप्ता ॥

३

श्रीशः शरणम् । माध्यन्दिनशतपथब्राह्मणगतविषयानुक्रमणिका । षष्ठे उखासम्भरणकाण्डे- पृष्ठाङ्काः प्रा० विषयाः अथ प्रथमोऽध्यायः । १ अथाग्निचित्या - तत्र हिरण्यगर्भकर्तृक- सृष्टेराम्नानं, तत्प्रसङ्गात्प्रश्नोत्तराभ्या- मृषिशब्दनिर्वचनं मध्यमप्राणस्य सर्वे- न्द्रियपोषणद्वारा इन्द्रशब्दवाच्यत्वाभि- धानं, ऋविशरीरशब्दयोर्निर्वचनसमेत नानापुरुषोत्पत्तिद्वारा सर्वावयवसम्पन्न - स्यैकस्प विराडात्मकपुरुषस्योद्भवमभ्या- वाय तस्याग्निरूपत्वाभिधानं, विराट्- पुरुषस्य चित्यानेच साम्यत्वोपपादनं, विराडात्मकस्य सप्तपुरुषसम्मितस्य चित्याग्नेः शिरसो दर्शनं, चयनोपयुक्तायाः सृष्टेराम्नानं, तस्यां च त्रयीलक्षणत्रह्मणोऽ- पामाण्डस्य चोत्पत्तेः कथनम्, आण्डान्मे- षाग्न्यश्वरासभाजानां पशूनामुत्पत्तेः कथनं ततः पृथिव्या उत्पत्तिमभिवाय तत्सका- शाच्छुष्कार्दमृदादीनां नवानामुत्पत्तेर- मिधानं, भूमेरग्नेश्व गायत्रत्वसम्पादनं चेत्यादि. २ वाय्वन्तरिक्षादिसृष्टिः प्रजापतेश्चि- त्या निरूपता च तत्र प्रथमं पृथिव्य- ग्न्योमिथुनाद्वायोर्वाय्वन्तरिक्षयोमिथुना- दादित्यस्यादिन्यद्युलोकयोर्मिथुनाच्चन्द्र- मोनक्षत्रावान्तर दिङ्महा दिशां वाङ्मन- सपोर्मिथुनाद्वसुरुद्रादित्य विश्वेदेवानां चोत्पत्तेरभिधानं, केषाञ्चिन्मतेनवसुरुद्रा- दित्य विश्वेदेवानामुत्पत्तेरग्निपूर्वकत्वप्रद- शनम्, अपरमतेन प्रजापतेरेव सर्वसृष्ट. पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १-८ रभिधानम् अत्रार्थे श्रुतिसम्मतेः प्रदर्शनं च, सर्वोत्पादकस्य प्रजापते चित्याग्नि- रूपताया आख्यायिकया प्रदर्शनं, तस्यां च सफलं सकारणं प्रश्नोत्तररूपेण सन्धान- प्रकारनिरूपणं, प्रसङ्गाद्धितोप हितशब्द- योरर्थप्रदर्शनं चितिसङ्ख्या प्रदर्शनपुर:- सरं सार्थवादं प्रजापतेश्चित्यत्वप्रदर्शनं, चित्योपरि निधीयमानस्याहवनीयस्या- मेरा दित्यरूपत्वाभिधानं, प्रजापतेर्देवैः सन्धानप्रकारकथनं भैषज्यकरणप्रका- रकथनं च, इष्टकाशब्दस्य : निर्वचनम्, अक्ताक्ष्यमतेन यजुष्मतीष्टका’ भूयस्वे- नोपधेयास्ताण्डयमतेन लोकम्पृणेष्टका भूयस्त्वेनोपधेया इति सोपपत्तिकं मतद्वयम- विधाय तद्दूषयित्वा च वास्तविकोऽनु- ष्ठानप्रकारस्तूभयविलक्षणोऽस्तीति निरू- पणं, प्रजापतेरग्निना देवैश्व सन्धाने कृते सम्पद्यमानमर्थं प्रदर्य तद्वेदितुः फलकथनं, प्रागुक्तस्य प्राणे वाचो निधानरूपस्यार्थस्यात्रेष्टको पनिधानमन्त्रे प्रदर्शनं, वाक्प्राणयोरनीन्द्रत्वरूपेण प्रशंसनं, चित्यग्निरिन्द्राग्निदेवत्यत्व- प्रख्यापनायेन्द्राग्न्योः सर्वदेवतात्मना प्रशंसनं, भूमावेवेष्टकाचयनं कर्तव्यमि - त्यस्य प्रश्नोत्तराभ्यामुपपादनम्, इष्टका- याश्चतुः शक्तित्वरूपगुणस्याभिधानं, पञ्चे- कानां प्रश्नोत्तरपूर्वकमुपपादनं, सोप- पत्तिकपूर्वोत्तरपक्षाभ्यां चितानामिष्टका- ….. (२) श्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्थ- नामाहवनीयाग्निरेव शिर इति सिद्धान्त- स्थापनं, चयने पशुशीर्षोपधानात्पश्चिष्ट- केत्युक्तम्, तत्र पशूनां सङ्ख्याप्रति- वचनव्याजेनेष्टकानां लोकद्वयात्मकत्वनि- रूपण, मृत्तिकोदकसम्पादनीयाना मिटकानां पशु रूपत्वस्य प्रश्नोत्तराम्यां प्रदर्शनं, पशु- द्वित्वप्रतिवचनेन लोकद्वयात्मकेष्टका- चितस्याग्नेः सर्वलोकात्मकत्व निरूपणम्, अग्निचयनस्य स्वर्गप्रापणरूपं फलं केषाञ्चिन्मतेन पूर्वपक्षयित्वा तदूषयित्वा च सिद्धान्ते प्रजापतिभवनरूपमेव फल- मिति निरूपणं चेत्यादि. ३ सोपपत्तिकं चयनोपयुक्तानाम फेममृ- त्सिकताशर्कराऽश्मायो हिरण्यानामष्टानां 1 रूपाणामुत्पत्यभिधानं, भूमेर्गायत्रीत्वो- पपादनं, भूमेः पृथिवीशब्दवाच्यत्वे प्रवृत्तिनिमित्तकथनं कुमारोत्पत्तेः सवि- शेषं निरूपणं, भूतादिशब्दानामर्थकथ- नम्, उत्पन्नस्य कुमारस्याष्टानां पृथिव्य- तेजोवाय्वाकाशसूर्य चन्द्रयजमानाख्यानां रूपाणां रुद्रशर्वपशुपत्युप्राशनिभवमहा- देवेशानानां नाम्नां च सोपपक्तिकं सा- र्थवादन्निरुपणं, “कुमारः” इति नवमं नामे- त्यभिधानम् उक्ताया नवसङ्ख्यायास्त्रि- वृदात्मना प्रशंसनं, नामगताष्ट्रसङ्ख्याया गायत्र्यात्मना प्रशंसनं, संवत्सरान्तं संवत्सरद्वयान्ते वा चयनानुष्ठानमनुव- चनं च कर्तव्यमिति पक्षद्वयं प्रति- पाद्य तत्र द्वितीये पक्षे उपपत्ति च प्रद- सिद्धान्ततया प्रथमपक्षस्यैव सहेतुकं चितस्याग्नेश्चित्रत्वोपपादनं- निगमनं पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः सहितं चयनसम्बन्धाच्चित्रनाम सम्पन्नमिति ८-२१ अथ द्वितीयोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः १ आदी पञ्चपश्चालम्भपक्षं विधातुं प्रजा- पतिवृत्तान्तकथनं पश्यतियोगात्पशु- शब्दः सम्पन्न इति प्रदर्शनं, पशूनाम- स्न्यात्मकत्वप्रदर्शनं तेषां बहुदेवतार्थ- मालम्भनमिति पूर्वपक्षयित्वाऽग्निभ्यः कामाय पशवे इति सिद्धान्तप्रतिष्ठापनं, पशुशीर्षोपधानं विधातुं प्रजापतिकर्तृक- स्य तदुपधानस्य निरूपणम्, अजेतरपशु. शरीराणामसु प्रलावनमभिधायाजेन पशुना सकारणं सोपपत्तिकं यज्ञसमा- पनविधानम्, अप्सु पशुचतुष्टयकायप्रास- नस्य प्रयोजनकथनम्, अग्निपका इष्ट- काश्वेतव्या इति प्रतिपादनम्, इष्टका- करणकालस्य कथनं, पशुशीर्षोपधानान- न्तरमिष्टकोपधानं पशुशिर:- कबन्ध- सन्धानरूपेण प्रशंस्य प्रागुक्तस्य पशूना- मग्न्यात्मकत्वस्य प्रशंसनम्, एकेषां मते- नालब्धेः सर्वैः पशुभिर्यागकरणमुक्त्वा - Sपरमतेन तत्सकारणं दूषयित्वा पञ्चा- नामपि पशूनामालम्भस्तत्रैके नाजेन निरूपणं चेत्यादि. २२-२९ इति प्रथमोऽध्यायः । · पशुना याग इति प्रागुक्तः पक्षोऽर्य- सिद्धो भवतीति निरूपणं, पश्वालम्भ- नस्यायतबकरणात्मना प्रशंसनं, पशूना- मनुक्रमणं, पशुगतपञ्चसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पशूनामालम्भनक्रम विधानम्, पशूनां बन्धनार्थाया रशनायाः सविशेष सोपपत्तिकं पक्षद्वया- त्मकं विधानं, प्रश्नपूर्वकं पशुष्वेव पञ्चे- ष्टकानां सम्पादनं, सार्थवादं सामिधेनीनां चतुर्विंशतिसङ्ख्या कत्वप्रतिपादनं, सामि- धेनीगतचतुर्विंशतिसङ्ख्यायाः प्रकारा- न्तरेण प्रशंसनं, सामिधेनीगतगायत्री- " ‘} ना० विषयाः विषयानुक्रमणिका | त्रिष्टुप्छन्दसां प्राणात्मसमिन्धनरूपण- प्रशंसनं, मध्ये निधीयमानानामृचामनु- वाचनं विधाय नासां प्रजापतिसमिन्ध• नार्यत्वममित्वं च दर्शयित्वा तत्रा- यायाम् ऋचः प्रतिपादमनूद्य व्याख्यानं, नवानामप्यृचामेकाभिधेयतां प्रदर्या- न्यायित्व प्रजापतिदेवत्वयोः प्रदर्शन, द्वादशाप्रियसञ्ज्ञकाः प्रयाजयाज्या विवाय तासां संवत्सरात्मना प्रशंसनं, द्वादशसङ्ख्यायाः सर्वच्छन्दोरुपद्वादशा- अरजगत्यात्मना प्रशंसनम्, एतासामाप्री- सञ्ज्ञकानामृचां प्रजापतेराप्री गनार्थत्वा- मिट प्रदर्श्य तत्राद्याया ऋचः प्रति- पारमा व्याख्यानम्, एतासां द्वादशा- श्रीमज्ञकानामृचामकाभिधेयत्वं प्रतिपाद्य पूर्वत्र प्रिजापतिसम्बन्धप्रदर्शन, विहि- तानां प्रयाजयाज्यामन्त्राणां पादाक्षरछन्दो- मिषम्यमुक्त्वा तद्वारा विषमाणां प्रजा- पत्यङ्गानामाप्रीणनाभिधानं प्रागुक्ता- पुरुषादीन्पञ्चपराननुलक्ष्य निर्वापणी. यस्य विश्वानरदेवत्यपशुपुरोडाशस्य विधानं, सर्वासां चितीनामृत्वात्मकत्वो- तेरनीनामृतुत्वमुक्तं भवत्येवेत्यभिधाय वैश्वानरायेत्यत्र केषाञ्चिन्मतेनामय इति गुणपदमाशङ्क्य तदूषयित्वा वैश्वानर- पुरोडाशस्य द्वादशकपालवत्वस्य वपा - पुरोडाशहविषामग्निदेवत्यानां कामपद - युक्तानां याज्यानुवाक्यानां च विधाने, पशुशीर्षोपवाने आलभ्य प्रागुक्तपुरुषा- दिपञ्चपशुशिरसां निधानं हिरण्मयशीर्वा पवान मृण्मयशीर्षोपवानं चेति पक्षत्रयं प्रतिपाद्य तत्र प्रथमपक्षं कुणप मर्त्यत्व- दोषाभ्यां दृष्टान्तं दूषयित्वा द्वितीयं पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः तृतीयं च पक्षं वाभावदोषेण साक्षात्पशुशीर्ष- दूषयित्वा पुन:- प्रथमस्य पञ्चपश्वालम्भपक्षस्यैव सिद्धा- न्ततयाऽनुष्ठातृसम्प्रदाय प्रामाण्या- वष्टम्भेन प्रतिष्ठापनम् एतावत्पर्यन्तं पञ्चपश्चालम्भपक्षमुक्त्वाऽधुना प्राजाप- त्यवायव्यपश्वोर्द्वयोरालम्भनपक्ष उच्यत इति प्रतिपादनं चेत्यादि. २ प्राजापत्यपधनुष्ठाने सफलं ध्वर्यूणां सम्प्रदायस्य प्रदर्शनं, तस्य पशोः सोपपत्तिकं श्यामत्वतूपरत्वादिगुण- विधानं प्राजापत्यपशुपक्षे सामिधेनीयु समिध्यमानसमिद्धवत्योर्ऋचोर्मध्ये चरका- (३) पृष्ठाङ्काः षट्वाश्या निदध्यादिति विधानं, प्राकृता निविष्टाश्चोमयीमिलित्वैकविंशतिसामि- धन्य इति दर्शयित्वाऽस्या एकविंशति- सङ्ख्यायाः पूर्ववत्प्रकारद्वयेन प्रशंसनं, सामिधेनीवादी भूयस्यो गायत्र्यो मध्ये त्रिभोऽन्ते पुनर्गायत्र्यः प्रजापतिसन्धा- नार्यास्तासां विधायकस्य ब्राह्मणस्याति- देशः, पूर्वाधारो हिरण्यगर्भवत्यच कर्तव्यो देवतासामान्यादिति सोपपत्तिक पूर्व- पक्षयित्वा सिद्धान्ते तूत्तरावार एव हिरण्यगर्भवत्यच कर्तव्यो मन्त्रवत्त्वसा- मान्यादिति निगमनम्, आप्रीणामृचां सङ्ख्याया: स्तावकत्राह्मणस्य प्रजापति- संस्कारसन्धानजननलक्षणैकार्थव्याख्या- नत्राणस्य प्राजापत्यपशुपुरोडाशत्राह्म- णस्य चातिदेशः, कद्वतीनामृचां प्रजा- पतिदेवत्यत्वप्रदर्शनं, वायव्य पशुपक्ष- विधानं तत्र सोपपत्तिकं वायोर्नियुत्व- द्गुणकत्वस्य पशोः शुत्वतू परत्वादि- शुरुत्वतूपरत्वादि- गुगकत्वस्य च प्रदर्शन, अस्य वायव्य- पशोः सप्तदश सामिधेनीरभिधाय तद्गत- ३०-४७(४) शतपथब्राह्मणस्य-

ब्रा० विषयाः सङ्ख्याया मासतुरूप संवत्सरात्मना सप्तदशावयवकपुरुषात्मना च प्रशंसनं, सामिधेनीगतगात्र्यादीनां स्तावकत्रा- णस्य पूर्ववदतिदेशः, वायव्यपशौ प्राजा- पत्यपशुकरणस्य प्रशंसनं, प्राजापत्य- पुरोडाडस्य कद्वयोर्याज्याऽनुवाक्ययो- विधानं कशब्दस्य प्रजापतिवाचकत्व- पृष्ठाङ्काः ना० विषयाः कथनं च, वपापुरोडाशपश्वङ्गानां सार्थवादमनुक्रमविधानं वपाहविषोनिं- युत्वत्पदवत्योर्याज्याऽनुवाक्ययोविन्धानं, शाखान्तरानुसारेण वपाया एव शुक्ल- पदयुक्तं याज्याऽनुवाक्ये पशुहविषस्तु शुक्लवन्नियुत्ववत्पदयुक्ते याज्याऽनुवाक्ये भवत इति प्रदर्शनम्, एकस्यापि वायव्य- पशोः पञ्चपशुरूपताप्रतिपादनम्, प्रागुक्तः पञ्चपश्वादिपक्षाणामन्यतमः पक्षः स्वे- च्याऽनुष्ठातव्य इति निरूपणं, पश्वा- लम्भकालस्य विधानं तत्र केषाञ्चिन्मते- नामावास्यायां पश्वालम्भनं कर्तव्य- मिति सोपपत्तिकं तन्मतमनूद्य सिद्धान्त- तयोत्तरस्यां फाल्गुन्यां पौर्णमासेष्टयन- ‘न्तरं पश्वालभनं विधेयमिति सदृष्टान्तं सोपपत्तिकं स्वमतप्रतिष्ठापनं, तच्चेदं पश्वनुष्ठानमुपांशु कर्तव्यमिति सोपप- त्तिकं सार्थवादं निरूपणम्, अष्टम्यामग्नि- धारणार्थमुखासम्भरणस्य सार्थवादं विधानम्, अष्टम्यामुखासम्भरणस्य प्रशंसार्थमनेकेऽर्थ- वादाः, साग्निकस्य सोमयागस्य दीक्षा- ग्रहणे सार्थवाद: कालविधानं, दीक्षा- करणस्य प्रकान्तरेण प्रशंसनं, साग्निके क्रतौ " संवत्सरभृतमेव चिन्वीत इत्याम्नातत्वात्ततो न्यूनातिरेकपक्षयो- दोषमुद्भाव्य संवत्सरपर्यन्तमेव दीक्षा " कर्तव्येत्यस्य सिद्धान्तस्य सोपपत्तिकं , पृष्ठाङ्का: प्रतिष्ठापनम् अत्र कालविषये वेद- वादिनां शङ्कां प्रदर्श्य तस्याः अर्यान्तर- परिकल्पनया समाधानकथनं, पश्वा- लम्भोखासम्भरणदीक्षाकाला ये उक्ता- स्तेषां प्राथम्यमुपजीव्य प्रशंसनं, पञ्च- पशुप्राजापत्यवायव्यरूपपक्षत्रयेऽपि संवत्सरासिना सह सम्पत्तेः प्रश्नपूर्वक सोपपत्तिकं सार्थवादं निरूपणं, पश्व- नुष्ठानस्य चयनकर्मादित्वात्तदवसानः कर्तव्यः; देवता विसर्गरूपसमिष्टयजु- होमः समाप्तिरूपावभृथच न कर्तव्या- विति केषाञ्चिन्मतं सोपपत्तिकमुपन्यस्य तस्य सहेतुकं प्रत्याख्यानं, पशु- यागान्ते चयनकर्मणि यजमानकर्त- व्यानां नियमानां मीमांसाये प्रतिज्ञाकरणम्, अनुष्ठेयतयाऽननुष्ठेयता च कर्तव्यानां यजमाननियमानां पूर्वोत्तरपक्षाभ्यां सवि- शेषं निरूपणं, नियम विधायकब्राह्मण- स्यातिदेशकथनम्, अस्मिन्यज्ञे ब्रह्मसम्प्र- दान कदक्षिणादानस्य पूर्वोत्तरपक्षाभ्यां निषेधदर्शनं, पशौ देयाया दक्षिणायाः कालप्रदर्शनं चेत्यादि. ३ चित्यार्षेयम् - तत्र भूम्यात्मकप्रथम- स्वयमातृष्णेष्टकाप्रधानायाः प्रथमाया- श्चितेर्ऋषिदेवतासम्बन्धेन सविशेषमुत्प- त्तिप्रकारनिरूपणम्, अन्तरिक्षात्मक- द्वितीय स्वयमातृष्णेष्टकाप्रधानावास्तृतीय- चितेविदेवतासम्बन्धेन सविशेष- मुत्पत्तिप्रकारकथनम्, द्युलोकात्मकतृती- यस्वय मातृष्णेष्टकाप्रधानायाः पञ्चम्या- चितेर्ऋषिदेवतासम्बन्धेन सविशेषमु• त्पत्तिप्रकारकथनम् द्वितीयचतुर्थ्यो- ४८-६६ व्रा० विषयाः चित्योरुत्पत्तिप्रकारमभिधातुं चितित्रये ऋषिदेवतानां विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः निरुक्त- परिगणनम्, द्वितीय चतुर्थ्योश्चित्योरुत्पत्तिप्रकारकथनम्, चितिशब्दस्य निर्वचनम्, पञ्चानामपि चितीनामार्षेयस्य प्रदर्शनम् चित्यार्षेयं वेदितुः फलकथनश्चेति. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । सार्थवादम् १ चायनीमन्त्राणां विनियोगः- तत्रादौ विधीयमानस्य सावित्रहोमस्य सवितृ- सम्बन्धः होमसाधनाज्यद्रव्यस्याष्ट- ग्रहणं - प्रसङ्गादषाढायाः इष्टकात्वोपपादनम्, आहुतेरूर्ध्वग्रहणं- सोपपत्तिकं सार्थवादमाहुतेः सान्तत्येन हवनमाहुतेः सवितृदेवत्यत्वं सार्थ- वाद प्रकारान्तरेणाहुतिकरणम्-आज्य- होमत्वात्प्राप्तं केवलस्रुवेण होमकरणं व्युदस्य सार्थवादं सुक्खुवाभ्यां होम- करणम् - आहुतिसाधनानां मन्त्राणाम- ष्टधा प्रविभागेन स्तवनं चेत्येतेषां सावित्रहोमीयधर्माणां निरूपण, विहितं सावित्रहोममनूद्य तत्र यजुरन्तान्यजुर्ध- मकानष्टौ ऋङ्मन्त्रान्विनियुज्य तेषा - मर्थविवरणम्, अन्तिमस्य यजुषस्त्रयीविद्या. त्वोपपादनम्, अष्टानां मन्त्राणां सम्भूय प्रशंसनम्, अष्टममन्त्रान्ते पठितेन- स्वाहाकारेण सह सम्भाव्यमानाया नव- सङ्ख्याया दिक्प्राणात्मना स्वाहान्त हूय- मानयाऽऽहुत्या सह सम्भाव्यमानाया दशसङ्ख्याया विराट्प्राणलक्षणाग्न्या- त्मना च प्रशंसनम्, अ’सु नेतव्यान्पशू- न्विधातुमाख्यायिकाकथनम्, तस्याः रासमस्य गवाविपशुद्रय प्रतिनिधित्वकथनं ६६-७१ रासभादश्वतरस्य गर्दभस्योत्पत्ति- प्रदर्शनम्, अनद्धापुरुषस्य पुरुषपशो: प्रतिनिधित्वमुपवर्ण्य लक्षणाभिधानं पशुगत त्रित्वसङ्ख्याप्रशंसनसहितमश्व- गर्दभा जैस्त्रिभिरग्नेरन्वेषणप्रदर्शनम् तेषां - चतुर्णामेव पञ्चसम्पत्तिमुक्त्वा तस्याः पञ्चसङ्ख्याया अग्न्यात्मना स्तवनम् तेषां त्रयाणां पशूनां मौजीबन्धन विधानम् मुखेनैव रशनाकरणस्याख्यायिकया प्रतिपादनम्, रशनायास्त्रिवृत्त्वाभिधानम्, , तेषामश्वगर्दभाजपशूनामाहवनीयस्य दक्षिणप्रदेशे स्वस्वसृष्टिक्रमेण प्राक्सं- स्थमवस्थानस्य सार्थवादं विधानम्, आहवनीयस्योत्तरप्रदेशेऽक्रयाः स्थापन- विधानम्, आहवनीयास्योः स्त्रीपुंसात्मना प्रशंस्य तयोर्मध्य प्रदेशस्य सदृष्टान्तं व्यवधानस्वरूपत्वाभिधानम्, सेतिहासम- र्वेणुमयत्वोपवर्णनम्, सम्भवासम्भवा- भ्यामभ्रेः कल्माषात्वाकल्माषीत्वमभि- धायोभयत्र सुषिरत्वं तु सर्वथा सम्पाद्य- मित्यभिधानम्, अत्रेः प्रादेशमात्रत्वं पर- मतेन प्रदर्श्य स्वमतेनारत्नीमात्रत्वस्य सकारणमभिधानम्, केषाञ्चिन्मतेनार- न्यतः दणुत्वं पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्ततया त्वरुभयतः णुत्वस्यैव सार्थवादं निग मनं, कथं यजमानेनैकयाच्या लोक- यादः खननं सम्भाव्यत इत्याशङ्क्य तदुपपादनम्, अक्रयादानम् विधाय तत्रादाने मन्त्रत्रयं विनियुज्य च तस्यार्थ - तात्पर्योपेतं व्याख्यानम् अस्यादान- मन्त्रगत त्रित्वसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, अभ्रे- चतुर्थेन मन्त्रेणाभिमन्त्रणस्य सार्थवाद विधानम्, अभिमन्त्रणे मन्त्रं विधाय (५) पृष्ठाङ्काः ( ६ ) मा० विषयाः तद्व्याख्यानं च, केषाञ्चन मतेन मन्त्र- गत हिरण्मयीति विशेषणसामर्थ्यादनिहिं- रम्यनिर्मिताऽपेक्ष्यते इति तत्पक्षमुप- न्यस्य तं दूषयित्वा च प्रागुक्तं छन्दो- मयत्वमेव युक्तमिति सिद्धान्तप्रतिष्ठाप- आदानाभिमन्त्रणविनियुक्तानां नम्, मन्त्राणां सङ्ख्यायाश्चतुरक्षरात्मिकया वाचा चतुर्दिगात्मना मन्त्रगत छन्दोभिः सह महादिगवान्तरदिगात्मना च प्रशं- सनं चेति. विधास्यमानस्य तेषां पशूनां यथाक्रम- मभिमन्त्रणस्य वीर्यात्मना प्रशंसनम्, अश्व- रासभाजपशूनामनुक्रमेण समन्त्रकमभि- मन्त्रविधानं तेषां मन्त्राणां व्याख्यानं च, अभिमन्त्रणमन्त्रमतत्रित्वसङ्ख्याया- त्रिवृदग्न्यात्मना प्रशंसनम्, अश्वरासमाज- पशूनामनुक्रमेण समन्त्रकमनुपस्पर्शन- पूर्वकं प्रादुत्क्रमणविधानं तेषां मन्त्राणां व्याख्यानं च, • उत्क्रमणमन्त्रगत त्रित्व- सङ्ख्यायास्त्रिवृदग्न्यात्मना प्रशंसनम्, एतेषां पशूनामभिमन्त्रणोत्क्रमणमन्त्र- गतषट्सङ्ख्यायाः सम्भूयर्तुसंवत्सराग्नि- रूपत्वेन प्रशंसनं चेति. प्राङ्मुखाः ३ गार्हपत्यादिष्वग्निषु प्रज्वलःसु मृत्पिण्ड- मभिलक्ष्याध्वर्युप्रभृतयः सन्तो गच्छेयुरिति समन्त्रकं विधानं, अनद्धापुरुष निरीक्षणमभिधाय तेनानेर- न्वेषणाभिधानं मृत्पिण्डस्य पश्चिमे देशे व्यध्वे सच्छिद्राया वल्मीकवपाया निधानं विधाय वल्मीकवपामादाय तच्छि- द्रेण मृत्पिण्डं निरीक्षेदिति विधानं, निरीक्षणे मन्त्रं विधाय तद्याख्यानं, मन्त्र- मन्त्रार्थविवरणोपेतं सप्रयोजनमश्वामि- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ७२-९३ ९३-९६ मन्त्रणविधानम्, अश्वस्य तत्कर्तृकाक्रमण- पूर्वकं मृत्पिण्डाधिष्ठापनस्य मन्त्रतदर्थ - सहितं सार्थवादमभिधानं मन्त्रतत्ताय- योपेतमश्वस्योन्मर्शन विधानम्, अश्वमस्तु- शव कामेति मन्त्रेणो कामयेदिति समन्त्रकं विवाय मन्त्रार्थदर्शनप्रसङ्गेना- श्वस्य सौभाग्य प्रदर्शनं, पुनरप्यश्वस्याभि- मन्त्रणं विधाय तत्र मन्त्रं च विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, अभिमन्त्रितस्याश्वस्य रासमाभ्यां सहावस्थापनविधानं, मृदमुप- विश्याश्वस्य पदे " आवा जिवय- विश्वतः " इति व्यतिषिक्ताभ्या’द्दाम्या- मृग्भ्यां स्रुवगृहीतेनाज्येन द्वे आहुती जुहुयादिति सार्थवादं विधानं, विनियुक्त- मन्त्रार्थ विवरणं प्रसङ्गाद्विश्वज्योतिः- सञ्ज्ञकेष्टकात्रयस्य देवतासम्बन्धप्रदर्शनं च, अभ्या पिण्डं त्रिः परिलिखेदिति मन्त्रतदर्थविवरणोपेतं सार्थवादं विधानं सप्रकारकं सार्थवादं पिण्डखनन विधानं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ विहितं खननविधिं प्रशंस्य तत्र मन्त्र- द्वयं विनियुज्य तयाख्यानं, खननमन्त्र- गत द्वित्वसङ्ख्याया यजमानाग्न्यात्मना प्रशंसनं, खननसाधनभूताया अग्रे- पत्वाभिधानं, सार्थवादमुत्तरप्रदेशे प्राग्ग्री- वमुत्तरलोम कृष्णाजिनं तूष्णीमास्तीर्य तस्मिन् कृष्णाजिने समन्त्रकं पुष्करपर्ण- मास्तीर्य तस्मिन्पुष्करपणे मृत्पिण्डस्य सम्भरणं प्रदर्श्य पुष्करवर्णास्तरण- मन्त्रार्थ चे प्रदर्श्य तस्यान्तिमपादेन पुष्करपर्णस्य विमार्जन विधानम्, एतयोः ९७- ? : ४. : प्रा० विषयाः कृष्णाजिनपुष्करपर्णयोर्द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां युगपदभिमर्शनविधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः अभिमर्शनमन्त्रगतद्वित्वसङ्ख्याया यजमानाग्निरूपेण प्रशंसनं चेत्यादि. १११-११५ • ११६-१२० २ मन्त्रमन्त्रार्थसहितं मृत्पिण्डस्याभिमर्शन- विधानं, साम्रिणा दक्षिणहस्तेन केवले- नोत्तरहस्तेन चास्य मृत्पिण्डस्य " त्वामन पुष्करा० " इत्यादिभिः षण्मन्त्रैः परि- ग्रहणविधानं, परिग्रहणमन्त्राणां व्याख्यानं तत्प्रसङ्गेन मन्त्रगत गायत्री त्रिष्टुबृहती- छन्दसो प्रशंसनं च परिग्रहणे विनि युक्तानां मन्त्राणां सङ्ख्यायाः सम्भूय संवत्सरान्यात्मना प्रशंसनं, मृत्पिण्डस्य दक्षिणप्रदेशादुदङ्मुखमाहरणस्य सार्थ - बादविधानं चेत्यादि. १ वञेऽपामुपनिनयस्य मन्त्रमन्त्रार्थसहितं सार्थवादं विधानं, मन्त्रमन्त्रार्थयुतं श्वश्रस्य वायुना सार्थवादं सन्धानकरणविधानं, वषट्करणेनादृतिः कार्येति कृत्वा प्रशं- सनम्, अनामिकयाऽङ्गुल्या प्रागादि- दिग्मिः प्रदक्षिणं श्वम्रस्य सार्थवादं सन्धानकरणविधानम्, आस्तीर्णयोः कुष्णाजिन पुष्करपर्गयोः समन्त्रकमन्त- योरुद्ग्रहणविधानं कृष्णाजिनपुष्करपर्ण- योरन्तयोरुद्गृहीतत्वात्त्रिवृता मुखयो- क्रेण परिवेष्टनरूपस्य बन्धनस्य मन्त्र- तत्तात्पर्यसहितं विधानं, मृत्पिण्डमादायो- त्यानस्य मन्त्रतदूवाख्यानसहितं विधानम्, ऊर्ध्वमहोदध्वर्योर्मृत्पिण्डस्य प्रासुखं- समन्त्रकं प्रग्रहण विधानं, स्तावकमाहा- णातिदेशसहितं सावधिं मृत्पिण्डस्या- धोनयनविधानं चेत्यादि: ४ मृत्पिण्डसाहित्येन पश्चभिमन्त्रण विधानं, १२१-१२६ सभाश्वरासमानानामभिमन्त्रणे क्रमेण मन्त्रत्रयं विनियुज्य तदर्थविवरण, पश्व- भिमन्त्रणमन्त्रगत सङ्ख्यायाः प्रशंसनं च. अनुपस्पर्शनपूर्वकमश्वादिपशूनामुपरि मृत्पिण्डस्य धारणविधानं, तत्राश्वरास- भाजानामुपरि पिण्डधारणे क्रमेण मन्त्रत्रयं विनियुज्य तदर्थविवरणं, प्रस- ङ्गान्मध्ये समन्त्रकं मृदाहरणविधानं च, अभिमन्त्रणमन्त्राणां धारणमन्त्राणां च सङ्ख्यायाः सम्भूय प्रशंसनं, सकारण- क्रमविशिष्टं पशूनामावर्तनस्य विधानं, समन्त्रकमनद्धापुरुषस्येक्षणविधानं, सार्थ- वादमजस्योपरि मृत्पिण्डं धारयत एवा- ध्वर्योरागमनविधानम्, अजसकाशान्मृ- त्पिण्डस्योपावहरणं विधाय तत्र मन्त्र- द्वयं विनियुज्य तदर्थविवरणं मन्त्रगत- सङ्ख्याया: प्रशंसनं च स्तावकब्राह्मणा- तिदेशसहितं मृत्पिण्डं दक्षिणत उद- मुपावहृत्योद्धृतावोक्षिते सिकतोपकीर्णे परिश्रिते देशे निदध्यादिति विधानं परिश्रितस्य प्रयोजनाभिधानं च, मृत्ति- user विमोचनं विधाय तत्र मन्त्रं च विनियुज्य तदर्थविवरणम्, अजलोमान्या- दाय प्रागुदङ्मुखान्पशूनुत्सृजेदिति (७) पृष्ठाङ्काः दिक्प्रशंसनसहितं विधानं चेत्यादि. १२१ - ११६ इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ सार्थवादमनां पर्णकथितत्वं विधाय तासामद्वैवत्येन गायत्रेण तृचेन सेचन- विधानं, तत्र तृचस्य तत्प्रतिपाद्यदेवता- याश्च प्रशंसनं, मृत्पिण्डे साथैवादं कषया- जलफेनमृदजलोम्नां सम्मिश्रणविधानं, तत्राजलोमसम्मिश्रणे मन्त्रं विनियुज्य सत्तात्पर्यवर्णनं शर्कराइमायोरसचूर्णै:- (८) मा० विषयाः संसर्गस्य समन्त्रकं विधानं, अजलोम- , पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १३७-१४२ संसर्गे शर्करादिसंसर्गे च विनियुक्तमन्त्र- गतसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, तिसृभिर्ऋग्भि- मृदः सम्मिश्रणविधानं तासामृचामभि- प्रायप्रदर्शनञ्च, सम्मिश्रणमन्त्रगत - त्रित्वसङ्ख्यायास्त्रिवृदग्न्यात्मना प्रशंस्था- जलोमशर्करादिसंसर्गे विनियुक्त मन्त्र- गत द्वित्वसङ्ख्यया सहोत्तसङ्ख्यायाः प्रशं- सनम्, एतस्याः पञ्चसङ्ख्याया उदक- सेचनमन्त्रगतत्रित्वसङ्ख्यायाः प्रशंसनं प्रकारान्तरेणाप्येतस्या अष्टसङ्ख्याया: प्रशंसनं चेत्यादि. २ उखाया अधस्तलपर्याप्तस्य मृत्पिण्डस्य समन्त्रकं सार्थवादमादानविधानं, मृत्पि- ण्डस्य समन्त्रकं सविशं प्रथनं विधाय तन्मन्त्रस्य व्याख्यानं तिर्यक्प्रादेश- मात्रं प्रथिताया निधिमृद उपरि मृत्पि- ण्डप्रक्षेपं समन्त्रकं विधाय तन्मत्रव्या- ख्यानं, प्रथमोद्धेरुपर्यन्यमृत्पिण्डप्रक्षेपं समन्त्रकं विधाय तन्मन्त्रव्याख्यानं, निधेरुद्धिद्वयस्य च समीकरणं सविशेषं समन्त्रकं विधाय तन्मन्त्रव्याख्यानं, उखाया ऊर्ध्वपरिमाणस्य सार्थवाद विधानं, सर्वथोखा प्रादेशमात्रीकर्तव्ये- त्यादिकथनम्, उखायाः परिमाणं पश्व- नुष्ठानापेक्षया विकल्पितमिति प्रदर्शनम्, रखाया उत्तरभागे रास्नाकरणस्य मन्त्रतदभि - प्रायसहितं सार्थवादं विधानम् अन्यासां चतसृणामूर्थ्यानां रास्नानां तूष्णीं करणविधानं, तासामूर्ध्ववर्तीनामग्रेषु गोः साम्येन चतुर्णा स्तनानामुन्नयनकथनम्, ghat मसेन द्विस्तनात्मकमष्टस्तनात्मकं च पक्षद्रयमनूद्य सयोदूषणम्, उखाया 0 विलस्य साभिप्रायं समन्त्रकं ग्रहण विधानं, मन्त्रमन्त्रार्थसहितमुखा निधानस्य विधानम्, एकेषां मतेन सोपपत्तिकमुखा- त्रयकरणात्मकं पक्षमनूद्य तं सोपपत्तिकं दूषयित्वा चोखैकैव करणीयेति सिद्धान्त- तया प्रतिपादनम् उखाया भेदने प्राय- श्वित्यादिकमुत्तरस्मिन्नन्वाख्याने ब्राह्मणे वक्ष्यत इति प्रतिज्ञा चेति. १४३-१५२ ३ संस्कृताया गुदः सकाशादुखा निर्माणा- पूर्व महिषीकर्तृकायाः पादमात्र्याख्या- लिखिताया अषाढाख्येष्टकायाः सार्थ- वाई सोपपत्तिकं निर्माणकथनम्, उखाया अषाढान्तरकर्तेन्यताभिधानं, विश्वज्योति:- सञ्ज्ञकानां तिसृणामिष्टकानामुखा- नन्तरकर्तव्यतायाः सार्थवादं विधानं देवतासम्बन्धप्रदर्शनं च एतासामषाढो. च, खाविश्वज्योतिषामव्यात्मत्वं प्रदर्श्य पुनरेतासामेव मन्त्राइतमृदोत्पन्नत्वाषा- ढादिनामवत्व पादमात्रादिपरिमाणवत्वा- दीनामितरेष्टकानां वैलक्षण्ये ऽनुवादं कृत्वा प्रशंसनम्, अवशिष्टाया मृदो विनियोग कथनं, सकारणं सप्तभिरश्वशद्भिरुत्वा- या धूपनस्य सार्थवादं तमन्त्रकं विधानं शकृन्मन्त्र देवतानां सप्तसङ्ख्यात्वेन साम्य- स्य प्रशंसनं, सङ्ख्यागतसप्तत्वस्य यत्त्रित्वं तस्य प्रशंसनं चेति. ? ११३-११९ ४ सार्थवादं साभिप्रायमवटखननं संविशेषं विवाय तत्र मन्न्त्रं विनियुज्य तद्याख्यानम्, अवटे पचनसाधनतृणादिकमास्तीर्य तत्राषाढायास्तूष्णीमवस्थापनं विधाय ततो न्युब्जाया उखायाः समन्त्रकमवस्था - पनविधानम् तन्मन्त्रव्याख्यानश्च 9 निर्माणक्रमप्राप्तानां विश्वज्योतिषां तूष्णी- व्रा० विषयाः 1 मवस्थापनम् विधाय पुनस्तत्र पूर्ववत्प- वनादिकमास्तीर्य दक्षिणाग्न्यग्निना दीपन विधानम्, दीपने मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानम्, उखामीक्षमाणस्य त्रयाणां यजुषां जपविधानम्, तेषां व्याख्यानं च, खननादिमन्त्रगत सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, साभिप्रायं सार्थवादमुखाया मैत्रेण यजुषोपावहरणविधानम् उप- वापोद्वापयोः कालं नियम्य तत्रोद्वापे सावित्रस्य यजुषो विनियोजनं, उखायाः पर्यावर्तनस्य गर्तादुद्धरणस्य च समं- त्रकं विधानम् तदुभयोमन्त्रयोर्व्याख्यानं च, उखायाः क्षीरासेचनाथं पात्रे स्थाप- नस्य मन्त्रमन्त्रार्थयुतं विधानम्, तस्था- मुखायामाजस्य पयसः सार्थवादमा सेचनं विधाय तत्र मन्त्रचतुष्टयं विनियुज्य च तस्य व्याख्यानम्, आसेचननिर्माण- धूपनमन्त्रगतदेवतैक्यस्य चेत्यादि. प्रशंसनं- इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १९९-१६७ १ प्राकृतीमाग्नावैष्णवीष्टिं वैकृती वैश्वानर- द्वादशकपालेष्टि चादितो विधातुमुपोद्- घातः, अतिकर्मशब्दस्य निर्वचनम्, अग्निचित्याया अतिकर्मत्वं प्रदर्शयितुं केषाञ्चिदतिकर्मणां परिगणनम्, आमा- वैष्णव एकादशकपालोऽध्वरस्य वैश्वा- नरो द्वादशकपाल आदित्यश्वरुश्चाग्ने- रिति व्यवस्थापूर्वकं हविषां विधानम्, उभयविधविषां करणाभिधानम्, अग्नि • चयनस्याध्वराग्न्युभयविधकर्मत्वाभिधा- नम्, तत्राप्यध्वरस्य पूर्वमथाग्नेरिति पौर्वापर्याभिधानञ्च, आग्नावैष्णवप्रयोगं सूचयितुमाग्निष्टोमिकब्राह्मणस्यातिदेश- कथनम्, अप्रेक्षणीयं हविरनूय तत्प्र शंसनं, प्रकारान्तरेण पुरोडाशदेवतायाः प्रशंसनम्, वैकृते उभे हविषी समु• चित्य प्रशंसनम्, उभयोर्हविषोः पूर्वापरी- भावस्य कथनम्, पूर्वस्मिन्हविषि द्रव्य- देवतयोरेकत्वमुत्तरस्मिन्हविषि तद्बहुत्वं चास्ति तयोरधिदेवताध्यात्मतया प्रशं- सनम्, चरोराश्रयभूतं द्रव्यमभिधायैषां त्रयाणां हविषामुपांशुधर्मकत्वप्रतिपाद- नम्, औद्मभणानि हवींषि विधाय तेषां निर्वचनद्वारेण प्रशंसनम्, औद्ममण- होमानां भूयस्त्वं विधायाग्निकैः सौमिक- बाधप्रसक्तत्वाभिधानम्, आध्वरिकाणां पूर्व भावित्वमाग्निकानां पश्चाद्भावित्वं च विधाय तदर्थवादातिदेशकथनम्, आध्व- - रिकार्णा पञ्चसङ्ख्यायाः प्रशंसनम्, आमि- कानामौद्मणानां सप्तसङ्ख्यारूपस्य हविर्भूयस्त्वस्य सार्थवादं विधानं, सप्तौ- द्द्ममणहविर्मन्त्राननूद्य तेषां व्याख्यानं, केषाञ्चिन्मतेन तप्तायामुखायामौद्ममण- होमपक्षं साभिप्रायं सोपपत्तिकमनूद्य तं निराकृत्य च दीक्षणीयाख्ययज्ञे संस्थिते सत्योद्प्रमणेषु दीक्षासम्बन्धिषु हुतेषु सत्सु चोखाप्रवृञ्जनं कर्तव्यमिति: स्वप- क्षस्य सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, सार्थवाद- मुखाय मुखतृणावस्तरणविधानम्, मुञ्जकुलायादप्यन्तरं शणकुलायावस्त- रणविधानं चेति. ( ९ ) पृष्ठाङ्काः १६८-१७७ २ उखाप्रवृञ्जने उदक्प्राङ्मुखत्व स्थित- त्वादिधर्मविशेषं विधाय मन्त्रौ विनि- युज्य च तयोर्व्याख्यानं, मन्त्रगतं द्वित्वं छन्दोविशेषत्वं च प्रशंस्य प्रष्ट- v " ( १५ ) ब्रा० विषयाः ञ्जनस्य छन्दोभिमानिदेवताद्वारेण छन्दो- गतसर्वदेवतात्मकत्वद्वारेण मन्त्रद्वयगत- पादसङ्ख्याद्वारेण च प्रशंसनं, सन्तप- नानन्तरं जायमानाया उखादीप्ते रेतोरू- पेण सन्तापकस्याग्नेः पुरुषरूपेणोखाया योषिद्रूपेण सन्तापस्य सम्भोगरूपेण च प्रशंसनम्, उखायां चिरारोहणविषये • केषाञ्चित्पक्षमुपन्यस्य तं सकारणं दूष- यित्वा स्वपक्षस्य स्थापनम्, अग्नावारूढे कार्मुक्याः प्रादेशमात्र्या वृते न्युतायाः प्रथमायां समिधः सार्थवाद समन्त्रक- माघानविधानं तन्मत्रव्याख्यानं च गर्भरूपायाः समिधः सर्वान्तरात्मत्वं प्रशंस्य तत्रोखादीनामात्मत्वादिकल्पना- यामुपपत्तेः सप्रयोजनं प्रदर्शनं चेत्यादि . शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः १७८-१८५ ३ द्वितीया तृतीयाचतुर्थीपञ्चमीनां पैकङ्क- त्यौदुम्बर्य परशुवृक्णाधः शयानां समिधां सार्थवादमाधानं विधाय तत्र प्रत्याधानं मन्त्रांश्च विनियुज्य तेषां व्याख्यानम्, उत्तरासामष्टानां पालाशीनां समिधां सार्थवादमाधानं विधाय तत्र प्रत्या- धानं मन्त्रांश्च विनियुज्य तत्र षष्ठसप्तम- योर्मन्त्रयोर्विभज्य व्याख्यानमष्टमनवम- दशमानां मन्त्राणां प्रतीकमात्रोपादा- नेनैकादशस्य मन्त्रस्य साकल्येन प्रद- ‘र्शनं च, एकादशस्य मन्त्रस्याख्यायिकंया प्रशंसनं, सोपपत्तिकन्तासामुक्तैकाद- शानां समिधां क्षत्रियपुरोहितव्य तिरि- क्तत्वा मिधानं, क्षत्रिय पुरोहितयोस्तु द्वादशसमिधो भवन्तीति निरूपणं, द्वादश्याः समिध आधाने पुरोहितपक्षे क्षत्रियपक्षे च क्रमान्मन्त्रौ विनियुज्य मा० विषयाः तयोस्ताः पर्याभिधानं, पक्षान्तरेणोपोत्त मोत्तमे उमे अपि समिधौ सर्वेषामाधा- तव्ये इति सार्थवादं निरूपणम्, एवम- र्थसिद्धां त्रयोदशसङ्ख्यामनूय तस्याः प्रशंसनम्, एतासां समिनां प्रादेशमा- त्रत्वं विधाय प्रशंसनं, विहितस्य समि- दाधानस्य स्वाहाकारान्ततां विधाय तस्याः प्रशंसनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १८५-१९४ ४ अन्वाख्यानब्राह्मणम्-समिदावाना- नन्तरं सायमस्तमिते आदित्ये प्रातरुदिते आदित्यं च मन्त्रतत्तात्पर्योपेतं भस्मो- छरनविधानं, नक्तन्दिवं क्रियमाणयोः समिदाधानभस्मोद्रपनयोः समुचित्य प्रशंसनं, व्रतप्रदानकाले व्रतपयसि समिधं न्यज्याधातव्यमिति विधानम्, अत्र केषाञ्चिन्मतेन न्यञ्जनाभावपक्षं सोपप- त्तिकमुदाहृत्य तं निराकृत्य च स्वकीय- न्यञ्जनपक्षस्य सयुक्तिकं निगमनं, व्रत- परिग्रहस्य समिदाधानानन्तर्य प्रशंसनं तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य विभज्य व्याख्यानम्, उखाभेदनादिप्रायश्चित्ति- कथने प्रतिज्ञाकरणम्, उखाभेदने सप्रका- रकं प्रायश्चित्तनिरूपणं, उख्याग्न्यनुगमने सप्रकारकं प्रायश्चित्तनिरूपणं, विहितं प्राय- श्चित्तं सर्वकामसन्तान रूपत्वेन प्रशंस्य उभयविधप्रायश्चित्तं कर्तव्यमित्य भिधाय तद्गुतप्रकारविशेषदर्शनं च तत्राग्निक- प्रायश्चित्ते प्रकारविशेषं मन्त्रविशेषं च दर्शयित्वा तन्मन्त्रार्थ प्रदर्शनं, प्रसङ्गादु- ख्याग्न्याश्रयभूत गार्हपत्यस्याप्यनुगमे प्रायश्चित्ताभिधानं, सुत्याहे आहवनीया- नुगमे प्रायश्चित्ताभिधानं विहितस्य सौमिकानिकप्रायश्चित्तद्वयस्य व्यवस्था- : P ना० विषयाः करणम्, आमीनीयानेरनुगमने प्रायश्चि- त्ताभिधानं सुत्याहे गार्हपत्यस्यानुगमे प्रागुक्तप्रायश्चित्तस्यातिदेशकथनं चेत्यादि इति षष्टोऽध्यायः । अथ सप्तमोऽध्यायः । तद्धारणस्य विषयानुक्रमणिका ( ११ ) पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः प्रशंसनं, प्रधानपदार्थगत सङ्ख्यासम्प- कथनानन्तरं सर्वविषयायाः सम्पत्तेः प्रदर्शनं चेति. २०४-२१४ १९९ - २०२ २ रुक्मप्रतिमोचन विष्णुक्रमवात्सप्रेषु स्थित- १ रुक्मप्रतिमोकं विधाय बहुधा प्रशंसनं, रुक्मस्य कृष्णाजिने शुक्लकृष्णलोमरेखयोरुपरि त्रिवृता शाण- सूत्रेग निस्यूतत्वस्य सार्थवादं विधानं, रुक्मधारणप्रदेशं विधाय तस्य वहुधा प्रशंसनम्, उख्याने रुक्मस्योपरिवारणं विधाय तत्राप्यासन्यां धारणं कर्तव्य- मिति सार्थवादं विधानम्, आसन्द्या औदु- म्बरीत्वं विधाय तत्प्रशंस्य च तस्याः परिमाणविशेषस्याकारविशेषस्य च सार्थवादं प्रतिपादनं, स्तावकार्थवादातिदेश-सहितमा- सन्द्याः त्रिवृन्मौञ्जीभी रज्जुभिर्व्यूतत्वस्य मृदा- दिग्धत्वस्य च सप्रयोजनं प्रदर्शन, आस- न्द्यामप्युख्यानेः शिक्येन धारणं विधाय तस्याधिदेवताध्यात्मभेदेन प्रशंसनं, तत्र प्रसङ्गाच्छिक्यशब्द निर्वचनं रूपकल्पनायाः प्रयोजनकथनं शिक्य- पाशानां मौअत्वत्रिवृत्त्वयोः प्रदर्शनं च, उखयैवार्धारण प्रशंस्योखाया: स्वरा- ब्दप्रवृत्तिनिमित्तद्वारा स्वगताक्षरसङ्ख्यया पर्यायान्तरं समुच्चित्य तद्गताक्षरसङ्ख्यया च प्रशंसनम्, उख्यारिण्ड्वाभ्यां परि ग्रहं विधाय तयोरिण्ड्वोरहोरात्रात्मना धुपृथिव्याख्यलोकद्वयात्मना च प्रशंस्य स्तावकार्थवादा तिदेशसहितमिण्डवयो- मुख विधृतित्वत्रिवृत्वयोर्विधान, धर्तव्य- स्यानेः साधनभूतपदार्थगतसङ्ख्यायाः शिक्य- · स्वप्रागुदङ्मुखत्वादिधर्म विशेषकथनं, तत्र रुक्मप्रतिमोके मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानम् उख्या मेरिण्ड्वाभ्यां परिग्रहणे मन्त्र विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, शिक्पपाशप्रतिमुञ्चनं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानम् उख्याग्नेर्वि- कृतिछन्दस्केन मन्त्रेण सार्थवादं विकर विधाय तन्मन्त्रव्याख्यानं, प्रसङ्गात्के- षाञ्चिन्मतेन द्रोणचितादिचयनपक्षानु- दाहृत्य तान्प्रत्याख्याय व स्वकीय- सुपर्णचितचयनपक्षस्य निगमनं, विकृति- छन्दस्केनैव मन्त्रेणोर्ध्व प्राञ्चमुख्यानेः सार्थवादं सप्रकारकं प्रग्रहणं विधाय स्तावकातिदेशसहितं नाभेरुपर्युपाव- हरणपूर्वकं धारणविधानं, सप्रकारकं विष्णुक्रमक्रमणं विधाय तस्य निर्व- चनद्वारेण प्रशंसनं, तत्र मन्त्रचतुष्टयं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, मन्त्रत्र्या- ख्यानप्रसङ्गेन तत्तत्कमगे प्रकारविशेष- कथनं चेति. ३ प्रागुक्तस्य २१४-२२३ विष्णुक्रमेणाग्नेरूर्वोद्द्म- भणस्योर्ध्वबाहुना धारणप्रकारं हस्ते - नानी तस्य सार्थवादं विधानं, तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानम्, ऊर्ध्व धृतस्यामेरवरोहणं सार्थवादं विधाय पुनस्तस्यैव प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, तत्रावरोहण मन्त्रचतुष्टयं विनियुज्य सोपपत्तिकं सार्थवादं मन्त्रचतुष्टयस्य | सम्प्रहेण तात्पर्यार्थप्रदर्शनम् उपरि नाभि ( १२ ) ना० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः २२३-२३० धृतस्याग्रभिमन्त्रणं विधाय तत्र मन्त्र विनियुज्य च तस्य व्याख्यानं, शिक्य- पाशरुक्मपाशयोः सार्थवादमुन्मोचनं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य तात्प- र्यार्थ प्रदर्शनं, पूर्ववत्सार्थवाद सपकारकं प्रग्रहणं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानम् एतस्योख्याने: सोप- पत्तिकं साभिप्रायं त्रिभिर्मन्त्रैरुपस्थान- विधानं चेत्यादि. 8 सामिप्रायं पुनरेतस्योख्याग्नेर्वात्सप्रेण सूक्तेनोपस्थानविधानं, प्रसङ्गादस्य वात्स- प्रसूक्तस्य यज्ञाद्वहिर्भूततया जातस्यायुष्य- करणफलस्य काम्यप्रयोगस्य प्रदर्शनं, वात्सप्रप्रसङ्गात्प्रागभिहितायाः “सुपर्णोऽसि” इत्येतस्या विकृत्या अपि यज्ञाद्वहिर्भू- ततया जातस्यैव वीर्यवत्त्वफलकस्य काम्यप्रयोगस्य प्रदर्शनं, वात्सप्रोप- स्याने एकादशचं सूक्तं विधाय तत्रा- दिमस्य तृचस्य विभज्य व्याख्यानं, उक्तस्य तृचव्याख्यानस्योत्तरास्वृक्षु समानत्वाभिधानं, विष्णुक्रमवात्सप्रयोः समुचित्य लोकतदधिष्ठातृदेवतादिसकल- जगदुत्पादकतया प्रशंसनं, पुनर्विष्णु- क्रमणस्य स्वर्गप्राप्तिसाधनात्मना वात्स- प्रस्य तदवसानात्मना च प्रशंसनं, दीक्षाप्रथमदिवसे विष्णुक्रमवात्सप्रयोः समसनविधानं विहिते विष्णुक्रमवात्सप्रे एकस्मिन्दिने विष्णुक्रमाः अपरस्मिंस्तु दिने वात्सप्रमित्येवं क्रमेण कर्तव्ये इत्ये- तत्सार्थवादं विधानं, उक्तप्रकारेण संव- त्सरपर्यन्तमनुष्ठितवतः फलितप्रदर्शनं, आद्यन्तयोरहोरुभयोर्विष्णुक्रमवत्सप्र- स्थानीयत्वं तयोः समुच्चित्यानुष्ठानं 1 विधाय प्रशंसनं, ’ अहर्वै विष्णुक्रमो रात्रिर्वात्सप्रम् " इत्यत्र शङ्कासमा - धानप्रतिपादनं, आदावन्ते च समास- करणस्य सकारणमभिधानं, चरम दिवसे विधेयानुष्ठानाभिधानं, दीक्षान्त्य दिव- सस्य पक्षे विष्णुक्रमीयत्वं पक्षे वात्स- प्रीयत्वं च भवति तदाऽनुष्ठानप्रकारस्य विभज्य प्रदर्शनं चेत्यादि. इति सप्तमोऽध्यायः । अथाष्टमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः २३१-२३९ १ वनीवाहनम् - तत्र पूर्व मुख्याग ई- पत्यं प्रतिभनसा प्रापणम् । विधातुमुपोद्- घातकथनं, साभिप्रायमन्वव्यतिरेकाभ्यां वनीवाहन कर्मविधानं, वनीवाहनस्य प्रकारान्तरेण प्राप्तिमाशङ्कय तत्स- माधानकथनं, दैवं मानुषं चेत्यु- भयविधमपि वनीवाहनं कर्तव्यमिति सकारणं प्रदर्शनम्, उक्तार्थज्ञानपूर्वकमनु- तिष्ठतः फलाभिधानम्, उख्याने गार्हपत्य- चयनदेशं प्रति प्रणयनप्रयोगनिरूपणं तत्र साभिप्रायं समन्त्रक सार्थवाद समि- दाधानविधानम्, उख्याग्नेरनस उपरि स्यापयितुं सासन्दीकमुद्यमन विधानं, तत्र मन्त्र विनियुज्य तस्य व्याख्यानम्, उद्घृतस्याग्नेरनसि स्थापने विशेषाभि- धानं तत्र स्तावकार्थवादातिदेशकथनं च, अनस्यनुडुहोर्योजनं तत्क्रमं च प्रतिपाद्य तत्र मन्त्र विनियुज्य च तस्य व्याख्यानं गमनसमयेऽनसोऽक्षध्वनौ साथैवादं जपरूपप्रायश्चित्तनिरूपणम्, उख्याग्नेर्वासेऽवहरणपूर्वकं संस्कृते देशे स्थापनं विधाय तत्र पूर्ववत्साभिप्रायं समन्त्रकं समिदाधानं विधाय तन्मन्त्रस्य व्रा० विषयाः व्याख्यानं, विनियुक्तानां मन्त्राणां सम्पत्ते: प्रदर्शनं चेत्यादि. २ भस्मन विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः २४१ - २४८ एवाभ्यवहरणस्याख्यायिका मीमांसा करणं, तत्रासु भस्मप्रक्षेपं तन्मन्त्रं च विधाय मन्त्र- व्याख्यानं. भस्माभ्यवहरणे अपरं मन्त्र - द्वयं विनियुज्य तयोर्व्याख्यानं प्रशंसनं च, मन्त्रगत त्रित्व प्रशंसनं, मन्त्रत्रयेण सकृद्भस्मप्रक्षेपप्रसक्तिं निषिध्य सप्र- कारकं त्रिरभ्यवहरणविधानं, अद्भयः पुनरीषद्भस्मादातव्यमिति विधाय प्रशंस्थ च मन्त्रचतुष्टयं विनियुज्य तयाख्यानम्, उत्तरमन्त्रद्वयस्य पृथग्विनियोगशङ्काया निराकरणं, भस्मनोऽभ्यवहरणपुनरपादान- मन्त्रगतायाः सङ्ख्यायाः समुच्चित्य (१३) प्रशंसनं, प्रत्येत्यात्तं भस्मोखायामोप्यो- पतिष्ठेतेति सप्रयोजनं सप्रसङ्गं सार्थवादं निरूपणं, तत्र मन्त्रद्वयं विनियुज्य स्तावकार्थवादातिदेशसहितं तयोर्मन्त्र- योर्व्याख्यानम् एतन्मन्त्रगतां द्वित्व- सङ्ख्यां प्रागुक्तभस्माभ्यवहरणतदपादान- मन्त्रगत सङ्ख्यया समुच्चित्य तस्याः समुचितायाः सङ्ख्यायाः प्रशंसनम्, उप- स्थानानन्तरं द्विविधप्रायश्चित्तस्य तनि- मित्तस्य च प्रदर्शनं, प्रागुक्तमन्त्रगत- नवसङ्ख्यया सह प्रायश्चित्तमन्त्रसङ्ख्यां पृष्ठाङ्काः समुच्चित्य तस्याः प्रशंसनं चेत्यादि. २४८ - २५४. इत्यष्टमोऽध्यायः । इति उखासम्भरणनामके षष्ठे काण्डे विषयानुक्रमणिका समाप्ता ॥हस्तिपट्नाम के सप्तमे काण्डे- ब्रा० विषयाः प्रथमोऽध्यायः । १ गार्हपत्याशिचयनम् - तत्र पूर्व विधि- त्सितस्य गार्हपत्यधिष्ण्यचयनस्य पूर्व- भवान्भूसंस्कारारान्विधातुमादौ तत्स्थानस्य सप्रयोजनं सामिप्रायं समन्त्रकं पलाश- शःखया ब्युदुहनविधानम्, त्रिहिते व्युहने विनियुक्तस्य मन्त्रस्य पादशोऽ नूय व्याख्यानम्, व्युहने विहितस्य पलाशशाखा करणत्वस्य मन्त्रकरणत्वस्य म्हानूद्य प्रशंसनं, तस्याः पलाश- शाखाया उदरनिरसनविधानम्, सम्मार्ज नानन्तरमूषार्णा निवपनस्य सहेतुकं सार्थवादं विधानम्, तस्मिन्निवपने मन्त्र विनियुज्य तदर्थविवरणम्, न्युतेरूषेः प्रच्छादनं विधाय तस्य प्रशंसनम्, सार्थवादं मन्त्र तदभिप्रायोपेतं सिक- सानां निवपनविधानम्, सिकताभिः प्रच्छादनं विधाय शर्कराभिः परिश्रयण-’ स्य सार्थवादं सप्रकारकं विधानम्, सत्र परिश्रयणे मन्त्रं विवाय तस्य व्या- ख्यानम् मन्त्रस्थ “सूददोहसः " इति पदस्पोचारणनिषेधस्योपपादनमङ्केन धनुषा बहूनां परिश्रितां स्थापनस्यो- 1 पपादनं च, परिविद्रूप सिकतानां बाह्याभ्यन्तरभावं विधाय तस्य प्रशं- सनम् इत्यं संस्कृतस्य गार्हपत्याय- 1 तनस्येष्टका मिश्चयन विधानम्, विहि- सत्य चयनस्य निष्पत्तये इष्टकानामु- पत्रानप्रकार विधानम्, उपवेयासु त्रिवि - धादिष्टकास्ववर्यवक्लुर्ति प्रतिपाद्य तासां चतसृणामिष्टकानामुपधाने चतुरो मत्रा- पृष्ठाङ्काः । श्रा० विषयाः

न्विनियुज्य तेषां व्याख्यानम् एता- सामिष्टकानां क्रमेण कृतमुपधानमनूद्य सादन: दोहसोः तस्य प्रशंसनम्, सकृत्त्वं विधाय तत्प्रशंसनम्, पश्चिमा- यो रिष्टकयोरुपधानप्रकारकथनम्, तत्र मन्त्रं विनियुज्य तद्द्व्याख्यानम्, मन्त्रतत्तात्पर्योपेतं पाश्चात्ययोरुत्तरस्या इष्टकाया उपधानविधानम्, सार्थवादं सकारणं पाश्चात्ययोरिष्टकयोरुपधान- सादनादीनां पृथक्कर्तव्यताभिधानम्, अप्रप्रदेशेन तयोः परस्परसंसर्गस्य विवानम्, समन्त्रकं पूर्वार्ध्ययेरिष्टकयो- रुपवान प्रकारनिरूपणम्, एतासामिष्ट- कानामुपधानस्य प्रादक्षिण्यमुपनयेन दर्शयित्वा तस्य प्रशंसनम्, उपहिताना- मिष्टकानां सम्भूय सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, सादनसङ्ख्यामनूद्य तस्याः प्रशंस- नम्, सङ्ख्याद्वयं सम्भूय तस्य प्रशंसनं, वक्ष्यमाणस्तावकार्थवादातिदेशसहितं लोकम्पृणाख्याया इष्टकाया उपधान- विधानम्, सकृत्पठितेन लोकम्पृणेति मन्त्रेण तिसृणां युगपदुपधानविधानम तनैव सकृत्पटितेन मन्त्रेण दशानामि ष्टकानामुपधानविधानम्, पूर्व त्रयोदश लोकम्पृणानां द्वेधा विभागेनोपधान • पक्षममित्रायेदानीं त्रेधाविभागपक्षस्या- व्यभिधानम्, पूर्वाभिरिष्टकाभिः सहैता - सामिष्टकानां सङ्ख्यां सम्भूय तस्याः प्रशंसनम्, परिश्रितां सङ्ख्यामनृय तस्याः प्रशंसनम्, वक्ष्यमाणस्त विकार्थ- वादातिदेशयुतं पुरीषनित्रपनविधानं • पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः सार्थवादं पुरीषाहरणस्थानविधानम्, इत्यं पुरीषान्तां गार्हपत्य चितिमुक्त्वाऽ- थ तस्याः प्रान्तेषु साम्यस्य स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितमभिधानं गार्हपत्य- चितेः सार्थवादं परिमाणं विधाय परितो मण्डलाकारत्वविधानम्, गार्हपत्यचिति- रूपस्यामेरुख्यानेश्व चतुर्भिर्मन्त्रैः संसर्जनविधानम्, तन्मन्त्राणां तात्पर्या- मिधानञ्च चतुर्मन्त्रकरणकमुख्याने- गार्हपत्य चितिमध्ये सकारणं निवपन- विधानम्, रिक्ताया’ उखाया अध्वर्युक- र्तृकस्य यजमानकर्तृकस्य वाऽवेक्षणस्य निषेधं प्रतिपाद्य तस्याः सिकताभिः समगर्तत्वकरण विधानम्, शिक्याद्विमोचनस्य सप्रयोजनं सोपप- त्तिकं सदृष्टान्तं मन्त्रतदर्थ विवरणोम्पतं विधानम्, स्तावकार्थवादातिदेशयुतं तस्या उखाया ब्वलनरूपस्याग्नेरुत्तर- पार्श्वेऽरनिमात्रे चितावेव स्थापनं कर्त- व्यमित्य भिधानम्, सिकतापूर्णाया उखाया मध्ये तूष्णीं पयस आसेचनस्थ सकारणं सदृष्टान्तं विधानम्, सिकता- उखायाः पयसोरधरोत्तरभावमनूय तत्प्रशंसनं, उखायां पयस आनयनस्थानस्य विधा- नश्चेत्यादि. २ उरव्यपेण संस्कृतस्य गार्हपत्याग्नेर्विरारूप- प्रजापत्यात्मत्वं वक्तुं प्रजापतेः संस्कृति विवक्षया च तच्छरीरविश्लेषणस्य प्रति- पादनं, अनन्तरमस्य देवैः कृतसंस्कार- त्वस्योपवर्णनम्, इत्थं सम्प्रधारितमर्थं कर्तुं देवा अभि प्रार्थितवन्तः - सोऽपि तत्प्रार्थनमङ्गीकृतवानित्य भिधानम्, इदानी - न्सनप्रसिद्धया देवानामग्निमुखत्वस्थ विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १ - २४ दृढीकरणम् उत्क्रान्तानां प्राणादीनां परिणाम विशेषस्याभिधानं, प्रकृतमनु- सृत्य तस्य कीदृक्किमङ्गमित्यादि सोप- पत्तिकमभिधानं, प्रतिष्ठारूपस्य प्रजापतेः संस्कारमभिधाय चित्याप्रेरपि तादृक्सं- स्कारं वक्तुं तयोस्तादात्म्यमुपवर्ण्य सोप- पत्तिक, संस्कारसामत्वस्योपवर्णनं, समि- घामहरहरम्याधानमनूद्य तत्र कारणं प्रतिपाद्य रुक्मप्रतिमोचनोख्यभरणा- दीनां संवत्सर कालव्याप्तेरभिधानं, अत्रो- क्तेऽर्थे वामकक्षायणर्षेः साभिप्रायं मत- निरूपणं, प्रकृतस्य चयनात्मकस्य प्रजापतेर्लोकत्रयात्मत्वं तदविष्ठात्त्रभि- वाग्वादित्यात्मत्वं च प्रतिपाद्य पुनस्त- स्याधियाज्ञिकाध्यात्मिकरूपद्वयस्य प्रति- पादनं, चित्यात्मकस्याहवनीयस्य तत्र निधीयमानस्यानेश्च क्रमेण शीर्षत्वं शीर्षण्यप्राणत्वं च प्रतिपाद्य तयोरेव पक्षपुच्छवत्वस्य सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, प्रकारान्तरेणापि तस्याधियाज्ञिकाध्या- त्मिकरूपत्वस्य प्रतिपादनं, त्रिचितिको गार्हपत्यश्वेतव्य इत्येकीयं मतं सोपप- त्तिकमुपन्यस्य वक्ष्यमाणसम्पत्त्रयातिरे- करूपदोषाभिधानेन तं पक्षं निराकृत्य तथाऽवाङ् प्राणानामुक्तं त्रित्वमङ्गीकृत्य तदपि निराकृत्यैकत्वस्य सोपपत्तिकं निगमनं, पूर्वमुपक्षिप्ताया अनुष्टुब्बू- हत्योः सम्पत्तेरभिधानं तत्र तिस्रोऽ- नुष्टुभः सम्पाद्य, तासां प्रयोजनपुरः सर- मुपयोगकथनं, प्रतिपादितार्थज्ञस्य फलाभिधानं, प्रागुपन्यस्ताया बृहतीस- पत्तेरुपपादनं गार्हपत्याग्नीधीयाहवनी- यानां क्रमेण पृथिव्यन्तरिक्षद्युलोकात्म - (१५) पृष्ठाङ्काः ( १६ त्रा० विषयाः कत्वात्क्रमेणैव तेषां सङ्कारी युक्त इत्या- शङ्क्य व्युत्क्रमानुष्ठानस्य सकारणं सप्र- योजनमुपपादनं चेत्यादि. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । च पाकप्रकारं . शतपथब्राह्मणस्य - १ नैर्ऋतीष्टका चयनम् - तत्र पूर्व आ- ख्यायिकया प्रयोजनकथनपुरःसरं नैर्ऋतीनामिष्टकानामुपवानस्य विधि- त्या तासां हरणाय सङ्ग्रहेण प्रतिज्ञा - करणं, इद्रानीतानुष्ठानस्याप्युक्तप्रपो- जनार्थत्वाभिधानम्, नैर्ऋतीनामिष्टकानां समोऽहन्तृत्वद्वारा नामनिर्वचनं, नैर्ऋ- तीनां हरणमनूद्य पापरूपस्य तमसो गर्भसम्बन्धिश्लेष्मोत्वादिरूपस्य पाप्मनो निर्हरणहेतुत्वस्य । ख्यायिकया दृष्टान्तदार्शन्तिकपद्धत्या प्रतिपादनं, तासां निर्ऋतीष्टकानां सार्थवाद परि माणं सोपपत्तिकं व्यादिलिखितादिक- लक्षणरहितत्वं - सार्थवादं सकारणं का चेत्येतन्निरूपणं, तासा- मुपधानार्थं दिग्विशेषे साभिप्रायं देश- विशेषं दर्शयित्वा पराचीनत्वादिधर्म- विशेषकथनम्, तत्र तिसृणामिष्टकानां क्रमेण त्रीन् मन्त्रान्विनियुज्य तेषां पादशो- विभज्य व्याख्यानम्, इष्टकान्तरवदासु प्रसक्तानामुपस्पर्शन सादनसूददोहसां निषेधकरण, तासामुपधाने पूर्वमेकं प्रकारमभिधाय तं निषिध्य पश्चात् द्विती- यप्रकारप्रतिपादनम्, तासां नैर्ऋतीनां सङ्ख्यामनूद्य तस्याः प्रशंसनं, नैर्ऋतीनां परार्धे भागे आसन्धादीनां प्रासनस्य मन्त्रतदर्थव्याख्यानोपेतं सोपपत्तिकं मन्त्रगतछन्दः प्रशंसासहितं विधानम्, इष्ट- " पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः २५-३७ कादीन्सम्भूयानूद्य सङ्ख्याद्वारा तत्प्रशं- सनम्, इष्टकानां मध्ये सार्थवादमुदचम- सस्य निनयनविधानं निषेचनानन्तरं मन्त्रतद्द्व्याख्यानयुतमुपोत्यानं विधाय सार्थवादं धर्मविशिष्टं शालां प्रत्यागमन- विधानं, सप्रयोजनं गार्हपत्योपस्थानं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १९-९० २ प्रायणीयेष्टि :- तत्रादौ प्राय गीयेष्टि विधाय प्रधानहविः प्रचारात्पूर्व- तनानां हविष्कृद्राग्विसर्गादीनां केषा- ञ्चित्पदार्थानामनुवादपूर्वकं प्रायणीय- हविष: प्रवारविधानं, प्रायणीयस्प शय्वन्ते सीरयोजनं विधाय सीरस्य नामनिर्वचनद्वाराऽन्नरूपताविष्करणं, सीरोपादानभूतं वृक्षविशेषं विधाय तत्प्रशं सनं, सीरयोजनार्थानां रज्जूनां मौज- त्वस्य त्रिवृत्वस्य च स्तावकार्थवादातिदेश- सहितं विधानं, युज्यमानस्य सीरस्य स्थान- विशेषविशिष्टमभिमन्त्रणं विधाय तत्र मन्त्रद्वयं विनियुज्य तस्य क्रमात्परोक्ष- प्रत्यक्षवृच्या पादशोऽनूद्य व्याख्यानं मन्त्रद्वयगतछन्दः प्रशंसकार्थवादातिदेश- कथनं च विहिते सीरयोजने दक्षिण- ‘सन्ययोर्धर्ययोः पौर्वापर्यं विधायानुडुहां वैकल्पिकस्य सङ्ख्यात्रितयस्य सोपपत्तिकं विधानं, सार्थवादं चित्याग्निक्षेत्रमध्ये विकर्षणविधानं, तच्च विकर्षणं पक्ष- पुच्छानि विहायात्मन्येव कर्तव्यमित्यभि- धानं, परिश्रितां समीपे आत्मनो दक्षि- णभागेऽन्तरतः प्रागायतां मन्त्रतदर्थ- सहितां प्रथमां सीता दक्षिणश्रोणेरारभ्यो. दगायत पश्चिमपार्श्वे मन्त्रतदर्थसहित मा० विषयाः , विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः द्वितीयां सीता उत्तरपार्श्वे प्रागायतां मन्त्रतदर्थयुतां तृतीयां सीतां च विधाय पूर्वपार्श्वे दक्षिणायताया मन्त्रतदर्थयुता- याश्चतुर्थ्याः सीताया विधानम् उक्तं कर्षणं समन्त्रकमनूद्य तत्प्रशंसनम्, अम. न्त्रकं द्वादशसङ्ख्याकानां सीताना कर्षणं विधाय तत्प्रशंसनं, विहितानाममन्त्र- काणां चतसृणां सीतानां प्रत्येकं त्रित्वं विधाय प्रशंसनम्, अमन्त्रकसीतासङ्ख्यां सम्भूय तस्याः प्रशंसनं, विकर्षणमनूद्य तस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, समन्त्रक कर्षणमनूद्य तस्य सङ्ख्याद्वारा प्रशंसनं, अमन्त्रकं कर्षणं पुनरनूद्य तत्प्रशंसनं, कर्षणानन्तरमनुडुहां विमोचनं विधाय तत्र मन्त्र विनियुज्य तस्य पादशो व्याख्यानं, स्तावकार्थवादातिदेशसहित- मुत्तरपूर्वस्यां दिशि तेषामनुडुहां प्रस्था- पनं विधाय तेषां दक्षिणाकाले दान- विधानं दाने कालविशेषविधानं चेत्यादि. ९० - ६२ ३ दर्भस्तम्बोपानम् -तत्र दर्भस्तम्बानां कृष्टक्षेत्रमध्ये दर्भनाम निर्वचनसहितं सप्र- योजनं सार्थवादं सोपपत्तिकं तूष्णीमुप- धानकरणविधानं, सार्थवादं पञ्चगृहीते- नाज्यद्रव्येणाभिहोमं विधाय तस्य बहु- प्रकारेण प्रशंसनं; अभिहोमे मन्त्रं विधाय व्याहृतिरूपेण त्रयोदशधा विभज्य च तस्य चितिपुरीषात्मना प्र:- ‘सनं, त्रयोदशधा विभक्ता मन्त्रावयवा व्याहृतिरूपाः स्युरिति सोपपत्तिकमभि- धानम्, आज्यस्य होमसाधनत्वं पञ्चगृही- तत्वं चानूय तयोः प्रशंसनम्, अभिहोने सुचामुद्गृहीतत्वं विधाय तत्प्रशंसनं चेति, ६३-६८ ( १७ ) ४ अषां निनयनं सर्वोवधवपनं च- तत्रादौ कृष्टे क्षेत्र कर्षणक्रमेणोदचमस- करणकमपां निनयनंविधानम्, उदकनिन- यने चमसकरणत्वं विधाय तत्प्रशंसनं, चमसस्यौदुम्बरत्वं चतुष्कोणत्वं च विधाय तयोः प्रशंसनं, चतसृषु चतसृषु सीतासु त्रयाणां त्रयाणामुदचमसानां निनयन्नं विधाय तत्प्रशंसनं, कृष्टप्रदेशे द्वादशभि- रुदचमसैर्निनयनं विधाय तत्प्रशंसनं, तस्योदकनिनयनस्य कृष्टक्षेत्राधिकरण- त्वमनूद्य तत्प्रशंसनं, कृष्टाकृष्टात्मके प्रदशे यदुदकनिनयनं विहितं तत्करण- चमसानामपि त्रिसङ्ख्यामुपजीव्य प्रशं- सनम्, उक्तेऽर्थे पुरावृत्तस्य प्रतिपादनं, पूर्ववच्चतसृषु चतसृषु सीतासु त्रयाणां त्रयाणामुदचमसानां निनयनं विधाय तत्प्रशंसनं, कृष्टप्रदेशे द्वादशभिरुदचम- सैर्निनयनं विधाय तत्प्रशंसनं, कृष्ट- प्रदेशे उदकनिनयनस्य प्राणाधिकरणनि- नयनरूपताया: प्रतिपादनं, कृष्टाकृष्ट- योरुदकनिनयनचमसगतं त्रित्वमनूद्य तस्याप्यपां निधानहेतुताया: प्रतिपा- दनं, पृथग्विहितामुदचमससङ्ख्य सम्भूय तस्याः प्रशंसनं, प्रकृते. औदुम्बरचमसे सर्वधान्यानामावापविधानम्, उक्तं धान्य गत सर्वत्वनूद्य तत्स्तवनम्, उप्तानामन्नानां मध्ये एकस्योषधिरूपस्य बीजस्य वर्जन- विधानं तत्र धर्मविशेषविधानं च, उद- कनिनयनवद्बीजावपनेऽपि चतुरस्रस्यौ-. दुम्बरचमसस्य करणत्वेन विधानं, बीजवपनस्य मन्त्रगतछन्दोद्वारा प्रशं सनं, बीजावापसाधनभूतो ह्यनुवाकः पञ्चतृचात्मकः तत्र सर्वत्र क्रमेण तृच- t ( १८ ) ब्रा० विषयाः रेवौषधिवापः कर्तव्य इति सार्थवाद विधानं, कृष्टप्रदेशे द्वादशभिर्ऋग्भिर्वपनं विधाय तत्प्रशंसनं, बीजावापस्य क्षेत्रा- धिकरणत्वमनूद्य तस्य प्रशंसनं, कृष्टा- कृष्टात्मके यद्बीजावपनं विहितं तत्करण- मन्त्राणामपि त्रिसङ्ख्यामुपजीव्य प्रशं- सनं, एवमन्नचितिरूपेण बीजावापं प्रशंस्य भेषजरूपेणापि तस्य प्रशंसनं, पूर्ववत्सर्वत्वमनूद्य तत्प्रशंसनं, तृचकर- णकं बीजावपनमनूद्य तस्यापि भेषज- रूपत्वेन प्रशंसनं चतसृषु सीतासु करणमन्त्राणां द्वादशसङ्ख्यामनूद्य तस्या अपि भेषजरूपत्वेन प्रशंसनं, कृष्टप्रदेशे वपनस्य प्राणभैषज्यरूपताया अभिधानं, कृष्टाष्टबीजावपने च मन्त्रगतं त्रित्व. मनूद्य तस्यापि भेषजहेतुत्वाभिधानम्, उदचमससङ्ख्यां बीजावापमन्त्रसङ्ख्यां चानूद्य सम्भूय च तयोः प्रशंसनं, बीजावापमन्त्रपदानामनुवादपूर्वकमभि- प्रायप्रदर्शन पुरःसरं च मन्त्रव्याख्यानं, उक्तमृग्यव्याख्यानमुत्तरास्वृक्ष्वपि समा- नमिति तस्यातिदेशकथनम्, अतिदिष्टस्य व्याख्यानस्य यथावन्नियोजन, ऋचां छन्दोद्वारा भेषजहेतुत्व निरूपणं, विहि- तानामनुडुद्योजनाद्योषधिवापान्तानां कर्मणां समन्त्रकामन्त्रकत्वं सम्भूय तत्प्रशंसनं, निरुक्ता निरुक्तानि कर्माण्य- नूद्य चित्याग्निरूपस्य प्रजापतेरपि निरुक्तानिरुक्तभेदेन परिमितापरिमित- भेदेन च द्विरूपत्वस्याभिधानं, सम- न्त्रकेण निरुक्तेनानुडुद्योजनादिकर्मणा निरुक्तभागस्येतरेणेतरभागस्य च संस्कारं विभज्य तस्य योजनं, विद्वदनुष्ठानस्य शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः प्रशंसनं, वाह्याभ्यन्तरभावेन निरुक्तानिरु- क्तत्वधर्मयोगाच्चित्याग्नेः पशुरूपतां सम्पाद्य तस्याः प्रशंसनं चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः ६८-७८ १ सोमक्रयणादिकम् - तत्र साग्निचित्ये क्रतौ सोमक्रयणस्य कालं विधाय तत्प्रशंसनं, सोमक्रयस्य मध्येऽनुष्ठान- स्याधिलोकतयाऽव्यात्मतया च प्रशंसनं, राजकयम्य मध्येऽनुष्ठानस्य कृत्स्नशरीरे रसानुषङ्गहेतुत्वेनापि प्रशंसनम्, आतिथ्य- हविष्कृदन्ते आहवनीयश्चितिसंस्कारं विधातुं तत्पूर्वतनस्य चोदकप्रातस्य सोमतिथ्यादि - प्रयोगजातस्यानुक्रमणम्, सौमिका- निककर्मणोः परस्परं व्यतिषङ्गस्य सप्र- योजनं सार्थवादं विधानम्, वाग्विसर्ज - नानन्तरमाहवनीयसमीपदेशगमन विधा- नम्, गार्हपत्यस्थानवदाहवनीयस्थान- स्यापि पलाशश|खया व्युदूहनमेकीय- मतेनोपन्यस्य सोपपत्तिकं तस्य दूषणं, गार्हपत्यचितिवत्प्राप्तभूषनिवपनं सकारणं निषिध्याहवनीये प्रतिनियतं विधास्य- मानं पुष्करपर्णोपधानमनूद्य तस्य प्रति- नियतफलप्रतिपादनेन प्रशंसनं, गाई- पत्यवदाहवनीयेऽपि सिकतानिवपनं कर्तव्यमिति विधानम्, उभयत्र मन्त्र- भेदं विधाय तत्प्रशंसनम्, गार्हपत्य- चयने सिकता निवपनस्य पूर्वभावित्व - मनूद्य प्रशंस्य च तत्र पूर्वभावित्वे दोष- प्रदर्शनम्, आहवनीयचितौ तु सिकता- निवपनात्पूर्वं परिश्रिद्भिः परिश्रयणमभि- प्रेत्य स्तावकार्थवादातिदेशयुतं तदभि- मन्त्रणविधानम्, सिकता निवपनं मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः सार्थवादं विधाय न्युप्तानां सिकतानां सोपपत्तिकं सफलं समन्त्रकम भिमर्शन- विधानम्, सार्थवाद लोगेष्टकानामुप- धानविधानम्, वेदेर्बाह्यदेशेनेष्टकाना- माहरणम् विधाय तत्प्रशंसनम्, आह- रणस्याद्मिक्षेत्रापेक्षया बहिर्देशवत्त्वं वेद्य- पेक्षयाऽपि तथात्वमिति विधानम्, विहितं लोगेष्टकानामुपधानमनूय तत्प्र- शंसनम्, आहरणस्याग्निबाह्यत्वमनद्य तत्प्रशंसनं, बहिर्वेदेरित्येतदप्यनूद्य तस्य पृथिवीसकाशाद्वहिर्भूत रसस्थापनहेतु- त्वेन प्रशंसनं, लोगेष्टकानामाहरणे साधनं विधाय तत्प्रशंसनं, पूर्वस्मादि - भागादाहरणस्य मन्त्रतदर्थविवरणोपेतं विधानम्, भाहृताया इष्टकायाः स्थान- विशेषे उपधानविधानम्, एवमेव दक्षि- णतः पश्चादुत्तरतश्च क्रमादाहरणं मन्त्र- तद्गत विषमपदव्याख्यानयुतं विधाया- हतानामिष्टकानां तत्तत्स्थानविशेषे उप- धानविधानम्, उत्तरस्यां दिशि मन्त्र- तदभिप्रायसहितं सिकतानां प्रध्वंसने विधायोपहितानामिष्टकानां सम्भूय प्रशंसनं, धर्मविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, सका- रणं स्थितिगुणविविष्टम् उपधानादीनां पृथगनुष्ठानविधानं, सफलमासां समन्त्रकत्वमनूद्याग्निक्षेत्रस्यात्मभागे एवो- पवार्न कर्तव्यमिति प्रतिपाद- नम् इतरेष्टकावदासां श्रपणाभावाद- शृतत्वमाशङ्कय तन्निरसनं चोदक- प्राप्तमुत्तरवेदिनिवपनमस्मिन्नवसरे कर्तव्य मिति सोपपत्तिकमा भधायोत्तरवेदेः परि- माणं च विधाय स्तावकार्थवादातिदेश- युतं सिकता निवपनविधानं, निवपनस्थ स्थानविशेषं विधाय तत्प्रशंसनम्, अस्था- सिकताभिः प्रच्छादन- त्मभागस्य 66 ( १९ ) पृष्ठाङ्काः विधानं, अस्मिन्निवपने” अग्ने तव “- इति षडृचं सूक्तं करणत्वेन विधाय तस्य कचिद्विषमपदव्याख्यानं कचित्पा- दशोऽनूद्य प्रतिमन्त्रं व्याख्यानं च, विनियुक्तस्पास्य षडृचस्य सूक्तस्य वैश्वा- नराग्निरूपत्वद्वारा सङ्ख्याद्वारा च प्रशं- सनं, सिकतानां रेतस्त्वप्रतिपादनाय तत्साम्यत्वस्य प्रश्नपूर्वकमभिधानं सिक तानां शुक्लकृष्णरूपद्वयस्य प्रश्नपूर्वकं प्रशंसनं, सङ्ख्यासम्पत्तेरप्याशङ्कापूर्वक प्रतिपादनम्, उपधानकरणस्य षडृत्तस्य यच्छन्दस्तस्य समुद्रियम् " - इति नाम कस्मान्निमित्ता देति पृच्छाकरणम्, अनन्तानां सिकतानामुपधानं पृथक्पृ- थक्कथं समन्त्रकं स्यादिति प्रश्नपूर्वक तदुपपादनम्, एतस्मिन्षडृचे सप्तानां छन्द- सामन्तर्भावप्रदर्शमाय प्रशंसनम्, उत्सन्न- यज्ञभागस्य पुनराहरणार्थत्वेन सिकता- निवपनं प्रशंस्य तासामपरिमितत्वमनूद्य तत्प्रशंसनं विददनुष्टानप्रशंसनं च, अपरिमितानामप्येतासां सङ्ख्याविशेष- प्रदर्शनद्वारा प्रश्नपूर्वकं प्रशंसनं, लोगे- ष्टकावत्सिकतानामप्यात्यभागे एवोपधा- नविधानं सिकतानामिष्टकात्वाविशेषा- त्प्रसक्तस्य सादनस्य सकारणं निषेधनं, सार्थवादं समन्त्रकमेतासामभिमर्शन विधानं, तत्र मन्त्राणां वचिद्विषमपदव्याख्यानं क्वचिदप्रसिद्धार्थपदव्याख्यानं च, मन्त्र- गतं द्वित्वं छन्दोविशेषं चानूद्य तत्स्ता- वकार्थवादातिदेशकथनं, लोगेष्टकादि- सङ्ख्यां सम्भूय तत्प्रशंसनं चेति. ८०- १०६ ’ (२० ) त्रा० विषयाः वातपथाह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः २ आहवनीयदेश संस्कारसमनन्तरं प्राकृत- मातिथ्यप्रव्रर्थ्योपसत्प्रचरणमनुक्राम्य प्रागुक्तयोराग्निकसौमिककर्मणोर्व्यत्ति- षङ्गस्य प्रदर्शनं, तत्र पूर्वमानुडुहे चर्मणि प्रथम चित्यर्थानामिष्टकानां समूहस्यो - पशमनं सार्थवादं विधाय तदर्थं लोहित- गुणकस्यानुडुहश्चर्मणः सार्थवादं प्राचीनग्रीवं देशविशेषे स्तरणविधानं, आस्तृते चर्मणि चिते रौण्योपशमं विधायानन्तरं चितेः सार्थवादमाज्येन तूष्णीं प्रोक्षणविधानं, प्रोक्षणमनूद्य हविष्ट्वसम्पादनद्वारा सप्रयोजनं तत्प्र- शंस्य तदीयाज्य करणत्वमन्त्रकत्वं चानूद्य तयोः प्रशंसनम्, आज्यप्रोक्षणे करण- विशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, प्रथमचिति- प्रोक्षणसमये द्वितीयतृतीया दिचित्यर्था- नामिष्टकानां प्रोक्षणस्य विधित्सया ब्रह्मवादिनां प्रश्नोत्तराणां नम्, आहवनीयदेशं प्रति नयनं विधातुमध्वर्योर्होत्रे सम्प्रेषदानविधानं, ततः प्रथमचित्यर्थानामिष्टकानां पूर्वस्यां दिशि हरणं विधाय रक्षोनिरसनहेतुत्वे. नाख्यायिका प्रशंस्य च तस्य प्रकृते योजनम् उक्तं सम्प्रेषं व्याख्याय होत्रा • ऽनुवक्तव्यामृचमेकीयमतेनोपन्यस्य तस्या व्याख्यानम्, एकीयमतं प्रति- विध्य स्वमतस्य निगमनम्, आग्नेयी- त्यादिधर्मानवयुत्यानूद्य तेषां प्रशंसनं, इष्टकाहरणसमये श्वेतस्याश्वस्य पुरतोनयनस्य सार्थवादं विधानं, अश्वप्रमुखविग्यज- मानानामग्निक्षेत्रसमीपगमनविधानं, स्तावकार्थवादातिदेशयुतमश्वकर्तृकं सप्र- कारकं चितिमभिलक्ष्य तत्तद्दिगाक्रमणा- प्रतिपाद-

