१४

चतुर्दशो मन्त्रः
सम्भूतिं च विनाशं च यस्तद्वेदोभयँ सह ।
विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्याऽमृतमश्नुते ।।14।।
(दम्भादिविनाशांगकसम्भूत्या अमृतत्वप्राप्तिः)
B.14
रं.भा.-इमं मन्त्रम् एकादशमन्त्रतया माध्यन्दिनाः पठन्ति । काण्वास्तु चतुर्दशमन्त्रतया
। अस्य मन्त्रस्य पदविवरणम् - यः - पुरुषः, सम्भूतिं च - सम्भूत्युपासनफलं विग्रगपरिग्रहं
च, विनाशं च - विग्रहपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणाम् असम्भूत्युपासनफलभूताम् असम्भूतिं च,
तदुभयं, सह- समुच्चयेन, वेद - अवान्तरफलत्वेन प्राप्यतया उपासते ; स इति शेषः । सः -
पुरुषः । विनाशेन - असम्बूत्युपासनसिद्धकर्माधीनप्राकृतविग्रहयोग्यतानिवृत्त््या, मृत्युम्

• ब्रह्म - प्राप्तिप्रतिबन्धकं प्रकृतिसम्बन्धं, तीर्त्वा - निश्शेषमतिलंघ््य । सम्भूत्या
• सम्भूत्युपासनाधीनकर्मानधीनाप्राकृतविग्रहपरिग्रहयोग्यतासिद्धया, अमृतम् - परमपुरुषार्थरूपं
  परं ब्रह्म, अश्नुते - अनुभवति - इति ।
  (सम्भूत्यसम्भूत्युभयोद्देश्यकमेव उपासनमावश्यकम्)
  " परब्रह्मानुभवस्य तदीयगुणानुभवजनितानवधिकातिशयप्रीतिकारिता-"
  शेषावस्थोचिताशेषशेषतैकरतिरूपनित्यकैकर्यप्राप्तिपर्यवसायिनो
  विग्रहपरिग्रहम् अन्तरेणासम्भवेन केवलासम्भूतिप्राप्त्युद्देश्यकोपासने च
  सामान्यतोऽशरीरत्वस्यैव
  सिद्ध्या कैवल्यपुरुषार्थ एव पर्तवसानाद्विग्रहपरिग्रहयोग्यताया एव
  विलयेन तदर्थं सम्भूत्युपासनस्याप्यावश्यकत्वात्,
  सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोर्द्वयोरप्यनुष्ठाने च असम्भूत्युपासनस्य सम्भूत्युपासनाविरोधाय
  दुःखहेतुतया प्राक्परिचित- कर्माधीनप्राकृतविग्रहपरिग्रहयोग्यताविलय
  एव पर्यवसानसम्भवात्, सम्भूत्युपासनस्य
  असम्भूत्युपासनाविरोधाय कर्माधीनप्राक्परिचितदुःखहेतुप्राकृतशरीरविलक्षणाप्राकृत-
  दुःखादिदोषगन्धानर्हदिव्यविग्रहपरिग्रहयोग्यतासिद्धावेवपर्यवसन-सम्भवाच्च
  अस्थिरत्वाल्पत्वादिदोषसंभेन्नैश्वर्यकैवल्यपुरुषार्थपर्यवसानमन्तरेण भगवत्प्राप्तिरूप-
  परमपुरुषार्थलक्षणमोक्ष एव पर्यवसानं ब्रह्मविदस्सम्भवति ; अतस्सम्भूत्यसम्भूत्युभयोद्देश्यकमेव
  उपासनमावश्यकम् इति भावः ।
  (अशरीरत्व- सशरूरत्वश्रुत्योः अविरोधः)
  भगवत्प्राप्तिलक्षणपरमपुरुषार्थरूपपरममोक्षभागिनां
  कर्मानधीनैच्छिकानेकविग्र- हपरिग्रहयोग्यताऽस्तीति
  तु - स एकधा भवति त्रिधा भवति पंचधा (छां.उ.7-26-2) इत्यादिश्रुतिसिद्धम् । अत एव च
• सूत्रकारेणापि चतुर्थोध्याय- चतुर्थपादे अभावाधिकरणे
  मुक्तस्य संकल्पमात्रतः शरीरेन्द्रियादिपरिग्रहतदभावौ
  भवत इति - कर्मनिमित्तिशरीरस्यैव प्रियाप्रियहेतुत्वादिच्छाधीनशरीरस्य तदभावाच्च न दुःखगन्धप्रसंग
  इति ; एवं च सति मुक्तस्य आत्तो वै सशरीरः प्रियाप्रियाभ्याम् । न हवै सशरीरस्य सतः