मिधान, तस्याश्वस्य प्रत्यङ्मुखनयन- समये चितेरखघ्रापणं विधाय तस्य 9 पृष्ठाङ्काः प्रजासु प्राणप्रतिष्ठापन हेतुत्वेन लोक त्रयसमावपने हेतुत्वेन च प्रशंसनं, अश्वाव- घ्राणमनूद्य अश्वात्मकप्रजापतिना रूपण निलीयमानस्यानेश्वेतव्यस्य लामो नान्ये- नेत्याख्यायिकाया प्रशंसनम् अश्वस्य वर्णनियमं सार्थवादं विधायाला वर्णा. न्तरविशिष्टत्वस्याप्यभिधानम् अश्वासम्भवें ऽनड्वान्वेति पक्षान्तरनिरूपणं च, अग्निक्षेत्रस्याधिरोहणे प्रकारविशेषस्य विधित्सया प्रशंसनं, तत्रैकीयं मतमुप- न्यस्य तदूषयित्वा पुच्छस्योत्तरभागे उत्त- रपक्षस्य सन्धौ चाधिरोहणं कर्तव्यमिति निगमनम्, आरोहणानन्तरं प्राकृतवैकृत- पदार्थानामनुष्ठाने क्रम विशेषस्य प्रति- पादनं, पुष्करपर्णस्योपधानविधानं, सायङ्काले कर्तव्यकर्मणो विधानं, तत्रा- वस्य परितो नयनं सायमस्तमया- त्प्रागेव कर्तव्यमिति सार्थवादं निरूपणं, परिणयनक्रियायास्त्रिरावृत्तिं विधाय तत्प्रशंसनं, तस्याश्वस्य पुन प्रयोग- विधानं चेत्यादि. इति तृपोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १०७- १२० १ आत्मन्यग्निग्रहणस्य सकारणमवश्य- कर्तव्यत्वमुपपाद्य तस्य मन्त्रतदर्थविवरणो- पेतं सगुणं सधर्मकं सार्थवादं विधानं, प्राग्विहितस्य’ सत्यसाम्नो गानमनूद्य तत्प्रशंसनम्, उक्तायाः परकृतेः प्रकृते योजनपुरःसरं सत्यपदस्याभिप्रेतमर्थमा- विष्कृत्य तत्प्रशंसनं.- ब्रा० विषयाः पुष्करपर्णेष्टको पधानम् - सार्थवादं पुष्करपर्णोपधानं, पुष्करपर्णस्याग्नि- योनित्वस्यानुवादपूर्वकं सार्थवादमुपपादनं, पुष्करपर्णोपधाने मन्त्रं विनियुज्य तस्य पदशो व्याख्यानं, - रुक्मेष्टको पधानम् - आकाशात्मना स्तुतस्य पुष्करपर्णस्य मध्ये सूर्यात्मना ध्यातव्यस्य रुक्मस्य सोपपतिकं सविशेषं सकारणं विधानं, रुक्मस्य पुष्करपणे उपधानं सोपपत्तिकं सार्थवादं विधाय तस्य पुष्करपर्णाधिकरणत्वस्याख्यायि- कया पुष्करनामनिर्वचनेन प्रतिष्ठारूपत्वं प्रतिपाद्य तद्वारा प्रशंसनं, पुष्करपणेप- धाने मन्त्रं विनियुज्य तस्य पादशो व्याख्यानं, विषयानुक्रमणिका । पुरुषेष्टकोपधानम् - रुक्ममध्ये हिरण्मय - पुरुषस्योपधानं सार्थवादं विधाय तस्य प्रकारान्तरेण मनः - प्राणाद्यात्मकसूक्ष्म- शरीरस्थापनरूपेण प्रशंसनं, प्रसङ्गा- द्धिरण्यनाम निर्वचनं, पुरुषोपधानस्या- धारविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, तत्रोप- धाने पुरुषस्योर्ध्वमुखत्वं प्राङ्मुखत्वं च विधायाख्यायिकया तदुपपादन प्रशंसने, तत्रोपधाने मन्त्रद्वयं विनियुज्य पादशोऽ- नूद्य व्याख्याय च मन्त्रद्वित्वस्य तद्वत- छन्दोद्वारा प्रशंसनं च, पुरुषोपधानाङ्ग- त्वेन चित्रसामगानं विधाय तस्य पुरुष- गतवीर्याधानहेतुत्वस्याख्यायिकया विशदीकरणं, यजमानकर्तृकं सर्प - नामभिर्मन्त्रैः पुरुषस्योपस्थानं विधाय तस्य लोकत्रयस्थापन हेतुत्वस्याख्यायि- कया विशदीकरणं, सर्पनामभिरुपस्थानं प्रकारान्तरेण प्रशंस्य सर्प नाममन्त्रत्रयस्य पृष्ठाङ्काः । ना० विषयाः (२१) पृष्ठाङ्काः तात्पर्योपेतं व्याख्यानं, मन्त्रगत त्रित्व - सङ्ख्यां प्रशंस्योपस्थाने स्थितिगुणत्वं च विधाय तत्प्रशंसनम्, उपस्थानानन्तर- माज्यद्रव्यकस्याहुतिपञ्चकात्मकस्यामि- होमस्य सप्रकारकं सप्रयोजनं विधानं, तस्मिन्नभिहोमी हुतिपञ्चके रक्षोन्ना- पञ्चमन्त्रान्विधायामिहोमस्य रक्षोहनन- हेतुत्वं मन्त्रद्वारा द्रव्यद्वारा प्रतिपाद्य मन्त्रदेवताद्वारा मन्त्रगतछन्दोद्वारा च प्रशंसनं, विहितं परिसर्पणमनूद्य प्रशंस्य च तत्प्रकारस्य सविशेषं निरूपणम्, स्रुष्टिकाद्वयोपधानम् - सुगिष्टकयोः सकारणं दक्षिणोत्तर पार्श्वयोः सार्थवादं विधानं, तत्र च दक्षिणपार्थोदधेयायाः स्रुचः कार्यमयत्वमाज्येन पूरणत्वम्- उत्तरपार्श्वोपधेयायाः स्रुच औदुम्बरत्वं दना पूरणत्वं चाभिधाय तेषां साख्या- यिकं प्रशंसनं, स्रुचोरुपधानमनूद्य तयो- बहुरूपतां वक्तुं तदुपादानयोर्वृक्षयोरुत्प- तेरमिधानं, कार्यमध्याः स्रुच उपधाने आग्नेयं मन्त्रं विधाय तं प्रशंस्य च स्रुचो घृतपूरणत्वमनूद्य तत्प्रशंसनम्, औदुम्बर्या उपवाने ऐन्द्रं मन्त्रं विधाय पुनर्विकल्पेनेन्द्रानं मन्त्रं विधाय तं छन्दोदेवताद्वारा प्रशंस्य च स्रुचो दधि- पूरणत्वमनूद्य तत्प्रशंसनं, स्रुचोरुपधाने स्थान विशेषमभिधाय तयो स्तिर्यगग्रत- योपधानं सोपपत्तिकं पूर्वपक्षीकृत्य तत्प्रति- विध्य च सिद्धान्ततया प्रागप्रत्वस्य सोप- पत्तिकं निगमनं, स्थापनसादनाधिवदनानां पृथक्त्वं विधाय तत्प्रशंसनम्, उपहितस्य हिरण्मयपुरुषस्य सुव्यतिरिक्तबाहुकरण सोपपत्तिकं पूर्वपक्षीकृत्य तत्प्रतिषिध्य ( ३३ ) मा० विषयाः च सिद्धान्ततया पुनः सुग्ध्यतिरिक्त- बाहुकरणस्यैव सोपपत्तिकं सहेतुकं निगमनं चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १२१ - १४६ २ स्वयमाणेष्टको पधानम् -तत्र हिर- मये पुरुषे स्वयमातृष्णेष्टकायाः सार्थ- वादमुपवानविधानं, विहितां स्वयमातृ- ण्णामनूद्य तस्याः प्राणात्मना विस्रस्ता- वयवस्य प्रजापतेः प्रतिष्ठात्मना च प्रशं- सनं, विहिते उपधाने मन्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानं स्तावकार्थवादातिदेश- सहितं सादनाधिवदनाभिधानं स्वय- मातृष्णायां सामगानं विधाय तत्प्रयो- जनाभिधायकोऽर्थवाद उपरिष्टाद्वक्ष्यत इति प्रदर्शनं, स्वयमातृष्णायां पुरु- षस्यानमिनिहितत्वोपपादनम्, दूर्वेष्टको पधानम् - दुर्वष्टको पधानं तत्स्थानविशेशेषं च विधाय तत्प्रशंसनं, विहितमुपधानमनुद्योषधीनां दूर्वायाची- त्पत्तिप्रदर्शनपूर्वकं प्रशंसनं, उपधेयाया दुर्वेष्टकायाः सविशेषं लक्षणमभिधाय तत्पुरस्ताद्भूमौ औषधीनां प्ररोहण विधानं, विहिते उपधाने मन्त्रद्वयं विनियुज्य तस्य निगदव्याख्यातत्वप्रदर्शनं, द्वित्वं प्रशंस्य सादनाधिवदनानुवदनं, द्वियजुरिष्टकोपधानम् द्वियजुर्नामेष्ट- कोपधानं विधाय तस्य यजमानस्य स्वर्गप्राप्तिसाधनत्वेन प्रशंसनं द्वियजु- रित्येतन्नाम निर्वचनं, इष्टकाया यजमाना - त्मना प्रशंसनं, द्वियजुषो यजमान- स्वोक्त्या लब्धावसरत्वेन याज्ञिकानां प्रश्नोत्तरकथनं, द्वियजुष उपधानस्मा- न्वयव्यतिरेकयोर्गुणदोषप्रदर्शनेनावश्य- कामिधानं, अस्पा इष्टकाया हिरण्मय- मन्त्रगत पुरुसमीपे सर्वथाऽनुपधाने दोषप्रद - र्शनं तोपधाने तु गुणप्रदर्शनं च, यज- मानस्य हिरण्मय पुरुषद्विय जरूपयोर्देव- मानुषशरीरयोर्मध्ये स्वयमातृष्णादूर्वेष्ट- कयोरुपधानेन व्यवधानाच्छरीरद्वय. स्यापि प्राणेन सह कथमव्यवच्छेद हति प्रश्नमवतार्य तत्समाधाननिरूपणं, द्विय- जुष उपधाने मन्त्रद्वयं विनियुज्य तद्गत- पुनः पुनः प्रयुक्तरुक्पदस्याभिप्राय प्रदर्शनं, पूर्ववत्सादनाधिवदनानुवदनम्, रेतः सिगिष्टकाद्वयोपधानम् - रेतः- सिगिष्टकाद्वयोपधानं विधाय तयोरिष्ट- कयोः पृथिवीद्युलोकात्मना प्रशंस्य च तयो रेतः सिक्त्वोपपादनं तयोरुपधाने क्रमेण मन्त्रद्वयं विधाय तद्गत “विराट्- स्वराट् ” शब्दाभिधेयत्वमुपपाद्योपधान- मन्त्रयोः पार्थक्य सादनमन्त्रस्य चैकत्व- मित्यभिधानम्, एतदिष्टकाद्वयमण्डात्मना प्रशंस्य स्थानविशेषे उपधानस्य प्रयो- जनकथनं, विश्वज्योतिरिष्टको पधानम् - विश्व- ज्योतिराख्याया इष्टकाया उपधानम् विधाय तामग्न्यात्मना प्रशंस्य स्थान- विशेषे उपधानमुपपाद्य च तस्या इष्ट- कायाः प्रजात्मनाऽपि प्रशंसनं, विहिते उपधाने मन्त्रं विधाय तयाख्यानं, पूर्ववत्सादना धिवदनानुवदनम्, ऋतव्येष्टकाद्वयोपधानम् - ऋतव्या- ख्ययोरिष्टकयोरुपधानस्य सोपपत्तिकं मन्त्रतदभिप्रायसहितं विधानं, प्रथमाया चितौ तदुपधानस्य कारणत्वाभिधानं, पुनस्तयोरेव कर्तव्ययोः प्रजापतेः प्रति- हात्मना प्रशंसनं, श्रातन्ययोरिष्टकयो !!. मा० विषयाः रुपधानस्य स्थानविशेषं विधाय प्रशं- सनम्, आषाढेष्टकोपधानम् - आषाढेष्टकाया उपधानं चयनस्थलस्य पूर्वभागे कर्त- व्यमिति साभिप्रायं विधाय तस्या इष्ट- काया आषाढेति नामधेयप्राप्ति प्रद- श्योपधानोपयोगप्रदर्शनम् एतस्या इष्ट- काया वागात्मनाऽपि प्रशंसनम्, भाषा- देष्टकायाः पृथिव्यात्मकत्वमुपजीव्य वामभूत्सञ्ज्ञाप्राप्त्या आधिभौतिकाध्या- त्मिकप्राणात्मकत्वस्योपपादनम् उक्तं प्राणद्वयात्मकत्वमुपजीव्य तस्याः पूर्व- मागे उपधानस्योपपादनम्, आषाढायाः पूर्वभागे मन्त्रवत्या इष्टकाया उपधानस्य सहेतुकं निवारणं, ननु यदि समन्त्र- कानामिष्टकानामुपधाने प्राणाविधानं तर्हि अपस्थानी मन्त्रविशिष्टानामिष्टका- नामुपधानेन तत्कस्मान्न भवतीति प्रति- पादनं, तस्या ऋतव्ययोः समीपे सका- रणमुपधानं विधाय प्रशंसनं, प्रकृताया इष्टकाया उपधाने मन्त्रं विधाय तदूव्या- ख्यानं, दुर्वेष्टकादीनां स्वयामतृष्णायाः पूर्वभागे उपधाने कारणाभिधानं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । • विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १४१-१६८ १ मैंष्टकोपधानम् -तत्र कूर्मोपधानं विधाय तस्य रसात्मना प्रशंसनं, लोकरसत्व प्रणाल्या कूर्मस्य पृथिव्यादिलोकत्रयात्मत्वमभिधाय तस्यैव तच्छरीरे विविच्य प्रदर्शनं, विहि- तस्य कूर्मस्य सार्थवाद समन्त्रकं दधि- मधुघृतेरम्यजनविधानम्, अम्यजन- ( २३ ) मन्त्राणां छन्दः - सङ्ख्ये विधाय तत्स्ता- कार्थवादातिदेशकथनं, कूर्म इति नाम्नः प्रवृत्तिनिमित्तमभिधाय कूर्मस्यादित्या- त्मना प्रशंसनं कूर्मस्य पुरस्तात्प्रत्यगा- षाढाया दक्षिणतोऽरनिमात्रे प्रदेशे सोपपत्तिकमुपधानं विधाय तस्य कूर्मस्य प्राणात्मनाऽपि प्रशंसनं, वागात्मिकाया आषाढाया दक्षिणे भागे प्राणात्मकस्य कूर्मस्योपधानं सयुक्तिकमित्युपपादनं, कूर्मोपधाने मन्त्रत्रयं विधाय तत्राप्यु- पधानसमये मध्यमेन मन्त्रेण तचालनं विधाय च तेषां मन्त्राणां व्याख्यानम्, उपधानमन्त्रार्णा त्रित्वसङ्ख्यामनूद्य तस्याः प्रशंसनम्, अभ्यञ्जनमन्त्राणामुपधान- मन्त्राणां च सङ्ख्यायाः सम्भूय प्रशंसनं, कूर्मस्याधस्तादुपरिष्टाच्चावकास्थापनस्य सप्रयोजनमभिधानं कूर्मोपधानानन्तर- मुलूखलमुसलयोरुपधानं विधाय तवो- रन्नादत्वसाधनतया प्रशंसनम्, अनयोः स्थानविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, प्रकृते उलूखलमुसले प्रादेशमात्रे कर्तव्ये इति सकारणमभिधानम्, अनयोर्वृक्ष विशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, विश्लिष्टावयवस्य प्रजापतेः प्राणमन्नमूर्जमस्मिननौ प्रति- निवातुमितिहासकथनं, उक्तेऽर्थे कस्य- चिन्मन्त्रस्य संवादं प्रदर्श्य तन्मन्त्रस्य पादशो विभज्य व्याख्यानं, उदुम्बरोल- खलशब्दयोर्निर्वचनं तत्रार्थवादेनोलू- खलस्य शिरः साधर्म्य सम्पाद्य तद्वारा तस्याकारविशेषस्योपपादनं तदुपसंहृत्य विहिते उलूखलमुसलयोरुपधाने मन्त्र विनियुज्य तद्व्याख्यानं, उलूखलमुसल योर्द्वित्वात्तदुपधानमन्त्रस्यापि विदेषस्य - पृष्ठाङ्काः(२४) मा० विषयाः त्वमुपपद्यत इति कथनम्, उलूखलमुस- लयोः सादनं तु पृथक् पृथक् सकृच कर्तव्यमिति विधानं, पूर्ववत्सादनाधिव- दनानुवदनम् । शतपथब्राह्मणस्य- उखेष्टको पधानम् - उलूखले उखाया उपधानं विधाय तस्य प्रशंसनं, प्राजापत्यात्मकत्वेनो- उखायाः लूखले उपधानस्य प्रशंसनम्, उपराया- नामोखामेदे सति तत्प्रतिसन्धानार्थं प्रागवशेषिता मन्त्रसंस्कृता यां मृत्तां चूर्णीकृत्योखायाः पुरोभागे निदध्या- दिति निरूपणं, इष्टकोपधानप्रदेशे पक्कानामेवोपधानादुपशयायाश्चापक्व - त्वात्कथमत्र तदुपधानमिति याज्ञिका- शङ्कामुत्थाप्य तस्याः पक्वत्वोपपादन- पुरःसरं द्वेधोत्तरप्रदानेन समाधानम्, उखोपचाने मन्त्रद्रयं विनियुज्य तद्द्व्याख्यानम्, उखोपरि होम: - उपधानानन्तरमुखाया उपरिहोमः सकृद्गृहीतेन सुवस्थेनाज्येन द्वाभ्यामग्नेयीभ्यामृग्भ्यां होतव्य इति विधानं, तयोर्युक्तवत्योर्ऋचोः प्रदर्शनं, उखायामग्नेः संवत्सरभरणपक्षेऽभिहोमो नियमेन न तूपस्थानम् असंवत्सरभरण- पत्रे अभिहोमो वोपस्थानं वेति विकल्प इति निरूपणं, चित्याग्नेः स्वयमातृष्णा- दिनु त्रयोदशस्त्रिष्टकासु कृत्स्नपश्वाका- रत्वं प्रतिपाद्यादित्यरूपत्वस्योर्ध्वचयनेन प्रतिपादनं, स्वयमातृरणाद्यात्मकस्याग्नेः प्रदक्षिणावर्तमत्वविधानं, प्रकारान्तरेणो पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः रणोदखल मुसल योरौत्तराधर्यत्वप्रशंसनं, सोपपत्तिकं मुसलस्योलूखलदक्षिणमागे उपधानकथनम्, उक्तवानेः पश्वाकार • त्वस्य प्रकारान्तरेण दृढीकरणम् उक्तेऽर्थे लौकिकप्रमाणस्योपन्यसनं चेत्यादि. १७० - १९० २ पञ्चपशुशीर्षेष्टको पधानम् -तत्र पशु- शीर्षाणामुपधानं सार्थवादं विधाय तस्य स्थान विशेषविधानं, प्रकारान्तरेणाप्यु- खायामुपधानस्य प्रशंसनं, तेषां पशु- शीर्षाणां श्रीरूपत्वेन प्रशंसनं, तत्रो. पधाने कबन्धशिरसां सन्धानं भवतीति प्रदर्शनम्, उखायामुपवानं पुरस्तादारभ्य प्रत्यगपवर्ग कर्तव्यमिति सकारणमभि- धानम्, उखायां पशुशीर्षाणामुपधाने प्रजापत्युदरेऽन्नं दधातीति दर्शयितुमाख्या- यिकाकथनं, तेषु पशुशीर्षेषु सुवर्णशक- लानां प्रक्षेपं विधाय तत्प्रशंसनं, सुवर्ण- शकलानां सङ्ख्या विशेषं विधाय तद्विषये केषाञ्चिन्मतेन पञ्चपशुपक्षवदेकपशुपक्षे- sपि पञ्चकृत्वः सप्तसप्त सुवर्णशकलान्प्र- त्यस्येदिति साभिप्रायं पूर्वपक्षयित्वा तं प्रत्याख्याय च एकस्मिन्पशुपक्षे एकवार- मेव सप्त सुवर्णशकलान्प्रत्यस्येदिति सिद्धान्ततया सयुक्तिकं निगमनं, तत्र प्रथमं मुखे सुवर्णशकलस्य प्रक्षेपं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य पादशो- व्याख्यार्न, ततः क्रमेण दक्षिणसव्ययोर्नासा- पुटयोर्नेत्रयोः श्रोत्रयोश्च सुवर्णशकल- प्रक्षेपं समन्न्त्रकं विधाय तेषां मन्त्राणां साभिप्रायं व्याख्यानम्, उपधानार्थ पुरुष- ना० विषया: विषयानुक्रमणिका | शीर्षोद्ग्रहणस्य सप्रयोजनं समन्त्रकं विधानं तन्मन्त्रव्याख्यानं च, एतेषां पशू- नामुपधानमनूद्य तत्र पुरुषस्य सकारणं प्राथम्य विधानं पुरुषस्योपधानं मध्ये कर्तव्य मेति सप्रयोजनं विधानं, कस्य कुत्र पार्श्वे उपधानमिति विशेष जिज्ञा- सायां तद्विस्तरशोऽभिधानं, पुरुषोपधा- नस्य मध्यस्थानं विहितं तत्र विशेषा- भिधानं, विहिते उपधाने मन्त्रं विनियुज्य तस्य पादशो विभज्य व्याख्यानम्, उत्तर- तोऽधस्योपधानमनूद्य तत्र मन्त्र विधाय तद्व्यारूपानं, दक्षिणतो गोरुव- धानमनूद्य तत्र स्तुतिवन्मन्त्रं विधाय तद्व्याख्यानं, उत्तरतोऽवे रुपवानमनूद्य तत्र मन्त्रं विधाय तद्व्याख्यानं, दक्षिणतोऽजस्योपवानमनूद्य तत्र मन्त्र विधाय तद्व्याख्यानं, प्रकृतानां पशूनां नानात्वात्पृथगेवोपधान- सादनाविवदनानि कर्तव्यानीति विधानम्, पशूपरिहोम:-तत्रोपधानानन्तरं पुरुष- शिरसि अभिहोमस्याज्यद्रव्यकस्य सप्रयो- जनं विधानम्, अभिहोमे मन्त्रं विनियुज्य तस्य पूर्वार्धेनैकाडु तिरपरार्धेनान्या द्वितीया- हुतिरित्येतत्प्रयोजनं सकारण प्रदर्श तन्मन्त्रस्य व्याख्यानं, अभिहोमानन्तर- मुपहितानां पुरुषशीर्षप्रभृतीनां पशुशिर- सामुत्सर्गनाम कैर्मन्त्रैरुपस्थानस्य सम्प्रयो- जनं विधानम्, अत्र पञ्चानामपि पशु- शीर्षाणामुपधानानन्तरमुत्सर्गमन्त्रैरुपस्था- नमिति स्वकीयं मतं पुनरत्रानुष्ठानक्रमे- पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः Sपरमतेन किञ्चिद्वैषम्यमनूद्य सद्द्वयित्वा पुनरन्यमतेन प्रकारविशेषमनूय तस्यापि " च दूषणम् अग्नेर्बहिर्देशे तत्रापि बहिर्वेदि - शोकमुत्सृजेदिति सप्रकारकमभिधानम्, उत्सर्गमन्त्रैरुपस्थाने स्वाभिमतप्रकारं देशविशेषमध्वर्योरवस्थानविशेषं प्रदर्योपधानक्रमेणैव पुरुषस्य शोकं पूर्वमुत्सृजेदित्यभिधाय च तत्र मन्त्र- विशेषं विनियुज्य च तस्य पादशो विभज्य व्याख्यानम्, ततोऽश्वगौरव्य- जानां शोकात्सर्गेषु क्रमेण मन्त्रान्विनि- युज्य तेषां व्याख्यानं, ततोऽनुद्देश्यानां मयुप्रभृतीनां पशूनां शोकादेवोत्पत्ति ब्राह्मणस्य तेषामभक्ष्यत्वं च प्रदर्य दिग्विशेषे तेषां निधानविधानम्, उप- स्थानानन्तरमग्निसमीपमागत्य पुनरुप- तिष्ठेतेति सकारणं विधानम्, उपस्थान- मन्त्राग्नेय गायत्रोऽनिरुक्तो यविष्ठ- पदयुक्तश्च भवेदित्यभिधायानौ यविष्ठ- पदप्रवृत्तिनिमित्तं च दर्शयित्वा तन्मन्त्र- व्याख्यानम्,

पञ्चदशापस्येष्ट कोपधानं पञ्चछन्द- स्पेष्ट कोपधानञ्च तत्रादौ उपस्थाना- नन्तरमग्निं पश्चाद्भागेनारुह्य स्वयमातृ- ण्णां प्रदक्षिणीकृत्य गत्वा अपस्याख्या इष्टका उपदध्यादित्यभिधाय तत्प्रयो- जनं दर्शयितुमेतासामबात्मकत्वोपवर्णनं, तासां पशुशिरः स्वव्यवधानेनोपधान- मभिधायैकैकस्मिन्प्रदेशे पञ्चपञ्चोपद- ध्यादिति विधानम्, प्रतिदिशं पञ्चाना- (.२५) पृष्ठाङ्काः ( १६ ) ब्रा • विषयाः मुपधाने विंशतिः सम्पद्यते तत्र याः पञ्चदश पूर्वा इष्टकास्ता अपस्या भवन्तीति सोपपत्तिकं प्रतिपाद्यापस्या- भ्यः पञ्चदशभ्य उत्तराः : पञ्चेष्टका विद्यन्ते तारछन्दस्या भवन्तीति प्रति- पादनम्, छन्दस्यानामुपधानेन पशु- शुल्कान्तमांसप्रतिविधानम् भवतीति निरूपणम्, तासामप्यपस्यावदव्यव- धानेनोपधानाभिधानम्, तथैवापस्या अन्तसरछन्दस्या बाह्या भवेयुरित्यभि- धानम्, प्रकारान्तरेण पशूनां लोमस - म्पत्तिमभिधाय त्वग्लोमसम्पादने उक्तं पक्षद्वयमप्यभिमतमिति कथनम्, शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः प्रकारान्तरेणाप्यपस्यानामुपधानस्य प्रशं- सनं, तासां पञ्चदशानामपस्यानामुप- धाने क्रमेण " अपां त्वमन् " इत्या- दीन्पञ्चदश मन्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानं, तत्र सप्तममन्त्रार्थस्य श्लोकरूपप्रमा- णोपन्यासेन दृढीकरणं, " गायत्रेण 99 त्वा इत्यादिभिः पञ्चभिः पञ्चभिर्म- न्त्रैरुत्तरस्यां दिशि पञ्च छन्दस्या उपद- ध्यादिति विधानम्, आसामपस्यानाम- गुल्यात्मकत्वमुपवर्ण्य तस्योपपादन चेत्यादि. इति पञ्चमोऽध्याय. । इति हस्तिषडा (घटा ) ख्यं सप्तमं काण्डम् | पृष्ठाङ्काः चितिनामकेऽष्टमे काण्डे - श्रा० विषयाः प्रथमोऽध्यायः । १ पञ्चाशत्प्राणभृदिष्ट कोपधानम्- तत्र प्रथमचितौ सार्थवादं प्राणभृता- मुपधानविधानं, ताः पञ्चाशत्सङ्ख्याकाः प्राणभृतो दशदशोपवेया इत्यभि धानं, दशसङ्घातानां सङ्ख्यां विधाय तत्प्रशंसनम् उपहितानां पशु- शीर्षाणां समीपे तासामुपधानं विधाय तत्प्रशंसनं, प्राच्याद्यासु पञ्चसु दिक्षु तासामुपधानविधानं, प्राणभृदुपधान- मनूद्य तस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, प्राच्यां दिशि उपधेयानां प्राणभृतामुपधाने दश मन्त्रान्विनियुज्य तेषां पक्षपक्षान्त- रशः सोपपत्तिकमर्थ विवरणं, दशानां पूर्वदिगुपधेयानां प्राणभृतामुपधानस्य पार्थक्यं विधाय तत्प्रशंसनं, सादनस्या- प्युपधानवत्प्रसक्तं नानात्वं व्यावर्त्य व्यतिरेके बाधं च प्रदर्शयेष्टकायास्त्रिवृ- त्वविवरणं, दक्षिणस्यां दिश्युपधेयानां प्राणभृतां देशकस्योपधाने दश मन्त्रा- विनियुज्य तेषां व्याख्यानम्, उपधा- नस्य नानात्वं सादनस्य सकृत्त्वमिष्ट - कायास्त्रिवृत्त्वं च पूर्ववद्विधाय तत्प्रशं- सनं चेत्यादि. प्रतीच्यां दिश्युपधेयानां प्राणभृतां दश- कस्योपधाने दश मन्त्रान्विनियुज्य तेषां व्याख्यानम् उपधानस्य नानात्वं साद- 19 नस्य सकृत्त्वमिष्टकास्त्रिवृत्त्वं च पूर्ववद्वि- धाय तत्प्रशंसनं, उत्तरस्यां दिश्युपधे- यानां प्राणभृतां दशकस्योपधाने दश मन्त्रान्विनियुज्य तेषां व्याख्यानम्, उप पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १ - ७ धानस्य नानावं सादनस्य सकृत्त्वमिष्ट- कायास्त्रिवृत्त्वं च पूर्ववद्विधाय तत्प्रशं- सनं, मध्यभाग उपधेयानां प्राणभृतां दशकस्योपधाने दश मन्त्रान्विनियुज्य तेषां व्याख्यानं, उपधानस्य नानावं सादनस्य सकृत्त्वमिष्टकायास्त्रिवृत्त्वं च पूर्ववद्विधाय तत्प्रशंसनं, निरुक्तमन्त्रार्थ - जातस्यान्नरूपताप्रतिपादनं, दशसङ्ख्या- मनूद्य तद्रूपेणान्नरूपताप्रतिपादनं, सर्वत उपधानमनूद्य तत्प्रशंसन, प्राण- भृत्सञ्ज्ञा निर्वचनं चेत्यादि. ३ तत्र प्राणस्वरूपं प्राणभृत्स्वरूपं च विशदयितुं ब्रह्मवादिनां प्रश्नोत्तराभि- धानं, पुनः सर्वासां प्राणभृतां प्राजा- पत्यत्वविषये ब्रह्मवादिनां प्रश्नोत्तराभि- धानं, मन्त्रगतानुपूर्व्या ऋक्सामग्रहाणां प्रतीयमानानन्तर्यस्याक्षेपसमाधानार्थम् ब्रह्मवादिनां प्रश्नोत्तराभिधानं, शस्त्रोप- धानविषये ऋक्सामयोराधाराधेयभाव- लक्षणसम्बन्धविषये च ब्रह्मवादिनां प्रश्नो• त्तराभिधानं, प्रथमतस्त्रिषु मन्त्रेषु ख्यापि - तस्य पितापुत्रभावस्य प्रयोजन निरूपणं, एतासामुपधानमन्त्रेषु प्राणादिलिङ्गदर्श- नात्तदुपजीवनेन तेषां दशकानां पृथक्सं- ज्ञाकरणं, अत्र चरकाध्वर्यूणां मतमुप- न्यस्य तन्निराकरणं, पूर्वदिशि प्राणभृता- मुपधानानन्तरं दक्षिणां दिशं विहाय प्रतीच्यां दिशि कर्तव्यमिति सोपपत्तिकं विधानं, दक्षिणोत्तर दिशोरपि नैरन्त- र्येण प्राणभृदुपधानं विधाय तत्प्रशंसनं, मध्ये उपधेयानां प्राणभृतां स्थान- पृष्ठाङ्काः ८- १४ ( १७ ) शतपथब्राह्मणस्य - मा० विषयाः पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः विशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, सर्वत उप- धानमनूद्य तत्प्रशंसनं, सर्वासां प्राण- भृतामुपधाने धर्मविशेषं विधाय तत्प्र- भवति शंसनं, तासामुपहितानां परस्परसंस्पर्श विधाय तत्प्रशंसनं चेति. ४- तासां पुरुषशिरसः समीपे प्रागादिदि- क्षूपवानं पूर्वपक्षीकृत्य तत्प्रतिषिद्धय च हिरण्मयपुरुषस्याभिप्राप्तिर्यथा तथोपदव्यादिति सिद्धान्ततया निगमनम्, आग्नेयादिको गदिग्भागेषु प्राणभृतां वक्ररीत्योपधानमाक्षिप्य तत्समाधान - निरूपणं, प्राणभृदुपधानस्य पशुत्व- सम्पच्या प्रशंसनं, अन्तिममन्त्रे स्तोम- द्वय पृष्ठयप्रतिपादनस्य प्रश्नोत्तररूपेण प्रयोजनकथनं, प्रतीष्टकं कृत्स्नस्याग्नेः संस्कृतेः प्रश्नपूर्वकमुपपादनं, सुपर्णरूपस्य चित्यस्याग्नेः ।समञ्चनप्रसारणयोर्हेतुत्वेन प्राणभृदुपधानस्य प्रशंसनं, तत्र समञ्चन - प्रसारणप्रतिपादकेन मन्त्रेणाभिमृशन्ती- त्येकीयमतोपन्यासपूर्वकं समञ्चनप्रसार- णयोवार्यहेतुतयाऽवश्योत्पाद्यत्वाभिधान- मभिमर्शनमन्त्राभिधानं च एतदेकीयं मन्त शाट्यायनेरप्यभिमतमित्यभि- धानम्, अत्र विषये पक्षान्तरं प्रति- लोकम्पृणाख्ययो- पाद्य तस्य दूषणम्, रिष्टकयोरुपधानविधानम्, ततः पुरीष- निवपन विधानं चेत्यादि. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ द्वितीया चितिः- तत्र प्रथमं द्वितीय- स्याश्चिरुधानं विधाय तदीयप्रयोजन- स्य प्रथमचितिप्रयोजनप्रतिपादनपूर्व- कमुपपादनम्, तत्राश्विनीनां प्रथम- १४-२० २०-२५ , ,, पृष्ठाङ्काः मुपधानं विधातुमुपोद्घातकथनम्, एव- पोद्वातत्वेन द्वितीयचित्युपधानेऽश्वि- कर्तृत्वं प्रतिपाद्योपोद्वातिकमाश्विनीनां- मुपधानं विधाय तत्र मन्त्रचतुष्टयं विनियुज्य तेषां पादशोऽनूद्य व्याख्या- नम् एतासां चतसृणामिष्टकानां सम्भूय’ प्रशंसनम्, तासामुपधाने स्थान- विशेषं गुणान्तरं च विधाय तयो: प्रशंसनम्, उपधानसादनसूद दोहसाधिव- दनानां नानावं विधाय तत्प्रशंसनम्, मध्ये उपयाया आश्विन्याः सार्थवादं विधानम्, विहित उपधाने मन्त्रं विनि- युज्य तस्य व्याख्यानम् एतासामा- श्विनीनामात्मभाग उपधानस्यानुवाद- पुरः सरमाख्यायिकया प्रतिपादनम्, प्रजापत्यवयवसन्धानरूपेऽर्थे मन्त्राणा- मपि सामर्थ्यमस्तीति प्रतिपाद्य स्थान- विशेषस्य सर्वत उपधानस्य चाप्येतद- र्थानुगुणत्वस्य सकारणमाविष्करणम् ऋतव्येष्ट कोपधानम् - तत्र पूर्व मन्त्र- तदर्थ विवरणोपेतं सार्थवादमृतव्ययो- रिष्टकयोरुपधानं विधाय तद्विधिसिद्धं द्वित्वमद्य तस्य प्रशंसनम्, इष्टकयो- द्वित्वात्पृथक्सादनप्राप्तौ सकृत्सादनत्वा- भिधानम्, ऋतन्ययोद्वितीय चितावुप- धानस्य प्रशंसनम् अग्नेः संवत्सररूपस्य लोकत्रयात्मकत्वकल्पनायाः प्रयोजनं " " प्रतिपाद्य पुनः प्रकारान्तरेण प्रशंसनं चेत्यादि. २ एञ्चवैश्वदेवेष्ट कोपधानम् - तत्रादौ चैश्वदेवीनामुपधानं विधाय ख्यायिकया तस्या- प्रशंसनम् वैश्व - 9 देवीनामुपधानं प्रकारान्तरेण प्रशंस्य २७-३६ ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । तासामुपधाने स्थानस्य सविशेषं सार्थ- वादमभिधानं तत्राप्याश्विनीनामानन्त- र्याभिधानं च, पुनः प्रकारान्तरेण वैश्व- देवीनामुपधानप्रशंसनम्, आसां पञ्चानां वैश्वदेवीनामुपधाने मन्त्रान्विधातुमु- पोद्घातकथनम्, अनुषञ्जप्रकारसहितान्म न्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानं कृत्स्न- मन्त्राणां मध्यमभागस्य नानारूपत्वस्य सार्थवादं निरूपणं चेति. ३ पञ्चप्राणभृदिष्टकोपवानम्-तत्र प्रा- णभृदिष्टकानामुपधानं विधाय तत्प्रशं- सनं, तासां स्थानस्य सविशेषमभिवानं, तासामुपधाने गुणविशेषकयनं, सार्थ- वादं दिश्यानन्तर्याभिधानं, प्रकारान्त- रेण प्राणभृतः प्रशंस्य तासामुपघान- मन्त्रान्विनियुज्य सङ्गृह्य तत्तात्पर्याभिधानं, अपस्येष्टको पधानम्-तत्रापस्यानामुप- धानं सार्थवादं विधायासां प्राण- भृद्भयो व्यवधानाभावस्य सप्रयोजनं प्रतिपादनम्, अपस्यानामुपधानमन्त्रा- निवनियुज्य सङ्गृह्य तत्तात्पर्याभिधानं, एकोनविंशतिवयस्येष्टको पधानम्- सत्र छन्दस्येष्टकानामुपधानं सार्थवादं विधायासां पूर्ववत्सर्वत उपधानमपस्या- नांसान्निध्यं च विधाय ततयोः प्रशं- सनं, छन्दस्यानां पशुरूपत्वेन या. स्तुतिः कृता पुनस्तस्या एव ज्येष्ठत्व- प्रदर्शनम्, इत्थमिष्टकानां पशुरूपता- भुपपाद्याथ पूर्वदिस्युपधेयानां चतसृणा- मिष्टकानां मन्त्रान्विधाय व्याख्याय चार्थानिष्पन्नं गायत्रीरूपमिष्टमिति प्रद- र्शनं, गायत्रीछन्द:- सम्पत्ति प्रदर या प्रजापतेर्वयस आतिरुक्ता सेदानीन्तन- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः ३६-४१ 8 व्यवहारस्य मूलमिति प्रदर्शनम्, आप्त- व्यानां पशूनां स्वरूपं सामान्येन निर्दिश्य पशूनां तद्गतसङ्ख्यायाश्च प्रशं सनं, युक्तिभिरुपपादितस्यार्थस्य लोक- स्थित्या दृढीकरणं चेत्यादि. पञ्चदशोत्तरे " इति ये (२९) पृष्ठाङ्काः ४१-४७ पशवः सम्प्रहेण निर्दिष्टास्तेषा- मिदानीं दक्षिणोत्तरपश्चिमदिक्षु क्रमे • गोपवेष्टकामन्त्रव्याख्यानप्रसङ्गेन दर्शनं सर्वेषु मन्त्रेषु निरुक्तं यत्पशुवय- स्छन्दसां पौर्वापर्यमभिहितं तस्य प्रशंसनम्, इष्टकानां पश्वात्मना स्तुतेः प्रयोजनाभि- धानं, सोपपत्तिकं शिरआदिरूपोपधानक्रम- निरूपणं, अविभागेन विहितानां पश्वा- त्मिकानामिष्टकानां यथोचितं मध्याद्य- ङ्गेषु विभज्य विनियोगप्रतिपादनं तत्रापि विशेषाभिधानं च शिरःपुच्छयोरणुतर- त्वस्य सोपपत्तिकमभिधानं, स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितं लोकम्पृणेष्टकयोः स्थानविशेषे उपधानविधानं, स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितं पुरीषनिवपनविधानं चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ तृतीया चितिः- तत्र पूर्व तृतीयां चितिं विधाय तस्या बहुधा प्रशंसनं, स्वयमातृष्णेष्टकोपधानम् - तत्र स्वय- मातृष्णेष्टकोपधानं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य तात्पर्योपेतं व्या- ख्यानं, स्तावकार्थवादातिदेशसहिते पूर्व- वत्सादनसूद दोहसाधिवदने, स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितं स्वयमातृगेष्ट कोप- धानाने सामगान विधानं, ४८-१४ (३०) शतपथब्राह्मणस्य- प्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ५६ - ६२ पञ्चदिश्येष्टको पधानम्-तत्र दिश्ये- टकोपधानं विधाय तत्प्रशंसनं, एतासां दिश्यानां प्रथमचितावेवोपहित. त्वान्मध्यमचितौ किमर्थ तदुपधानमि- त्याशङ्कयात्राप्युपधेयत्वस्य सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, दिश्येष्टकानां पुनश्छन्दो- लक्षणरूपेणान्नरूपेण च प्रशंसनं, दियो. पधाने मन्त्रपचकं विनियुष्य तस्य तात्प- यतो व्याख्यानं चेति. २ विश्वज्योतिरिष्टको पधानम्–तत्र मध्यमाया विश्वज्योतिरिष्टकायाः सप्रयो- जनमुपधानं विधाय वायुरूपेण तस्याः प्रशंसनं, पूर्वेष्टकाम्योऽस्या अव्यवहितत्वं विधाय प्रजारूपेण प्रशंसनं, स्वयमातृष्णा- वद्विश्वकर्मलिङ्गकेन मन्त्रेण सादनं विधाय तन्मन्त्रस्य व्याख्यानं, सार्थवाद सूददोहसाधिवदनं च पूर्ववदिति प्रदर्शनं, चतुर्ऋतव्येष्टकोपधानम्–तन्त्र चत- सृणामृतव्येष्टकानामुपधानं समन्त्रकं सोपपत्तिकं धर्मविशेषसहितं विधायोप- धानमन्त्राभिप्रायं प्रदर्श्य च तत्प्रशंसनं, मध्यमचित्यां प्रथमोत्तमचित्योर्यद्वैलक्ष- प्यतव्यानां चतुष्ट्रवं तस्य प्रशंसनं, चतुष्ट्वमुक्त्वा पशुत्वमुपजीव्यान्ना- त्मनाऽपि प्रशंसनम्, उक्तस्यैव चतुष्ट्रवस्य शब्दगत चतुः सङ्ख्यायुक्तान्तरिक्षाख्य- मध्यमचितेर्योग्यत्वाभिधानद्वारेण प्रश- सनं, पुनस्तस्यैव प्रकारान्तरेणावि प्रशंसनम्, एतासां चतसृणां प्रागुक्ताभिः सह समुच्चित्य विराटूत्वसम्पादनाय तत्प्रशंसनं, दशप्राणभृदिष्ट कोपधानम्–तन्त्र दशानां प्राणभृदिष्टकानामुपधानं सोप- पत्तिकं समन्त्रकं विधाय तत्प्रशंसनं चेत्यादि. ३ छन्दस्येष्टको पधानम्-तत्र छन्दस्यानां पशुरूपत्वं पशूनामन्नरूपत्वं मध्यमाया- श्चितेरन्तरिक्षत्वं चामिधाय तारछन्दस्याः पूर्वार्द्ध प्राणभृतामुपहितत्वादक्षिणादि- दिक्षु द्वादश द्वादश उपदध्यादिति विधानं, उक्ताया एवेष्टकासङ्ख्यायाः पुनर्जगत्या दिद्वारेणान्नात्मनाऽपि प्रशं- सनं, पूर्वेष्टकाम्योऽव्यवधानं विधाय तत्प्रशंसनं, तत्र दक्षिणत उपवेयेष्ट- कानां मन्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानं, तत्राप्युत्तरासामष्टानामिष्टकानां निरुक्त- रूपं वैलक्षण्यं दर्शयित्वा तद्विधानं, पश्चादुपधेयानां द्वादशानामिष्टकाना- मुपधानमन्त्राणां प्रतीकमादाय तेषां समनार्थत्वेन मादिच्छन्दोरूपतामाशङ्कय तद्भिन्नत्वं चोपपाद्य तात्पर्य पुरःसरं तन्मन्त्रप्रतीकन्याख्यानं, दक्षिणो-तरपक्ष- पुच्छसन्धिषु निरुक्तानिरुक्तभेदेन द्विविधा - नामपि छन्दसामुपधानस्यान्यतरोपधान- पक्षे दोषप्रदर्शनपुरःसरं प्रशंसनं, प्रति- दिक्षु यद्वादशत्वं तस्या बृहतीसम्पत्ति- द्वारा प्रशंसनम्, एतासामेवेष्टकानां पुन- विस्रस्तप्रजापत्यवयवप्रतिसन्धानरूप- त्वेन प्रशंसनम्, एतासामिप्रङ्कानां पूर्वो- क्ताभिः सह समुच्चित्य प्रशंसनम्, अर्थ- वादप्रसङ्गेनोक्तस्य चन्द्रमस्त्वस्योपपादनं चेत्यादि. ४ चतुर्दशवालखिल्येष्टकोपधानम् - तत्र पूर्व वालखिल्येष्टकोपधानं विधाय तत्प्र- शंसनं, प्रसङ्गाद्वालखिल्यनामनिवचनं, पुरस्तालश्वाच सप्त सप्त वालखिल्ये- " पृष्ठाङ्काः ६१-६७ ६८-७३ ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | ष्टका विधाय ताः प्राणात्मना प्रशस्य चेदानी प्राणशब्देन विवक्षितार्थाभि- धानद्वारा तासां प्रशंसन, पुरस्तात्पश्चा- चोपधेयानां मध्ये त्रींस्त्रीन्मन्त्रानुदाहृत्य सङ्गृह्य च तेषां तात्पर्याभिधानं, बाल- खिल्योपधानं प्रकारान्तरेण प्रशस्पोक्त- प्रकारस्य विभज्य प्रदर्शन, पुरस्तादुप- धेयेष्टकानां चतुरो मन्त्रानुदाहृत्य ते तात्पयप्रदर्शनं, पश्चाद्वालखिल्याप्रसञ्ज- नाभिधानं प्रतिगति प्रकारं विभज्य तयोत्तरान्धतुरो मन्त्रान्प्रदर्श्य भुवः प्रतिष्ठात्वस्यान्नरूपत्वेन प्रशसनं, प्रजा-* पतेः शरीररूपण संस्कारमभित्रायाद्या स्वयमानृण्गा - पञ्च दिश्या:-विश्वज्योति:- चतस्र ऋतव्याः - इत्येकादश वर्जयित्वा- अवशिष्टानां शिरआद्यङ्गकल्पनया तत्रत्य प्राणरूप संस्कारस्य प्रदर्शनं, स्तावकार्य- बाातिदेशसहितं लोकम्पृणेष्टकयोरुप- धान विवानं, स्तावकार्थवादातिदेश- सहितं पुरीषनिवपन विधानं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ चतुर्थी चितिः- तत्रादौ अष्टादश- स्तोमे ष्टकोपधानम् – तत्रापि पूर्व चतु- र्थ्याश्चित्या उपधानं विधाय तत्प्रशंसनं, अस्य ब्रह्मण उपधानविधायिन्याख्या- यिकाकथन, स्तोमसञ्ज्ञका इष्टका विधाय तासां ब्रह्मात्मना प्रशंसनं, पुन- स्तासां सोपपत्तिकं प्रजापत्यात्मना प्रशंसनं, पूर्व प्राणद्वारा प्रजापति - रूपत्वेन प्रशस्याधुना चितिप्रयुक्तमृ- षित्वं प्राणेषु सम्पाद्य तद्वारा प्रशंसनं, पुनर्विक्षस्तप्रजापत्यवयव प्रतिसन्धान- " पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ७३-७९ रूपतया प्रशंसनं, स्तोमेष्टकोपधान- मनूद्य तत्र पुरस्तादक्षिणत उत्तरतः पश्चाञ्चोपधेयेष्टका — मन्त्रान्विनियुज्य तेषां व्याख्यानं, इत्थं चतुर्दिक्षु वाखा- दिदेवतारूपाणां चतसृणामिष्टकानामु- पधानमभिधायोत्तरत्रोपधेयानां चतुर्दशा- नां संवत्सररूपताप्रतिपादनपुरःसरं तत्र क्रमाच्चतुर्दश मन्त्रानपि विनियुज्य तेषां व्याख्यानं, प्रथमोत्तमस्तोमेष्टकयो- र्वायुरूपत्वस्य प्रशंसनम्, उक्ताया अष्टादशसख्यायास्त्रिवृत स्तोमद्वयसम्पत्त्या प्रशंसनं पुनस्तस्याः प्रकारान्तरेण प्रशंसनं चेत्योदि. २ स्पृष्टिकोपधानम् - तत्र दश स्मृदि- ष्टका विधाय तत्प्रशंसनं, प्रसङ्गा- त्स्पृन्नामनिर्वचनं, दशानामप्युपधेयानां स्पृदिष्टकानां मन्त्रान्विधाय तेषां सोप- पत्तिकं व्याख्यानम्, उक्ताया दशसङ्ख्याया विराडात्मना प्रशंसनं. ऋतव्येष्ट कोपधानम् -तत्र च समन्त्रकं सार्थवादमृतव्येष्टकयोरुपधानविधानम्, अर्थवादद्वये च प्रजापतेर्लोकत्रयात्म- करवं संवत्सरात्मकत्वं च प्रतिपाय तद्वारा यच्च तस्य विश्लिष्टमङ्गं तत्प्रति- सन्धानस्थानीयमिति ऋतव्ययोः स्त वनं चेत्यादि. ( ११ ) पृष्ठाङ्काः १०-११ ९१-९८ ३ सप्तदश सृष्टीष्टको पधानम्-तत्र च सप्तदश सृष्टिनामधेया इष्टका विधाय तत्प्रशंसनं, सप्तदशानामप्युपधेयानां सृष्टीष्टकानां मन्त्रान्विधाय तेषां सोप- पत्तिकं व्याख्यानम्, उक्ताया: सप्त- दशसङ्ख्यायाः संवत्सरात्मना प्रशसनं, प्रसङ्गात्सृष्टिनामनिवचनं चेत्यादि, १४-२०१ (३१) ब्रा० विषयाः ४ प्रतिज्ञापूर्वकं स्तोमेष्टकानां स्पृदिष्टकानां चक्रमदेशयोरभिधानम्, ततः पूर्वोक्ता- नामेव यजुष्मनीनां देशस्य विधानम्, व्मस्याश्चतुर्थ्याश्चितेः ब्रह्मचित्यादिनाम- धेयानि सोपपत्तिकानि प्रतिदाय तद्- द्वाराsस्या आर्षेयवतीत्वबन्धुमतीत्वयो- रमिधानं, स्तावकार्थवादातिदेश- सहितं स्थानविशेषे लोकम्पृणयोरुपधान- स्तावकार्थवादातिदेशसहितं विधानं, पुरीषनिवपनविधानं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । उणस्य- पृष्ठाङ्का । त्रा विषयाः १०६-१११ पञ्चमी चितिः – असपत्नेष्टकोपधा- नम्– तत्र च प्रथमं विराजामुपधा- नार्थमुपोद्घातः, प्रागादिचतुर्दिक्षु मध्ये च पञ्चानां देवदृष्टानाम सपत्नेष्टकानां सार्थवादमुपधानविधानं, सर्वासु दिक्षु दशानां दशानां विराडिष्टकानां सार्थ- वादमुपधानविधानम् असपत्नेष्टको पवा- नस्य प्रजापतिदृष्टत्वमप्यभिधाय पापनि- हरणहेतुत्वेन प्रशंसनं, क्रमात्प्रागादि- चतुर्दिक्षु मध्ये चोपवेयाया असपत्ने- टकाया मन्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानं तत्र मध्ये उपवेयाया असपत्नेष्टकायाः साभिप्रायं धर्म विशेष विधानं, प्राग्पश्चा- दुपधेययोरसपत्नेष्टकयोः प्राणापानत्वे दक्षिणोत्तरयोरुपधेययोरसपत्नेष्टकयो- बहुत्वं मध्ये उपधेयाया असपत्नेष्टकाया अन्नत्वं चोपवर्ण्य तद्वाराऽसपत्नासु प्राजापत्यत्वं च प्रदर्श्य पापापहन्तृत्वेन प्रशंसनं, विदुषः पापं न कीर्तयेदिति. नैमित्तिक प्रासविक उपदेशादि ११२-११८ २ चत्वारिंशच्छन्दस्येष्ट कोपधानम् - तत्र च सार्थवादं सप्रयोजनं छन्दस्येष्ट- कानामुपधानं विधाय तत्प्रसङ्गाच्छन्दस्या- नामनिर्वचनं, छन्दस्वानां प्रतिदिशं दश दशसङ्ख्यां विधाय तस्या विरारूपेण विराजोऽनरूपेण च प्रशंसनं, विहिते चत्वारिंशच्छन्दस्येष्टको पचाने चत्वारिं- शन्मन्त्रान्त्रिधाय तेषां तात्पर्यार्थ प्रदर्शन, पुरस्तादुपधेयानां दशानां छन्दस्यानी पृष्ठाङ्काः प्राणाधात्मकत्वं दक्षिणत उपधेयानां दशानां छन्दस्यानाम् अग्न्यादिदशदेवतात्मकत्वं पश्चादुपधेयानां दशानां छन्दस्यान दशलोकात्मकत्वं - उत्तरत उपवेयानां दशानां छन्दस्याना सृत्वात्मकत्वं च प्रति- पाद्य तद्वारा विराट्सम्पत्तिप्रद- र्शनं, पुनस्तासामेव प्रकारान्तरेण प्रतिदशक क्रमात् दशप्राणात्मकत्वं- अग्न्यादिदेवतादशकात्मकत्वं - दशदिगारम कत्वं - मासत्वत्मिकत्वं चाभिधाय तद्रूप- त्वेन प्रशंसनं प्रथमद्वितीयतृतीयदशतां भूग्यन्तरिक्षद्यौर्लोकात्मत्वं प्रतिपाद्य देवा- नामारोहणदृष्टान्तेन यजमानकर्तृक- तत्तल्लोकारोहणरूपफलाभिधानेन प्रशं- सनम्, उत्तरोत्तरलोकारोहणस्य प्रतिष्ठा- त्मकत्वं पूर्ववत्सदृष्टान्तमभिधाय तद्वारा प्रशंसनम्, इष्टकागत सङ्ख्यां तदुपधात- साधनभूतयजुर्मन्त्रगत सङ्ख्यां च सम्भूय तस्या अन्नरूपत्वेन प्रशंसनं चेत्यादि. ११९-१२४ ३. एकोनत्रिंशत्स्तोमभागेष्टको पधानम्– तत्र चाख्यायिकया स्तोमभागेष्टकामा- मुपधानविधानं प्रसङ्गात्सोपपत्तिक स्तोमभागनामनिर्वचनं च विहिते ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः साधनभूनानां स्तोम नागष्टको पचाने मन्त्राणां दिक्प्रदर्शनं कृत्वा तेषामिति- हासशेष सङ्क्षेपेणार्थाभिधानं, स्तोमभागे- ष्टकोपधानमनूद्य तत्र प्रथमानाम्मेकविंश- तीनां स्तोमभागानां क्रमात्त्रैलोक्यात्म- कत्वं प्रागादिचतुर्दिगात्मकत्वं चाभि- धाय पुनस्तासां सम्भूय प्रतिष्ठात्मकत्वमुप- वर्ण्य तद्वारा प्रशंसनम् उत्तमानामष्टानां स्तोमभागानां गायत्र्यात्मकत्वं त्रयीलक्षण- ब्रह्मात्मकत्वं च प्रतिपाद्य तद्वारा प्रशं- सनम्, एकेषां मतेन त्रिंशत्तम्याः स्तोम- भागेष्टकायाः समन्त्रकं सयुक्तिकमुप- धानं विधाय सकारगं तत्प्रत्याख्यानं चेत्यादि. सोपपत्तिक १२४-१२८ ४ सर्वतोऽषाढाया वेलायां स्तोमभागानामुप- धानं कर्तव्यमिति सार्थवादं विधानम्, एतासामुपहितानां स्तोमभागानां पुरी- पेण प्रच्छादनं विधाय तस्य बहुप्रका- रेण प्रशंसनं, स्तोमभागानन्तरीयपुरीष- निपवनस्य पञ्चमचितित्वमभिधाय पञ्च- मर्तुत्वेन प्रशंसनम्, अन्यामां चितीनां लोकम्पृणान्तत्वमस्याश्चितेस्तद्रहितत्वं चेति सोपपत्तिकमभिधानं, तत्र चादि त्यात्मिकाया लोकम्पृणायाः षष्ठचिति- त्वमभिधाय षष्ठर्तुत्वेन प्रशंसनं, पुरीष निवपनं तृष्णयोरुपधानं हिरण्यशकलैः प्रोक्षणम् अग्नेरम्याधानं चेत्येतत्क्रियाजातस्य सप्तमचितित्वमभिधाय सप्तमर्तुत्वेन प्रशसनं, चितिषु प्रासङ्गिकं षट्त्वप्रद- र्शनम, अन्यासु चितिषु पुरीषनिवपनस्य समन्त्रकम्पय चितौ त्वमन्नकचेति सोपपत्तिकमभिधानं, प्रथमोत्तमयो- विकर्णीस्वयमा- श्चित्योरिदंलोकत्वं मध्यमानां तिसृणां चितीनामन्तरिक्षलोकत्वं चत्याद्यभिधानं चेति, इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । " ( ३३ ) पृः कः १२९-११२ १ पञ्चनाकसदिष्टको पधानम् - तत्र च सार्थवादं पञ्चनाकस दिष्टकोपधानविधानं नाकसन्नामनिर्वचनं च तच्च विहितमुप- धानं प्रागादिचतुर्दिक्षु मध्ये च कर्तव्य- मिति सार्थवादं विधानं, पुरस्ताद्दक्षिणतः पश्चादुत्तरतो मध्ये चोपधेयाया नाक- सदिष्टकाया उपधाने मन्त्रान्विनियुज्य तेषां साभिप्रायं व्याख्यानं, नाकसदि- टकोपधानस्य प्रयोजनाभिधानेन प्रशं. सनम्. पञ्चचूडेष्टकोपधानम् - सत्र च सार्थवाद पञ्चचूडेष्टकोपधानविधानं पञ्चचूडा- नामनिर्वाचन च पञ्चानां नाकसद 1 पञ्चानां चूडानां च सोपपत्तिकं वैविध्येन सामानाधिकरण्यं प्रतिपाद्य तद्वारा प्रशं- सनं, पञ्चचूडेष्ठकोपधानस्य प्रयोजन- निरूपणं, पुरस्ताद्दक्षिणतः पश्चादुत्त- रतो मध्ये चोपधेयायाश्रूडष्टकाया उप- धाने मन्त्रान्विनियुज्य तेषां साभिप्रायं व्याख्यानं, प्रकारान्तरेण चूडेष्टको धा नस्य प्रयोजनकथनं पञ्चानां नाकसदां पञ्चानां चूडानां च सङ्ख्यां सम्भूय तस्या विरारूपत्वेन प्रशंसनं, विराडात्मिकाया अस्याश्चितेरमेराशीष्ट्वमन्तत्वमुत्तमचि- तित्वं चाभिधाय तद्वारा प्रशसनं, नाक- सच्चूडयोरन्तरा सार्थवादं पुरीषनिव- पनविधानं, विहिते उपधाने दिक्पर- 4(१४) ना० विषयाः त्वेन क्रमविशेषं विधाय प्रकारान्तरेण फलसम्बन्ध प्रदर्शनं चेत्यादि. २ एकत्रिंशच्छन्द स्पेष्ट कोपधानम्- तत्र च छन्दस्यानां सार्थवादं सप्रयोजन- मुपधानविधानं, छन्दस्यानां तृचेनोप- धानं विधाय तत्प्रशंसनम्, अतिच्छदाः- शब्दनिरुक्तिपूर्वकं छन्दस्यासु महदुक्थ- स्यानुप्रवेशवर्णनम्, उपधानसाधनभूत- मन्त्रगतछन्दसां शिरआद्यवयवैः सोपप- चिकं प्रशंसनं, छन्दस्यानामुपधानप्रयो- जनाभिधानं, तत्र पुरस्ता तिसृणां शिरो- रूपाणां गायत्रीणां पुरस्तादेव रेतः- सिग्वेलायां तिसृणामुरोरूपाणां त्रिष्टुभां पश्चाद्रेतः सिग्वेलायां तिसृणां श्रोणी- रूपाणाञ्जगतीनां–पश्चादेव जगतीम्यो- ऽनन्तर्हितानां तिसृणां सक्थिरूपाणाम- नुष्टुभा - अषाढावेलायां पुरस्ता तिसृणां पशुरूपाणां बृहतीनां बृहतीनां पुरस्ता- तिसृणां कीकसारूपाणां ककुर्मा गाय- श्रीम्योऽनन्तर्हितानां तिसृणां ग्रीवारूपा- णामुष्णहां पार्श्वयोस्त्र तस्तिसृणां पक्षरूपाणां दक्षिण- पङ्क्तीनाम् उत्तरतश्चतसृणां पक्षरूपाणामेव पद- पङ्क्तीनां पुरीषवत्याः पुरस्तादुदररूपाया एकस्या अविच्छन्दसः - पश्चात्तिसृणां प्रतिष्ठा रूपाणां द्विपदानां - एवमेकत्रिंश- छन्दस्यष्टकानां सार्थवादमुपधानविधानं तत्रापि पुरीषवती अतिच्छन्दाश्चैते उभे इष्टके संस्पृष्टे पुरीषसहिते प्राच्यो च स्वयमातृष्णाया दक्षिणत उपदध्या- दिति तयोः सार्थवादमुपधानप्रकार - विशेषनिरूपणं च एवमुक्तरीत्या उपधाने कते यजमानस्यात्मा सुकृतो शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः भवत्यन्यथा दुष्कृतो भवतीति प्रति- पादनं, प्रसङ्गात्पुष्पाख्ययोः साम्नो- पृष्ठाङ्का: निधने अभिधाय तयाख्यानं चेत्यादि. १४५-१९१ ३ अष्टगाईपत्येष्टको पधानम्-तत्र चा मनो मध्येsai गार्हपत्यष्टकानां सार्थवा सेतिहास छन्दस्योत्तमाष्टको पवान- साधनभूतैर्यजुर्भिरेवोपधानविधानं. अष्टपुनश्चितीष्टको पधानम्–तत्र च मध्यत एवाष्टगार्हपत्येष्टकावर पुनश्चिती- ष्टकानामुपधानविधानम्, एकेषां मतेन पुनश्चितीष्टकानां जवनार्थे पुच्छसन्धा- वुपवानमभिधाय तत्प्रतिषिध्य च पुनर्मव्यत एवोपधानस्य समर्थनं, पुनश्चितीनामष्ट- सङ्ख्यां विधाय तस्याः प्रशंसनम्, - एतासामष्टानामिष्टकानां पञ्चकृत्वः सादनं विधाय नत्प्रशंसनं, पुनश्चितिनामधेयनि- र्वश्चनं पुनरेकेषां मतेन जघनार्थे गाई- पस्येष्टकानामुपधानं पूर्वार्धे च पुनश्चि- तीनामुपधानमभिधाय तद्वयमपि प्रत्याख्याय च प्रागुक्तोपधान रक्षस्यैव समर्थन, गार्हपत्येष्टकानां पुनश्चिती- ष्टकानां चोपधानस्य प्रक रान्तरेण पुनः प्रशंसनं विहितेऽष्टानां पुनश्चितीना- मुपधानेऽष्टौ मन्त्रान्विनियुज्य तेषां व्याख्यानं चेत्यादि. इति षष्ठोऽध्यायः । अथ सप्तमोऽध्यायः । · ११२-१६० १ द्वयोर्ऋतव्येष्टकयोरुपधानम्-तत्र च धर्मातिदेशसहितं सार्थवादमृतव्ययो- रुपधानविधानं विहिते उपधाने मन्त्र विनियुज्य तस्य व्याख्यानं सकृत्सादन- विधानं च पञ्चम्यां चितो अवश्यं कर्तव्यतया ऋतुरूपत्वेनर्तव्ययोरुप- ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । धानस्य प्रशंसनं, विहितमृतव्ययोरुपवानं

प्रथमायाः स्वयमानृष्णायाः प्रथमाया विश्वज्योतिषश्वोपरिष्टात्कर्तव्यमिति सार्थ- वादं विधानं, पुनः प्रकारान्तरेण- र्तव्ययोः प्रशंसनम्, एता एवर्तव्याः संयान्य इत्यभिधानम्, अत्रान्या एव संयान्य इति चरकाध्वर्यूणां मतमनूद्य तत्प्रात्याख्यानं. विश्वज्योतित्र उपधानमू - तत्र च स्वयमानृण्गायाः पुरस्तात्सार्थवादं विश्व- ज्योतिष उपधानविधानं प्रसङ्गात्प्र- थमाया मध्यमायाश्च स्वयमानृण्गाया उपरिष्टादुपधेयायाः प्रथमाया मध्य- मायाश्च विश्वज्योतिषः सार्थवादं प्रद- र्शनं, विहितं विश्वज्योतिरूपवाने मन्त्र विनियुज्य तस्यार्थविवरगं, पूर्ववत्साद - नसूद दोहसाधवदनाभिधानं, पूर्ववद्वि- श्वज्योतिषामपि संयानीत्वमभिधाय तत्रान्या एव संयान्य इति चरकाध्व- मतमनूद्य तत्प्रत्याख्यानं यू-गां चेति. २ सर्वचितिशेषः तत्र लोकम्पृगेटको- पृष्ठाङ्काः | मा० विषयाः १६१-१६७. पधानम् - तत्र पूर्व लोकम्पृणाशब्द- निर्वचन पुरःसरं पञ्चम्यां चितौ प्रथम चितिवत्सार्थवादं ष्टकोपधानविधानं, नस्य लोकम्पूणे- लोकम्पृणोपधा- सार्थवादं स्थानविशेषविधानं, विहिते उपधाने मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं पूर्ववत्प्रातं सादनं निषिध्य वेवल सूद दोहसा विवदनाभिधानम्, अस्था लोकम्प्रणाया अयातयामत्वस्य सार्थवादं निरूपणं, यजुष्मतीरुपधाय लोकम्पुणया प्रच्छादयतीति सार्थवादं प्रतिपादनम्, आत्मन्येव यजुष्मनीरुपद- ध्यान पक्षपुच्छेषु इति सोपपत्तिकं प्रति- पादनम्, उभयीर्यजुष्मतीच लोकम्पृणा- श्वात्मन्नुपदधातीत्यनूद्यात्मनः पीनत्वं पक्षपुच्छयोस्तनीयस्त्वं चाभिधाय सोप- पत्तिकं चितस्याचितस्य च विज्ञान प्रति- पादनं, लोकम्पृणया स्वयमातृष्णायाः प्रच्छादनमनूद्य तत्प्रशस्य च जीविष्यतो मरिष्यतश्च विज्ञाननिरूपणं, क्रमसहितं लोकम्पृणाभिः सर्वतः सञ्छादनस्य प्रकार निरूपणम्, आत्मन एवाधि पक्ष- पुच्छानां सोपपत्तिकं चयनविधानं, पाकसम उपनसमये वा भिन्ना अनि- पाकात्कृष्णाश्चेष्टका नोपदव्यादिति सका- रणं प्रतिषिध्य मिन्नानां कृष्णानामति- रिक्तानां चोत्कर उत्किरणरूपप्रतिपत्ति- कथनं यजुष्पतीनां लोकम्पृणानां चेष्ट- काना परिमाग वशे सयुक्तिकमभिधाय तिसृणां चिनीनां व्याखतत्वं द्वयो- रपरिमिताऽऽलिखितत्वं च सकारणं प्रति- पाद्य पुनः सर्वासां चितीनां त्र्यालिखि- तत्वस्य सहेतुकं निरूपणं, यजुष्मती- नामिष्टकानां सोम्पत्तिकं मध्यमायां चितावावपनस्थान विधानम्, अतिरिक्ता इष्टका नैवोपधेया इच्छा चेदुपधेया वा इति सकारणं प्रतिपाद्य देवानां दृष्टा- (14) पृष्ठाङ्काः न्तेन नैवोपधेया इति निगमनं चेत्यादि १६७-१७४ ३ पुरीषनिवपनम् - तत्र च लोकम्पृणो- पधानस्यानन्तरं सार्थवादं पुरीषनिव- पनविधानं तच्च पुरीषनिवपनमा दौ स्वयमानृष्ण यां कनव्यमिति न स्वय- मातृष्णायामापेदित्येकीयमन निरसन- पूर्वकं सोपपत्तिकं सार्थवादमभिधानं, ((१६) ग्रा० विषयाः स्वयमातृष्णायामुतेन शतपथब्राह्मणस्य वि० अनुक्रमणिका । पुरवणात्मनः सञ्छादनस्त्र क्रमसहितप्रकारनिरूपणं, पुरीषेणात्मनः सर्वतः सञ्छादनस्य प्रशं- सनं, विहिते पुरीषनिवपनें मन्त्रं विनि- युज्य तस्यार्थप्रदर्शन, पुरीषनिवपनस्य प्रकारान्तरेण छन्दोदेवताद्वारा प्रशंसनं, ततो विकर्णी च स्वगमातृणां चोमे परस्परं यथा संस्पृष्ठे स्यातां तयोपद- व्यादिति सार्थवादं विधानं, विकर्ण्या उपधानमनूद्यत्र सार्थवादं स्थानविशेष - विधानं, पुनर्विकर्णीस्वयमातृष्णयो- रूपवानमनूद्य तयोरायुरात्मना प्राणात्मना च प्रशसनं कृत्वा तत्र पूर्वामुत्तरां विक- र्णीमुपदध्यादिति प्रतिपादनं, विकर्ण्या उपधाने स्वत्रमा तृष्णाया उपधाने च क्रमात्पूर्वक उत्तरत्र द्वाविति मन्त्रत्रयं विनियुज्य तेषां व्याख्यानं, नानोपधानं सकृत्सादनं समानकरणं शर्करामयत्वं चेत्येतेषां सहेतुकमभिधानं सार्थवाद पूर्ववत्सूदद्रोहसाऽधिवदनमाधाय तत्र पृथङ्काः | त्रा० विषयाः मन्त्र विनियुज्य तस्य व्याख्यानं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १७९–१८१ ४ स्वयसा तृष्णासु सार्थवादमाख्याविकया सान्नां गानविधानं तच सामगानं 66 भूर्भुवः स्वः " इत्येतासु व्याहृतिषु कर्तव्यमिति सार्थवादमभिधानं, तानि सामानि नानाप्रस्तावानि समाननि- धनानीति सोपपत्तिकं निरूपणम्, इष्ट- कामिश्चितस्य सपक्षपच्छस्याग्नेर्हिरण्य- शकरैर्द्वाभ्यां द्वाभ्यां शताभ्यां पञ्चकृत्वः प्रोक्षगस्य सार्थवादं सप्रकारकं समन्त्रकं विधानं. चितिपुरीषाणां मीमांसा -तस्यां च सप्तानामनि चितीनां क्रगद भूम्यन्तरि- क्षद्यौर्यज्ञयजमानस्वर्गातृतरूपत्वं प्रति- पाद्य तासां क्रमात्प युवयोनक्षत्रद क्षणा- प्रजादेवामृतात्मना पुरीषेण प्रच्छादनम- भिधाय तद्वाराऽचितरूपेण प्रशंसनं, पुनस्तासामेव सप्तानां चिनीनां सोपपत्ति- कमध्यात्मरूपेण प्रशंसनं चेत्यादि. १८१–१८६ इति सप्तमोऽध्यायः । इति चितिनामके अष्टमं काण्डं समाप्तम् ॥ सञ्चितिनामके नवमे काण्डे - ब्रा० विषयाः प्रथमोऽध्यायः । १ शतरुद्रियं कर्म तत्रादौ रूद्ररूप- तापन्नस्याने रूपशमनरूपप्रयोजनसहितं शतरुद्रियहोम व विधानं, विहिते होमें द्रव्यविशेषं विधाय तस्योभयविधान्ना- मकत्वाच्चयनसंस्कारे जातरुद्रदेवतोचित- रूपत्वेन प्रशंसनं, प्रकृते होमे साधन- तया चोदकप्राप्ताया जुहा अपवादत्वे- नार्कपर्णस्य विवानं, प्रकृतहोमस्य परि- श्रित्सु कर्तव्यतया विधानं, पुनस्तस्यैव होमस्य शतशीष्ण रुद्रस्येतरेषां च रुद्राणामुत्पत्तिप्रकारं दर्शयित्वा तच्छ- मनार्थत्वेन प्रशंसन, होमस्य द्रव्यान्तरं विधाय तत्प्रशंसनं, होमसाधनत्वेन विहितस्यार्कपर्णस्य प्रकारान्तरेण प्रशं- सनं, परिश्रितामपि प्रकारान्तरेण प्रशं- सनं, तिसृष्वशीतिषु स्वाहाकारः क्रियत इत्युपरिष्टाद्वक्ष्यते तत्र कस्मिन्प्रदेशे स्वाहाकारः कर्तव्य इत्यभिधानं तत्र होमसाधनभूतमन्त्रजातेषु षोडशर्चस्य प्रथमानुवाकस्य प्रथमाया ऋचः साभि- प्रायं व्याख्यानं, प्रथमानुवाकीय षोडश- मन्त्रेभ्यश्चतुर्दशमन्त्रानवयुत्य तेषां प्रशं- सनं, द्वन्द्विभ्यो होमविधानं, ततो जातेम्यो होमविधानं, तेषां मन्त्रागाम्मध्ये केचन मन्त्रा उभयतो नमस्काराः केच- नान्यतरतो नमस्कारा इति तषम्ये कारणप्रतिपादनं, अन्यत्र सर्वत्र प्रति- मन्त्रं द्रव्यप्रक्षेपं स्वाहाकार इत्यत्रापि तथैव प्राप्ती सार्थवादं तिसृब्वशीतिषु स्वाहाकारकरण/विधानं प्रथमं ऽनुवाके पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः तु प्रतिमन्त्र स्वाहाकार इत्यप्यभिधानं, व्याहृतिसज्ञकयजुर्मन्त्राणां जपं विधाय तेषां व्याख्यानं, उत्तरसञ्ज्ञकयजुर्मन्त्राणां जपं विधाय तेषां मध्ये प्रथममन्त्रमव- युत्य तद्वयाख्यानं, एतस्मिन्ननुवाके यजुर्गता सप्तत्वसङ्ख्या कार्त्स्न्येन तृप्तिहेतुर्भवती- त्यभिधानं, प्रथमे चोत्तमेऽनुवाके या सङ्ख्या तस्याः सम्भूय प्रशंसनं, अव- तानसञ्ज्ञकमन्त्रैर्होमकरणविधानं, अव- तानमन्त्रेषु सहस्रयोजनपदप्रयोगात्परमे दूरे धनुत्रमवरोपणं कृतं भवतीत्यभिधानम्, अग्ने सहस्रयोजनत्वादनौ होमन सहस्र- योजने एव धनुषामवरोपणं भवतीत्य- भिधानं, मन्त्रे” असङ्ख्याता सहस्राणि- अस्मिन्महत्यर्णवे " इत्येतत्पदप्रयोग- स्याभिप्रायनिरूपणं, विहितानामवतान- होमानां सङ्ख्याविशेषं विधाय तत्प्रशं- सनं, सार्थवादं सप्रयोजनं प्रत्यवरोह- सञ्ज्ञकमन्त्रैर्होमकरणविधानं, तान्प्रत्यव- रोहमन्त्रान्प्रदर्श्य तेषां व्याख्यानं, " दश प्राचीर्दश दक्षिणा " इत्यादिना सङ्ख्येयं दिग्विशेषं पर्यालोच्य सङ्ख्यामात्रमुपजीव्य शंसित्वा - इदानीं तत्सर्वमुपजीव्यास- लिकर गहेतुसहितमवशिष्टमन्त्रप्रयोगाम्प- योगसहितं च प्रशंसनं, " तमेषां जम्भे दध्मः” इत्यत्र तमित्यस्य स्थानेऽमुमिति प्रयुयादभिचारार्थमित्येकीयमतमुप- न्यस्य मयुक्तिकं तस्य प्रत्याख्यानं, " प्रत्यवरोहान् जुह तीति " सामान्येन विहितस्य प्रत्यवरोहहोमस्य सार्थवाद सङ्ख्या विशेषे पर्यावर्तनाभिधानं, मन्त्रान्ते (३८) मा० विषयाः • शतपथब्राह्मणस्य- स्वाहाकारस्यान्नप्रदत्वात्वादन्नरूपत्वेन प्रशंसनं प्रकारान्तरेण षट्सङ्ख्याया उप- पादनम् उक्तहोमानन्तरं तद्रोमसाधन- मर्कपूर्ण चात्वाले प्रक्षिपेदिति सकारणं सोपपत्तिकमभिधानं, प्रतिज्ञापूर्वकं शत रुद्रियहोमसम्पत्तेः प्रश्नोत्तराभ्यां निरू- पणं, प्रकारान्तरेणापि शतरुद्रियस्य सम्पत्तेः प्रश्नोत्तराभ्यामेव निरूपणं चेति. २ अग्नीत्कर्तृकस्याग्नेरद्धिस्त्रिष्कृत्वः परित्रे- कस्य सहेतुकं सार्थवादं सप्रकारकमभि- धानं, विहितं परिषेके मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, परिषेकसाधनमुद्रकुम्भ निधाय सार्थवादं त्रिष्कृत्वो विपल्य- यनविधानं, त्रिः पर्येत्य पश्चात्सास्मानं कुम्मं कृत्वा नैर्ऋत्यां देशि प्रक्षिपेदिति सार्थवादं सहेतुकं सप्रकारकम भिधानम् उक्ते निरसने मन्त्रं विधाय तद्याख्यानं, निरस्तस्य तस्याश्मनोऽमेदने किं कुर्या - दित्यभिधाय निरसनानन्तरीयकर्तव्यस्य कथनं, ततः प्रत्येत्य इष्टकाधेनूः कुर्यादिति प्रतिपादनं, विहितमिष्टका वेनुकरणमासीनेन कर्तव्यमिति केषाञ्चिच्छाखिनां मतमुप- म्यस्य तिष्ठता कर्तव्यमिति स्वमतस्य सोपपत्तिकं प्रतिपादनं तिष्ठताऽपि कथं तिष्ठता कर्तव्यमिति तत्प्रकारनि- रूपणं, प्रकृते इष्टकाधेनुकरणे स्थान- विशेषस्पर्शपूर्वकं मन्त्रं विधाय तद्या- स्वनं, तस्येष्टकाधेनुकरणस्य वाग्धेनु- करणात्मना सोपपत्तिकं प्रशंसनं, तत्रैव मन्त्रान्तरं विधाय तद्द्व्याख्यानं, ततो मण्डूका ऽवकावे तसशाखाभिरग्निस्थलस्य सर्वतो विकर्षण कर्तव्यमिति विधानं मण्डूका कति सशाखानामुत्य सिप्रद- पृष्ठाङ्काः । व्रा० विषयाः १-१९ पृष्ठाङ्काः र्शनपूर्वकं तत्सम्पाद्यस्य त्रिकर्षणस्य शमनार्थतां प्रदर्श्य च कृत्स्नानरूपत्वेन प्रशंसनं, विकर्षणेन वान्तरसा मण्डूका- दयोऽनुपजीवनीया आसन्नित्य भिधानं, मण्डूकादिभिदक्षि प्रदेशे पचमे प्रदेशे च विकदिति मन्त्रमन्त्रार्थयुतं सप्रका- रकं प्रतिपादनं, पू वत्तरप्रदेशे पूर्वप्र• देशे च मण्डूकादिभिर्निकर्जेदिति सप्र- कारकं समन्त्रकं प्रतिपादन, दक्षिण- भागादिक्रमेण विकणात्सिद्धस्य प्राद- क्षिष्यक्रमस्य प्रशंसनं, तत्रात्म-वि- कर्वणस्य प्राथमिक पपादनं, पूर्वेव- स्क्रमसिद्धस्य प्रादक्षिण्यस्य प्रशंसनं, पक्षादीनां विकर्षणमात्मानमभिलक्ष्य कर्तव्यमित्यभिधानं, दक्षिणपक्षादीनां विकर्षणेषु मन्त्रान्विधाय तद्गतसप्तत्व- सङ्ख्याया. प्रशंसनं, मण्डूकादीनामव- लम्वभूतं वंशमुत्करे न्वसदिति विधानम्, एनमग्निं परितः सामभिर्गायेदिति विधाय तस्य सामगानस्यामृतरूपतया प्रशंसनं, किन्नामकं साम कस्मिन्विभागे गाये- दिति सोपपत्तिकं सार्थवादमभिधानं, तत्र " प्रजापतेर्हृदय " सञ्ज्ञतं साम कस्यचिदपि ऋचि न गीयते किन्तु केवलं प्रजापतिशब्देन गीयते इति सार्थवादमभिधानम्, अग्नेः प्रजाप्रजापत्नु भयात्मकत्वात्तत्रैव गाने नोभयत्रापि हृदयं निधीयते इत्यभिधानम्, एतेषां गायत्र्यादीनां सानामिष्टकारूपेण प्रशं- सनं, सामगाने समाख्याप्राप्तमुद्गातृक- र्तृकत्वमपवायेतरकर्तृत्वे व दोषमभि- घायाध्वर्युकर्तृकत्वस्य प्रतिपादनं चेत्यादि, २०-४० इति प्रथमोऽयायः } मो० विषयाः विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ औपत्रसध्य दिवसात्प्राचीने दिवसे कर्तव्यं प्रयोगमभिधाय तथा तस्मिन्दिवसे कर्त- व्यस्य प्रयोगस्याभिधानं, दर्भमुष्टिनिधा- नानन्तरं तदाज्यं दव्यादि चादाय चित्याग्निसमारोहणविधानं तत्र मन्त्रं विनि- युज्य तस्य व्याख्यानम्, अग्निमारुह्य पञ्च- गृहीतेनाज्येन स्वयमातृष्णायां व्याघा- रणं कुर्यादिति विधान, व्याधारणस्य स्वयमातृष्णाधारकत्वस्य प्रशंसनं, प्रका- रान्तरेणापि स्वयमातृष्णायां व्याघारण- त्वस्योपपादनं, ननु यद्येषा स्वयमातृ- मेरुतरवेदिस्तर्हि तद्याधारणं पूर्वो- तरवेदिवद्धिरण्यदर्शनादिपूर्वकत्वेन भवि - तव्यमित्य भिधानं, स्वाहाकारवेट्कारयोः प्रत्यक्षत्वपरोक्षत्वाभिधानपूर्वकम, ज्येन पक्ष गृहीनेन व्यतिहारमुत्तरवेदेर्व्याघा- रणात्तथैवास्या अपि उत्तरवेदितेन त्र्याघारणमुपपन्नमित्यभिधानं, क्रमेण व्याघारणमन्त्रान्प्रदर्श्य तेषां व्याख्यानं, प्रकारान्तरेण मन्त्राभिधानं प्रशस्थाहु- तीन पञ्चत्वसङ्ख्याः कार्त्स्न्येन तृप्ति- हेतुर्भवतीति प्रतिपादनं दध्यादीनां सोपयोग विनियोगमभिधाय तेषां बहु- स्वात्सर्वान्नः विहितं तत्समुक्षणं परि- श्रिदुम्यो बाहिरपि कर्नव्य मित्य भिधानम्, उपरिष्टादर्भमुष्टि निदधतीत्युक्तान्दर्भा- समुक्षगे विनियुज्य तत्प्रशंसनं, पुनस्ते- षामेव दध्यादीनामनेरुपरिष्टाद्भागरूपेण प्रशंसनं, समुक्षणे मन्त्रद्वयं विनियुज्य साभि- प्रायं तयोर्व्याख्यानं, प्रत्यवरोहण मन्त्रजप- स्मान्वयव्यतिरेकयोर्गुणदोषाभिधानम्, अने- खरुह्य पश्चात्कव्यप्रयोगस्य कथनं, तत्र प्रवर्ग्यस्य परिष्यन्दे उत्सादनविधानं, (45) पृष्ठाङ्काः ४१५० प्रवयत्सादनस्याग्निरूपं स्थानान्तरं. विधाय तत्प्रशंसनं, पुनस्तत्रैवोद्वासनस्य यज्ञस्य शिर. शरीरसन्धानरूपेण प्रशं- सनं, यदा त्वग्नावुत्सादनं तदोक्तोद्वासने विशेष प्रतिपादन चेत्यादि. २ प्रवर्ये वासनानन्तरं सञ्चिते इष्टका- समूहे स्थापनायामि प्रणतुं तावद्गार्ह - पत्ये आज्यहोमसमिद्धोमयोः सार्थवादं विधानं, तत्राज्यहोमे पूर्व पञ्चगृहीतं गृहीत्वा तेनैकामाहुर्ति हुत्वा पुनरेकस्यां सुचि षोडशगृहीतं गृहीत्वा तत्समं विभज्य ताय सम गाभ्यामपरमादुतिद्वयं वैश्वकर्म- णाssभ्यां जुहुयादित्येवं तिस्र आहुती- र्जुहोतीति सार्थवादं निरूपणम्, एव- माज्यहोम प्रकारमभिधाय समिद्धोमे विशेषाभिधानं तत्र ताश्च समिध औदुम्बर्यस्तिस्रश्चेति प्रतिपादनम्, उक्ता- नामाहुतीनां पुरस्तादन्नरूपत्वेन संस्कारसदृशत्वोपवर्णनं, प्रथमाहुत्यर्थ पञ्चवारं ग्रहणस्याग्नेः शीर्षण्यप्राणपञ्च- कोपधानरूपेण प्रशंसनं, प्रथमाहुति - होममन्त्रे तिग्मपदसम्बन्धस्य प्रशंसनम्, आहुतिद्वयार्थ षोडशवारं ग्रहणस्य प्रशं सनम्, एतदाहुतिद्वयमष्टाभिरष्टाभिर्ऋभिं- रित्येवमनुवाकशेषेण होतव्यं तथा चैताः सर्वा ऋचः सम्भूय सप्तदश भवन्ति, तस्या एतस्या मन्त्र- गताया सङ्ख्यायाः कृरस्ताग्निसंस्कार- हेतुत्वेन प्रशंसनं, मिलिताया ग्रहण- सङ्ख्यायाः प्रशंसनं समिधां होमस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, समिद्धोमे मन्त्र- त्रयं विनियुज्य तन्निगदव्याख्यातमिति प्रदर्शनम् श्राञ्यसमिदाहुतिसङ्ख्यायाः पूर्व ( ४० ) मा० विषयाः पृथक्प्रशंसनं, पश्चात् सम्भूय प्रशंसनं चेत्यादि, ३ इत्थमभिप्रणपनार्थं यथोक्तं होमं विधाय ततस्तत्प्रायणौपयिकीः क्रियाः कर्तु तदुचितस्य सम्प्रेषस्य प्रतिपादनम् अत्र सम्प्रेषे ब्रह्मन्नप्रतिरथं जपेति यदुक्तं तस्योपयोगभिधातुं पुराकल्पस्य निरू- पणं, तत्राप्रतिरथस्येन्द्रत्वं ब्रह्मणो बृह- स्पतित्वं च प्रतिपाद्य ब्रह्मणो द्वादशर्चा - प्रतिरथसूक्तस्य जपकरणविधानम्, अप्र- तिरथसूक्तस्य सोपपत्तिकं तद्गत- प्रति ऋक्सङ्ख्याछन्दोद्वारा प्रशंसनं, ततोऽमे: समन्त्रकमुद्यमनविधानम्, उद्यमनानन्तर- मध्वर्युप्रभृतीनां " पश्च दिशो देवी: " इत्यादिभिः पञ्चभिर्मन्त्रैश्चित्यं गमनं विधाय तेषां मन्त्राणां व्याख्यानम्, उक्तमन्त्रैराग्नीधपर्यन्तं गत्वा तत्रैकस्य पृश्निवर्णस्याश्मनः स्थानविशेष उपधानस्य सोपपत्तिक सार्थवादमभिधानम्, अभिहिते उपधाने मन्त्रद्वयं प्रदर्श तस्य व्याख्यानम्, उपधानमन्त्रयोर्द्वित्वं प्रशस्य प्रकृतस्याश्मन इष्टकान्तरखदुपधानस्य विधानात्तद्वदेव सादनसूद दोहसाविवद- नयोः प्रसक्तौ तयोः सोपपत्तिकं सका- रणं निषेधकरणं, तस्योपहितस्यारमनो रक्षां विधायाहवनीयदेशं प्रति गच्छेयु- रिति विधानं, तत्र मन्त्रचतुष्टयं विनि- युज्य तन्मध्ये द्वितीयमन्त्रस्य व्याख्या- नमवशिष्टं मन्त्रत्रयं निगदव्याख्यात- मिति प्रदर्शनं च उक्तमन्त्रैराशीवादाह- वनपर्यन्तं गमने सूर्यादूर्ध्वाभ्रातृव्य- सम्मन्विनीश्चतस्रो दिशस्तथैव प्राप्नो- तीत्यभिधानं चित्याग्निसमीपगमनान- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः ५१-५५ न्तरं " क्रमध्वमग्निना " इत्यादिभिः पञ्चभिर्मन्त्रस्तस्यारोहणाविधानं तेषा मन्त्राणां व्याख्यानं च, उक्तमन्त्र- साध्येन चित्याग्नेरारोहगेन स्वर्गे लोके विद्यमाना भ्रातृव्यसम्वन्धिनीः पञ्च दिशः पूर्ववत्प्राप्नोतीत्यमिधानं, चित्या. मिसमारोहणानन्तरमस्मिन्नुख्यानी होमस्य सार्थवादं विधानं, विहिते होम द्रव्यस्य कारणं सार्थवादं सविशेष- मभिवानं, प्रकृतमभिहोमं प्रकारान्तरेण प्रशस्य तत्र मन्त्रद्वयं विनियुज्य तत्र च पूर्वस्य प्रतीकं प्रदर्योत्तरस्य व्याख्यान, मन्त्रगतं द्वित्वं प्रशस्योख्याग्नेश्चितीनामु. परि निधानं विधाय च तत्र मन्त्रद्वयं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, ततोऽस्मि - नौ समिधामाधानं विधाय ताः समि- चित्यानं प्राप्तस्याग्नेरुपरितनान्नरूपेण प्रशस्य तत्र शमीमयीं समिधं प्रथमा- मादध्यादिति सकारणमभिधानम्, अस्मि - ञ्छमीसमिध आधाने मन्त्रं विनियुज्य तस्य भिप्रायवर्णनं, ततः स्तावकार्य- वादातिदेशसहितं वैकङ्कतसमिदाधानं विधाय सत्र मन्त्रं च विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, ततः सार्थवाद कर्णकवस्यौ- दुम्बरसमिधो होमं विधाय सदभावे प्रतिनिधि चाभिधाय मन्त्रं च विनियुज्य तस्य प्रशंसनं, समिद्धोमगत त्रित्व- सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, समिद्धोमा- नन्तरमाज्याहुतीनां विधानं, तत्र धर्म- विशेषमभिधाय मन्त्र च विधाय तस्य छन्दः प्रशंसनसहितं तात्पर्याभिधानं तत्र द्वितीयामादुतिं विश्वकर्मणे जुहुयादिति विधाय तत्र मन्त्रं च विनियुज्य तस्य व्याख्यानम् । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पूर्णाहुति:-उक्ताहुतिद्वयहोमानन्तरं तृतीयां पूर्णाहुतिसञ्ज्ञकामाहुतिमाज्य- पूर्णया स्रुचा जुहुयादिति विधाय तत्र मन्त्रं च विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, मन्त्रे पौनःपुन्येन समाम्नातः सप्तशब्द- प्रयोगः कृत्स्नस्यास्तृप्तिहेतुर्भवतीत्य- मिधानं, समिदाज्यहोमगतां त्रित्वसङ्ख्या- मादौ पृथक्पृथक्प्रशस्य ततस्तस्या एव सङ्ख्याया सम्भूय प्रशंसाथ स्तावकार्थ- वादातिदेशकथनं, समिदाहुतीनामस्थि- मांसात्मकत्वात्तत्सन्निवेशानुसारेण तास्ति- पन्नासीनो वा जुहुयादित्यभिधानं, अस्थिमांसानुसारेण समिधोऽन्तरा- ssज्याहुतयस्तु वाह्याः कर्तव्या इत्यभि- धानं, प्रतिज्ञापूर्वकमस्याग्निप्रणयनात्म- कस्य कर्मणः सम्पत्तेरुपपादनं तत्र चोक्तप्रकारेणानुष्टुभः सम्पादन नैतासा- मेकामनुष्टुभमत्रादतवन्तो भवन्तीति सप्रयोजनं सार्थवादमभिधानं, उक्तार्थ- वेदनस्य प्रशसनं, प्रकारान्तरेणापि गाहे- पत्यादमेराहरणस्य प्रशंसनं चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ वैश्वानरहोमः तत्र च द्वादशकपाल- पुरोडाशद्रव्यकवैश्वानर होमस्य सहेतुकं मोपपत्तिकं सार्थवादं विधानं, पुनस्तस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनाथं वैश्वानरशब्दस्य निर्वाचनपपादनं च वैश्वानरयागा- नन्तरं माल्तानां होमं विधाय तेषां प्राणात्मना प्रशंसनं, तेषां मारुतानां प्राणात्मकत्वात्तदनुविधायिनीं सङ्ख्या- मनिधायोकं प्राणत्वमुपजीव्योगशु- यागादिकस्य प्रतिपादनं, द्वन्द्वशो मारु- पृष्ठाङ्काः १६-८१ ब्रा० विषयाः तानां होममनूद्य तेषां तत्तइन्द्रीभूत- प्राणात्मकताप्रदर्शनद्वारा होमस्थान- प्रकारनिरूपणं, ततोऽरण्येऽनूष्यस्य पुरोडाशस्य वागात्मना प्रशंसनं, पूर्व वैश्वानरस्य शिरोरूपत्वं मारुतानां तु तत्तत्प्राणरूपत्वमभिहितमिदानीं तेषामेव वैश्वानर मारुतानां क्षत्रप्रजात्मना प्रशंसनं, तेषामुक्तमेव क्षत्रप्रजात्मकत्वमुपजीव्य तत्सङ्ख्यादिकस्य प्रशंसनं, पूर्व वैश्वानर- मारुतानां केवलं होमो विहितः इदानीं तत्र कञ्चिद्विशेषं विधाय तस्य प्रशंसनं, मारुतानामुक्तप्रकारकेण होमेन वैश्वानर- वद्यागसम्पत्तिर्वटते सा सम्पत्तिः कथं भवतीति प्रश्नपूर्वकं तस्याः प्रदर्शनं, होमक्रमेण तेषां मारुतानां प्रत्येकस्य नद्यादिरूपेण प्रशंसनं, वैश्वानरमादित्य- रूपेण मारुतांस्तु तद्रश्मिरूपेण प्रशस्य तत्र मारुतानां मरुद्गणसङ्ख्यानुसारेण सप्तकपालत्वप्रतिपादनं, मारुताना होमे मन्त्रान्प्रदर्य तेषामभिप्राय निरूपणं चेत्यादि. २ वसोर्धाराहोम: - तत्र च वसोर्धाराहोम विधाय वसोर्धाराशब्दनिर्वचन पुरःसरं तत्प्रशंसनं, पुनस्तस्यैव वसोर्धारा होमस्य संस्कृ नगरभिषेकात्मना प्रशंसनं, विहितो वसोर्धाराहोमः पञ्चगृहीताज्य पूर्णया स्रुचा कर्तव्य इति स्ताव कार्यवादाति- देशसहितं निरूपणं, एतस्य वसो- राहोमस्य वैश्वानरम रुतहोमानन्नर्यत्व- प्रशंसनं, वसोर्धाराहोमे स्थानविशेष - विधानं वसोर्धारापदस्य प्रकारान्तरेण पुनर्निर्वचनं च ततः क्रियमाणे वसो- issहुतिः क्षीरादिधारावत्सम्पाद्यत 1 (४४) पृष्ठाङ्काः ८२-९१ १ 2 ( ४१ ) ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः । जा० विषयाः विधानं, तेषां मन्त्राणां सङ्ख्या कृत्स्ना ऽग्निप्रीतिहेतुर्भवतीति तात्पर्यार्थ - « वाजाय स्वाहा इति तस्या धाराकारताप्रदर्शनं, प्रकृत- वसोर्धाराहोममन्त्राणां प्रदर्शनं, अन्यत्र सर्वत्र मन्त्रान्ते कर्म- करणात्तद्वदत्रापि होमप्रसक्तौ कस्यचि- द्विशेषस्य प्रतिपादनं मन्त्रैर्विवक्षितस्या- र्थस्य विविच्य दर्शनं, मन्त्रागामवसाने प्राप्तं व्यवच्छेदं बाधित्वा द्वौ द्वौ मन्त्रौ संयुज्यादिति विशेषाभिधानं, मन्त्रेषु तत्र तत्रावसानेषु " यज्ञेन कल्पताम् इत्याम्नायते तस्योपयोगकथनं, " यज्ञेन कल्पताम् " इत्यत्र यज्ञशब्देनात्मने - त्यर्थो विवक्ष्यत इत्यमिधानं, “यज्ञेन कल्पताम् " इति वाक्यं प्रतिवादश- मन्त्रावसाने कचित्कचिच्चतुर्दशस्वष्टासु दशसु त्रयोदशसु च प्रयुञ्ज्यादिति सहेतुकं प्रतिपादनम् । उत्तरहोमा:-तत्र वादावर्धेन्द्रसञ्ज्ञक- मन्त्रकरणकहोमस्य सार्थवादं विधानं, ग्रहसञ्ज्ञकमन्त्रकरणकहोमस्य सार्थवादं विधानं चेत्यादि. ९१-९६ ३ यक्षऋतु सञ्ज्ञक मन्त्रकरणकहोमस्य सार्थ- बाद विधानम्, अयुजस्तोमसञ्ज्ञकमन्त्र- : करणकहोमस्य सार्थवादं विधानं, तत्रा- युजस्तोमा नामवधित्वं प्रतिपाद्य तस्य प्रशंसनं, युग्मस्तोमसञ्ज्ञकमन्त्रकरणक- होमस्य सार्थवादं विधानम्, अत्रापि पूर्व- वद्युग्मस्तोमावधित्वं प्रतिपाद्य तस्य प्रशंसनं, ततस्तत्र तत्रोत्तरस्तोमपरिग्रहे वृक्षशाखारोहणक्रमेण तानेव द्विविधान् स्तोमा प्रशस्य पुनस्तेषामेव स्तोमाना- मनात्मना प्रशंसनं वयः -सञ्ज्ञकमन्त्र- करणकहोमस्य सार्थवादं विधानं, नाम- ग्राहसञ्ज्ञकमन्त्रकरणकहोमस्य सार्थवादं प्रशंसनं, इत्यादिनाम " ग्राह मन्त्रहोमानन्तरं ’ इयं ते राट् इत्यस्य मन्त्रस्य सार्थवादं प्रयोगकथ- नम् उक्तं मन्त्रमनूद्य तस्य सोप " पत्तिकं व्याख्यानं, कल्प सञ्ज्ञकमन्त्रकरणक- होमस्य सार्थवादं विधानं, कल्प- होमा द्वादश मवन्तीति सार्थवादमभि- धानं, कल्प होमेष्वन्तिममन्त्रस्य व्याख्यान अस्मिन्नव मरे वसोर्धाराहोमसाधनभूतां तां सुचमनी प्रास्येदिति सहेतुकं विधानम्, एतस्या वसोर्धाराया द्युलोकादिषु गवा- कारता प्रदर्शनन पर्यावृत्तिप्रदर्शनम्. उक्तार्थवेदनस्य प्रशंसनं, प्रतिज्ञापूर्वक - मस्या वसोर्धारायाः सम्पत्तेरभिधानं चेत्यादि. ४ वाजप्रसवीयहोम: - तत्र च बाज- ९६-१०३ प्रसवीयहोमं विधाय तत्प्रयोजनकथन- द्वारा तस्य पदस्य प्रवृत्तिनिमित्तप्रद- र्शनं, पूर्व वसोर्धारया प्रीणितस्याभि- षिक्तस्य चाग्रयं वाजप्रसवीयो होमो भूयः प्रीणनाभिषेकहेतुर्भवतीति प्रशं- सनं, प्रकृतहोमे द्रव्यविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, प्रसङ्गात्तेषां चतुर्दशानाम- नानां मध्ये एकमन्नं परित्यजेत्किञ्च तदन्नं यावजीव नाश्नीयादित्यभिधानं, तत्रैव होमे स्तावकार्थवादातिदेशसहित- मौदुम्बरं सुवचमसलक्षणं पात्रविशेषं विधाय तोः सुवचमसयोराकारविशेषं च विधाय तत्प्रशंसनं, पुनस्तस्यैव वाजप्रसवीयहोमस्य प्रकारान्तरेण प्रशं- सनं, पार्थहोम विधानं, तानि पार्थानि वा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । प्रकृतम्य वाजप्रसत्रीयस्वामितो जुहुया- दिति सप्रयोजनमनिधानं, पूर्वो+प्रका- रेण होमेन सर्वाभिषेक द्धिः कथमिति प्रश्न सोपपत्तिकं तदुत्तरप्रतिपादनं, राजपूवाजपेयसम्बन्धिनां वाजप्रसवोय- कर्मणा पौर्वापर्ये कारणकथनम्, आग्नि- कानामुत्तमत्वस्योपपादनम् । " अभिषेकः- तत्रेत्थं सक्रम, पार्थहोम- ममिवायेदानी यजमानस्य कृष्णाजिने- ऽभिषेकं विधाय तस्य कृष्णाजिनस्य कृष्णाजिनेऽभि- यज्ञात्मना प्रशमनं षिञ्चति” इते सामान्येन विधानान्निर्लोम- प्रदेश कदाचिदभिषेकः स्यादिति कस्यचि- प्रतिप्रत्तिः स्यात्तस्या निवारणार्थ लोम्नां छन्दोरूपत्वेन प्रशंसनद्वारा कृष्णाजि- नस्य सलोमकत्वप्रतिपादनं, स चाभि- षेक उत्तरभागे कर्तव्य इति स्ताव- कार्थवादातिदेशसहितं निरूपणं, कृष्णाजिनस्य संस्थानविशेषं विधाय तत्प्रशंसन, अभिषेकस्थानविषये सोप- पत्तिकं केषाञ्चिच्छाखिनां मतमनूद्य तन्निरसनं, तथैवान्येषां मतमनूद्य तन्नि- रसनम् उत्तरतः कर्तव्यस्याभिषेकस्य गुणविशेषकथनेन प्रशंसनं, प्रातैश्वर्यस्य प्राप्स्यमानैश्वर्यस्य च यजमानस्यामि- ष्कसंस्थानविशेषस्य विधानं, फल- विशेषानुरोवेन धभविशेषेऽभिषेकस्य विधानं, विवक्षितस्थान संस्थान विशेष- विशिष्टस्य कृष्णाजिनास्तरणस्य विधानं कृष्णाजिनस्य परिश्रितां स्पर्शो यज- मानसम्बन्धिदैवात्माऽभिषेकहेतुर्भवतीति प्रशंसनं, प्रकारान्तरेणापि देवस्यात्म- नोऽभिपकस्य सिद्धिप्रदर्शनं, अग्नेर्यज- पृष्ठाङ्का । ब्रा० विषया. मान्दैवात्मत्वमुपजीव्य पार्थादिहोमस्या- भिषेकस्य च पौर्वापर्यमुपपत्यारिन- वसरे होतसाधन भूतोदुम्बरं सुत्रमनु- प्रास्येदिति सकारणं विधानं, कृष्णाजि- नास्तरणादिकार्यानन्तरमस्य यजमान- स्याभिषेकम मधाय तत्र मन्त्रं च विनि- युज्य तस्य व्याख्यानम्, तदभिषेकसा- धनभूतं चमसमनौ प्रास्येदिति सका- रणमभिधानम् अभिषेकस्य पूर्वोत्तर- पार्थमव्यजतत्वस्य प्रशंसनं, पार्थानां पृथग्भूतायाः षट्सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पूर्वेषामुत्तरषां च पार्थमन्त्राणां क्रमा- हस्पतीन्द्रदेवताप्रतिपादकत्वमभिधाय तत्प्रशंसनं चयादि. • इति तृतीयोऽध्यायः । ( ४३ ) पृष्ठाङ्काः १०४-११२ अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ राष्ट्रभृद्धोमः - तत्र चादौ राष्ट्रभृतां होमविधानं, राष्ट्रभरणसाधारण्येनैतेषां राष्ट्रभृतां राजत्वमभिधाय तद्राजत्व- मुपजीव्य च राट्रभृत्सञ्ज्ञकत्वनिरूपगं, प्रकारान्तरेण राष्ट्रभृतां हामस्य प्रशं सनं राष्ट्रभृतां होपेन प्रजापतेर्मिथुन- निधानं घटन इति कथनं, गन्धर्वाप्स- रोरूपेणोत्क्रमणात्तदुद्देशन होमो युज्यत इत्यमित्राय गन्धर्वाप्सरः शब्दानुसारेण तदीयमिथुनत्वस्य प्रदर्शनं, पुनः प्रका- रान्तरेणतासां राष्ट्रभृत्सञ्ज्ञा सम्बन्वस्य प्रदर्शन, प्रकृतहाम्मे द्रव्यस्य तत्परिमा- णस्य च स्तावकार्थवादातिदेशसहितं विधानं मन्त्रगपुत्रीक्रमण होमस्य प्रशंसनं, स्त्रीपुसयोः सङ्ख्यायाः प्रशं- सनं, प्रसङ्गादेकस्य पुंसो बढ्यो जाया भवन्तीति प्रतिपादनं क्रमेण राष्ट्र- ว(४४ ) मा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- भृत्सञ्ज्ञकमन्त्राणां व्याख्यानं, राष्ट्रभृद्धो- मानन्तरं रथशिरसि होमं विधाय तस्य यजमानाय सर्वात्मना प्रशंसनं, प्रकृत- होमे द्रव्यतत्परिमाणयोः स्तावकार्थवा- दातिदेशसहितमभिवानम्, अभिषिच्यमा • नस्य शिरसः सकाशादेव तदभिषेका- द्रथशिरसो होमः प्रशस्यत इत्यभिधानम्, अभिषेकावसरे यजमानः कृष्णाजिनादे- रुपरि स्थितः सन्समानेन मन्त्रेण सर्वतः परिहृत्याभिषिच्यत इति सहे- तुकममिधानं, पुनस्तस्यैव होमस्य प्रका- रान्तरेण प्रशंसनम, अस्मित्रयशीर्षहोमे मन्त्रं विनियुज्य तस्य चेत्यादि. व्याख्यानं २ वातहोमाः तत्र च उक्त होमानन्तर वातहोमान्कुर्यादिति सार्थवादं विधानं, होष्यमाणो वायुरग्नेर्बाह्यप्रदेशादअलि- 7 पृष्ठाङ्काः | व्रा० विषयाः १११-१२० नाऽऽहरणीय इत्यभिधानं, होमेषु सर्वत्र स्वाहाकारप्रयोगादस्यापि होम: स्वाहाकारेण कर्तव्य इति प्रति- पाद्योपरिधार्यमाणस्य रथस्य धुरोऽवो- ऽधोभागे जुहुयादिति होमप्रदेशस्य विधानं, वातहोमेषु मन्त्रत्रयं विनियुज्य तेषां मन्त्राणां व्याख्यानं मन्त्राणां त्रित्वसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, च, एतेषामेव वातहोमानां सर्वकामप्राप्त्यर्थं रथ- नियोजनात्मना प्रशंसनं, वातहोमाना- मेव नियोजनसाधनत्वेन प्रशंसनं, वात- होमानां त्रित्वमुपपाद्य लोके धुरोऽधो- भागे हस्ताभ्यां विपरिक्रम्य विपरिक्र- म्याश्वस्य नियोजनादत्रापि तदेव नियो- जनमित्यभिधानम्, अश्वानां नियोजने स्थान निर्देशपुरःसरं कमनिरूपणम् उक्त- प्रकारकक्रमाश्रयणे को गुणस्तद्वैपरीत्ये को दोष इत्यभिधानं, वातहोमानामेवा- श्वत्वात्प्रत्यक्षतया तमश्वं रथेनाभि- युञ्ज्यादित्याशङ्कय वाहनं तु दद्यादेवेति सहेतुकं तत्समाधानकथनं, तं रथम- मध्वर्युगृहपर्यन्तमुपर्येवाहरेयुरित्यभिधानं, तस्य रथस्य दक्षिणादानकालेऽध्वर्यवे दानप्रतिपादनम् । रुमतीहोम:-तत्र च वातहोमानन्तरं रुङ्मतीनामृचा होमस्य सार्थवादं विधानं, रुमतीनां होमस्य प्रकारान्तरेण प्रशं- सनं, रुङ्मतीनामृचां प्रदर्शनं, मन्त्रेषु पौनःपुन्येन रुक्च्छन्दस्य प्रयोगादस्मि- नग्नौ अमृतत्वमेव निदधातीत्यभिधाया- हुतीनां त्रित्वेन कृत्स्न एवाग्नौ रुचं निद- श्रातीत्यभिधानम् । पृष्ठाङ्काः वारुणीहोम:- तत्र च वारुणीऋक्साध्य- होमस्य विधानं, विहितं होमं प्रशस्य होमसाधनभूताया ऋचो वरुणसम्बन्धं च प्रशस्य पुनस्तेनैव होमेन विखस्ता- प्रजापतेरुत्क्रान्तस्य वीर्यस्य धारण- मस्मिन्सम्पाद्यत इत्यभिधानं, होममन्त्र प्रदर्श्य तस्य व्याख्यानम् । सन्ततिहोमः - तत्र च अर्काश्वमेव- सन्ततिसञ्ज्ञकहोमानां सोपपत्तिकं सप्रयो- जनं विधानं, सन्ततिहोमेषु पञ्च मन्त्रा- विनियुज्य तेषां व्याख्यानम् आहुतीनां पञ्चत्वसङ्ख्याया अर्काश्वमेधयोः सन्धान- साकल्यहेतुत्वेन प्रशंसनं, “स्वर्णधर्मः स्वाहा " इत्यादिमन्त्रप्रयोगस्य प्रका- रान्तरेण प्रशंसनं पुनरपि तस्या आटु- तिगतपञ्चत्वसङ्ख्यायाः प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, प्रतिज्ञापूर्वकमाहुतीनामावप- ( ४६ ) पृष्ठाङ्काः ब्रां० विषयाः नस्य मीमांसाकरणं, तत्र ब्राह्मणोक्ताना- माहुतीनां होमं पूर्वपक्षीकृत्य पुनर्होम- विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः स्यैव सिद्धान्ततया प्रतिपादनं चेत्यादि. १२१-१२९ इत्याहवनीयाग्निचयनोत्तरकर्माणि । ३ अष्टानां धिष्ण्यानीनां चयनम्- तत्र च प्रत्येत्य विष्ण्यानां काले धिष्ण्या निवपेदिति विधानं, धिष्ण्यानां निव- पनेनाग्नीनेव चिनोतीत्यभिधानं, सञ्चि- तस्याग्नेः क्षत्रत्वादेतेषां विष्ण्यानां विटू- त्वात्क्षत्रं च विशं च चितवान्भवतीति निरूपणं, सञ्चितस्यामेरेकत्वात्क्षत्र- जातिस्थं प्राधान्यं श्रियं चेत्युभे एकस्थे करोति - विष्ण्यानां बहुत्वाद्विश्येव बहुत्वं करोतीमिवानम्, एषोऽग्निः पञ्चचितिको भक्तीतरे धिष्ण्यास्तु एकचितिका भवेयुरिति सकारणं प्रतिपादनं, क्रमेण पञ्चानां चितीनामुपर्युपरि चयनमितरेषा विष्ण्यानां तु तिर्यक्चयन मिति सकारणं निरूपणं, यजुष्पत्या लोकम्पृणया चेत्यु- भाभ्यामिष्टकाम्यामेनमग्निं चिनोतीति सहेतुकं प्रतिपादनम्, एषां विष्ण्यानां चयनेन क्षत्रमेव भोग्यरूपायां विशि भोक्तारं निदधातीति स्तावकार्थवादाति- देशसहितं निरूपणं, सर्वानपि न्युष्य पश्चाच्चिनुयादिति चेनेत्यभिधानं, पूर्व- मानधीयस्याध्वरविष्ण्यस्य निवपनात्त- थैव तं पूर्वमेव चिनुयादित्यभिधानं, तस्य चयनं दक्षिणभागे उदङ्मुख आसीनः सन्कुर्यादिति स्तावकार्थवादाति- देशसहितमभिधानं, धिष्ण्येऽष्टानामि- ष्टकानामुपधानं विधाय तद्गतसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पृश्नावश्मनो निधानेन नवत्व- सङ्ख्यां सम्पाद्यानौ निहितमग्निं दशमं कृत्वा पुनस्तथैव प्रशंसनम्, आग्नीधस्य मध्यप्रदेशत्वान्मध्यत एव दश प्राणा- निदधातीत्यभिधानं होत्रीये धिष्ण्ये एक विंशतिमिष्टका एकविंशतिपरिश्रितचो- पदध्यादिति स्तावकार्थवादातिदेशसहित- मभिधानं, ब्राह्मणाच्छंसिनो धिष्ण्ये एका- दशेष्टका उपदध्यादिति सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, इतरेषु धिष्ण्येष्वष्टावष्टा- विष्टका उपदध्यादिति स्तावकार्थवादाति- देशसहितमभिधानं, मार्जालीये धिष्ण्ये षण्णामिष्टकानामुपधानस्य सार्थवादं विधानं, धिष्ण्यानां चित्यानेश्च संस्थानस्य प्रशंसनम् आनीप्रदेशे धिष्ण्योपधानप्रका- रस्य निरूपणम्, इष्टकामिश्चितानां धिष्ण्यानां परिश्रिद्भिः परिश्रयणस्य सविशेषं विधानम्, एतेषां धिष्ण्यानां परिश्रितां परिमाणस्य विधानं, स्तावकार्थवादाति- देशसहितमेतेषु धिष्ण्येषु पुरीषनिवापस्य तूष्णीं धर्मविशिष्टं विधानम् । दिशामवेष्टयः – तत्रादौ अग्नीषोमीय- पशुपुरोडाशात्प्राग्भावि कर्म कृत्वा - मीषोमीयस्य पशुपुरोडाशमनु दिशामवे- ष्टीर्निर्वपेदिति विधानं, तत्र सोपपत्तिकं ‘हविष्पञ्चकस्य विधानं, विहितामिष्टि पूर्व- पक्षीकृत्य दशहविष्कस्येष्टयन्तरस्य सकारणं विधानं, एतदिष्टिगतहविः सङ्ख्यायाः प्रशं- सनं, पूर्ववदेवतामयीमिष्टिं पूर्वपक्षीकृत्य देवस्वामेवैतानि हवींषि निर्वपेदिती - ष्ट्यन्तरविधानं, देवसू: शब्दप्रवृत्तिनिमित्तं द्वेधा इति प्रदर्शन, एतासामग्न्यादि- देवतानां नामद्वयसम्बन्धमुपपाद्य सामा- न्येन विहितानामेषां देवस्वां हविषां सङ्ख्याविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, नैतानि 1 ( ४६ ) ब्रा० विषयाः 1 हवींषि निर्वपेदित्याशङ्क्य कामानामति- रेकाभावेन निर्ववेदेवेति तलमाधानं प्रतिपाद्य निर्वाप्यत्वेऽपि पशुपुरोडाश- मनुलक्ष्यैव कस्मान्निरूप्यन्त इति प्रश्नपूर्वकं तत्कारणाभिवानं, अस्था- मिष्टौ पशुपुरोडाशस्योचैस्त्वं हविषा - मुपांशुत्वं प्रैषेषु पशुपुरोडाशे " अनुब्रूहि प्रेष्य " हविःषु " अनुब्रूहि यज इति प्रकारकत्वं स्त्रिष्टकदिडयो: समानत्वं चेत्यादिधर्म विशेष निरूप गं, देवतायागानन्तरं स्त्रिष्टदवशनातू " सविता त्वा सवानाम्” इयादिना पूर्वाभिषेकाख्येन मन्त्रेणैनमग्निमभिमृशे- दिति विधानं, उक्तमन्त्राणामभिप्रायकथनं चेत्यादि. इति धिष्ण्याग्निचयनम् । इत्यग्निचयनं वृत्तम् । शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १३०-१३७ ४ सुस्याहकर्माणि तत्र पूर्व सुत्याह- प्रयोगस्य विवक्षया प्रथममग्नियोगस्व सप्रयोजनं सार्थवादं विधानं, विहितो- ऽयमग्नियोगः परिचिषु कर्तव्य इत्यभि- धानं, परिधिषु नियोजनमपि कथं कुर्यादित्यपेक्षायां परिधिपरिधानक्रमेण मध्यमपरिधौ प्रथमं ततो दक्षिणोत्तर- पोव परिष्योर्युक्त्वा - क्रमतत्र " अनिं सुनज्मि " इत्यादयस्त्रयो मन्त्राः पठनीया इत्यभिधाय तेषां मन्त्राणां व्याख्यानं, एतानग्नियोजनमन्न्त्रानग्नेरा- मपक्षात्मना शस्य तन्मन्त्रगत त्रित्व- सङ्ख्यायाः प्रशंसनं प्राकृतौ सोमा- ऽभिषवहोमौ कुर्यादिति सोपपत्तिक- मभिधानं, होमानन्तरं हुतशेषं मक्षये- दित्यभिधाय तयोरेव होममक्षणयोः पौर्वापर्यस्योपपादनं, एतस्यामेविमोचनं विधाय तस्य कालविशेष प्रदर्शनद्वारा तस्यैव क्रमस्य प्रदर्शनं, विपक्षे बाधक- प्रदर्शनेन यज्ञायज्ञियस्तोत्रात्पूर्वमेव विभु- वेदित्यभिधान, लोकं यत्राधं युञ्जन्ति तत्रैव तं विमुञ्चन्ति अतोऽत्रापि अग्नेः परिधिषु योजनात्तत्रैवैनं विमुञ्चेदिति प्रतिपादनं, तद्विमोचनप्रकारमभिवाय तत्र मन्त्रद्वयं सोपपत्तिकं. विनियुज्य पास्मिन्सन्धौ कं मन्त्रं जपेदित्यप्यभि- मन्त्रयोमूर्द्धशब्दसम्बन्त्रस्याप्सु वाय शब्दसम्बन्धस्य च प्रशंसनं, विमोचन- मन्त्रयोद्वित्वसङ्ख्यां प्रशस्य योजनविमो- चनमन्त्राणां सङ्ख्यायाः सम्भूय प्रशं- सनं, प्रसङ्गादहर्गणेष्वपि योजनविमो- चनप्रकारस्य विवक्षया पूर्वपक्षत्वेन केषा- ञ्चित्पक्ष सोपपत्तिकमनूद्य तं निरस्य च स्वपक्षस्य प्रतिष्ठापनं, तदेव पूर्वपक्षी कृतं मतं तदनभिमतदृष्टान्तप्रदशनेन निरस्य स्वमतस्यैव दृढीकरणं, हेत्वन्तर- प्रतिपादनापि स्वमतस्य दृढीकरणं चेत्यादि, इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः १.८-१४४ १ यजमानव मीमान्ना-तत्रावशिष्टः कृत्स्नोऽपि प्रयोगः, प्रकृतिवदेवेत्यभि- प्रायेण तमनभिधाय पयोव्रतस्य मीमांसा क्रियत इति प्रतिज्ञाकरणं पयोव्रतं विधाय तत्प्रशंसार्थमाख्यायिकाकथनं, तस्यां चाख्यायिकायां दीक्षासमनन्तरकाले द्वितीय दिने प्रथमोपसदि द्वितीयोपस- दिने तृतीयोपसद्दिने च देवा भूयो- भूयस्तपस्तप्त्वा क्रमाश्चतुस्त्रिद्येक स्तन- ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | दुग्धपयोव्रता अभवन्नुपवंसधीये चतुर्थ- दिने भूयस्तपस्तप्त्वाऽपि सर्वथा सन्नि - हिततरस्यापि दुग्धामृतस्याप्राप्या ते नाशकात्मकं व्रतमकुर्वन् - पञ्चमदिने सुत्याहे तु तदमृतं सोमरूपं प्राप्य कण्डनं कृत्वा तदग्नावजुदुवुरित्याद्यभि- धानम्, इत्थं देवानां कथामवतार्य तथे- वेदानीन्तनो यजमानस्तत्सर्वं करोतीति सप्रपञ्चं प्रतिपादनम् । समिष्टयजुममांसा -तस्यां वादौ प्रतिज्ञा- पूर्वकं समिष्टयजुर्मीमांसार्थमाख्यायिका- प्रति- कथनम्, आख्यायिकायामपि देवा- सुराः सत्यानृतवदनलक्षणं पितुर्दायं समनुप्राप्य तस्य यथोचितं विभज्य ग्रहणं चक्रुरित्यभिधानं तत्र देवा यत्स- स्यमगृहंस्तत्त्रयी लक्षण मिति पाद्य तदुदितं यज्ञं कृत्वा त्रयीलक्षणमिदं सत्यं विस्तारयामेत्याशयेन दीक्षणीया समिष्टयजुषः पूर्वभाविकर्मान्ता- प्रायणीया शेवन्ता-सोमं क्रीत्वाऽनसा पर्युह्य तस्मै आतिथ्येडान्ता तिस्र उपसदः प्रयाजानु- याजवर्जिता सामिधेनीत्रिकमनूच्य प्रधान- देवता यजनमात्राः उपवसथेऽग्रीषोमीयः पशुः समिष्टयजुर्वर्जितः - प्रातः सवनं माध्यन्दिनसवनं च . स्वस्वावधिकं तृतीयसवनं च सकलं - इत्येतान्यागा- न्क्रमेण तदा तदा समनुष्ठितवन्तो यदा यदा च तद्विस्तायमानं सत्यमपमहर्तु - कामा असुराः समागताः । किञ्च तेषामागमनसमये प्रक्रान्तं यज्ञं याव- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः दनुष्ठितं समाप्य यागान्तरप्रारम्भं चक्रु- स्तेन स स याग उपरिष्टादुक्तसंस्थः सम्पन्नः । इतोऽसुरा अप्यन्ततस्तत्स- त्यमपहर्तु न शेकुः प्रत्युत पराभूताः देवाश्व सत्यसमृद्धा अभवन्नित्यादिनिरू- पणम्, पणम् उक्तार्थ वेदितुरपि स्वस्य सत्य • समृद्धिः शत्रोः पराभूतिरित्येतत्फलं भव- तीति प्रतिपादनं, ते देवाः पश्चान्नो इमे यज्ञाः सामिसंस्थिताः यानिमान्य- ज्ञान्परित्यजन्तो गता वयं तदुपजानीत यथेमान्यज्ञान्संस्थापयामेत्यादिविचार्यै- (४७) तानि समिष्टयजूंषि समपश्यंस्तैरेतान्य- ज्ञान्समस्थापयन्नित्यादिनिरूपणं, समिष्ट- यजुर्नाम्नो द्वेधा निर्वचनम्, एतेषामेव समिष्टयजुषां नवत्वविशिष्टसङ्ख्याप्रद- र्शनेन प्रशंसनं, सौमिकान्यानिकानि पौर्वापर्यकमेणोभयान्यपि समिष्टयजूंषि जुहुयादित्यभिधानम्, आग्निके द्वे जुहु- यादित्यभिधाय तयोर्द्वित्वस्य प्रशंसनं, तयोरेवाग्निकयोः समिष्टयजुषोर्मन्त्र- द्वयस्य विनियोजनं, सौमिकानामाग्निकानां च मिलितायाः सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पुनरस्या एव मिलितायाः सङ्ख्यायाः प्रकारान्तरेण प्रशंसनम् । देविकाहवींषि-तत्र च समिष्टयजु- होमानन्तरमनुष्ठेयप्रयोगस्य कथनं, तत्र क्रमेण समिष्टयजूंषि हुत्वाऽवभृथं यन्ति अवभृथादागत्योदयनीयेन aftar अनूबन्ध्यस्य पशुपुरोडाशेन चरित्वा च देविकानां हवींषि निर्वपेदिति प्रति- 981: · (४८) ब्रा० विषयाः पादनं, अत्र देविकानां हविःषु धात्रो द्वादशकपालो निरूप्यते तत्र धात्र- शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं प्रदर्श्य तद्वाराऽस्य प्रयोजननिरूपणं, तथैतेषां सर्वेषामपि हविषां सम्भूयोपयोगस्य कथनं, तस्यैव दिनिरोधार्थं परिगतस्य धातुर्दिशा- मुत्कान्तरूपस्य च प्रदर्शनं, धातुरादि- त्यात्मकत्वाद्वादशसङ्ख्यासम्बन्धात्तदेव- त्यस्य पुरोडाशस्य द्वादशकपालत्वमुप- पाद्य तत्पूर्वोक्तं यदिशां परममुत्क्रान्त- रूपं तान्येतानि पूर्वाणि हवींषीति प्रद- र्शनं, तस्य धात्रपुरोडाशस्य होमावसरे पुरोडाशान्तरखदवदानप्रसक्तौ सर्वहोम- त्वमभिधाय तदुपयोगस्याभिधानं, देवि- काशब्दस्य सोपपत्तिकं निर्वचनं, एतेषां पञ्चत्वसङ्ख्यावत्त्वस्योपपादनं, नेतानि हर्जीवि निर्वपेदित्याशङ्कय कामानामति- रेकाभावान्निर्वपेदेवेति तत्समाधान कथनं, पशुपुरोडाशमनु एतद्धविर्निर्वापस्य सका- रणमभिधानं, सौमिकानामाग्निकानां चोभयेषामपि पौर्वापर्यक्रमेणानुष्ठेयत्व- कथनं, पशुपुरोडाशस्योच्चैस्त्वं हविषा - मुपांशुत्वं सत्प्रेषानां प्रकारविशिष्टत्वं स्विष्टकदिडयोः समानत्वं चेत्यादि प्राग्वनिरूपणं, दीक्षणीयादीनां समिष्ट- यजुर्होमात्पूर्वभाविन समिष्टयजुर्होमः सिध्यति - अग्नीषोमीयपशोः पुनर्न- सिष्यति नासौ पशुस्तत्पूर्वभाव्यतोऽस्य प्रथमेव समिष्टयजूंषि जुहुयादित्यभि- दानं, तस्थ पणे समाप्तिरूपत्वात् शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः हृदयशूलेनावभृथमभ्यवेयुरिति प्रतिपा- दनं, हृदयशूलमुद्वास्य प्रत्येत्य वैश्व- कर्मणानि जुहूयादित्यभिधानम् । वैश्वकर्मणहोमः -तत्र च तेषां वैश्वक- र्मणानांहोमस्योपयोगकथनं, वैश्व- कर्मणानीति शब्दस्य पक्षद्वयेन व्युत्पत्तिकथनं, तेषां वैश्वकर्म- णानां प्रशंसनं, सावित्रवैश्वकर्मणानां प्रायेणोदयनात्मकत्वेनैव तेषामुभयेषा- मपि होमस्यावश्यकर्तव्यत्वनिरूपणं, विश्वकर्मणानां सावित्रवदेव सङ्ख्यासम्ब- न्धात्प्रायणवदेवोदयनमपि सम्पाद्यत इत्यभिधानं तत्र सावित्रेषु सन्तता - माहुतिं जुहुयादिति विधानं, वैश्वकर्मणेषु पुनः स्रुवेण स्वाहाकृत्यार्थात्प्रत्याहुति विच्छिद्य जुहूयादिति प्रतिपादनं, तत्र वैश्वकर्मणानां होमेऽष्टौ मन्त्रान्विनि- युज्य क्रमेण तेषां व्याख्यानं, एतेषां वैश्वकर्मणानां सङ्ख्यायाः प्रशंसनम् । चित्याग्नेर्नामकरणम्-तत्र च वैश्व- कर्मणहोमानन्तरमस्याग्नेर्नामकरणं विद- ध्यादिति साभिप्रायं कथनम् । चित्याग्नेरुपस्थानम् -तत्र नामकर णानन्तरमस्याग्नेरुपस्थानस्य सप्रयोजनं विधानं, विहिते उपस्थाने मन्त्रं विधाय तस्य व्याख्यानम् एतन्मन्त्रगतछन्दसः प्रशंसनं, उपस्थानानन्तरं कर्तव्यस्य प्रयोगस्याभिधानम् । मैत्रावरुणीपयस्या – तत्र उदवसानी- यानन्तरं मैत्रावरुण्या पयस्यया सप्रयोग GW पृष्ठाङ्काः मा० विषयाः जनं यागकरणविधानं, तस्यैव पयस्या- यागस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, अस्मि- नग्नौ पयस्यया होमेन प्रजापती रेतो- निधानं भवतीत्यभिधानं, एतस्याः पय- स्याया मित्रावरुणदेवतासम्बन्धस्य प्रशंसनं, इत्थं देवताविशेष सम्बन्धमुपपाद्य हविषः पयस्यात्मकत्वमुपपाथ चास्य यज्ञात्मकत्वोपपादनं, अस्य यज्ञ- स्योपांशुधर्मकत्वमभिधायान्ते ऽनुष्ठेयत्वस्य कारणविधानं, एतस्मिन् यागे काल- विशेषे दक्षिणादानस्य विधानम्, तत्र माहित्येर्मतस्यानुवदनं, एकवारमर्ध्नि चित- बतो यजमानस्य पश्चात्क्रियमागे क्रतौ इष्टकावेधुर्यदोषस्य निरूपणं, पचा- कियमाणे क्रतौ स्वयमातृष्णा एवोपदधीत न पुनरिष्टकान्तरमित्यादि सोपपत्तिके प्रतिपादनं, अथवा पक्षा- न्तरेण श्रातव्या विश्वज्योतिषो वा पुन- श्चितिमेव वोपदघीतेत्यादिनिरूपणम्, गाईपत्यस्य पुनश्चितिः-तत्र च पुन- चितिमेवोपदवीतेति सोपपत्तिकमभि- घानं, उक्त्वाऽपि पक्षानितरस्य प्रका- रान्तरदर्शनेन विवक्षितसिद्धिर्मवतीति प्रतिपादनं, अस्याग्नेः संवत्सरमरणमवश्यं क्रियत इति प्रदर्शनं तत्र षण्मास्य- मरणरूपपक्षान्तरकथनं, असंवत्सरमरण- पक्षे महदुक्थशंसनमृगशीतिभिः सम्पाय- मित्याक्षिप्यतमर्ध्नि मूयोऽपि विकर्षेदिति प्रतिपाद्य च पुनः संवत्सरासंवत्सरोमय- मरणपक्षेऽपि सर्वमेव महदुक्थं शंसेदिति विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | ० विषयाः निगमनं, अग्निमरणविषये अन्यानपि कांश्चित्पक्षान्दर्शयितुमुपोद्घातकथनं, पूर्व संवत्सरमर्ध्नि भृतवतः - - संवत्सरं सोममभिषविष्यतः – संवत्सरमग्निहोत्रं यथाकाम- हृतवतः - द्वादश मासान्गर्मे उषित्वा प्रसूतस्य च यजमानस्य मेतस्याग्नेर्भरणं न तत्र संवत्सरादिनियम इत्यादिनिरूपणं, प्रसङ्गात्प्राणस्य जात- वेदस्त्वस्य प्रदर्शनं, उक्तार्थवेदिताऽपि सद्योमृतमपि तं चिन्वीतेत्यभिधानं, तदेवास्य यथा सर्वस्मिन्सश्चिते पक्षपुच्छ- वति शाण्डिलेऽमौ या आहुतयो हुता एवमेवास्यैता आहुतयो हुता मवन्तीति प्रतिपादनं चेत्यादि. २ सर्वचित्यन्तसाधारणोपस्थानम्- तत्रादौ च इन्द्रदृष्टेन वार्त्रहत्याय शवसे " इत्यादिसप्तर्चेनोपस्थानं न्यूना- तिरिक्तान्यथाऽकरणादिदोषपरिहार- 66 त्रयाणां (४.) पृष्ठाङ्काः १४१-१९८ लक्षणप्रयोजनाय विधातुमुपोद्घातकथनं, अनेनोपस्थानेनाग्न्यादीनां समृद्धिर्मवतीति निरूपणं, तथैव विदुषोऽविदुषो वा यष्टुयूनातिरिक्तादि- दोषनिबर्हणद्वारा यत्किञ्चनानाप्तं तत्सर्वमाप्तं भवति - मन्त्रगतानुच्छन्दसि यः कामः सोऽपि प्राप्तो भवति- नाष्ट्राणां रक्षसामपहननं भवति-नो हैनमनुव्याहारिणः स्तृण्वते अतः काम- मेवंविदाऽग्निचयनं कर्तव्यमित्याद्यभिधानं, विहिते उपस्थाने सप्त मन्त्रान्विनियुज्य तेषां मन्त्राणामभिप्रायनिरूपणं, उप-

(५०) ब्रा० : विषयाः शतपथब्राह्मणस्य वि० अनुक्रमणिका । स्थानमन्त्रगतसप्तत्वसङ्ख्यायाः प्रशंसनं, एकेषां मतेनाष्टर्चेनोपस्थानं कर्तव्यमित्य- मिघाय तामष्टमीमृचं च प्रदर्श तेन मिलितामष्टत्वसङ्ख्यां प्रशस्य तथा न कुर्यादिति तत्प्रतिषिध्य सप्तर्चेनैवोप- स्थानं विधेयमिति सकारणं प्रतिपादनं, तत्रैन्द्राग्नीभिरुपस्थानकरणस्य प्रशंसनं, एतच्चोपस्थानमेकेषां मतेन कर्मणः कर्मणः प्रतिपदं विधेयमिति पुनरेकेषां मतेन पुरीषवतीं चिर्ति कृत्वा कर्तत्र्यमिति पक्षद्वयं प्रतिपाद्य तत्र यया कामयेत तथा कुर्यादिति प्रतिपादनं, " अग्नि- यजुषां - महाव्रतं साम्नां - महदुक्थमृचां " पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः एते त्रयः समुद्राः इत्यभिधाय य एतानि परस्मै करोति तस्योत्तरोत्तरं पापी- यस्त्वं फलं भवति–यश्वेतानि परस्मै न करोति तस्योत्तरोत्तरं श्रेयस्त्वं फलं भवतीति सोपपत्तिकं सदृप्रान्तमभिधानं, तचैके कृत्वा कुर्वते प्रतिकारयन्ते वा तत्रैषा प्रायश्चित्तिरिति कथयित्वा तथा न कुर्यातस्य प्रायश्चित्तिरस्तीति सह- ष्टान्तं सफलमभिधानं, आख्यायिकया प्रश्नपूर्वकमग्निचित्याया सोपपत्तिकं सम्पादनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः लोक्यत्वस्य १६९-१७४ इति पञ्चमोऽध्यायः । इति सञ्चितिसञ्ज्ञके नवमे काण्डे विषयानुक्रमणिका समाप्ता ॥

४

ब्रा० विषयाः श्रीशः शरणम् । अथामिरहस्यनामके दशमे काण्डे विषयानुक्रमणिका प्रारभ्यते । तत्र प्रथमोऽध्यायः । + १ - अग्निचयनमहाव्रतसामबृहदुक्थानां निय- मेन सहप्रयोज्यत्वात्तानि त्रीण्येवं सह- भावनीयानीति वक्तुं प्रथममग्निबृहदुक्थ- योरनुवदनं, संवत्सरात्मकामः पूर्व चयनं बृहदुक्थस्यान्तं शंसनमिति यदुक्तं तस्य प्रशंसनं, सोपपत्तिके प्रजा- पतेः संवत्सर रूपत्वाभिवानं, चीयमा- नाग्नेः संवत्सरप्रजापत्युभयरूपत्वस्या- मिधानं, तत्र यावत्य इष्टका यजुर्मन्त्र- रुपहितास्तावत्य एव प्रजापत्यवयवात्मना प्रतिसंहिता इत्यपि प्रतिपादनं, एवं चित्यमग्निं प्रशस्य स्तोत्रशस्त्रयोः प्रशं- सनं, तत्र पूर्वभाविग्रहग्रहणं प्रशंसितुं ग्रहे सिच्यमानचमसस्य प्रशंसनं, अध्वर्यु- कर्तृकं रसग्रहणमभिधाय तस्य महा- व्रत महदुक्थत्वयोरुपपादनं, पूवं प्रजा- पते रससंयुक्तता स्यादन्यथा रसाभा- चेन शरीरमदृढं भवेदित्याशङ्क्य तस्याः शङ्काया रसस्थापनेन व्युदसनं, अग्नौ रसस्याप्ययनस्य प्रशंसनं, चित्याने- मिथुनरूपेण प्रशंसनं, उक्ताया मिथुनत्व- सम्पत्तेः स्त्रीपुंसयोः शरीरे प्रदर्शन, एवं मिथुनरूपेणाप्ययनप्रकारं प्रदर्य पुनश्चित्यग्निं मिथुनरूपेण स्तोतुं प्रका- रान्तरेण प्रतिज्ञापूर्वकं मिथुनत्वस्य प्रति- पादनं, मिथुनपरम्पराऽऽवेदितुः फल- निरूपणं, उक्तेऽर्थे मन्त्रसंवाद प्रदर्शनं, यदर्थमन्नरूपत्वमुक्तं तस्य प्रदर्शनं, १ + पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः " अन्नस्यामृतभागो वायुमप्येति “} इति यदुक्तं तस्य प्रकृते योजनं. चेत्यादि. २ - पूर्व महात्रतयज्ञे सहप्रयुक्तानि अग्नि चयनमहाव्रतसामबृहदुक्थशस्त्राणि त्रीण्यपि पक्ष्याकाराण्यधिदैवं पृथिव्यन्त- रिक्षद्युलोकात्मकानि - अध्यात्मं मनः- प्राणवागूरूपाणि चेत्यादिनिरूपणं ज्योति- ष्टोमे एवैतेषां त्रयाणां सम्पादनप्रकारोप- वर्णनं, तत्रोक्तानां मूम्यादिलोकाना- मग्न्यादेवाभेदविवक्षया तदात्मकता- प्रतिपादनं, एतेषामेव त्रयाणामध्यात्मत्वं प्रदर्श्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं, पुनः प्रकारान्तरेणैतेषां त्रयाणां प्रशंसनं, प्रथमसंस्थारूपज्योतिष्टोमाग्निष्टोमं महा- व्रतयज्ञात्मना स्तोतुं तत्रैव। ग्निचयना- दित्रयस्योपाप्तेब्रह्मवादिप्रश्नोत्तराभ्यां प्रद- र्शनं चेत्यादि. ३ - प्रजापतेः प्राणेभ्यः सृष्टिनिर्माण- करणप्रतिपादनं, प्रजाः सृष्टवत: प्रजापतेः शरीरस्य मर्त्यामृतत्वं प्रति- पाध तत्र मर्त्यशरीरद्वारा मृत्यो- र्भयेन मृज्जलरूपेण भूमौ प्रवेशन - निरूपणं, भूद्रयेशस्यैव मृत्युदेव- प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां निरूपणं, अऽग्निचयने पवेष्टकाचितयः पञ्चपुरीषचितयश्च ताः प्रजापतेर्मर्त्यमृतशरीराणीति प्रतिपा- दनं, उभय्यः पञ्चापि तन्वश्वित्याग्नेरेवेति वक्तुं प्रजापतेस्तदात्मकत्वप्रतिपादनं, पृष्ठाङ्काः १-७ ७- ११ A (३) ब्रा० विषयाः मर्त्यशरीराणाममृतत्वकरण प्रदर्शन, अमृत- शरीरद्वयेनैकस्य मर्त्यशरीरस्यामृती- करणस्य चित्याग्नौ प्रदर्शनं, यदि द्वाभ्यामेकस्यामृतीकरणं चेत्पश्चम्याः पुरीषचितेरुपरि चित्यन्तराभावा- त्तस्या अमृतत्वं न स्यादित्याशङ्क्य सर्वासामुपरि विकर्णीस्वयमातृष्णे इष्टके उपधाय हिरण्यशकलः सम्प्रोक्ष्य तत्रा- हवनीयाराधानमित्येवं रूपां सप्तमी चितिं सम्पाद्य ततः पञ्चमीसप्तमीभ्या- मिष्टकाचितिभ्यां तन्मध्यस्थितायाः पुरीषचितेरमृतीकरणं सम्पद्यत इति समाधान कथनं, यजमानस्यापि स्वस्था- मृतीभवनरूपं फलं सम्पद्यत इति प्रतिपादनं, चित्याग्नेन्यूनातिरेकप रिहा- राय मन्त्रेणोपस्थानं देवाः कृतवन्त इत्ययमर्थः श्रुत्या स्वयमेव देवकर्तृका- ज्ञानपुरःसरं निरूप्यत इत्यभिधानं, मन्त्रगताग्नीन्द्र विश्वदेवपदैः प्रतिपा- द्याभिः सवनदेवताभिः सवनत्रयव्यापि- चित्याग्नः संस्कृतत्वस्याभिधानं, अनया ऋचोपस्थाने पूर्वोक्ता सर्वकरणादि दोष- परिहारो भवतीति कथनं, ऋगतस्या• नुष्टुप्छन्दसो वागूपेण प्रशंसनं, उपस्था- नकालमभिधाय तत्साधनभूतस्य मन्त्रस्य सार्थवाद साभिप्रायं व्याख्यापक ब्राह्म- णातिदेशसहितं प्रदर्शनं चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- ४ अनन्तरातीतब्राह्मणे यत्प्रजापतेर्मय- मृतभेदेन द्वैविध्यमुक्तं तद्वयोर्मयमृतयो- रथं वक्तुं तत्स्मारणं, षण्णामिष्टका • चितीनां प्रजापतेरमृतशरीरगतप्राणापान • न्यानोदानसमानवापत्यस्य षण्णां पुरीषचितीना प्रजापतेर्मर्त्य शरीर- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १२-१६ गतमज्जास्थिस्नायुवसामांसमेदोऽसृक्त्वग्- रूपत्वस्य च प्रतिपादनं, चितिद्वय- गतां सङ्ख्यामनृद्य सम्भूय तस्याः संव- त्सररूपान्यात्मना प्रशंसनं, विकर्ण्या- दीष्टका हिरण्यशकलाहवनीयनिधानस्य हिरण्मयरूपत्वेन प्रशंसनं, हिरण्यशक- लाहवनीयनिधानं प्रजापतेर्हिरण्मयरूप- मित्युक्तं तत्र गुरुशिष्ययोः संवादेन विवादं प्रदर्श्य तत्र विवाद आचार्यः शाण्डिल्यो रूपमित्येव सोपपत्तिक निश्चितवानित्याद्यमिधानं, शाण्डिल्ये- नोक्तेऽयं श्रुतेरनुमोदन प्रदर्शनं, चित्या- ग्निमभिलक्ष्याहवनीयाग्नेः प्राङ्मुखत्वेन प्रणयनस्य प्रशंसनं, प्रणीतमौ हय- मानानां समिधां देवानामन्नन प्रशंसनं, अग्निचितः पक्षिमक्षणवर्जन- नियमं सहेतुकमनूय तस्य सहेतुकमेव दूषणकथनं, अग्निचयनसाध्यस्य फलम्य वेदनादिप्रश्नोत्तराभ्यां निणं, उक्तार्थ- ज्ञस्य फलाभिधानं चेत्यादि. ५ अग्निचयनकर्मणः सङ्क्षेपत अग्न्याधा- नादिसर्वयज्ञात्मकत्वप्रतिपादनं, उक्तयज्ञ- वीर्याणां मीमांसा करणं, तत्र शतशब्द- स्यापरिमितार्थत्वप्रतिपादनं, उक्तार्य वेदितुः फलनिरूपणं चेति. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ चित्याग्निविषयक विचारः - तत्र प्रथमं चित्याः पक्षिरूपत्वस्य पक्षपुच्छयोः प्रमाणस्य च विधानं, तत्र चित्याग्ने- रङ्गुलिपरिमाणस्य सार्थवादं प्रदर्शनं, सप्तपुरुषाष्टपुरुषादिपरिमाणानामग्नीना- पृष्ठाङ्काः १७-२२ २३-२६ * ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | मगुलीभिः परिमाणं न शक्यमित्यरत्न परिमाणस्य विधानं, अड्गुलिगतायाः सङ्ख्यायाः प्रशंसनं, पक्षपुच्छकरणे कस्यचिद्विशेषस्य विधानं, पक्षयोनिर्ण- मनं विधाय तत्र प्रदेशं चाभिधाय निर्ण- भनकरणप्रकारस्य निरूपणं, निर्णाम इष्ट कोपधानं विधाय तस्य पक्षिपक्ष- मध्यगतनाडीत्वेन प्रशंसनं, पक्षयो- त्वनिरूपणं, पञ्चेष्टकाचित्युपधाना- नन्तरमात्ममध्ये पक्षद्वये च ऋज्वालिखित- दक्षिणावृत्सव्यावृतः सहस्रत्रयमङ्ख्याका इष्टका उपधेयाः सन्ति तासामुपधानस्य प्रशंसनं, तासामुपधाने कालप्रदेशयोः प्रदर्शनं, त्रिविधेष्टकागतां त्रित्वसङ्ख्या- मनूद्य तस्याः प्रशंसनं चेत्यादि. २ चित्याने सप्तपुरुष प्रमाणताया विधानं, अत्रायें मन्त्रसंवादप्रदर्शनं, यज्ञार्हस्य यज्ञेन यजनकरण मन्त्रसंवाद प्रदर्शनं, उक्तं मन्त्रं प्रतिपदमनूद्य तस्य व्याख्यानं, सृष्ट्यादौ प्रजापतिव्यतिरिक्तस्यग्यष्टव्य- देवजातस्य विरहात्सूर्य एव पक्ष्या- त्मक प्रजापतिरूपेण यष्टव्य इत्यमुमर्थ प्रतिपादयितुं तात्पर्योपेतं मन्त्रान्तरप्रद- र्शनं तस्य चित्याग्नेः सप्तपुरुषात्म- कत्वाभिधानं समस्थितेन प्रपदोच्छ्रितेन बा यजमानोर्ध्वबाहुना चिन्याग्नेर्मानं कुर्यादिति सार्थवादं पुरुष प्रमाण विधानं, पक्षौ भरत्नी च प्रशस्य पुच्छे वितस्तिप्रमाणोपधानविधान मर्थादवशिष्ट- स्याधिकस्यार्धपुरुष प्रमाणस्य विधानं, पुच्छे पक्षप्रमाणान्न्यून प्रमाणकरणस्य प्रतिष्ठा- हेतुत्वेन प्रशंसनं, अरत्निवितस्ति- प्रमाणं सम्भूय तत्प्रशंसनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः २७-३१ ३२-३५ ३ प्राकृतस्य सप्तविधस्याने वैकृतेष्व- न्त्यस्यैकशतविधस्यानेश्च वेदिमानम्- तत्र महावेदेर्मानं विधातुं प्राचीनवंश- गतवेदेर्मानस्य सेतिकर्तव्यताकस्य विधानं, पूर्व गार्हपत्यादारभ्य प्राञ्चः सप्त प्रक्रमा गार्हपत्याद्भविष्यत आहवनीयस्य पूर्वार्धा- प्रास्त्रयः प्रक्रमास्ते दश व्याम एका- दशस्तामेकादशसङ्ख्या मनूद्य तस्यास्त्रि- ध्रुवात्मना प्रशंसनं, व्यामैकादशप्रक्रम- कृताया वेदेर्महावेदियोनित्वेन प्रशंसनं, महावेदेर्मान विधानं, नवतिप्रक्रमवेदेः सप्तविधाने सङ्ख्यासम्पत्तेर्वेदवादिवि— चारमुखेन प्रदर्शनं, अष्टविधनवविधादि- पुरुष प्रमाणानामेकशतविधपर्यन्ताना- मनीनां व्यामैकादशप्रक्रमा प्राकृती वेदिः किं पुरुषसङ्ख्यया वर्धयितव्या आहो- स्विन्न वेति संशयं व्युदसितुं सहेतुकयोः पूर्वोत्तरपक्षयोः प्रतिपादनं, उक्तस्थ योनिभूताया वेदेरुत्तरत्र वर्धमानाभाव- स्यैव पुनर्व्यतिरेकमुखेन प्रदर्शन, सप्त- विधप्राकृताग्निवेदेरावृत्तिविशेषणस्य विधानं, अग्निमानं वक्तुं सर्वेषां सप्तविधाद्येकशत- पर्यन्तानामग्नीनामिष्टकोपधानप्रदेश एता- वान्महावेदिषु भवतीति सङ्ग्रहेण प्रद- र्शनं, अग्निविषयकवेदिमानस्योपसंहारः, चित्याग्नेः प्रकारान्निरूपयितुं प्रतिज्ञाकरणं, तत्राष्टनवतिपुरुष प्रमाणस्यामेरेतावदात्म- पक्षपुच्छप्रमाणमिति प्रदर्शनं, एकशत- विधा : सविशेष प्रकारप्रदर्शनं, एतस्यै- करात पुरुषप्रमाणस्याग्नेर्नवतिप्रक्रमाया वेद्याः सङ्ख्यासम्पत्तेः प्रदर्शनं, अस्तु प्रतिपुरुषं पञ्चदशसङ्ख्यया षट्सु षट्सु पुरुषेषु नवतिसङ्ख्यासम्पत्तिः न त्वधिकेषु (३) पृष्ठाङ्काः(४) मा० विषयाः त्रयोदशपर्यायाणामन्तिमेषु त्रयोदशसु पुरुषेषु - इत्येवंरूपं वेदवादि विचारमुद्भाव्य तत्रापि पूर्ववत्सप्तमपुरुषस्य वेदिगतपश्च- सङ्ख्ययैव सम्पत्तेः प्रदर्शनं प्रकारान्तरेण सम्पत्तेः प्रदर्शन, सर्वेषां चित्याग्नीनां सप्तविध एव प्राकृत एकशतविध एवा- न्तिम इति सिद्धान्तयितुं पूर्वपक्षं प्रतिपाद्य तस्य सकारणं दूषणं चेत्यादि. ४ एकशतविधस्याग्नेः सर्वकामरूपत्वेना- दित्यात्मना प्रशंसनं, तस्य सप्तविध- प्राकृताग्निसङ्ख्यायाः सम्पत्तिप्रकारनिरूपणं, सप्तविधस्य चैकशतविधसङ्ख्यासम्पत्तेः प्रदर्शनं, अग्निविधाविषयक विचारस्योप- संहारश्चेति, शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा ० विषयाः ३५-४३ ४४-४७ ५ चयनमीमांसा - तत्र पूर्व चयनविष- यिणी मीमांसा क्रियत इति प्रतिज्ञाकरणं, तत्रादौ चयनकालस्य सार्थवादं विधानं, प्रकारान्तरेण तस्य कालस्य प्रशंसनं, तापश्चितेऽमौ उपसत्सङ्ख्यायाः प्रदर्शन, उपसत्सु प्रवर्ग्यचरणस्य प्रशंसनं, न केवलमत्रैव तापश्चितीषु किन्तु यत्र यत्रा- ऽधिका न्यूना वा उपसदस्तत्र तत्र प्रवर्ग्य- चरणेनादित्यस्थापनं कृतं भवतीति निरूपणम् . चितिपुरीषाणां मीमांसा -तत्र ताप- चिताख्ये क्रतावुपसदां मध्येऽनुष्ठातव्यस्य चयनस्येष्टकाचितिपुरीषनिवपनयोरनु- छान प्रकारनिरूपणं पञ्चम्पाञ्चिताविष्ट- कोपधाने विशेषाभिधानं, पुरीषचितौ विशेषप्रदर्शनं, सर्वमासगतसङ्ख्यायाः सम्भूय प्रशंसनं, पुरीषचितेरतिरिक्तेषु त्रिष्वहःसु क्रमेण कर्तव्यस्य शतरुद्रिय- स्योपवसध्यप्रयोगस्य सोमामिषवस्य , चाभिधानं तेष्वहःसु यत्प्रवासदा- मनुष्ठानं तेन तम्प संसर्पाहस्पतिसञ्ज्ञ- कस्य त्रयोदशमासात्मकस्य सम्व- विश्वहोरात्रे आदित्यात्मकस्य सप्त- मर्तो: स्थापनं कृतं भवतीति प्रतिपादनं, उक्त त्रयोदशमामसाहित्येन पूर्वोकायाः सङ्ख्यायाः प्रशंसनं तत्र सुत्यानां सङ्ख्याया विधानं तत्र तापते कर्त- व्यमग्निविशेषं प्रदर्श्य तत्प्रशंसनं, संव- त्सरं सोमयागकरणाशकौ विश्वजिता सर्वपृष्टेनातिरात्रेण यजेतेति पक्षान्तर- प्रदर्शनं तत्र दक्षिणाविधानं, एतस्य यज्ञकरणस्य सर्वप्राप्तिहेतुत्वेन प्रशंसनं चेति. 1 ६ संवत्सररूप प्रजापत रे कशतविधत्वस्य सोपपत्तिकं सम्पादनं, पुनस्तस्यैव संवत्सररूपस्यैकशतवित्रस्य सप्तविधा- ग्निना सम्पत्तेऋतुभिः प्रदर्शनं, प्रकाश- न्तरेणतस्याः सम्पत्तेरभिधानं, सप्तविधा- येकरातपर्यन्ताग्निचनस्य सूर्यलोकः फलमिति प्रतिपादन, अनिमेऽमृतफल- त्वस्य सवितृसम्बन्धित्वस्य च प्रदर्शनं, सवितैव सर्वाभ्यः प्रजाभ्यो नानारूपं कामं ददातीत्यर्थस्य दाशतय्या मन्त्र- संवादेन दृढीकरणं, उक्तमन्त्रस्यामि - प्रायाविष्करणं, एतदुक्तमर्थजात पश्य- न्या वाचोऽमृतफलसाधनत्वस्य प्रदर्शनं शतवर्षजीवनस्य पुण्यलोक- हेतुत्वं तदवचनेषु वर्षेषु मरणस्यालो- क्यत्वं चेत्येतन्निरूपणं, तत्रैतादृशेषु वर्षेषु मरणमहोरात्रार्थमासाद्यात्मकलोक- हेतुः न त्वमृतत्वफलप्रापकमित्याद्यमि- धानं, शतवर्षजीवनस्य सूक्तमेव फल- " पृष्ठाङ्काः ४८-५४ मा० विषयाः , विषयानुक्रमणिका | मिति निगमनं, बहुभिर्यज्ञैरे कमहरेका रात्रिरपि मिलाइत एकदिनजीवनमेकरात्रि- जीवनमपि बहुयज्ञफलं किमुत शत- वर्षाणि जीवनवतोऽमृतत्व प्राप्तिरिति वक्तव्यमित्यभिधानं, एवमग्रमृतत्वं फल- मित्युक्त्वा एकशतविधस्याग्नेः संवत्सरो. ख्यधारणं नियतमित्यभिधानं, अधियज्ञ- स्यैकशतविधत्वस्य सोपपत्तिकं बहुभिः प्रकार: प्रतिपादनं, तेषामेव मेकशत- विधानां सर्वेषां यज्ञानाम् अध्यात्मस्यैक- शतविधत्वस्य प्रकारद्वयेन निरूपणं, यदुक्तमेकशतविधं विधत्ते इत्यत्राधिदैवाधि- यज्ञाध्यात्मत्रयविषये संवत्सरचित्याग्नि- पुरुषा इति तत्र तेषां संवत्सरचित्याग्नि- पुरुषाणां पञ्चविधत्वस्य निरूपणं, तत्रा- नादिपञ्चकस्याधियज्ञरूपेणाध्यात्म- पेण चार्थप्रदर्शनं, अन्नादिपञ्चकेन निवर्त्याशनायादिपञ्चकस्य प्रदर्शनं, अन्नादिपञ्चकं विदुषां फला- भिधानम्, एके " प्राणोऽग्निः प्राणो Sमृतम्” इति समाम्नातत्वादमृतशब्दस्य प्राणोऽर्थ इति मत्वा तस्यैवोपासनं चित्याग्नौ मन्यन्ते तन्मतस्यानुवादपुर:- सरं निराकरणं, तत्र प्राणस्यानित्यत्वाभि- धानाय यजुर्मन्त्रस्य संवाद प्रदर्शन, तस्मादुक्त एवार्थः सम्यगिति निग- मनं चेति. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ सुपर्णचित्यानेर्मध्यदक्षिणोत्तरभागत्रये लोमत्वेन स्तुतास्त्रिसहस्रसम्मिताः परित्य- ज्यावशिष्टानां सप्तसहस्राणां शिरःप्रभृति- पादपर्यन्तमुपहितानामेव शरीररूप- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १४-६३ त्वेन स्थितानामिष्टकानां गायत्र्यादि- सप्तच्छन्दोवीर्यरूयत्वेन प्रशंसनं, अथवा- Sष्टमकाण्डे चरमचितौ “छन्दस्या उप- दधाति " इति सप्तानां छन्दसामुपधा- नमभिहितं तेषां छन्दसां चित्याश्चक्षु- रादिसप्तावयवत्वेन प्रशंसनं, तत्र प्रसङ्गा च्छन्दः प्रशंसनद्वारा अन्धमूक मूढबधिर - नपुंसकादीनां दुश्चिकित्समूलरोगराज - यक्ष्मादिपरिगृहीतानां च यजमानानां कर्मण्यनधिकारादग्निचयनमपि न स्या दिति संसूचनं, सप्तानां छन्दसां प्रका- रान्तरेण सम्भूय प्रशंसनं, उक्तछन्द:- प्रशंसनं वेदितुः फलनिरूपणं चेति. २ चित्याने: शिरोग्रीवादीनां छन्दोमयत्वस्य वेदवादिप्रश्नोत्तराभ्यां निरूपणं, यदुक्त- मग्नेः शिरोग्रीवादिपरिकल्पनेन छन्दो- देवतास्वरूपत्वं तदेतत्पुण्यलोकसावन- मात्मविद्येवेति प्रशंसनं चेति. ३ अग्नेः सर्वदेवतासमष्टिरूपप्राणवाय्वा- त्मकत्वस्य धीरमहाशालनाम्नोर्महष्यः संवादेन प्रतिपादनं, तत्रादौ विद्या- विषये गुरुशिष्यप्रतिपत्तिः कार्येति तस्याः प्रतिपादनं, उपास्याग्नेरध्यात्मा- विदेवतभेदेन सर्वात्मकत्वस्य विशदी- करणं, तेषामग्न्यादीनां वाय्वाधीनता- प्रदर्शन, उक्तार्थं वेदितुः फलाभिधानं चेति. ४ प्रष्टृप्रतिवक्त निर्देशपुरःसरं - अग्निवाय्वा- दित्यपुरुषाणां - ओषधिवनस्पत्युदक- चन्द्रपशूनां च बहुविधनामव्यपदेश्य- त्वेन प्रशंसनं, तत्रापि पुरुषस्यार्करूप- त्वेनानेक: प्रश्नप्रतिवचनैः प्रशङ्खन चेति. (५) पृष्ठाङ्काः ६४-६७ ६८-६९ ७०-७२ ७३–७१ ( ६ ) मा० विषयाः ५ यजुस्तद्विधायकत्राह्मणयोर्निर्वचनपुर:- सरं-अधिदेवाध्यात्मभेदेनार्थविवरणं, एतमुक्तमथं वेदितुः फलाभिधानं, प्रसङ्गा द्विद्वन्निन्दकस्य दोष प्रदर्य तत्स्ताव - कस्य फलप्रदर्शनं, यजुः शब्दस्य वायु- प्राणरूपोऽर्थ उक्तस्तस्य ज्येष्टत्रह्मात्मना प्रशंसनं, उक्तार्थं वेदितुरपि ज्येष्ठत्व- रूपं फलं भवतीत्यभिधानं, अपूर्वापरव- द्गुणद्वयविशिष्टस्य ब्रह्मण उपासनस्य फलाभिधानं, पुरुषादधिक वस्तु दिशस्ता उपासितव्या इति सोपपत्तिकमभिधानं, यजुर्मन्त्रब्राह्मणप्रसङ्गादुपनिषदोऽर्थस्य तत्स्वरूपं वेदितुरानन्दावाप्तिरूपफलस्य च प्रदर्शनं तत्र प्रसङ्गादुक्तं देवानामा- नन्दात्मत्वमुपजीव्य यजुरात्मक वायो- रानन्दात्मत्वपरिज्ञानफलस्य पुरावृत्त- कथनेन प्रदर्शन, एवं वायुप्राणरूप- वेन प्रशंसितस्य यजुष उपधनुष्ठानस्य विधानं, उपांशुत्वेनाननुष्टाने दोषकथनं, उपशुत्वं प्रशम्य निरुक्तत्वस्य प्रशसनं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । 1 १ प्रजापतेर्भोक्तृत्वस्याहवनीयरूपत्वे- नाभिधानम् अन्नेन संस्कारप्रकारनिरू- पणं, तत्र चित्याग्निरूपस्यान्नस्य प्रजा- पतिशरीरात्मकत्वमित्येतस्यार्थस्योपपा- दनं, अन्नसंस्काराद्युक्तस्यार्थस्याधुनातना- नुष्ठातारं नियोजनं, चित्यानेरुपरि- उख्याग्निनिधानमन्त्रे " वौषट् ” इत्य- क्षरद्वयं श्रूयते तस्य यथाक्रममग्निपरत्वप्र- दर्शनं, अन्नस्य शरीरसम्मितत्वस्यान्वय- व्यतिरेकाभ्यां प्रदर्शनं, अग्निचित्याग्नि- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषया: ७६-८३ इन्द्रस्य यजुः सामवेदत्रयपरिभाषा- सिद्धार्थमहात्र तोक्थनामभिर्व्यपदेश्य- त्वस्य तत्तन्नामावयव निर्वचनद्वारा प्रद- शैनम् एतस्याग्निद्वयस्य चेन्द्राग्न्यात्मना स्तोतुमादाविन्द्राग्निरभिधानं तत्र प्रथमेष्टकाचि रुक्मपुरुषयो- रिन्द्राग्न्यात्मना प्रशंसनं, इष्टकापुरी- पचितिद्वयमिन्द्राग्न्यात्मना प्रशस्य तत्रेष्ठ- कानां पाके पुरीषस्यापाके च कारणा- मिधानं, एवं विभिन्नयोरुक्मपुरुषयोरिष्ट- कापुरीषचित्योरिन्द्राग्नित्वेनोक्तयोरैक्य- स्पेष्टकासम्पन्याऽक्षर सम्पच्या चोपपादनं, अक्षरतिकत्वस्य मन्त्रसंवादेन दडी- करणं, उक्तमग्नेरिन्द्राग्न्यात्मकत्वमुप- जीव्य वर्णत्रयात्मना तत्प्रशंसनम् उक्तं वर्णत्रयात्मकत्वमुपजीव्य कर्मणः श्रीय- शोऽनादत्वलक्षणफलस्य पुरावृत्तकथ. नेन प्रदर्शनं, उक्तस्य श्रीयशः प्रभृतिक फलस्य संवादन दृढीकरणं, एतदर्थं वेदितुः फलकथनं, प्रजापतिरूपाहवनीयाने- स्तन हूयमानमहात्रतीयग्रहरसस्य च यन् तस्य पूर्ववदमहात्रतोक्थ- नामत्रयेणामिवेयत्वं वक्तुं ग्रहग्रहणस्य स्तुतशस्त्रपठनस्य वषट्कारान्ते तद्रस- होमस्य च क्रमेण प्रदर्शनं, तदिदमग्नि- रसद्वयमेकं सदपि त्रेधाऽर्यादिनाम- त्रयेणाम्नायत इत्यमिधानं, प्रजापति- रूपस्याग्नेः सप्तदशावयवत्वं प्रतिपाध तयोः सावित्रवैश्वकर्मणहोमयोः कला- ष्टकद्वयात्मना प्रशंसनं तेषामेव कला- परपर्यायाक्षरणां शरीरे संस्थानवर्णनं, तत्र प्रसङ्गादेतस्मै प्राणायैताः कला अन्नमभिहरन्ति यदा चैताः कला अन्न- पृष्ठाङ्काः 1 i ब्रा० विषयाः स्तोत्र- विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः मनिहर्तुमनीश्वरा भवन्ति तदाऽयं प्राणः एसा एव कला जग्ध्वोत्क्रामतीत्याद्य- भिधानं, अग्न्यात्मकस्य प्रजापतेर्मोक्तुः सप्तादशात्मकत्वमुक्तं तद्भोग्यस्याप्य- नस्य सप्तदशसङ्ख्योपेतत्वस्याभिधानं, यथा पूर्वं देवाः सप्तदशाय प्रजापतये संस्कृतवन्तस्तथाऽयमध्वर्युः शक्यान्ते अस्मिन्ननावेतं सोमरसादिकं वषट्कृते जुहोतीति प्रतिपादनं, तत्र वौष डित्यक्षरद्वयस्याग्न्यन्नरूपत्वप्रदर्शनं, अधियज्ञ प्रजापतिसौम्याध्वरयोर्द्वन्द्वस्य अधिदेवमादित्यचन्द्रमसोर्द्वयस्य - अध्या- मम्प्राणान्नयोर्द्वयस्य चार्यादिनामत्रय- भाक्त्वमिति प्रतिपादनं, अधिदैवाध्या- मद्वयेन समुदितार्थस्योपसंहारश्चेत्यादि ८४ - ९३ २ - संवत्सररूपप्रजापतेरग्नीषोमात्मकत्व- मभिधाय यावन्ति मे ज्योतींषि तावत्यो मे इष्टका विधेया इति प्रजापतेरुक्तेः प्रतिपादनं श्रुत्या च लोकोपकाराय ज्योतिः शब्दार्थस्तत्सङ्ख्या च स्वय- मेवोच्यत इत्यभिधानम्, रक्ताया अहो- रात्रसङ्ख्याया इष्टकासु प्रदर्शनं, संव- सररूपस्यानेः पक्षगत तिथ्यर्द्धमास- मुहूर्तान्दर्शयितुमुपोद्घातकथनं, विभक्तयो- द्वयोरात्मनोः पूर्वोक्तानाम् अहोरात्रसङ्ख्या- कानां परिश्रितामिष्टकानां च विभज्य प्रदर्शनम्, एवमुत्तरत्र त्रिचतुःप्रभृतिचतु- विंशतिपर्यन्तात्मविभागेषु तत्तदात्मसं- ख्याया विंशत्यधिकसप्तशतसङ्ख्याकाना- मेव परिश्रिद्यजुष्मतीनां विभज्य प्रद- र्शनं तत्र त्रिप्रभृत्यात्मान्तरकल्पने कारणाभिधानं, सहैव तत्र तत्र सप्तैका- दशत्रयोदश चतुर्दशसप्तदशकोनविंशत्येक- , विंशतिद्वाविंशतित्रयोविंशतिधाऽत्मा- न्तरव्यूहनं न कृतमित्यभिधानं, चतुर्वि- शतिधा व्यूहनोत्तरमात्मविभागो नास्तीति कथनं, उक्तव्यूहपञ्च- दशकस्य पञ्चदश- तिध्यात्मना प्रशंसनं चतुर्विंशतिविभा- गानामर्द्धमासात्मना प्रशंसनं, मुहूर्तानां प्रदर्शनपूर्वकं मुहूर्तशब्दनिर्वचनं, लोक- पृणाशब्दनिरुक्तिसहितं लोकम्पृणेष्ट- कानां मुहूर्तपरत्वस्य कथनं, सूर्य एवादौ अहोरात्रादिसंवत्सरान्तकालेन सर्व वस्तु पचत्यनन्तरमयमग्निरमुना सूर्येण पकं वस्तु पचतीति भरद्वाज मुनिसंवा- दसहितं निरूपणं, प्रतिमासगतमुहूर्ताः संवत्सरे सम्भूयैतावन्तः स्युरिति तत्प- रिगणनं, त्रय्याः सर्वभूतात्मकत्वस्य छन्दः प्रभृतिसवाश्रयत्वस्य प्रतिपादनं, त्रयाः सर्वभूतात्मकत्वादेव त्रयीमेव विद्यामात्मानमभिसंस्करवै इति प्रजापति• विचार्य द्वादशबृहती सहस्रसम्मिता ऋचो विभक्तवानिति प्रतिपादनम् ऋचां न्यूनाधिकसङ्ख्यायाः संशयस्य निराक- रणं, त्रिंशता विभागैर्विभक्तानां द्वादश- सहस्र बृहतीनामृचामष्टशताधिकदश- सहस्रसम्मितपङ्क्तित्वं सम्पाय तत्र ऋचां त्रिंशत्तमे भागे तत्रापि पङ्क्तिष्ववस्थानस्य प्रशंसनम्, ऋग्वेदवद्यजुः सामवेदयोरपि विभागस्य पङ्क्तित्वसम्पादनस्य च प्रद- र्शनं, वेदत्रयगतानां सकलानां पङ्क्तीनां सम्भूयाशीत्यात्मना सम्पादनम्, उक्त- रीत्या प्रजापतेः संवत्सरात्मकत्वं स्पष्ट- मुक्तमिति प्रदर्शनं, यदुक्तं प्रजापतेः संवत्सरस्याहोरात्रमुहूर्तात्मकत्वं वेदत्रय- रूपत्वं व तस्य सर्वस्य प्रजापतिकर्तृ (७) पृष्ठाङ्काः (6) ब्रा० विषयाः कोपधानवचनव्याजेन विभज्य प्रदर्शनं, 66 हन्त त्रयमेव विद्यामात्मानमभिसं- स्करवे " इति प्रजापतिना प्रतिज्ञा- तस्य नियमनम् एवम चितवतः प्रजा- पतित्वस्य निदर्शनं यत्मजालेरु- खायां सिक्के स्वात्मनि संवत्सरमन्त्ररूपे परिश्रिद्यजुष्मतीष्टको पचा मेनादित्ये प्रति- ष्टितत्वं तस्य सर्वस्येदानीन्तने यजमाने नियोजनं, फलं च तस्य तद्भवतीत्य- . भिधानं, उक्तमर्थजातं विदुषः फलाभि- धानं ज्ञानपूर्वकमनुष्ठानं केवलं च ज्ञानमित्युभयार्थ प्रदर्शनं चेत्यादि, ३ संवत्सररूप प्रजापतेर्मृत्युरूपत्वं प्रति- पाद्य तद्रूपोपासकस्य फलप्रतिपादनं, संवत्सररूप प्रजापतेरन्तकरूपत्वमभिधाय तद्रूपोपासकस्य फलाभिधानं चयन- स्यामृतत्व फलवद्यज्ञ कन्तूनाममृतत्वं फल- मिति निरूपणं, यथाविध्यनुष्ठितचयन- स्याप्येतदेवामृतत्वं फलमिति वक्तुं सद्वीपरीतानुष्ठाने फलं न सेत्स्यतीति पुरावृत्तकथनं, देवकृतं तादृशमनुष्ठान- मिदानीन्तनानुष्ठानेन सममिति संवा- देन प्रदर्शन, अमृतत्वप्रान्त्यर्थं देवानां तपःकरण प्रदर्शनम् इदानीन्तनानामग्नि- चितां शरीरसाहित्येनामृतत्वाभावस्य प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां प्रदर्शनं, कर्म कुर्वतां विदुषामविदुषां च शरीरपरि- त्यागोत्पत्ती समाने कुतः कर्मविद्याभ्यां ज्ञाने विशेष इत्याशङ्क्योभयेषां फल- व्यतिरेकस्य प्रदर्शनं चयनस्यामृतत्वं फलमुक्तं तत्रामृतशब्दस्यार्थविवरणं, देवाः फलसाधनत्वेन यदकार्षुस्तदेवे- दानीन्तनैरपि कृतमिति साधनगतैक- , शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः ९४-१०४ पृष्ठाङ्काः त्वस्य प्रदर्शनं चयनेन " संवत्सरं प्रजापतिमग्निमाप्नोति " इति यदुक्त तस्यैव पुनविशदीकरणं, परिश्रिदादिभी रात्र्यहारादिप्राप्तेरेव क्रमेण विवरणं, तत्र परिश्रितां सङ्ख्याया: स्थानविशेषेण सहभागस्य चाभिधानं, यजुष्मतीनां सङ्ख्यायाः पञ्चस्वपि चितिषु नद्वि- भागस्य च प्रदर्शनं पञ्चचितिगतानां यजुमतीनां सर्वासां सम्भूय परिगणनम्, एतासामेवाहरर्द्धमासर्तुरूपताया विभज्य प्रदर्शनम् एवं सम्पादनस्य प्रयोजन- कथनम्, लोकम्पृणाभिर्मुहूर्त प्राप्तेः सङ्ख्या- साम्यादुपपादनं तासामुपधानप्रदेश- सङ्ख्याविशेषस्य च प्रदर्शनं, अत्र केच- नाहवनीय एव सकला अपि लोकम्पृणा उपधेया इत्याहुस्तेषां मतमनूद्य तस्य " अग्निं चिनुते " इत्यत्रेक- दूषणम्, वचनान्ताग्निशब्दव्यवहारः कथमित्या- शङ्क्य तस्योपपादनं, केषाञ्चिन्मतेन दोषनिरूपणं, भूमिकारचनापूर्वक निरृतिदेवत्यानां तिसृणामिष्टकानामप्य- त्रैव सन्दर्शनं कर्तव्यमित्यनिष्टमापाद्य तस्य सकारणं निराकरणं, आसां नैर्ऋ- तीर्ना तिसृणामिष्टकानां सप्तत्यधिक- शतोत्तरेकादशसहस्रसम्मितेष्टकाभ्यो नातिरेकेनोपधानमित्यस्यार्थस्य प्रश्नो - तराम्यां निरूपणं, विदित्वाऽनुष्ठातुः केवल वेदितुश्च फलप्रतिपादनं चेत्यादि. १०४-११६ ४ प्रजापत्यात्मकसमष्टिरूपं सहस्र- रूपोपासनम् - तत्र संवत्सररूपस्याग्ने- स्तदवयवानां व सहस्ररूपत्वेनोपास- नस्य तत्फलस्य च प्रदर्शनं तत्रादी प्रजापतिवृत्तान्तेन सहस्रप्रसङ्गस्याभि• 1 मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ना० विषयाः ११७-११९ धानं, सहस्रोपासनायाः प्रसङ्गमुक्त्वा तदुपायस्य कथनं, यतः सहस्रसंवत्स- रावरोधे मनुष्यस्य विद्यैव साधनमत- स्तस्या उपासनाया अभिधानम्, उपा- सनायाः फलनिरूपणं, सर्वेषु व्यापा- रेष्वप्येतदुपासनं कर्तुं युज्यत इत्यभि- धानं, विदुषः किञ्चिदपि व्यापारमात्रं व्यर्थ न भवतीत्यर्थे मन्त्रपादसंवादमुक्त्वा तस्य व्याख्यानं चेत्यादि. ५ व्यष्टिरूपाग्निविषयकमुपासनम्- तत्र रहस्यार्थानामुपदेशा वक्ष्यन्त इति प्रतिज्ञापूर्वकं वाय्वादित्यरूपेणाग्न्युपा- सनस्य ससम्प्रदायमभिधानं संवत्सरे शिरःपक्षपुच्छावयवाग्न्युपासनायाः सोपपत्तिक फलसहितमभिधानं, प्रका- रान्तरेणापि पञ्चचितिरूपसम्पत्तेस्त- थैव तदुपासनायाश्च प्रदर्शनं चेति, ११९-१२१ इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ त्रयीमयादित्याग्न्युपासनं ब्राह्म- णम्-तत्र पूर्वं तस्याग्नेस्त्रयीमयत्वस्य प्रदर्शनं, वाचस्त्रे विध्यादग्निरपि तया चितस्त्रिविध इत्यभिधानं, चित्याग्नेख- यवभूतानां त्रेधाविहितानामिष्टकानां लिङ्गत्रयाभिधेयत्वस्य प्रदर्शनम, एवं त्रेधा- विहित आत्माऽपि लिङ्गत्रयाभिधेय इत्युक्त्वाऽनेन त्रेधाविहितेनात्मना त्रिविधेष्टकाचितेन त्रेधाविहितम- वायुसूर्यात्मना त्रिविधं देवममृतमादि- त्यमाप्नोति तद्यदीष्टकानां लिङ्गत्रय- शब्दाभिधेयत्वं तर्हि तथैव कथमिष्टका- शब्दस्य लिङ्गत्रयव्यवहारो नास्तीत्या- शङ्क्य वानूपत्वेन तस्याः शङ्कायाः परिहरणं, वाच भादित्यरूपत्वस्याभि- धानम्, एतस्योपासनस्य फलनिरूपणं, यदुक्तं विद्ययाऽस्यादित्यस्योर्ध्वमग्नि- श्चितो भवतीति तस्य विशदीकरणं चेत्यादि. (९) पृष्ठाला १२२-१२५ २ मण्डलपुरुषोपासनं ब्राह्मणम् -तत्र सूर्यमण्डलार्चिः पुरुषत्रयस्याधिदेवाधि- यज्ञाध्यात्मपरत्वेनार्थस्य प्रतिपादनं, तत्राप्यधिदेवतया चयनगतमहदुक्थ- महाव्रतानित्रयं क्रमेण मण्डलार्चिः पुरु- षरूपत्वेनोपासनीय मित्य भिधानं, तत्र प्रसङ्गान्मण्डलस्थपुरुषस्य ’ मृत्युरूपत्वम- चिषोऽमृतरूपत्वं- पुरुषार्चिषोरुभयो- मण्डलमेव प्रतिष्ठा - अस्मिन्नर्थे मन्त्र- संवादं प्रदर्श्य तस्य प्रतिपदमनूद्य व्याख्यानं चेत्यादिविशेषकथनम्, अधि- यज्ञतया चयनगतरुक्मपुष्करपर्णहिरण्म- यपुरुषाणां मण्डलार्चिः पुरुषरूपत्वेनैवो- पासनमित्यभिधानम्, अध्यात्मतयाऽपि मण्डलादित्रयस्याधियज्ञिकरुक्मपुष्कर- पर्ण हिरण्मय पुरुषत्रयस्य च दक्षिणाक्षि गत शुक्लकृष्णवर्णद्वयतदन्तर्वर्तिपुरुषेषु तादात्म्यनोपासनमित्य भिधानं, तत्राक्षिद्वय- गतपुरुषद्वन्द्वस्य मिथुनत्वमुपपाद्य तत्प्र• शंसनं, मिथुनात्मना स्तुतस्य पुरुषद् - यस्य स्त्रीपुंलिङ्गेन्द्रेन्द्राणीशब्दाभ्यां विश दीकरणं, प्रसङ्गात्त्रीसमीपे भोजनाकर - णरूपं व्रतमभिधाय तदनुतिष्ठतां वीर्य- वत्पुत्रोत्पत्तिरूपं फलं भवतीति प्रदर्शनम्, इन्द्रेन्द्राणीनाम्नोः स्त्रीपुरुषयोः सङ्गमस्य स्थानलक्षणानां प्रतिपादनं, तत्र प्रसङ्गा- देतद्दिव्य मिथुनवृत्तान्त विदुपासकस्य स्वपन तं पुरुषं न प्रबोधयेत्” इति ( १० ) प्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः मा० विषयाः धर्मविशेषकथनं, एवं प्रासङ्गिकं परि- समाप्य मण्डलस्थपुरुषात्मनोपासनीयस्य दक्षिणाक्षिपुरुषस्य मृत्यु रूपत्वप्राणरूप- त्वयोरभिधानं तस्मिन्नेव मुख्येऽक्षि- पुरुषरूपे प्राणे सर्वेषां प्राणानामप्ययस्य सोपपत्तिकं विशदीकरणं, दक्षिणाक्षि- पुरुषस्य मृत्युत्वमुपजीव्य प्रश्नप्रति- वचनपूर्वकं मृत्युगतैकत्वबहुत्वा न्तिकत्व- दूरत्वानां मीमांसाकरणं, मृत्योरन्त्रातृ- त्वस्य मन्त्रसंवादपूर्वकमभिधानम्, उक्त- मन्त्रस्याधिदेवाध्यात्मपरत्वेन व्याख्यानम्, एवमधिदैवमध्यात्मं च यः पुरुषः पर- मात्मोपास्यत्वेनाभिहितस्तस्य प्रशंसार्थ • रूपेरुपासनस्य विधानं, प्रागीरित- रुक्माद्युपजीव्योपासनान्तरस्य विधानं, विहितस्य बहुविधोपासनस्य फलनिरू- पणं चेत्यादि. ३ मानाग्न्युपासनं ब्राह्मणम् -तत्र प्रथमं सर्वेषामिन्द्रियाणां मध्ये मनसः प्रामुख्यात्तत्सम्पाद्यमग्नि प्रस्तोतुं मनसः स्वरूपस्य तत्सृष्टेश्च प्रतिपादनं, सृष्टि- प्राक्काले सदसद्विलद्भावस्य मन्त्र- संवादेन दृढीकरणं, उक्तस्य सदद्वि- लक्षणत्वस्य मनसि प्रदर्शनं, सकलपुरुष • वर्तमनोवाक्प्राणचक्षुः श्रोत्रकर्माग्निवृत्ति सम्पाद्यचित्माग्निविषयाणामुपासनानां विधानं, तत्र तत्तत्पर्यायादौ तस्य तस्योत्पत्तेः स्वरूपस्य चाभिधानं कर्मणाऽग्निसृष्टेः स्पष्टीकरणम्, एतेषां मनश्चित्प्रमुखाग्नीनां सर्वेषां स्वतन्त्रविद्यामयत्वमाख्यातुमुपो- इळकानां श्रुतिलिङ्गवाक्यानामुदाहरणं चेत्यादि. " १२५-१५४ १११-१६१ ४ चित्यानौं लोकदृष्ट्युपासनं ब्राह्मणम्- तत्र भूम्यन्तरिक्षचौरादित्यनक्षत्र- च्छन्दः संवत्सरात्मनां परिश्रिद्यजुष्मतीसू- ददोहसां पुरीषाहुतिसमिल्लोकम्पृणादीनां व सम्पादनद्वारा सोपपत्तिकं चित्याग्नि- रूपत्वं प्रतिपाद्य तद्रूपेणोपासनस्य विधानं, तत्र प्रतिपर्यायं तत्तत्पर्यायो- क्तमर्थ वेदितुः फलनिरूपणं, तथा नक्षत्र- च्छन्दः संवत्सरात्मपर्यायेषु सम्पन्नां सङ्ख्यां प्रशंसितुं बृहतीसम्पादनम्, अप्स्वग्नित्वेनो- पासनस्य विधित्सया अपां सर्वदेवभूता- त्मकत्वस्य निरूपणम् उक्तेषु पर्यायेषु " अथ या अभूः षट्त्रिंशत् " इत्युक्तं तस्य विभागकथनम्, एवं षटूत्रिंशदिष्ट- कामयो हिरण्मयः पुरुष आत्मा सर्व- भूतदेवात्मनामपामन्म्यात्मना ध्येयानां मध्ये वर्तत इत्यभिधानं, पृष्ठाङ्काः तादृग्रूप आत्मा सर्वैर्ज्ञानेन लभ्यो न कर्मशतैरिति मन्त्रसंवादेन प्रतिपादनम् उक्तमन्त्रस्य तात्पर्य कथनम्, अश्रूपाने: पुरीषाहुति- समिल्लोकम्पृणादीनां सम्पादनम्, उक्तस्य देवात्मत्वस्य मन्त्रसंवादेनोपपादनम्, उक्त- मन्त्रस्य तात्पर्यकथनमुपासकस्य फल- कथनं च, पूर्ववदत्रापि सम्पन्नां सङ्ख्यां प्रशंसितुं बृहतीसम्पादनं चेत्यादि. १६२-१७४ ५ चित्यानेः सर्वदिग्गतमुखत्व पृथक्छिर- स्त्वयोर्निरूहणाभावस्य प्रतिपादनं, तत्रै- केक दिग्गतमुखत्वे दोषमुद्भावयितुं तेषां पक्षाणां पुरावृत्तकथनेनानुवादकरणं, तेषु यथाक्रमं सुश्रवकर्तृकं दोषाणाम- भिधानम्, अग्निचित्कश्चिदुक्तदोषपरिजि - हीर्षया सकलदिङ्मुखमग्नि चितवानित्य- भिधानं, विपरीतानुष्ठानेऽन्येन चोदिते स्वयमपि यथाविधि कृतमित्युक्तं तद्वचन- 1 1 i 1 ——- मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः मात्रेण कर्म साङ्गं न भवतीति मत्वा स्वानु- ष्ठान प्रकारेणाग्नेः सकलदिगभिमुखत्वस्य विशदीकरणं, पक्षिरूपस्य चित्यानेरिष्ट- कोपधानक्रमेण कूर्मपशु शिरः परोक्ष- माहवनीयाग्निरेव प्रत्यक्षं शिरः- न तु पक्षपुच्छवत्पृथक्रिसः करणमिति वक्तुं पृथक्करणपक्षस्य पुरावृत्तकथनेन निन्दा- करणं, शिरसः प्राणरूपत्वमेव मतं तत्रैव दोषान्तरस्य समुच्चयप्रदर्शनम्, एवं शिरसः पृथक्करणपक्षो निन्दितो यदि तर्हि पक्षिरूपोऽग्निः शिरोरहितः स्यादिती- मामाशङ्कां परिहर्तुमिष्टकाभिरेव परोक्षम- परोक्षं च शिरः सम्पादनीयमित्यभिधानं, यथा तिष्ठतः पुरुषस्य पादवाह्लादयो- ऽवयवा उत्तरोत्तरक्रमेणावस्थिताः सन्तो मूर्धान्तं यन्ति - एवमेवास्य चित्यानेव- यवरूपेष्टकासन्निवेशस्य प्रदर्शनं, प्रत्य- क्षतमस्य शिरसः प्रदर्शनं चेत्यादि. १७४ - १७७ इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । १ वैश्वानराग्न्युपासनं ब्राह्मणम्-तत्र सुखावबोधार्थया विद्यासम्प्रदाय प्रदर्श- नार्थया चाख्यायिका वैश्वानर विद्यायाः सविस्तरं निरूपणं तस्यां च विशेषतो - Sरुणसहितानां सत्ययज्ञप्रभृतीनां पञ्चा- नामप्यृषीणां कैकेयमश्वपतिं राजानं प्रति शिष्यभावेनोपसदनस्य प्रतिपा- दनं, ततस्तेषां प्रश्नोत्तराभ्यामरुणसत्य- यज्ञादीनामृषीणां क्रमेण वैश्वानरस्य पृथिव्युदकाकाशवाय्वादित्यद्यौरूपं तदे- कदेशमात्रपरिज्ञानं वर्तत इति प्रदर्शनं प्रतिपर्यायं तत्तदेकदेशमात्र परिज्ञानस्य फलप्रदर्शनं च परं चैतेषां वैश्वानरस्य ब्रा० विषयाः तत्तदेकदेशमात्रपरिज्ञानं न युक्तमिति मत्वा तेम्योऽरुणसत्ययज्ञादिम्योऽश्वपति- कर्तृकस्य पादादिमूर्द्धान्तावयव सम्पूर्णस्य वैश्वानरपुरुषस्योपदेशप्रदानस्य प्रति- पादनं यथोक्तं वैश्वानरात्रिं विदुषः फलाभिधानं चेत्यादि. २ पुरुषस्यान्ग्यकक्थविधत्वोपासनं ब्राह्मणम्-तत्रादावग्निविधोपासनं, द्वितयं प्रतिपाय तत्र जगतोऽद्यरूपं (११) पृष्ठाः १७९-१८९ तत्र " योऽत्ता सोऽग्निरेव " तस्मिन्ननौ यत्किञ्च वस्त्वभ्यादधति तदद्यम- र्थादाहुतिरित्यभिधाय च तयोरन्नाहुत्यो- रधिदेवस्याध्यात्मस्य चार्थस्य निरूपणं, प्रसङ्गादाहुतिशब्दस्य निरुक्तिकथनम्, एव- मग्निशब्दोपजीवनेनाग्निविधः पुरुष उक्तो भवतीति प्रदर्शनम् । अर्कविधोपासनम् - तत्रार्कशब्दोपजी- वनेन प्रतिज्ञापूर्वक पूर्ववदग्न्याहुत्योरर्थ - द्वयं प्रदर्श्य पुनरप्येतयोरर्कवाच्ययो- रग्न्याहुत्योरधिदेवाध्यात्मपरत्वेन अर्थ - द्वयस्य प्रदर्शनम् एवमर्कशब्दोप- जीवनेनार्कविधः पुरुष उक्तो भवतीति निगमनम् . उक्थविधोपासनम्-तत्रोक्थशब्दोप- जीवनेन प्रतिज्ञापूर्वकं पूर्ववदग्न्याहुत्यो- रर्थद्वयं प्रदर्श्य पुनरप्येतयोरुक्थवाच्य- योरन्याहुत्योर विदेवाध्यात्मपरत्वेनार्थ- द्वयस्य प्रतिपादनम् एवमुक्थशब्दोपजी- वनेनोक्थ विधः पुरुष उक्तो भवतीति निगमनं, पर्यायत्रयेणोक्ताया अग्नि- विधादिपुरुषसम्पत्तेर्निगमनं, यथोक्तं , पुरुषं विदुषः फलाभिधानं, प्रसङ्गा- प्राणाग्न्यादित्यचन्द्र मोज्योतीरूपोपास- नस्य तत्फलस्य चाभिधानं वेत्यादि. १८७ - १८९ ( १२ ) ग्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य वि० अनुक्रमणिका । ३ शाण्डिल्याग्न्युपासनं ब्राह्मणम् - तत्र ब्रह्मात्मविषयः क्रतुः कर्तव्य इत्य- भिप्रायप्रदर्शनद्वारा सत्यं ब्रह्म मनोम- यत्वादिगुणविशिष्टमात्मानमुपासीत- एतदेव च क्रतुकरणमित्याद्यर्थनिरूप- न शाण्डिल्यविद्यायाः सविस्तरं प्रति - पादनं चेति, ४ व्यश्वावयवेषु विराडवयवोपासनं ब्राह्मणम्-तत्र चाश्वमेध कर्मसम्बन्धि- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १९० - १९१ नोऽश्वस्यावयवेषु विराडवयवानि यथा यथं सम्पाद्य तद्रूपेणोपासनस्य प्रद- र्शनं चेति. १९३-१९४ ५ उपास्यस्य हिरण्यगर्भस्य स्वरूप- प्रतिपादकं ब्राह्मणम् - तत्राश्वमेधक- तूपयोगिकाग्निविषयं दर्शनं वक्तुं तत्स्तु- त्यर्थतया तदुत्पत्तिप्रस्तावस्याभिधानं, तत्रापि सृष्टेः प्रारम्भे नैव किञ्चना- सीत्सर्वमशन्न्रायारूपमृत्युनाऽऽवृतमासी- तस्मान्मृत्योः सकाशात्स्वकीयार्चनत एवापामुत्पत्तिरित्याद्यर्थनिरूपणं, प्रसङ्गा- ‘तत्रार्कस्यार्कत्वं प्रतिपाद्य तद्वेदितुः फल- निरूपणं, अद्भयः सकाशात्पृथिवीद्वारा - ऽग्न्युत्पत्तेरभिधानम्, एवमुत्पन्नो विराट् स्वस्वरूपानुपमर्दनेनाग्न्यादित्यवाय्वा- त्मनाऽऽत्मानं त्रेधा विभक्तवानित्यभि- धायास्य विराजोऽग्नेरर्क नाम्नोऽश्वस्येव संस्काराथ दर्शनस्याभिधानम्, एतद्- गुणोपासनफलनिरूपणं, यो मृत्युरवादि- प्रतिपाद्येमं विराजमसृजत स केन व्यापारेणेत्याकाङ्क्षायां तद्वयापारस्य निरूपणं, पीठिकापूर्वक मृगादिसृष्टेरमि- धानम्, प्रसङ्गान्मृत्योरदितित्वप्रसिद्धेरभि- धानम्, एतद्गुणोपासनफलनिरूपणं, उपोद्वातपूर्वकमश्वाश्वमेधयोर्निर्वचनं, स तस्मिन्नेव शरीरे गतमनाः सन्किमक- रोदित्यपेक्षायां तद्व्यापरस्य निरूपणम्, 66 उषा वा-नैवेह " इत्यादिनाऽश्वा- ग्न्योरुपासनं विहितम् - इदानीं तदुभ- यात्मकमेकमेवेति विशिष्टोपासनं विधातुं प्रधानविधेरुन्नयनं, पशुविषय- कदर्शनस्याभिधानं, फलावस्थः प्रजा- पतिरित्थमश्वमेवोपासनमकरोदित्यत्राधु- निकानामाचारस्य प्रमाणीकरणं, कल्पि• तबाह्यपशुहेतुकोभयविधस्यापि क्रतोः फलरूपेण प्रत्यक्षत्वस्याभिधानं, को- ऽसौ क्रतुफलात्मकः सविता मण्डलं देवता वेति सन्देहे तत्स्वरूपस्य प्रति- पादनम्, एवं क्रतोरादित्यत्वमुक्त्वा तद- ङ्गस्याग्नेरादित्यत्वस्य भूरादिलोकानां तच्छरीरावयवत्वस्य चाभिधानम्, उभ- योरेकत्वमनूद्य मृत्य्वात्मना सूत्रेण सह - कत्वस्य प्रदर्शनम्, एवम्भूताश्वमेधोपास- कस्य फलनिरूपणम्, अग्निरहस्य विद्या- सम्प्रदायप्रवर्तकमुनिवंशकथनं चेत्यादि. इति षष्ठोऽध्यायः । इत्यग्निरहस्यं नाम दशमं काण्डं समाप्तम् । इति माध्यन्दिनशतपथब्राह्मणस्य पूर्वार्द्ध परिसमाप्तम् ॥ व्रा० विषयाः श्रीशः शरणम् । अथैकादशे सङ्घन्दापरपर्यायेऽष्टाध्यायीसञ्ज्ञके काण्डे विषयानुक्रमणिका प्रारभ्यते । तत्र प्रथमोऽध्यायः । १ आाधानस्य स्वाभिमतकालस्य विसर्जन- द्वारा यज्ञादीनां संवत्सराद्यात्मना निरू- पणम्, अमावास्यायाः संवत्सरात्मके यज्ञे प्रवेशद्वारात्मना चन्द्रस्य च तद्वारपिधाय- कत्वात्मना प्रशंसनम्, अमावास्या- यामाधानकर्तव्यताया विधानम्, उक्त- द्वारादिकल्पनोपजीवनेनामावास्याधानस्य सदृष्टान्तं सनिगमनमुपपादनम्, उक्तामा- वास्याधानप्रशंसार्थम् आपस्तम्बतैत्तिरीय- शाखान्तरगतं नक्षत्राधानमनूद्य तस्य दूषणं, आधानोपक्रमस्य विवक्षितामा - वास्याविशेषस्य प्रदर्शनं, तस्मिन्नहि चन्द्रो भूम्यां वसति तदुपजीविनो देवाद्या अपीमं लोकमधिवसन्तीत्यभि- धानं, एतेनामावास्यातिशयेन तस्यामाधान- मतिप्रशस्तमित्युक्त्वा तस्योक्तार्थस्य निगमनं, उक्तामावास्यायाम् ऋक्षविशेष सम्बन्धरूपगुणस्य विधानं फलविशेषे- हेत्वभिधानं च इत्थममावास्याधानं बहुशः प्रशस्य तन्निगमनं, इत्यमाधानेन गार्हपत्याद्यग्निस्वरूपसिद्धौ तन्निष्पाद्यानां दर्शपूर्णमासानामनियमेन प्रारम्भ प्राप्ते तस्य नियमनं चेत्यादि. ५ एवमाधानस्यामावास्यालक्षणं प्रारम्भ- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः कालं नियम्य दर्शपूर्णमासयोरप्युपवसथ- कालस्य निर्णिनीषयाऽऽदौ च तत्रत्याना- माहुतीनां सङ्ख्या विशेषमुपजीव्य १-१ स्तोतुमुपोद्घातकथनं, एवमनेर्यज्ञयोनित्व- प्रदर्शनद्वारा तत्सकाशाद्यज्ञस्योत्पत्ति- मुपोधातत्वेन प्रतिपाद्य तत्रत्यानामाहु- तीनामग्नेरुत्पद्यमानानां दशसङ्ख्यासम्पा- दनस्य सप्रयोजनं निरूपणं, सहेतुक न्यूनां नवसङ्ख्यामुपजीव्य प्रशंसनं, प्रधानानन्तरभाविस्विष्टकृद्यागापेक्षया- ऽधिकामेकादशसङ्ख्यामुपजीव्य प्रशंसनं, इत्थमिष्टिविषये स्विष्टकृतः सम्पत्तिम- मिधाय पशुयागविषयो विशेषो विद्यत इत्यभिप्रेत्य तद्विशेषमुपजीव्य प्रशंसनं, दर्शपूर्णमासयोरनुयाजसङ्ख्योपजीवनेन सम्पत्तेरभिधानम्, इत्थमेकैकं प्रशस्य स्विष्टकृदनुयाजानां सम्भूय प्रशंसनम्, एवमेकेन न्यूनत्वं चतुर्भिरति रिक्तत्वं च प्रतिपाद्य तद्वारा प्रशस्याधुना द्वाभ्यां न्यूनत्वं पञ्चभिरतिरिक्तत्वं च प्रतिपाथ तद्वारा प्रशंसनं, प्रकृतायाः सम्पत्तेर्नि- गमनं, यावज्जीवं दर्शपूर्णमा साम्यां यजेत त्रिशतं वा वर्षाणीति पक्षद्वयं तस्य प्रतिपादनं, तत्राजिप्राप्तियोग्यस्य कालस्य विधानं, संवत्सरात्मकयज्ञसम्ब- न्धिनीनां रात्रीणामाप्तये पञ्चदश वर्षाणि पुनरहामाप्तये च पञ्चदश वर्षाणि ताभ्यां यष्टव्यमिति विधानम्, एवमुक्ता- होरात्रविभागेन संवत्सरप्राप्तिमनूद्य सोप- पत्तिकं तत्प्रशंसनम्, उक्तार्थं विदित्वा यष्टुः फलप्रतिपादनं प्रतिपादित- स्यार्थस्य निगमनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १-११( १४ ) ब्रा० विषयाः ३ पौर्णमासयागे दर्शयागे च निवृत्ते हविषोऽनुष्ठान - क्रमेणानुनिर्वाप्यस्य प्रकारसहितं विधानं, वैमृचस्य हविषो- ऽनुनिर्वपणमनूद्य तःप्रशंसनं दर्शयाङ्ग विहितमनु निर्वाप्य हविरनूद्य तत्प्रशंसनम्, अनुनिर्वाप्यपक्षस्य निगमनम्, अनुनिर्वा- प्याभावपक्षस्याभिधानम्, उक्तस्य प्रयोज- नस्यानुनिर्वाप्यमन्तरेणापि सिद्धिं वक्तुं तस्यानुवदनं दर्शयागेऽनुनिर्वाप्यस्यापि प्रयोजनस्यार्थवादपुरःसरं समर्थनं, इममेव पक्षमुपोद्वलयितुमनु निर्वाप्यपक्षे दोषप्रदर्शनं, अनुनिर्वाप्यस्योपसंहरणं, अनुनिर्वाप्यरहितयोरेवेतयोरनुष्ठानस्य पापह तिहेतुत्वेन प्रजातिहेतुत्वेन च प्रशं- सनं, अनुनिर्वापपक्षे तस्य प्रातिस्विकं यत्किञ्चिदक्षिणात्वेन दातव्यमिति शङ्का- समाधानसहित विधानं, प्रकृतस्यार्थ - स्योपसंहरणं, वर्तिष्यमाणप्रयोगजातस्य विषयप्रदर्शनं चेत्यादि. ४ दर्शयागे पुरस्ताच्चन्द्रदर्शने नैमित्तिकी त्रिहविष्काऽभ्युदयेष्टिः- तत्र अम्यु- दयनिमित्तस्य कर्मणो विधित्सया तन्नि- मित्तस्य सम्भावनाया आदौ कथनं, एवं निमित्त सम्भावनामुक्त्वा चन्द्रदर्शने सति कालविशेषोपजीवनेन कर्तव्याया व्रतचर्याया निरूपणं तत्कालविधानं श्व, उक्तव्रतचर्याकरणाशक्तौ हविर्निर्वापोत्तर- काले च कर्तव्यप्रकारनिरूपणं, उभय- त्राप्युक्तात्प्रकारात्प्रकारान्तरकथनं, तत्र तयोश्चर्वाधारतया उपसर्जनत्वमयुक्त- मित्यभिधानं, विहिताङ्की नैमित्तिकी मभ्युदयेष्टिमनूद्य प्रयोजनकथनेन तस्याः प्रशंसनं, अस्यामभ्युदयेष्टौ यथाशक्ति दक्षिणां दद्यादिति विधानं, शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । ना० विषयाः १२-१५ चन्द्रोदये दोषदर्शनानिर्दिष्टपक्षकथनं चेत्यादि. ५ दर्शयागे पश्चाच्चन्द्रदर्शने नैमि - त्तिकी त्रिहविष्काऽभ्युदितेष्टि:- तत्र दर्शयागे पश्चाञ्चन्द्रदर्शने पूर्ववने- मित्तिक्या स्त्रिहविष्काम्युदितेष्टे र्विधित्सया तन्निमित्तस्य सम्भावनाया आदावुपपा- दनं, चन्द्रगतं दोषमुपन्यस्य तद्धेतुत्वेन चन्द्रदर्शनात्प्रागेवोपवसथः शुद्धाया- ममायां कार्य इति प्रतिपादनं दर्शयाग- स्यातिक्रान्तकालत्वे दोषमुपन्यस्य तत्रा- नुष्ठानप्रकार निरूपणं, अस्या इष्टेत्रिह- विष्कत्वं प्रतिपाद्य क्रमेण तेषां हविष प्रदर्शनं, तानि हवींषि क्रमेणानूद्य तेषु देवतासम्वन्धादिकस्योपपादनं, अस्या इष्टेः फलप्रदर्शनं, अस्यामिष्टौ चोदक- प्राप्तंष्वङ्गेयु विशेषस्य विधानं, तत्र भाज्यभागयोः स्विष्टकृति च याज्या- Sनुवाक्यासु याथाकाम्यत्वस्य प्रदर्शनं, दक्षिणाद्रव्यं विधाय तस्य प्रशंसनं, अन्यदपि द्रव्यं देयमिति प्रदर्शनं, एता- वदेवेति दक्षिणाद्रव्यस्य नियमो नाभि- प्रेत इति कथनं, उक्तनिमित्ताभावेऽपि पशुकामनयेषेष्टिः कार्येति विघानं चेत्यादि. ६ सृष्टिब्राह्मणम् - तत्र दर्शपूर्णमासयोः सर्वोत्मक लक्षणवराजपदप्राप्तिसाधनत्वस्य विवक्षया तदुपोद्घातत्वेनाख्यायिकया सृष्टेः प्रतिपादनं, तत्राप्यखिलजगत्का - रणमयस्य प्रजापतेरुपादानस्याण्डस्यो- त्पत्तेरभिधानं, तस्मादण्डात्संवत्सरेऽतीते प्रजापतेरुत्पत्तेर भिवानं, एतदृष्टान्ते- नाधुनातन लौकिक्याः सर्वसृष्टेः साधा- रण्येन संवत्सरसाध्यत्वप्रतिपादनं, स पृष्ठाः १६ - १८ १९-२६ i मा० विषयाः प्रजापतिस्त्पन्यनन्तरं व्याजिहीर्षया यत् " संवत्सरेऽतीते भूर्भुवः स्वः विषयानुक्रमणिका । इति भाषितवांस्तस्माद्व्याहृतित्र पाभूरादि- वाच्यलोकत्रयं सृष्टमभूदित्यादिप्रति• पादनं, प्रजापत्युक्तेः कुमारोक्तेश्चान्य- दपि साम्यमस्तीति कार्यकारणभावपुर:- सरं प्रतिपादनं, हेमन्तशिशिरयोः समा- साभिप्रायेण पञ्चसङ्ख्य र्तुसृष्टेरभिधानं, ततः प्रजापतेः सहस्रायुष्ट्वं सदृष्टान्तं सकारणमुपपाद्य तस्मिन्नेवायुषि तत्क- र्तृकदेवासुरसृष्टेरभिधानं, तत्रासुरान्दृष्ट्वा पापा एते मया सृष्टा इति विचार्य प्रजापतिना तदानीमेव ते पराभवं प्रापिता इति यथायथमुपपादनं, उक्तार्थ- दाढर्याय ऋचः संवादप्रदर्शनं, प्रकृतां सृष्टिमनुसन्धायाहोरात्रसमुदायरूपस्य संवत्सरस्य सृष्टेरभिधानं, एतद्वेदितुः फलाभिधानं, संवत्सर प्रजापत्योरेका- त्म्यस्य प्रतिपादनं, प्रजापतेरधिदेवतानां सृष्टेरभिधानं ततस्ता अधिदेवता अपि पुरुषार्थं साधयितुं प्रजापतिवद्ववृतिरे तत एतं दर्शपूर्णमासयागं दृष्ट्वा तेन सार्वात्म्यमकामयन्तेत्यभिधाय तस्य सार्वात्म्यस्याबात्मकत्वद्वारोपपादनम् इत्थं परमेष्ठी स्वयं सार्वात्म्यं प्राप्य पितुरपि सत्प्राप्तये एतेनायाजयादित्यभिधानं, प्राणरूपताप्राप्तिर्वानूपताप्राप्तिश्च दर्श- पूर्णमासयोः फलमिति प्रतिपादनं, अन्नादादिरूपफलप्राप्तिहेतुताया अध्य- भिधानं, उक्तमर्थजातं सम्भूयानूद्येदानी- न्तन यजमानस्यापि दर्शपूर्णमासयागेन साहर फलप्राप्तिर्भवतीत्यभिधानं, प्रागादि- चतसृणां मुख्यदिशां द्युलोकादीनां पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः ( १५ ) पृष्ठाङ्काः च सृष्टिमभिधाय तेषामुभयेषां प्रयाजा- ज्यभागस्विष्टकृदनुयाजरूपाभिरेकादशभि- राहुतिभिर्जयो जात इत्यभिधानं, चतुर्भिः पत्नीसंयाजयागेर रामेय्याद्यवा- न्तरदिशां जयो जात इति सहेतुकं प्रतिपादनं, इडया जेतव्यं प्रतिपाद्योक्ताया आधिदैविक्या: सम्पत्ते- निगमनं, दर्शपूर्णमासयोरध्यात्मसम्पत्ते- रभिधानं, तत्र पञ्चप्रयाजानां प्राणपश्च- कत्वं - आज्यभागयोश्चक्षुद्वितयत्वं - स्विष्ट- कृतः पायुरूपत्वं त्रयाणामनुयाजाना- मण्डाभ्यां सह शिश्नरूपत्रितयत्वं- चतुर्णां पत्नीसंयाजानां बाहुद्वयोरुद्वय- रूपत्वे-याज्याऽनुवाक्यानां हविषां च क्रमेण धातुद्रयरूपत्वं - मांसस्य हवी- रूपत्वं चेत्यादिकस्य सोपपत्तिकमभि- धानम्, अस्या अधिदैवाध्यात्मसम्पत्तेः फलनिरूपणं, तान्येतानि प्रयाजानुया- जादीनि प्राच्योदीच्यान्यङ्गजातानि तत्प्रतिनियतावयवरूपतया यज्ञशरीर- निष्पादकानीति सर्वेष्टितन्त्रसाधारणा- नीति प्रतिपाद्यान्येषां प्रधानहविषामावा- पोद्धारयोग्यतायाः प्रतिपादनं, उक्ताना- मङ्गाहुतीनां सम्भूय यज्ञपुरुषावयव- भूतषोडशकला रूपत्वेन प्रशंसनं चेत्यादि २४-३८ ७ दर्शपूर्णमासया गीयत्रतोपायनमी- मांसा-तत्र प्रतिज्ञापूर्वकं दर्शपूर्णमास- यागे व्रतोपायनविषये मीमांसाकरणं, तत्राशनानशनयोर्दोषं प्रदर्श्य तदा किं कुर्यादित्यपेक्षायामारण्यमोषध्यादिकम- श्रीयादिति स्थापनम्, एतदारण्याशनमनि पूर्वपक्षीकृत्य तत्र सम्भवत्पक्षान्तराण्यु- पन्यस्य तद्दृषणम्, अशनपक्षे दोषस्य दुष्परिहारत्वादनशनपक्षोक्तदोष एव ( १६ ) शतपथब्राह्मणस्य - आ० विषयाः पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः परिशिष्यत इत्यभिधानं, अस्यापि दोषस्य प्रश्नपूर्वकं स्वयं श्रुत्यैव परिहारः क्रियत इत्यभिधानं, पर्वरात्रौ विहितं स्वयं होम- मनूद्य तस्य प्रशंसनं चेत्यादि. ८ उक्तविधं व्रतमुपेयुषो यजमानस्य हवी- रूपताप्रतिपादनद्वारा तस्मिन्निष्क्रयण- हेतुतां दर्शपूर्णमासयागस्य प्रतिपाद- यितुमाख्यायिकया यज्ञोत्पत्तेरभिधानं, तत्रासुराणां कृत्यप्रतिपादनं, प्रसङ्गा- दतिमानो न कर्तव्य इति सकारण- मसुरदृष्टान्तेन प्रतिपादनम्, इत्थमसुरैः कृतमुक्त्वा देवैः कृतस्य प्रदर्शनं, तत्र सहेतुकं प्रजापतियज्ञयोस्तादात्म्यव्यव- हारस्योपपादनम्, इत्थमाख्यायिकया सिद्धमर्थं प्रकृते योजयित्वा तस्य दृष्टा- न्तेन सकारणमुपपादनं कृत्स्नयज्ञस्य निष्क्रयणप्रकारस्य सोपपत्तिकं निरू- पणं, तत्र प्रसङ्गादन्वाहार्थनामनिर्वचनम्, उक्तार्थस्य निगमनं, निष्क्रीतस्य यज्ञ- स्योपयोगकथनं चेत्यादि. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ विशिष्टजन्महेतुतया सामिधेनीप्रशंसन- द्वारा पुरुषस्य जन्मत्रयनिरूपणं, जन्म- नस्त्रित्वं प्रदर्श्य तस्मिन्नर्थे प्रसिद्धिप्रद- र्शनं, यज्ञादेव पुनर्जन्मत्रयं प्रदर्श्य सामिधेनीसङ्ख्याद्वारा प्रथमस्य जन्मनः समर्थनं, द्वितीयं तृतीयं च जन्म समर्थ्य- तस्य यज्ञसम्बन्धिजन्मत्रयस्य पूर्वोक्त- जन्मत्रयदृष्टान्तेन निगमनं, तासां सामिधेनीनाम् आद्योत्तमयोस्त्रिरावृत्ति विधाय तस्याः प्रशंसनम्, एवमभ्यस्ताभिः सह ताः पञ्चदश सामिधेन्यो भवन्ति ३९-४० ४१-४३ ताश्चाचारादिसमिष्टयजुरन्तानां पृष्ठाङ्काः पञ्च- दशाहुतीनां क्रमेणानुवाक्यास्थानीया- स्तथाऽत्रत्या मन्त्रा निगदाश्च याज्या- स्थानीया इत्यभिधाय तद्वाराssसा- माहुतीनामितरयागवद्याज्याऽनुवाक्याव- सम्पादनं चेत्यादि. ४५-४७ ४८-४९ २ प्रसङ्गादनुवाक्यायाज्ययोश्छन्दोविशेषं विधाय तत्प्रशंसनं, वषट्कारानन्तर- भाविनं होमविधिमनूद्य सकारणं तत्प्रशं- सनं, यजमानस्याहुतिशरीरत्वं प्रतिपाद्य तत्प्रसङ्गादाहृतिनाम निर्वचनं चेत्यादि. ३ सामिधेन्यनन्तरभाविनी आधारौ नाम- रूपात्मना स्तोतुं तत्सृष्टेराख्यायिकया प्रतिपादनं, तस्यां चाग्निवाय्वादित्यानां पृथिव्यन्तरिक्ष लोकानां च ब्रह्मणः सकाशात्सृष्टिमभिधाय तेषामुभयेषां पर- स्परमविष्ठात्रधिष्ठेयभाव सम्बन्धस्य सोप- पत्तिकं प्रदर्शन, तदेव स्रष्टृ ब्रह्म " तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् " इति न्यायेन सर्व जगन्नामरूपाभ्यां व्याप्नोदित्यभिधानं, तत्र तयोर्नामरूपयोः स्वरूपं गुणं च प्रतिपाद्य तद्वेदनस्य प्रशंसनं, यक्ष्यगुणे. ऽप्येवं योज्यमित्यभिधाय तत्र नाम रूपयोर्मध्ये रूपस्यैव ज्यायस्त्वप्रति- पादनम्, एतद्वेदितुः फलनिरूपणम्, एत नामरूपोपलक्षितव्यापकब्रह्मस्वरूप- प्राप्तिरेवामृतत्वकारणमित्यभिधानम्, अत्रापि दर्शपूर्णमासयोर्ब्रह्मप्राप्त्युपाय- तया नामरूपात्मकावाघारौ क्रियेते इति प्रकृतानुसरणम्, एतत्सिद्धये मनसोरूपतादात्म्यस्य प्रतिपादनं, नाम- रूपात्मकस्य प्रपञ्चस्य मध्ये प्रथमा- घारेण रूपप्राप्तिरुक्ता तथैव द्वितीया- धारेण नामावाप्तिरपि भवतीत्यभिधानं, ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः ४९-१३ इत्थं नामरूपावाप्तिद्वारा यजमानस्य कृत्स्नजगत्प्राप्तिरेव भवतीति प्रतिपादनम्, शंयुवाकान्ते समन्त्रकस्याभिमर्शनस्य विधित्सयाऽऽदौ तन्निमित्तस्य प्रतिपा- दनम्, न्यूनातिरिक्तरूपदोषस्य राम- नाय समन्त्रकस्याभिमर्शनस्य विधानं, सत्रोक्तमन्त्रस्य व्याख्यानम् उक्तार्थस्य निगमनं चेत्यादि. -अनयोराघारयोर्दर्शपूर्णमासात्मना स्तवन- द्वारा अधिदैवमध्यात्मं च दर्शपूर्णमा- सयोः प्रतिपादनम्, एवं दर्शपूर्णमासौ चन्द्रादित्यात्मक इत्युक्त्वा तयोर्यावापृ- पिव्यहोरात्ररूपत्वस्याभिधानम्, अधिदे- वार्थस्य निगमनं, प्रतिज्ञापूर्वकमघ्या- त्मस्पार्थस्य मीमांसाकरणं, तत्र दर्श- पूर्णमासयोः प्राणोदानत्वयोरनादान्नप्र- दत्वयोश्च सोपपत्तिकमभिधानम्, एतद्वे- दितुः फलनिरूपणम्, एतयोर्मनोवाग्रूप- साऽभिधानम्, इत्थमधिदैवमध्यात्मं देह- मध्ये भेदेन द्वैविध्यदर्शनस्य प्रयोजन- कथनम्, एतत्प्रयोजनमधिकृत्याक्षेपसमा- धानयोः प्रतिपादनम्, अत्र विषये केषां - चिच्छाखिनां मतमुपन्यस्य तन्निराक- रणम्, उक्तस्य चरुपक्षायुक्तत्वस्य निग- मनं, दर्शपूर्णमासयोः समापनहेतुतया- Sप्यावारयोः प्रशंसनं चेत्यादि. ५ दर्शपूर्णमासावश्वमेधात्मना स्तोतुं प्रस्ताव- कथनम्, उक्तमर्थं प्रतिपादयितुं चन्द्र- मसोऽश्वमेधत्वेन निरूपणं, चन्द्रमसो मेध्याश्वसादृश्यस्य प्रश्नपूर्वकं सम्पादनम्, एवमन्यस्याभ्यङ्गजातस्य सम्पादनं तत्र विवर्तननिमित्तेष्टेर्विधित्सयाऽस्य चन्द्रा- त्मकस्याश्वस्य विवर्तनस्य सम्पादनं, 1 ५४५७ ( १७ ) पृष्ठाङ्काः विवर्तननिमित्तेष्टेर्विधानं, पूर्णमास- यागस्याश्वमेधयागरूपताऽभिधानम्, अस्या- श्वमेधस्य संवत्सरकालीनत्वस्याप्यभि- धानम्, इत्थमश्वमेधरूपतामग्निहोत्रर्दश- पूर्णमासयोर्यागयोः प्रतिपाद्य तत्र विदुष एवाधिकार इति प्रतिपादनम्, उक्ताया अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासयागयोरश्वमेधसम्पत्ते- निगमनं चेत्यादि. ६ उपासनार्थ यज्ञशरीरावयवत्वेन प्रणीता- दीनामनुष्ठेयपदार्थानामधियज्ञमध्यात्मं च सम्पत्तिसम्पादनं तत्र प्रणीतानामपां यज्ञ शिरस्त्वेनानुसन्धानकथनम्, इध्मस्य प्राणरूपत्वेनोपासनकथनं, सामिधेनीषु सकलमध्यस्थावयवत्वस्याभिधानम्, आघा- रयोर्मनोवाश्रूपत्वनोपासनकथनं, पञ्चसु प्रयाजेषु क्रमेण मुखनासापुटद्वय कर्णद्वय- रूपशीर्षण्यपञ्चप्राणरूपानवयवान्प्रकल्प्य पञ्चानामपि प्रयाजानां तत्तदवयवरूप- प्राणोपासनकथनम्, आज्यभागयोश्चक्षु- ईयरूपत्वं विधाय तद्रूपेणोपासनविधानं, दर्श पूर्णमासे चाग्नेययागो यज्ञशरीरस्य दक्षिणार्ध: - उपांशुयाग उभयत्र हृदयं- पूर्णमासे अग्नीषोमीययाग उत्तरार्ध :- दर्शे तु ऐन्द्रः सान्नाय्ययाग उत्तरार्धः- स्विष्टकृद्यागोऽंसमध्यभागः - प्राशित्रं तु शत्रुरूपम् इति यथायथं विभाव्य तत्त- द्रूपेणोपासितव्यमित्यभिधानं, तत्र प्राशि- त्रस्य शत्रुरूपत्वात्तदवदानस्य शत्रुनिर- सनार्थत्वं प्रतिपाद्य तद्रूपेणोपासन- कथनम्, इडाया उदरत्वं-त्रयाणामनुया- जानामवाङ्मुख प्राणत्रयरूपत्वं - सूक्तवाक शंयुवाकयोर्बाहुद्वयरूपत्वं चतुर्णां पत्नीसंयाजानां क्रमेणोरुद्वयाष्ठीवद्वय- रूपत्वं समिष्टयजुषः पादद्वयरूपत्वं च ९९-११ 1 ( १८ ) ब्रा० विषयाः यथायथं विभाव्य तत्तद्रूपणोपासन- विधानम्, एवं शिरः प्रभृति पादान्ता अवयवा अधियज्ञमध्यात्मं चाहुतिभिरेव परिकल्पिताः सन्तः सम्भूयेकविंशति- सङ्ख्याकाः – तत्सङ्ख्याद्वारेण सूर्यलोक- प्राप्तिरूपफल निरूप गद्वारा तासानाहु- तीनां परिगणनम, उक्तोपासनफलयोः साध्यसाधनभावस्य सम्पादनं, उक्तोपा- सनेन सह दर्शपूर्णमासावनुतिष्ठतो यजमानस्येतरस्माद्वहुतरफलभाक्त्वस्य विचारपूर्वकं प्रदर्शनं, तत्रात्मयाजिदेव- याजिनोर्मध्ये आत्मयाजिनः श्रेयस्त्व- प्रतिष्ठापनं, तस्य सर्वपापक्षयरूपफलभ्य सदृष्टान्तं कथनं, देवयाजिनः ईदृक्फल- व्यतिरेकस्य प्रदर्शनं चेत्यादि. ७ यज्ञादीनां संवत्सरांयात्मनोपासन विधाय तत्तद्वैशिष्टयेन दर्शपूर्णमासयागस्य विशि- फलसाधनतायाः प्रतिपादनं, तत्र दर्श- पूर्णमासस्य संवत्सरात्मत्वमुपवयं तद्रु- पेणोपासन विधान, ऋत्विक्षु वसन्ताद्य- तुत्वमारोप्य तद्रूपेणोपासन विधान, हविः पु मासात्मत्वं तत्सम्वन्धि- मुसलादिपात्रेष्वर्द्धमासात्मत्वं चारोप्य तद्रूपेणोपासनविधानं, परिवेषणसाचनयो- श्रृष्टयोरहोरात्रबुद्धयोपासनं कर्तव्य- मिति विधानं, सामिवेनीनां पृथिव्यादि- देवतारूपेणोपासनविधानं, तत्र प्रथ- मोत्तमयोर्विहितया त्रिरावृत्या जेतव्यस्य प्रदर्शनम्, इत्थं सामिवेन्युपासनस्य प्रति- ष्ठाफलस्य निगमनम्, आवारयोर्ऋत- सत्यात्मनोपासनं विधाय तत्फलस्य कथनं, प्रयाजेषु त्विष्याद्युपासनविधानम्, एत- चोपासनमनुमन्त्रणमन्त्रैः कार्यमित्यभि- धानम्, उक्तार्थस्यारुणेयश्वेतकेतूक्स्या शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | मा० विषयाः ६१-६७ दृढीकरणं, भूतभविष्यदात्मनाऽऽज्यभा- गयोर्व्यानं विधाय तत्फलकथनम्, आग्नेय- यागस्य ब्रह्मजातित्वमभिधाय तद्वेदनस्य फलकथनम्, उपांशुयागस्य क्षत्रजात्यात्म- कत्वं प्रतिपाद्य तद्वेदनस्य समर्थनपूर्वकं फलनिरूपणम्, आग्नेयादीनां पौर्वापर्य- क्रमस्य प्रशंसनं, दधिपयोलक्षणसान्नाय्य- यागस्य राष्ट्ररूपेण व्यानं विधाय तस्य समर्थनं, स्विष्टकृद्यागस्य तपोरूपत्वेनोपा- सनं विधाय तत्फलस्याभिधानं, प्राशि- त्राख्यावदानस्य लोकयुद्धयोपासनं विधाय तत्फलकथनम्, इडायाः श्रद्धारूपेणोपा- सनं विधाय तत्फलकथनम्, अनुयाज- त्रयस्य क्रमेणाशनिहादुन्युल्कुषी रूपत्व- मुपजीव्याभिचरतः प्रयोगे अनुयाजा- नामनुमन्त्रण मन्त्राणां सप्रयोजन सकारणं विधानम्, एतस्याशन्याद्यात्मकत्व वेदनस्य फल निरूपणं, यज्ञस्योक्ताशन्यादिरूप- त्वमुपन्यस्यानुयाजान्तत्वस्य निषेधकरणम्, एतेषां स्वर्गप्राप्तिप्रतिबन्धकपापप्रतिक्षेप- हेतुत्वेन प्रशंसनं, प्रयाजानामनुयाजानां च होमे धर्मविशेषस्य विधानम्, एवमनुयाज- विषयं वक्तव्यं प्रतिपाद्य सूक्त म्य संस्थात्वप्रतिपादनम्, एतद्वेदन फल- निरूपणं, शंयुवाकस्य प्रतिष्ठ मत्व- प्रतिपादनम्, पत्नीसंयाजानां मिन रूपतया प्रजातिहेतुत्वमभिधाय तद- नस्य फलाभिधानं, समिष्टयजुषोऽन- रूपत्वमभिवाय तदनस्य फलाभिधानं, यजमानस्यर्त्विजां च संवत्सराद्यात्मक- स्वस्य सोपपत्तिकभिधानं, यजमा- नस्य वेदेर्दक्षिणभागे उपवेशनस्य विधि- त्सया दक्षिणवेद्यन्तस्य तुलादण्डरूप- त्वाभिधानं, दक्षिणवेद्यन्तस्य तुलारूपतां पृष्ठाङ्काः : }; 1 ब्रा० विषयाः जानतो यजमानस्य नैतद्भवतीत्यभिधानं चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ अग्निहोत्रोपासनम् - तत्राग्निहोत्रमा- श्रित्य तत्प्रशंसामुखेन तदवयवाश्रिताना- मुपासनानामभिधानं, तत्रापि वाचोऽग्नि- होत्री धेनुरूपत्वं मनसस्तदीयवत्सरूपत्वं तेजसो हविषश्च श्रद्धा सत्यरूपत्वं च सोपपत्तिकमभिधाय तद्रूपेणोपासनं कर्तव्यमिति विधानम्, अस्यार्थस्य जनक याज्ञवल्क्ययोरुक्तिप्रत्युक्तिभ्यां समर्थनं, होमद्रव्ये मुख्यद्रव्यं पयस्तस्याभावे श्रीहियवौ तयोरप्यभावे आरण्या ओष- धयो वैणवश्यामाकाद्यास्तासामभावे वानस्पत्यं फलादिकं तस्याप्यभावे आप इत्यादेः प्रतिनिधिद्रव्यस्योत्तरोत्तरं प्रश्नोत्तरपूर्वकमभिधानम्, अपामप्यभावे केन होम इति जनकेन पृष्टे मनसि रहस्यत्वेन स्थापितं " सत्यवदनरूपो धर्म एव हविष्ट्वेन श्रद्धारूपानौ होत- व्यः इतीममर्थं याज्ञवल्क्यः प्राहे- त्यर्थस्य निरूपणं, विद्योपदेशात्सन्तुष्टेन जनकेन तस्मै याज्ञवल्क्याय धेनुशत- रूपं पारितोषिकं दत्तमिति प्रतिपादनं, प्रवसद्विषयेऽग्निहोत्रहोमस्य मनः प्राणा- त्मना सतित्यस्य श्लोकमन्त्रैः प्रतिपा- दनं, तत्र प्रथमेन श्लोकेन प्रवास विषयं प्रश्नमुद्भाव्य द्वितीयश्लोकेन तस्यो- त्तरकथन, तृतीयश्लोकेन प्रवसतो यजमानस्यानवधानयुक्तत्वे दोषमभि- धाय चतुर्थश्लोकेन तन्मनस्कस्य प्रव- सतो यजमानस्य मनसैवाग्निहोत्रसम्पत्ति- विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः मभिधाय ६७-७८ प्राणरूपत्वस्याप्यभिधानं, उक्तार्थेन सहैव तत्तच्छुलोक मन्त्रस्य तात्पर्यतो व्याख्यानम् उक्तेऽर्थे विद्वत्प्र- सिद्धेरभिधानं चेत्यादि. ९ षमिथुनब्राह्मणम् - तत्र तावदेत- स्मिन्नेवाग्निहोत्रे सफलं मिथुनवेदन- विधानं, यजमानः पत्नी च वत्सोऽग्नि- होत्री च स्थाल्यङ्गाराश्च सुक्सुवश्च आह- वनीयः समिच - आहुतिः स्वाहाका- रक्ष- इत्येतेषां षण्णां मिथुनानां क्रमेण प्रदर्शनम्, एतद्वेदनस्योक्तफलसाधनत्व- निगमनं चेति. ३ ब्रह्मचारिधर्मनिरूपकं ब्राह्मणम्- तत्र तावदग्निहोत्रादिनियमप्रसङ्गादागतं ब्रह्मचारिधर्म निरूपयितुमाख्यायिकाया अभिधानं, तस्यां च ब्रह्मचारिणः सर्वदा रात्रौ समिदाधानमत्यावश्यकमिति सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, समिदा- धानादिब्रह्मचर्य धर्माचरणस्य सत्रयागा- त्मनी निरूपणं, तत्र समिदाधान- स्य सत्रयागात्मना स्तवनोत्तरमात्मनि- यहेतुत्वेनापि प्रशंसनं, समिदाधा- * प्रविष्टस्य चतुर्थपादस्य परिकयप्र- दर्शनम्, मृत्यो प्रविष्टस्य पादस्य परि- क्रयार्थत्वेन भिक्षाचर्यस्य विधानम्, आचार्यगतस्य पादस्य तत्परिचर्यया परिक्रयणस्य प्रदर्शनम् एवं ब्रह्मचर्याया क्रियमाणस्य परिचरणस्य परिक्रयार्थ- त्वमुक्तमिदानीं समृद्धयादिहेतुत्वस्याप्य- भिधानम्, विदुषो ब्रह्मचारिणः फल- निरूपणं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । ( १९ ) पृष्ठाङ्काः ८०-८१ ८१-८१ ८१-८७ (20) प्रा० विषयाः अथ चतुर्थोऽध्यायः । शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १ दर्शपूर्णमासयागस्यैव भावनाविशिष्टानां केषाञ्चन मित्रविन्दादीनां धर्माणां प्रति- पादनम्, तत्र प्रथमं विजिगीषुकथा- रूपेण प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां दर्शपूर्णमा - सावेव सर्वोत्पत्तिनिमित्तत्वेन स्तोतुं तत्प्रश्नप्रतिप्रश्नोपयोगिन्या आख्यायि- कायाः प्रतिपादनम्, तस्यां च विवद- मानानां मध्ये उदालकस्य पुरतः सप्र- योजनं सकारण निष्कोपधानकथनम्, उदीच्यान् देशान् धावयद्भिर्वृतैर्ब्राह्मणैः स्वेदायनेन सहोद्दालकाय दत्तं ब्रह्मोद्या- द्वानकथनम्, तत्र तयोः संवादस्योप- क्रमप्रकारनिरूपणं, गौतमस्य पुत्रायो - द्दालकाय स्वेदायनेन पृष्टस्य दर्शपूर्ण - मासविषयक प्रश्नचतुष्टयस्य निरूपणम्, उक्त प्रश्नानामुत्तराणि दातुमनीश्वरस्यो- द्दालकस्याग्रिमप्रवृत्तेः प्रकारकथनम्, तत उद्दालकेन सह विवदमाने त्वयि परिणामः कः संवृत्तः इत्यन्यैर्ऋषिभिः पृष्टेऽयमुद्दालको ब्रह्मिष्ठस्य गौतमस्य पुत्र इत्येतावदेवेत्युत्तरं दत्वैनमल्पज्ञं सन्तं तद्विपर्ययेण योगृहीयात्तस्य मूर्द्धा विपतेदिति स्वैदायनकर्तृकोद्घोषस्य कथनं, तत उक्तप्रश्नरहस्यज्ञानाय शिष्य- भावेनोपगतायोद्दालकाय प्रागुदीरित- प्रश्नचतुष्टयस्य सप्रपञ्चं सोपपत्तिकं क्रमा- स्वेदायनप्रत्तोत्तरचतुष्टयस्य निरूपणम्, उक्तार्थं वेदितुः फलाभिधानं चेत्यादि ८९ - ९७ २ इत्थं दर्शपूर्णमासयोः प्रयाजादियागा- छरीरोत्पत्तिनिमित्तत्वेन प्रतिपाद्याधुना तेषां यागानां सुगादानप्रभृतिहोमान्तानां केषाञ्चन धर्माणां विचारणा, तत्र स्रुगा- दानस्य प्रकारविशेषं दर्शयितुं प्रस्ताव- कथनं, तत्रकीयं मतं प्रदर्श्य दोषाभाव- प्रतिपादनपुरः सरमानुगुण्यकथनपुरःसरं च स्वकीयपक्षस्य सविशेषमभिधानम्, अतिक्रमणविषयक विचारस्य सविशेष निरूपणं, स्रुग्धारण विषयकस्य धर्म- विशेषस्य विधानं, तत्र पूर्वपक्षमुद्भाव्य तं दूषयित्वा कर्तव्योत्तरपक्षस्य कथनं, न्यक्तिर्यगूर्ध्व कृपण बहिःश्यन्तःश्र्यात्मनां षण्णामाश्रावणानां स्वरूपाणां प्रदर्शनं, तत्रतःसहैव न्यक्कृपणवहिःश्रयात्मका- श्रावणानां प्रयोगेऽनिष्टफलं दर्शयित्वा तेषामप्रयोज्यत्वप्रदर्शनं, तिर्यगूर्ध्वान्तः- ध्यात्मका श्रावणानां प्रयोगे इष्टफलं दर्शयित्वा तेषां प्रयोज्यत्वप्रदर्शनं च, तत्रापि षष्टस्यान्तः श्रिलक्षणाश्रावणस्य स्वाभिमतत्वं प्रदर्शयितुं भूयः प्रशंसनम्, अस्मिन्नेव षष्ठे आश्रावणे स्वरविशेषस्य विधानम्, आश्रावणानन्तरं भाविनो होम- स्य विशेषं वक्तुं प्रस्तावकथनं, तत्रैकी मतं प्रदर्श्य तदूषयित्वा पुनरन्यं पक्ष- मुपन्यस्य तद्दृषणम्, इत्थं पक्षद्वयं प्रत्या- ख़्यायोक्तपक्षद्वयगतदोषविरहेण प्राश- स्त्य प्रदर्शनसहितं सिद्धान्तकथनं, सन्तृ- तादुतीनां फलहेतुता प्रदर्शनद्वारा तदर्थ- मध्वर्युद्वैविध्यस्य सोपपत्तिकमभिधानम्, उक्तं सन्तर्पणमुपसंहारव्याजेनानूद्य सन्तृप्ताहूतीनां विशिष्टफलाभिधानम्, एवं श्रुत्या स्वाभिमतमाहुतिसन्तर्पणं प्रदर्श्य याज्ञवल्कीयस्य मतस्य पक्षान्त - रत्वेन प्रदर्शनम्, अत्रापि पूर्वोदित कल- प्रदर्शनं, यदिदं स्रुगादानादि होमान्तं कर्म सविशेषं निरूपितं तत्परिज्ञानव- तैवाध्वर्युणा भवितव्यमिति दर्शयितु- पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | माख्यायिकाया अभिधानं, तस्यां च शौल्वायनेनाध्वर्युणा कृतं गृहपतेरधि- क्षेपं प्रतिपाद्य तस्य गृहपतिना यदुत्तरं दत्तं तस्य प्रतिपादनम्, एवं प्रत्युक्तोऽध्वर्युः शिष्यभावेन तं गृहपतिमुपगम्य तस्मा- चोरादानविषयं रहस्यज्ञानं सम्पादि- तवानित्य भिधानम्, अन्ते एाह्मणार्थ- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः विदमेवाध्वयं वृणीतेति निगमनं चेत्यादि. ९७ - १०६ ३ मित्र विन्देष्टिः- तत्र मित्रविन्दाख्यायाः हविरुत्पत्ति- काम्येष्ठेर्विधित्सया तत्र क्रममन्त्राद्यादिकामनोपेतमधिकारिविशेषं च दर्शयितुमाख्यायिका कथनदाराऽऽदौ श्रिय उत्पत्तिमुत्पन्नायाश्च तस्या देवै- रभिध्यानकथनम्, इमां श्रियं हत्वाऽस्याः सम्बन्ध्यन्नाद्यादिकं वयं स्वीकुर्यामेति देवैरुक्ते प्रजापतिनोक्तं यलोकेऽपि स्त्रियं केsपि नैव नन्ति प्रत्युत जीवन्त्या एव तस्याः सम्म्बन्धि धनादिकमाददत इत्यर्थस्याभिधानम्, एवं प्रजापतिनोक्ते केन देवेन किं स्त्रीकृतमिति तत्प्रदर्शनम्, एवमग्न्यादिभिरन्नाद्यादिपु बलात्स्वी- कृतेषु सत्सु श्रीः प्रजापतिं प्राह मदीय- मन्नाद्यादिकं देवा अहार्मुरिति तदा प्रजापतिः प्रत्याह यज्ञेन देवेभ्यः पुन- रन्नाद्यादिकं याचस्वेत्याद्यर्थस्याभिधानम्, अन्नाद्यादिप्राप्तिनिमित्तभूताया दशहवि- ष्ष्ट्या उत्पत्तिमभिवाय तेषां हविषां तद्देवतानां च परिगणनम्, हविषां निर्वापादिसस्कारेषु " समिधो यजति " इत्यादाविव चोदकप्राप्तं क्रममेवाभिप्रेत्य तं विहायात्र केवलं प्रदानं तु सर्वेषां सहैव भवत्विति विधित्सयाऽग्न्यादिदश- देवतानामाक्षरवत्या अनुवाक्याया याज्यायाश्च सविशेषं विधानम्, तत्त- , (२१) पृष्ठाङ्काः प्रधानयागसम्बन्ध्युपहोमानामुत्पत्तिम- भित्राय तानुपहोममन्त्रान्पठित्वा तत्त- दाहुत्या तस्य तस्यान्नाद्यादेः परिक्रयेण प्राप्तिर्भवतीत्यभिधानं, देवताहविरुप- होमे दक्षिणात्वेन देयानां गवां दश- सङ्ख्यामनूद्य तस्याः प्रशंसनम्, एत- स्पामिष्टौ चोदकप्राप्तेष्वङ्गेषु कचिद्विशेष दर्शयितुं तेषामनुक्रमणम्, तत्राज्य- भागयोरनुवाक्ययोः पुष्टिशब्दयुक्तत्वस्य सौविष्टकृत्योः संयाज्ययोः सहस्रशब्द- युक्तत्वस्य चाभिवानं सहैव क्रमेण तन्म- त्राणामभिधानं च अस्या इष्टमित्र- विन्देति नाम निर्वक्तुं सम्प्रदायागत्यभि- धानम्, पुराकल्पव्याजेन साधारण्येन विहितायामिष्टौ फलामिधानद्वारोपसंहार- मित्रादधिकारिणः प्रदर्शनं चेत्यादि. १०७-११३ ४ हविरादिसमृद्धयभिधायकं ब्राह्म- णम् -तत्र दाहविपतनादिदोषदुष्टम्यापि हविषः समृद्धयुपायभूतोपासनस्य विधि- त्या प्रतिज्ञाकरणम्, तत्र विधित्सि- तस्योपासनस्य विषयभूतोपास्यस्य प्रतिपादनम्, तत्र यतोऽग्निब्रह्मणो द्वारं ततस्तेनोपदग्धो हविर्याग अग्न्याख्य- द्वारेण ब्रह्मलोकप्राप्त्युपाय इति कथ- नम्, तथा तत्सायुज्यादिकमपि फलं भवतीति प्रतिपादनम्, वायुर्ब्रह्मद्वार मि- त्याद्युपासनस्य फलाभिधानम्, अपक्के हविषि जलबुद्धयोपासनस्य फलकथनम्, उपरक्तं हविषि चन्द्रबुद्धयोपासनस्य फलाभिधनन्, लोहिते हविषि विद्यु- दुद्धयोपासनस्य फलनिरूपणम् इत्थ- मपाकातिपाकहविषामुपासनान्यभिधा- याधुना सुटते हविष्यादित्यबुद्ध्योपास- नस्य फलोपवर्णनम् उक्ता हविषः

(२२) ब्रा० विषयाः " शतपथब्राह्मणस्य- समृद्धिरुपासकस्यैवोक्तफलहेतुः स्यादिति निगमनम् इत्थं हविषः समृद्धि- मुपपाद्य प्रसङ्गात्तत्साध्यस्य यज्ञस्यापि न्यूनत्वादिदोषपरिहाराय समृद्धिं वक्तुं प्रतिज्ञाकरणम्, तत्र यज्ञसमृद्धिं वक्तुं न्यूनातिरिक्तत्वादिधर्माणां यज्ञावयवत्व- प्रतिपादनम्, एतदुपजीव्य यज्ञसमृद्ध्यर्थं तदुपासनकथनम्, इत्थं न्यूनातिरिक्त- दोषस्योपासनया समीकरणमुक्त्वा सम्यगनुष्ठितस्याप्यङ्गस्याधिकफलसिद्ध्य- र्थमुपासनविधानम्, प्रतिज्ञाताया यज्ञ- समृद्धेनिङ्गमनम्, तत्र समृद्धिरूपवेद - नस्य फलनिरूपणं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः ११४-११८ १ आश्वत्थ्योररण्योरुत्पत्तिख्यापकं ब्राह्मणम् - तत्र दर्शपूर्णमासविकृतिभूतां- चातुर्मास्यादीन्प्रशंसितुमादौ तत्राग्नि- मन्यनसद्भावात्तत्साधनभूतयोररण्योरश्वत्थ विकृतित्वस्य विधित्सया तदर्थमाख्यायि- काया अभिधानं, तस्यां चोर्वशीपुरूरवसोः ससंवित्कस्य जायापत्यभावस्य वर्णनं, तत्रोर्वशी यावता कालेन गर्भवती बभूव तावच्चिरकालपर्यन्तमस्मिलोके पुरुखसि निवसति स्मेत्यर्थस्याभिधानं, एवमुर्वश्यां चिरकालं मनुष्यलोकसंस्थायिन्यां तद्वि- रहमसहमानैर्गन्धर्वैः कृतस्य तद्धरणो- पायस्य सप्रकारकं प्रदर्शनं, तत्र गन्ध- र्वाणां कौशल्येन जातं समयभङ्गं दृष्ट्वोर्वश्यास्तिरोभावकथनं, उर्वशी दर्शन- कामनया कुरुक्षेत्रसमीपेऽन्यतः लक्ष- नाम्नः सरसस्तीरे सञ्चरतः पुरूरवसः पुरतो जलचरपक्षिविशेषरूपं परिहाया म्याभिरप्सरोभिः साकमुर्वश्या आत्मनः प्रादुर्भावकथनम्, अप्सरोगणमध्य स्थिता- मुर्वशीं ज्ञात्वा हे उर्वशि ! मा गास्तिष्ठ गमनान्निवर्तस्व क्षिप्रं संवदावहै इत्यादि- रूपेण पुरूरवसः प्रार्थनाकरणस्योर्वश्या- स्तत्प्रत्याख्यानकरणस्य च यथायथं मन्त्रद्वयेनोपवर्णनम्, उवईया एवं निरा- कृतस्य पुरूरवस एकेन मन्त्रेण दुःखप्रदर्शनम्, एवं परिदेवने कृते तन्निवारणार्थमुर्वश्या कृतस्य तत्स- माधानस्यकेन मन्त्रेण सप्रकारकं कथनम्, इत्थं सहसा प्राप्तकामं पुरूरवसं निराकृ- त्योर्वश्या स्वप्राप्त्युपायान्तरं तस्योपदेष्टुं तत्कृतोपकारस्यैकेन मन्त्रणाविष्करण - सह कथनं, यदत्र मन्त्रपञ्चकात्मक उर्वशीपुरू- वसोरुक्तप्रत्युक्तलक्षणसूक्तकदेश उक्त- स्तत्सूक्तं पञ्चदशचे बहुचाः प्राहुरित्याद्य- पिधानम्, इत्यमुक्तिप्रत्युक्तिभ्यां विलीन- हृदययोर्वश्या पुनः पुरूरवसा संवत्सरस्यान्तिमायां रात्र्यां पुनर्मेलनाथ समयं कृत्वा तमनुसृत्य मेलनं कृत्वा च गन्धर्वास्ते प्रातर्वरं दास्यन्ति तदा त्वं हे गन्धर्वाः ! युष्माकं मध्येऽहमप्येको भवानीति वरं वृणीष्वेत्यर्थस्य निरूपणम्, इत्थं गन्धर्वरूपत्वे पुरूरवसा प्रार्थिते सति तत्प्राप्त्युपायफलस्य गन्धर्वैरुप - देश्यस्यानुक्रमणं, तत्र प्रथमं गन्धर्वत्व- प्रापकं यागं कर्तुं पुरूरवसे गन्धर्वैर्यज्ञा- र्होऽग्निः स्थाल्यामोप्य प्रत्त इत्यभि- धानम्, एवं गन्धर्वैर्दत्ते सति पुरूरवास्त- मग्निम् उर्वशीगर्भाज्जातं कुमारं चादाय तन्मध्यात्स्थालीसहितमग्निमरण्ये निवाय कुमारेणैव सह ग्रामे स्वस्थान- माजगामेत्याद्यर्थस्य प्रतिपादनं, ततः पुरूरवाः पुनररण्यमेत्य निहितं सस्थ एव पृष्ठाङ्काः मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । लीकमर्ध्नि यदाऽपश्यत्तदा सोऽग्निरश्वत्थ- वृक्षात्मना परिणतः स्थाली च शमी- वृक्षात्मना परिणता इति दृष्टवानित्याद्य- भिधानम्, इत्थमग्नौ तिरोहिते सति पुरू- रखाः पुनर्गन्धर्वानाजगाम गन्धर्वाश्व तस्मै पुनस्तादृशमेवानिं प्रापयितुं चातु- प्राश्यपचनात्मकं समितीभिर्वृतवती- भिर्वाग्भिस्तिसृणामाश्वयीनां समिधा- मम्याधानात्मकं च व्रतमुपादिशन्नित्य- र्थकथनम्, उक्तं व्रतरूपमुपायं व्यवहितं मत्वोत्तरारणिमाश्वत्थीमधरारणि शमीमयीं कृत्वा मन्थनेन योऽग्निर्ज- निता सोऽस्मदत्त एवेति पुनरन्योपाय- कथनं, तत्रोक्तं पक्षमप्यन्तर्हितं मत्वा- डरणिद्वयमप्यश्वत्थवृक्षजं कर्तव्यमिति पक्षान्तरनिरूपणम् इत्थं गन्धर्वैरुपदिष्टे पुरूरवास्तत्सवं तथैव कृत्वा गन्धर्वाणां मध्ये एक आसेत्यादिकथनम्, इत्थमा- ख्यायिकासिद्धस्यारण्योरधत्थोपादान- त्वस्याधुनातनयजमानस्यापि चेत्यादि. व विधानं पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः ११९ - १२७ २ दर्शपूर्णमासया जिवच्चातुर्मास्ययाजिनोऽपि आत्मयाजित्वं देवयाजित्वं चेति द्वैविध्य- प्रदर्शनार्थं तत्रत्यागः शरीरावयव कल्प- नस्याख्यायिका प्रतिपादनं, तत्र तस्य प्रजापतेर्दक्षिणहस्तत्वेन वैश्वदेवाख्यं पर्व कल्पयित्वा तत्राप्याग्नेयादिहविष्पञ्चक- मङ्गुष्ठाद्यड्गुलिपञ्चकत्वेन मारुतं हवि - मणिबन्धत्वेन वैश्वदेवं हविः कूर्परत्वेन द्यावापृथिवीयं हविर्दोर्दण्डरूपत्वेन च प्रकल्प्यमिति सोपपत्तिकमभिधानं, वरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पर्व दक्षिणपाद- स्पेन प्रकल्प्य तत्राग्नेयादिहविष्पञ्चक- मङगुष्ठाद्यङ्गुलिपञ्चकत्वेन ऐन्द्रानं हविः कुल्फद्वय रूपत्वेन वारुणं हविर्जाद्वय- रूपत्वेन मारुतं हविरूरुद्वयरूपत्वेन कार्य हविरनूकरूपत्वेन च प्रकल्प्यमिति सोपप- त्तिकमभिधानं, साकमेधाख्यं तृतीयं पर्व मध्यमशरीरत्वेन कल्पयित्वा तत्रानीकव- तीष्टिर्मुख सान्तपनीयेष्टिरुर: गृहमन्धी- येष्टिरुदरं कैडिनं हविः शिश्नानि आदि- त्यं हविरवा प्राणः इत्येवं साकमेधेषु बहिस्तन्न्रवर्तिभिर्यागैमध्यशरीरस्यावयव- क्लृप्तेः सोपपत्तिकमभिधानं, साकमेधान्त- र्गत महाहविषेष्टिं वामपादत्वेन प्रकल्प्य तत्र तद्गतायादिहविष्पञ्चकमङ्गुष्ठाद्यगु- लिपञ्चकत्वे : ऐन्द्रानं हविः कुलकद्वय रूप- वेन माहेन्द्र हविर्जङ्घायरूपत्वेन वैश्वक- मणं हविरुद्वरूपत्वेन पितृयज्ञाख्यं कर्म चोदरान्तर्वर्त्यन्त्रपुरीतदादिकत्वेन प्रकल्यमिति सोपपत्तिकमभिधानं, शुना- सीरीयाख्यं चतुर्थ पर्व सव्यहस्तत्वेन कल्पयित्वा तत्रायादिहविष्पञ्चकमङ्गुष्ठा- गुलिपञ्चकत्वेन शुनासीरीयं हविर्मणि- वन्धत्वेन वायव्यं हविः कूर्परत्वेन सौयं हविर्दोर्दण्डरूपत्वेन च प्रकल्प्य मिति सोपपत्तिकमभिधानं चातुर्मास्यानि त्रिष- न्धीनि द्विसमस्तानि तेष्वाद्यन्तयोः पर्व - णोर्मध्ये त्रीणि त्रीणि हवींष्य निरुक्तानि मध्यमयोर्द्वयोः पर्वणोर्मध्ये द्वे द्वे हविषी अनिरुक्ते भवत इत्ययस्याभिवानं, तेषां पर्वणां साधारण्येनाग्निमन्थनस्य सम्य- ग्विधानम्, अस्याख्यायिका सिद्धस्यार्थ- स्याधुनातनयजमाने नियोजनं, गाय- त्र्यादिसम्पत्तिमेषु पर्वसु दर्शयितुं पूर्व- वादमुद्भाव्य तं निषिध्य च पक्षान्तर- • च ( २३ ) . पृष्ठाङ्काः(२४) ब्रा० विषयाः विधानं, चातुर्मास्येषु सङ्ख्याविशेषघटित- बृहतीसम्पत्तेः प्रदर्शनद्वारा संवत्स- रात्मकचित्याग्नेर्महाव्रतसान्नश्च प्राप्ति- रूपफलस्य प्रदर्शनम्, तत्रैतयोर्द्वयोव- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः शिष्टयोः प्रयोजननिरूपणं चेत्यादि. १२८ - १३२ ३ अग्निहोत्रस्य सर्वदेवता तृप्तिकर- त्वाभिधानम् - तत्र प्रश्नप्रतिवचनाम्या- मग्निहोत्र होमस्य सर्वदेवता तृप्ति- करत्वाभिधायकं ब्रह्मोयं प्रतिपादयितुं प्रष्टृप्रतिवक्त्रोः प्राचीनयोग्योदा- लकयोः संवादप्रदर्शनम्, तत्र प्राचीन- योग्य आगत्य च तमुद्दालकं प्रतीमा • नग्निहोत्रावयवभूतांस्त्रयस्त्रिंशत्पदार्थान् पप्रच्छेत्याद्यभिधानम् एतत्पृष्टमर्थजातं विदुषोऽग्निहोत्रं सम्यग्घुतं भवति ततो- ऽन्यस्याविदुषो हुतमप्यहुतं भवतीति प्रदर्शनम्, एवं प्राचीनयोग्येन पृष्टानां प्रश्नानामुत्तराण्युद्दालकः क्रमेण ददा- तीत्याद्यभिधानम्, उक्ताग्निहोत्रे अन्यु- द्धरणानन्तरं पात्रासादनानन्तरं चाहव- नीयस्यानुगमनेऽनिष्टफलरूपं भयं तन्नि- वृत्युपायभूता प्रायश्चित्तिः - गार्हपत्या- नुगमने पूर्वषद्भयं तन्निवृत्युपायभूता प्रायश्चित्तिः – दक्षिणाग्न्यनुगमने पूर्ववद्भयं तन्निवृत्युपायभूता प्रायश्चित्ति- रित्येतेषामर्थानां प्रश्नप्रतिप्रश्न- रूपेण कथनम्, च एवमेकैकानुगतौ प्रश्न- प्रतिवचनाभ्यां प्रायश्चित्तं निरूप्य कृत्स्ना- नीनां युगपदनुगमनेऽनिष्टफलरूपं भयं तन्निवृत्त्युपायभूता प्रायश्चित्तिरित्येत- स्यार्थस्य पूर्ववत्प्रश्नप्रतिवचनाम्यां निरूपणं, तत्र यदि वातो न स्यात्तदा किं कर्तव्यमिति प्रश्नोत्तररूपेणैवाभि- धानम्, उक्तमेतच्चरमं प्रायश्चित्तमविदुषे- अत एव शिष्यभावेनोपगताय मे मो उद्दालक ! तद् ब्रूहीत्युक्ते तज्ज्ञानं पृष्ठाङ्काः १३३-१४१ तस्मै प्राचीनयोग्याय प्रोक्तमित्याद्य- र्थस्य निरूपणं, तत्र सत्यवदनमेव परमो धर्म इति निगमनं चेत्यादि. ४ उपनयनधर्माभिधायकं ब्राह्मणम्- तत्र गुरुं प्रत्युपनयनप्रार्थनपरमुपनेत - व्यस्य शिष्यस्य मन्त्रं विधाय तस्य प्रशंसनं भागशोऽनूद्य व्याख्यानं च, गुरोर्मन्त्रं विधाय तस्यार्थविवरणं, गुरु- कर्तृकं मन्त्रतदर्थयुतं सफलं शिष्यस्य हस्तग्रहणविधानम्, उक्तार्थं वेदितुरप्येत- त्फलं भवतीति कथनम्, प्रजापत्यादि- देवताभ्यः शिष्यस्य समन्त्रकं परिदानं विधाय तत्र मन्त्रं भागशोऽनूद्य व्याख्याय च परिदानकरणस्य फलनिरूपणम्, अस्य शिष्यस्य मन्त्रैरनुशासनं विधाय तद- नुसारेणाचरणे फलप्रतिपादनं, सावित्र्या- अनुवाचनं विधाय तस्य साभिप्रायमुप- नयनादूर्ध्वं संवत्सरादिकालेषु कर्त- व्यत्वाभिधानं, तत्र षण्मासादित्र्यहान्तेषु कालेष्वपि संवत्सरसम्पत्तेः प्रतिपादन- द्वारा तदनुवाचनस्य कर्तव्यत्वाभिधा- नम्, तत्रापि त्र्यहपक्षे श्लोकमन्त्रस्य संवादप्रदर्शनम् इत्थं त्रैवर्णिकानां " साधारणपक्षानुक्त्वा ब्राह्मणस्य कृते सोपपत्तिकं सद्यस्त्वरूपविशेषपक्षस्या- भिधानं, का पुनरसौ सावित्रीत्याशङ्कय तत्रकीयं मतमुपन्यस्य सकारणं तत्प्र- त्याख्याय च स्वपक्षस्य सिद्धान्ततया- ऽभिधानं तत्रानुवचनसमये शाखान्तरा- भिमतं दक्षिणतोऽवस्थानं शिष्यस्या- नूय तस्य सकारणं निषेधं कृत्वा स्वप- क्षस्य प्राग्वत्सिद्धान्ततया प्रतिष्ठापनम् ¡ i 1 ! } ना० विषया: " एतस्मिन्ननुवाच पच्छोशः कृत्स्न- शोऽनवानं चेत्यादीनां धर्माणां क्रमेण निरूपणं, प्रागुक्तसंवत्सरा दिपक्षेपूपन- यनानन्तरं सावित्रीप्रदानात्पूर्वमाचा- र्यस्य नियमं प्रदश्यं तत्र कारणाभि- धानम्, एवं केषाञ्चिन्मतमुक्त्वाऽन्येषां मतनिरूपणम् उक्तदोषाभावस्य व्यव- स्थया प्रतिपादनम् उक्तार्थस्योपसंहा- रक्ष, इत्थमाचार्यस्य नियममुक्त्वा ब्रह्म- चारिणोऽपि नियमस्य पक्षपक्षान्तर- सहितमभिधानम्, उक्तार्थी सम्पहरणं चेत्यादि. ५ शतातिरात्रसञ्ज्ञकं सत्रम्-तत्र शता- तिरात्राख्यं सत्रं विधातुमादावाख्या- यिकाया निरूपणम्, तस्यां च कृत्स्नस्य तमसो निर्हरणार्थं देवाः शताग्निष्टोमं सत्रमुपेयुरित्यभिधानं तत्र देवाः पितरं प्रजापतिमेत्य तस्मै स्वकीयं कृत्स्नतम- सोऽपहननविषयम सामर्थ्य तादृगुपायत्वेनेष्टोपवेशनप्रार्थन , विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १४१-१४९ विज्ञाप्य कृत- वन्त इत्यभिधानम् इत्थं प्रार्थितः सम्प्रजापतिस्तेषां तदुपायत्वेन शता- तिरात्राख्यं सत्रं प्रोक्तवानित्य भिधानम्, देवाः पुनर्यथोपदिष्टं तथा कृत्वा तत्फलं प्राप्नुवन्ति स्मेत्यभिधानम्, तेत्रानुष्ठान- क्रमं दर्शयितुं कालविपर्ययरूपं दोषमु- द्भाव्य तद्दोषपरिहारार्थं च देवैर्यत्कृतं तस्य मन्त्रैः सामिप्रायं प्रदर्शनम्, तत्र सत्रमासीनानां देवानां प्रजापतिना मोह- कारणमभिधाय तत्परिहारायेदमुपदिष्ट- मिति प्रतिपादनं, तस्यैतस्यातिप्रशंसन- विषयस्य देवानां प्रश्नस्य प्रयोगक्रमस्य कार्त्स्न्येनाभिधानहेतुत्वेन निरूपणम्, अत्र प्रजापतिनोक्तमह्नां परस्परसन्धान- प्रकारकथनं, एवं प्रातरनुवाकस्य स्वकाले प्रवृत्युपायमभिधाय तत उपरितनं प्रयोगजातमपि प्रातरनुवाकसमनन्तरं कर्तव्यमित्यभिधानम्, अस्मिन् श्रुत्युक्तेऽर्थे श्लोकमन्त्राणां संवादप्रदर्शनम्, उक्तार्थ- परत्वेनोक्तश्लोकस्य व्याख्यानं, ब्राह्मणा- र्थस्योपसंहरणं चेत्यादि. (१५) पृष्ठाङ्काः १९०-११६ प्रथ- ६ पञ्चमहायज्ञ ब्राह्मणम्-तत्र मसत्रप्रसङ्गाद्यावज्जीवमनुष्ठेयानां पञ्चम हायज्ञानां महासत्रत्वेन निरूपकस्य प्रस्तावस्य कथनं, तेषां नामतः प्रद- र्शनम्, ततश्चतुर्णां क्रमेण भूतमनुष्य- पितृदेवयज्ञानां स्वरूपनिरूपणं, इत्थं प्रत्यहमनुष्ठेयांश्चतुरो महायज्ञानसङ्ग्रहण प्रतिपाद्य तदुत्तरं बहुवक्तव्यं ब्रह्मयज्ञ प्रपञ्चयितुं प्रस्तावकथनं, ततस्तस्य क्रमात्स्वरूपं यज्ञसाम्यं प्रधानफलं तद्वे- तुभूतमध्ययनं चेत्येतेषामर्थानामभिधा- नम्, एतस्मिन्त्रह्मयज्ञे ऋचामध्ययनस्य यय आहुतिरूपत्वेन-यजुषामध्ययनस्या- ज्याहुतित्वेन - साम्नामध्ययनस्य सोमा- दुतित्वेन –तुरीयाथर्ववेदस्याध्ययनस्य मेदआहुतित्वेन – वेदाङ्गभूतानामन्यासां विद्यानामध्ययनस्य मध्वाहुतित्वेन च प्रशंसनम्, वातादीनि यान्यनध्यायनि- मित्तानि तेषु सत्स्वपि ब्रह्मयज्ञस्यानि- वृत्तिमभिप्रेत्य तेषां तदङ्गत्वस्याभिधानम्, एवं वषट्कारेषु सत्सु यदध्ययनं तस्य फल निरूपणम्, एवं सर्वमध्ययनं कर्तु - मशक्तस्म पक्षान्तरस्य प्रतिपादनं, चेत्यादि. ७ ब्रह्मयज्ञलक्षणस्वाध्यायप्रशंसाख्यं

११७-१६२ (-२६ ) ना० विषयाः ब्राह्मणम्-तत्र एतस्मिन्त्रह्मयज्ञस्वा- ध्याये पुरुषाणामादरातिशयं जनयितुं प्रशंसां कर्तु प्रतिज्ञाकरणं, तद्धेतुभू- तानां फलानामनुक्रमेणाभिधानं, तत्र फलत्वेनोक्तां यशोलोकपक्तिमनूद्य तद्धे- तुकस्यान्यफलस्याभिधानम्, उक्ताध्ययन- स्योत्कृष्टतपोरूपत्वाभिधानम् उक्तान्येता- वन्ति फलानि विदुष एवाध्येतुर्भवन्ती- त्यभिधानं, वेदाध्ययनशीलस्य कायिक- व्यापारनिर्वर्त्ययागहोमादिफलमप्ययत्नतः सिद्धं भवतीत्यभिधानम्, एतस्याध्ययनस्य कृच्छ्रचान्द्रायणादितपोरूपत्वेन प्रशंस- नम्, एतेषामृगादीनां मध्वादिरूपतया तृप्तिहेतुतां वक्तुं तत्सारूप्यमभिधाय तदुपजीवनेन तेषाम् ऋग्यजुः साम्नां वाकोवाक्यादिविद्यानां चाध्ययनस्य क्रमशः प्रशंसनं, ब्रह्मयज्ञस्वाध्यायस्य सूर्यादिगतिवद खिलजगद्व्यवहारनिर्वर्त - कत्वेन प्रशंसनम्, अनध्यायादिनिमित्ते- ऽध्यायादिप्रयुक्तसामर्थ्य विरहे च सत्यवि सर्वथा ब्रह्मयज्ञस्य वर्जनमयुक्तमित्यस्य प्रकारान्तरस्योपसंहारव्याजेनाभिधानं चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः क्रमाद् भूर्भुव: स्वरिति व्याहृतित्रयस्यो- त्पत्तेरभिधानम्, एवं व्यातीनां त्रयीसार- त्वं प्रतिपाद्य ऋचा हौत्र-यजुषाSS- ध्वर्यवसानौगात्रं त्रय्या ब्रह्मत्वं " इति यज्ञस्यापि त्रयीमयत्व निरूपणम्, एवं यज्ञस्थ त्रयीनिष्पाद्यत्वममित्राय त्रयीसारभूताभिर्व्याहृतिभिस्तत्तद्वेदोक्त- कर्मश्रेषनिमित्तस्य प्रायश्चित्तहोमस्य विधि- त्या प्रश्नकरणकथनम, उक्तप्रदन- स्योत्तरं दातुं तदनुगुणतया क्रमादग्भ्रेष- प्रायश्चित्तं - यजुर्वेषप्रायश्रित्तं सामश्रेष- प्रायश्चित्तम् इत्येतद्व्यवस्थितं प्रायश्चित्त- त्रयं सप्रकारको निरूप्याविज्ञातप्राय- वित्तस्य सप्रकारकं निरूपणं तत्तद्वे- दोक्तकर्मप्रायश्चित्तत्वेनोक्तस्य तत्तद्या- हृतिहोमस्य क्रमशः प्रशंसनम्, उक्त- स्यार्थस्य दृष्टान्तं व्यतिरेकमुखेन दृटी- करणम्, उक्तप्रायचित्तपरिज्ञानवानेव ब्रह्मा विधेय इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनम्, उक्तं यज्ञस्य वेदत्रयप्रतिपाद्यत्वमनूद्य प्रागुक्तस्यैव ब्रह्मत्वस्य पुनः प्रश्नप्रति- वचनाम्यां निरूपगं चेत्यादि. १६३-१६६ ९ अश्वदाम्याख्ययोः सोमग्रहयोर्विधित्स ८ सर्वप्रायश्चित्तविधायकं ब्राह्मणम्- तत्रादौ सत्रप्रसङ्गाद्वेदसारभूताभिर्व्याहृति- मिः सर्वप्रायश्चित्तहोमस्य विधित्सया तासा- मुत्पत्तेराख्यायिका प्रतिपादनं, तस्यां च महत्सृष्टेरभिधानं, तत्रापि प्रथमं पृथि- व्यन्तरिक्षदिवात्मकानां त्रयाणां लोकानाम् अग्निवाय्वादित्यानां त्रयाणां देवानां - तेभ्यो देवेभ्यः सकाशात्क्रमेणर्ग्यजुः- सामाख्यानां त्रयाणां वेदानां च सृष्टे- दभिधानम्, तेभ्य ऋग्यजुः सामवेदेभ्यः पृष्ठाङ्क १० १६७-१७० या तयोरात्मवागादिरूपतया समुचित्या- नुष्ठानस्य प्रशंसनम्, एतौ ग्रहौ सह प्रयो- क्तव्यौ न पृथगित्यभिप्रायेणापि तयो- मनोवागादिरूपतया च प्रशंसनं, कृत्स्नयज्ञस्यासुरेभ्यः सकाशादावर्जन- साधनत्वस्यादाभ्यग्रहस्याख्यायिकाया प्रतिपादनं, तस्यां च विवदमाना देवाः किं कृतवन्त इत्यपेक्षायां तत्करणप्रकार- निरूपणं, प्रसङ्गाददाभ्पनाम निर्वचनम्, आख्यायिका सिद्धस्यार्थस्य प्रकृते नियो- } ब्रा० विषयाः जनं, तस्य ग्रहस्थ पात्रविशेषे ग्रहण- 1 विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः विधानम्, तत्र त्रयाणामयङ्गूनां ग्रहण- मन्त्रान्विधाय तेषां व्याख्यानम् उक्त- मन्त्राणां पाठस्य प्रयोजनकथनम्, एतेषां महान्तरवत्प्राप्तस्याभिषवस्य सकारणं निषेधकथनम्, अभिषवस्थाने आधाव- नस्य विधानं, विहिते आधावने मन्त्रा- न्विवाय तेषां तात्पर्य कथयित्वा तत्रा- प्यन्तिमं मन्त्रमनूद्य तस्य व्याख्यानम्, उक्तानां मन्त्राणामुक्तार्थपरत्वस्याभिधा- नम्, अस्य ग्रहस्य समन्त्रकं होमं विधाय तन्मन्त्रस्य व्याख्यानम् अस्य ग्रहस्य होमकाले त्रियमाणस्य प्राणवायोर्यदि बलान्निष्क्रमः स्यात्तदा हिरण्यस्योपरि प्रश्वासः कार्य इत्यस्यार्थस्य स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितं निरूपणं, परिमाण- विशेषविशिष्टस्य दक्षिणाद्रव्यस्य विधा- नम्, एतेषां त्रयाणामशूनां पुनः संसर्जनं विधाय तत्र मन्त्रान्विनियुज्य च तेषां सवनार्थकथनव्याजेन व्याख्यानं चेति १७०-१७७ इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । 1 १ समिदाधानादीनां वनस्पत्यादिरूपफल - प्राप्तिसाधनत्वस्य विवक्षयाऽऽख्यायि- काकथनं, तस्यां च वरुणस्य पुत्रस्याहं - कारं खण्डयितुं प्रागादिदिक्षु अवान्तर- देशेषु च गत्वा तत्रतत्रत्यं दृष्टुं ममाच- क्ष्वेति पुत्रस्य नियोजनम्, इत्थं वरुणेन नियुक्तः स भृगुस्ततः प्रागादिदिक्षु अवान्तरदेशेषु च पर्यटनं कृत्वा किं कृतवानित्यपेक्षायां तत्कृतस्याभिधानं, तत्र चतसृषु दिक्षु उग्रकर्माणि दृष्ट्वा - इन्ते चावान्तरदेशे शोभनाशोभयोः स्त्रियोर्मध्ये स्थितं भयङ्करं पुरुषविशेषं च दृष्ट्वा भीतो भृगुर्गृहमेत्य संविवेशे- त्यर्थस्याभिधानम्, एवं वरुणेन पित्रा पुत्रस्य भृगोरहङ्कारमपनीय तस्मै स्वा- ध्यायमधीष्वेत्युपदिष्टे ममाध्येतव्यं किमपि नास्तीति भृगुरुक्तवस्तित एव वरुण- स्तदभिप्रायं ज्ञातवानित्यर्थस्य प्रति- पादनं, तेन भृगुणा प्रागादिदिक्षु यद्य- त्पूर्वं दृष्टं तत्सर्वं तस्योपदिशति श्रुति- रित्यभिधानं, तथा ये अवान्तरदिशि स्त्रियौ दृष्टे तयोः स्वरूपस्य तयोर्मध्ये स्थितस्य पुरुषस्य स्वरूपस्य च प्रदर्श- नम्, एवमाख्यायिकया पितापुत्रसंवादे- नोक्ता अग्निहोत्रसम्बन्धिनां समिदाधा- नादीनां वनस्पत्यादिलोकजय प्राप्तिर्वि- दुषोऽप्यस्त्येवेत्यभिधानं चेत्यादि. २ तथाऽग्निहोत्रहोमे पूर्वोक्तयो राहुत्योरूर्ध्व- ( २७ ) पृष्ठाङ्काः १७८-१८४ गत्यादिविषयां विद्यां वक्तुमाख्यायि- कायाः कथनं, तस्यां च देशान्तरादा- गतैः श्वेतकेतुसोमशुष्मयाज्ञवल्क्यैस्त्रिभिः सङ्गतो जनकोऽग्निहोत्रविषयं विचारं कृतवानित्यभिवानं, तत्र प्रथमं श्वेत- केतुनोक्तस्य प्रतिवचनस्य प्रदर्शनम्, एतत्प्रतिवचनोक्तमर्थं विदुषो जुह्वतः फलाभिधानं, तत उक्तार्थविषये सोम- शुष्मस्य याज्ञवल्क्यस्य च क्रमेण मतप्रद- र्शनं, तत्र याज्ञवल्क्योक्तं मतं जनक- स्य सम्मतमभवदिति तन्निदर्शकपारि- तोषिक प्रदानरूपादिप्रकारसहितम- भिधानम्, एवं त्रिषु ब्राह्मणेषु स्वाभिमत. मग्निहोत्ररूपमुक्तवत्सु जनकः स्वावगत- मुत्क्रान्तिगत्यादिकं याज्ञवल्क्योऽपि न जानातील भिधानं ततो जनकस्य ( २८ ) ब्रा० विषयाः प्रवृत्तिनिरूपणम्, एवमुक्त्वा यानमारुह्य निर्गते राजनि क्रुद्धा ब्राह्मणाः किं कृत- वन्त इति तन्निरूपणं, तत्र याज्ञव- ल्क्यस्यामिप्रायप्रदर्शनम्, ततो जनकः प्रागज्ञातत्वेनात्मनोपन्यस्तमुत्कान्त्यादिकं तस्मै याज्ञवल्क्यायाकथयदित्यमिधा- नम्, एतद्वेदनस्यावान्तरफलनिरूपणं " ते स्त्रियमाविशतः " इत्यत्राप्याह- एतद्वेदनस्यापि शतपथब्राह्मणस्य- बनीयादीनां सम्पादनम्, फलप्रतिपादनम्, इत्थं जनकेन स्वाभिमत- मग्निहोत्राहुत्योरुत्कान्त्यादिकं प्रतिपाद्य तस्योपसंहरणं, जनकस्य याज्ञवल्क्यं प्रति स्वामिमतस्य वरस्य प्रार्थनाकरण- कथनं चेति. पृष्ठाङ्काः | ना० विषयाः १८४-१८९ १ अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादियागदेवतानां तत्त्वतः प्राणशब्दाभिधेयपरमात्मरूप- ताया विवक्षया विजिगीषुकथामुखेना- ख्यायिकायाः कथनं, तस्यां चादौ ब्राह्मणपरीक्षार्थ जनकेन गावो निहिता इत्यभिधानम् एवं राज्ञो वाक्यमाकर्ण्य याज्ञवल्क्यस्य मदीयं गृहं प्रत्येता गावः प्रस्थापनीया इत्यभिधानम्, एतद्याज्ञवल्क्य- वाक्यं श्रुत्वा क्रुद्धानामन्येषां ब्राह्मणानां बचनप्रदर्शनम्, एवं ब्राह्मणैरधिक्षिप्ते सति याज्ञवल्क्येन यदुक्तं तस्य प्रदर्शनम्, एवमुपहसिते सत्यन्यैर्ब्राह्मणैर्यत्कृतं तस्य प्रदर्शनं तत्र याज्ञबल्क्यवाक्यमना- दृत्यैव शाकल्यः प्रष्टुमुपचक्रमे इत्य- मिधानं, तत्र पुनर्विशेष जिज्ञासायाः प्रदर्शनं, तत्रापि शोकल्ययाज्ञवल्क्ययोः प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां पर्यवसितं देवताया एकत्वं प्रदर्य पुनः शाकल्यस्योक्ताक्षेष- रस्य प्रश्नस्योद्भावनाकथनम् उक्त- , प्रश्नस्योत्तरत्वेनाभिहितानां त्रयत्रिशत्सं- ख्याकानां देवानां विभागपुरःसरं परि- गणनं, तन्त्र प्रश्नपूर्वकं क्रमेण वसूनां रुद्राणामादित्यानां स्वरूपकथनं तत्तन्ना- मनिर्वचनं च ततः प्रश्नपूर्वकमिन्द्र- प्रजापत्योः स्तनयित्नुयज्ञयोश्व स्वरूप- कथनं, " कतमे ते त्रयो देवाः” इति प्रागुक्तस्य सविशेषं विवरणं, एवं याज्ञ- वल्क्यस्य शाकल्येन पृष्टस्य देवतास्व- रूपस्याविष्करणद्वारा शाकल्यस्याधि- क्षेपकरणप्रदर्शन, प्रसङ्गात्तत्त्वनिष्ठमुपेत्य वादी न भवेत्किन्तु तमेवंविन्द विद्वांस- मुपेत्य तात्पर्येण सेवायुक्तो भवेदिति नियमप्रदर्शनं चेत्यादि. इति षष्ठोऽध्यायः । अथ सप्तमोऽध्यायः । " पृष्ठाङ्काः १९०-१९४ १ पशुबन्धयागः- तत्र दर्शपूर्णमासव- नित्यं प्रतिसंवत्सरं यष्टव्यस्य- पशुयागस्य विधानम् उक्तपशुयागस्य साभिप्रायं पशुफलसाधनत्वमभिधाय दर्शपूर्णमासवन्नित्यत्वं प्रतिपादयितुमक- रणे प्रत्यवायजनकत्वस्य प्रतिपादनम्, एवं दोषमुपन्यस्य पशुबन्धस्य तत्परि- हारहेतुत्वाभिधानम्, अस्य पशुबन्ध- यागस्यायुर्हेतुत्वमभिधातुमात्मनिष्क्रयण- साधनत्वस्य सोपपत्तिकं निरूपणं चेति. २- पशुबन्धस्येष्टिसब विधत्वेन द्वैविध्या- भिधायकं ब्राह्मणम्-तत्र प्रथमं पशु- बन्धस्येष्टिविधत्वं सपविधत्वं चेति द्वैविध्यं प्रदर्श्य क्रमात्तयोः स्वरूपवर्णनं, तत्र सव- विधत्वस्यैव मीमांसापूर्वकं सिद्धान्ततया प्रतिष्ठापनम्, तथाऽत्र सवनत्रयमुपपाद्य १९५-१९६ ब्रा • विषयाः विषयानुक्रमणिका । तदुपजीवनेन दक्षिणाकालं विधातुं शाखान्तरीयं दक्षिणाकालमनूद्य च तस्य प्रत्याख्यानम्, ततः स्वमतेन दक्षिणाकालं विधाय सप्रकारकं दक्षिणादानविधा- नम्, षड्ढोतृहोमस्य विधित्सया तस्य दीक्षारूपतां सम्पादयितुं प्रश्नमुद्भाव्य तदुत्तरत्वेन षड्ढोतृसञ्ज्ञका एकाऽऽज्याहुतिः पञ्च वाऽऽज्याहुतयो होतव्या इति विधाय तत्र मन्त्रस्य विनियोजनम्, कः पुनरवभृथ इत्याशङ्कय तत्समाधान- ‘कथनम्, निरूढपशुबन्धरूपपालाश- यूपस्य प्रकृतिभूतपलाशद्रव्यवृक्षस्य विधित्सयोपोद्वातकथनम्, तत्र पशु- बन्वस्य विसोमत्वं ससोमत्वं चेति प्रागुक्तं पक्षद्वयमनूद्य तत्रान्तिमे पक्षे पलाशवृक्षस्यैव यूपं कुर्वीतेत्यभिधानम्, उक्तपक्षस्य निगमनं चेत्यादि. ३- इत्थं यूपस्य पालाशत्वं प्रतिपाद्य तत्रापि बहुसारस्य पशुविरोधित्वमल्पसारस्य पशुसमृद्धिकरणत्वं चेत्यर्थस्य प्रदर्शन, इत्थमल्पसारस्य यूपार्हतामुक्त्वा तस्यैव सन्निवेशमुपजीव्य दोषप्रदर्शनम्, उक्त- यूपवृक्षे अपनत्युपनत्योः क्रमेणानविरो- चित्वस्यान्नसमृद्धिकरत्वस्य च प्रदर्शनं चेति. पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १९७-२०१ २०१-२०२ ४ - इत्थं यूपा वृक्षं तत्स्वरूपं चाभिधाये- दानीं यूपस्य तत्तत्फलाभिधानपुरःसरं विकल्पेन एक द्वित्रिचतुररत्न्यात्मक- प्रमाणविधानम्, इतोऽधिकारत्नि- प्रमाणविशेषस्य सोमयाग बिषयत्वप्रति- पादनं, तत आज्यभागयोरवश्यकर्तव्य- तायाः सदृष्टान्तं निरूपणं, पश्ववयव- पाकविषये कस्यचिद्विशेषस्य प्रतिपाद- नम्, वपावदानस्य पञ्चावत्तत्वप्रकार- सम्पादनद्वारा पृथिव्पादिलोकत्रया- त्मनाऽग्न्यादित्यात्मना च प्रशंसनं, चेति. इति सप्तमोऽध्यायः । अथाष्टमोऽध्यायः । • (१९) पृष्ठाङ्काः २०३-२०१ १ अग्निहोत्रे महउपस्थानम् -तत्र प्रथम- मग्निहोत्रे कर्मणि मह इत्युपस्थानं तदा- दर्घाय कर्तव्यनिमित्तं विधातुमाख्या- यिकाया अभिधानं, तस्यां व विशेषतो- महः शब्दार्थमभिधाय तस्य लोक- प्रसिद्धया प्रमाणीकरणम्, उक्तार्थज्ञानस्थ प्रशंसनम्, मह इत्युपस्थानस्य फल- सहितं विधानं चेति, २ अश्वातुर्विध्याभिधायकं ब्राह्मणम्- तत्र प्रथममाहवनीयात्प्राक्प्रहृते उत्तर- वेदिकेऽमी पशुयागः कर्तव्य इति विधातु- मग्नेराहितोद्धृतप्रहृतविहृतात्मना चातु- विध्यप्रदर्शनम् उक्ताहितादिचतुष्ट- यस्य भूराद्यात्मना अन्याद्यात्मना च प्रशं- सनम्, आहितादीनामभिप्रेतस्यार्थस्य श्रुतिकृतविवरण प्रदर्शनम्, उपयडूढो- माथे वर्णितस्यास्तत्प्रयोजननिरूपणं चेत्यादि. ३ पशुदेवताविकल्पाभिधायकं ब्राह्म- णम् - तत्र प्रथमस्य पशोः प्रजापतिः सूर्य इन्द्रानी चेति त्रयो देवा विक- ल्पिता इति दर्शयितुं क्रमेण तस्य तस्य पक्षस्य सोपपत्तिकमभिधानं, पशुत्वस्य प्राणात्मकतायास्तथा तत्परिज्ञातुः पशु- नाऽऽर्तिहेतुताया: समर्थन, विहितस्य पशोरुक्तप्राणरूपतोपपादनाय तस्यैव अग्न्यादिषड्देवतामयत्वस्योपपादनाय २०६ २०७ (३०) मां विषयाः शतपथब्राह्मणस्य-विषयानुक्रमणिका । चाख्यायिकायाः प्रतिपादनं, तस्यां च विशेषतः प्रसङ्गादाप्रीशब्दनिर्वचनं, यथाऽश्वमेधेनेष्टभावनापुरःसरं पशुनेष्ट- वतः फलं भवति तथैवानेन पशुबन्धे- नेष्ट्रवतस्तदेव फलं भवतीति प्रतिपादनं, ततस्तस्मिन्निष्प्राणत्वेनोच्छूने आदित्य- लक्षणे पशौ प्राच्यादिदिक्कर्तृकस्यानु- प्राणनस्य विधानं, प्रसङ्गात्किञ्चित्पुरु- पार्थस्यानुप्राणनप्रयोगस्य विधानं, तत आदित्यस्याग्नेः सकाशात्प्राणादाने- वायोः सकाशाद्रूपादाने पुरुषस्य सका- शाच्चित्तादाने - पशुभ्यः सकाशाच्चक्षुष आदाने - चन्द्रमसः आदाने च क्रमेण कारणमभिधाय प्रतिपर्याय उक्तार्थ वेदितुः फलकथनम्, उक्तविधमादानं निमित्तीकृत्या दित्यशब्दो निष्पन्न इति प्रदर्शनं चेत्यादि सकाशात्प्रभाया पृष्ठाङ्काः | त्रा ० विषयाः च प्रवर्ग्यदोहनार्थायां गवि शार्दूलेन हतायां का प्रायश्चित्तिरिति सह सत्रिण उपेत्य केशिगृहपतेः प्रश्नस्योद्भावनं, खण्डिक एवैतत्प्रायश्चित्तं जानातीति तेषामुत्तरप्रदानम्, उक्तप्रायश्चित्तं ज्ञातुं केशिराजस्य खण्डिकं प्रति गत्वा प्राय- श्चित्तं यदि त्रवीषि तर्हि यज्ञं समाप्स्या- मीति प्रार्थनाकरणम्, एतस्मै राज्ञे प्रायश्चित्तमुपदेष्टव्यं न वेति सन्दिहानस्य खण्डिकस्य स्वैर्विचारकैः सह मन्त्रकरण - प्रदर्शनं, -तत्र तैराप्तैर्हे भगवन्नस्मै विद्यां मा वोच इति प्रत्याख्यातेऽपि बलवत्तर- कारणपुरःसरं वक्ष्यामीत्येवं खण्डिक- स्य निश्चयकरणप्रदर्शन, ततः खण्डिकः स्पृतिहोमाख्यं सप्रकारकं प्रायश्चित्तमुवा- चेत्यभिधानं, विहिते प्रायश्चित् स्पृति- सञ्ज्ञकानां पञ्चानां मन्त्राणां विनियोजनं, स्पृतीर्हुत्वाऽन्यामाजतेति बचन प्रदर्शनं २०८ - २१२ चेत्यादि. ४ पशुप्रायश्चित्तीयाः स्पृतिहोमाः - तत्र स्पृत्याख्यान्होमान्पशुप्रायश्चित्ततया वि. धातुमाख्यायिकाया अभिधानं, तस्यां पृष्ठाङ्काः २१३-२१६ इत्यष्टमोऽध्यायः । इति सङ्ग्रहापरनामधेयमष्टाध्यायीनामकमेकादशं काण्डं समाप्तम् ॥ 1 श्रीशः शरणम् । अथ द्वादशे मध्यम-सौत्रामण्युभयनामके काण्डे विषयानुक्रमणिका प्रारभ्यते । ! ! ! मा० विषयाः तत्र प्रथमोऽध्यायः । १– गवामयन ब्राह्मणम्-तत्र च प्रथमं गृहपतिसहितब्रह्मावृत्विजां दीक्षादातृ- पुरुषनिर्देशपूर्वकं सार्थवादं सहेतुकं सविशेषं दीक्षाक्रमविधानं चेति. २ - प्रादुर्भाविकदेवाद्युपासनम् - तत्र च देवैः श्रद्धादिम्यो देवताभ्यो दीक्षाद्यभि- मानिनो विग्रहवन्तो देवा निर्मितास्तथा दीक्षादिर्यज्ञियोऽङ्गकलापश्च निर्मित इति प्रतिपाद्य दीक्षादिष्वङ्गेषु तत्तदभिमानि- देवोपासनं विधेयमिति द्योतनम्, उक्तो- पासनफलनिरूपणं चेति. ३ - देवविद्याब्राह्मणम् - तत्र चातीतत्राह्मण- गतोपासनस्यैव प्रपञ्चकरणं, तत्रापि दीक्षणीयेष्टयादीनामङ्गानामनुष्ठानेन तत्त- दङ्गाभिमानिदेवानामुपासनं भवतीति प्रतिपादनं तत्तद्देवतोपासनेन तत्त- देवतायाः सारूप्य सायुज्यसालोक्येति- त्रिविधमुक्तिरूपं फलं लभ्यते इति प्रदर्शनं, प्रसङ्गात् " सतिसद:- सत्रसद: इत्येतयोः शब्दयोनि- रुक्तिपूर्वकं वैलक्षण्यप्रदर्शनं, सत्रे विदुषां दीक्षितानां पापं न कीर्तयेदिति नियमं प्रदर्श्य तदुल्लङ्घने पापीयस्त्वं भवतीत्यादि- फलप्रदर्शनं, त्रिमहाव्रतयाजिनः प्राक्कलि- पुगा त्रिमहाव्रतं संवत्सरमुपयन्ति स्मेति- सकारणं निरूपणं, कलियुगे कथं “} पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १-५ • त्रिमहाव्रतानुष्ठानं भवेदित्यपेक्षायां तत्सं- भवस्य सकारणं कथनं चेति. ४- अध्यात्मविद्राह्मणम्-तत्र च संवत्स रात्मकपुरुषस्य अवयवसम्पत्तिमुपपाद्या- व्यात्मरूपेणोपासन विधानम्, उक्तोपासन- स्य फलनिरूपणं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः ७- ११ ११-१२ इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ - संवत्सरे समुद्रप्रतरणोपासनम् - तत्र संवत्सरसम्बन्धिषु दीक्षणीयाद्यङ्गेषु तीर्थ- गाधप्रभृतिसमुद्रावयवत्वं सोपपत्तिक- मुपपाद्य तत्तद्रूपेणोपासनविधानं, सोपप- त्तिकं संवत्सरस्य पूरणप्रदर्शनं, संवत्स- रस्य यथायथं त्रयोदशमासान्प्रकल्प्य तेषु प्रतिमासं पृष्ठयाभिलवावुपेतव्यावि- त्यभिधानम्, उक्तेऽर्थे विदुष आरुणे- यस्य श्वेतकेतोः सम्मतिप्रदर्शनं चेति. १३-१५ २ - प्रतिमासमुपेतव्यतयोक्तयोः पृष्ठयाभि- लवयोराधियज्ञिकेनाधिदैविकेन च रूपेण निरूपणं तत्र चतौ पृष्ठयाभिप्लवौ देवानां रथचक्रे भवतो यजमानस्य पाप्मानमप- हतश्चेति निरूपणं, यो दीक्षितार्ना सत्रे पाप्मानं कीर्तयेत्तस्यैते देवचक्रे शिरश्छि- न्युरित्यादिकथनम्, एते चक्रे समे भवतः स्तोमास्तु विषमाः कथमेतेषां साम्यमि- त्याशङ्कय तत्समाधानकथनं, तत्र पैड़या- चार्यमतेन पृष्ठयाभिप्लवयोः सहेतुकं तन्त्रा- नुष्ठानकरणकथनमन्यथाऽनुष्ठानेऽनिष्ट- + ( ३२ ) मा० विषयाः फलाभिधानं च फलनिर्देशपुरःसरं मासि- च मासिमासि नवाग्निष्टोमसम्पत्तेर- भिधानं, फलाभिधानसहित मासि एकविंशत्युक्थ्यानां सम्पत्ते- रुपपादनं, फलामिधानसहितं मासि- मासि चतुस्त्रिंशदग्निष्टोमानां सम्पत्ते- रुपपादनं, यतो देवा एतेन वीर्येणान्नेन सर्वान्कामानाप्नुवन्नतः संवत्सराय दीक्षि- तोऽयेतस्मै, कामाय पृष्ट्या भिलवी उपैवे- यादित्युक्तसम्पत्तेर्निगमनं, स्वर्ग लोक- मभिगन्तुमादित्यानामाङ्गिरसानां परस्परं स्पर्द्धाकरण प्रदर्शनं, तत्प्रसङ्गेनाभि- प्लवपृष्ठयशब्दयोर्निर्वचनं, तत्राभिलवस्य षट्पञ्चचतुस्त्रिद्वयेकाहःसम्पत्तेः सोपपत्तिकं निरूपणं, कौशाम्बेयस्य कौसुरबिन्देः प्रोतेररुणपुत्रस्योदालकस्य च शिष्यगुर्वोः प्रश्नोत्तरात्मक संवादेन संवत्सरस्य दशाये- कपर्यन्ताहः सम्पत्तेरुपसंहारक्रमेण सो- पपत्तिकं निरूपणम्, एषोक्ता सम्पत्संव- त्सरस्योपनिषद्भवतीत्यभिधाय तो वेदितुः फलाभिधानं चेत्यादि. शतपथब्राह्मणस्य- ३ - बृहत्युपनिषद् - तस्यां च एष एव संवत्सरो बृहतीच्छन्दोयोगाभिसम्पन्न इत्युपासीतेति द्योतनं, तत्र संवत्सरस्य बृहत्यात्मनाऽभिसम्पत्तेः सोपपत्तिक सफलं निरूपणं, ततः प्रकृतिभूतेनाभिप्लवेनै- वातिरात्रात्तत्सर्वमभिपूरितं भवतीति सोपपत्तिकं प्रदर्शनं विषुवतः पूर्वेषु षट्सु मासेषु पूर्वमभिप्लवमुत्तरं पृष्ठयमुप- यन्त्युत्तरेषु षट्षु मासेषु पूर्वं पृष्ठयमुत्तरमभि- लवमुपयन्तीति पितापुत्रयोरुपजीवनक्रम- दृष्टान्तेन प्रतिपादनम् उक्तार्थं वेदितुः फलाभिधानं च यदि दीक्षितश्चतुर्विंश- पृष्ठाङ्काः ना ० विषयाः १६- २३ महरुपेत्य प्रेयात्तदा कथमनागूती भवतीत्याशङ्कय तत्समाधानकथनं, ततः पुरुषविधस्य संवत्सरस्य विषुवा- नात्मा द्वादश मासा अङ्गानि तयोश्चाङ्गा- द्विनोर्नातिरेको भवतीत्यादिप्रतिपाद- नम्, इदानीमस्य संवत्सरस्य महासुपर्ण- त्वं प्रतिपाद्य तदर्थं तदङ्गजातं चोपपाद्य तदीयाऽऽत्मपक्षयोरप्यन्योऽन्यमतिरेको न जायत इति प्रतिपादनं, विषुवतः पूर्वेष्वा मिलविके षट्षु मासेषु त्रिविधा ये ऊर्ध्वाः स्तोमास्ते पार्टिकेष्वप्यहः- सूर्व्वा मवन्ति दशरात्रे ते स्तोमा ऊर्ध्वा एवोपेतव्या इत्यादिप्रदर्शनं, एतद्वेदितुः फलाभिधानं च ततोऽहामभ्यारोहण- सादृश्येनाशीराशंसन निरूपणम्, अह्नाम- म्यारोहणे क्रमान्तरनिरूपणं, एतद्वेदितुः फलामिधानं च, अस्य संवत्सरस्य विद्व- दविद्वदनुष्ठानमभिलक्ष्य प्रशंसानिन्दा- रूपार्थवादकथनं, ततोऽस्य संवत्सरस्य पराञ्च्यहानि कति - अर्वाच्यहानि च कतीत्येवम्प्रश्नपूर्वकं तेषां पराचामर्वाचां चाह्नामुपपादनं चेत्यादि. पृठा: २३- २८ ४ - गवामयनीय संवत्सरस्य पुरुषवि- धोपासनम् - तत्र संवत्सरसत्रस्य प्राय- णीयातिरात्राद्यङ्गेषु हस्ताद्यङ्गानां सम्पा- दनपुरःसरं सोपपत्तिकं पुरुषविधत्वं सम्पाद्य तद्रवेणोपासनस्य द्योतनं, तत्र प्रसङ्गात् पैमयाचार्यमतेनाभिप्लवपृष्ठयश- ब्दयोर्निर्वचनम्, एवम्मध्यात्मतया प्रतिष्ठितं संवत्सरं वेदितुः फलनिरूपणं चेत्यादि. २८-१२ इति द्वितीयोऽध्यायः । li । ब्रा० विषयाः 5 अथ तृतीयोऽध्यायः । विषयानुक्रमणिका | १ गवामयनपुरुषप्रजापतीनां कला- साम्याभिधानम्-तत्र प्रथमं पञ्चभिः श्लोकमन्त्रे बालाके ! इदमधियज्ञाध्या- त्माधिदेवं त्रिवृत् सर्वमन्योऽन्यमभि- सम्पद्यमानं भवति, ततो यज्ञः पुरुषः प्रजापतिरित्येते त्रयः कथमन्योऽन्यं नातिरिच्यन्ते ? इति सप्रपञ्चं प्रश्नस्योद्भा- वनम् अस्य पुरुषस्य त्रिवृत्स्तोमः शिर:– पञ्चदशस्तोमो ग्रीवा इत्यवयव- साम्य सम्पादनेन चतुर्भिः श्लोकमन्त्रे- रुद्भावितप्रश्नस्य सप्रपञ्चमुत्तरप्रतिपादनम्, एवं धीरोऽनुष्ठातोपासकः सर्वस्तोमं सर्वसामानमध्यात्मं प्रविष्टं संवत्सर- मात्मना समं कल्पयित्वाऽजातशोकः सन् नस्य विष्टपे आस्ते इत्युक्तोपासनस्य फलनिरूपणं चेत्यादि. २ संवत्सरस्य पुरुषस्य च तसदवयवानां समत्वस्य यथायथमुपपादनं, तत्र प्रसङ्गाद्वर्षतो मेघस्य स्वेदाथनपरिमाण- विषयकं विदुषो वार्कलेर्मतनिरूपणम्, तत्प्रसङ्गेनैव द्वाभ्यां श्लोक मन्त्राभ्याम् उच्छ्वास निःश्वासलक्षणयोः प्राणापा- नयोः सङ्ख्याविषये प्रश्नोत्तरयोः प्रद- र्शनं चेत्यादि. ३ प्रायश्चित्तसत्रम्-तत्र सहस्रसंवत्सर- सत्राय दीक्षिता देवाः पञ्चशतसंवत्सरेष्व- सीतेषु सत्सु श्रान्ताः सन्तो यज्ञस्य सप्तदशाक्षरात्मकं व्याहृतिपञ्चकमयात यामापश्यंस्तत्र यानि सप्तदशाक्षराणि स सप्तदशः प्रजापतिः सम्पन्न इत्या- द्यर्थस्याभिधानम्, एवमधिदैवतमध्यात्मं व प्रतिष्ठितं सप्तदर्श प्रजापति वेदितुः ५ पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषया: ( ३३ ) पृष्ठाङ्काः फल निरूपणं, पुनर्देवा यज्ञक्रतुमभि- लक्ष्य के एतादृशो मनुष्यः स्यात् योऽस्य सहस्रसंवत्सरस्य प्रतिमां वेद वेनं सहस्र- संवत्सरेण समाप्नुयादिति विचार्य षडहस्य पृष्ठयस्य सर्वपृष्टं विश्वजितं - द्वादशाहस्य षडहं पृष्ठयं - संवत्सरस्य द्वादशाहं-तापश्चितस्य संवत्सरं सहस्र- संवत्सरस्य तापश्चितम् अञ्जः सवविधि- मपश्यन्नित्यादीतिहासप्रदर्शनम्, सहस्र- संवत्सरस्य संवत्सरात्मभिदक्षोपस- त्सुत्याभिः सम्पादनकथनं, सहस्र संवत्स- रस्य द्वादशमास निर्वर्त्याभिर्द्वादशदीक्षाभि- द्व दशोपसद्भिर्द्वादशसुत्याभिश्व बृहतीत्व- सम्पादनम्, बृहत्यात्मनोपासनस्यफला- भिधानसहितं द्योतनं, सफलमग्न्यर्क्स • महदुक्थ्यात्मनोपासनस्य द्योतनं चेत्यादि. ३८-४० ३३- ३५ ४ नारायणप्रजापतिसंवादात्मकेतिहासद्वारा ३५-३७ संवत्सरसत्रे पवमानत्रये समन्त्रकमुद्गातु- रन्वारम्भविधेयताप्रतिपादनम्, संस्थि- तेषु संस्थितेषु सवनेषु जपविधानं जप- मन्त्रप्रदर्शनं च मन्त्रोदितभर्गोमहो- यशः सर्वादीनां लोकदेवतावेदप्राणाद्या- त्मत्वप्रतिपादनम्, एतेन मन्त्रजपेन च सर्वाल्लोकान्सर्वान्देवान्सर्वान्वेदान्सर्वान् प्राणांश्चात्मन्यधिषि- आत्मानं च तेषु सर्वेषु अधाम्-तथैतेनान्योऽन्यधारणेन सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वे वेदाः सर्वे प्राणा अक्षीणाः सर्व चाक्षीणमिति विद्यादिति विज्ञानाभिधानम्, उक्तविज्ञानं वेदितुः फलाभिधानं चेत्यादि. १ श्रीकामाणां सत्रिणामेककल्पो गवामयनः क्रतुः – तत्र पूर्वे सत्रिण इष्टकापशुं सावित्र- ४१-४१! ( ३४ ) ब्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- मालभन्ते स्म - इदानीन्तनाः सत्रिणः प्राजापत्यं पशुमालभन्त इत्याद्यभिधानं, सावित्रप्राजापत्यपश्चोरेकत्वप्रतिपादनं, सत्रेष्वितरेषां सत्रिणां गृहपतेरेव स्वस्व- गार्हपत्यसन्नित्रापस्य सकारणमभिधानं पक्षान्तरेण नानागार्हपत्या एव स्युरित्य- स्य कल्पस्य प्रतिपादनं, यदि दीक्षितस्य किञ्चिदङ्गं व्याधिनोपतपेत्तदा स गाई- पत्यादाहवनीयमुद्धृत्य पार्श्वभागे तत्रैव जुहृद्वसेदित्यर्थस्यामिधानं स दीक्षितो यदि रोगरहितो भवति तदाऽऽहवनीयं पुनर्गार्हपत्ये संसृज्य तं याजयेदित्यर्थ- स्याभिधानं, यदि तु स दीक्षितो म्रियेत तदा तं तत्पुत्रादयस्तदीयैरेवाग्निभिर्दह- न्तीतरे तु सत्रिणोऽशवाग्निभिरेव यज- मानाः सन्त आसत इति सकारणं निरूपणम् यदा च संवत्सरात्मक- सत्राय संवत्सरसदः सत्रिणो दीक्षन्ते तदा तेषामग्निहोत्रं पौर्णमासं हविः पिण्ड- पितृयज्ञ आमावास्यं हविराग्रयणेष्टिश्वातु- र्मास्यानि पशुबन्धो ज्योतिष्टोमयेत्येते यज्ञक्रतवः कथमन्तरिता न भवन्तीति पर्यायशः प्रश्नानुद्भाव्य तेषां तेनैव क्रमेण- पर्यायश एव तेनाज्यपुरोडाशाभ्यामौ- पासनेर्दधिपुरोडाशाम्यां सौम्येन चरुणा पयस्यया पशुपुरोडाशाभ्यां सवनैश्चे- ते सर्वे यज्ञक्रतवः संवत्सरं प्राप्यानन्त- रिता भवन्तीत्युत्तरप्रदानवर्णनम्, इमा- मुक्तां यज्ञक्रतूनामपीर्ति वेदितुः फल- कथनं, संवत्सरस्य गवामयनेन सह सम- तायाः सोपपत्तिकं प्रतिपादनम्, ‘उक्तार्थ वेदितुः फलप्रतिपादनं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः अथ चतुर्थोऽध्यायः । १- अग्निहोत्र प्रायश्चित्तयः- तत्र प्रथमम् अग्निहोत्रस्य दीर्घसत्रात्मना जरामर्य- सत्रात्मना च सफलं प्रशंसनं, दीर्घसत्र- णोऽग्निहोत्रं जुतो यदि गार्हपत्यादीना- मन्तरा सञ्चरणं भवेत्तदा प्रायश्वित्ति कुर्यान्न वा कुर्यादिति संशयमुत्पाद्यापी- ष्ट्या यजेतेति पूर्वपक्षीकृत्य तदु तन्ना- द्वियेतेति पूर्वपक्षं प्रत्याख्याय गाई- पत्यादीनां लोकात्मत्वमभिवाय तेषु लोकेषु वयांसि युक्तं चायुक्तं च सञ्चरन्ति नैव च काचनार्तिरस्तीत्यादिहेतुसहितं प्रायश्चित्ति नैव कुर्यादिति राद्धान्त- प्रतिपादनम्, अग्निहोत्रेऽविश्रिते यदि श्वमेषशूकराणा त्रयाणाममेध्यानां पशू- नां गार्हपत्यादीनामन्तरा गमनं भवेत्तदा एकेषां मतेन गार्हपत्याद्भस्मोद्धृत्य तद्भस्म निवपन्तो गार्हपत्यादाहवनीयं यन्तीदं विष्णुरिति मन्त्रेणेत्येकीयं मतं सकारणमभिधाय पुनः सकारणं तत्प्र- त्याख्याय चेदं विष्णुरित्यनेनैव मन्त्रेण उदकस्थाली वोदककमण्डलुं वाऽऽदाय गार्हपत्यादाहवनीयं यावत्प्राचीदक धारां निनयन्नियादिति सिद्धा तया सकारणं स्वमतप्रतिष्ठापनम्, अत्रि- हविः स्कन्दने सप्रकारकं प्रायश्चित्त- विधानं, स्थाल्या नीचीभाव भेदने वा सप्रकारकं प्रायश्चित्तविधानं, तत्र स्कन्ना- भिमर्शने सार्थवादं मन्त्रस्य विधानं, तत्रैव स्कन्नस्योपरि " भूर्भुवः स्वः इत्येताभिर्व्याहृतिभिरपामासेचनस्य सार्थवादं विधानं, तत्रैव मिन्नस्थाली- शकलानी भस्मोद्वापे प्रक्षेपस्य "” पृष्ठाङ्काः י ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । विधानम्, अग्निहोत्रार्थं दुद्यमाना गौर्य- युपविशेत्तदा तां” उदस्थाद्देव्यदितिः " इत्यादिना यजुषोत्थाप्य दुग्ध्वा च स्वगृहमनम्यागमिष्यते ब्राह्मणाय दद्या- दिति मन्त्रार्थवादसहितमेकेषां मतेन प्रायश्चित्तविधानं याज्ञवल्क्यमतेन त्व- मिहोत्रार्थं दुह्यमाना गौर्ययुपविशेत्तदा तो जघनप्रदेशे दण्डेन विपिष्य तूष्णी- मेवोत्थाप्य दुहीतेत्येवंविधमेव प्राय- चित्तं कुर्यादिति सार्थवादं विधानम्, उक्तयाज्ञवल्कीयप्रायश्चित्तस्यारुणिमतं पुरस्कृत्यार्थवादेन दृढीकरणम्, अग्निहोत्रार्थं दुह्यमानाया गोः शब्दकरणे सप्रकारकं प्रायश्चित्तविधानं चेत्यादि. २ - अग्निहोत्रार्थं दुह्यमानाया गोर्लोहित दोहे सप्रकारकं प्रायश्चित्तस्य विधानम्, अग्निहोत्रार्थ दुह्यमानं पयो यद्यमेध्य- मापद्येत तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारकमभिधानम्, अग्निहोत्रार्थं दुग्धं पयो यद्यमेध्यमापद्येत तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारकमभिधानम्, अग्नि- होत्रार्थ पयोऽधिश्रित सद्यद्यमेध्यमापद्येत तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारक- मभिधानम्, अग्निहोत्रार्थे हविष्यधिश्रिते सति यदि यजमानो म्रियेत तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारक - मभिधानं, एतदेव प्रायश्चित्तं सर्वस्मिन्हवि- र्यज्ञे कर्तव्यमित्यतिदेशकथनम्, अग्निहो- त्रार्थं सुच्युन्नीतं पयो यदि स्कन्देत्तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारक मभिधानं, यस्यां स्रुच्युन्नीतं तस्याः स्रुचो नीचीभावे भेदने वा कर्तव्यस्य प्रायश्चि- तस्य प्रकारकमभिधानम्, अत्र उन्नी- · पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः ४८-५२ (३५) तस्य साकल्येन स्कन्दने उक्तप्रायश्चि- नानुष्ठानोत्तरं स्थालीस्थेनं परिशिष्टेन जुहुयादित्येकीयं मतं प्रतिपाद्य तत्सका- रणं प्रत्याख्याय व स्वमतेन कर्तव्यस्य होमस्य सोपपत्तिकं सप्रकारकमभिधानम्, अग्निहोत्रार्थं सुच्युन्नीतं पयो यद्यमेध्य- मापद्येत तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रकारकमभिधानं, तत्रैकीयं मतं निरस्य स्वमतप्रतिष्ठापनं च, अग्निहो- त्रार्थं सुच्युन्नीतं पयो यद्युपरिष्टादववर्षे - तदा कर्तव्यस्य प्रायश्चित्तस्य सप्रका- रकमभिधानं चेत्यादि. ३ अग्निहोत्रहोमे पूर्वस्यामाहुत्यां हुतायां सत्या यदाऽऽहवनीयोऽनुगच्छेत्तदा " दारौ दारावग्निः" इति वदन् काष्ठ वा हिरण्यं बाऽभिजुहुयादित्येतस्य प्राय- श्वित्तस्य सार्थवादं विधानम्, अग्निहोत्र- होमे सकृच्छतकृत्वो वोद्धृतस्याप्याहवनी- यस्यानुगमने सप्रकारकं प्रायश्चित्तविधानं, सर्वत्र गार्हपत्यस्यानुगमने सप्रकारकं प्रायश्चित्तविधानं, तत्रकीयं मतमभिधाय तन्निरस्य च स्वमतप्रतिष्ठापन न्य, प्रमादादुतस्याग्नेः पूर्वोद्धृतस्याहवनीय- स्योपर्यभिनिधाने किञ्चनानिष्टं फलं प्रदश्य तच्छान्त्यै " समित‍ सङ्क- ल्पेथाम्" इत्यादिद्वाभ्यामृग्भ्यामुपस्थानं कुर्यादमयेऽग्निमतेऽष्टाकपालं पुरोडाशं निर्वपेदित्येवंविधं प्रायश्चित्तं विधायोक्त- स्पाग्रग्निमतोऽष्टाकपालस्य पुरोडाशस्य सामिधेनी :- वार्त्रघ्नावाज्य- सप्तदश भागौ - विराजौ संयाज्ये - “अग्निनाऽग्निः समिध्यते " " त्व५ हाऽअग्निन " इत्येते याज्यानुवाक्ये इत्यादिविशेषेति- पृष्ठाङ्काः ५२-११ 1 ( ३६ ) श्रा० विषयाः कर्तव्यताया निरूपणम्, आहवनीयेऽन- नुगते गार्हपत्योऽनुगच्छेचेत्तदेकेषां मतेन विद्यमानादाहवनीयादेव गार्हपत्यम्प प्राञ्चमुद्धरणं पुनरकेष मतेन प्रत्य- गर्थात्सकलस्याहवनीयस्य गार्हपत्य- स्थाने आहरणं - पुनरेकेषां मतनान्यस्य गार्हपत्यस्य मन्थनं पुनरेकेषां मतेन विद्यमानमाहवनीयमनुगमय्यान्यस्य गाई- पत्यस्य मन्थनम्–एवं भिन्नभिन्नैकदेशीय- मतेने तस्मिन्प्रायश्चित्ते पक्षचतुष्टयं प्रतिपाद्य सकारणं तत्पक्षचतुष्टयमपि निरस्य स्वमतेनारण्योरनी समारोह्यो- दडुदवमाय निर्मध्य जुहद्वसेदित्येवं- विधं प्रायश्रितं कुर्यादिति सफलं विधानं चेत्यादि,

• रासभस्यान्तरा गमने प्रज्ञातानां दर्श- पूर्णमासाग्रयणचातुर्मास्यादीनामिष्टीनां कालातिपत्तौ स्तोत्रशस्त्रविपर्यास स्व- जनमरणे च प्रायश्चित्ततया कर्तव्यायाः पथिकदिष्टेः सतिकर्तव्यताविशेषं विधा- नम, आहवनीयादीनां परस्परं संस वा ग्रामाग्निना संसर्गे च प्रायश्चित्ततया कर्तव्याया विविच्येष्टेः सतिकर्तव्यता- विशेषं विधानं, यश्च द्विषतो भ्रातृ- व्याद्याविवृत्त स तत्कामः सन्नतये- या यजेतेत्यस्याः काम्यत्वप्रदर्शनं च, आहवनीयादीनां दावाग्निना संसर्ग प्रायश्चित्ततया कर्तव्यायाः सेतिकर्तव्यताविशेषं विधानं यश्न द्विषतो भ्रातृव्यात्संविवृक्षेत स तत्कामः सतयेष्ट्या मजेतेत्यस्या दृष्टेः काम्य- त्वदर्शनं च, आहवनीयादीनां वैद्युता- निना संसर्गे प्रायश्चित्ततया कर्तव्याया संवर्गष्टेः , शतपथब्राह्मणस् 98181: | 10 faqy1: ६६-६९ सन्तिकर्तव्यता विशेष अप्सुमतीष्टेः विधानं, तत्र याज्यानुवाक्ययोः फल- विशेषयोतनं च, आहवनीयादीनामशु- न्यायतनेरमेयैरग्निभिः समं प्रायश्चित्त- तया कर्तव्यायाः शुचीष्टः सन्तिकर्त- व्यताविशेषं विधानं, तत्र याज्यानुवा- क्ययोः फलविशेषद्योतनं च, आहवनी- यथादियोऽस्तमियात्तदा येऽनुद्धृते कर्तव्यस्य वैश्रव्याहृत्यात्मकस्य प्रायश्चित्तस्येतिकर्तव्यतासहितं सार्थवाद- मभिधानं, आहवनीयेऽनुद्धृते यद्यादिलो- Sम्युदयमियात्तदा कर्तव्यस्य वैश्वदेव्याहू- त्यात्मकस्य प्रायश्चित्तस्येतिकर्तव्यता- सहितं सार्थवादममित्रानं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १- प्रोषितम्याग्रिहोत्रणो मरणे श्रुते तन्मृत- देवस्यास्नामागमनं यावत्तावद्गृहे सायम्प्रातर्होमयोर्विशेषेतिकर्तव्यताया अभिधानं, तत्रैकेषां मतेन यावदस्थना- मागमनं तावदग्निहोत्रं होतव्यमिति- पुनरेकेषां मतेन होमवेलायां समुपस्थि- तायां केवलमग्नयः सन्दीपनीया न तु होतव्याः किम्वास्थ्नामागमनकालं प्रती- क्ष्य स्थातव्यमिति पुनरेकेषां मतेनारयो- रमी समारोद्याग्निहोत्रं स्थगितव्यमाहते चास्थनि पुनर्निर्मन्थेदिति - एवं विभि- नैकदेशीयं पक्षत्रयं प्रतिपाद्य तत्पक्ष- त्रयमपि सकारणं प्रत्याख्याय नीवान्यां दुग्ध्वा तेन पयसा यावदस्थ्नामागमनं तावत्प्रत्यहं सायम्प्रातहोमो होतव्याविति स्वमतस्य सकारणं सार्थवाद सोपमं निरूपणं, प्राचीनावीतिना दोहो न तु पृष्ठाङ्काः ५९-६४ J ! आ० विषयाः विषयानुक्रमणिका । यज्ञोपवीतिना - नाङ्गारेष्वधिश्रयणं किन्तु- गार्हपत्यादुष्णं भस्म दक्षिणतो निरुह्य तस्मिन्नधिश्रयण-सकृदुद्वासनं न त्रिः- नोपरिष्टात्समिधं धारयित्वा स्रुचो हरणं किन्त्वधस्तात्समिध धारयित्वा स्रुचो हरणम् - आहरणं च गार्हपत्यमुत्तरेण न किन्तु गार्हपत्यं दक्षिणेन परिस्तरणार्था- नि कुश तृणान्युदीचीनाप्राणि न किन्तु दक्षिणाप्राणि - आहवनीये समिवमभ्या- धाय सव्यं जान्वाच्य सकृदेव तूष्णीं न्यक्पर्यसनं - इत्यादि मृतकाग्निहोत्रोपचा राणां प्रदर्शनम्, अवञ्योतनापः प्रत्यानय- नोनयन प्रेषचतुरुन्नयनादि उदिङ्गनोपमा- जनप्रासनोदुक्षणसमिदाधानादि च जीव- दग्निहोत्रोपचाराश्च न कर्तव्या इति निषेध- कथनं, प्रोषितस्य मृतस्याग्निहोत्रणो- ऽदग्ध्वाऽऽहरणमाहृतस्य चाग्निभिः सङ्घा-. पणमित्येकीय मतं सकारणं प्रत्याख्याय स्व- मतेन तं प्रोषितं मृतमग्निहोत्रणं लौकिका- निना दग्ध्वा तदीयास्थीन्याहृत्य कृष्णा- जिने न्युप्य पुरुषविधिं विधायोर्णाभिः प्रच्छायाज्येनाभिघार्य ततस्तं स्वाग्निभि दहेदिति दाहकल्पविधानं, तत्र दाहे केषाञ्चन मतेन प्रामाग्निना दाहः केषा- वन मतेन प्रदध्येनाभिना दाहः - केषा- श्चन मतेनोल्मुक्येनाग्निना दाहः - केषाञ्चन मतेनान्तरेणानीश्चितिं च चित्वा तमग्निभिः सन्दहेदिति विभिन्नैकदेशीयमतचतुष्ट- यस्य किमपि किमप्यनिष्टफलं प्रदर्श्य तेन तेन कारणेन निराकरणप्रदर्शनं चेत्यादि. २ - अप्रोषितस्य प्रेतस्याग्निहोत्रणो- इन्त्यकर्म - तत्रादौ प्रेतोऽग्निहोत्री समा- yolgt: To faqen: ६९-६९ (३७) पृष्ठाङ्काः रूढ निर्मथितैरग्निभिर्दग्धव्य इत्यमुं नाक- षिसम्मतं पक्षं सप्रकारकमुपन्यस्य तस्य कारणनिर्देशपुरःसरं निरसनं, सप्रकारकं सन्तापजानीनामुत्पादनं प्रतिपाद्य तैरेव सन्तापजाग्निभिरेनं प्रेतमग्निहोत्रणं सन्द- हेदिति स्वसम्मतपक्षस्य निरूपणम्, उक्ते- ये मन्त्रब्राह्मणयोरुभयोः सम्मतिरस्तीति प्रदर्शनं तत एनं मृतमग्निहोत्रिणं विपुरीषं कुर्यादितीमं पक्षं सार्थवादं सकारणमुपन्यस्य तं सकारणमेव निरस्य च तं मृतं यजमानमन्तरतः प्रक्षा- ल्याज्येनाक्त्वा मेध्यं कुर्यादिति स्व- कीयपक्षस्य प्रतिष्ठापनम् अस्य मृत- स्थाग्निहोत्रणः सप्तसु प्राणायतनेषु सप्त, हिरण्यशकलान्प्रयस्येदिति सार्थवादं विधानम्, अस्य मृतस्याग्निहोत्रण: प्रत्य- द्वेषु पात्रविशेषप्रतिपत्तेः सप्रकारकमभि- धानम्, उक्तायाः पात्रप्रतिपत्तेः फलकथनं, सन्तापजैरग्निभिर्दाहे च फलकथनं, तत्र यदि गार्हपत्यः पूर्वः प्राप्नुयात्तदा यत्फलं लब्धं भवति तस्याभिधानं, यदा चाह- वनीयः पूर्वः प्राप्नुयात्तदा यत्फलं भवे- तस्य निरूपणं, यदि चान्वाहार्यपचनः पूर्वः प्राप्नुयात्तदा यत्फलं लभ्येत तस्य प्रतिपादनं, यदि च सर्वे सकृत्प्राप्नुयु- स्तदा यत्फलमुत्पद्यते तस्याभिधानं, चितौ हूयमाने यजमानशरीरे आहुतित्वमारोप्य तयाssहुत्याsस्य स्वर्गो लोको जितो भवत्यमृतमयश्च सम्भवतीति फलोपवर्णनं, यान्यश्ममयानि मृन्मयानि च पात्राणि तानि ब्राह्मणाय दद्यादितीमं पक्षममिधा- यास्मिंश्च पक्षे प्रतिग्रहीतारं शवोहं जना वदिष्यन्तीत्यनिष्टत्वं दर्शयित्वा - ( ३८ ) ब्रा० विषयाः ऽप्सु तेषां सर्वेषां पात्राणामवहरणं विधेय- मिति पक्षान्तरनिरूपणं, ततः पुत्रेण भ्रात्राऽन्येन केनचिद्वाह्मणेन वा एकाss- डियाहुति: " अस्माच्वमधि जातोऽनि” इत्यनेन मन्त्रेण होतव्येति निरूपणम्, अनपेक्षमेत्याप उपस्पृशेयुरित्येतन्निरूपणं चेत्यादि. इति पञ्चमोऽव्ययः । अथ षष्ठोऽध्यायः । १ - ज्योतिष्टोमिकानि प्रायश्चित्तानि - तत्र प्रथमम् अधिदैवतया सोमसाधनक- यज्ञस्य प्रजापत्यात्मकत्वाभिवानं, तस्य यज्ञस्य वक्ष्यमाणाः परमेष्ट्यादयो देवता आहुतयश्च प्रायश्चित्तीयानि शरीराणीत्यभिधानं, यदि सोमयज्ञस्य किञ्चिदङ्गं विनश्येत्तदा तस्य पुनः सन्धा- नार्थं तस्मिन्नयां देवतां परमेष्ठ्यादिका - मभिमन्येत तस्यै देवताया आज्याहुति- जुहुयादिति सामान्यतयाऽभिधानं, तचाङ्ग यदि दीक्षायामुपसत्सु वा प्रायणीया- दूध्वं सुत्यायाः प्राक्च विनष्टं भवेत्तदाऽऽ- हवनीये जुहुयाद्यदि तु सुत्यायां विनष्टुं भवे- तदाऽऽमीधे जुहुयादित्यभिधानम्, एत- स्मिन्सोमयागेऽभिध्यानादितत्तन्निमित्तेषु परमेष्ठ्यादिसलिलान्तानां व्याहृतिसञ्ज्ञ- कानां प्रायश्चित्तार्थानां चतुस्त्रिंशता- माज्यद्रव्यकाणां कालाहुतीनां मध्ये तां तामाहुर्ति यथाकालं जुहुयादिति विशे- षतया सार्थवादमभिधानं, ता एनाः प्रायश्चित्तरूपाः कालाहुतीर्ब्रह्मैव जुहुया - तदभावे यः कश्चनान्य ऋत्विक् स्यात्स जुहु - यादिति सकारणमभिधानम्, एतासां पर- मेष्ठ्या दिव्याहृतीनामुत्पत्तिःएताश्व व्याहृती: शतपथब्राह्मणस्य - Wig: | 71° faqui: ६९-७४ पूर्व वसिष्ठा एवं विदुरतस्तद्वेदिता ब्रह्मा वामिष्ठ एव त्रह्मा कर्तव्योऽथवा यः कश्च- नेता व्याहतीरधीते जानाति वा स कर्तव्यः - तथैताः सौमिक्यः प्रायश्चित्तयश्वोदका संवत्सरसत्रादिष्वति- दिष्टा भवन्ति - इत्याद्ययञ्जातस्य सेति- हास सार्थवादं सोपपत्तिकमभिधानं चेति. इति षष्टोऽध्यायः । इत्युत्तरक्रतुनिरूपणान्तोऽशीतिपथ- 1 सञ्ज्ञकः शतपथाविभागः । अथ सप्तमोऽध्यायः । १ सोत्रामणीयागः - तत्र प्रथमं सौत्रा- मणीयागोरपत्यथं विश्वरूपाख्यायिका- कथनं, तस्यां चन्द्रकृतं विश्वरूपहनं- विश्वरूप पुत्रकृतमिन्द्रो देशका भिचारयागं कृत्वाऽपेन्द्र सोमापहरणं - इन्द्रकृतं तदीय- यज्ञविनाशं कृत्वा बलात्सोमपानं- स सोमः शक्रशरीरं सर्वतो व्याप्याङ्गा- दङ्गाद्वीर्यरूपेणास्रवत्-इत्याद्यर्थजातस्य सङ्क्षेपेण वर्णनं, इन्द्रस्याक्षिनासिकामुख- श्रोत्रेन्द्रियेभ्यः क्रमशस्तेजोवीर्यबलयशो- रूपेण स्रुतात्सोमादजाविगोऽश्वाश्व- तरगर्दभानां पशूनां पक्ष्माश्रुश्लेष्मस्नीहा- फेनेभ्यो गोधूमकुवलोपवाकबदरयव- कर्कन्धूनां चोत्पत्तेरभिधानं, स्तनाभ्यां शुक्ररूपेण मृतात्सोमात्पयः - उरसस्त्वि- षिरूपेण सुतात्सोमाच्छयेनः पक्षी- नाभीतः शुषात्मना सुतात्सोमात्सीसं- रेतसो रूपात्मना नुतात्सोमाद्धिरण्यं- शिश्राद्रसात्मना स्रुतात्सोमात्परिस्रुत्- स्फिगीभ्यां क्रोधरूपेण सुतात्सोमात्सुरा - मूत्रादोजोरूपेण स्रुतात्मोमाकः पशुः - पृष्ठाः ७५-८३ ब्रा० विषयाः 1 ऊवध्यान्मन्युरूपेण स्रुतात्सोमाद्व्याघ्रः- लोहितात्सहोरूपेण स्रुतात्सोमात्सिंह:- लोमभ्यश्चित्तरूपेण स्रुतात्सोमाच्छया- माका: - वचोऽपचितिरूपेण स्रुतात्सो. मादश्वत्यवृक्षः-मांसभ्य ऊर्मूपेण स्रुता- त्सोमादुदुम्बरो वृक्षः - अस्थिभ्यः स्वधा- रूपेण स्रुतात्सोमान्न्यग्रोधो वृक्ष:- मज्जभ्यः : सोमपीयरूपेण स्रुतात्सोमाद् श्रीहयश्चेत्यादि सौत्रामण्युपकरणजातं समुत्पन्नमिति कचित् कचिद्विशेषण- विशिष्टमभिधानं, ततः कदाचिदिन्द्रो नमुचिनाऽसुरेण सह चचार, तदा नमुचिस्तमिन्द्रं पुनर्भूतं विलोक्य सुरया तस्येन्द्रियं सोमपीयमन्नाद्यं च वीर्य - मपाहरदिन्द्रश्चार्दितः सञ्छयितवानित्या- धाख्यायिकांशकथनं, ‘ततो देवास्त- मुपगम्यायमिन्द्रोऽस्माकं प्रशस्यतम आसीदधुना तु पाप्मानं प्राप्तो हन्तेमं भिषज्यामेति विचार्य क्रमादश्विनौ सरस्वती चाब्रुवन् यतो युवां भिषजौ त्वं च भैषज्यमतो यूयमिमं भिषज्यते- त्याख्यायिकांशकथनम्, एवं सुरे: प्रार्थितास्ते तान्सुरानब्रुवन्नस्तु नो भाग इति, तदा देवैरश्विभ्यां धूम्रोऽजः पशुः, सरस्वत्यै च मेषः पशुः यस्माच्चाय- मिन्द्रोऽस्माकमृषभस्तस्मात्तस्मा ऋषभः पशुर्भागत्वेन परिकल्पित इत्याद्याख्या- यिकांशकथनं, ततोऽश्विनौ सरस्वती च यथा यथा स्रुतं तत्सर्वं नमुचेः सकाशादाहृत्य तस्मिन्निन्द्रे पुनरदधु- रित्याख्यायि कोपसंहरणम्, एवमाख्या- किया सौत्रामण्यपशुयागत्रयस्योत्पत्ति- प्रसङ्गात्सौत्रामणीशब्द- मभिधाय . विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः निर्वचनं तद्वेदितुः फलकथनं च, दक्षि- णाधिकारविधिनिरूपणं चेत्यादि. २ सोमातिप्रतसोमवामिनोस्तत्राप्यलम्भूते- रसम्भूते रलम्पशोरपशोश्चायं सौत्रामणी- यागो भवतीति सौत्रामणीयागप्रयो- जकं सोपपत्तिकं निमित्तद्वयनिरूप- णम्, आश्विनसारस्वतैन्द्रेतिपशुयाग- त्रयस्य प्रातिस्विकफल निर्देशद्वारा प्रयो- जनप्रतिपादनं, अश्विसरस्वतीन्द्रदेवता- स्वध्यात्मसम्पत्तेर्निरूपणम्, एताभिरेव देवताभिरजादीन्पशूनवरुन्ध इति धूम्रा- दीनामधिभूतसम्पत्तेर्निरूपणम्, अनुपदं निरूपिताजाविगवाख्य पशुत्रयेण सह वडवाइनुशिशुर्भवतीत्यारभ्यापाष्टिहस्य पत्रे भवत इत्यन्तं सौत्रामण्युपकरणभू- तानां षट्त्रिंशतां द्रव्याणां सार्थवाद- मभिधानं तत्र प्रसङ्गाद्यतः सौत्रामणी- यागः स्त्रीपुंरूपेष्टिपशुबन्ध विलक्षणस्तस्मा- तत्र क्लीवात्सीसेन शष्पाणि क्रिणीया- दिति चरकाध्वर्युमतमनूद्य तन्मतं सौत्रा- मण्या इष्टिपशुबन्धोभयात्मकत्वस्य सो- पपत्तिक प्रतिपादनेन प्रत्याख्याय च सोम- विक्रयिणः पुरुषादेव शष्पाणि क्रिणी- यान क्लीवादिति सोपपत्तिकं स्वमतप्रति- ष्ठापनम् उक्तानां षटूत्रिंशतां द्रव्याणां बृहतीत्वसम्पादकार्थवादस्य निरूपणं, देवतान्तरसम्बन्धप्रदर्शनार्थं " अन्यदेव - त्याः पशवोऽन्यदेवत्याः पुरोडाशा मति विलोमैतत्कथं सलोम भवति" इत्यादि - पशुपुरोडाशानामुपन्यासस्योपक्रमणम, तत्रैन्द्रपुरोडाशस्य प्राथम्यं -सावित्रपुरो- डाशस्य द्वैतीयकत्वं वारुणपुरोडाशस्य तायकत्वं च भवतीति सार्थवादं देवमानां (३९) पृष्ठाङ्काः ८९-८९ (४०) ब्रा० विषयाः द्रव्यस्य क्रमस्य च निरुपणं, विहितेषु पुरोडाशेषु कपालसङ्ख्यायाः सार्थवाद- मुपपादनं विधानं च, सौत्रामय्यां वडवा ऽनुशिशुरश्वोऽश्वतरश्च दक्षिणा भवतीति सकारणमभिधानं चत्यादि. ३ - यदा च नमुचिरसुर इन्द्रस्येन्द्रियमन्नस्य रमं सोमरूपं भक्षमाहरत्तदेन्द्रोऽश्विनौ सरस्वती चोपायावच्छेपानोऽस्मि नमु- चये इति सप्रकारकां प्रतिज्ञां चाकरी- दित्याख्यायिकांशकथनं, तत इन्द्रः प्रतिज्ञामनुसृत्य व्युष्टायां रात्रौ अनुदिते चादित्यं नमुचेः शिर उदवासयत्तत- दिछने शिरसि सोम लोहितमिश्र सम्पन्नं दृष्ट्वा उद्विग्ना देवा एतच्छुक- मन्धसो विपानं विलोक्य तेनैन सोम पुनः स्वदनयोग्यं कृत्वा चात्मनि स्थापि- इत्याद्याख्यायिकाशेषकथनं, तवन्त तत्रापि मध्ये उत्तेतिहासस्य दाढर्याय मन्त्रद्वय संवादकथनं “ यो भ्रातृव्य- वाम्स एतया सौत्रामण्या यजेस " इति सार्थवाद सौत्रामण्यधिकार्यन्तरप्रदर्शनं च, मन्त्रमन्त्रार्थसहितं सुरार्थानामोदन- चूर्णमासराणां सन्धानस्य सार्थवाद त्रिरात्रस्थापनस्य च विधानं, वरुणप्रवास- वदक्षिणा चोत्तरा च द्वे वेढ़ी कर्तव्ये इति सार्थवादं विधानं, पयश्च सुरा चेनि द्वे द्रव्ये भवत इति सार्थवादं विधानं, “सुरां पूत्वा पयः पुनाति” इति साभि- प्रायं पावनक्रम प्रदर्शनं, सोमातिपूनस्य यजमानस्य सोमवामिनो यजमानस्य समृद्धिकामस्य यजमानस्य च सौत्रामणी- यागे क्रमात्प्रत्यपदघटितन " वायोः धूमः" इति मन्त्रेण प्राड्वदघटितेन शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः ८९-९९ “वायोः पूतः” इति मन्त्रेण " पुनानि ते" इति मन्त्रेण च मन्त्राभिप्रायसहितं सुरापावनविधानं मन्त्रमन्त्रार्थ विवरणो- पतं पयसः पावनविधानम्, आदौ पयो- ग्रहान्गृहीत्वा पश्रात्सुराग्रहा ग्राद्या इति सकारण ग्रहग्रहणक्रम प्रदर्शनं, " कुत्रि- दङ्ग" इति मन्त्रेण पयोमहान्गृहीया- दिति सार्थवाद विधानं, " नाना हि वाम्" इति मन्त्रेण सुराग्रहान्गृहीया- दिति सार्थवादं विधानं, पयोग्रहाणां क्षत्रत्वं सुराग्रहाणां वित्तं च प्रति- तेषामुभयेषामव्यतिधिक्तग्रहणं न कुर्यादिति निन्दार्थवादेन सूचयित्वा व्यतिषक्तग्रहणं कुर्यादिति प्रशंसार्थ- वादेन सूचनं, पयोप्रहाणां प्राणत्वं सुरा- ग्रहाणां शरीरत्वं च प्रतिपाद्य पूर्ववत्तेषा- मुभयेषामव्यतिषिक्तग्रहणं न कुर्यादिति निन्दार्थवादेन सूचयित्वा व्यतिषिक्त- ग्रहणं कुर्यादिति प्रशंसार्थवादन सूचनं, पयोग्रहाणां सोमवं पशुत्वं ग्राम्यपशुत्वं पाय च सुराग्रहाणामन्नत्वमारण्यपशुत्वं चामि- धाय तत्र पयोग्रहाणां ग्रहणेन सोमपीयः पशवो ग्राभ्याः पशवश्च सुराग्रहाणां ग्रह- णेनान्नाद्यमारण्याः पशवश्वावरुद्धा भव- न्तीत्यर्थवादस्य निरूपणं, यदि ग्राम्येणा- रण्येन चानेन पयोहाञ्छ्रीणीयात्तदा ग्राम्याणां पशूनां ग्राम्यं चारण्यं चान्नाद्य- मवरुद्धं भवतीत्यस्यार्थवादस्य निरू- पणं, पापच्या देवताया एतदृपमिति दर्शयितुं वक्ष्यमाणार्थवादकथनं, तत्र घोराणामारण्यकपशूनां लोमभिः पयो- ग्रहान श्रीणीयादिति निन्दार्थवादेन सूचयित्वा सुराग्रहानेवेतेषां घोराणा- पृष्ठाङ्काः : • F • ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | मारण्यकपशूनां लोमभिः श्रीणीयादिति प्रशंसार्थवादेन सूचनं, प्रसङ्गाल्लोकेऽपि यज्ञानुकरणेन सुरां पीत्वा रौद्रमनाः पुरुषो ग्राम्याणां पशूनाम हिंसाथै मृगयाव्याजे- नारण्येषु पशुषु रौद्रमायुधं दधातीति लौकिकव्यवहारप्रदर्शनम्, अध्वर्युप्रति- प्रस्थातारौ जघनेन वेदिम्प्राञ्चमावृत्तं यजमानं " या व्याघ्रं " इति मन्त्रद्वयेन श्येनपत्राभ्यामूर्ध्वञ्चावाञ्चच इति सार्थवादं प्रतिपादनं, पावयत 66 सम्पृचः स्थ" इति मन्त्रेण पयोमहान् “ विपृचः स्थ " इति मन्त्रेण सुराग्रहान्सम्मृशेदिति सार्थवादं विधानं चेत्यादि. इति सप्तमोऽध्यायः । अथाष्टमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः ९५-१०३ १ - यत्रेन्द्रस्येन्द्रियाणि वीर्याणि व्युदकाम स्तानि देवाः पुनरस्मिन्यज्ञे पयोग्रहाणां सुराग्रहाणां च ग्रहणेन तस्मिन्समदधुरिति वक्ष्यमाणानां पयोग्रहसुराग्रहहोमानां प्रशंसनम्, उत्तरेऽग्नौ पयोग्रहा होतव्या इति सार्थवादं विधानम्, अध्वर्युः " सुरावन्तं " इति मन्त्रेण पयोमहान् जुहुयादिति विधायोक्तं मन्त्रं व्याख्याय च होमोत्तरं हुतशेष भक्षयेदिति सार्थवाद विधानं, विहितं भक्षणमनूद्य तत्र मन्त्रं विधाय तस्य व्याख्यानं, सुराग्रहा दक्षिणेऽमी होतव्या इति सार्थवाद विधानम्, अध्वर्युः }" " यस्ते रसः सम्भृतः इति मन्त्रेण सुराग्रहान् जुहुयादिति विधायोक्तं मन्त्रं व्याख्याय च होमोत्तरं हुतशेषं भक्षयेदिति सार्थवादं विधानं, विहितं मक्षणमनूद्य तत्र मन्त्रं विधाय तस्य व्याख्यानं, तदेतत्सुराग्रह- < भक्षणं भक्षार्थं परिक्रीतेन राजन्यवैश्ययो- रन्यतरेण कर्तव्यमिति चरकाध्वर्यूणां ( ४१ ) मतमनूद्य सकारणं निरस्य च कारण- प्रदर्शनपुरःसरं प्रागुक्तस्वीयमतस्य दृढी- करणं, दक्षिणस्याहवनीयाग्नेस्त्रीनिङ्गारान् बहिष्परिधि निर्वर्त्य तेषु " पितृभ्यः इत्येताभिस्तिसृभिर्व्याहृतिभिर्होमावशिष्टान् सुराग्रहान् जुहुयादिति प्रोक्तव्याहृतीनाम- भिप्रायसहितं विधानं, ग्रहपात्रेष्वप आनीय ता होमदेशेषु यथाक्रमं निन- यतीति मन्त्रमन्त्राभिप्रायसहितं विधानं, " पितरः शुन्धध्वम्" इत्यस्य मन्त्रस्य जपविधानम्, अनुपूर्वमेषैनान्पित्रादीन्सर्वान् पावयतीति सहेतुकं विधानं, तच्च विहितं पावनं त्रिभिः पवित्रैः पावमानीभिः " पुनन्तु मा पितरः" इत्येताभिर्ऋग्भिस्त- त्रापि तिसृभिस्तिसृभिर्ऋग्भिरेवं नवभि- ऋग्भिः पावयन्त्यध्वर्युप्रभृतय इति सार्थ- वादं विधानं, पूर्व “त्रिभिः पवित्रैः पाव- यन्ति” इति यत्सामान्यतो विहितं तत्रा- जाविलोममयेन पवित्रेण गोऽश्ववालमयेन पवित्रेण हिरण्मयेन पवित्रेण च पावय- न्तीति विशेषस्य सार्थवादं विधानम्, एतानि त्रीणि पवित्राण्यन्तर्धाय पूतया सुरया पावयन्तीति तात्पर्यतो विधानं, यो विद्वा- नेवमुक्तरीत्या सौत्रामण्या यजते वा उक्ता- Sर्थ वेद स सर्वस्मात्पाप्मनो निर्मुच्यत इति फलाभिधानं, सौत्रामण्या याजयितव्यं न वा याजयितव्यमिति सन्देहमुद्भाव्य यतोऽनन्तरायं ह्यस्य यष्टुः सर्व पाप्मान- मपन्नन्ति तस्माद्याजयितव्यमिति केवल- याज्ञिकविषयकस्य पक्षस्य प्रदानं प्रदाय याजयितव्यमेवेति विद्वद्विषयकस्य पक्षस्य ସୁଧା: ( ४२ ) ब्रा० विषयाः 1 शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः वादमभिधानं तत्रोत्तरस्मिन्पक्षे चक्रपः सम्मतिरस्तीति प्रदर्शनं, ये च दक्षिणेऽग्नौ चरन्ति तत्र यजमान आज्या- दुर्ति जुहोति ते सर्वे पितृलोकमनुयन्तीति सार्थवादमभिधानं विहितामाज्याहुतिम- नूद्य तस्यां मन्त्रं विधाय तदभिप्रायप्रद- र्शनं, ततः यज्ञोपवीती भूत्वोत्तराग्नि मुपसङ्गम्य यजमानस्त हिमन्नाज्याहुति जुहोतीति सार्थवादं विधानं विहितामाज्याहुतिम- नूद्य तस्यां मन्त्रं विधाय तदभिप्रायप्रद- र्शनम्, ऋत्विग्यजमानेषु समन्वारब्धेनु सत्सु अध्वर्युस्तस्मिन्नेवानौ पयो जुहो- सीति सार्थवादं विधानं, विहितं पयो- होमे मन्त्रं विधाय तस्य तात्पर्यानुकथनं हुतोच्छिष्टं च यजमान एकाकी सन्मक्षय तीति सार्थवादं विधानं, विहिते भक्षणे मन्त्रं विधाय तस्य तात्पर्यशो व्याख्या- नं, चात्वाले हिरण्येन सर्वे मार्जयन्ते इति सार्थवादं विधानं चेत्यादि. प्रश्नकरणप्रदर्शनं, प्रश्नमनुसृत्य प्रतीद- शस्य सोमसम्पत्तेरुपवर्णनं, तत्र ज्योति- टोमे एव तावदीक्षात्रतयोरव्यात्मसम्पत्तं- रभिधानं, ज्योतिष्टोममता निरुक्ता दीक्षा व्रतविषयिष्यध्यात्मसम्पदेव सौत्रामण्यां सम्भवतीति प्रकारान्तरण्णोपपादनं, तयो- दक्षात्रतयविविधरूपेण मिथुनसम्पत्ते- रमिधानं, सौत्रामणीगतानां शष्यतोक्म- लाजानां सोमांशुत्वोपवर्णनं, सौत्रामण्यां प्रातर्माध्यन्दिनोत्तम सवनानां रूपसम्पत्तेः सोपपत्तिकं निरूपणं, तत्र प्रथमायां रात्रौ एकस्या गोदुग्धेन द्वितीयायां रात्रौ द्वयो- गोदुग्धेन तृतीयायां रात्री तिसृणां गवां दुग्धेन सुरां परिषिञ्चन्तीति सार्थवाद परिषेकस्य विधानं, विहित परिषेके मन्त्रं विधाय तस्य तात्पर्यार्थव्याख्यानं, सौत्रामण्यामुभयोः सुतस्यासुतस्य च १०४ - ११२ रूपसम्पत्तेः २ - सौत्रामण्यां सौमसम्पत्तिः- तत्र प्रथमं प्रजापतिः सोमसाधनकं यज्ञं सृष्ट्वा सोममाहृत्य तेनेष्ट्वा यदा रिक्त इवाम- न्यत तदा स पुनरमुं सौत्रामणीयागं दृष्ट्वा तेनेष्ट्वा च पुनराप्यायतेत्यादी. तिहासस्य वाक्यशेषसहितं निरूपणं, " सोमेनेष्ट्वा सौत्रामण्या यजेत" इति सौत्रामण्याः सोमाङ्गत्वं ज्योतिष्टोमानु- छानोत्तरमनुष्ठेयत्वं च सदृष्टान्तमभिवाय सौत्रामणीयागलभ्यफलनिरूपणं, मुला- नामकराज पुत्रस्य याज्ञिकस्य प्रतीदर्श- नामकं राजानं प्रति सौत्रामण्यां सोमयज्ञो- sर्थात्तदवयवाः कथं सम्भवन्तीति सोप- पत्तिकं सौत्रामण्यां सोमसम्पत्तिविषयक - , सोपपत्तिकं निरूपणं, प्रेषाप्रीरूपसम्पत्तेर्यथायथमुपपादनं, सर्वे यज्ञाः पयस्वन्तः सोमवन्तः परि- स्रुन्मन्तो घृतवन्तो मधुमन्तश्च भव- न्तीति सोपपत्तिकी सावयित्वा सौत्रा- मणीयज्ञोऽपि यज्ञत्वाविशेषात्तद्वानिति द्योतनं प्रयाजध्वश्विसरस्वतीन्द्राणां सकारणं देवतात्वप्रतिपादनम्, एताभि- रश्चिसरस्वतीन्द्राभिख्याभिर्देवताभिरेनं सौत्रामणीयागं सम्मरन्ति पूर्वमेतामि- देवताभिस्तथा सम्भृतत्वादित्यर्थवादस्या भिधानम्, तिसृणामपि वपानां याज्या- पुरोऽनुवाक्यानां सन्ततत्वस्य समान- देवत्यत्वस्य च सार्थवादमभिधानम्, आप्रीणामनुष्टुप्छन्दस्त्वस्यानुप्रेषाणां जगतीछन्दस्त्वस्य च सोपपत्तिकं सार्थ - पृष्ठाङ्काः

ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | वादं प्रतिपादनं, यस्मादत्र व्रतमन्त्र- दीक्षादयः सर्वे सोमावयवाः सन्त्यत एष सौत्रामणीयागः प्रत्यक्षं सोमयज्ञ एवेति सौत्रामण्यां सोमसम्पत्तेरभिधान- स्योपसंहरणम्, सौत्रामण्यां यजमानः पयोमहसुरामहशेषम् ऋत्विग्भिः सह भक्ष- येत्सोमरूपत्वसम्पादनाय, अन्यथाऽयं सौत्रामणीयाग इष्टिर्वा पशुबन्धो वा स्यादिति प्रतिपादनं, तत्राश्विनं ग्रह- मध्वर्युः प्रतिप्रस्थाताऽऽमीघ्रश्चेत्येते ऽध्वर्यवः सारस्वतं ग्रहं होता ब्रह्मा मैत्रावरुण- श्वेत्येते त्रयो भक्षयन्ति, ऐन्द्रं ग्रहं यज- मान एकाकी एव भक्षयतीति विविधा - र्थवादसहितं निरूपणं, तत्र मध्ये तेषाम् ऋत्विजां भक्षणोत्तरमाश्विनग्रहशेषस्य सारस्वतमहेऽवनयनं सारस्वतप्रहशेष- स्पैन्द्रग्रहेऽवनयनं कर्तव्यमित्यस्याप्यर्थस्य सार्थवादमभिधानं, पुनः पूर्ववदृत्विजां यजमानस्य च भक्षणस्य सप्रकारकं सार्थवादमभिधानं, भक्षाणां मासरूपत्वेन ऋत्विजामृतुरूपत्वेन तत्रापि यजमान भक्षस्य त्रयोदशाधिमासरूपत्वेन यजमानस्य संवत्सररूपत्वेन च प्रशं- सनं, त्रयाणां पशूनां लोकत्रयरूपत्वेन त्रयाणां पुरोडाशानामृतुत्रयरूपत्वेन षण्णां ग्रहाणां षडृतुरूपत्वेन च प्रशंसनं, प्राग्विहितं याज्यापुरोऽनुवाक्यानां सन्त तत्वं समानदेवत्यत्वं चानूद्य तत्प्रकार- स्य सार्थवादमुपवर्णनं, सर्वेषां ग्रहाणां ये द्वे याज्यापुरोऽनुवाक्ये भवतस्तयो- रहोरात्ररूपत्वेन प्रशंसनं, सौत्रामण्याः संवत्सरात्मत्वमुपपाद्य तदात्मनोपासन- विधानम् उक्तार्थज्ञस्य सौत्रामण्येजानस्य फलाभिधानं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः ११३-१२४ ३ हतपुत्रस्य त्वष्ठुरिन्द्रोद्देशकाभिचारयागं कृत्वाऽपेन्द्र सोमाहरणम् - इन्द्रकृतं तदीययज्ञविनाशं कृत्वा बलात्सोमपानं- स सोमः शक्रशरीरं सर्वतो व्याप्य तस्यान्याङ्गवन्मुखात्प्राणेभ्यश्च श्रीयश- सान्यूर्ध्वान्युदकामयत्तानि पशून्प्राविशं- स्तस्मात्पशवो यशस्विनो जायन्ते इत्या- दीतिहासकथनम्, एवमुक्तार्थं विद्वान्यः सौत्रामण्याऽभिषिच्यते सोऽपि यशस्वी भवतीत्यर्थस्य कथनम्, अश्विनौ सर- स्वती च यस्मादिन्द्राय सौत्रामण्या भैषज्यं कुर्वन्तः सौत्रामण्यैवेन्द्रमभ्यषिञ्चं- स्तस्मात्स इन्द्रो देवानां श्रेष्ठोऽभवद्यथा तथैव य एनया सौत्रामण्याऽभिषिच्यते सोऽपि स्वानां श्रेष्ठो भवतीति निरूप- णम्, स चाभिषेकः कृष्णाजिने कर्तव्यो भवतीति सार्थवादं प्रतिपादन, कृष्णा- जिनाधारभूताया आसन्द्याः सार्थवाद - मभिधानं, सा चासन्दी औदुम्बरी जानुसम्मिता तिरश्वी च भवतीति तस्या आसन्द्याः प्रकृतिद्रव्यस्योर्ध्वतिर्यक्परि- माणस्य च सार्थवादमभिधानं, पुनः सा चासन्दी मुञ्ज विवयना भवतीति प्रतिपाद्य तस्या आसन्द्या द्वौ पादावु- तरस्यां वेद्यां द्वौ पादौ दक्षिणस्यां वेद्यां च भवत इति सार्थवादं निरूपणम्, अत्रोक्तार्थवादार्थविषये विदुषो गोरी- वीतेऋषेः श्विक्नानां राज्ञ ऋषभस्य च सम्मतेः प्रदर्शनम्, अनुपदोक्तप्रकारेण मन्त्रतदभिप्रायसहितमासन्द्या आस्तरण- विधानं, मन्त्रतदभिप्राययुतमासन्द्यां कृष्णाजिनस्यास्तरण विधानं, यजमान- स्तस्यामासन्द्यां वारुण्यर्चाऽधिरोहतीति प्रतिपादनम्, सुवर्णरजतौ रुक्मौ पादयो- ( ४३ ) पृष्ठाङ्काः( ४४ ) ब्रा० विषयाः ▾ रघ उपास्यति प्रतिमन्त्रं मन्त्राभिप्रा- शतपथब्राह्मणस्य योपेतमभिधानं, " पशूनां वसयाऽभि- षिञ्चति" इत्यभिषेकसाधनभूतस्य द्रव्य- स्य सार्थवादं विधानं, ऋषभशगृहीता वसाग्रहा भवन्ति ते च त्रयस्त्रिंशत्सङ्ख्या- कास्तांश्च जगतीछन्दस्काभिः षोडशभि- ऋग्भिर्जुहुयादिति प्रत्येकस्यार्थस्य सार्थ- वाढं निरूपणं, " सीसेन तन्त्रं मनसा " इति मन्त्रोपलक्षितेनानुवाकेन प्रत्यृच द्वौ द्वौ होमौ समासं हुत्वा तच्छेषान्सने पात्रे समवनयेदिति सार्थवादं विधानं, तच सताख्यं पात्रं वैतसं भवतीति सार्थवाद - मभिधानं यजमानस्य सर्वसुरम्युन्मर्दनं कर्तव्यमिति सार्थवादं विधानं, यजमान- स्य पुरस्तात्समीपे प्रतिदिशमवस्थितः सन्नध्वर्युरामुखादन्ववस्त्रावयन् यजमानं शिरस्यभिषिञ्चदिति सार्थवादं विधानं, तत्र तावद्विहितोऽभिषेकः प्रथमवार- माश्विनेन यजुषाद्वितीयवारं सारस्वतेन यजुषा तृतीयवारमेन्द्रेण यजुषा चतुर्थ- वारमेकेषां मतेन सर्वाभिर्देवताभिरर्यात्तद्दे- वत्यैस्त्रिभिर्यजुर्भिः पुनरेकेषां मतेन “भूर्भुवः स्वः” इत्येत। मिर्व्याहृतिभिरभि- षिञ्चेदिति विधानं, तत्रापि एकेषां व्याहृति- पक्षं कारणाभिधानेन समर्थ्य तं निरस्य च स्वमतेन " एताभिरेवैनं देवताभिरभिषिञ्चत् इत्यस्य पक्षस्य कारणोपन्यासपुरःसरं समर्थनं, " पुरस्ता- स्विष्टकृतोऽभिषिञ्चति-अन्तरा वनस्प तिञ्च स्विष्टकृतञ्चाभिषिञ्चति" इत्यादि- नाभिषेकस्य सार्थवादमवसरविधानं, एन यजमानं क्रमेण जानुमात्रे नामिमात्रे मुखमात्रे इत्येतेषु प्रमाणेषु धारयेयुरिति "" पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषया: सार्थवादं विधानं, वाजपेयसोत्रामण्यो - रभिषेकवत्व सामान्येन समानत्ववर्णनं, सकारणं सार्थवादं यजमानस्य कृष्णाजिने प्रत्यवरोहणं विधाय तत्र मन्त्रं विनि- युज्य तस्य साभिप्रायं तात्पर्यार्थकथनं, वक्ष्यमाणं त्रयस्त्रिंशं वसाग्रहमुद्दिश्य तदङ्गत्वेन सामगानस्य सार्थवादं विधानं, तच साम बृहतीच्छन्दस्काया मिन्द्रलिङ्गायां बृहदिन्द्राय गायत " इत्यस्यामृचि गेयमिति सार्थवादमभिधानम्, ऋत्विजो यजमानश्च सर्वे " संश्रवसे " इत्यादि चत्वारि संशाना परनामधेयानि चतुर्निध- नानि ति कारणपूर्वक संशाननाम- निरुक्तिसहितं सार्थवादं विधानं, एत- स्य गीयमानस्य साम्न उक्थप्रतिष्ठयोः प्रश्नोत्तराभ्यां निरूपणं, " त्रया देवा , एकादश - प्रथमा द्वितीयैः " इत्येता- भ्यां मन्त्राभ्यां त्रयस्त्रिंशं वसामहं जुहु- यादिति विधाय विनियुक्तयोरेतयो- मन्त्रयोर्व्याख्यानं तत ऋत्विक्षूपहव- मिष्ट्वा यजमानो भक्षयतीति सार्थवाद विधानं, विहितं यजमानकर्तृकं भक्षण- मनूद्य तत्र मन्त्रस्य विनियोजन, यः सौत्रामण्याऽभिषिच्यते यश्चावान्तरा • मात्मानमुपह्वयते तस्य पुरुषस्य सर्वमङ्ग संस्कृतमन्यूनं च सम्भवतीति सौत्रामण्याः प्रशंसनं चेत्यादि. इत्यष्टमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः १२४-१३४ अथ नवमोऽध्यायः । १ सौत्रामणीयज्ञात्पुरुषोत्पत्तिः- तत्र प्रकृतादेतस्मात्सौत्रामणीयज्ञात् पुरुषो जायते इति पुरुषोत्पत्तेरुपक्रमस्य निरू पण, तत्र प्रसङ्गादयं सौत्रामणीयज्ञो मा० विषयाः 16 विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ब्राह्मणाधिकारिक इति प्रतिपादनं, ततः तस्य लोमान्येव शष्पाणि " इत्या- रम्य " सर्वेषां प्रहाणां हे याज्यापुरो- नुवाक्ये भवतः प्राणोदानयोस्तद्रूपम् " इत्यन्तं शष्पादियाज्यापुरोऽनुवाक्यान्त- स्य सौत्रामण्युपकरणभूतस्य पदार्थ- जातस्य लोमत्वगादिप्राणोदानान्ततत्तदव- यवात्मना पुरुषावयव जातसम्पत्तेः सार्थ- वादमुपपादनं, निरुक्तायाः पुरुषावयष- सम्पतेः सार्थवादं प्रकारान्तरेणोपपा- दनम्, तत्र पशुदेवतानां संसृष्टानां संसृष्टान्येवाघ्यात्मिकानि त्रीणि रूपाणि भवन्तीति निरूपणं, पुरोडाशदेवतानां संसृष्टानां संसृष्टान्येवाध्यात्मिकानि त्रीणि रूपाणि भवन्तीति निरूपणं चेत्यादि १३५ - १४० २ - सौत्रामण्यामवस्थः- तत्र प्रथमं सौ- त्राण्यङ्गावभृथस्योपक्रमकथनं, ततो मासरकुम्भस्यः जले प्लावनमज्जनसाध- नानां मन्त्राणामभिधानं साभिप्रायं तेषां तात्पर्यार्थव्याख्यानं च समन्त्रकमपो- ऽञ्जलिनाऽऽदाय ता अपः समन्त्रकमेव द्वौ विक्रमी उदङ्गत्वा यस्यां दिशि द्वेष्यः स्यात्तस्यां दिशि द्वेष्यं प्रति परासिञ्चे- दिति सार्थवादं विधानं, स्नानपूर्वक- वासोऽपप्लावनस्य समन्त्रकं सार्थवाद विधानं, समन्त्रकं जलादुत्क्रमणं विधाय विनियुक्तमन्त्रस्य व्याख्यानम्, अनपेक्ष- मेत्याहवनीयमुपतिष्ठेतेति विधानं, विहित उपस्थाने मन्त्रं विनियुज्य तस्याभिप्रा- यशो व्याख्यानं, समन्त्रकं समिध आदानं समन्त्रकमाहवनीये समिधो- ऽम्याधानं च विधाय विनियुक्त मन्त्रबोरभि- प्रायकथनं, अस्याः सौत्रामण्या आदा- ( ४५) वन्ते चादित्यरुः कर्तव्य इति सार्थ- वादं विधानम्, अस्यादित्यचरोर्दक्षिणा धेनुभवति तत्रापि पूर्वे आदित्यचरौ वत्सो दक्षिणात्वेन देय उत्तरे चरौ च माता दक्षिणात्वेन देयेति सार्थवादं दक्षिणादानविधानम्, अवभृथस्य प्रशंसनम्, अवभृथादुदेत्यार्थाभिपशुदेशादेशान्तरे गत्वा मैत्रावरुण्या पयस्यमा यजेतेति सार्थवादं विधानं चेत्यादि. ३ - सौत्रामण्यङ्गगतानि दर्शनानि-तत्र पृष्ठाङ्काः १४०-१४४ प्रथमं राज्यादपरुद्धस्य क्षत्रस्य सौत्रामयवि- कारप्रदर्शनार्थमितिहासकथनं, तस्मिवे- तिहासे सृञ्जये राजभि: स्वराष्ट्राद्वहि- निष्कासितेन रेवोत्तरसा दशपुरुषमारभ्य राज्याष्टो दुष्टरीतुः सौत्रामण्या याजित- स्तेन हेतुना स स्वं राज्यं पुनर्लेभे इति कथनं, यस्मादाहवनीये सुरान होतव्येति याज्ञिका आहुस्तस्मात्वं यथाह वनीये सुरां होष्यसि तर्हि दुष्टरी तुं पापभागिनं यज्ञं च जामियुक्तं करिष्यसीति बाहिको क्या दोषइय- कथनम् उक्तदोषद्वयपरिहारायाहव- नीयादुपाहृतयोराहवनीयाद्भिन्नयोराहव- नीयसदृशयोरुत्तरदक्षिणाग्न्योर्मध्ये उत्त- रेम पयोमहा दक्षिणेऽमौ च सुरा- ग्रहा होतव्या इत्यस्या व्यवस्थायाः सोपपत्तिकं निरूपणम् मध्ये च प्रसङ्गाप्रणीतानां प्रणीतत्वस्य सकारण- मुपपादनम्, पर्यनिकरणस्य च सकारण- मुपपादनं, उत्तरेऽग्नौ पयोग्रहा होतव्याः पशवश्च श्रपयितव्या इत्येतत्सार्थवाद - मभिधानं, दक्षिणेऽमौ सुराग्रहा होतव्या- स्त्रिषंयुक्ताभिः पवित्राभिश्व पावयितव्य- 1 ( ४६ ) शतपथब्राह्मणस्य - विषयानुक्रमणिका । ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः मित्येतत्सार्थवादमभिधानं, बहिकस्य पृष्ठाङ्काः यथाक्रमं तयोरन्द्रवायोधसयोः पश्वो- रनुष्ठानस्य सार्थवाद विधानम्, एवमेव उत्तरेऽनौ पशुपुरोडाश- स्वगृहमागत्य रेवोत्तरसाऽनुष्ठितवृत्तान्त- स्य कथनम्, पयोग्रहैः प्रचरणस्य फलनिरूपणं, दक्षिणेन च सुराग्रहहवनस्य त्रिषंयु- क्ताभिः पवित्राभिः पावनस्य च फल- निरूपणं, सौत्रामण्या आत्मत्वमैन्द्रवा - , योधसयोः पश्वोर्बाहुद्वयरूपत्वं च सकारण- मुपपाद्य सौत्रामण्या आदावन्ते च सौत्रामण्यां मध्येऽस्य त्रिपशोरेक एव आत्मसदृशो यूपो भवति तदभित इमौ बाहुसदृशौ ऐन्द्रवायोभसौ पशू भवत इति प्रतिपादनं चेत्यादि. विशेषसूचनम् । १४४-१६९ इति नवमोऽध्यायः । इति द्वादशं सौत्रामण्यपरनामकं मध्यमसञ्ज्ञकं काण्डं समाप्तम् । १ द्वादशे काण्डे तृतीयेऽध्याये चतुर्थब्राह्मणे एकादश्यां कण्डिकायां ( द्विचत्वारिंशत्तमे पृष्ठे ) ऋजुपा प्रथमपर्यायादप्रेतनो द्वितीयः पर्यायः “सर्वान् देवान् आत्मन्नविषि सर्वेषु देवेषु आत्मानमधाम् । " इत्याकारक पाठः परिच्युतः । स चात्र मुद्रितः । स तत्र मूलानुसारेणानुसन्धेय इति सप्रश्रयं सूच्यते ॥ 66 २ द्वादशे एव काण्डेऽष्टमेऽध्याये प्रथमत्राह्मणे द्वाविंश्यां कण्डिकायां ( द्वादशोत्तरशततमे पृष्ठे ) ऋजुपाठेऽन्ते “वत्त | इति " इत्यस्मादनन्तरं " हिरण्येन मार्जयन्ते " इत्यस्मात्प्राकू च तत् ये एवैनमेते याजयन्ति, तानेतदाह - एतन्मय सर्वं धत्तेति । " इत्याकारकोऽंशः परिच्युतः । स चात्र मुद्रितः । स सरेणानुसन्धेय इति सप्रश्रयं सूच्यते ॥ तत्र मूलानु- * ना० विषयाः श्रीशः शरणम् । अथ त्रयोदशेऽश्वमेधसञ्ज्ञके काण्डे प्रथमोऽध्यायः । विषयानुक्रमणिका प्रारभ्यते । १ अश्वमेधयागः - तत्र प्रथमं सार्थवाद- मध्वर्युकर्तृकत्रह्मौदनपचनं विधाय तत्र यदाज्यमवशिष्यते तेनाश्वाभिधानिकां रशनामभ्यज्यादत्ते इति सार्थवादं विधानं, रशनाभ्यञ्जनद्वाराऽश्वस्य प्रजापतिदेव - ताकत्वात्प्रजापतिरेव तेजसा समृद्धो भवत्यश्वश्च पूतो मेथ्यो भवतीत्यर्थ- वादाभिधानम्, उक्ताया रशनाया दर्भ- मयत्वं सार्थवादं प्रदर्श्य तया पूतं मेध्यं चैवाश्वमालभते इत्यर्थस्य प्रदर्शनम्, आलब्धादश्वाद्यद्रेत उत्कान्तं तस्मा त्सुवर्णमुत्पन्नं तच्च सुवर्ण महर्त्विग्भ्यो दद्यात्तेन रेतसोक्तपरम्परयाऽश्व एव समृद्धो भवतीति निरूपणम्, ऋत्विजां महत्त्व. कारणमभिधाय तैव ब्रह्मौदनः प्राशि- तव्य इत्यपि सार्थवादं विधाय तत्र ब्रह्मोदनप्राशने सुवर्ण हिरण्यं शतमान दद्यादिति सार्थवादं विधानं, मध्यम- स्याह्नः कृते चतसृभ्यो दिग्भ्यः समा- हताश्चतुरवयवा वसतीवरीरपो गृहीत्वा गृहीत्वा समासिच्य परिहरेदिति सार्थ - वादं विधानं चेति. 7 २ अश्वाभिधानिकाया रशनाया आदाने सप्रयोजनं मन्त्रं विनियुज्य सैषा रशना द्वादशारनिपरिमाणा भवतीति सार्थवादं विधानं, रशनायाः परिमाणविषये विकल्पमभिधातुं विहितं द्वादशारत्नित्व- मनूय मतान्तरेण त्रयोदशारत्निरूपं पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः १-२ परिमाणं विधाय तस्यार्थवादेन प्रशं सनं विहितयोक्तपरिमाणया रशनया- ऽश्वस्य वन्धने मन्त्रं विधाय तस्य · निष्क्र- साभिप्रायं व्याख्यानम्, अश्वबन्धनार्थ ब्रह्मामन्त्रणमन्त्रं ब्रह्मणोऽनुज्ञादानसाधन - मन्त्रं च विधाय तयोरभिप्रायकथनं, बद्धस्याश्वस्य प्रोक्षणे पञ्च मन्त्रान्वि- धाय तेषां व्याख्यानं, ततश्चतुरक्षस्य शुनोऽश्वस्य पादान्तराले उपप्लाव- नस्य समन्त्रकं सार्थवादं विधानं चेति. ३ अश्वसम्बन्धि प्रस्रवण बिन्दूनां यणतया सम्बन्धिनीर्दशाश्वस्तोमीया आज्याहुतीरये स्वाहेत्यनुवाकेन प्रति- मन्त्रं जुहुयादथवाऽनुवाकावृच्या प्रति- मन्त्रं सहस्रसङ्ख्या आहुतीर्जुहुयादिति विकल्पेन सार्थवादं सोपपत्तिकं विधानम्, अश्वरूपाणां हिङ्कारादीनां निष्क्रयणा- त्मिका रूपाख्याः प्रक्रमाख्या वा आज्या- हुतीर्हङ्काराय स्वाहेत्यादिभिर्मन्त्रैर्जुहुया- दिति सार्थवादं सप्रयोजनं विधानम्, एताश्वाहुतयो न होतव्या इति सकारणं पूर्वपक्षीकृत्य होतव्या एवेति कारणपुर:- सरमेव सिद्धान्तस्थापनं, पुनश्चैता आहु- तयोरन्यत्रानायतने न होतव्या इति सकारणं प्रतिषिध्य सावित्र्या एवेष्टे : पुरस्तादनुद्रुत्य सकृदे वाहवनीयरूपे आयतने एव शुयादिति गप्रयोजन विधान, पुनरन्येषां मतेनेता आहुतयो दीक्षणीयादवसानीयान्तेषु प्रतियज्ञ- पृष्ठाङ्काः ३-१ ( ४८ ) व्रा ० विषयाः मुखे होतव्या इति सार्थवादं पक्षं प्रति- पाद्य तस्मिन्पक्षे निन्दार्थवादेनारुचि दर्शयित्वा प्रागुक्तावसरे एव सकृदेव होतव्या इत्यस्य पक्षस्यैव सार्थवादं दृढी- करणं, ताश्चाहुतय एकोनपञ्चाश- त्सङ्ख्याका भवन्तीत्येतस्यार्थस्य सार्थ - वादं विधानं चेत्यादि. ४ तिसृणां सावित्रीष्टीनां सेतिहासं सार्थ- वादं सप्रयोजनमुत्पत्तेरभिधानं, चतस्रो धृतिसञ्ज्ञका आज्याहुतीर्जुहुयादिति सार्थवादं विधाय तासां सायमनुष्ठेय- त्वस्य सावित्रीष्टीनां प्रातरनुष्ठेयत्वस्य च सार्थवादमभिधानं चेति. ५ सायं धृतिहोमसमये वीणायां वीणा- गाथिनौ ब्राह्मणौ संवत्सरं गायत इति सार्थवादं विधानं, विहितस्य त्राह्मण- द्वयकर्तृकस्य वीणायां गाथागानस्य प्रशंसार्थमर्थवादकथनम्, अथवा पक्षा- न्तरेणोमावपि राजन्यौ एतच वीणायां गाथागानं कुरुत इति सार्थवादं विधानम्, अथवा पक्षान्तरेणैको ब्राह्मणोऽपरव राजन्यस्तावुभौ वीणागाथिनौ गायेता- मिति सार्थवादं विधानं, तत्रेतस्मिन्पक्षे ब्राह्मणराजन्यावुभावपि यदि दिवा गायेतां यदि वा रात्रौ गायेतां तदोभ- यत्राप्यनिष्टं फलमुत्पद्येतेति निन्दार्थ- वादेन प्रतिपाद्य दिवा ब्राह्मणो गाये- नक्तं राजन्यो गायेदिति प्रशंसार्थवा- देन व्यवस्थाकरणं, तत्र ब्राह्मणकर्तृक- गानस्य राजन्यकतृर्कगानस्य च सार्थ- वादं प्रकारनिरूपणं, वीणागाथिभ्यां पृथक् पृथक् गोशतं दद्यादिति सार्थ- वादं विधानं चेति. शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ६-८ ९-१ १०-१२ ६ वक्ष्यमाणस्य तृतीयस्याः सावित्रीष्टेरन्ते अध्वर्युयजमानायां क्रियमाणस्याश्व- दक्षिणकर्णे जपस्य साधनभूतमन्त्रस्य साभिप्रायं व्याख्यानं, प्राग्विहितधृति- होमसाधनभूतं मन्त्रचतुष्टयमभिधाय संवत्सरमध्ये ता धृतिसञ्ज्ञका आहुतयः षोडशन वतयोऽर्थाच्चत्वारिंशदधिकाश्चतु- दशशतपरिमिता भवन्तीत्यभिधाय चार्थ- वादेन धृतिहोमस्य प्रयोजनाभिधानम्, अन्वयव्यतिरेकाभ्याम् अश्वमेधयज्ञस्य कारणमुक्त्वाऽश्वमेधयज्ञस्योत्पत्तिविधे- रभिधानं, दुर्बलस्याश्वमेधयाजिनोऽश्वो यद्यमित्रैरपहृतस्तदा का प्रायश्चित्ति- रित्याशङ्कयान्यमश्वमानीय प्रोक्षयेयुरिति कारण निर्देशपुरःसरं प्रायश्चित्तेरभिधानं चेत्यादि. ७ आश्वमेधिक्या दीक्षाया उत्पत्तेः सेति- हासमभिधानम्, उत्पन्नाया दीक्षाया अव- रोधार्थ वैश्वदेवसञ्ज्ञकौद्प्रमण होमस्यो- त्पत्तेरभिधानं, तत्र सप्ताहं दीक्षया प्रच- रन्ति देवतानां त्रेधा विभागं कृत्वा प्रत्यहं त्रिकेणेत्येवं क्रमेण सप्त वैश्वदेव- सञ्ज्ञका नौग्रमण होमाञ्जुह्वति चेति लोपपत्तिकं सप्रयोजनं सार्थवादं विधानं, तानि च सप्त त्रिकाण्येकविंशतिर्भवन्ति तस्या एकविंशतेरधिदैवसम्पत्तेर्निरूपणं, सप्तानां दीक्षाहानां मध्ये षट्सु दिनेषु प्रत्यहं सौमिकानि औदूग्रमणानि सप्तम उत्तमेऽह्नि तु सौमिकान्यानिकानि च मिलित्वा षडौद्ग्रमणानि तथाऽन्तिमैका पूर्णाहुतिर्वैश्वदेविकेति सङ्कलनया त्रिंश- दोद्ग्रमणानि हवनानि भवन्तीति त्रिंश- त्सङ्ख्यामभिधाय तस्या विराडात्मना पृष्ठाङ्काः १३-१४ ļ व्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | प्रशंसनम्, आध्वरिकाणामाश्वमेधिकानां चौदप्रमणानां प्रत्यहं सप्तसङ्ख्या भवती- त्यभिधाय शीर्षण्यप्राणसप्तकरूपत्वेन प्रशंसनम्, उत्तमायाः पूर्णाहुत्याः सप्र- योजनं विधानं चेति. ८ अश्वमेवयज्ञस्य यजुषात्मत्वं सामयजुषा- स्मत्वं चोपपाद्य वैश्वदेवसञ्ज्ञकाश्वमेधी- यो प्रमणहोमस्य प्रयोजनकथनम्, एक- विंशत्याश्वमेधिकयैश्वदेवसञ्ज्ञकौद्प्रभण- होममन्त्राणां त्रिकशः साभिप्रायं प्रद- र्शन, प्राग्विहितायाः पूर्णाहुत्या मन्त्रस्य च साभिप्रायं प्रदर्शनं चेति. ९ कृष्णाजिनदीक्षामारभ्योखायां त्रयोदश- समिदाधानान्तस्य कर्मजातस्य करणा- नन्तरमध्वर्यु कर्तव्यस्यैव जपस्य साधन- st भूतम् आ ब्रह्मन् " इति मन्त्रमभि- धाय तस्य व्याख्यानं चेति. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । “} पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः १५-१६ १७-१८ १८-२० १ अन्नहोमब्राह्मणम् - तत्रादौ भन्नहोमाना- मुत्पत्तिविधेः सार्थवादं सप्रयोजन- मभिधानं, तत्राज्यसक्तुधानालाजान क्रमेणावयुत्य सार्थवादं विधानं, विहि- तान्नहोमसाधनभूतानां मन्त्राणां साभि- प्रायं दिक्प्रदर्शनं, तत्र " द्वाभ्यां स्वाहा, शताय स्वाहा इत्यनयोराहुत्यो- रान्तरालिकानां” त्रिभ्यः स्वाहा” इत्यादी- नाम् " एकोनशताय स्वाहा" इत्यन्तानामा- दुतिमन्त्राणामुपसंहृतस्वाध्यायतया साभि- प्रायं सार्थवादं दिक्प्रदर्शनं, नैकशत- मतीयादिति निन्दार्थवादसहितमभिधानम्, एकशतं जुहुयादिति प्रशंसार्थवाद- सहितमभिधानं, तत: “व्युष्ट्यै स्वाहा- स्वर्गाय स्वाहा " इति द्वे आहुती साभिप्रायिके समन्त्र के जुहुयादिति विधानं, तत्र पूर्वाहुतिरनुदित आदित्ये द्वितीयोत्तराहु तिरुदिते आदित्ये च होत- व्येति सार्थवादं विधानं चेत्यादि. ( ४९ ) २ अश्वमेधस्य यज्ञराजत्वं यजमानाश्व- मेधयोर्यज्ञरूपत्वेनाभिन्नत्वं चोपपाद्य पशूनां यूपे नियोजनस्य प्रकृतयज्ञारम्भ- कत्वप्रतिपादनम्, आश्वमेधिकानामश्व- तूपरगोमृगैः सह कृष्णप्रीवादिवामना- न्तानां पञ्चदशानां पर्यङ्गयपशूनां देवता- सम्बन्धस्य बन्धनस्थानस्य च सार्थ- वादमभिधानं पर्यङ्गयपशूनां पञ्चदशत्व- सङ्ख्यायाः पञ्चदशवज्रात्मकत्वमभिधाय तद्रूपेण प्रशंसनं, मध्यमे यूपे आग्नेया- वैकादशिनो द्वौ पर्यङ्गयाः पञ्चदश चेत्येवं सप्तदश पशूनियुज्यालभेतेति सार्थवादमभिधानम्, इतरेषु तु यूपेषु षोडश षोडश पशून्नियुज्यालभेतेति च सार्थवादमभिवानं, तानेतान्पशून्कथमा- प्रीणीयादित्याशङ्कय 6” समिद्धोऽ अजन् इत्यादिभिरेकादशभिर्वार्ह- दुक्थीमिर्ऋग्भिराप्रीणीयादिति केषाश्चि- न्मतं सकारणमुपन्यस्य तत्प्रतिषिध्य च " समिद्धोऽ अद्य मनुषो दुरोणे इत्यादिभिरेकादशभिर्जामदग्नीभिरेवाप्री- णीयादिति साभिप्रायं स्वमतप्रदर्शनम्, एतेषामश्वादिपर्यङ्गयपशूनामेके पृथक्पृ- थक् याज्यापुरोऽनुवाक्याः कुर्वन्ति इत्येकीचं मतमुपन्यस्य तत्तथा न कुर्या - दिति सकारणं प्रत्याख्याय प्राजापत्य- स्याश्वादेः पृथग्याज्यानुवाक्ये कर्तव्ये इतरेषां सर्वेषा साधारण्यौ देवदेवत्ये द्वे. "" पृष्ठाङ्काः २१-२२ • f ( ५० ) शतपथब्राह्मणस्य- ब्रा० विषयाः एव कर्तव्ये इति सकारणं सार्थवादं स्वमतनिरूपणम्, अश्वस्य हिरण्यपरि- ष्कृतः शासः - अश्वव्यतिरिक्तानां पर्ययपशूनां ताम्रपरिष्कृताः शाता:- इतरेषां रोहितादीनां त्वायसाः शासाः भवन्तीति सार्थवादं प्रतिपादनम्, अश्वस्य हिरण्यस्य च क्षत्त्ररूपत्वेन प्रशंसनम्, पर्यङ्ग्यशास परिष्करणसावनस्य ताम्रस्य सदृष्टान्तमुपकरणरूपत्वेन प्रशंसनम्, इतरेषां रोहितादिपशूनां तच्छासप्रकृति- द्रव्यस्यायसश्च विरूपेण प्रशंसनम्, अश्व- स्यावदानानामाहवनीयस्योत्तरपार्श्वे वेतस- शाखामये कटे निधानस्य सार्थवाद विधानं चेत्यादि. ३ अश्वमेवे मध्यमेऽहनि अश्वस्य पुच्छ- मालभ्य बहिष्पषमानाय, सर्पणं कर्तव्य- मिति सार्थवादं विधानं, तत्र प्रस्तोतृ- प्रतिहर्तृभ्यां सहोद्वातोद्गायदित्येकीयं मतं निरूप्य सकारणं तन्निषिध्य चोला- तारमपरुध्योद्गीथायाश्वमेव वृणीते इति सार्थवादं स्वमतनिरूपणं, तत्राप्यश्वस्य वडवादर्शनेन यद्विङ्करणं तस्य सार्थवादं सामरूपत्वप्रतिपादनम् उद्गातृम्यः शत- परिमाणा सुवर्णरूपा स्तोत्रदक्षिणा देयेति स्तावकार्थवादातिदेशसहितं विधानं चेति, •1 ४ आश्वमेधिकानां ग्राम्याणामारण्यानां च पशूनां मनुष्यदेवोभयलोकजय हेतुत्वस्य सेतिहासमभिधानं, तत्र ग्राम्यैरश्वादिभिः पशुभिरमुमश्वमेधयज्ञं संस्थापयेदिति प्रशंसकार्थवादसहितं विधानम्, आरण्या- पशूंस्तु पर्यग्निकृतानेवोस्सुजेदिति निन्दार्थवादेमाभिधानम् अत्रोक्तेऽर्थे पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः २३-२८ २८-२९ मीमांसापूर्विकाया विद्वत्सम्मतेः प्रदर्शनं, ग्राम्यैः संस्थापनस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसनं चेत्यादि. ५ आश्वमेधिका ग्राम्याः पशवः पञ्चदशिन- चातुर्मास्या एकादशिनश्चेत्येते त्रिविधा भवन्ति तत्र पञ्चदशिपु पशुष्वर्थमास- सम्पत्तेः प्रदर्शनं चातुर्मास्यदेवता के पशु संवत्सरसम्पत्तेः प्रदर्शनम्, एका- दशिनेषु पशुषु स्वर्गसम्पत्तेः प्रदर्शनं, दशिनु पशु विराट्सम्पत्तेः प्रदर्शनम्, एकादश दशतः पशुषु त्रिष्टुप्तम्पत्तेः प्रदर्शनं, पशूनां नानारूपत्वस्य सोपप- त्तिकं प्रदर्शनं चेत्यादि. 2 पृष्ठाङ्काः ३०-३१ ३२-३४ ६ समन्त्रकं सार्थवादं रथेऽश्वनियोजनादि- कस्य विधानं, समन्त्रकं सार्थवादं विमु- तस्याश्वस्य महिषीवावातापरिवृक्ताख्य- पत्नीत्रय कर्तृकस्याज्येनाभ्यञ्जनस्य विधानं, महिष्यायाः पन्योऽश्वस्य केसर- पुच्छेषु सुवर्णमयान्मणीन्यथा न पतन्ति तथा महाव्याहृतिमिरात्रघ्नन्ति इति सदृष्टान्तं सार्थवादं विधानं, रात्रिहुत- शेषमतिरिक्तमाज्य सक्तुधानाला जात्मक • मन्नमश्चाय प्रयच्छतीति मन्त्रभिप्राय- सहितं विधानं, यूपममितो हे ग्रह्मणो- ब्रह्मोद्यवदनस्य सार्थवादं विधानं तत्रादौ ब्रह्मणः प्रश्नकर्तृत्वं होतुश्चोत्तर- प्रदातृत्वं पश्चाद्धोः प्रश्नकर्तृत्वं ब्रह्मण उत्तरप्रदातृत्वं चेत्येवङ्क्रमेण ब्रह्मोद्यसम्ब- न्धिप्रश्नप्रतिवचनानां निरूपणं चेत्यादि ३४-३८ ७ नियुक्तेषु पशुष्वन्वारब्धे च यजमानेऽश्वं प्रोक्षिष्यन्नध्वर्युः प्रोक्षणीरादायाध्वरिकं यजुः पठित्वाऽऽश्वमेधिकं यजुजतिं पठती- स्यभिधानं तदेतद्विहितं यजुर्जातमभि- i · ब्रा० विषयाः धाय तस्य साभिप्रायं व्याख्यानम्, अश्वस्य मुखे प्रोक्षणीनां धारणे विनि- युक्तान्याश्वमेविका नि यजूंष्यभिधाय तेषामभिप्रायप्रदर्शनं, प्रोक्षणीः पुनः संस्कृत्येतरान्पशून्प्रोक्षतीति विधानं, विहितस्यास्य ब्राह्मणम वक्ष्यत इत्य- भिधानं चेत्यादि. "" ८ वासोऽधिवासं हिरण्यं चेत्येतत्त्रय- मश्वायोपस्तीर्य तस्मिन्नेनमधं सञ्ज्ञपय- न्तीति सार्थवादं सविशेषं विधानं, सञ्ज्ञप्यमानेऽधे " प्राणाय स्वाहा इत्याद्यास्तिस्रः परिपशव्या आहुती- र्जुहुयादिति सार्थवादं विधानं, पत्नीनामुदानकरणसाधनभूतं मन्त्र- मभिधाय तस्याभिप्रायकथनं, सर्वाः पत्न्योऽधं त्रिभिर्मन्त्रैस्त्रिविरर्थान्नवकृत्वः परियन्ति पर्ययणकाले धवित्रैरेनमुपवा- जयन्ति चेति सार्थवादं साभिप्रायं विधानं, ततो महिष्या अश्वसमीप उप- संवेशनस्य समन्त्रकं सार्थवादं विधानं, मन्त्रतदभिप्रायसहितमश्वमहिष्योरधिवा- सेनाच्छादनकरण विधानं, महिष्या अध- शिश्नस्य स्वोपस्थे करणसाधनभूतं मन्त्रमभिधाय तस्याभिप्रायकथनं चेति. ९ अश्वमेधयाजिनः सकाशाच्छ्रियोऽपक्रम- णस्य पुनस्तत्प्रतिसमाधानस्य चोपाय- निरूपणोपक्रमकथनं, तत्राभिमेथिनीषु ऋक्षु या गूढाभिप्रायिका ऋचस्ताः पादशोऽनूय तासां व्याख्यानद्वारा गूढार्थ प्रदर्शनम्, अश्वसमीपसुप्तां महिषी- मुत्थाप्य ऋत्विजो यजमानश्वान्ततः सुरभिमतीमृचमन्वादुरिति सार्थवादमभि- 1 विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | ना० विषयाः ३९-४२ ४३-४५ धानं, तत्सहैव सुरभिमत्या ऋचः प्रतीक- प्रदर्शनं चेति. १० असिपथानां लौह्यादिभिः सूचीभिः परिकल्पनस्य सार्थवादं सोपपत्तिक- , मभिवानं तत्र ताम्रमय्यो रजतमय्यो हिरण्यमय्यश्चेति त्रिविधाः सूच्यो भव- न्तीति सार्थवादमभिधानं चेति. ११ महिम्नोर्प्रहयोरुत्पत्तिविधेः सेतिहासं सार्थवादमभिवानं, " वपामभिजुहोति " इति महिम्नोग्रहयो हो मावसरस्य सार्थ- वादं प्रदर्शनं, पुरस्तात्स्वाहाकृतय उपरिष्टा- स्वाहाकृतयश्च ये केचन देवास्तानेताभ्यां महिमग्रहाभ्यां प्रीणातीति मन्त्रलिङ्गाम्यां महिमग्रहहोमयोः प्रयोजनप्रदर्शनं राज्ञा वपापरियजनस्य च प्रयोजनप्रदर्शनं चेति. इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ अश्वस्य प्राजापत्याक्षिप्रभवत्वं- ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तिश्व-तत्र प्रथमं सकाशादश्वस्योत्पत्ते- प्रजापतेरक्ष्णः रभिधानं, तत्प्रसङ्गादश्वशब्दनिर्वचनम्, अश्वमेधेन प्रजापतेः सर्वमधियज्ञमवि- कलं भवतीत्यभिधानम् अश्वमेधस्य सर्व- प्रकारस्य पातकोपपातका देर्विशेषतो ब्रह्महत्यायाश्च प्रायश्चित्तत्वस्य सार्थ- वादं निरूपणम्, अश्वस्योत्तरतोऽवदान- करणस्यान्येषां पशूनां दक्षिणतोऽवदान- करणस्य च कारणाभिधानं, ‘तत्रापि घैतसे कटेऽधावदानकरणस्य कारण- प्रतिपादनम्, अश्वमेधे प्रथम महश्चतुष्टोम - स्तोम उत्तममहः सर्वस्तोमो ऽतिरात्रश्च भवतीति कारणाभिधानपुरःसरं सार्थ- वादमभिधानं चेति. ( ५१ ) पृष्ठाङ्काः ४६-४८ ४८- ४९- ५१-५२ 2

• ( ५२ ) ब्रा० विषयाः पशव २ एष यजमानः प्रथमेऽहनि अधियज्ञि- केन परमेण चतुष्टोमस्तोमेन जित्वोत्तर - स्मिन्मध्य मेऽहन्या विदेविकेनेकविंशस्तो- मेन प्रतिष्ठां लब्ध्वा तदुत्तरस्मिंस्तृ- तीयेऽहनि पृष्टरूपानृतूनन्वारुह्य संव- त्सरे प्रतितिष्ठतीत्यभिधानं, तथाऽत्र मध्यमेऽहनि शकर्यः पृष्ठं मवन्ति तास्व- न्यदन्यच्छन्दः क्रियते तदन्येऽन्ये ग्राम्या आरण्याश्च पशव आलभ्यन्ते इति च सार्थवादं सकारणमभिधानम, पूर्वयोरहोर्येऽजावय आरण्याश्च आलभ्यन्ते ते न सर्वे पशवो भवन्ती- त्यभिधाय गन्या एव पशवः सर्वे पशवो भवन्तीति प्रतिपादनम्, तांश्च गव्या- सर्वान्पशूनुत्तमेऽह्नि आलभते इति विधानम्, एते च गव्याः पशवो वैश्व- देवदेवत्याश्चित्रवर्णास्तत्रापि मिन्नवर्णाश्च भवन्तीति सप्रयोजनं साभि- प्रायं निरूपणं चेत्यादि. ३ आश्वमेधिकस्य चतुष्टोमस्तोमस्यानुष्टु- गायत्रीच्छन्दस्त्वमुपपाद्य तद्वारा प्रशं- सनम्, आश्वमेधिकस्य पृष्ठस्य शक्करीच्छ- न्दस्त्वमुपपाद्य तद्वारा प्रशंसनम्, आश्व- मेधिकं मध्यममहरेकविंशस्तोमकं भव- तीति प्रतिपाद्य तस्यादित्यादिरूपेण प्रशंसनम्, अश्वमेधे मैत्रावरुणगेयं साम वामदेव्यं भवतीति प्रतिपाद्य तस्य प्रजापतिरूपेण प्रशंसनम्, आश्वमेधिकं ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रसम्बद्धं स्तोत्रं पार्थ- रश्मसामकं भवतीति प्रतिपाद्य तस्य रश्मिरूपत्वेन प्रशंसनम् अश्वमेधस्यो. रसन्नयज्ञत्वमुपपाद्य तत्रैतत्सङ्कृत्यच्छा- परस्परं वाकसाम भवतीति सार्थवादं प्रतिपा- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | व्रा० विषया: ५२-५४ दनन् अश्वमेधे एकत्रिंशविधोऽग्निर्भव- नीति पक्षं प्रतिपाद्य तत्व प्रशंसा निन्दा च, पुनरधमेवे द्वादशविधोऽग्निभवतीति पक्षान्तरमभिधाय तस्य प्रशंसा निन्दा च, पुनर्द्वादशविधाग्निपक्षे दोषमनिवा- येकविंशतिविधानिपक्ष एव श्रेयानिति निगमनम् अश्वमञ्चे एकविंशोऽग्निरेक- विंशः स्तोम एकविंशतिर्यूपाचेति त्रीणि शीर्षाणि तिस्रः ककुदश्व भव- न्तीति सोपपत्तिकं निरूपगम, एतच्छी- त्रयककुत्त्रयविज्ञानं वेदितुः फलनिरू- पणं चेत्यादि. 1 8 सर्वाम्यो देवताभ्योऽध आलभ्यते इत्य- भिधाय पक्षान्तरेणाधं प्राजापत्यं कुर्या- दिति विधानं, तत्राश्वस्य प्राजापत्य- त्वरणपक्षे दोषं प्रदर्श्य तद्दोषपरिहा- राधे शादप्रभृतिदेवताभ्योऽश्वाङ्गेभ्य- वाज्याहुतीर्जुहुयादिति सार्थवादं विधानं, ततोऽरण्येऽनूच्याग्न्यादिदेवताहोमान्दुत्वा द्यावापृथिवीयामुत्तमामाहुतिं जुहुयादिति सार्थवादं विधानं, देवासुरसंवादपुरःसरं स्विष्टकृदर्थमश्वस्य लोहितोद्वरणस्य सार्थवादमभिधानम्, उद्धृतमश्चलोहितं स्विष्टकृद्भयो जुहुयादिति सार्थवादं विधानं, विहिते लोहितहोमे तिस्र आहुतयो होतव्या भवन्ति तासु गोमृग- कण्ठेन प्रथमामाहुति जुहुयादश्वराफेन द्वितीयामाहुति जुहुयादयस्मयेन चरुणा तृतीयामाहुर्ति जुहुयादिति प्रत्याहुति सार्थवादं विधानं चेत्यादि. ५ अरण्येऽनूच्याग्न्यादिदेवता होमाङ्गभूताया मृत्युसम्बन्धिन्या आहुतेरुत्पत्तेरभिधानं, तत्र शाखान्तरमतेनानेका आहुतयो मृत्यवे १४ -५८ १८- ६० मा० विषयाः होतव्या इति पक्षं सोपपत्तिकमुक्त्वा तस्य निन्दार्थवादेन प्रत्याख्यानं, स्वम- तेन " मृत्यवे स्वाहा " इति मृत्यव एकामेवाहुर्ति जुहुयादिति सोपपत्तिकं सार्थवादं विधानं, द्वितीयां " ब्रह्महत्याये स्वाहा " इतीमां ब्रह्महत्याहुर्ति जुहुया- दिति सोपपत्तिकं सार्थवादं विधानं, मुण्डिभर्षितं पुरस्कृत्यैषैव द्वितीयाऽश्वमे- धान्तर्गताऽऽतुतिर्ब्रह्महत्यायाः प्रायश्चित्ति- रिति सोपपत्तिकं सार्थवादं निरूपणं घेति. ६ अश्वस्तोमीयद्विपदाहोमब्राह्मणम्- तन्त्र प्रथमम् अश्वस्तोमीय होमस्योत्पत्य- भिधानपूर्वकं सार्थवादं विधानम्, अश्व- स्तोमीय होमं कृत्वा द्विपदाहोमः कर्तव्य इति सकारणं प्रतिपादनम्, अश्वस्तोमीय- द्विपदाहोमयोः पौर्वापर्यस्याश्वस्तोमी- यानां पशुत्वं द्विपदानां च पुरुषत्वं प्रतिपाद्य तद्द्वारा प्रशंसनं, विहितेऽश्व- स्तोमीय होमे षोडशैवाहुतीर्जुहुयान्न कनीयसीर्न वा भूयसीरिति सोपपत्तिकं सार्थवादं विधानम्, अश्वस्तोमीयहोमा- न्तेऽन्यामुत्तमामाहुर्ति न जुहुयात्किन्तु द्विपदासञ्ज्ञका आहुतय एवोत्तमास्ता जुहुयादिति सार्थवादमभिधानम्, आध- मेधिकेऽवभृथे शुक्लखलतिविक्लि व पिङ्गाक्ष- विशिष्टस्य पुरुषस्य मूर्द्धनि " जुम्ब- काय स्वाहा इतीमामुत्तमामाहुति जुहुयादिति सकारणं सप्रयोजनं विधानम्, अश्वमेधं समाप्यान्ते प्रत्यहमेकमेव द्वादश ब्रह्मौदनांश्वरून्निर्वपेदथवा प्रत्यहमेकामेवं द्वादशाग्नेयपुरोडाशहविष्का इष्टी: कुर्या- दिति विकल्पेन विधानम्, तत्रेष्टिपक्ष- विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः ६१-६२ मादौ प्रशस्यानन्तरं निन्दित्वा च ब्रह्मौदनपक्षस्य प्रशंसनं चेत्यादि. ७ अश्वमेधस्य यौगिकसञ्ज्ञाद्वादशका- भिधायकं ब्राह्मणम् - तत्र चाश्वमेध - यज्ञस्य भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकानां यौगि- कानां द्वादशानां नामधेयानां रुफलं निरूपणं पेति, ८ अश्वमेधीयप्रायश्चित्तानि - तत्रादौ यद्यवो वडवायां गत्वा रेतः सिञ्चेत्तदा वायव्यं पयोऽनुनिर्वपेदित्येव प्रायश्चित्ति- रिति सार्थवादं विधानम्, यद्यश्चं स्रामो विन्देत्तदा पौष्णं चरुं निर्वपेदि- त्येषा प्रायश्चित्तिरिति सार्थवादं विधानं, यद्यश्वमक्षतामयो विन्देत्तदा भूम्यंश- रूपद्वादशकपालं वैश्वानरं पुरोडाशं निर्वपेदिति प्रायश्चित्तिरित्येतत्सार्थवादं विधानं, यदि चाश्वमक्ष्यामयो विन्दे- तदा सौर्य चरुं निर्वपेदित्येषा प्रायश्चित्ति- रिति सार्थवादं विधानम्, यद्यश्वो- ऽप्सु म्रियेत तदा यवमयं वारुणं चरुं निर्वपेदित्येषा प्रायश्चित्तिरिति सार्थवाद विधानम्, अनया प्रायश्चिच्याऽन्यस्या- श्वस्यालम्भायानुमतिर्भवति तयैत- याइनुमत्याऽन्यमश्वमालभेतेति च सार्थ- वादमभिधानम्, आश्वमेधिक्याः प्राय- वित्तीयायास्त्रिहविषेष्टेरश्वमेधे यदि किञ्चिन्नश्येत्तत्प्रायश्चित्तार्थं नष्टवेदनार्थं च द्रव्यदेवताभिधानपुरःसरं सार्थवादं विधानम्, यदि वाऽश्वमेधसम्बन्धिन- मश्वं शत्रवो विन्देरन्यदि वा म्रियेताश्वो यदि वाऽसुत्रियेताश्वस्तदेतेषु निमि- तेष्विमामेव त्रिहविषेष्टिरूपां प्रायश्चिति कृत्वाऽन्यमश्वमानीय प्रोक्षयेयुरिति (५३) पृष्ठाङ्काः ६२-६५ ६५-६६( ५४ ) शतपथब्राह्मणस्य- : ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः विधानम्, अस्या एव हविषेष्टेर्हिर- ण्यादिनएवेदन फलोद्देशेनैवाधमेवाद्वहि- रपि स्वातन्त्र्येण पुरुषार्थतया विधानं चेत्यादि. ६७-६९ इति तृतीयोऽव्ययः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १ अश्वमेधस्य फलाधिकारिकालादि- कम्-तत्रादौ अश्वमंयागेन मोक्षादि- सर्वकामा आप्यन्त इति फलविधानम्, अयं च क्षत्रिययज्ञोऽश्वमेव इत्यधिकारि- विधानम्, स च - एकेषां मतेन ग्रीमती प्रारब्धव्य इति सकारणमभिधाय तत्रा- रुचि मत्वा स्वमतेन वसन्तर्तावत्र प्रार व्धव्य इति सकारणं कालविधानम्, तत्रापि फाल्गुनी पौर्णमास्याः पुरस्तात्ष- उहे सप्ताहे वाऽर्थान्नवम्यामष्टम्यां वा प्रारब्धव्य इति सूक्ष्मावान्तरकाल- विधानं च, स्तावकार्थवादातिदेश- सहितमध्वर्युरध्वर्य्यादिभ्यश्चतुर्णां पात्राणा- मञ्जलिप्रसृतानां चातुष्प्राश्यं ब्रह्मौदनं निर्वपतीति प्रतिपाद्य पात्राञ्जलिप्रसृति- गतां द्वादशसङ्ख्यामादाय तस्या मास- संवत्सराद्यात्मना प्रशंसनम्, तमेतं ब्रह्मौदनमध्वर्वादयश्चत्वार ऋत्विजः प्राश्नन्ति तेभ्यश्चत्वारि गवां सहस्राणि चत्वारि सुवर्णानि शतमानानि हिरण्यानि च दद्यादिति सार्थवादं विधानम्, ततो- डब्वर्युर्यजमानाय निष्कसञ्ज्ञकमाभरण- विशेष तद्गुळे प्रतिमुञ्चन्मन्त्रेण वाचनं दद्याद्वाग्यमप्रेषं च दद्यादिति सार्थवाद विधानम्, उपस्थिताभिर्निष्कणीभिरल- कृताभिर्महिषीवावातापरिवृक्तापालागली- सञ्ज्ञिकाभिश्चतसृभिर्जायाभिः सह यज- मानोऽन्यगारं प्रविशति तत्र यजमानः पूर्वद्वारेण प्रविशति यजमानपत्न्यश्च दक्षिणद्वारेण प्रविशन्तीति सप्रयोजन- मभिवानम्, प्रातराहुत्यां हुताया- मध्वर्युः पूर्णाहुति जुहुयादिति सार्थवादं विधाय पूर्णाहुत्यां हुतायां च यजमानो ब्रह्मणे वरं दत्वा वाचं विसृजेदिति सार्थवादं विधानम्, यजमानः पूर्वदिने स्वगले प्रतिमुक्त निष्कमध्वर्यवे दद्या- दिति सार्थवादं विधानम् । आग्नेयीष्टिः- तत्रयमिष्टिर्यज्ञपथस्य फामाय यज्ञमुखस्य चाळंवट्काराय कर्तव्येति सार्थवादं विधानम्, तस्या एतस्या आग्नेयेष्टेः पञ्चदश सामिधेन्यः वानवा भागौ उपांशुहविषो मूर्द्ध- न्वती पुरोऽनुवाक्या याज्या च सद्वती मूर्द्धन्त्सती पुरोऽनुवाक्यायाज्यामन्त्र- प्रतीके विराजौ संयाज्ये सुवणं शतमान हिरण्यं दक्षिणा चेन्यादिविशिष्टेति- कर्तव्यतायाः सार्थवादमभिधानम् । पौष्णीष्टि:-तत्रायं पौष्णवरुरश्वस्य स्वस्त्ययनाय कतव्यो भवतीति सार्थ- बष्टं विधानम्, तस्या एतस्याः पौष्णेष्टेः सप्तदश सामिधेन्यो वृधन्वन्तावाज्य- भागौ उपांशुहविषो व्रतवती पुरोऽनु• वाक्या याज्या च पथन्वती व्रतवत्पथ- न्वती पुरोऽनुवाक्यायाज्यामन्त्रप्रतीके अनुष्टुभौ संयाज्ये वासः शतं दक्षिणा च इत्यादिविशिष्टेतिकर्तव्यतायाः सार्थ- वादं निरूपणं चेत्यादि. २ पौष्णेष्टयां तायमानायां यजमानपुरुषा अश्वं स्नापयित्वाऽनयन्तीति प्रतिपाद्य स चाश्वः सर्वरूपो जववान्सहस्रगो- पृष्ठाङ्काः ७०-७६ " प्रा० विषयाः , विषयानुक्रमणिका | मूल्याई : प्रथमवया दक्षिणधुर्यभ्य उत्कृष्ट- श्वेत्यादिविशिष्टलक्षणैरुपलक्षितोऽपेक्ष्यते इति सार्थवादमभिधानं तत्र मालवे- यमितेन त्वश्वः शुक्लकृष्णेति द्विरूपः कृष्णसारङ्गो वाऽपेक्ष्यते इति सकारणं सार्थवादमभिधानं, तथा सात्ययज्ञि- मतेन त्वधः पूर्वाद्धे कृष्णोऽपरार्द्ध शुक्रः पुरस्ताललाटे कृत्तिकाज्ञ्जिरित्येवं त्रिरूपो. ऽपेक्ष्यते इति सकारणं सार्थवादमभिधानं, दिग्विजयार्य विसृष्टस्याश्वस्य पुरस्ता- त्समन्ततश्च शतं कवचिनो राजपुत्रा:- शतं निषङ्गिणो राजन्याः - शतमिथु- पर्षिणः सूतग्रामणीपुत्राः - शतं दण्डिनः क्षात्रसङ्ग्रहीतॄणां पुत्राः निरमगं निरष्ट- मश्वशतं च रक्षितृत्वेन नियुञ्ज्या- दिति विधानम् । सावित्रीष्टिः- तत्र प्रथमायां प्रसवितृ- गुणकाय सवित्रे द्वादशकपालं पुरो- उाशं निर्वपेदिति सार्थवादं प्रथमायाः सावित्रीष्टेर्विधानम्, तस्या एतस्याः प्रथ- मायाः सावित्रीष्टेः पञ्चदश सामिवेन्यः- वार्त्रघ्नावाज्यभागी - उपांशुहविषो याज्या- नुवाक्ययोर्मन्त्रप्रतीके विराजौ संयाज्ये शतमानं सुवणं हिरण्यं दक्षिणा चेति- कर्तव्यता विशेषस्य सार्थवादं विधानम्, तथैतस्यामिष्टौ प्रयाजेषु तायमानेषु वीणागाथी कश्चनाग्भिन्नो ब्राह्मणो दक्षिणत उपविश्योत्तरमन्द्रया वीणया स्वयङ्कृता राजकर्तृकयागदानेतिहास- विशिष्टास्तिस्रो गाथा गायतीति विधा- बम् भासवितृगुणकाय सवित्रे द्वादश- कपालं पुरोडाशं निर्वपेदिति सार्थ - वादं द्वितीयायाः सावित्रीष्टेर्विधानम्, $ पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः तस्या एतस्या द्वितीयायाः सावित्रीष्टेः सप्तदश सामिधेन्यः सन्तावाज्यभागौ - उपांशुहविषो याज्याऽनुवाक्ययोर्मन्त्र- प्रतीके अनुष्टुभौ संयाज्ये - शतमानं रजतं हिरण्यं दक्षिणा चेतिकर्तव्यताविशेषस्य सार्थवादं विधानम्, पूर्वेष्टिवत्प्रयाजेषु तायमानेषु वीणागाथी कश्चनविभिन्नो ब्राह्मणो दक्षिणत उपविश्योत्तरमन्द्रया वीणया स्वयङ्कृता राजकर्तृकयाग- दानेतिहास विशिष्टास्तिस्रो गाथा गाय- तीति विधानम्, सत्यप्रसवगुणकाय सवित्रे द्वादशकपालं पुरोडाशं निर्वपेदिति सार्थवादं तृतीयायाः सावित्रीष्टे विधानम्, तत्या एतस्यास्तृतीयायाः सावित्रीष्टेः सप्तदश सामिधेन्यः रथिमन्तावाज्यभागौ उपांशुहविषो याज्यानुवाक्ययोर्मन्त्र- प्रतीके नित्ये संयाज्ये शतमानं सुवर्ण हिरण्यं दक्षिणा चेतिकर्तव्यता विशेषस्य सार्थवादं विधानम्, पूर्वेष्टिवत्प्रयाजेषु तायमानेषु वीणागाथी कश्चनविभिन्नो ब्राह्मणो दक्षिणत उपविश्योत्तरमन्द्रया वीणया स्वयङ्कृता राजकर्तृकयाग- दानेतिहास विशिष्टास्तिस्रो गाथा गाय- तीति विधानम्, तृतीयायां सावित्रीष्ट्यां संस्थितायामध्वर्युयजमानावुत्थायाश्वस्य दक्षिणे कर्णे " विभूर्मात्रा प्रभूः पित्रा " इतीमानि यजूंष्याजपतो जपोत्तरश्चैन- मश्वमुत्तरपूर्वस्यां दिशि प्रसृजतश्चेति सार्थ- वादं विधानं, ततोऽश्वस्य रक्षिणः प्रति सप्रकारकं मन्त्रेण रक्षणविषयकमादेश- करणविधानम्, तत्र संवत्सरात्म के प्रवासे- ऽश्वस्याश्वरक्षकाणां च खादनपान निवास- जयसम्पादनादिकाया दिनचर्यायाः (५५) पृष्ठाङ्का: ( ५६ ) ब्रा० विषयाः रक्षणेतिकर्तव्यतायाश्वसप्रकारकं निरू- पणं चेति. ३ पारिवाख्यानब्राह्मणम्-तत्र प्रथमं प्रमुच्याचं वेदेर्दक्षिणतो हिरण्मयेष्वास- नेषु तत्र कूर्चयोः फलकयोर्वाऽध्वर्युयज- मानौ कशिपुत्रु होतृत्रह्मोद्गातारचोप- विशन्तीति प्रतिपादनम्, समुपविष्टेषु ऋत्विक्षु होतारमध्वर्युः पारिप्लवाख्या- नायें सम्प्रेष्यतीत्यमिवाय तत्प्रेषनन्त्र- कथनम्, सम्प्रेषितो होता पारिप्लव- माख्यानमाख्यास्यन्नध्वर्युमामन्त्रयते - ऽध्वर्युश्च होतारं प्रत्यामन्त्रयते इति सप्रकारकं निरूपणं, ततो होत्रा " मनु- वैवस्वतो राजा " १ इत्यादिपारिप्लवा- ख्याने प्रथमे राज्यपर्याये सविशेषं प्रोक्ते सत्यध्वर्युरुपसमेतान्वीणागणगिनः पुराणे राजर्षिभिरेनं यजमानं सङ्गाय- तेति सम्प्रेष्य प्रक्रम होमाञ्जुहुया- दिति विधानम्, ते च प्रक्रमहोमा अन्वाहार्यपचने वाऽश्वस्य पदं परिलिख्य तस्मिन्पदे वा होतव्या इति पक्षद्वयं प्रतिपाद्य प्रथमाध्यायपठितां स्थिति- मनुसृत्य सावित्र्या एवेष्टेः पुरस्तादनु- द्रुत्य सकृदेवाहवनीये प्रक्रमहोमा होतव्या इति प्राग्विहितस्य पक्षस्य प्रतिपादनं, सायं धृतिहोमेषु हूयमानेषु वीणागाधी राजन्यो दक्षिणत उत्तर- मन्द्रया वीपाया राजकृतयुद्धसङ्ग्रामजये- तिहासविशिष्टास्तिस्रः स्वयङ्कृता गाथा गायतीति स्ताषकार्थवादातिदेशसहितं विधानम्, द्वितीयादिदशमान्तेष्वहः सु सावित्रीष्टिषु संस्थितासु सामान्यत एषैवावृत् - प्रक्रम होमानामभावः इति शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः ७६-८३ • चावृत्प्रकारसहितं प्रतिपादनम्, तत्र होता क्रमेण तेषु राज्यपर्यायेषु " यमो वैवस्वतो राजा २ वरुण आदिलो राजा ३ सोमो वैष्णवो राजा ४ अर्बुदः काद्रवेयो राजा ५ कुवेरो वैश्र- वणो राजा ६ असितो वान्नो राजा ७ मत्स्यः साम्मदो राजा८ताय वैपश्यतो राजा ९ धर्म इन्द्रो राजा १० इमानि राज्यपर्यायाणि सविशेषं नृया - तयेतेषु पर्यायेषु प्रोक्तेष्वध्वर्युः प्रतिप- र्यायं क्रमेण " स्थविरम्भ्यो यजुषामेक- पर्व २ शोभनेभ्यो युवभ्योऽथर्वणामे- कम्प ३ शोभनाम्यो युवतिभ्योऽि रसामेकपर्व ४ सर्पविद्भयः सर्पेभ्यः सर्पविद्याया एक पर्व ५ पापकृद्भयः सेलगेभ्यो देवजनविद्याया एक पर्व ६ कुसीदिभ्यः काञ्चिन्मायां ७ मत्स्य- हनेभ्यो मत्स्येभ्यः कञ्चनेतिहासं ८ वायोविधिकेभ्यो वयोभ्यः किञ्चित्पुराणं श्रोत्रियेभ्यः ९ " अप्रतिग्राहकेभ्यः साम्नां दशतं " ब्रूतेति तत्तद्विद्यांशप्रति- पादनविषयकं सम्प्रेषं दद्यादिति चेत्येवं- रूपाया विशेषेतिकर्तव्यतायाः प्रदर्श- नम्, एतस्य पारिप्लवसमाख्यानस्य प्रशं- सनपूर्वकं फलं निरूप्योपसंहरणम्, एत- त्यारिप्लवसमाख्यानं यावत्संवत्सरं कुर्या - दिति विधानं तत्प्रसङ्गात्पारिप्लवशब्द- निर्वचनं च षष्टयुत्तरत्रिशतदिनात्मक- संवत्सरस्य षट्त्रिंशद्दशाहा भवन्तीत्यभि- धाय तस्याः सङ्ख्याया बृहत्यात्मना प्रशंसनं चेत्यादि. ४ संवत्सरे समतीते प्राजापत्यमिष्टकापशुं कृत्वा दीक्षा कर्तव्येति विधाय सावित्री- पृष्ठाङ्काः ८४-९० ’’ विषयानुक्रमणिका । ब्रा० विषयाः ष्टीनामुत्सादनं कुर्यादिति विधानम्, तत्रैके सावित्रीष्टीरुत्सादयेदिति, एके पुरोहितस्यामिषु यजेतेति चातुरित्यभिधाय स्वमतेन तु दीक्षितो यजेतैवैत्यभिधानं, दीक्षा द्वादश-उपसदो द्वादश-सुत्या- स्तिस्रो भवन्तीत्यभिधाय तद्गतसङ्ख्या: सम्भूय तस्यास्त्रिणवस्तोमत्वं सम्पाद्य तस्य वज्ररूपेण प्रशंसनं, दीक्षणीयायां संस्थितायां सायं वाचि विसृष्टायां चोप- समेतान्वीणागणगिनः प्रति " देवेरिमं यजमानं सङ्गायत " इत्यध्वर्युः सम्प्रेष दद्यात्ते च तथा गायन्तीति विधानम्, एवमेवाहरहर्वाचि विसृष्टायामग्नीषोमी- याणामन्ततः संस्थायां परिहृतासु वस- तीवरीषु देवेरेनं यजमानं सङ्गायन्तीति सार्थवादमभिधानम्, एवमेव सुत्यास्वहरहः परिहृतासु वसतीवरीषूदवसानीयायां संस्थितायां च प्रजापतिनैनं यजमानं सङ्गायन्तीति सार्थवादं विधानम्, अश्व- मेघे एकविंशत्यरनिपरिमाणा एकविं- शतिर्यूपा भवन्ति तेषु मध्यमो यूपो रज्जुदालोऽग्निष्ठस्तदभितो द्वो यूपौ पेतु- दाखौ त्रयस्त्रयोऽमित एवं षट् षट् बैल्वखादिरपालाश यूपा इति सप्रकारकं निरूपणम्, प्रसङ्गाद्रज्जुदालापरपर्याय - श्लेष्मातकवनस्पतेरुत्पत्तेरुपपादनम्, तद्वि- कृतिभूतस्य यूपस्य मध्यमत्वाशिष्ठत्वयो- रुपपादनं च, एवमेव क्रमेण पीतु- दारुबिल्वख दिरपलाशवनस्पतीनामुत्प- तेरुपपादनम्, तत्तद्वनस्पतिविक्वतिभूतानां यूपानां मध्यमयूपस्यामित उत्तरोत्तरं बहिर्निवेशनस्य कारण निरूपणं च, धूपगताया एकविंशतिसङ्ख्याया मासतु- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः लोकादित्यात्मना प्रशंसनम्, एवमश्व- मेघयज्ञस्य प्रजापतिना साम्यमुपपाद्य तस्मिन्नेकविंशतिमनीषोमीयान् पशूना- लभते इति विधानम्, एतेषां वैकृताना- माश्वमेधिकाग्नीषोमीयपशूनां कर्म प्राकृतेनाग्नीषोमीयपशुकर्मणा समान- मित्यभिधायेत्येतत्पूर्वेद्युः कर्मेति पूर्वदिन- कर्मण उपसंहरणं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ गोतममतं पुरस्कृत्य प्रथमेऽहनि प्रातः कर्तव्यस्याग्निष्टोमसंस्थाकस्याह्निकस्य चतु- ष्टोमादिवत्त्वमभिधाय सविशेषं निदर्शनं, तत्रैकेषां मतेनाग्निष्टोमसाम चतुःसाम कर्तव्यं भवति ते च " नाग्निष्टोमो नोक्थ्य इति वदन्तः " यदि चैवं कुर्यु- स्तदा सार्द्धं स्तोत्रियं शस्त्वा रथन्तरं पृष्ठं राधन्तरं शस्त्रं सार्द्धमनुरूपं शंसेदेषं कृतेऽग्निष्टोमसंस्थमहः सम्पन्नं भवती- त्यादि सार्थवादं निरूपणम्, तथा चा- स्मिन्प्रथमेऽहन्येकेषां मतेनैकविंशतिः सवनीयाः पशवः ते च सर्वे आग्नेयाः तेषां कर्म च समानं भवतीति प्रतिपाद्य पुनरन्येषां मतेनात्र द्वे खिलपरिपठिते पश्वेकादशिन्यौ आलमेतेति च सार्थ - वादं प्रतिपादनम्, ततः संस्थितेऽग्नि- ष्टोमेऽहनि परिहृतासु चाध्वर्युः वसतीवरीषु प्राणाय स्वाहाऽपानाय स्वाहा " इत्यादिद्वादशभिरनुवाकैरन्न- होमाहुयादिति स्तावकार्थवादातिदेश- सहितमनुवाकगतद्वादशसङ्ख्याया मास- संवत्सरात्मना प्रशसनसहितं च विधा- नम्, मध्यममहरेक विंशस्तोमकं भवतीति (५७) पृष्ठाङ्काः ९१-९९ (६८ ) ब्रा० विषयाः प्रतिपाद्य तस्यादित्यादिरूपेण पुरुष- रूपेण प्रतिष्ठारूपेण च प्रशंसनं, मध्यमाहो हौत्रे प्रातः सवनसम्बन्धि- विशेषस्य प्रदर्शनम्, तत्र " अग्निं तं मन्ये यो वसुः " इत्येतदाश्वमेधिकं पङ्क्तिच्छ- न्दस्कमाज्यशस्त्रं शस्त्वा ऐकाहिकमुप- शंसति तथा बार्हतं च प्रउगं माधुच्छ- न्दसं चोमे अपि शस्त्रे त्रिचशः संशं- तीत्यादि सार्थवादमभिधानम्, ततो माध्यन्दिनसम्बन्धिविशेषस्य प्रदर्शनम्, शतपथब्राह्मणस्य- तञ मरुत्वतीयशस्त्रसम्बन्धिविशेषस्य सार्थवादं प्रदर्शनम्, तथा निष्केवल्य- शस्त्रसम्बन्धिविशेषस्य सार्थवादं प्रदर्श- नम्, ततस्तृतीयसवनसम्बन्धिविशेषस्य प्रदर्शनं, तत्र वैश्वदेवशस्त्रसम्बन्धिविशे- षस्य सार्थवादं प्रदर्शनम्, आग्निमारुत- शस्त्रसम्बन्धिविशेषस्य सार्थवादं प्रदर्श- नम्, मध्यमस्याहः एतेऽश्वादयः पञ्च- दश पर्यङ्गयाः पशवस्तथा वसन्तादि- दैवत्याः कपिञ्जलादय आरण्याः पशवो भवन्तीति स्तावकार्थवादातिदेशसहित- मभिधानम्, तत्रैतानेकविंशतये चातुर्मास्य • देवताभ्य एकविंशतिमेकविंशर्ति ‘पशू- नालभते इति सार्थवादमेकं पशुकल्प- मुपन्यस्य तस्य प्रत्याख्यानं, मध्यमे यूपे सप्तदशैव पशूनालभते इति सार्थवादं प्रतिपाद्याकाशेषु त्रयोदश त्रयोदशा- रण्यान्पशूनालभते इत्यस्य पशुकल्प- स्य सार्थवादभिधानम्, बहिष्पवमान- स्तोत्रात्पुराश्वं विवोदानीय तेन सह पवमानाय सर्पमीति स्तावकार्थवादाति- देशसहित प्रतिपादनं, स्तुते च बहिः व्यवमानेऽश्वमास्तावमापयन्ति स तत्र पृष्ठाङ्काः । व्रा० विषयाः यद्यवजित्रेद्विवर्तत वा तदा मे यज्ञः समृद्ध इति विद्यादित्येवं विज्ञानकथनम्, ततस्तमश्वमुपाकृत्याध्वर्युः " होतरभिप्रु- हि " इति होत्रे सम्प्रेषं ददाति, होता च " उपप्रागाच्छसनं - उपप्रागात्परमं" इत्येतदृग्यं वर्जयित्वा एकादशभिर्फ- मिरमिटौतीति च विधानं, " यद- क्रन्दः" इत्याद्यास्ता एकादशर्चस्त्रि:- प्रथमया त्रिरुत्तमया पञ्चदश भवन्ती- व्यभिधाय तस्याः पञ्चदशसङ्ख्याया वत्ररूपेण प्रशंसनम्, “उपप्रागाच्छसनं- उपप्रागात्परमं " इत्येतदश्वसूक्तादुद्धृत- मृग्द्वयं " मानो मित्रो वरुणः " इत्ये- वमादि - " चतुस्त्रिंशद्वाजिनः " इत्यन्तं सूक्तञ्चात्रिगावावपेत्तत्राप्येताम न्तिमामृच वक्रीणाम्पुरस्ताद्दधातीति सामिप्राय- मेकीय पक्षमुपन्यस्य न तथा कुर्या- • दिति तं प्रत्याख्यायान्तिमयर्वा सार्द्ध- मैत्र सकलं सूक्तम् अन्ते - " उप प्र " इत्यृग्द्वयं चावपेदेवेति पक्षान्तर विधानं चेत्यादि. २ " उप प्र " पृष्ठाङ्काः ९६-१०५ इत्यृद्वयमुक्त्वा यदभिगोः परिशिष्टं भवति तदाहेत्यभिधानं, वासोऽधिवासो हिरण्यं चाश्चायोपस्तीर्य तस्मिन्नेनमश्वमधिसञ्ज्ञपयन्तीत्यभिधानं, सञ्ज्ञप्तेषु पशुषु कुमारीपञ्चम्यश्चतस्रो यजमानपत्न्योऽनुचरीणां च चत्वारि शतानि पाजनैरुदानयन्तीत्यभिधानम्, निष्टितेषु पानेजनेषु महिषीमश्वायोपनि- पादयन्तीति प्रतिपाद्यैनां महिषीमधिवा- सेन सम्प्रोर्णुवन्तीति समन्त्रकं सार्थवाद विधानम्, अश्वस्य शिश्नं बहिरायम्याकृष्य च महिषी स्त्रोपस्थे विदधातीति सम • विषयाः १ विषयानुक्रमणिका । न्त्रकं सार्थवादं विधानं, तयोः शयानयो- यजमानोऽश्वमभिमेथतीति सविशेषं सम- न्त्रकं सार्थवादं विधानं, ततोऽध्वर्युः कुमारीमभिमेथति कुमारी च तमध्वर्यु प्रत्यभिमेथतीति समन्त्रकं सप्रकारकं विधानं, ततो ब्रह्मा महिषीमभिमेथति महिष्याः शतं राजपुत्र्योऽनुचर्यश्व ब्रह्माणं प्रत्यभिमेथन्तीति समन्त्रकं स- प्रकारकं विधानं, तत उद्गाता वावाता- मभिर्थात वावातायाः शतं राजन्या अनुचर्यश्चोद्गातारं प्रत्यभिमेथन्तीति समन्त्रकं सप्रकारकं विधानं, ततो होता परिवृक्तामभिमेथति परिवृक्तायाः शतं सूतग्रामण्यां दुहितरोऽनुचर्यच होतारं प्रत्यभिमेथन्तीति समन्त्रकं सप्रकारकं विधानं, ततः क्षत्ता पालागलीमभिमेथति पालागल्याः शतं क्षात्रसङ्ग्रहीतृणां दुहि- तरोऽनुचर्यश्च क्षत्तारं प्रत्यभिमेथन्तीति समन्त्रकं सकारकं विधानम्, अभिमेथिकानां वाचां सर्वकामावाप्तिप्रापकत्वेन प्रशंसनं, पत्न्यनुचर्यो महिषीमुत्थापयन्तीतरे- ऽध्वर्युर्ब्रह्मोद्गात्रादय ऋत्विजश्च सुरभि- मतीमृचं पठन्तीति मन्त्रप्रतीकसहितं विधानं, यज्ञे पूताया वाचो वदनस्य प्रशंसनं, गोमृगाजतूपराऽश्वानां वपा अवदायाहरन्तीति प्रतिपाद्याश्वस्य वपा नास्तीत्याशङ्कय तथा न कुर्यादिति शङ्कां निरस्य चाश्वस्यैव प्रत्यक्षं मेद आहरेदितराश्च नित्या इत्येतन्निरूपणं, वपासु श्रुतासु सतीषु स्वाहाकृतिभि- श्वरित्वा प्रत्यश्वः प्रतिपरेत्य सदसि पूर्व - द्वारेण प्रविश्य यथाधिष्ण्यमुपविश्य होत्रादय ऋत्विजो ब्रह्मोद्यं वदन्तीति निरूपणं, } पृष्ठाङ्काः | मा० विषयाः · (५९) ब्रह्मोद्यम्-तत्र - होत्रध्व य्र्वो:-अध्वर्यु- होत्रोः ब्रह्मोद्गात्रोः - उद्गातृब्रह्मणोश्च प्रश्न- प्रतिप्रश्नानां मन्त्रैरेव प्रदर्शनं, ततः स्वस्व- विष्ण्यादुत्थाय सदसोऽचि प्राञ्चोऽप्रेण हविर्द्धाने आसीनं यजमानमभ्यायत्य यथायतनं पर्युपविशन्ति होत्रादय ऋत्विज इति प्रतिपादनं, ततः पुनहोत्रध्वश्वों:- अध्वर्यु होत्रोः ब्रह्मोद्गात्रो : - उद्गातृब्रह्मणोः अध्वर्युयजमानयोश्च प्रश्नप्रतिप्रश्नानां मन्त्रैरेव प्रदर्शन, ब्रह्मोद्यवदनस्य सर्व- कामावाप्तिरूपं फलमिति प्रदर्शनं, महिमग्रह पूर्वोः -तत्र च उदिते ब्रह्मोद्ये चाध्वर्युः प्रविश्य हिरण्मयेन पात्रेण- प्राजापत्यं महिमानं ग्रहं गृह्णातीति विधाय तस्य महिमग्रहस्य पुरोरुक्पुरोऽनुवाक्या- प्रेषयाज्यावषट्कारमन्त्राणां प्रदर्शनम्, अस्य ग्रहस्य वषट्कृते एव हवनम् - अनुवषट्कारो नास्ति - सर्वहुतत्वं च भवतीत्यादिमहिमग्रहधर्माणां निरूपणं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १०६१११ ३ वपाप्रचारणम् -तत्र वपाहोमं प्रक्र- म्यानेकेषां पक्षाणां निरूपणं, तत्र प्रथमं पृथक्पृथग्वपाप्रचरणपक्षस्य निरूपणं, ततो जाबालस्य सत्यकामस्य मतेन वपाप्रचरणप्रकारस्य सहेतुकं निरूपणं, सौमापयोर्मानुतन्तव्ययोर्मतेन वपाप्रच- रणप्रकारस्य सहेतुकं निरूपणं, शैलाले- मतेन सहेतुकं वपाप्रचरणप्रकारनि- रूपणं, मालवेयस्य मतेन सहेतुकं वपा- प्रचरणप्रकारनिरूपणं, प्राथम्येन विहिते वपाप्रचरणपक्षे सम्मतेः कारणान्तराभिधानपुरःसरं प्रति- पादनम्, एवं वपाप्रचरणे पञ्च पक्षा- (६०) मा० विषयाः नाख्याय याज्ञवल्क्यमतेन षष्ठस्य वपाप्रचरणपक्षस्य सोपपत्तिकं सप्रकारकं सकारणं निरूपणम्, उत्तरो महिमग्रदः - तत्र हुतासु वपासु वाध्वर्युः प्रविश्य राजतेन पात्रेण प्राजापत्यं महिमानं ग्रहं गृह्णा- तीति तस्य महिमग्रहस्य पुरो- रुक्पुरोऽनुवाक्या प्रेषयाज्यावषट्कार- मन्त्राणां प्रदर्शनम्, अस्य ग्रहस्य वषट्कृते एव हवनम् - अनुवषट्कारो नास्ति - सर्व- द्रुतत्वं च भवतीत्यादिमहिमग्रह वर्माणां निरूपणम्, इतरपशूनां लोहितावदानप्रका- रमनूद्याश्वस्य लोहितावदानप्रकारनिरू- पणम्, अश्वस्य लोहितावदाने पक्षान्तरं निरूप्य सात्ययज्ञिमत प्रदर्श्य च तद्वारा पूर्वोदितपक्षस्यैव प्रतिष्ठापनं, ततः प्रात- रनुष्ठेयस्योक्थ्यसंस्थस्य मध्यमस्याह्नः सम्पत्तेः सार्थवादं निरूपणं, तत्रैकेषां मतेनैकविंशतिः सवनीयाः पशवः पुन- रन्येषां मतेन चतुर्विंशतिः सवनीयाः पशवः ते सर्वे आग्नेयाः तेषां सर्वेषां कर्म च समानं चेत्यादि सार्थ- वादमभिधानं चेति शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः । प्रा० विषयाः ११२-११६ ४ देवापेनेन्द्रोतेन याजितस्य पारिक्षितस्य जनमेजयस्यदृष्टान्तेनाश्वमेधस्य ब्रह्महत्या- निरसनरूपं फलं भवतीति प्रतिपादनम्, उक्तेऽर्थे गाथयाऽभिगीतस्य प्रदर्शन, भीमसेनोप्रसेनश्रुतसेनानां पारिक्षिती- यानां तथाऽऽह्वारदौर्ब्रहमरुत्तपाञ्चा- लानां राज्ञां दृष्टान्तेनाश्वमेधिकस्याति- रात्रसंस्थस्य तृतीयस्याहः प्राकृतात्सर्व- स्तोमातिरात्रादधिका ज्योतिर्गौरायु-. रभिजिद्विश्वजिन्महाव्रताप्तोर्यामातिरात्र- रूपाः सप्त विकल्पा भवतीति सार्थवादं गाथयाऽभिगीतसहितं च विधानं, त्रिष्व- प्यहः सु स्तोमान्तराणि सोपपत्तिकं प्रतिपाद्य तद्वताऽश्वमेधेन द्वैपायनो राजा ईजे इति गाथयाऽभिगीतसहित- ममिधानं, तथा त्रिष्वप्यहःसु पवमाना- न्तराणि सोपपत्तिकं प्रतिपाद्य तद्वता- ऽश्वमेधेन दौष्यन्तिर्भरतो राजा ईजे इति गाथयाऽभिगीतसहितं प्रतिपादनम्, अत्रोक्तेऽर्थे द्वितीयातृतीया चतुर्थीभिर्गा- थाभिरभिगीतस्यार्थस्य प्रदर्शनं, त्रिष्वपि दिवसेषु. एकविंशस्तोमवताऽश्वमेधेन, याइतुर ऋषभो राजा ईजे इति गाथया - ऽभिगीतसहितमभिधानं, तथा त्रिष्वपि दिवसेषु त्रयस्त्रिंशवताऽश्वमेधेन सात्रा- सहः शोणो राजा ईजे इति गाथया - ऽभिगीतसहितमभिधानम्, अस्मिनुक्तेऽर्थे द्वितीयासृतीयाभ्यां गाथाम्यामभिगीत- स्यार्थस्य प्रदर्शनं, गोविनतस्तोमवता- इश्वमेधेन सात्राजितः शतानीको राजा ईजे इत्यमिधानं, गोविनतसञ्ज्ञकस्तोम- स्य प्रकारनिरूपणं, गोविनतस्तोमविष- यकस्य चतसृभिर्गाथाभिरभिगीतस्यार्थ- स्य प्रदर्शनम्, विजयमध्यात्प्राच्यादि- क्रमेण चतुर्दिक्षु यदुत्पन्नं द्रव्यं तत्तेनैव क्रमेण होतृब्रह्माध्वर्यूद्गातृम्यः प्रदेयं भूमिपुरुषब्राह्मणस्ववर्ज यथा स्यात्तथेति दक्षिणादानविधानम्, उदयनीयेष्टयां समाप्तायां सप्त मैत्रावरुण्यः सप्त वैश्वदेव्यः सप्त बार्हस्पत्या एवमेकविंशतिं वशा अनुबन्ध्याम् आलभेतेति सार्थवादं विधा- नम्, अनूबन्ध्यासम्बन्धिन्या एकविं शतिसङ्ख्याया मासर्तुलोकादित्यात्मना प्रशंसनं, तथोदवसानीयेष्ट्यां संस्थि- !

मा० विषयाः • तायां महिष्यादिकाश्चतस्रो जाया:- पञ्चमी कुमारीम् - अनुचरीणा चत्वारि शतानि च येन सह ययाऽभिमेथिकः संवादः कृतस्तास्तेभ्यो दक्षिणात्वेन दद्याद्रिति विधानं, ततः संवत्सरपर्यन्तं वसन्तादिक्रमेण प्रत्यृतु षट् षडामेयाने- न्द्रान्पार्जन्यान्मारुतान्वा मैत्रावरुणाने- न्द्रावेष्णवानेन्द्रात्रा ईस्पत्यानृतुपशूनालभ्य यजेतेति सार्थवादं विधानम्, ऋतुपशु- गतष त्रिंशत्सङ्ख्यायाः षट्त्रिंशदक्षर- सङ्ख्या बृहत्यात्मना चेत्यादि. प्रशंसनम् इत्यश्वमेघः । इति पञ्चमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः । विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः ११६-११९ १ पुरुषमेधः- तत्र प्रथमं तावदतिष्ठ फल- वतः पुरुषमेधस्य क्रतोरुत्पत्तेराख्यायि- क्या सोपपत्तिकमभिधानम्, तस्यैतस्य पुरुषमेधस्य त्रयोविंशतिर्दीक्षा द्वादशोप- सदः पञ्च सुत्याश्च भवन्ति ताव सर्वा मिलित्वा पुरुषमेधश्चत्वारिंशद्रात्रो भव- तीत्यभिधाय तस्य चत्वारिंशत्वसामान्या- द्विराडात्मना प्रशंसनम्, एतस्मिन्नुक्तेऽर्थे मन्त्रसंवादप्रदर्शनं च इदानीमेवाभि- हिताया विराजश्चत्वारो दशकवर्गा भव- न्तीति सप्रयोजन सोपपत्तिकमभिधानं, तत्रोपसहि एकादश यूपा एका- दशानीषोमीयाः पशवश्च भवन्ति तेषां फर्म च समानमित्येतत्प्रतिपाद्य तद्गते- कादशसङ्ख्यायां त्रिष्टुबात्मना प्रशंसनं, तथा सुत्यास्यैकादशिनाः पशवो भव- न्तीति प्रतिपाद्य तद्गतैकादशसङ्ख्यायाः पूर्वव श्रिष्टुबात्मना प्रशस्य प्रजापत्या- + रमना प्रशंसनं पुरुषमेधाख्यो- ऽयं यज्ञक्रतुः पश्चरात्रो भवतीति प्रतिपाद्य पञ्चविधयज्ञपशुभत्वादिस- (६१) पृष्ठाङ्काः म्पच्या प्रशंसनम् एवं यज्ञविराजोऽधि- देवाध्यात्ममुपासनमभिधाय पुरुषमेधि- केषु सत्येहःसु कर्तव्या अहःसंस्था अभिधाय च तासामाध्यामाधिदेवोपास नस्य सफलं सार्थवादं निरूपणम्, उक्तार्थ वेदितुः फलनिरूपणं च पुरुषमेधि- कार्ना सौभ्यानामहा लोकर्तु रूपेणाधि- देवतसम्पत्वात्मरूपेणाध्यात्मसम्प- तेच सोपपत्तिकं निरूपणं चेत्यादि. १२९ - १३० २ पुरुषमेधशब्दस्याधिदैविकमाधियाज्ञिकं निर्वचनम्, तत्र पुरुषमेधस्य मध्यमेऽइनि पुरुषपशूनालभते इति सार्थवादं विधानं, ते च ब्राह्मणादयः पुरुषपशवो मन्त्रब्राह्मणे एकैकस्यां कण्डि• कार्या दश दश पशवोऽभिहितास्ताननू- द्यालभत इत्यभिधायैतस्या दशसङ्ख्याया विराडात्मना प्रशंसनम्, एवं दशदश- पश्वमिधायिका एकादश कण्डिकास्तन- तान्पशूननूद्यालभत इत्यभिधाय तस्या एकादशसङ्ख्याया विष्टुबात्मना प्रशंसनं, मध्यमेऽग्निष्ठे यूपे अष्टाचत्वारिंशतं पशू- नियुज्यालमत इत्यभिधायैतस्या अष्टा- चत्वारिंशत्सङ्ख्याया जगत्यात्मना प्रशं सनम्, इतरेषु यूपेष्वेकादशैकादश पशू नियुज्यालभत इति प्रतिपाद्यैतस्या एकादशसङ्ख्या या स्त्रिष्टुबात्मना प्रशंस- नम् उत्तमाञ्चाष्टौ पशूनालभत प्रत्यभि- धायैतस्या अष्टसङ्ख्याया गायत्र्यात्मना प्रशंसनम्, एतेषामुत्तमानामष्टानां पशूनां प्राजापत्यत्वं प्रतिपाद्य तद्रूपेण प्रशं- • ( ६२ ) प्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः सनम्, पशूनुपाकरिष्यन्नध्वर्युः " देव सवितः – तत्सवितुः - विश्वानि देव " इत्येतास्तिस्रः सावित्रीराहुतीर्जुहोती ति सार्थवादं विधानम् " ब्रह्मणे ब्राह्मणं क्षत्राय राजन्यं मरुद्रथो वैश्यं तपसे शूद्रम्" इत्येतान्पशूंस्तद्देवताश्वेतर- पशुतदेवतानामुपलचकत्वेनानूय तेषां सोपपत्तिकं प्रयोजननिरूपणं, पूर्व या विहितास्तिस्रः सावित्र्य आहुतयस्ता आज्येन होतव्या इति सार्थवाद विधा- नम् नियुक्तान्पुरुषान्त्रह्मा दक्षिणतः " सहस्रशीर्षा पुरुषः " इत्येतेन षोड- शर्चेन नारायणेन पुरुषसूक्तेनामिष्टौ - तीति सार्थवाद विधानम्, ते च सर्वे पशवः सञ्ज्ञपनवर्जिताः केवलं पर्यमि- कृता बभूवुरतस्तद्देवत्या आहुतय आज्येन होतव्याः पर्यनिकृतांस्तान्पशूंस्तूत्सृजेदे- येत्यशरीरिवानारायण संवादद्वारा सोपपत्तिकं सार्थवादं निरूपणम्, ऐका- दशिनेः पशुभिरेनं यज्ञं संस्थापयतीति विधायैतस्या एकादशसङ्ख्यायात्रिष्टु- बात्मना प्रशंसनम्, उदयनीयेष्टयां संस्थि- तायां तिस्रो मैत्रावरुणी:- तिस्रो धैश्वदेवी : पच बार्हस्पत्या: एवमेकादश वशा अनू- बन्ध्या आलमत इति सार्थवादं विधा- येतस्या एकादशसङ्ख्यायास्त्रिटुबात्मना प्रशंसनं, ततस्त्रधातव्युदवसानीयेष्टिर्भव- तीति स्तावकार्थवादातिदेशसहितमभि- धानं, विजयमध्यात्प्राच्यादिक्रमेण चतु- र्दिक्षु यदुत्पन्नं द्रव्यं तत्तेनैव क्रमेण होतृ- ब्रह्माध्वर्यूद्रातुभ्यः प्रदेयं सपुरुषं भूमि- Arrears यथा भवेत्तथेति दक्षिणा- दानविधानं तत्रापि यदि ब्राह्मणः पुरुष- मेधेन यजेस तदा सर्वस्वं दद्यादिति ▼ सार्थवादं विधानं, तर आत्मन्यमी समा- रोह्योत्तरनारायणेनादित्यमुपस्थाय चान- पेक्षमाणोऽरण्यमभिप्रेयादिति सप्रयोजन विधानं, यदि वा प्रामे विवत्सेत्तदाऽरण्यो- रनी समारोह्य पूर्ववदुत्तरनारायणेनैवा- दिव्यमुपस्थाय गृहेषु प्रत्यवस्येद्यानम्या- मुयात्तांश्च यज्ञऋतूनाहरेत ति च विधानं, स एष पुरुषमेधः सर्वस्मै नानुवक्तव्यः किन्तु ज्ञातप्रियानूचानेभ्य एव त्र्या- दिति सकारणं पुरुषार्थप्रतिषेधकथनं चेत्यादि. इति पुरुषमेधः । इति षष्ठोऽध्यायः । अथ सप्तमोऽध्यायः । १३०-१३७ १ सर्वमेधः - तत्र प्रथमं सर्वकामनया - नुष्ठेयस्य सर्वमेधस्य क्रतोरुत्पत्तेराख्या- यिकया सोपपत्तिकमभिधानं स एष सर्वमेधाख्यो यज्ञकतुर्दशरात्रो भवतीति प्रतिपाद्येतस्य दशसङ्ख्याया विराडात्मना प्रशंसनम्, अस्य सर्वमेधस्य सर्वयज्ञानां मध्ये परमत्वप्रतिपादनं, सर्वमेधे प्रथम- दिवसोऽभिष्टुनामेकाहोऽग्निष्टोमसंस्थो भवति तत्र आग्नेया ग्रहाः- आग्नेय्यः पुरोरुचश्च भवन्ति - इत्यादि सोपपत्तिकं सार्थवादमभिधानं, द्वितीय दिवस इन्द्रस्तु - दुक्थ्यो भवति तत्र ऐन्द्रा ग्रहाः - ऐन्द्रयः पुरोरुचश्च भवन्ति इत्यादि सकारणं सार्थवादमभिधानं, तृतीय दिवसः सूर्य- स्तुदुक्थ्यो भवति तत्र सौर्या ग्रहाः- सौर्य: पुरोरुचश्च भवन्ति इत्यादि सङ्का- रणं सार्थवादमभिधानं चतुर्थदिवसो वैश्वदेवस्तुदुक्थ्यो भवति-तत्र धैश्वदेवा. महा:- वैश्वदेव्यः पुरोरुचश्च भवन्ति - : ब्रा० विषयाः मध्यमः इत्यादि सकारणं सार्थवादमभिवानं, पञ्चमदिवस आश्वनेधिको पञ्चमो दिवसो भवति मेध्यमतश्व- मालभते इति सप्रयोजनं प्रतिपादनं, षष्ठो दिवसः पौरुषमेधिको मध्यमो दिवसो भवति तत्र मेध्यान्पुरुषानाल- भते इति सप्रयोजनमभिधानं, सप्तमदिवसोऽतोर्यामात्मको भवतीति सप्रयोजनं तद्गतेतिकर्तव्यता विशेष- सहितं सार्थवादं विरूपणम्, अष्टम- दिवस त्रिणवस्तोमको भवतीति सार्थ- वादमभिधानं, नवमदिवसत्रयस्त्रिंशस्तो- मको भवतीति सार्थवादमभिधानं, दशम- दिवसो विश्वजित्सर्वपृष्ठोऽतिरात्रो भव- तीति सकारणं सार्थवादमभिधानं, विजयमध्यात्प्राच्यादिक्रमेण चतुर्दिक्षु यदुत्पन्नं द्रव्यं तत्तेनैव क्रमेण होतृ- ब्रह्माध्वर्युद्गातृभ्यः प्रदेयं सभूमिपुरुषं ब्राह्मणस्ववर्ज यथा भवेत्तयेति दक्षिणा- दानविधानं, भौवनस्य विश्वकर्मणो राज्ञो दृष्टान्तेन सर्वमेधेन यष्टुः सर्व- मेधं वेदितुश्चातिष्ठारूपं फलं भवतीति प्रतिपादनम् एतं विश्वकर्माणं राजानं कश्यपो याजयाञ्चकार तस्मिन्सर्व- मेधे यदा च विश्वकर्मा अस्मै कश्य- पाय भूमिं दातुं प्रवृत्तस्तदा न मां कश्चन मर्त्यः कदाऽपि दातुमर्हति है ! विश्वकर्मस्त्वं मन्दोऽसि, यदि वलान्मां दास्यसि तहिं सलिले मग्ना भविष्यामि ततश्च ते प्रतिज्ञा वृथा स्यात् " इत्या- द्यर्थकं श्लोकं भूमिर्जगाविति निरूपणं चेत्यादि. " इति सर्वमेधः । " इति सप्तमोऽध्यायः । विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १३८-१४३ अथ अष्टमोऽध्यायः । १ पितृमेधः तत्र च प्रथमं सप्रयोजनं श्मशानकरणं श्मशानशब्दनिर्वचनं च, एष च पितृमेधः क्षिप्रं न कर्तव्यः किन्तु पितुः संवत्सरास्मृतौ कर्तव्य इति सकारणं निरूपणं, बहुकालाति- क्रमणोत्तरमपि पितुर्मरण संवत्सरस्य स्मृतौ सत्यां समेषु संवत्सरेषु - अस्मृतौ च सत्यामयुग्मेषु संवत्सरेषु पितृमेधः कार्य इति व्यवस्थित विकल्पपुरःसरमभिधानं, तद्वदयं पितृमेधः एकतारके नक्षत्रे - ऽथवाऽमावास्यारूपे एकनक्षत्रे कर्त: : इति सोपपत्तिकं सप्रयोजनं निरूपणं, तत्राप्ययं पितृमेधः शरदि माघे निदावे वा कार्य इति सकारणं प्रति- पादनं, पूर्व श्मशानकरणं विहितमिदानीं तच्छ्रमशानं चतुर्दिक्षु चतुःस्रक्ति कर्तव्य- मिति देवासुरस्पर्द्धाया इतिहासद्वारा प्रकथनं, प्रसङ्गाद्दव्यः प्रजा देवानुका- रेण श्मशानं चतुःस्रक्ति कुर्वन्त्या सुर्यः प्रजा असुरानुकारेण परिमण्डलाकारं श्मशानं कुर्वन्तीति प्रतिपादनम्, एतच श्मशानं प्रामादक्षिणपूर्वस्यां दिशि कर्तव्य- मिति सकारणमभिधानं, ततः श्मशान- करणार्थं भूमिजोषणोपक्रमणं, तथा चैतच्छ्रमशानमुदीचीनप्रवणं कर्तव्य- मिति सोपपत्तिकं सार्थवादं विधानं, तत्र दक्षिणाप्रवणं कार्यमिति सकारणं केषाञ्चिन्मतमनूद्य तस्यानिष्टफलप्रदर्शन- द्वारा निराकरणं, दक्षिणा प्रवणस्य प्रत्यासन्नं कुर्यादिति सकारणं पुनः केषाञ्चिन्मतमनूद्य तस्योदकप्रवणत्वं सम्पादनेनैव प्रत्युच्छ्रितं दक्षिणदेशे मव- (.६३०))( ६४ ) प्रा० विषयाः तीति कारण निर्देशपुरःसरं प्रत्याख्यानं, पुनरेतच्छ्मशानं समभूमौ - तत्रापि रम- णीये सुखनीये च प्रदेशे - तत्रापि दूराध्वनि प्रदेशे - तत्रापि वृक्षगुल्माद्या- काशवर्जिते प्रदेशे –तत्रापि वृक्ष- गुल्मादिभिः समन्तात्संवृते सत्यधस्ता- पिनि प्रदेश - तत्रापि पार्श्वतोऽवकाश- वर्जिते प्रदेशे - तत्रपि वनगिरि- देवगृहादिना चित्रेऽर्थादर्शनीये प्रदेशे तत्राप्यषरे प्रदेशे - तत्रापि वीरिणमिश्रे औषधिमूलसहिते प्रदेशे - तत्रापि विशाख- शराश्वगन्धापृश्निपर्ण्यध्याण्डादिविवर्जिते प्रदेशे तत्राप्यश्वत्थविभीतकतिल्वक- स्फूर्जक हरिद्रुन्यग्रोधानां ये च पाप- नामानो वृक्षास्तेषामनन्तिके प्रदेशे कर्तव्यमिति प्रतिपर्यायं सोपपत्तिकं सार्थवादं श्मशानोचितप्रदेशप्रदर्शनम्, पुनस्तच्छ्मशानमग्निचितोऽग्निविधया कुर्यादिति सोपपत्तिकं सार्थवादमभि- धानं, पुनरप्येतच्छ्मशानं महन्न कुर्या · त्किन्तु यावानपक्षपुच्छोऽग्निस्तावन्मितं कुर्यादिति सकारणं केषाञ्चिन्मतमुप- न्यस्य पुरुषमात्र पश्चादुत्तरतश्च पृथुतरं च कुर्यादिति सार्थवादं सप्रयोजनं विधाय तदप्रदक्षिणं वलितामी रज्जुभिः पर्यातन्यादिति सहेतुकं निरूपणं, तत्र श्मशाने यावति प्रदेशेऽस्थिनिवापः सम्भवेसावन्तं प्रदेशं लाङ्गलेनोद्वन्या- दित्येकीयं भतमुपन्यस्य पुरुषमात्रमेवो. द्वन्यादिति स्वमतस्य सार्थवादमभिधानं येत्यादि शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १४४ - ११२ कृत्वाऽस्थीनि निक्पत्तीत्कीयं मतमुप- १ रात्र पृथिव्यां किञ्चिरिष्टकान्तर्द्धानं न्यस्यानन्तर्द्धाय निवपन्तीति पुनरन्यदी- यस्य मतस्य सेतिहासं निरूपणं, ततः श्मशानक्षेत्र गार्हपत्य चितिपरिश्रिदपे- क्षयाऽपरिमिताभिः परिश्रिद्भिः परिश्र- यति–तत्राग्निकीनां परिश्रितां यजुषा परिश्रयणमेतासां पैतृमेधिकीनां परि- श्रितां तु तूष्णीं परिश्रयणं यदेवाग्निकीना परिश्रितां प्रयोजनं तदेवैतासां पैतृमेधि- कीनां परिश्रितामित्येतत्सार्थवादं निरूपणं, ततः पलाशशाखया श्मशानक्षेत्रस्य व्युदूनमर्थात्तृणपर्णादिभिर्विहीनीकरणं विधाय तत्रर्ग्यजूषी विनियुज्य तयोर्व्या- ख्यानम्, अस्याः पित्र्यायाः पलाश- शाखाया दक्षिणस्यां निरसनमिरतस्या:- स्तूत्तरस्यामित्यभिधानं श्मशानक्षेत्रस्य दक्षिणत एकेषां मतेनोत्तरतो वा सीरं युनक्तीति पक्षद्वयस्येच्छाविकल्पत्वं प्रदर्श्य युक्तेति सम्प्रेष्याभिमन्त्रयत इति विधानं, तत्राभिमन्त्रणमन्त्रं प्रतिपाद्य तस्यामि- प्रेतार्थप्रदर्शनम्, तच्च सीरं षड्गवं भव- तीति सार्थवादं प्रतिपादनं, ततश्चतुर्भिर्य- जुर्भिश्चतसृणां सीतानां कर्षणस्य सप्र- कारकं सार्थवादं विधानं, तत आत्मनो विकर्षणस्य सार्थवादं सप्रकारकं विधानम्, एवं सीता विकर्षणं कर्म कृत्वा सीरं वि- मुञ्चतीति समन्त्रकं सप्रयोजनमभिधाया- स्य पित्र्यस्य सीरस्य दक्षिणस्यां निरसनं तदितरस्य देवस्य तूत्तरस्यां निरसनमिति सकारणममिधानं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः १५२-१९४ १ कष्टक्षेत्रमध्ये सर्वौषधं वपतीति विधाय यच्चाग्निकं सर्वोषधवपनं तद्वहीभिर्ऋग्भि- रिदं पैतृमेधिकं च सर्वौषधवपुनमे कयच व्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | कर्तव्यमिति सकारणं प्रदर्श्य वपनसाधन- मन्त्रं च प्रदर्श्य तस्याभिप्रायवर्णनं, ततः सूर्योदयसमकालं कृष्टक्षेत्रमध्ये प्रेता- स्थिनित्रपनस्य सार्थवादं विधानं, विहिते प्रेतास्थिनिवपने मन्त्रद्वयं विनियुज्य तपोरभिप्रायार्थप्रदर्शनं द्वितीयमन्त्रेऽसौ- स्थाने नामादेशकरणकथनं च दक्षि- णां दिशं गत्वाऽनुच्छ्वसन्कुम्भं प्रक्षि- प्यानपेक्षमाण रहीति कश्चित्पुरुषं प्रेष्ये- दिति विधाय यथाप्रेषितं कृत्वा तस्मिन्प्र- त्यागते " परं मृत्यो " इतीमं मन्त्रं जपेदिति विधाय च तस्य मन्त्रस्याभि- प्रायप्रदर्शनं, कृष्टक्षेत्रमध्ये निहिताना - मस्थनां यथाङ्गः परिकल्पनं कुर्यादिति विधाय तत्र मन्त्रद्वयं विनियुज्य तस्या- भिप्रायप्रदर्शनम्, ततस्त्रयोदश पादमात्र्य इष्टका लेखारूपलक्षणवर्जिता भवन्ति- या एवाग्निक्यः पादमात्र्य इष्टकास्ताः- एवैताः आग्निकीरिष्टका यजुषोपदधातीमाश्च तूष्णीमुपदधातीति च सार्थवादं सकारणं प्रतिपादनं, तासां विहितानां पादमात्रीणां त्रयोदशानामिष्टकानां कृष्टक्षेत्रमध्ये उप- धानप्रकार निरूपणम् - उपधानद्वाराऽग्नि- चित्यात्मकत्वसम्पादनं च, प्रदरात्पुरीषा- हरणप्रेष प्रदर्शन, तत्रैकेषां मतेन प्रदरा: त्पुरीषमाहृत्य पुनरन्येषां मतेन पूर्वदक्षि- णावान्तरन्देशे कर्पू खात्वा ततः पुरीष- मभ्याहृत्याभ्याहृत्येति पक्षद्वयस्येच्छावि- कल्पत्वप्रदर्शनपुरःसरं तेन पुरीषेण दक्षिणतः पश्चादुत्तरतश्च श्मशानकरण- विधानं, तच पुरीषश्मशानं महन्न कुर्या - त्किन्तु क्षत्रियस्योद्वाहुपुरुषसम्मितं– ब्राह्मणस्य मुखदनं - स्त्रिया उपस्थदघ्नं – शूद्रस्याष्ठीवदन्नं कुर्यादिति सार्थवादं , पृष्ठाङ्काः | ना० विषयाः विधानम्, अथवा पुरीषश्मशानं सर्वेषा- मधोजानुसम्मितं कर्तव्यमिति विधानं, तथाऽपरस्मा अवकाशं न दद्यादिति ततस्तस्य क्रियमाणस्य विधानं, तेजनीमुत्तरतो धारयन्तीति सार्थवादं विधानम्, उत्तरतो धृतां तेजनीं न न्यस्येत्किन्त्वेनां धृत्वा वोढ़वा वा गृहेषूच्छ्रयेदिति सार्थवादं विधानं, तत्र पुरीषश्मशाने यवानामावापं कृत्वा तद- वकाभिः कुशैश्च प्रच्छादयेदिति सप्रयो- जनं विधानं चेत्यादि. ४ पुरस्तात्पालाशेन शमीमयेन ( ६५ ) पृष्ठाङ्काः १९९-१६० शङ्कुना - उत्तरतः शकुना - पश्चाद्वारणेन शङ्कुना– दक्षिणतोऽश्ममयेन शकुना एवं चतुर्भिः शङ्कुभिरेनच्छ्मशानं परिणि- हन्तीति सप्रयोजनमभिधानं, श्मशानस्य दक्षिणतः कर्षू खात्वा तां क्षीरोदकाम्या- मापूर्योत्तरतश्च सप्त कर्षुः खात्वा ता उद- केनैवापूरयेदिति सप्रयोजनमभिधानं, ततोऽध्वर्युयजमानामात्या उत्तरासु कर्पूषु प्रतिकर्षु त्रींस्त्रीनश्मन आवपन्तीति विधाय तासां कर्षूणामुपरिष्टाद्मामं प्रत्युद्ग- च्छन्तीति समन्त्रकं विधानं, हस्तगृहीते- रपामार्गेः स्वशरीरमपमृजत इति समन्त्रकं सप्रयोजनं विधानं, ततो यत्रोदकं भवति तत्र स्नात्वा सुमित्रिया नः इति मन्त्रेणापोऽञ्जलिनाऽऽदायेति सार्थवादं विधाय " दुर्मित्रियाः" इति मन्त्रेण यो - ग्रामस्य दिशं द्वेष्यः स्यात्तमुद्दिश्य तां दिशं परासिञ्चेदिति सप्रयोजनं विधानं, स्नाना- र्था आपो यदि स्थावरास्तर्हि पापाना- मनिरसनं, यदि च ताः प्रवहन्त्यस्तदा पापानामपि निरसनमिति म्नानार्थाना.. “} سما ( ६६ ) ब्रा० विषयाः शतपथब्राह्मणस्य-विषयानुक्रमणिका । मप प्रशंसनं, ततः स्नात्वाऽहतवासांसि परिधायानडुहः पुच्छमन्वारम्येति सार्थ- वादमभिधाय " उद्वयं तमसस्परि " इतीमामृचं जपन्तो ग्रामं प्रतियन्तीति सार्थवादं विधानं, ततस्तेभ्य आगतेभ्य आञ्जनाभ्यञ्जनं प्रयच्छन्तीति सार्थवाद विधानं, ततो गृहेष्वग्निमुपसमाधाय तमभितो वारणान्परिधीन्परिधाय तत्र वारणेनैव सुवेणानये आयुष्मत आहुति जुहुयादिति सार्थवादं विधानम्, विहितामाहुतिमनूद्य तत्र सामिप्रायं मन्त्रस्य विनियोजन, पुराणोऽनड्वान्पुराणा यवाः पुराणा सोपधानाऽऽसन्दी चास्य पितृमेधस्य दक्षिणाऽन्वादिष्टेति विधानं, तथा यथा- कामं यथाश्रद्धं भूयसीरन्याश्च दक्षिणा पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः दद्यादिति च विधानम् " इति न्वग्नि- चितः” इत्युपसंहरणम्, अथानग्निचितः प्रकृत्य अग्निकरणपरिश्रित्परिधानसर्वोषध- वपनेष्ट कोपधानेभ्योऽन्यद्भूमिजोषणादि सकलं कर्म समानमित्यभिधानम्, एकेषां मतेनाहिताग्नेः श्मशाने इष्टकास्थाने शर्क- रोपधानं कुर्यादेकेषां मतेन न कुर्या- दिति पक्षद्वयं प्रतिपाद्य तत्र यथाकामं कुर्यादितीच्छा विकल्पप्रदर्शनम्, अध्वर्यु- प्रमिश्मशानयोरन्तरे मर्यादालोष्ट निद- व्यादिति समन्त्रकं सप्रयोजनं विधानं पृष्ठाङ्काः चेत्यादि. १६०-१६४ इति पितृमेधः । इत्यष्टमोऽध्यायः । इति परिशेषाख्ये भागे त्रयोदशेऽश्वमेधकाण्डे विषयानुक्रमणिका समाप्ता । 1. ब्रा० विषयाः श्रीशः शरणम् । अथोत्तराख्ये भागे बृहदारण्यकसञ्ज्ञकचतुर्दश- काण्डान्तर्गते प्रवर्ग्यकाण्डे विषयानुक्रमणिका प्रारभ्यते । तत्र प्रथमोऽध्यायः । १ प्रवर्ग्यसृष्टिप्रतिपादकं ब्राह्मणम्- त प्रथमं श्रीयशोऽनाद्यकामा अश्विभ्यां वर्जिताः अमीन्द्र सोममख- विष्णुविश्वेदेवाः कुरुक्षेत्रे देवयजने किञ्चन सत्रं निषेदुरित्यभिधानं, तत्रास्माकं मध्ये श्रमेण तपसा श्रद्धया यज्ञेनाहु- तिभिर्य: पूर्वो यज्ञस्योद्दचमवगच्छात्स एव श्रेष्ठ इति ते देवा ऊचुरित्यभि- धानं, तादृशो विष्णुः स एव च देवानां मध्ये श्रेष्ठोऽभूदिति प्रतिपाद- नम्, विष्णुयज्ञादित्यानां साम्यत्वोपपा- दनं, प्रसङ्गाद्यशः संयन्तुं केनापि न शक्यते इति लोकस्वभावप्रदर्शनं, ततो विष्णोः शिरः प्रच्छेदनेतिहासस्य सप्र- कारकमुपवर्णनं, तत्पतितं. शिर आदित्योऽभवदित्यभिधानं, धर्मप्रवार्य- महावीर - सम्राट्शब्दानां सोपपत्तिकं निर्व- चनम्, एतं प्रवर्ग्ययज्ञ देवाः प्रापुस्त- त्रापि प्रथममिन्द्रः प्रापान्वनं न्यप- द्यतेमं यज्ञं परिगृह्य यशस्त्र्यभवच्चात- स्तमिन्द्रं प्रत्यक्षेण मखवान्पारोक्ष्येण मघवानित्याचक्षत इत्यादिनिरूपणं, ततो देवा ज्याछियो वत्रीभ्यः पूर्व शिरः प्रच्छेदनेतिहासप्रसङ्गेन प्रतिज्ञात- मन्नायं प्रायच्छन्नित्यादि सोपपत्तिक- मभिधानम्, एवमुपायेन प्राप्तस्य यज्ञस्य देषैः कृतस्य त्रेधाविभागस्य प्रदर्शनं ततो पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः देवानामपगतशिरस्कस्यात एव फलविही- नस्य यज्ञस्यानुष्ठानकरणादि प्रदर्शनम्, एवं छिन्नशिरस्कस्य यज्ञस्य फलसाधनत्वा- भावात्तदनुष्ठानमेव सर्वत्रोत्सीदेदित्या- शङ्कय कश्चिद्दध्यङ्काथर्वणर्षिस्तरसन्धान- विद्याकुशल आसीदित्याद्यभिधानं, स चर्षिः पुराऽऽदित्यात्मना यज्ञशिर:- सन्धानविद्यां शक्रायोपदिदेश - स चेन्द्र एवममन्यत यद्ययमिमां विद्यामन्यस्मा उपदिशेत्तदा सोऽपि मद्विधः स्यात्- अतस्तमृषिमितः परं त्वयैषा विद्या म कस्मा अप्युपदेष्टव्येत्याज्ञापितवानित्यादि- प्रतिपादनम्, इन्द्रोपदेशात्प्रागेवाश्विनो- यज्ञशिरःसन्धानविद्यादानं प्रतिश्रुतमासी- दित्यादिनिरूपणम्, एवं दधीचा प्रतिश्रुत- विद्यादानं स्मृत्वा तावश्विनौ दध्यञ्चमेत्य विद्यां देहीति प्रार्थितवन्तौ तदानी तयोर्दधीचश्च सञ्जातयोरुक्तिप्रत्युक्स्योः प्रदर्शनम्, एवमश्विभ्यां प्रवर्ग्यविद्याया उपदेशे प्रार्थिते सति दधीचो विद्या- दाने शककृत प्रतिबन्धस्याभिधानं, ततः पुनरश्विनोर्दधीचश्व सञ्जातसंवादेन तत्प्रतिबन्ध निवृत्त्युपायस्य प्रतिपाद- नम् अश्विम्यामभिहितमुपायमङ्गीकृत्य दध्यङ् ऋषिस्ताम्यामश्विम्यां विद्यामुपदि- दिक्षुः सन्स्वसमीपं प्रापितवानित्यादि- निरूपणं, दधीचोऽश्विभ्यां मधुविद्यादा- नम्, इन्द्रेण तस्य शिरश्छेदनम्, अश्विम्यां पृष्ठाङ्काः ( ६८ ) मा० विषयाः वक्ष्यमाणस्य कालमाननि- च पुनस्तस्य स्वयम्प्रदर्शितोपायेन शिरः- सन्धानकरणं चेत्यादिप्रदर्शनम्, उक्तेऽर्थे कस्यचिन्मन्त्रस्य संवादप्रदर्शनम्, एत- स्वर्याख्यं मधु साधारण्येन सर्वेषां नोपदेष्टव्यं किन्तु ज्ञात प्रियानूचानेम्य एवेति नियमप्रतिपादनं, तथा ये ‘पूर्वोक्ता उपदेशार्हाः शिष्यास्तेभ्योऽपि झटिति एषा मधुविद्या नोपदेष्टव्या किन्तु संवत्सरपर्यन्त संवासोत्तरमेवेति नियमान्तरप्रतिपादनं, मधुविद्याध्ययनत्रतस्य रूपणं, सोपपत्तिकमुक्तव्रतस्यानुष्ठेय- स्वरूपनिरूपणम्, एतस्य प्रवर्ग्याख्यस्य कर्मणो यशोरूपेण प्रशंसनं, तत्र यशो- रूपस्यादित्यात्मकस्य प्रवर्ग्यस्य सम्ब- न्यायज्ञादिदक्षिणापर्यन्तानां वक्ष्य- माणानां यशस्वित्वप्रतिपादन, प्रसङ्गा- दक्षिणाविषये प्रतिग्रहीतुः कस्यचन विशेषनियमस्य प्रदर्शनम्, एतस्य प्रव- स्यानुष्ठानकाले क्रतुनियमविशेषस्य विधानम्, आसुरेराचार्यस्य मतेनेकमेव सत्यवदनात्मकं दुष्करं व्रतं कर्तव्यमि• त्यभिधानं चेत्यादि. • २ महावीरादिप्रवर्ग्य पात्रसम्भारब्राह्म- णम् -तत्र प्रथमं महावीरादीनि मृन्म- यानि पात्राणि निर्मातुं मृद्वल्मीकवपा - दीनां सम्मरणानां विधानम्, तत्राप्यादी तेषां सम्मारसञ्ज्ञाया निर्वचनं, तच्च सम्भरणमुत्तरत आस्तृते प्राचीनग्रीवे कृष्णाजिने, तत्रापि लोमवद्भागे विधेय- मिति सार्थवादं विधानं, तत्रात्रिरूपं साधनं विधाय तस्य प्रशंसनं, तस्या अत्रेः प्रकृतिभूतमौदुम्बरवृक्षं विधाय शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १–१४ तस्य प्रशंसनं, विकल्पेनात्रेः प्रकृति- मूतं विकङ्कतरूपं वृक्षान्तरं विधाय तस्योत्पत्तेरभिधानपूर्वकं प्रशंसनं, सा चाम्रिररत्निमात्री भवतीति तस्याः परिमाणं विधाय तस्य प्रशंसनं, ततः सम्मारानाहर्तुं तस्याः समन्त्रकं स्ताव- कार्थवादातिदेशसहितमाहरण विधानम्, तामप्रिं सव्ये हस्ते कृत्वा दक्षिणेन हस्तेनाभिमृश्य " युञ्जते मनः" इतीमं मन्त्र जपतीति स्तावकार्थवादातिदेश- सहितं विधानं, तयाऽया खार्ता जले- नासिक्तां मृदं समन्त्रकमाहृत्योत्तरत आस्तृते कृष्णाजिने निदधातीति सप्र- कारकं विधाय मृदाहरणमन्त्रं भागशो. ऽनूद्य च तस्य व्याख्यानं, मृत्सम्भरणा- नन्तरं वल्मीकवपायाः समन्त्रकं सम्भ- रणविधानं तस्य मन्त्रस्य, भागशोऽनूद्य व्याख्यानं स्तावकार्थवादातिदेशकथनं च ततो वराहेण खातस्य मृत्पिण्डस्य समन्त्रकं सम्भरण विधानं, तस्य मन्त्रस्य भागशोऽनूद्य व्याख्यानं स्तावकार्यवा- दातिदेशकथनं च ततः पूतिकरस- सम्भाराहरणं समन्त्रकं पूतिकादारशब्द- योर्निर्वचनसहितं च विधाय तस्य मन्त्र- स्याभिप्रायकथनं स्तावकार्थवाद। तिदेश- कथनं च ततोऽजाक्षीरसम्भरणं समन्त्रकं विधाय छिन्नशिरस्कस्य यज्ञस्याजाक्षी- रस्य च परस्परसम्बन्धार्यतामुपपाद्य च स्तावकार्थवादातिदेशकथनम्, एतेषां विहितानां मृदादिपञ्चसम्भाराणी संहत्य प्रशंसनं, तत एकस्मिन्कृष्णाजिने सम्भृतानां पञ्चानामपि सम्माराणां स्ता- वकार्थवादातिदेशसहितं समन्त्रकमभि- पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | मर्शनविधानं, महावीरादिनिर्माणाय देवयजनस्योत्तरतः परिश्रितं विधाय तत्र सम्भृतसम्भारानादाय गच्छन्तः पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः " प्रैतु ब्रह्मणस्पतिः " इतीमं मन्त्रं जपन्तीति च विधाय तस्य मन्त्रस्य व्याख्यानम्, उत्तरतो विहितं परिश्रित- मनूद्य तस्योपपादनम, एवमानीतं सम्भार- जातं तस्मिन्परिश्रिते खरे निदध्या- दिति स्तावकार्थवादातिदेशसहितं सम- न्त्रकं विधानं, तेषां कृष्णाजिनस्थानां सम्माराणां स्तावकार्थवादातिदेशसहित समन्त्रकं संसर्जनविधानं, तया संसृ- ष्टया मृदा महावीरकरणस्य विशिष्ट- लक्षणाभिधानपुरःसरं विधानम्, एवमुक्त- लक्षणसम्पन्नं महावीरं कृत्वा तस्य समन्त्रकमभिमर्शनविधानम्, एतत्प्रकारेणै वान्यावपि द्वौ महावीरौ कर्तव्यावित्य- भिधायैतयैव मृदा द्वयोः पिन्वनयोर्द्वयो रौहिणकपालयोश्व तूष्णीकरणविधानं, यदेतत्समन्त्रकं महावीर निर्माणममन्त्रकं पिन्वनादिनिर्माणं चोक्तं तदुभयस्यापि संहत्य प्रशंसनम्, अवशिष्टस्य मृत्पिण्ड- स्य परित्यागप्रसक्ति वारयित्वा प्रायश्चि- तार्थ धारणविधानं, प्रथममहावीरस्य समन्त्रकं स्तावकार्थवादातिदेशसहित- मितरयोर्महावीरयोः पिन्वनयो रौहिण- कपालयोक्षामन्त्रकं गवेधुकाभिः श्लक्ष्णी- करणविधानं, प्रथममहावीरस्य समन्त्रकं सार्थवादं स्तावकार्थवादातिदेशसहितं चतरयोर्महावीरयोः पिन्वनयो रौहिण- कपालयोश्चामन्त्रकमश्वशकृता धूपनकरण- विधानम्, एतेषां महावीरादीनां श्रपणं विधाय पञ्चनद्रव्याणां विधानम्, विहिते पचने पचनप्रकारकथनपूर्वकं मन्त्रं विनियुज्य तत्स्तावकार्थ- ( ६९ ) पृष्ठाङ्काः तत्स्तावकार्थवादातिदेशकथनम्, इत- रयोर्महावीरयोः पिन्वनयो रौहिणकपाल- योश्च प्रथममहावीरवच्छ्रपणस्यामन्त्रकं विधानम्, एतेषामावापोद्धरणयोः काल- विशेषस्य निरूपणं, महावीरत्रयस्यो - द्वपने क्रमेण मन्त्रत्रयं विनियुज्योद्वपन- क्रियायां मन्त्रसङ्गतेरुपपादनं, पिन्वनयो रौहिणकपालयोश्च तूष्णीमुद्वपनविधानं, प्रथम महावीरस्यावापादुद्धृतस्याजाक्षीरे- णासेचनरम समन्त्रकं वादातिदेशसहितं विधानम्, आवापादुद्धृत- योरितरयोर्महावीरयोः पिन्वनयो रौहिण- कपालयोश्च तूष्णीमजाक्षीरेणासेचनस्य विधानं, प्रथम प्रवर्ग्यसृष्टिप्रतिपादक- ब्राह्मणस्यावसाने निरूपिताया व्रत- चर्याया अत्राप्यतिदेशकरणं चेत्यादि. १९-३२ ३ धर्मसन्दीपनं ब्राह्मणम्-तत्र प्रथमम् अस्य च प्रवर्ग्यस्यानारम्याधीतत्वेन स्वातन्त्र्यमाशङ्क्य ऋतुप्रवेशस्य प्रति- पादनं तत्र सप्रवर्ये क्रतौ आतिथ्ये- ष्टयनन्तरमुपसदः पुरा प्रवर्ग्यानुष्ठानकाल इति प्रतिपादनं ततस्तावदसंस्कृतानां पात्राणां यागानर्हत्वात्तत्संस्काराय पात्रासादनस्य सार्थवादं विधानं, ततोऽध्वर्युः प्रोक्षणी: संस्कृत्या- दायोपोत्तिष्ठन् " ब्रह्मन्प्रचरिष्यामः होत- रभिष्टुहि इति प्रैषद्वयं ब्रूयादिति विधाय तस्य प्रेषद्वयस्याभिप्रायकथनम्, एवमध्वर्युणा प्रार्थितस्य होतुरभिष्टवस्य प्रतिपदं तात्पयार्थकथनपुरःसरं तत्सा - धनभूत र्क्सङ्खगतप्रथमर्चः प्रतीकप्रद - र्शनेनाभिधानं, स्तावकार्थवादातिदेश- सहितमासादितानां पात्राणां प्रोक्षणविधानं, " वृन्द्वशः "" ( ७० ) त्रा० विषयाः विहितं प्रोक्षणमनूद्य तत्र महावीरत्रयस्य प्रोक्षणे क्रमेण मन्त्रत्रयं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, धर्म हो धेनोर्बन्धनाय स्थूणा- निखननस्य सविशेषं विधानम्, आसादि- तायाः सम्राडासन्द्या देशविशेषे स्थापन- विधानम्, एतस्याः सम्राडासन्द्याः सार्थ - वादं वृक्षविशेषोच्छ्राय परिमाणावयनानां विधानं, राजासन्धा उत्तरतः सम्राडा - सन्द्याः स्थापनस्य प्रकारद्वयेन प्रशंसनं, प्रचरणीयस्य महावीरस्य कालविशेष- निर्देशपुरःसरं समन्त्रकं घृतेन समञ्जनं विधाय तस्य मन्त्रस्य व्याख्यानं, गाई- पत्यस्योत्तरत उपक्षिप्ते प्रवृञ्जनार्थे सेकते खरे रजतशतमानरुक्मप्रक्षेपस्य सप्रयो- जनं सोपपत्तिकं समन्त्रकं विधानं होत्रा "" सरसीदस्व " इत्युच्यमाने मुखप्रल- वान्द्विगुणानादीप्याध्वर्युः प्रतिदिशं खरे कुर्यादिति सोपपत्तिकं सार्थवादं विधानम्, आदीपनप्रभृति प्रवृञ्जनसमये पत्नीमुख- वेष्टनस्य सप्रयोजनमभिधानं, मुखप्रल- वेषु विहितं प्रवृञ्जनार्थ महावीरासादन- मनूद्य तत्र मन्त्रं विधाय च तत्प्रशंसनं, वक्ष्यमाणं पृथिवीसम्वन्धि यदाशी:- प्रतिपादनं तत्सर्वं यज्ञस्यैवेति निरूपणं, महावीरस्य समन्ताच्चतुर्दिक्षूपरिष्टादिशि चैवं पञ्चसु दिक्षु प्रादेशं धारयन्तं यज- मानं पृथिवीदेवत्यान्याशिषः प्रतिपाद- कानि यजूंषि वाचयेदध्वर्युरिति विधाय क्रमेण तत्तद्दिक्सम्बद्धं मन्त्रं त्रेधा विभज्य च तस्य तस्य मन्त्रस्य भागशो व्याख्यानं, महावीरस्य दक्षिणदेशे उत्तानेन पाणिना निह्नवकरणस्य मन्त्रतदर्थविवरणसहितं विधानं, महावीरस्योत्तरदेशे वर्तमानां भूमिमभिमृश्य " मनोरश्वाऽसि " शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः इतीमं मन्त्रं जपेदिति सोपपत्तिकं विधानं, महावीरस्य त्रयोदशभिर्वैकङ्कतसमिद्भिः परिश्रयणं विधातुं पूर्वं तासु द्वाभ्यां समिद्भयां समन्त्रकाभ्यां प्रथमं परिश्रयणं कार्यमिति प्रतिपादनम्, अवशिष्टाभिः समिद्भिः परिश्रयणं तूष्णीं कार्यमिति सप्रकारकमभिधानम्, तस्यैतस्य त्रयो- दशत्वसम्पादनस्य प्रशंसनपूर्वकं निग- , मनम्, महावीरस्योपरिष्टात्सुवर्णशत- मानस्य रुक्मस्य सार्थवादं सप्रयोजनं समन्त्रकं स्थापनविधानम्, ततोऽध्वर्यु- धवित्रैर्महावीरं त्रिराधुनोतीति समन्त्रकं सार्थवादं विधानम्, तत्रैकं धवित्र प्रति- प्रस्थात्र एकमनीधे दचैकं च स्वयं गृही- त्वाऽध्वर्युस्ताभ्यां सहाप्रदक्षिणं परिक्रामन् त्रिराधुनोतीति सार्थवादं विधानम्, पुनस्त्रिः प्रदक्षिणं परिक्रामद्भिस्तेराधूननं कार्यमिति सार्थवादं विधानम्, रौहिण- पुरोडाशयोः श्रपणविधानम्, उपरि निहितस्य सुवर्णशतमानस्यादानविधा- नम्, एवं धवित्रैराधूननेन सन्तापि - तस्य धर्मस्य वेदनार्थं कालविशेषे कञ्चित्प्रेषमन्त्रं ब्रूयादिति धर्मविशेष- सहितं सप्रकारकं सार्थवादं विधानम्, प्रथम प्रवर्ग्यसृष्टिप्रतिपादकत्राह्मणस्याव- साने निरूपिताया व्रतचर्याया अत्रा - प्यतिदेशकरणं चेत्यादि. ४ प्रवर्येऽवकाशोपस्थानं ब्राह्मणम् - तत्र प्रथममध्वर्युणा " रुचितो घर्मः " इति प्रेषिते प्रवर्ग्यकर्तार ऋत्विज आसनादुत्थायावकाशाख्ये- मन्त्रैर्धर्ममुपतिष्ठन्त इति विधानम्, उपस्थातॄणां सङ्ख्यामुपजीव्य प्रशंसनम्, पृष्ठाङ्काः ३३-११ ब्रा० विषयाः तेषामवकाशमन्त्राणां वाक्यशोऽनूद्य व्याख्यानम्, ततः पत्न्याः शिरोऽपा- वृत्य महावीरमीक्षमाणां तां स्वष्ट्र- मन्तस्त्वा " इत्येनामृचं वाचयतीति सार्थवादं विधानम् प्रथम प्रवर्ग्यसृष्टि- विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः प्रतिपादकत्राह्मणस्यावसाने निरूपिताया व्रतचर्याया अत्राप्यतिदेशकरणं चेत्यादि. ५२-५८ इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । १ गवाजपयोऽवसेचनब्राह्मणम्-तत्रा- दौ आज्यपूर्णे महावीरे गवाजयोः पयोऽवसेचनं विधातुं तत्र तयोर्दोहना- त्पूर्वं तदासेचनोत्तरकालं च होतव्ययो रौहिणपुरोडाशयोः सायम्प्रातःकाले होमं विधाय तत्र मन्त्रद्वयस्य विनि- योजनम्, एतयो रौहिणपुराडाशयोः क्रमेणाग्न्यादित्यात्मनाऽहोरात्रात्मना द्यावापृथिव्यात्मना चक्षुर्द्वयात्मना च प्रशंसनम्, दोहनार्थं रज्ज्वादानस्य सम- न्त्रकं स्तावकार्थवादातिदेशसहितं विधा- नम्, देवीभिः सञ्ज्ञाभिर्धर्मदुहो गोराद्दान विधाय लौकिकेन नाम्नाऽपि तस्या आह्वामस्य विधानम्, एवमुभयविधैर्ना - ममिराहूतायास्तस्या मन्त्रतत्तात्पर्यार्थी- पेतं बन्धनविधानम्, दोहनाय वत्स - विसर्जनस्य मन्त्रतत्सङ्गत्युपपादनसहित विधानम्, मन्त्रतत्सङ्गत्युपपादनसहित वत्सस्य पुनर्बन्धनविधानम्, ततः सम- न्त्रकं दोहनं विधाय तस्य मन्त्रस्य भागशोऽनूद्य व्याख्यानम्, दोहनसमये सर्वतः प्रसृतानां विप्रुषां मन्त्रवदभि- मन्त्रणं विधाय मन्त्रस्य पाठप्राप्तं त्रिर्व- चनमनूं तत्प्रशंसनम्, धर्मदुहो धेनोः ( ७१ ) पृष्ठाङ्काः समन्त्रकं स्तनाभिमर्शनं विधाय तस्य मन्त्रस्य पादशोऽनूद्य व्याख्यानम्, स्तावकार्थवादातिदेशसहितं समन्त्रकं गार्हपत्यं प्रति गमनविधानम्, एतस्य महावीरस्य ग्रहणसाधनयोः शफयो- रादानं समन्त्रकं विधाय ताभ्यां शफाभ्यां महावीरस्य समन्त्रकं परिग्रहण विधानम्, ततो महावीरस्याधोभागे वेदेनोपमार्ज- नस्य स्तावकार्थवादातिदेशसहितं विधा- नम्, तत उपयमन्या सुचा महावीराधो- भागस्य सोपपत्तिकं समन्त्रकं परिग्रहण- विधानम्, एवं स्थिते महावीरेऽजापयस आसेचनं सप्रयोजनं विधाय गोपयसः समन्त्रक मासेचन विधानम् उक्तमन्त्रस्य पदद्वयं पदद्वयमनूद्य सोपपत्तिकं स्ता- वकार्थवादातिदेशसहितं च व्याख्यानं, प्रथमाध्यायस्थ प्रथम प्रवर्ग्य सृष्टिप्रतिपा- दकत्राह्मणस्यावसाने निरूपिताया व्रत- चर्याया अत्राप्यतिदेशकरणं चेत्यादि. १९-६९ २ धर्मप्रचरणम् -तत्र प्रथमं होत्रा " प्रैतु } ब्रह्मणस्पतिः" इत्यस्मिन्मन्त्रे उच्यमाने- ऽध्वर्युः शफाभ्यां महावीरं धृत्वाऽऽहवनीयं प्रति प्राङ्मुखो गच्छन्वात नामानि यजूंषि जुहोतीत्याख्यायिकयोपपादनपूर्वकमभि- धानं, तत्र द्वादशवातनामप्रतिपादक- मन्त्राणां सोपपत्तिकं वायुपरत्वं प्रतिपाद्य तात्पर्यार्थविवरणम्, एतेषां द्वादशानां वात- नाम्नां संहत्य माससंवत्सरादित्यप्रवर्ग्य- त्मना प्रशंसनं, तत उपयमन्या सुचा- ssसेचनसमये पतितं पयो वा घृतं वा हविर्महावीरे पुनरासिञ्चन्तीति समन्त्रकं सार्थवादं विधानम्, इत्थं प्रत्यानयनान- 9 न्तरमाम्नातस्य उपमन्त्रस्य सार्थवादं —–….. ' ( ७२ ) प्रा० विषयाः विनियोजनं, ततोऽस्य धर्मयागस्य वषट्कारप्रदानत्वात्प्रसक्तायाः पुरोऽनुवा- क्याया निषेधप्रदर्शन, महावीरस्थेन हविषा वषट्कृते होमस्य विधानं, विहिते होमे मन्त्रं विनियुज्य तस्य स्वाहाका - रार्थवादसहितं व्याख्यानं, होमानन्तरं त्रिवारं महावीरस्याग्नेरूर्ध्वाभिमुखमुज्ज्वा- लनं समन्त्रकं विधाय तन्मन्त्रस्य व्याख्यानम्, अनुवषट्कारे च समन्त्रकं होमं विधाय तन्मन्त्रस्य तात्पर्यार्थविवरणं, सप्रयोजनं ब्रह्मकर्तृकघर्मानुमन्त्रणमन्त्र विधाय तस्य भागशोऽनूद्य व्याख्यान, सोपप- त्तिकं यजमानस्यापि धर्मानुमन्त्रणमन्त्रं विधाय तस्य भागशोऽनूय व्याख्यानम्, एवं वषट्काराऽनुवषट्कारयोर्महावीरस्थं हविर्द्धत्वा तत्र यदवशिष्टं तेन प्रतिदिश- मध्वर्युणा पिन्वने क्रियमाणे यजमान - कटुकं धर्मपिन्वमानानुमन्त्रणमन्त्रं विधाय तस्य मागशोऽनूद्य व्याख्यानं, यजमान- फलार्थ प्रथममूर्ध्व पश्चात्प्रागादिदिक्षु च देवपितृ तृप्त्यर्थं पिन्वनं कुर्यादित्यर्थ- वादेनोनयनम्, एवं कुर्वतो दक्षिणतोऽव- स्थितस्याध्वर्योः प्रत्याक्रमण विधानं, विहिते प्रत्याक्रमणे कर्तव्यप्रकारं मन्त्र चाभिधाय तत्र मन्त्रस्य तात्पर्यार्थ प्रद- इयं च प्रवर्थे तत्सङ्गतेरुपपादनम्, एवमुत्तर- पूर्वार्धेऽतिक्रम्याहवनीयस्योत्तरस्यां दिशि सिकतयोप्ते स्थले महावीरस्य समन्त्रकं सादनं विधाय तस्य मन्त्रस्य व्याख्यानं, सप्तभिर्मन्त्रैः सप्त विकङ्कतशकलान्धर्मे न्यज्य जुहोति हुत्वा त्वा प्रथमपरिधौ हस्तलेपं निर्माष्टति च सार्थवादं विधानम्, एतेषां सप्तानामपि शाकलमन्त्राणां मध्ये प्रथममन्त्रस्य पूषपरत्वं व्याख्याय द्वितीय- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः तृतीयपञ्चमषष्ठशाकलमन्त्राणां प्राण- परत्वव्याख्यानं, तथा चतुर्थशाकल- मन्त्रेण चतुर्यशकलं धर्मे न्यज्याग्नावहुतं सन्तं वेद्यामास्तीर्णे व हिन्धि दक्षिणभागे स्वयमुदीचीं दिशमीक्षमाणः संवृणुयादि- ति सार्थवादं सविशेषं विधानं, सप्तम- शाकलमन्त्रेण तु सप्तमस्य शकलस्य होमं निषिध्य सप्रकारकं सोपपत्तिकं निरसन- विधानम्, एताः सप्त शाकलाहुती: संह- त्य तासां प्रशंसनं, महावीरे वर्तमा- नस्यावशिष्टस्य हविष उपयमन्यामासे- चनस्य मन्त्रतदभिप्रायसहित स्तावकार्थ- वादातिदेशसहितं च विधानं, सायम्प्रात:- कालयोः प्रवृअनोपरिष्टात्काले होतव्य- त्वेन विहितौ यौ रोहिणपुरोडाशौ ताव- स्मिन्काले होतव्याविति समन्त्रकं स्ता- वकार्थवादातिदेशसहित च विधा- नम्, उपयमन्यामानीतस्यावशिष्टस्य धर्मस्थ यजमानेन सहोपहव- याचनपूर्वक मन्त्रतदर्थसहितं मक्षण- विधानम्, स्तावकार्थवादातिदेशसहितं प्राग्वंशस्य दक्षिणा दिग्भागे प्रवर्ग्यकर्तॄणां मार्जनविधानं, ततोऽवशिष्टानां चैकङ्कत- शकलानां प्रहरणविधानम्, इत्थं सप्र– वर्गे ऋतौ प्रवर्म्याख्यं कर्म निर्वर्त्य तद- नूपसदास्यं कर्म कर्तव्यमित्यभिधाय प्रवर्ग्यस्य प्रयोजनकथनपूर्वकमुपसंहरणम्, इमं प्रवयं प्रथमयज्ञेन प्रवृञ्जयादिति सदोषं सकारणं निषिध्य द्वितीये तृतीये वा तु यज्ञेऽमुं प्रवयं प्रवृज्ञ्यादेवेति सोपपत्तिकं सप्रयोजनं सकारणं विपक्षे वाचक- कथनपुरःसरं विधानं, द्वितीयतृतीयादि- ष्वपि यज्ञेषु न सर्वेषां यजमानाना- मविशेषेणैतत्प्रवर्ग्यानुष्ठानं कर्तव्यं, किन्तु 1 पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ज्ञातप्रियानूचानानामिति सप्रयोजनमभिधानं, सहस्रदक्षिणे-सर्ववेद से– सर्वपृष्ठे विश्व- जिति - वाजपेये - राजसूये च सत्रेषु च नियमेन प्रवृज्ञ्ज्यादेभ्योऽन्यत्र नेति प्रति- पादनम्, एवमप्रवर्ग्यस्य यज्ञस्या शिरस्त्वे कथमग्निहोत्रदर्शपूर्णमासचातुर्मास्यपशु- बन्धसौम्याध्वराणां सशिरस्त्वमित्याश- ङ्कय तदुपपादनं, प्रकारान्तरेण सशिर- स्कत्वस्योपपादनम्, एतद्वेदनस्य फलाभि- धानं, सोमयागाङ्गभूतेषु दीक्षणीयादिषु कर्मसु प्रणीता आपः प्रणीयन्ते तद्वत्तदङ्ग- भूते प्रवर्येऽपि तासां प्रणयनेन भवितव्य- मित्याशङ्कय तत्समाधानकथनं, प्रया- जानुयाजानामभावकृतं यज्ञान्तरवैषम्यमा- शङ्कय तत्समाधानकथनं, यज्ञान्तरवद- त्राज्यभागौ कुतो न भवत इत्याशङ्क्य तत्स- माधानकथनं, मृन्मयपात्रस्य होमानर्हता- माशङ्क्य धर्महो मे तदेव योज्यमित्युप- पाद्य तत्र पक्षान्तरेण वानस्पत्यं हिरण्म- यं च पात्रमाक्षिप्येतस्मिन्पक्षे बाधमुक्त्वा मृन्मयेनैव होतव्यमित्युपसंहारकरणं, प्रथमाध्यायस्थप्रथम प्रवर्ग्य सृष्टिप्रतिपा- दकत्राह्मणस्यावसाने निरूपिताया व्रत - चर्याया अत्राप्यतिदेशकरणं चेत्यादि. ७०–९७ इति द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः । १ घर्मोद्वासनम् - तत्र प्रथमं धर्मोद्वासन - कालस्य विधानं, तत्र प्रवर्ग्यमुद्रासयितुं धर्मोपयुक्तानां द्रव्याणामेकीकरण- विधानं, ततो धर्मोद्वासस्याङ्गत्वेनाहुति - त्रयस्य विधित्सया तदर्थं दर्भमुष्ठित्रय- स्योपकल्पननिरूपणं, तेषां मध्ये एकं १० ( ७३ ) पृष्ठाङ्काः दर्भमुष्टिं प्रज्वाल्य तद्वतेऽग्नौ प्रथमा- हुतिर्होतव्येति सप्रकारकं सप्रयोजनं सार्थवादं समन्त्रकं विधाय तस्य मन्त्रस्य भागशोऽनूध व्याख्यानम्, पूर्ववद्वितीया - हुतेः सप्रकारकं सप्रयोजनं सार्थवादं समन्त्रकं विधानं, पूर्ववत्तृतीयाहुतेः सप्रकारकं सप्रयोजनं सार्थवादं सम- न्त्रकं विधानं, धर्मोद्वासनदेशं प्रति गमनं समन्त्रकं विधाय तस्य मन्त्रस्य भागशोऽनूद्य व्याख्यानम्, एवं समन्त्रकं सर्व प्रवर्ग्य सम्भारमादायोपनिष्क्रम्य प्रस्तोतारं साम गायेति प्रेष्येदिति विधाय तत्र पक्षान्तरमुपन्यस्यास्य पक्ष- स्यैवान्ततः सकारणं निगमनं, साम- गानस्य प्रयोजननिरूपङ्ग, विहितस्य साम्न आधारभूतमन्त्रलिङ्गद्वारेणापि रक्षोनित्रर्हकत्वाभिधानम्, तस्याः साम- योन्या ऋचोऽतिच्छन्दस्त्वेन प्रशंसनम्, तत्सान आद्यं स्तोमपदमुदाहृत्य रक्षो• विनाशहेतुत्वप्रतिपादनम्, ततः प्रवर्ग्य- मुद्दासयिष्यतामध्वर्युप्रभृतीनां गमन- मार्ग विधायोदकसमीपगमन विधानम्, परितो जलयुक्ते द्वीपे धर्मोद्वासनं विधाय विपक्षे बाधोपन्यासपुरःसरं तदुपपाद्य तस्य निगमनम् इत्थं नदीद्वीपे धर्मोत्सादनमभि- धाय तत्र सोपपत्तिका पक्षान्तरनिरूपणं, ततः प्रथमस्य महावीरस्योत्सादनप्रकारं सार्थवादं समन्त्रकं विधाय तस्य मन्त्रस्य भागशोऽनूय व्याख्यानम्, एवमुत्तरयोरपि महावीरयोरुत्सादनं कार्यमिति विधाय संहत्य च तत्प्रशंसनं, ततो या पूर्व महावीरादि निर्माणावसरेऽवशिष्टा मृन्नि- हिताऽऽस्ते तस्या अध्यत्र निधानं विधाय तस्य सोपपत्तिकं प्रशंसनं, ततः क्रमे - ,( ७४ ) ब्रा० विषयाः णात्रेः सम्राडासन्द्याः कृष्णाजिनस्य धवित्राणां चोद्वासनस्य विधानम्, उपय- मन्या सार्द्ध गवादिवन्धनार्थाया रजो- रुद्रासनं विधाय दोहनार्थयोः पात्रयो- रुद्रासनविधानं, गवादिवन्धनार्थाना स्थूणादीनामुद्रासनं विधाय तन्निर्वयव- यवजातस्य सम्पादन, खरत्रयस्याप्युद्रा- सनस्य सविशेषमभिधानं, प्रचरणीये महावीरे पयस आसेचनस्य सार्थवाद समन्त्रकं विधानं तस्य मन्त्रस्य भागशो- ऽनूद्य व्याख्यानं च, आनेतव्यस्य पयसः परिमाणस्य साभिप्रायमभिधानं, परि- शेषितस्य पयसः कद्रोपयोग इत्याशङ्क्य सदुपयोगकालस्यार्थवादयुतं प्रतिपादनम्, उद्वासितं धर्म सर्वदिक्षु त्रिः परि- षिञ्चेदिति सहेतुकं सार्थवादं निरूपणं, परिषेचने क्रियमाणे प्रस्तोतारं प्रति सामगानार्थ प्रेष्येदिति सार्थवाद विधानं, चात्वाले प्रवर्ग्यकर्तॄणां मार्जनं विधाय तत्र मन्त्रं विनियुज्य तस्य व्याख्यानं, मार्जनशेषस्योदकस्य मन्त्र- तदभिप्राययुतं सप्रकारकं सेचनविधानं, सर्वेषां प्रवर्ग्यकर्तॄणां मार्जनदेशात्समन्त्रकं निर्गमनं विधाय तस्य मन्त्रस्य भागशो- ऽनूध तात्पयार्यविवरणम्, प्रवर्ग्यशेषो दधिधर्मः- तत्रेत्थं प्रवयं- तदुद्वासनयोरभिधानानन्तरं सौत्ये- ऽहनि कर्तव्यस्य दधिधर्माख्ययागस्य विधानं, तस्यैतस्य सोमयागानां मध्ये- ऽनुष्ठेयस्य धर्मानुष्ठानस्य प्रशंसनं, स च दविघर्मो माध्यन्दिन- सवने तत्रापि पवमानस्यानन्तरमनु- ष्ठेय इति सार्थवादमभिधानं, तस्मिन् शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः दविधर्मे साधनत्वेन पात्रविशेषं विधाय तस्य प्रशंसनम्, इत्यं दविधर्मस्य काल- साधने उक्त्वा तस्य यागमक्षणयोर्वि- धित्सया तत्प्रकारनिरूपणं, तत्र भक्षण- स्योपहवयाचनपूर्वकत्वं मन्त्रवत्त्वं चामि- धायोक्तमन्त्रस्य भागशोऽनूद्य व्याख्या- नम् स्तावकार्थवादातिदेशसहितं सर्वेषा- मृत्विजां चात्वाले मार्जनस्य विधानं, प्रवर्ग्याङ्गभूतं दक्षिणाद्रव्यदानम्- तत्र च तावद्ब्रह्मणो यज्ञभिषक्त्वेन मुख्य- त्वात्तस्मै दातव्यस्य दक्षिणाद्रव्यस्य सोपपत्तिकं निरूपणं, तथाऽध्वर्यये दातव्यां दक्षिणामभिधाय तस्याः सोप- पत्तिकं निगमनं, तथा होत्रे प्रदेयां दक्षिणामभिधाय तस्याः सोपपत्तिकं निगमनम्, उद्गातृभ्यो दक्षिणादानं विधाय तदुपपाद्य निगमनं प्रथमाध्यायस्थ- प्रथमप्रवर्त्स्यसृष्टिप्रतिपादकत्राह्मणस्याव- साने निरूपिताया व्रतचर्याया अत्राप्य- तिदेशकरणं चेत्यादि. २ धर्मभेदे प्रायश्चित्तनिरूपणम्-तत्र प्रथमं प्रायश्चित्तं विधातुमुपोदातत्वेन तस्योपपादनम्, ततो यस्य घर्मो भिद्येत तेन तत्र प्रायश्चित्तिः कर्तव्येति विधा- नम्, तत्राद्यां पूर्णाहुति विधाय तां प्रशस्य च तस्यां मन्त्रं विनियुज्य च तेन मन्त्रेण भिन्नस्य धर्मस्य भैषज्य- करणप्रकारस्योपवर्णनम्, " पृथिव्यै स्वाहा " इत्यादीनां " पूताय स्वाहा " इत्यन्तानां त्रयोदशमन्त्राणां भैषज्य- करणहेतुत्वव्याख्यानेन धर्मभेदप्रायश्चित्ते विनियोजनम्, तत एतैत्रयोदशभि- मन्त्रेत्रयोदशाहुतयो होतव्या इति पृष्ठाङ्काः ९८ - ११८ ; त्रा ० विषयाः विधाय तासां संवत्सरात्मकप्रजा- पत्यात्मना प्रशंसनम्, ततः पुनर- 59 इत्यादीनां न्येषा " वाचे स्वाहा " श्रोत्राय स्वाहा " इत्यन्तानां सप्तानां मन्त्राणां भैषज्यकरणहेतुत्वव्याख्यानेन धर्मभेदप्रायश्चित्ते विनियोजनम्, तत एतैः सप्तभिर्मन्त्रैः सप्तान्या आहुतयो होतव्या इति विधाय तासां सप्तशीर्षण्य • प्राणात्मना प्रशंसनम्, तत उत्तमां पूर्णाहुतिं विधाय तां प्रशस्य च तस्यां मन्त्रं च विनियुज्य तस्य भागशोऽनूद्य व्याख्यानम्, एवं महावीरस्य भेदन- निमित्तं प्रायश्चित्तं प्रतिपाद्येदानीं पुन- स्तस्य निर्माणस्यानुष्ठानप्रकारस्य च प्रतिपादनम्, विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः | त्रा० विषयाः प्रवर्ग्यस्तुतिः - तस्यां चैतस्य प्रवर्ग्यस्य क्रमेण संवत्सरात्मना - लोकत्रयात्मना - अग्निवाय्वादित्यात्मना - यजमानात्मना - अग्निहोत्रात्मना -दर्शपूर्णमासात्मना - चातुर्मास्यात्मना - पशुवन्धात्मना - ज्यो- तिष्टोमात्मना च सोपपत्तिकं प्रशंसनम्, प्रतिपर्यायमुक्तार्थं वेदितुः फलाभिधानं च, इत्थं प्रवर्ग्यसम्बन्ध्युक्तविज्ञानं वेदिता सर्वेष्वपि यज्ञेपूक्तप्रकारेण प्रवर्ग्यस्य सम्पादनात् प्रवर्येणैव सर्वेण यज्ञजाते- नेष्टवान्भवतीति निरूपणम्, प्रथमाध्या यस्थप्रथम प्रवर्ग्यसृष्टिप्रतिपादकत्राह्मण- स्यावसाने निरूपिताया व्रतचर्याया अत्राप्यतिदेशकरणं चेत्यादि. इति तृतीयोऽध्यायः । इति बृहदारण्यकसञ्ज्ञकचतुर्दशकाण्डान्तर्गते प्रवर्ग्यकाण्डे विषयानुक्रमणिका समाप्ता । समाप्तं प्रवर्ग्यकाण्डम् | (७५) पृष्ठाङ्काः ११९-१३२

५

अयोत्तराख्ये भागे चतुर्दशकाण्डे पडध्याय्यां वृहदारण्यकोपनिषदि वा विषयाः प्रथमोऽध्यायः । विषयाणामनुक्रमणिका । तत्रादिमे आगमप्रधाने मधुकाण्डे- १ उद्गीथब्राह्मणं वैराजब्राह्मणं वा- तत्र च प्रथमं मृत्य्वात्मभावसाधन- भूतयोः कर्मज्ञानयोर्यत उद्भवस्तस्यो- द्भावकस्योपास्यस्य प्राणस्य स्वरूपनिर्णा- यिकाया आख्यायिकायाः कथनं, तस्यां च देवा असुराश्चेति द्विप्रकाराः प्राजा- पत्यास्तेऽन्योन्यमस्पर्द्धन्तेत्यभिधाय तत्रा- सुराणां बाहुल्यात्तैरभिभूयमाना अल्पा देवाः किं कृतवन्त इत्यभिधानं, विधित्सितस्य शुद्धादिगुणविशिष्टप्राण- विज्ञानस्य स्वरूप निर्द्धारणाय परीक्षा- प्रकारनिरूपणं, तत्र क्रमेण वाक्प्राण- चक्षुः श्रोत्रमनोदेवतानां परीक्षाया निरू- पणम्, एवं वागादयो मृत्योरतिक्रमणे- Sसमर्था इति निश्चित्याशरणाः सन्तो देवा मृत्य्वतिगमनाय मुख्यं प्राणमेव प्रार्थितवन्त इत्यभिधानं, वक्ष्यमाणैर- यास्याङ्गिरस द मिर्गुणैर्विशिष्टस्य विधान- पूर्वकस्य प्राणकर्म कोपासनस्याख्यायिकां पुरस्कृत्य विविधफलस्य स्फुटीकरणं, प्राणस्य स्वतः शुद्धत्वेऽपि अशुद्धवा- गादिसम्बन्धादशुद्धत्वं स्यादिति शङ्कां वारयितुं पाप्महानिफलासाधारणगुण- कस्य विशिष्टस्योपासनस्य निरूपणम्, अयास्यादिगुणविशिष्टप्राणविदः फला- भिधानम्, उक्तार्थस्यैव स्पष्टीकरणं, देवता- पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः भावफलाभिधानम्, एवं सामान्येनोक्त- स्यातिवहनस्य प्रत्येकपरत्वेन निरूपणं, वागादीनामग्न्यादिदेवतात्वप्राप्तावपि - उपा• सकस्य किमायातमिति तन्निरूपणं, उपास्यस्य प्राणस्य कार्यकारणसङ्घात - विधारकत्वस्य नामगुणान्तरस्य च सहे- तुकं निरूपणम्, एवं प्राणस्यैव स्वातं- त्र्येणान्नकृतोपकारभा जित्वं वागादीनां तु तद्वारकमिति कथं निश्चेतुं शक्यमि- त्याशङ्क्य यन्निश्चयादनेनैवेत्येवकारस्य सार्थकत्वं स्यादित्यतस्तन्निर्णयार्थाभि- धानम्, एतद्गुणविज्ञानफल प्रदर्शनद्वारा फलसहितस्य गुणजातस्य निरूपणं, प्राणविद्यां स्तोतुं तद्विद्याविद्वेषिणो दोषाभिधानं, प्राणविदनुरक्तस्य लाभ- प्रदर्शनं च, पूर्वोक्तायास्यत्वेन प्रतिज्ञात- स्याङ्गिरसत्वस्य विवरणं, बृहस्पत्यादि - नामराशिधर्मकं प्राणोपासनं वक्तुं तस्य प्राणस्य क्रमादृग्यजुः सामात्मत्वस्य सोप- पत्तिकं प्रतिपादनं, पुनस्तत्रास्यैव प्राणस्य प्रकारान्तरेण सामत्वस्योपा. सनार्थं निरूपणम्, एतद्गुणकप्राणी- पासनफलस्य प्रतिपादनं च इदं चोक्तं फलं मध्यप्रदीपन्यायेनोभयतः सम्बद्ध- मित्यवधायेमामेव फलश्रुतिमनुसृत्या- १ ख्यायिकयोद्गीथादिगुणान्तरस्याभिधा-

नम्, एवमुद्गीथदेवता प्राण एवेति निद्वार्य " पृष्ठाङ्काः ( २ ) ब्रा० विषयाः तस्य सार्थवादं सोपपत्तिकं स्वसुवर्ण- प्रतिष्ठागुणविधानम्, एवं प्राणविज्ञान- वतो मन्त्रत्रयजपस्य सफलं विधानम्, उक्तमन्त्रत्रयस्य श्रुतिकर्तृकं व्याख्यानम्, प्राणवदुगातुरपि स्वार्थं गानमस्तीत्य- भिधानम्, अस्योगातुः सर्वफलसाधक- त्वकथनम्, एवं समुच्चितादुपासनात्फल- सिद्धावाशङ्कासम्भवाभावेऽपि केवलादु- पासनात्तत्सिद्धिशङ्का स्यात्तस्या निरा- करणकथनं चेत्यादि. २ पुरुषविधब्राह्मणं वा आत्मब्राह्मणं वा सृष्टिब्राह्मणम् - तत्र चैवं ज्ञान- कर्मभ्यां समुच्चिताभ्यां प्रजापतित्व- व्याप्तिं व्याख्यायेदानीमस्य प्रजापतेः फलभूतस्य जगत्सर्जनस्थितिसंहारेषु स्वातन्त्र्यादिविभूत्युपवर्णनेन तं स्तोतुं ज्ञानकर्मणोर्वेदिकयोः फलोत्कर्षस्य वर्णनं, तत्र प्रथमं सहेतुकं प्रजा- पतेरुपासनार्थमहमिति यन्नाम तस्य निर्वचनं, ततः प्रजापतेः पुरुषना- मनिर्वचनम्, एतद्गुणविज्ञानफलाभि- धानं च, प्राजापत्यलक्षणं ज्ञानकर्मफलं संसारविषयं नैवात्यक्रामदित्यस्यार्थस्य प्रदर्शनद्वारा प्रजापतेर्भयाद्याविष्टत्वेन संसारान्तर्भूतत्वप्रतिपादनं, तत्रैवारत्या- विष्टत्वे हेत्वन्तरं प्रतिपाद्य प्रजापतेस्त- निरसनोद्योगप्रकारस्याभिधानं, लोक- प्रसिद्धयोर्दम्पत्योरुक्ते निर्वचने लोकानु- भवप्रदर्शनम्, उक्तेऽर्थेऽभियुक्तयाज्ञवल्क्य- सम्मतिमभिधाय हेत्वन्तराभिधानं, सृष्टि- मिथुनद्वारिकेत्यभिधाय गवादिसृष्टेरभि - धानं, वक्ष्यमाणाग्निसोमेन्द्रा दिसृष्टिं सिद्ध- गन्मत्वा सर्वस्याः सृष्टेरुपसंहरणवर्णनं, शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १-१६ स्रष्टुरेतगुणविदः फलाभिधानं च, एव- मनुग्राह्यसृष्टिमुक्त्वाऽनुग्राहकसृष्टेरुपक्रम- निरूपणं, तत्राविद्वन्मत प्रत्याख्यानस- हितं सोपसंहारमेकस्यैव प्रजापतेर्द्विधो- पास्यत्वायाग्न्यन्नसर्गयोः सोपपत्तिकं निरूपणम्, एवमनुग्राहकदेवसृष्टिमभिधाय तां प्रशस्य चैतादृशः प्रजापतेरुपासकस्य फलनिरूपणम्, एतावतोक्तस्य जगतः व्याकृतस्य सवीजसंसारोद्धरणप्रयोज - नाया बीजभूताया अव्याकृतावस्थायाः दृष्टान्तं सोपपत्तिकं विवरणम्, एवं मूल- कारणं तत्कार्यं चाभिधाय तत्र कार्य- स्रष्टुः प्रविष्टत्व पृथक्त्वयोः सहेतुकं प्रति- पादनं, यः कृत्स्नदर्शी स ब्रह्मात्मतत्व - दशत्याकाङ्क्षापूर्वकं ब्रह्मविद्यासूत्रस्या- वतरणं, तत्र पुनस्तस्यात्मनः सहेतुकं कृत्स्नत्वं सहेतुकं पदनीयत्वं च प्रति- पाद्य तत्र पदनीये उपाय निरूपणं, प्रोक्तविज्ञानस्य गुणफलनिरूपणं च, कुतोऽन्यत्सर्वमनादृत्यात्मतत्त्वमेव विज्ञे- यमित्याशङ्कयां लोकदृष्टिमवष्टभ्य समा- धानकथनम्, एवमात्मनि मुख्या प्रीति- रनात्मनि त्वमुख्या प्रीतिरिति स्थिते यत्फलितं तस्य निरूपणं, यदर्था कृत्स्ना - ऽप्युपनिषत्तस्यैतस्य सूत्रस्य व्याचि- ख्यासया प्रयोजनामिधित्सया चादा- पोद्घातत्वेन प्रश्नत्रयस्य प्रतिपादनम्, एतेषां प्रश्नानां क्रमेण सर्वदोषानाग- न्धित प्रतिवचननिरूपणं, तत्र प्रसङ्गा- ब्रह्मविद्यायामग्निहोत्रादाविव मनुष्य- त्वाद्यधिकारिविशेषणनियमो नास्तीत्य- भिधानम्, अस्या ब्रह्मविद्यायाः सर्वभावा- पत्तिः कथमित्येतस्यार्थस्य दाढर्याय पृष्ठाङ्काः त्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः (३) पृष्ठाङ्काः } श्रुतिप्रदर्शितं मन्त्रमुदाहृत्य तद्वारा सोप- पत्तिकं विद्यासूत्रं विविच्या विद्यासूत्रस्य सोपपत्तिकं विवेचनं, पूर्वमनुप्राहकदेवता- सर्ग प्रक्रम्यामेरेवार्थाद्रह्मसृष्टिरुक्तेदानी- मविद्यां प्रस्तुत्य कर्मणः श्रेयसे तन्निया- मकक्षत्त्रसृष्टेरभिधानं, तथा कर्माङ्गभूत- द्रव्योपार्जनार्थं वैश्यसृष्टेरभिधानं परि- चारकशूद्रसृष्टेरभिधानं च ततः क्षत्र- स्पोग्रत्वात्तन्नियन्तृधर्मसर्गस्य प्रति- पादनम्, उक्तेऽर्थे लोकप्रसिद्धेरभिधानम्, इत्थं देवेषु दर्शितस्य चातुर्वर्ण्यस्य मनु- ष्येष्वपि योजयित्वा प्रदर्शन, केचि - चाग्न्यादिसाध्यकर्मणा मोक्षमिच्छन्तीति तेषां मतमनूय तस्य सोपपत्तिकं प्रत्या- ख्यानं तत्र तावन्मोक्षसाधनानि यानि कर्माणि तानि कानि ? के च तैर्यष्टव्या देवादयः १ तेषामुभयेषां सप्रपञ्चं निरू- पर्ण, येन प्रयुक्तो मनुष्यो ग्रहप्रस्त इवावशः सन्स्वात्म लोकबहिर्मुखीभूतो दुःखात्मके कर्मण्येव प्रवर्तत इति स कः प्रवर्तक इत्यपेक्षायां काम एवेति निर्णयार्थ सप्रपञ्चं निरूपणम्, अन्ते ऽन्त- र्यज्ञस्य पक्तित्ववद्वाह्ययज्ञस्यापि सफलं पक्तित्वप्रतिपादनं चेत्यादि. 1 ३ सप्तान्नब्राह्मणं वा संवर्गविद्यात्राह्म- णम्-तत्र चैवं कामप्रयुक्तेन पुरुषेण पक्तिज्ञानकर्मम्यां वा केवलज्ञानेन बा ऽद्यमानत्वेन सृष्टस्यान्नभूतस्य जगत उपासनार्थ विभागेन सप्तधा निरूपणं, तत्र सङ्क्षेपतः सविनियोगान्नप्रकाश- कान सूत्रभूतानां मन्त्राणामुदाहरणं, तत्र पयसोऽनत्वे हेतु प्रतिपाद्यान्नस्या- क्षयखे हेतु प्रतिपाद्यान्नस्याक्षिति- १६-३५ त्वगुणविज्ञाने फलनिरूपणम्, एतेषां मन्त्राणां तिरोहितार्थत्वेन तत्तन्मन्त्रस्य प्रतीकग्रहणपूर्वकं व्याख्यानं, तत्रोक्त- सप्तान्नविनियोजक मन्त्रभागस्य व्याख्या- नम्, तत्रापि विशेषतः सर्वसाधारण- स्यान्नस्यासाधारणीकुर्वतो दोषप्रदर्श- नम- मनुष्याणां पशूनां च पयोरूप- मेकमेवान्नमिति सकारणमभिधानं - पशूनां पयोऽन्नमस्तीत्यत्र लोकप्रसिद्धेः प्रदर्शनं- पयति हीदं सर्व प्रतिष्ठितमिति विधि- त्सितदर्शनस्तुत्यर्थ मतान्तरमुद्भाव्य तस्य निन्दार्थवाद प्रतिपादनं च, एवं पाठक्रमं विहायार्थक्रमवशात्साधनभूत- मन्नचतुष्टयं व्याख्यायेदानीं पाङ्क्तस्य कर्मणः फलभूतं क्रमेणाध्यात्ममधिभूत- मधिदैवमन्त्रत्रयं कार्यत्वाद्विस्तीर्णविषय- त्वाद्यत्पूर्वस्मादन्नं चतुष्टयात्पृथगुत्कृष्टं तस्य व्याख्यानं, तत्र मनोवाक्प्राणरूपे - नत्रये आध्यात्मिकस्य मनसः सप्रमा- णमस्तित्वं निरूप्य तत्स्वरूपस्य सोप- पत्तिकं निरूपणम्, आध्यात्मिकाया स्वरूपमभिधायाध्यात्मिकस्य प्राणस्य सप्रमाणं स्वरूपनिरूपणम्, एवं वागादीनामाध्यात्मिक विभूतिमु- क्त्वाऽऽधिभौतिक्या विभूतेर्विस्तारनि- रूपणं, तत्र वागादीनां लोकत्रयात्मक- त्वं वेदत्रयात्मकत्वं देवपितृमनुष्यात्म- कत्वं पितृमातृप्रजात्मकत्वं चेत्यादिनि- रूपणं, तथा वागादीनां पुनर्विज्ञात- विजिज्ञास्या विज्ञातवस्त्वात्मकत्वनिरूप- णम्, एवं वागादीनामाधिभौतिकं विस्तारसुक्त्वा आधिदैविकविस्तारस्य प्रतिपादनं, सत्राध्यात्माधिभूतं च या वाचः(8) ना० विषयाः वाक्परिच्छिन्ना तस्या आधिदैविकवागं- शत्वादशांशिनोश्च तादात्म्यात्तया सह तुल्यपरिमाणत्वप्रदर्शनम्, तथाऽध्या त्माधिभूतं च मनःप्राणयोराधिदैविक- मनःप्राणांशत्वात्तादात्म्याभिप्रायेण तुल्य- परिमाणत्वप्रदर्शनं, तत्रापि विशिष्येन्द्र- त्वासपत्नत्वादिगुणविशिष्टस्य प्राणस्य सफलमुपासनकथनं, तत आध्यात्मिका- धिभौतिकाधिदैविकानां वाङ्मनः प्रा- शतपथब्राह्मणस्य पृष्ठाङ्काः ] ब्रा० विषयाः सनमुक्तं तत्र तद्गतान्यतम विशेष प्रति• पत्त्यर्थं प्राणविषयकाध्यात्मदर्शननिरू- पणं, तदर्थं प्राणत्रतमीमांसाकथनं, प्राणव्रतमभग्नत्वेन धारणीयमिति निर्धा- रणायाख्यायिकाकथनं, तस्यां च विशे- षतः करणानामन्योऽन्यस्पर्द्धाप्रकारक- थनं - प्रजापतेर्वागादिषु श्रमद्वारा स्व- कर्मप्रच्युतिरासीदिति सप्रमाणमभिधा - नम् - प्राणत्रतधारणप्रकारकथनं -कर- णानां प्राणनामत्वनिरूपणम्-उक्तदर्शन- फलनिरूपणम्-उक्ताध्यात्मप्राणदर्शन- 1 णानां ध्यानार्थ समत्वानन्तत्वादिगुण- निरूपणं, तत उक्तेऽर्थे वित्तकर्मणोः सम्भावनायाः प्रतिप्रादनद्वारा प्रजापतेः रात्रौ पाङ्क्तं कर्मफलत्वमुक्त्वाऽमावास्यायां प्राणिनः प्राणं न विच्छिन्द्यादि- त्यस्य प्रासङ्गिकार्थस्य निषेधप्रयोजन- सहितमभिधानं, यत्पूर्वमाधिदैविकत्र्य- नात्मकप्रजापत्युपासनमुक्तं तदहमस्मि प्रजापतिरित्यहङ्ग्रहेण कर्तव्यमिति दृष्टान्तं सफलमभिधानं, तत उक्तेऽर्थे पुत्रकर्मापरविद्यानां साध्यलोकत्रयप्राप्ति - साधनमात्रं सामान्येनावगतं तस्यैव पुनर्विशेषज्ञानार्थं विस्तरशः प्रतिपादनं, तत्र पुत्रत्वस्य क्रियात्मकत्वात्केन प्रका- रेण लोकजय हेतुत्वमित्यपेक्षायां तत्प्र- कारस्य सोपपत्तिकं निरूपणं, तत्र विशेषतः पितृकर्तृकं सफलं पुत्रानु- शासन निरूपणं-पुत्रशब्दनिर्वचनं - पितुः पुत्रतादात्म्ये नै तल्लोकावस्थाननिरूपणं च, तत एनं कृतसम्प्राप्तिकं पितरमेते देवा वाङ्मनः प्राणाश्च मरणधर्माण भाविशन्तीति सप्रकारकं निरूपणं, " ते सर्वे समाः सर्वेऽनन्ताः " इति यत्पूर्वमविशेषेण वाङ्मनः प्राणानामुपा- स्योपसंहरणं चेत्याद्यशप्रतिपादनं, ततो- ऽध्यात्मवत्प्राणविषयकाधिदेवतदर्शननि- रूपणम्, उक्तार्थदाढर्याय मन्त्रसंवाद प्रद- र्शनं श्रुतिकर्तृकं संवादमन्त्रस्य व्या- ख्यानं, प्रकरणार्थस्योपसंहरणं, प्राण- व्रताकरणे बाधकनिरूपणं, प्राणत्रत• मामरणमनुवर्तयेदिति प्रतिपादनम्, अहं च सर्वभूतेषु सूत्ररूपप्राणात्मा सर्वपरि० स्पन्दकृदित्येवम्प्राणोपासकस्य फलाभि- धानं चेत्यादि. ४ त्र्यन्त्रब्राह्मणं वा अविद्याविषयक- संसारतत्त्वप्रदर्शकं ब्राह्मणं वा उपसंहार ब्राह्मणम् - तत्र च पूर्व- ब्राह्मणे सूत्रिताया अविद्यायाः साध्यसा - धनलक्षणो व्याकृताव्याकृतरूपो वि- स्तरो निरूपित इदानीं तस्यैव प्रति- पत्तिसौकर्याय नामरूपकर्मत्वेनोपसंहा- रस्य प्रतिपादनं, तत्र च क्रमेण देव- दत्तयज्ञदत्तप्रभृतीनां नामविशेषाणां- सितासितप्रभृतीनां रूपाणां-मनन- दर्शनचलनप्रभृतीनां सर्वकर्मविशेषाणां सोपपत्तिकं विवरणम्, एवं नामरूपकर्म- पृष्ठाङ्काः ३६-१३ ब्रा० विषयाः त्वेन सङ्क्षिप्तस्यापि जगतः पुनः सङ्क्षे- पान्तरकथनं, एकस्मिन्नपि सङ्घाते कार्यकारणरूपेणावान्तरविभागकथनं- तत्प्रतिपादकवाक्यस्य श्रुतिकर्तृकं व्या- ख्यानं चेति. इति प्रथमोऽध्यायः । अथ द्वितीयोऽध्यायः । प्रपञ्चो विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ५४–५६ १ अजातशत्रुब्राह्मणं वा पर्यङ्कविद्या- ब्राह्मणम्-तत्र प्रथमेऽध्याये सूत्रितयो- र्विद्याविद्ययोर्मध्येऽविद्यायाः निरूपितः, सम्प्रत्यस्मिन्नध्याये विद्यायाः प्रपञ्चस्य निरूपणम् । तत्रादौ वक्तृश्रोतृ- रूपाख्यायिकयाऽविद्याविषयमेव ब्रह्म- त्वेनोपक्षिप्य तत्प्रत्याख्यानं, तत्रापि प्रथमं गाग्र्येण दृप्तबाला किनाऽजात- शत्रो राज्ञः श्रवणायाभिमुखीकरण प्रका- रकथनं, ततः संवादेन पर्यायशः आदि- त्यचन्द्रविद्युदाकाशवाय्वग्न्यबादर्शदिक्षु स्थितं पुरुषं तथा गच्छतः पृष्ठदेशे समुत्पन्नं शब्दं छायामयं पुरुषं तत्तद्गु- णविशिष्टतयाऽहं ब्रह्मोपास इति दृप्त- बालाकिनोक्तेऽजातशत्रोस्तत्तद्गुणानु- रोधेन प्रतिपर्यायमुपासनफलनिरूपणम्, एवं व्यस्तानि ब्रह्माण्युपन्यस्यात्मन्विगु- णविशिष्टमात्मनिस्थित पुरुषलक्षणं सम- स्तं ब्रह्माहमुपास इति दृप्तबाला किना पुनरुक्तं निरुक्तगुणानुरोधेनाजातशत्रो- रस्मिन्नपि चरमे पर्याये उपासनफल- निरूपणं, ततस्तूष्णीम्भूते गायें जात- शत्रुस्तं " किं त्वया एतावदेव ब्रह्म विज्ञातं १ नेतावता विदितं भवतीत्यु- क्तवानित्यभिधानं, ततो गार्ग्य ब्रह्मजिज्ञासया छात्रभावेन उपसङ्गते त्वां ब्रह्म ज्ञप- यिष्यामीत्यजातशत्रोः प्रतिज्ञाकरणा- भिधानं, प्रतिज्ञातब्रह्मावबोधार्थमुपक्रम- करणप्रतिपादनं, तत्राजातशत्रुर्यथोदा- हरणं व्यतिरिक्तात्मास्तित्वं प्रतिपाद्या- स्यात्मनः स्वाभाविकस्वरूपं बोधयितु- मधिकरणमपादानं चोभयं पृष्टवा - नित्याद्यभिधानं, ततो जागरिते कर्तृत्वभोक्तृत्वादिकं नात्मनः स्वाभा• विकं किन्तु वागाद्युपाधिसम्बन्ध- कृतमेव स्वप्ने तद्व्यतिरेकेण कर्तृत्वादे- र्व्यतिरेकदर्शनादिति दर्शयितुं प्रश्नानु• वादपूर्वकं प्रथमप्रश्नस्योत्तरनिरूपणं, शरीरेन्द्रियाध्यक्षतामुत्सृजति यदा तदाऽसौ स्वात्मनि वर्तते इति कथम- वगम्यत इत्यपेक्षायां नामप्रसिद्धया इत्यादि सयुक्तिकं निरूपणं, दर्शनलक्ष- णायां स्वप्नावस्थायां वागादिसम्बन्धा- भावेऽपि कर्तृत्वादिसंसारस्य दर्शना - यतिरेकासिद्धिरित्याशङ्कय तत्रापि जाग्रद्वासनायाः सत्त्वात्परिकल्पितस्य स्वमप्रपञ्चस्य मृषात्वान्न व्यतिरेका- सिद्धिरित्यतोऽस्य स्वतः - शुद्धत्वमेवे - त्यभिप्रेत्य समाधाननिरूपणं, ततो वेद- शब्दप्रयोगाद्यभिचारदर्शनाच्चैते महा- राजत्वादयो लोका मृषैव नास्या - त्मभूता इत्येवमुक्तस्यार्थस्य दृष्टान्तपूर्वकं कथनं, दर्शनवृत्तौ स्वप्ने वासनाराशे- दृश्यत्वादसंसारधर्मता - इत्यात्मनो विशु- द्धाताऽवगता-तत्र कामवशात्परिवर्तन- मुक्तम् - इष्टदृश्य सम्बन्धश्चास्य स्वाभा- विक इति पुनरशुद्धतामाशङ्क्य तत्स- म्बन्धस्य सुषुप्तौ व्यतिरेकदर्शनेनास्वा- ( ५ ) पृष्ठाङ्काः ( ६ ) त्रा ० विषयाः भाविकत्वाच्छुद्धत्वमेवास्य स्वाभाविक- मिति यथायथमुपपादनं, तत्रोक्तशय- नस्य दृष्टान्तपूर्वकं निरूपणम्, एवं प्रतिवचनमुक्त्वेदानीं प्रथम प्रश्नस्य तस्याद्वितीयत्वं प्रकटयितुं द्वितीय- प्रश्नस्य प्रतिवचननिरूपणं, प्राणोपनि षदो निरूपणं चेत्यादि. २ सर्वान्त्रब्राह्मणं वा शिशुब्राह्मणम्- तत्र पूर्वब्राह्मणान्ते उपक्रान्तां प्राणो- पनिषदं विशेषतया व्याख्यातुमादौ तस्याः फलार्थवादकथनम्, एवं फल- वणेनाभिमुखीभूताय जिज्ञासवे शरीर- मध्यस्थं प्राणं शिशुत्वेन - शरीरस्य तदाधानत्वेन - शिरसः प्रत्याधानत्वेन - बलस्य स्थूणात्वेन - अन्नस्य दामत्वेन चोपवर्णनं, ततस्तस्यैव शिशोः प्रत्या- धाने शिरस्यारूढस्य चक्षुषि काश्च- नोपनिषदस्तासां विवरणं, तत्राक्षिती- नामुपपादनपूर्वकं तत्कर्तृकप्रायोपास- नस्य निरूपणम् एवंविधोपास्ते: फल- निरूपणम्, उक्तेऽर्थे मन्त्रसम्म तिमभि- धाय तस्य मन्त्रस्य सोपपत्तिकं सहेतुकं व्याख्यानं, " प्राणा वा ऋषयः इत्युक्त के ते प्राणा ऋषय इत्यपेक्षायां तेषामुपपादनं, प्रसङ्गाद त्रिशब्दनिर्व- चनम्, अत्रिनामनिर्वचन विज्ञानस्य प्राण याथात्म्य वेदनस्य च फलप्रतिपादनं चेत्यादि. ३ मूर्तीमूर्त ब्राह्मणम्-तत्र च कथमेषां प्राणानां सत्यत्वं कथं वा ततोऽप्या. 99 त्मनः सत्यत्वमिति जिज्ञासायां कार्य- कारणात्मकानां सत्यानां पञ्चभूतानां स्वरूपस्यावधारणं, तत्र प्रथमं " नेति शतपथब्राह्मणस्य - पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ५७-६६ ६७-७० नेति " अपोहद्वारा निर्दिधारयिषितस्य ब्रह्मणो मायामयस्य रूपद्वयस्याभिधानं, के ते मूर्तमूर्त कानि वा कस्य वा विशेषणानीत्यपेक्षायां तद्विशेषप्रति- पत्तेर्निरूपणम्, उक्तविशेषणचतुष्टयवतो भूतत्रयस्य यत्सारिष्टं कार्य तस्य विशे- षणानुवादपूर्वकमभिधानं, तत्रामूर्तस्या - धिदैविकस्य कारणात्मकस्य ब्रह्मणो रूपनिरूपणं, ततोऽध्यात्मतया मूर्ता - मूर्तयोर्विभागनिरूपणम् । एवमाध्यात्मि- कस्य कार्यात्मकस्य ब्रह्मणो रूपं निरूपय कारणात्मकस्य यद्रूपं तस्य निरूपणं, ततोऽस्य कारणात्मनो यद्वासनामयं रूपं तस्य निरूपणं, चरमोक्त हिरण्य- गर्भवासनारूपोपासनस्य फलाभिधानम्, एवं सत्यस्येति षष्ठयन्तस्य स्थूलसूक्ष्म- प्रपञ्चात्मकं हेयभूतं सत्यशब्दस्यार्थ व्याख्यायानन्तरमुपादेयभूतप्रथमान्त- सत्यशब्दार्थस्य सोपपत्तिकं व्याख्या - नम्, प्रथमत्राह्मणान्ते " तस्यो- 99 पनिषत् इति प्रतिज्ञाताया उप- पृष्ठाङ्काः निषद उपसंहारस्य निरूपणं चेति. ७१-७४ ४ मैत्रेयीब्राह्मणम् - तत्र चैवं ब्राह्मण- त्रयेण निरूपिताया ब्रह्मविद्याया अङ्ग- त्वेन सन्न्यासं विधातुमाख्यायिकाप्रति- पादनं, तस्यां चादौ याज्ञवल्क्यः स्वस्य सन्न्यासग्रहणं प्रतिज्ञाय मैत्रेय्या: कात्यायन्या सह दायं करवाणीति प्रति ज्ञातवानित्यभिधानं, तदा हे भगवन् ! मह्यमिय सर्वा ससागरा वित्तपूर्णा च पृथिवी यदि दत्ता तेन किमहममृता स्याम् ? इति तथा मैत्रेय्या पृष्टो याज्ञ- वल्क्यस्तेनेतरथनिकवत्ते जीवितं स्याद- A ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | मृतत्वस्य तु नाशा कर्तव्येति प्रति- वचनं ददावित्यभिधानं येनाहममृता न स्यां किमहं तेन कुर्याम् १ येनाहम- मृतास्यां तन्मे ब्रूहीति मैत्रेय्याः प्रार्थना- करणकथनम्, एवं प्रार्थितो याज्ञवल्क्य - स्तस्यै मैत्रेय्ये मोक्षसाधनमात्मज्ञानं व्याख्यास्यामि निदिध्यासस्य तदिति समाश्वास्य तदुक्तवानित्य भिधानं, ततो याज्ञवल्क्यो ऽमृतत्वसाधनं वैराग्यमुपदि- दिक्षुर्जायापतिपुत्रादिभ्यः सकलसुख- साधनेभ्यस्तत्सन्न्यासविरागमुत्पाद्यात्म- दर्शनं कर्तव्यमिति विधाय च तत्र श्रवणमनन निदिध्यासनरूपोपायत्रयं- दर्शयामासेति निरूपणं, ततः कथम- स्मिन्नात्मनि विदितेऽन्यत्सर्वं विदितं भवेदित्याशङ्क्यात्मव्यतिरेकेणान्यस्याभा- वादिति समाधिप्रदर्शन, कथं पुनरिदं सर्वमात्मैवेति ग्रहीतुं शक्यत इत्याशङ्क्य घटः स्फुरतीत्यादिप्रत्ययमाश्रित्य चिन्मा- श्रानुगमात्सर्वत्र चित्स्वरूपतेवेति - यत्स्व- रूपव्यतिरेकेण यस्याग्रहणं तस्य तदा- स्मकत्वमेवेति व्याप्तौ दृष्टान्तत्रयपूर्वकं समाधिप्रदर्शनम्, एवं स्थितिकाले जगतो ब्रह्मकत्वमवगमय्योत्पत्तिकालेऽपि तथा- Saगमयितुं कार्याणामुत्पत्तेः प्राकारणा- दभिन्नत्वप्रदर्शनं, तथा प्रलयकाले- ऽपि अस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मात्म- कत्वं प्रतिपत्तव्यमिति दृष्टान्तपूर्वकम- भिधानम्, एवं प्राकृतिकप्रलयप्रदर्शनेन सर्व मूलप्रकृतिभूतमद्वयात्मतत्त्वमव- गमय्य इदं सर्वं यदयमात्मा" इति प्रतिज्ञातत्वादिदानीं ब्रह्मविद्ययाऽविद्या- प्रतिरोधद्वारेण योऽयमात्यन्तिकः प्रलय- 66 पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः स्तस्य दृष्टान्तसहितं प्रदर्शनम्, अस्या च निरूपितायां केवल्यावस्थायां विशेषज्ञानं नास्तीत्यभिधानम्, उक्तेऽर्थे मैत्रेय्याः सन्देहं प्रदर्श्य तस्य सप्रका- रकं याज्ञवल्क्यकृतनिराकरणकथनं, तत एवमुक्तं विशेषविज्ञानाभावमन्वय- (७) पृष्ठाङ्काः व्यतिरेकाभ्यां दृढीकृत्य यत्र तु ब्रह्म- विद्ययाऽविद्यानाशमुपगमिता तत्रात्म- व्यतिरेकेणान्यस्याभाव इति व्यतिरेक- प्रदर्शनम्, एवमन्वयव्यतिरेकाभ्यां कैवल्या• वस्थायां विशेषविज्ञानाभावं प्रतिपाद्य तत्रैव कैमुतिकन्यायं दर्शयितुमविद्या- वस्थायामपि साक्षिणो ज्ञानविषयत्व- प्रतिपादनं, पुनर्विद्याऽवस्थस्यासंसा- रिण आत्मनो ज्ञानाविषयत्वप्रतिपादनं चेत्यादि. ५ मधुब्राह्मणम् - तत्र च पूर्व मैत्रेयी- ब्राह्मणे " इदं सर्वं यदयमात्मा " इति प्रतिज्ञातस्यात्मन उत्पत्तिस्थितिलयहेतु- त्वमुक्त्वा प्रतिज्ञातस्यार्थस्य निगम- नार्थ मधुविद्याया निरूपणं, तत्र सर्वेषी शरीरिणां प्रत्येक पृथिव्यादयः स्तन- यिन्वन्ता भूतगणा देवगणाश्च कार्य- कारणसङ्घातात्मनोपकुर्वन्तो मधु भव- न्तीति पर्यायशः सोपपत्तिकं निरूपणं, निरुक्ता भूतगणा देवगणाश्च येन प्रयुक्ताः शरीरिभिः सम्बध्यमाना मधु- वेनोपकुर्वन्तीति तन्निरूपणं, तत्र पृथिव्यादिप्रयोक्तार धर्मे सामान्यरूपेण कार्यकारणसङ्घातकर्तरि तु धर्मे विशेष- रूपेण ततदारम्भिकत्वप्रतिपादनं, सत्य- मपि धर्मवद्विविधम्-तत्र सामान्यरूपं पृथिव्यादिषु कारणत्वेनानुगतम्, विशेष- ७४-८२ ( ८ ) ब्रा० विषयाः रूपं तु सत्यसङ्घातत्वेनानुगतमित्या- द्यभिधानं, धर्मसत्याम्यां प्रयुक्तोऽयं कार्यकारणसङ्घातविशेषो येन जातिविशे- षेण संयुक्तो भवति तस्य बाह्याभ्यन्त- रविभागपुरःसरं प्रदर्शनं, यः पुनर्मानु- षादिजातिविशिष्टः कार्यकारणसङ्घात - स्तस्य मधुत्वोपपादनम्, अस्यान्तिम- पर्यायोक्तस्यात्मनः स्वरूपस्य सदृष्टान्तं निरूपणम्, एवं साकल्येन निरूपिताया ब्रह्मविद्यायाः स्तुत्यर्थं प्रवर्ग्यप्रकरण - स्थिताख्यायिकासङ्क्षेपकयोर्मन्त्रयोः श्रुति- कर्तृकं प्रस्तावपूर्वकमवतारणं, ततो ब्रह्मविद्यार्थयोस्तु तृतीयचतुर्थाध्याययो• रर्थं प्रकाशयितुं श्रुतेर्द्वयोर्मन्त्रयोस्तद- भिप्रायप्रतिपादकत्राह्मणसहितमवता - रणं, ततोऽस्यात्मनः पारमार्थिकस्व- रूपस्योपपादनम्, अयमेव सर्ववेदान्ता - नामर्थ इत्युपसंहारस्य निरूपणं, ततो ब्रह्मविद्याप्रशंसार्थ मधुकाण्डस्य य एष स्वाध्यायार्थो जपार्थश्च ब्रह्मविद्याया विस्तरशोऽभिधानं वंशस्तस्य चेत्यादि. इति द्वितीयोऽध्यायः । इत्याद्यं मधुकाण्डं समाप्तम् । अथ द्वितीये उपपत्तिप्रधाने याज्ञवल्क्यकाण्डे 40- तृतीयोऽध्यायः । अश्वलब्राह्मणम्-तत्र च च प्रथमं प्रस्ताव कर्तु ब्रह्मविद्याप्राप्त्युपायप्रदर्श- नार्थाया विज्ञानस्तुत्यर्थायाश्चाख्यायि- काया निरूपणं, तस्यां च जनकस्य बहुदक्षिणाकयज्ञकरणं - तस्मिन्यज्ञे कुरु- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः ८३-९४ पञ्चालानां विदुषामुपसङ्गमनं - उपसङ्गतेषु. ब्राह्मणेषु जनकस्यानूचानतमब्राह्मणविष- यिणी जिज्ञासा जिज्ञासापूर्त्यर्थं गवां सहस्रमवरोध्य भो ब्राह्मणाः ! युष्माकं मध्ये यो ब्रह्मिष्ठः स एता गा उदजताम् इत्युपायचिन्तनं तत्करणं च यदाऽन्ये सर्वे ब्राह्मणा न दधृषुस्तदा याज्ञवल्क्यः स्वशिष्यद्वारा एता गा उदाचकार तेन ते ब्राह्मणाश्चक्रुः कथं त्वमेवैकोऽस्माकं मध्ये ब्रह्मिष्ठोऽसीत्याद्यंशस्य प्रतिपादनं, एवं क्रुद्धेषु ब्राह्मणेषु जनकस्य होत्राऽश्वलेन " नोऽग्रे त्वमेव खलु भो याज्ञवल्क्य ! ब्रह्मिष्ठोऽसीति किमिति " पृष्टो याज्ञवल्क्यो “ वयं ब्रह्मिष्ठाय नमस्कुर्मः गोकामा वयमतो गोग्रहणं कृतवन्तः " इति प्रत्युत्तरं ददावित्यभिधानं, पूर्वत्र मधुकाण्डे व्याख्याते उद्गीथप्रकरणे आसङ्गपाप्मनो मृत्योरत्ययः समुच्चितेन कर्मणा सङ्क्षेपतो व्याख्यात इदानीं तस्यैवोद्गीथदर्शनस्य योऽयं परीक्षाविषय- स्तस्य वचनप्रतिवचनरूप विस्तारस्य कथनं, तत्र स्वाभाविकादज्ञानासङ्गप्रयुक्तात्कर्म - लक्षणान्मृत्योरतिमुक्तेः सोपपत्तिकं विरणं, इदानीं तस्य कर्मणः सास - ङ्गस्य मृत्योराश्रयभूतानां दर्शपूर्णमासा• दिकर्मसाधनानां विपरिणामहेतोः काला- त्क्रियानुष्ठानव्यतिरेकेणापि क्रियायाः प्रागूर्ध्वं च साधनविपरिणामहेतुत्वेन कालस्य व्यापारदर्शनात्तस्मादपि काला- चातिमुक्तेः पृथक्पृथक्सोपपत्तिकं विव- रणं, तथा तिथ्यादिलक्षणात्कालादति- मुक्तेः सोपपत्तिकं विवरणं, सव अतिमुच्यमानः केनावष्टम्भेन परिच्छेद- विषयं मृत्युमतीत्य फलं प्राप्नोतीति पृष्ठाङ्काः मा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः ९५-१०२ प्रश्नं निरूप्य तस्योत्तरनिरूपणं, ततः सम्पदामारम्भमुपपाद्य प्रश्नोत्तराभ्या- मृग्जातिषु अध्वर्युकृताहुतिषु मनसि स्तोत्रियासु च फलसम्पादन प्रकार निरू- पणं तत्र स्तोत्रियाणामधिदेवताध्यात्म- स्वरूपेण प्रतिपादनं चेति. २ आर्तभागब्राह्मणं वा जारत्कारव- ब्राह्मणम् -तत्र प्रथमं बन्धज्ञानं विना ततो विश्लेषायोगान्मुमुक्षोः सप्रयो- अकबन्धज्ञानार्थत्वेन ग्रहातिग्रहलक्षणा- द्वन्धान्मृत्योरतिमुक्तिं वक्तुमाख्यायिका- कथनं, तत्रादौ तेषामष्टानां ग्रहाणामति- ग्रहाणां च स्वरूपस्योपपादनं, यस्या देव- ताया मृत्युरम्यन्नं भवेत्सा देवता केत्यु- पपादनं तज्ज्ञानफलकथनं च परमात्म- दर्शनेन मुक्तस्य किं प्राणा एव समवनीयन्ते उत तत्प्रयोजकं सर्वमपी- स्याशङ्क्य | तिमपक्षाश्रयणेन तत्समाधान- निरूपणं साक्षात्कारज्ञाने जाते विद्वान म्रियते न च तस्य प्राणा अत्यन्तं समवनीयन्ते किन्तु जीवन्मुक्तत्वेन स. सर्वदा तिष्ठतीत्याशङ्कय तन्निराकरणं, ग्रहातिग्रहलक्षणं बन्धनं केन प्रयुक्तमिति, प्रश्नपूर्वकं तन्निर्द्धारणं, निर्णीतार्थस्य श्रुतिमुखेन प्रदर्शनं कर्मैव प्रधानं कारणमिति प्रशंसापदोपपादितस्य प्राधान्यस्योपसंहरणं चेति. 1 मोक्षारम्भकत्वसम्भवान्न मोक्षार्थानि कर्माणीत्यतः कर्मफलानां संसारत्वप्रद- र्शनं, तत्र भुज्योः स्वविद्यायाः गुरूप- देशपूर्वकत्वज्ञापनं, गन्धर्वैर्भुज्यवे यः प्रश्नः कृतः स एव प्रश्नो भुज्युना 备 याज्ञवल्क्याय कृतः क पारिक्षिता अभवन्निति ? " प्रदर्शन, कृतप्रश्नस्य याज्ञवल्क्य प्रदत्तोत्तरकथनं, प्रसङ्गाद्धु- वनकोशपरिमाण निरूपणम्, एतद्विज्ञान- फलनिरूपणं चेत्यादि. (९) पृष्ठाङ्काः १०८-११० ४ कोडब्राह्मणंवा निर्गुणब्रह्मविद्या- ब्राह्मणम्-तत्र च कौषीतकेयस्य कहोडस्य याज्ञवल्क्यस्य च संवादा- त्मिकयाssख्यायिकया संसारवतो बन्वस्य यन्मोक्षसाधनं ससन्न्यास- मात्मज्ञानं तस्य सोपपत्तिकं निरूपणम्, एतद्विज्ञानफलनिरूपणं चेति. १११-११२ ५ उपस्तब्राह्मणं वा निर्गुणात्मविद्या- ब्राह्मणम्-तत्र च चाक्रायणस्योष- स्तस्य याज्ञवल्क्यस्य च संवादात्मिक- याssख्यायिकाया यो बद्धः संसरति सोऽस्ति नास्ति वेति अस्तित्वे च किं- लक्षणो देहादीनामन्यतमस्तेभ्यो विल- क्षणो वा - इति विमृश्ये आत्मनो देहा- दिम्यो विवेकेनाधिगमायोपायप्रदर्शन चेत्यादि. ११३ - ११४ १०२ - १०७ ६ गार्गीब्राह्मणम्- तत्र च वाचक्नव्या ३ भुज्युब्राह्मणम्-तत्र चादी लाह्यायने- भुग्योर्याज्ञवल्क्यस्य च संवादात्मिकाया आख्यायिकायाः कथनं, तस्यां च मोक्ष- स्यापि पुरुषार्थत्वाविशेषादुत्तमेन पुण्यो- स्कर्षेण मोक्षमे भविष्यतीत्याशङ्कय तन्निरासार्थ विद्यासंयुक्तस्यापि कर्मणो १ गार्ग्य याज्ञवल्क्यस्य च संवादात्मिक- याऽऽख्यायिका पूर्वब्राह्मणयोर्निरूपि- तस्य सर्वान्तरस्यात्मनः स्वरूपाधिगमाय तदुपायम्भूतत्वेनानात्मभूतान्सर्वान्पदा- र्थानुक्त्वा तद्वारा सूत्रादर्वाक्तनस्य व्याप- कस्य निरूपणं चेति ११९-११६ • ( १० ) ब्रा० विषयाः ७ उद्दालक ब्राह्मणमन्तर्यामिब्राह्मणं सृष्टिप्रवेशब्राह्मणं वेति-तत्र चारुणे - वृद्दालकस्य याज्ञवल्क्यस्य च संवादात्मि. कयाssख्यायिकया आगमैकगम्यस्य सूत्रस्य तदन्तर्गतस्यान्तर्यामिणोऽधि- देवताधिलोकाधिवेदाधियज्ञाधिभूताध्या- शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषया: त्मरूपैः सोपपत्तिकं निरूपणं चेति.. ११७-१२५ ८ वाचक्नवीब्राह्मणं वा अक्षरब्राह्मणं वा सृष्टिप्रवेश ब्राह्मणं वा-तत्र च पुन- गयि याज्ञवल्क्यस्य च संवादात्मिकया- ऽऽख्यायिकयाऽशनायादिविनिर्मुक्तस्य निरुपाधिकस्य साक्षादपरोक्षात्सर्वान्त- रस्य ब्रह्मणो निरूपणं, तत एवमशेष- विशेषणनिषेधावधित्वेन तत्साक्षित्वेन चाक्षरास्तित्वे सिद्धेऽपि इदानीं तस्यैव अविद्यकेषितव्यसम्बन्धादीश्वरात्मभूतस्या- स्तित्वायानुमानप्रमाणस्योपन्यसनं तथा, यस्याज्ञानेन नियता संसारोत्पत्तिर्यद्वि- ज्ञानेन च संसार विच्छेदस्तदस्त्यक्षर मिति साधयितुं कर्मणामेव मोक्ष हेतुत्वमिति पक्षस्य निराकरणं, ततोऽग्नेर्दहनप्रका- शकत्ववत्स्वाभाविकमक्षरस्य प्रशास्तृत्व- मिति प्रतिपादनं, तत एतस्य नानात्व- शङ्काया निराकरणं, गार्ग्य मुखेन याज्ञवल्क्यस्य ब्रह्मोद्यमप्रतिममिति निरू- पणं चेत्यादि. ९ शाकल्यब्राह्मणग्रन्यो वा शाकल्य- ब्राह्मणम्-तत्र चान्तर्यामिब्राह्मणे पूर्वमन्याकृतविषये सूत्रभेदेषु पृथिव्या- दिषु नियम्येषु तस्य नियन्तृत्वमभिहित- मिदानीं नियन्तव्यानां देवताभेदानां प्राणान्तसङ्कोचानन्त्यपर्यन्तं वस्तु- निर्देश इत्येतस्यार्थस्य प्रदर्शनं, तत्र १२५-१३२ सङ्ख्यायाः सङ्कोच विस्तराभ्यां प्राण- स्वरूपकथनं, ततस्तस्यैव प्राणस्य ब्रह्मणः पुनरष्टधा देव - लोक - पुरुष - भेदेन त्रिधात्रिधाऽऽत्मानं विभज्याव- स्थित एकैको देवः प्राणभेद एवेत्यष्ट- भेदस्य ध्यानार्थमुपदेशकथनं, ततो दिग्विभागेन पञ्चधा विभक्तस्य सर्वस्य जगतो हृदयात्मन्युपसंहारस्य श्रुति- मुखेन प्रदर्शनं ततः कार्यकारणयो- हृदयशरीरयोरन्योऽन्यप्रतिष्ठाया निरू- पणं, ततः प्राणादीनां परम्परयाऽन्त- र्यामिणि तस्याप्यक्षरे कूटस्थे ब्रह्मणि प्रतिष्ठाया निरूपणम्, ततः प्राणा- दीनां परम्परयाऽन्तर्यामिणि तस्याप्यक्षरे कूटस्थे ब्रह्मणि प्रतिष्ठा इत्यर्थादर्शित- मेवेत्यभिप्रायेण श्रुतिमुखतो ब्रह्मणः स्वरूपनिरूपणं, याज्ञवल्क्येन शाकल्यं प्रति औपनिषदपुरुषविषयिणीं पृच्छां निमित्तीकृत्य शापः प्रदत्त इति सप्रका- रकं निरूपणम्, शापप्रसङ्गेनाष्टाध्याय्यां निर्वृत्ताया आख्यायिकायाः संसूचनम्, यस्य ब्रह्मणो नेति नेतीत्यन्यप्रतिषेध- द्वारेण पूर्व निर्देशः कृतस्तस्यै वेदानी विधिमुखेन निर्देशः कर्तव्यो जगतो मूलं च वक्तव्यमित्येतदर्थं श्रुतिमुखेना- ख्यायिकया ब्राह्मणानुमतिमनापाद्य ब्रह्मस्वं नीयमानमनर्थाय स्यादिति न्यायं दर्शयितुं ब्राह्मणानुमतिसम्प्राप्तिहेतुभूतं पराजयं कर्तु च याज्ञवल्क्यो ब्राह्मणा- पृष्टवानित्याद्यर्थ प्रदर्शनम्, तत्र जग- त्कारणं प्रष्टुं पुरुषवृक्षयोः साधर्म्यस्य लोकत्रयेणाभिधानम्, ततो वृक्षपुरुषयो- वैधर्म्य कथनपुरःसरं जगत्कारणनि- पृष्ठाङ्काः व्रा० विषयाः रूपणम्, तत्र शङ्कामुद्भाव्य तस्या निरा- करणं चेत्यादि. विषयानुक्रमणिका | पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः १३२-१४८ १० षडाचार्यब्राह्मणं वा उदङब्राह्म- णम्-तत्र च पूर्वत्र शाकल्यत्राह्मणे निर्धारितस्य सच्चिदानन्दलक्षणस्य ब्रह्मण एव प्राणाद्यधिष्ठात्रीषु वाय्वादिदेवतासु ब्रह्मदृष्टिद्वारा निर्णयाय उदङ्कादिषडा- चार्याणां याज्ञवल्क्यस्य च संवाद- रूपाया आख्यायिकाया निरूपणम्, तस्यां च पर्यायषट्केन क्रमात्प्राणवा- क्चक्षुः श्रोत्रमनोहृदयानां ब्रह्मत्वस्य सोप- पत्तिकं निर्द्धारणम्, प्रतिपर्यायं प्राणादि- सत्तलोपासितुः फलकथनम्, तथा प्रतिपर्यायं जनकस्य राज्ञो विद्या निष्क्र- यार्थ प्रतिज्ञाकरण प्रदर्शनं चेत्यादि १४९-११६ ११ कूर्चब्राह्मणम्-तत्र च पूर्व षढाचार्य- इत्यभिप्रेत्य तुरीये लीनस्य तैजसस्य लयात्प्रागवस्थायां परिच्छेदहेतुभूता ये अध्यात्मप्राणास्तेषां लयानन्तरं संवृत्ता * वस्योपन्यासव्याजेन तेजसस्य प्राज्ञद्वारा तुरीये लयप्रदर्शनं, तत एवं सर्वोपसंहारं कृत्वाऽवस्थितस्य पुरुषस्य विदुषः किं स्वरूपमित्यपेक्षायामविद्यातत्कार्यभावा- मावसाक्षित्वेन तद्विलक्षणं निष्प्रपञ्चं स्व- रूपमिति प्रदर्शनं, यदिदानीं प्रत्यगा- त्मस्वरूपज्ञापनार्थत्वेन ज्ञानमभिहितं तस्य ज्ञानस्यापरोक्षानुभवरूपस्य फल- निरूपणं, ततः शिष्यं कृतार्थमकृत्वा ततो दक्षिणा न प्राह्येति मुनिमतं स्मरन्राजा दक्षिणां दित्सुर्ममानुभवपर्यन्तं ज्ञानं ’ कृतार्थताहेतुभूतं जातमिति ज्ञापितवानि- त्याद्यर्थप्रदर्शनं, गवादीनां दक्षिणानामे- तदुपदिष्टज्ञानाननुरूपत्वमभिप्रेत्य जन- ( ११ ) पृष्ठाङ्काः W ब्राह्मणे निरुक्तैर्ज्ञातसाधनैः प्राणाद्युपासने- यस्य ब्रह्मणो जागरादिद्वारा ज्ञानार्थ जनकयाज्ञवल्क्ययोः संवादस्य निरूप- णम्, तत्रापि प्रथमं वैश्वतैजस प्राज्ञानु- वादेन वक्तव्यतया प्रतिज्ञातं तुरीयं ब्रह्म प्रतिपादयितुमादौ वैश्वानराभिन्नस्य जाप्रदभिमानिनो वैश्वस्य प्रदर्शनम्, एकस्यैव वैश्वानरस्योपासनार्थ प्रासङ्गि- कस्येन्द्रश्चेन्द्राणी चेति मिथुनस्य प्रक- ल्पनम्, ततस्तयोः स्वप्नाज्जागरित- गमनमार्गस्य कथनम्, ततो वैश्वतेज- सयोरन्नविवेको भोक्तव सूक्ष्मता इत्ये- तद्दर्शयितुमिन्द्रियाश्रितानां नाडधन्तराणां परिमाणस्य सदृष्टान्तं सोपयोग सप्र- योजनमभिधानं, ततो वैश्वतेजसयोरेव श्रुत्या साक्षानिर्दिष्टत्वाचैनसप्राज्ञद्वारा तुरीयात्मनिलयः साक्षादेव निर्देष्टव्य कस्य राज्ञो दक्षिणान्तरदानप्रवृत्तेः सप्र- कारं निरूपणं चेत्यादि ० इति तृतीयोऽध्यायः । अथ चतुर्थोऽध्यायः । १५६-१६१ १ ज्योतिर्ब्राह्मणम्-तत्र व जनकयाज्ञव- ल्क्ययोः संवादात्मिकयाssख्यायिकया प्रानिरूपितां जागराद्यवस्थामनुसृत्य महता तर्केणानेकविप्रतिपत्तिनिरासद्वा- रेण देहादिव्यतिरिक्तशुद्धस्वयम्प्रकाशान- तिशयानन्दस्वभावलक्षणं प्रागभिहित- मेवात्मानमधिगमयितुमुपायनिरूपणं, तत्रादौ प्रसङ्गात्कर्मकाण्डनिर्वृत्ताया आ- ख्यायिकायाः संसूचनं, ततः प्रश्नप्रतिव- चनाभ्यामादित्यादिज्योतिः पर्यायैः कार्य- कारण सङ्घातानुप्राहकमात्मज्योतिः सङ्घा- तातिरिक्तं तद्विजातीय चरत न्यायतो ( १२ ) व्रा० विषयाः निर्द्धारणं, ततो “विज्ञानमयः” इत्यादि- विशेषणैरात्मज्योतिःस्वरूपस्य निर्द्धारणं, ततो नित्यमुक्तस्यात्मनोऽविद्यया बुद्ध्या- दितादात्म्याभ्यासादेव संसारित्वमिति दर्शयितुं सूक्ष्मदेहादिव्यतिरिक्ततयाss- त्मनः शुद्धत्वप्रदर्शनाय वा स्वप्नस्वरूपो- पपादनं, तत्र यथैकस्मिन्देहे स्वप्न जाग- रिते सञ्चरत आत्मनो देहाद्व्यतिरेकस्तथेह- परलोकयोः सञ्चारोक्त्याऽपि तस्य तद्व्यतिरेक इत्यभिधानं, प्रथममुपोद्घात • त्वेन स्थानभेदप्रतिपादनपुरःसरं पर- लोकः प्रत्यक्ष सिद्धोऽस्तीति प्रतिपादनं, स्वप्नस्थानं गत आत्मा किमाश्रितः सन्केन विधिना परलोकं पश्यतीत्यपे- क्षायां तत्प्रकारनिरूपणं, तथाऽऽदित्या- दिज्योतिर्भिरसंस्पृष्टश्चिदात्मा यथा सा- क्षादेव प्रत्यग्भावेन स्वप्रकाश इत्यवगन्तुं शक्येत तादृशप्रकारप्रदर्शनं, आत्मा स्वयं ज्योतिरित्युक्तप्रपञ्चस्य फलितमित्ये • तत्प्रदर्शन, ततः स्त्रमेऽपि सर्वस्यादि- त्यादेर्दृश्यमानत्वात्कथं परिशेषात्स्वयं- ज्योतिष्ट्वसिद्धिरित्याशङ्कय तत्समाधानाय तस्य सर्वस्य वासनामात्रनिर्मितत्वात्त- त्रात्मा विविक्तः स्वयञ्ज्योतिरिति निश्वा- यकस्य स्वप्ने बाह्यरथाद्यभावस्य प्रतिपा- दनं, उक्तेऽर्थे स्वप्नप्रपञ्चावेदकमन्त्राणां तथाऽऽत्मा विविक्तः स्वयञ्ज्योतिरित्यावे- दकमन्त्रशेषस्य संवादप्रदर्शनं, ततो- ऽन्यदीयं मतं स्वयञ्ज्योतिष्ट्व विघातक दुष्टमिति बोधयितु स्वमतपरिशुद्धये च तदुपन्यसनं, ततो मोहत्रासाद्यभावप्रद- शैनपुरःसरं तत्कारणभूतः कर्मलक्षणो मृत्युर्नात्मनः स्वभाव इति दर्शयितुं स्वप्न - स्थान| जागरितदेशागमनस्य सहेतुकं 4 शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः । त्रा० विषयाः सोपपत्तिकं प्रतिपादनं, उक्तेऽर्थे महामत्स्यादिदृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर्योजन, श्येनादिदृष्टान्तदाष्टन्तिकाभ्यां सुषुप्तौ तद्विलक्षणत्वस्य प्रतिपादनं, ततो जाग्र- त्स्वनोपाध्यपगमेन सुषुप्तिगतस्याप्या- त्मनो न ब्रह्मकत्वं तत्रापि भेदहेतोरवि- द्यायाः सच्वादित्याशङ्कय न तावदवि - द्याऽऽत्मनः स्वभावः- तथा सति चैत- न्यवत्तदनिवृत्तेरमोक्षापत्तेः - अस्वभावत्वे तु कामकर्मादिवत्तन्निवृत्तेर्मोक्ष उपपद्यते इत्यादि विचारपुरःसरमस्वभावत्वकथन- द्वारा विद्याकामकर्मादिहीनतया निरूपि- तात्मस्वरूपस्य प्रत्यक्षेण प्रदर्शनं, तत्र विशेषतो धर्मसहकारिकायास्तस्याः शुभवासनात्मिकाया अनात्मभूताया अविद्यायास्तत्कार्य प्रदर्शनद्वारा निरूपणं, सत्य एवात्मनि विद्योत्कर्षवशादविद्याया विनश्यमानत्वादपि तस्या अनात्मस्व- भावतेत्यभिप्रेत्यात्मविद्योत्कर्षवता सर्वा • त्मभावलक्षणं मोक्षफलमात्मस्वरूपमपि स्वप्ने प्रत्यक्षत अनुभूयत इत्याद्यभिधानं, ततो व्यक्ताविद्याविहीनाया: सुषुप्त्यव- स्थाया दृष्टान्तदाष्टन्तिपुरःसरं विशदी- करणं, ततः सुषुप्तिमुपेयुषः पुरुषस्य विशेषविज्ञानाभावे स्वाभाविकात्मैकत्व- मेव हेतु :- न स्वयञ्ज्योतिष्ट्रवाभाव इति दृष्टान्तेनोपादानान्नात्मनः कामादिव- स्वयं ज्योतिष्ट्वमस्वभाव इति प्रासङ्गिक परिसमाप्याधुना प्रकृतिरूपस्य स्पष्टी - करणं, तत एवमविद्यककामादिरहित- मामस्वरूप प्रत्यक्षतः प्रदश्यधुना तद्धेतुभूतकर्माख्याविद्यासम्बन्धरहितत्व- मत्यात्मनः सुषुप्तौ प्रत्यक्षमित्याद्य- भिधानं, उक्तार्थस्यानुवादपूर्वकमनेकैः पृष्ठाङ्काः बा० विषयाः पर्यायैरतितरां स्पष्टीकरणं, ततः " यद्वे तन्न पश्यति" इत्यादि विस्तरेणोक्त- रूपस्य प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तस्यात्मन उपसंहारकरणं, यथा लोके लवणा- लवणाचि लोको बोधयति तथा मानुषानन्दमारभ्य ब्रह्मानन्दपर्यन्त- मुत्तरोत्तरशतगुणितातिशयशालिनां पर- ब्रह्मानन्दावयवानां प्रतिपादनन्द्वारेणाव- यविनो निवृत्तगुणितभेदस्यानतिशयस्य ब्रह्मानन्दस्य पतिकं सविशेषं विवरणं, विट्टताय: आनन्द मीमांसाया उपसंहार करणं, एवं सुप्तिविषय आत्मा निरूपितः सुषुप्ती च दाष्टन्तिक सम्बन्धस्यात्यन्तं स्पष्टयितुमशक्यत्वाद्य- दभिप्रेत्यात्मनः सुषुप्तिस्थानाज्जागरित- स्थाने प्राप्तिर्भवतीति तस्य दाष्टन्ति- कस्यातितरां स्पष्टीकरणं, ततः स्वप्नाज्जा- गरणप्राप्तिवल्लोकान्तरं गच्छत्यात्मा इत्य- स्यार्थस्य यथा सुखेन प्रतिपत्तिः स्या तथा सोपोद्घातं सोपपत्तिकं सप्रयोजनं दृष्टान्तदार्शन्तिकसहितमभिधानं, एवमा- त्मनो वर्तमान देहं हित्वा देहान्तरं जिग- मिषतस्तन्निर्माण सहायसम्पत्तिमुक्तवेदानीं गच्छन्तं संसारिणं केऽनुगच्छन्ति-अनु- गच्छन्तं संसारिणं केऽनुगच्छन्ति अनु- गच्छन्तोऽपि किं स्वातन्त्र्येणोक्तसंसारि- कर्मप्रयुक्त्याऽनुगच्छन्तीति जिज्ञासायां संसारिकर्मप्रेरिता एवं वागादयोऽनुग- च्छन्तीति निर्णयस्य दृष्टान्तदाष्टन्तिक- सहितं सप्रयोजनं सोपपत्तिकमभिधान चेत्यादि- विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १६२-१८८ २ शारीरकब्राह्मणम्- तत्र च पूर्वत्र ब्राह्मणे प्रस्तुते संसारोपवर्णने " अयं शारीर आत्मा एम्योऽङ्गेभ्यः सम्प्रमुच्य पुनः" इत्यादिना साकल्पेन सम्प्रमोक्ष- णादि सूचितं तदिदानीं कस्मिन्काले कथं वेति जिज्ञासायां संसरणस्योप- पत्तिसहितं वर्णनं, तत्रादौ हृदि करणो- पसंहरणेन स्वात्मोपसंहरणम् अभिधाय तेन करणानुग्राहक निवृत्तिनिमित्तकं रूपाद्यदर्शनं स्यादित्याद्यर्थस्य प्रतिपा- दनं ततः करणेषूपसंहृतेषु सत्सु निष्क्रमणसाघनीभूतो योऽन्तर्व्यापारो भवति तस्याभिधानम् उक्तप्रद्योतेन कर्मार्जितं लोकं पश्यन्नात्मा मरणकाले हृदयात्केन मार्गेण निर्गच्छतीति जिज्ञा- सायां तस्य मार्गस्याभिधानम् निर्ग- च्छतां प्राणानां मध्ये कस्य प्राधान्य- मित्यपेक्षायां तस्याभिधानम् त्रियमा- णस्य यदर्थसिद्धं तस्याभिधानम्, पर लोकाय प्रस्थितस्पात्मनः पाथेयं पुनः- शरीराद्यारम्भकं च किमित्यपेक्षायां तस्य निरूपणम् एवं सम्भृतसम्भारो देहान्तरं प्रतिपद्यमानः कथं तत्प्रति- पद्यत इत्यस्मिन्नर्थे दृष्टान्तदाष्टन्तिक- योरभिधानम्, योऽयमात्मनः संसार- सम्बन्धः स वास्तवो न भवति किन्त्वौ- पाधिक एवेति तदुपाधीन् दर्शयितु- मात्मनो वास्तवस्वरूपस्याभिधानम्, तत्र विज्ञानमयादिवाक्यार्थस्य सङ्क्षेपे- नाभिधानं च, पुण्यपापयोरेव संसारा- साधारणकारणत्वमित्यमुं पक्षं पूर्वप- क्षीकृत्य कामस्यैवासाधारणकारणत्व- मिति सिद्धान्तस्योपपत्तिसहितमभिः धानम्, उक्तेऽर्थे मन्त्रसंवाद निरूपणम्, ततोऽज्ञानकारणकः काम एव संसारा- 9 ( १३ ) पृष्ठाङ्काः( १४ ) व्रा० विषयाः साधारणकारणमित्युक्तमुपसंहृत्य योषि- दालिङ्गनेनेव पुंसः सुषुप्तिप्राप्तस्यात्मनः कामादिहीनं रूपं मोक्षदृष्टान्तभूतं यद- तिच्छन्दोवाक्येनोक्तं तस्य दान्तिक भूतस्य सोपायस्य मोक्षस्वरूपस्य सोप- पत्तिकं निरूपणम्, अत्राप्युक्तेऽर्ये मन्त्रसंवादस्य निरूपणं, ततो विदुषः सर्वात्मविद्ययाऽऽत्ममात्रत्वेन प्राणादिषु बाधितेष्वपि - असौ देहे वर्तते चेत्ततो- Sस्य पूर्ववदेहं हित्वा द्विधा वैयर्थ्यमेवे - त्याशङ्कायां तस्या निराकरणाय दृष्टान्त- दार्शन्तिकयोः प्रतिपादनम्, " अथा- कामयमानः 66 99 ,, इत्यादिब्राह्मणेन यदा सर्व प्रमुच्यते इति मन्त्रेण च ज्ञानादेव मुक्तिरिति यः सङ्क्षिप्तोऽर्थो- ऽभ्यधायि तस्यैव विवरणार्थं श्लोकाना - मुदाहरणं, तेषु विप्रतिपत्तिनिराकरण- पुरःसरं मोक्षमार्ग निश्चित्य तन्निग- मनं, प्रस्तुतज्ञानमार्गस्य स्तुत्यर्थं मार्गा- न्तरस्य निन्दाकरणं, न केवलं ब्रह्मविदो विद्यया कृतकृत्यत्वे श्रुतिसम्प्रतिपत्ति- रेव किन्तु स्वानुभवसंवादोऽप्यस्तीत्य- मिधानं, उक्तात्मज्ञानमार्गनिष्ठस्य काय- क्लेशराहित्यं कृतकृत्यता चास्ते इत्य- भिधानं, विदुषो विहिताकरणादि- प्रयुक्तं भयं नास्तीति विद्यायाः प्रशंसनं, तस्य तस्यात्मनोऽमृतत्वं सर्वाधिष्ठान- त्वेन सिध्यतीत्याद्यर्थस्य निरूपणं, ईश्वरोऽपि कालावच्छिन्नोऽतो न काल- त्रयं प्रत्यस्येश्वरत्वसम्भव इत्याशङ्कायां तस्या निराकरणम्, पूर्वमन्त्रेणोक्तं यत्पञ्चजनप्रतिष्ठा भूतब्रह्मविदमृतो भव- तीति- तत्कथं पुनरेवंविधत्रह्मविद्यो - दयः स्यादित्यपेक्षायां तदुदयप्रकारस्य शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः "" निरूपणम्, भेददर्शननिन्दया नाना- त्वाभावस्य दृढीकरणम्, अनुदर्शन- प्रकारस्योपवर्णनम्, उक्तस्य ध्रुवत्वस्य सोपस्करमुपपादनं, ययोक्तवस्तुदर्शनस्य निगमनम्, प्रसङ्गाद्वहुशास्त्राध्ययने दोषाभिधानं च ततो विविदिषावाक्येन ब्रह्मात्मनि कृत्स्नस्य चेदस्य काम्यराशि- वर्जितस्य विनियोगकथनार्थमस्मिन्न- ध्याये उक्तस्य सकलस्यात्मज्ञानस्या- स्यानुवादकरणम्, तत्र पूर्व सशब्देन ज्योतिर्ब्राह्मणोक्तं विज्ञानलक्षणमयं जीवं परामृश्य तमेव वैशब्देन स्मारयित्वा तस्य विरजः पर आकाशादज आत्मा " इत्यव्यवहितेनोक्तेन परमा- त्मना सहेक्यस्येतिशब्देन श्रुतिमुखतो निदर्शनम्, उक्तात्मज्ञानफलकथनं च, यदर्थमेषा विहिता सफला ब्रह्मविद्या- ऽस्मिन्नध्यायेऽनूदिता तस्य काम्यैकदेश- वर्जितस्य कृत्स्नस्य कर्मकाण्डस्याविद्यायां परम्परया विनियोगस्य प्रदर्शनं, ततो- saक्तस्य सन्न्यासस्य मुनिप्राप्यमात्म- लोकमिच्छतां तत्साधनत्वेन विधानं, तत्र कथमयं सन्न्यासे विधिरिति निश्चेतुं शक्यते " प्रव्रजन्तीति " वर्त- मानोपदेशादिति संशये - अनन्यथा- सिद्धार्थवादवशाद्विधिरेव निश्रेय इत्य- भिप्रायेण तस्य विधित्वनिर्णयहेतोरर्थ- वादस्याभिधानम्, एवमपि किमित्यात्म- लोकार्थिनां नियमेन पारित्रज्यं विधी- यते कर्मणामपि तत्साधं नत्वेनानुष्ठेय- त्वादित्याशङ्कायां तस्यात्म लोकस्यो- त्पाद्यादिविलक्षणत्वेन कर्मासम्बन्धान्न कर्म तदर्थिनामनुष्ठेयमित्याद्यर्थस्य सफलं निरूपणं, एवमुक्ते ब्रह्मविद्याफले मन्त्र- पृष्ठाङ्काः प्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः १८९ - २१२ संवादस्य प्रदर्शनं, एवमुपास्य स्वरूपं दर्शयित्वा तदुपासनाफलकथनं, एवं निरुपाधिकबह्मज्ञानात्कैवल्यफलमभि- धाय सम्प्रति सोपाधिकब्रह्मण्यानाद- भ्युदयफलदर्शनद्वारा तत्स्वरूपस्यामि - धानं, एवमुपास्यस्वरूपं दर्शयित्वा तदुपासनाफलकथनं, ततो मन्त्रत्राहा- णाभ्यामुपदिष्टायाः सफलाया विद्याया उपसंहारस्य प्रतिपादनं, एवं राजा जनको याज्ञवल्क्यादात्मज्ञानं प्राप्या- त्मीयमशेष विद्यालाभं द्योतयितुं सर्व- स्वदानं प्रतिजज्ञे इति प्रतिपादनं, ततः " तिष्ठमानस्य तद्विदः परायणं " इत्युक्तस्यैव ब्रह्मात्मैक्यज्ञानफलस्योप- संहाराभिधानं चेत्यादि. ३ याज्ञवल्क्यमैत्रेयीसंवादब्राह्मणम्- तत्र च एतद्द्वयध्यायोक्तार्थस्य निगमन- मथवा मधुकाण्डोक्तेन मैत्रेय ब्राह्मणेनाग- मबलान्मुक्तिसाधनभूता या सन्न्यास - सहिताऽऽत्मविद्या प्रतिपादिता सेवा- धुना न्यायप्रधाने मुनिकाण्डेऽपि मुक्ति- हेतुत्वेन न्यायतो मन्तव्येत्याद्यर्थस्य याज्ञवल्क्यमैत्रेय्योः संवादात्मिकयाss- ख्यायिकया विवरणं, तत्राने केः पर्यायेः सर्वमात्मनः कामाय प्रियं भवतीति प्रतिपादनं, तत आत्मदर्शनं कर्तव्य- तयाऽभिधाय तत्साधनत्वेन श्रवणमनन- निदिध्यासानां सफलमभिधानं, ततो- Sनेकैर्दृष्टान्तैरात्मतत्वस्य सोपपत्तिकं निरूपणं, ततोऽविद्योत्यद्वैते सत्येव विशेषविज्ञानमात्मनस्तदभावे तु तदभाव इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामोपाधिकमात्मनो विशेषविज्ञानमिति प्रदर्शनं, ततः 66 9 महद्भूतमनन्तमपारं " इत्यादिना सूचितस्य ब्रह्मदर्शनस्य व्याचिख्यासया भूतोपाध्यभावेन विशेष विज्ञानलक्षण- संसाराभाव इति पुनर्व्यतिरेकस्याभि- धानं, ततो याज्ञवल्कीयकाण्डप्रवर्तक- गुरुशिष्यपरम्परावन्दकवंशस्य प्रतिपादनं चेत्यादि. इति चतुर्थोऽध्यायः । (१६) पृष्ठाङ्काः २१३-२२४ इति बृहदारण्यकोपनिषदि मध्यमं याज्ञ- वल्क्यकाण्डं मुनिकाण्डं वा परिसमाप्तम् । अथ बृहदारण्यकोपनिषद्यन्तिमं द्व्यध्यायं खिलकाण्डम् । k अथ पञ्चमोऽध्यायः । १ शान्तिब्राह्मणम् - तत्र च तदेवं यद्वि- ज्ञानं केवलममृतत्वसाधनं सम् आत्मा निरुपाधिकः अशनायाद्यतीतो यदेव साक्षादपरोक्षाय आत्मा स सर्वा- न्तरो नेतिनेत्यादिलक्षणः काण्डद्वयेन निर्द्धारितोऽधुना तस्यैवोपाधिषैशिष्टय- मापन्नस्य प्रमाणप्रमेयादिव्यवहारविषय- तामुपगतस्याम्युदयफलानो क्रममुक्ति- फलानां कर्मसमृद्ध्यर्थानां चेति त्रिवि - धोपासनानां पूर्वत्रानुक्तानां प्रतिपादनं, तत्र सर्वोपास्त्यङ्गभूतानां ॐकारो दमो दानं दयेति पदार्थानां विधित्सया श्रुतिमुखेन पूर्वमात्मयाथात्म्य विज्ञान- सिद्धये मिथ्याभूत कार्यकारणसम्बन्धमा- श्रित्य तात्पर्येण व्याख्यातस्य ब्रह्मणों यच्छुद्धं स्वरूपं तस्य पूर्वोपात्तकार्य- कारणसम्बन्धस्य हेयत्वं योतयितुमनुवाद- करणं, तन्त्र लक्ष्यं तत्पदार्थ दर्शयित्वा लक्ष्यस्य त्वत्पदार्थस्य प्रदर्शनं, त्वम्प- (१६) शतपथब्राह्मणस्य- ब्रा० विषयाः •दार्थस्य पूर्णत्वे हेतुमभिधायैक्यज्ञान- फलस्य निरूपणं, ततो ध्यानविधानार्थं तस्मिन्विनियुक्तं मन्त्रमभिधाय तद्वया- ख्यानमुखेनकारप्रतीकं कार्यकारणो- भयविधं ब्रह्म ध्येयमिति प्रतिपादनं, ततः प्रणवस्य यथोक्तब्रह्मवाचकत्व- मस्तीत्युपपादनं चेत्यादि. पृष्ठाङ्काः ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः कदेशोपासनस्य निरूपणं, तत्र क्रमेण २२५-२२६ २ दमदानदयेति त्रिकोपदेश ब्राह्मणम्- तत्र च बाह्यसाधनस्य दमादिसाधन- त्रयस्य विधानं, तत्र तेनापि विशिष्ट एव वाह्याभ्यन्तरशुचिः सन्सर्वोपास्तिष्वधि- क्रियते-अतस्तद्विधानायाख्यायिकारूप स्यार्थवादस्याभिधानं, लिङ्गदर्शन पूर्वकं देवमनुष्या सुरेभ्यः प्रजापतिना दत्तस्या- नुशासनस्य विधानं चेति. २२७-२२८ ३ सूर्याग्न्योरुपस्थान ब्राह्मणम्-तत्र च दमादियुक्तस्यापि शरीरपाते तु नामृतत्वम् आध्यात्मिक वाय्वादिदेवताप्रतिबन्धक- त्वाद्देहस्यैव सूक्ष्मतां गतस्य प्रतिबन्धक • त्वाच्चेत्याशङ्कायां तस्या निराकरणं, तत्र सूर्याग्न्योरुपस्थानस्य प्रतिपादनं चेति. ४ हृदय ब्रह्मोपासनब्राह्मणम्–तत्र च सोपाधिकस्य ब्रह्मणो निरुपाधिकस्व- रूपेऽनधिकृतानां ध्यानभेदस्योपवर्णनं, तत्र प्रजापतिर्देवादीनामनुशास्ते ति सामान्यतः श्रवणादक्षादिष्वपि प्रजा पतित्वशङ्का मा भूदिति प्रजापतेर्विशेष्य- त्वेन प्रतिपादनं तत्रोक्तहृदयस्योपा- स्यार्थ ब्रह्मत्वप्रतिपादनं, हृदयस्य सूक्ष्म- स्वात्प्रजापतेश्च सर्वात्मकत्वात्कथं हृद- पस्य प्रजापतिना सहैक्यमित्याशङ्कायां तत्समाधानकथनं तत उपास्यत्येन सिद्धस्य हृदयस्य प्रशंसाथं तन्नामाक्षरे- २२९ त्रयाणामक्षराणां सोपपत्तिकं विवरणं, एतद्विज्ञानफलकथनं चेति.. ५ हृदयब्रह्मणः सत्यमित्युपासनावि- धिब्राह्मणम् -तत्र चैतस्यैव हृदया- ख्यस्य ब्रह्मणः सत्यमित्युपासनान्तरस्य सप्रकारकं विधानं, तत्र तस्य स्वरूप- कथनपूर्वकं तद्विज्ञानफलस्याभिधानं, कैमुतिकन्यायेन फलान्तरस्याभिधानं, कथमीदृग्विज्ञानादुपासकस्येदं फल- मित्यपेक्षायामुक्तोपासकस्यानुवाद पूर्वकं हेतोरभिधानं चेत्यादि. ६ सत्यस्य ब्रह्मणः स्तुतिब्राह्मणम्– तत्र चादौ सत्यस्य ब्रह्मण: प्रशंसार्थ प्रथमजत्वं साधयित्वाऽशब्दोपलक्षिता- न्मूलकारणात्सूत्रोत्पत्तिं चाभिधाय तस्य महत्त्वप्रतिपादनं, ततस्तस्य यक्षत्वं निरूपयितुमुत्पन्नाद्विराडात्मनः सकाशा- दिन्द्रादिदेवतासृष्टेः प्रतिपादनं, तत्र यक्षत्वं प्रसाध्य हृदयत्रह्मवदस्यापि सत्यस्य ब्रह्मण: प्रशंसार्थं वर्णत्रया- त्मत्वं च प्रसाध्य सफलमक्षरत्रयस्वरूप- प्रदर्शनं, एवं विशिष्टसत्योपास्तिमुक्त्वा - ऽधुना तस्यैवाध्यात्मिकाधिदैविक संस्था- नभेदवैशिष्ट्यं कल्पयित्वा तदुपास्तेर- भिधानं, ततः कथं तावन्योऽन्यस्मिन्प्र- तिष्ठितावित्यपेक्षायां परस्परोपकार्यो- पकारकभावेनेत्यभिधानं, ततो ज्ञाता- रिष्टः पुमान्कथं नाम हितमाचरेदित्यभि- प्रायेण श्रुतिमुखतश्चक्षुरादित्यपुरुष- प्रसङ्गागतस्यारिष्टदर्शनस्य प्रतिपादनं, उक्तस्य प्रकृतयोः परस्परोपकार्योप- कारकरवस्प निगमनं, एवं स्थानद्वय- २३० २३१ ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका | ( १७ ) पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः पृष्ठाङ्काः सम्बन्धि सत्यब्रह्मणो ध्यानमुक्त्वा- ऽधुना तस्यैवाधिदैविकव्याहृत्यवयवक- त्वेन आध्यात्मिकव्याहृत्यवयवकत्वेन च ध्यानस्य सोपपत्तिकं नामविशेषाभि- धानसहितं सफलं निरूपणं चेति २१२-२३५ ७ विद्युद्ब्रह्मोपासनाब्राह्मणम्-तत्र चैतस्यैव सत्यब्रह्मणोऽशेषपापध्वंस- कस्योपासनान्तरस्याभिधानं, तत्र विद्यु च्छन्द निर्वचनं, एवं विद्युद्ब्रह्मोपासितु- रुपास्यानुगुणं फलं भवतीति निरूपणं चेति. २३५ ८ शाण्डिल्यविद्याग्रन्थो वा मनोमयपुरुषो पासनाब्राह्मणम्-तत्र चोपाधीनामनेकत्वा- त्प्रत्येकमनेकविशेषणत्वाच्च तथैव प्रकृ- तस्य ब्रह्मणो मनउपाधिकस्योपासन- विधानं, तस्य ध्यानार्थमौपाधिकस्वरूप- कथनष्द्वारा स्थानविशेषस्याभिधानम्, सत्र दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोरभिधानम्, एवमुपासितुः फलनिरूपणं चेति. ९ वेदत्रयीवाग्धेनूपासनाब्राह्मणम् -तत्र च पुनस्तस्यैव ब्रह्मणो वाङ्मयधेनुसम्ब- न्धेनोपासनस्य महाफलार्थत्वेन विधा- नम्, तत्रोपासने निमित्तभूतस्य धेनु- सामान्यत्वस्य सार्वात्म्येनोपपादनम्, तत्र स्तनानां विनियोगकथनम्, वत्सत्वसम्पादनं चेति. १० जठरस्थवैश्वानरोपासनाब्राह्मणम्- तत्र च प्रकृतस्यैव ब्रह्मणः कौक्षेयाग्नि- त्वमापन्नस्यापरोक्षत्वं दर्शयितुं पुनरु- पासनान्तरस्य विधानम्, तत्राग्नेः स्वरूपकथनम्, तत्सद्भावे मानकथनं न्व, ततः प्रासङ्गिकमरिष्टदर्शनं चेति. ११ ज्वरादिव्याध्यादेस्तपस्त्वोपासना- ब्राह्मणम् - तत्र चैवं ब्रह्मोपासनानां ༢ २३६ २३७ केषाञ्चित्फलवतां कथनानन्तरं - अब्र- ह्मोपासनानां केषाञ्चित्फलवतां प्रदर्शनं, तत्र व्याधौ - प्रेतस्यारण्यं प्रत्याहरणे - प्रेतस्याग्नावभ्याधाने च परमतपोबुद्धि- करणप्रतिपादनं, तत्सहैवोक्तोपासनानां’ फलप्रतिपादनं चेति. १२ सर्वासामुपासनानां गतेः फलस्य च विधायकं ब्राह्मणम् -तत्र चास्मि - प्रकरणे उक्तानां सर्वोपासनानां गते- रनुक्तफलस्य च प्रदर्शनम्, तत्र छिद्र - प्रमाणकथनम्, गन्तव्यस्थानकथनम्, गच्छतो विराडात्मा विश्रामस्थानमिति कथनं चेति. २३९ २३९-२४० १३ अन्नप्राणयोरे कब्रह्मोपासनाविधा - यकं ब्राह्मणम् -तत्र च पुनः प्रकृत- ब्रह्मोपासनमेवानुसृत्य श्रुतिमुखेन " वि रम् " इति गुणद्वय विशिष्टान्नप्राणो- पाधिकब्रह्मोपासनं विशिष्टफलकं वि• धातुमादौ तस्यैतस्यैवोपास्यत्वस्य निर्ण- यार्थाया युक्तेरभिधानम्, ततोऽनप्रा- णयोरेकत्वेन ब्रह्मदृष्टिः कार्येत्येतस्या- र्थस्येतिहासकथनद्वारा दृढीकरणम्, ततः कथं ज्ञानात्कृतकृत्यः स्यादित्यपे- क्षायामन्नप्राणयोः सशक्तिकयोरेकत्व- विज्ञानात्तथा स्यान्न केवलयोरेकत्ववि - ज्ञानादित्याशयेन तयोः शक्तिभूतस्य गुणद्वयस्य क्रमेणोपदेशकरणकथनम्, वि-रम् ” इत्येतयोर्गुणयोः सोप- पत्तिकं स्वरूपप्रतिपादनम्, एवमुपा- सितुः फलनिरूपणं चेति. २४१-२४२ २३८ १४ प्राणोपासनाब्राह्मणम्-तत्र च पुन- स्तस्यैव ब्रह्मण उक्थादिगुणपूग विशि- ष्टत्वेनोपासनस्य विधानम्, तत्रोक्थस्व- ( १८ ) ब्रा० विषयाः रूपकथनम्, एवमुपासनस्य क्रमेण दृष्टमदृष्टं च फलं भवतीति प्रतिपाद- नम्, ततः प्राणस्य योक्तृतागुणवत्त्वे- नोपासनस्य विधानम्, तत्र प्राणे यजुः शब्दप्रवृत्तेः प्रदर्शनम्, एवमुपा- सितुः पूर्ववत्फलनिरूपणम्, ततः प्राणस्य सर्वप्राणिसम्यग्गमन हेतुत्वगुण- वैशिष्ट्येनोपासनस्य विधानम्, पूर्ववद- त्रापि प्राणे सामशब्दप्रवृत्तेः प्रदर्शनम्, पूर्ववदुपासनफल निरूपणम्, प्राणस्य पालकगुणवत्त्वेनोपासनस्य विधानम्, तत्र प्राणस्य क्षत्त्रशब्दाभि- धेयत्वप्रसाधनम्, एतद्वेदनफलनिरू- पणं चेत्यादि. ततः शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः २४२-२४४ १५ गायत्रब्रह्मोपासनब्राह्मणम् - तन्त्र च हृदयाद्यनेकोपाधिविशिष्टस्य ब्रह्मण उपासनाभिधानानन्तरमधुना गायत्र्युपा- धिविशिष्टस्य ब्रह्मण उपासनस्य विधानं, तस्या एतस्या गायत्र्याः क्रमेण पाद- त्रयस्य सोपपत्तिकं स्वरूपनिरूपणं, ततः शब्दलक्षणायास्त्रिपदाया गाय• त्र्यास्तुरीयपादस्य स्वरूपोपपादनं, तत- स्त्रैलोक्यविद्यप्राणादित्रयलक्षणपाद- त्रयवती गायत्री तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्ठितेति सोपपत्तिकं प्रतिपादनं तत्तुरीयं पदं सत्ये प्रति- ष्ठितमित्यभिधानं, सत्यं च चक्षुरेवेत्यु- पपादनं, तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितमित्य- भिधानं, बलं च प्राण एवेत्युपपादनं, गायत्रीशब्दनिर्वचनं, प्रसङ्गान्मतान्तरं वटवे उपदेश्या गायत्री इयमेव दृष्ट्वा भविष्यतीति विभ्रमो मा भूदित्यभिप्रेत्य मतान्तरं दूषयितुं तस्योपन्यसनम्, ना० विषयाः एवम्प्रासङ्गिकमुक्त्वां गायत्रीज्ञानफल- कथनाभिप्रायेण गायत्रीविदः प्रशंसनं, तत एवमुक्तगायत्र्युपासनासङ्ग्रह विष- यकस्यैव मन्त्रस्यैहिकफल विशेषोपाय- कथनार्थमवतारणं, तत्र प्रवृद्धद्वेषवन्त- प्रति-उक्तोपस्थानमन्त्रे ऊहप्रदर्शने - नाभिचारिकस्योपस्थानान्तरस्याभिधानं, 2 कामिनम्प्रति पुनराभिचारिकस्योप- स्थानान्तरस्याभिधानं, ततो गायत्री - मुखविज्ञानमन्तरेण तद्विज्ञानं पूर्ण न भवति-अतस्तद्विधानार्थमर्थवादस्याभि- धानं, तत्र गायत्र्या मुखमग्निरिति बुडिलर्षेर्जनकराजस्य च संवादेन निरू- पणं, एतद्गायत्रीविज्ञानवेदनफलनिरू- पणं चेत्यादि. इति पञ्चमोऽध्यायः । पृष्ठाङ्काः २४५ - २५१ अथ षष्ठोऽध्यायः । १ पञ्चाग्निविद्याब्राह्मणं वा श्वेतकेतु- ब्राह्मणम् -तत्र च कर्मणः फलविज्ञा- नस्य विवक्षितत्वात्तद्वारेण च पञ्चा- ग्निविद्यादर्शनस्योत्तरमार्गप्रतिपत्तिसाध- नस्याभिधानं, तत्राप्यशेषभवगत्युप- संहारः कर्मकाण्डस्यैषा निष्ठा - इत्ये- तस्य द्वयस्य दिदर्शयिषयाऽऽख्यायि- काया निरूपणं, तस्यां च श्वेतकेतोः पाञ्चालानां परिषदि गमनकथनं, श्वेत- केतुं प्रति प्रवाहणस्य भोः कुमारानु- शिष्टोऽसि पित्रेति प्रश्नकरणं, उक्त- प्रश्नस्य श्वेतकेतोरुत्तरप्रदानमोमिति, पुनः श्वेतकेतुं प्रति प्रवाहणस्य पञ्चाग्नि- विद्यासम्बन्धिप्रश्नपञ्चकस्य विचारणा, पञ्चस्वपि प्रश्नेषु न जाने इति श्वेत- केतोरुत्तरप्रदानं, तत्र पञ्चमप्रश्नगत मार्ग - ब्रा० विषयाः विषयानुक्रमणिका । द्वयसद्भावे मन्त्रसम्मतेरभिधानं, ततो विद्याभिमानगर्वपरिहारेण, क्रुद्धः श्वेत- केतुः पाञ्चालराजप्रतिश्रुतां वसतिमना - दृत्य स्वपितरं प्रति प्रत्याजगामेत्याद्यं - शस्य सप्रकारकं वर्णनं, ततः पित्रा पृष्ठे पारिषये वृत्तान्ते तस्योपवर्णनं, ततः पितुः पुत्रस्य क्रोधोपशमन करण- प्रकारवर्णनं, ततः पितुर्गोतमस्यानुपदं दर्शितप्रश्नपञ्चकस्योत्तराणां जिज्ञासया प्रवाहणं प्रति शिष्य भावेनोपसङ्गमन प्रका- रस्य वर्णनं, ततो राज्ञो गौतमप्रार्थितं वरमङ्गीकृत्य तदनुसारेण पूर्व स्वयं श्वेत- केतु प्रति पृष्टस्य प्रश्नपञ्चकस्योत्तरपञ्चक- कथनव्याजेन सोपपत्तिकं पञ्चाग्निवि- द्याया निरूपणं चेत्यादि. २ ज्येष्ठश्रेष्ठब्राह्मणं वा प्राणविद्या ब्राह्मणम्-तत्र च पूर्व " प्राणो गायत्री " इत्यादिना गायत्र्याः प्राण- भावोऽमिहितो , न पुनर्वागादिभावः पृष्ठाङ्काः । ब्रा० विषयाः २५२–२६३ इति यस्माज्ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च प्राणो न वागादयो ज्येष्ठ श्रेष्ठभाजः कथं प्राणस्यैव ज्येष्ठत्वं श्रेष्ठत्वं चेत्यपेक्षाय तस्योपपादनं, ज्येष्ठ श्रेष्ठय विज्ञानफल- निरूपणं च ततः सफलं वाक्चक्षुः- श्रोत्रमनोरेतसां क्रमेण वसिष्ठाप्रतिष्ठा- सम्पदायतन प्रजातित्वलक्षणविज्ञानस्य पर्यायश उपपादनं, ततो वागादयः प्राणा: " अहं श्रेयानहं श्रेयान् " इति विवदमानाः सन्तो निर्णयार्थं ब्रह्म जग्मु- रिति निरूपणं, ब्रह्मणस्तेभ्यो निर्णा- यकोपायस्य कथनं, ततो ब्रह्मण आदे- शेन वागादीनां शरीरादुत्क्रम्यासंवत्सरं प्रोष्य पुनरागत्य मां विना यूयं कथं (१९) पृष्ठाङ्काः जीवितुं शक्नुथ इति पृच्छाकरणस्य पञ्चभिः पर्यायैः प्रतिपादनं, प्रतिपर्यायं तस्य तस्य त्वद्व्यापारादृते स्वस्वव्या- पारं कुर्वन्त एव वयमजी विष्मेत्युत्तरं श्रुत्वा पुनः शरीरप्रवेशनस्य कथनं, ततो यदा च प्राण उत्क्रमणमैच्छत्त- दानीमेव वागादयः स्वस्वस्थानाद्विच- लिताः सन्तोऽनुवत हे भगवंस्त्वं मोल्क- मीस्त्वदृते वयं जीवितुं नैव शक्ष्याम इति सदृष्टान्तं प्रतिपादनं, ततः यद्येवं भवद्भिर्मम श्रेष्ठता विज्ञाता तर्हि मे भवन्तः सर्वे करं प्रयच्छतेति प्राणस्या- ज्ञाकरणकथनं, ततो मुख्यस्य प्राणस्या- ज्ञामनुसृत्य तस्मै वागादीनां स्वस्ववसि- ष्ठत्वादेर्गुणस्य कररूपेण प्रदानकर- णस्य कथनं, तत एवं गुणविशिष्टस्य मे किमन्नं किं वासः इति प्राणस्य पुनरनुयोगकरणकथनं, ततो यदिदं किञ्च जगत्याश्वक्रिमिकीटपतङ्गेभ्योऽनं तत्सर्वं तेऽन्नमापो वासश्च स्यादिति वागादीनां प्रतिवचनप्रदानकथनं, उक्तस्य प्राणान्नस्य प्रशंसार्थमर्थवाद- कथनं, ततः प्राणस्य यस्मादापो वास- स्तस्माद्विद्वांसः श्रोत्रिया ब्राह्मणा भोज- नस्यादावन्ते चाप आचामन्तीति सामि- प्रायमभिधानं, एतद्विज्ञानवेदितृभिरिदा- नीन्तनैरपि भोजनस्यादावन्ते चापामाच- मन कार्यमिति पुरुषार्थतया विधानं, उक्तविधेरर्थवादकथनं चेत्यादि. २६४-२७१ च ३ श्रीमन्यकर्म ब्राह्मणम् – तत्र कर्मार्थमप्रत्यवायकारिणोपायेन वित्त • मुपार्जयितुं श्रीमन्थाख्यस्य कर्मण उपा यत्वेनाभिधानं, तत्रापि विशेषतः प्रवृत्ति- ( २० ) ब्रा० विषयाः निमित्तकालसामग्रीतिकर्तव्यताप्रभृतीनां क्रमेण प्रतिपादनं, ततः प्रथमे द्वे आहुती समन्त्र के अभिधाय तृतीयस्या आहुतेर्मन्त्रप्रतीकस्याभिधानं, ततो " ज्येष्ठाय स्वाहा " इत्यारभ्य " प्रजा- पतये स्वाहा " इत्यन्तानामाहुतीनां सेतिकर्तव्यताकमनुक्रमणं, ततो मन्थस्थ समन्त्रकमभिमर्शनविधानं, ततो मन्थस्य समन्त्रकं पात्रेण सह हस्ते ग्रहणविधानं, ततो मन्थस्य व्याहृतीभिर्मधुमतीभि- ऋग्भिश्च सप्रकारकं भक्षणविधानं, ततोऽग्नेः पश्चाद्भागे प्राक्शिरस्कतया शयनस्य विधानं, ततः प्रातरुत्थायादि- त्यमुपतिष्ठेतेति समन्त्रकं विधानं, ततो यथागतमागत्य जघनेऽग्निमासीनः सन्वंशं जपेदिति विधानं, तत्र जप- साधनभूतस्य श्रीमन्थकर्मणो गुरु- शिष्यपरम्पराद्योतकस्य वंशस्याभिधानं, तत्रापि विद्याधिगमे षट् तीर्थानि तेषां मध्येऽत्र प्राणदर्शनस्य द्वे एव तीर्थे पुत्रान्तेवासिनावित्यनुज्ञापनं, ततः श्रीमन्थकर्मसाधनभूतानां केषाञ्चित्प्रधा- नानां पात्राणामभिधानं, ततो मन्थस्य प्रकृतिभूतानि दश ग्राम्याणि धान्या- न्यभिधाय तेषां मन्थसम्पादनेतिकर्त- व्यतायाः चेत्यादि. सविशेष निरूपणं शतपथब्राह्मणस्य- पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषयाः २७१–२७८ ४ पुत्रमन्थकर्म ब्राह्मणम्-तत्र च प्रथमं यादृग्जन्मा यथोत्पादितैर्वा गुणैर्विशिष्टः पुत्र आत्मनः पितुश्च लोक्यो भवेत्तथा सम्पादनायोपायानां प्रदर्शनं, तत्र भूता- दीनां पृथिव्यादयोरसा इति प्रतिपादन- द्वारा रेतसः प्रतिष्ठायै प्रजापतेः स्त्रीसृष्टि- निर्माणकथनं, ततः प्रजापतिः स्त्रीस- म्बन्धेन मैथुनाख्यं ग्राम्यधमं सृष्टवानि- त्युपपादनं, ततो मैथुनाख्यस्य ग्राम्य- धर्मस्य श्रुतिमुखेन वाजपेयसामान्यत्वो- पवर्णनं, मैथुनकर्मणः प्रशंसार्थमर्थवाद - कथनं, तत्र मैथुनकर्मणो वाजपेयसम्पत्ति विदुषोऽविदुषश्च किं फलं भवतीत्य- पेक्षायां तस्य निरूपणं, तत्राप्यविद्व- त्फले उद्दालकनाककुमारहारितानां सहे - तुकं मतनिरूपणं, ततः सुप्तावस्थायां जाग्रदवस्थायां वा बहु वाऽल्पं वा यदि रेतः स्कन्देत्तदा तदभिमृशेद्वाऽनुमन्त्र- येत वेति समन्त्रकं सेतिकर्तव्यता कं विधानं, ततो यदि कदाचिदा- त्मानमुद के पश्येत्तदाऽप्यभिमन्त्रये - " तेति समन्त्रकं विधानं, ऋतुमतीं स्त्रिय- मभिक्रम्योपमन्त्रयेतेति विधानं, आप्लुती सत्यपि सा चेदस्मै मैथुनं कर्तुं न दद्या- तदा र्ता वशीकर्तुमुपायप्रतिपादनं, तत्र मन्त्रस्य प्रदर्शनं, यदा च स्त्री मूलत एवानुकूला तदोक्तमन्त्रे ऊहप्रदर्शनं च, ततः स यामिच्छेदियं मां कामयेत तदा तस्या उपस्थमभिमृशेदिति सम- न्त्रकं सप्रकारकं विधानं, ततः स यामि- च्छेदिय मे स्त्री गर्भिणी मा भूदिति तदाऽभिप्राण्यापान्यादिति समन्त्रकं सप्रकारकं विधानं, ततः स यदीच्छे- दियं मे स्त्री गर्मिणी भवत्विति तदा- Sपान्याभिप्राण्यादिति समन्त्रकं सप्रका- रकं विधानं, ततो यस्य जायायै जारः स्यात्तं चेद्वेष्यात्तदा तम्प्रत्याभिचारिको- पाययोजनस्य समन्त्रकं सेतिकर्तव्यता कं विधानमुक्तोपायफलप्रदर्शनं च ततः 1 पृष्ठाङ्काः " ब्रा० विषयाः प्रसङ्गाद्रजस्वलायाः स्त्रियो वर्तनधर्माणां निरूपणं, ततः क्रमेण गौरत्वविशि- ष्टस्य पुत्रस्य - कपिलत्व पिङ्गलत्व बिशि- ट्रस्य पुत्रस्य - श्यामवर्णत्वलोहिताक्षत्व- विशिष्टस्य पुत्रस्य - पाण्डित्य विशिष्टाया दुहितुः - पाण्डित्यप्रख्यातिप्रागल्भ्यैक- पाठित्वादिविशेषगुणविशिष्टस्य पुत्रस्य चोत्पादनेच्छायां तत्तदर्थे सेतिकर्तव्यता- कस्योपासनस्य पर्यायशोऽभिधानं, तत्रा- न्तिमे पर्यायस्थोपाये होमादिविशेषेति - कर्तव्यताया अभिधानं, तत्रापि सन्नि- वेशकाले " अमोऽहमस्मि " इत्यादि- मन्त्रेणाभिपद्येतेति विशेषस्याभिधानं, ततः सप्रकारकं समन्त्रकं गर्भाधान- कर्मणो विधानं, ततः सप्रकारकं सम- न्त्रकं सोष्यन्तकर्मणो विधानं, ततः सप्रकारकं समन्त्रकं जातस्य कर्मणो विधानं, ततो जातस्य कुमारस्य सप्र- कारकं समन्त्रकमायुष्यकरणनामकरण • योर्विधानं, तत्र कुमारस्य समन्त्रकम- भिमर्शनविधानं, तन्मातुश्च समन्त्रका मि मन्त्रणविधानं, ततो जातस्य कुमारस्य मात्रे प्रदानं विधाय माता च तस्मै स्तनं प्रयच्छतीति समन्त्रकं स्तन्यप्रदान- विधानं, ततोऽनेन विधिना मन्त्रवतु- र्भाधानजातकर्मादिना जातः संस्कृतश्च पुत्रः पितरं पितामहं वाऽतिशेते इति इति 9 विषयानुक्रमणिका । पृष्ठाङ्काः | ब्रा० विषघाः तस्य पुत्रस्य प्रशंसार्थमर्थवादकथनं, ततः समस्तकर्मज्ञानोभयकाण्डात्मकस्य वेदविज्ञानस्य य आचार्यशिष्यपरम्परा - द्योतकः स्त्रीप्रधानत्वाद्गुणविशेषाभि- व्यञ्जको विद्यावंशस्तस्य निरूपणं, वाजस- नेयेन याज्ञवल्क्येन प्रववनविषयी- कृतानामेषां यजुषां वैशिष्टचाभिधानं चेत्यादि. (२१) पृष्ठाङ्काः २७८-२९१ इति षष्ठोऽध्यायः । इति खिलकाण्डं समाप्तम् । इति पडध्याय्या बृहदारण्यकोपनिषदो विषयानुक्रमणिका समाप्ता । इति चतुर्दशकाण्डात्मकस्य माध्यन्दिन- शतपथब्राह्मणस्य विषयानुक्रमणिका परिसमाप्ता । अथ परिशिष्टसूची । १ अथास्य बृहदारण्यकोपनिषदः स्वाध्याय- प्रवचनादौ - आद्यन्तयोः पठ्यमानायाः शान्तेरभिधानम् २ स्वाध्यायप्रवचनान्ते पठ्यमानस्य स्वाध्यायानिराकरणस्याभिधानम् ३ स्वाध्यायोच्चारणपरिभाषावेदकं व्याख्या- सहितं प्रतिज्ञासूत्रम् ४ स्वाध्यायस्वरपरिभाषावेदकं २९३ २९४ २९९-२९९ व्याख्या- ३००–३२० सहितं भाषिकसूत्रं चेति. इति परिशिष्टसूची | 66 श्रीगोदातटिनीतटनिकटवर्तिश्रीमन्नासिकमहाक्षेत्रवासिना “ वारे " इत्युपनाम्ना ज्योति- र्विज्जयराममपौत्र भट्टात्याजी सूरिपौत्र वैदिक तिलकपद सम्भूषिताण्णाशास्त्रिसूनुना “काव्य- तीर्थमीमांसकविद्याभरण " इत्युपाधित्रयवता श्रीधरशर्मणा प्रायो भाष्यस्था- वतरणिकाद्यनुसारेण क्वचित्स्वमतिवैभवेन च सम्पादिता चतुर्दश- काण्डात्मक माध्यन्दिनशतपथब्राह्मणस्य विषयानुक्रमणिका परिसमाप्ता । ॥ इति ॥