  प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति । अशरीरं वावसन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः (छां.उ.18-12-1)
  इत्यादिः अशरीरत्वप्रतिपादनपरा श्रुतिः कर्मनिमित्त- शरीराभावपरा; स एकधा भवति त्रिधा
  भवति पञ्चधा (छां.उ.7-26-2) इत्यादिः सशरीरत्वप्रतिपादनपरा श्रुतिः
  कर्मानधीनसंकल्पमात्राधीनविग्रहपरा
  ; अतो न परस्परविरोध इति च राद्धान्तितम्। तस्मात् भगवत्प्राप्तिलक्षणपरममोक्षनिष्ठस्य
  सम्भूत्यसम्भूत्युभयोद्देश्यकमेवोपासनम् आवाश्यकमिति श्रुतेः अभिप्रायः ।
  (कामचारश्रुतिनिर्वाहः)
  यद्यापि - तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति (छां.उ.7-25-2) इत्यादि श्रुतिभिः
  प्राकृतलोकेष्वपि मुक्तानां
  कामचारप्रतिपादनात् साधारणयोगिमात्रगतपरका- यप्रवेशादिशक्तेः सर्वमाप्नोति सर्वशः (छां.उ.7-26-2)
  इति श्रुतिबलेन तेषामपि दुरपहनवतया कर्माधीनपरकीयप्राकृतशरीरप्रवेशस्यापीच्छया कदाचित्
  सम्भवेन कर्माधीनप्राकृतशरीरसम्बन्धाभावपर्यवसितापि असम्भूतिः तेषां दुरुपपादा । तथापि
  तादृशशरीरसम्बन्धस्य तेषाम् इच्छामात्राधीनतया तत्प्रयोज्यकर्माधीनफलभोगस्य तेषामसम्भवेन
  स्वप्रयोज्यकर्माधीनफलभोगाश्रयत्वसम्बन्धेन शरीरसम्बन्धाभावरूपा हि असम्भूतिः तेषां
  सूपपादैव इति नोक्तानुपपत्तिः इत्यवधेयम् ।
  (असम्भूतेः प्राकृतशरीरपरिग्रहनिवृत्तिरूपत्वम्)
  सिद्धान्ते कपालत्वावस्थायाः प्राक्् स्थितघटत्वावस्थानिवृत्तिरूपाया
  एव तद््ध्वंसरूपत्वांगीकारेण
  अतिरिक्तध्वंसाख्यपदार्थस्यैव अनंगीकारात् असम्भूतेरपि
  प्राक्स्थितप्राकृतशरीरपरिग्रहरूपसम्भूत्यवस्थानिवृत्तिरूपत्वेन
  तद्विनाशरूपत्वादेव विनाशशब्देन तन्निर्देशः ।
  (श्रीशङ्करव्याख्यानुपपत्तिप्रदर्शनम्)
  यत्पुनरत्र सम्भूत्यसम्भत्युपासनयोर्व्याकृताव्याकृतलक्षणप्रकृतितत्त्वोपासनपरं
  शांकरं व्याख्यानम् ; तदसमंजसम् - ईट््छब्दितस्य परस्य
  ब्रह्मणः स्वेतरसर्वचेतनाचेतनविलक्षणत्वसर्वात्मकत्वादिप्रतिपादनेन
  सर्वोत्कृष्टत्वं प्रतिपाद्य मुमुक्षोस्तदुपासनमेव कर्तव्यं नान्यस्य इति प्रतिपादनपरतया
  ब्रह्मविद्यैकपरेऽस्मिन् प्रकरणे मध्ये पूर्वोत्तरग्रन्थसंगतिमन्तरेणैव
  तद्विरुद्धार्वाचीनफलहेतुव्याकृताव्याकृत-
  लक्षणप्रकृतितत्त्वोपासनविधानस्य प्रसंगलेशाभावात् ।
  किञ्च - अस्मिन् प्रकरणे सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोः व्यस्तयोः प्रत्येकमनुष्ठितयोः
  अनिष्टफलाभिधानपूर्वकं समुच्चयेन तयोर्द्वयोः अनुष्टानावश्यकतां प्रदर्श्य तथाऽनुष्ठाने
  मृत्युतरणपूर्वकामृतप्राप्तिलक्षणं फलं सिद्ध्यतीत्यभिधीयत इत्यवगम्यते । इदंच शंकरकृतव्याख्याने
  संगतं न भवति - यतः तेन असम्भूत्युपासनस्य अव्याकृतप्रकृतितत्त्वोपासनरूपस्य प्रकृतिलयात्मकम्
  अमृतशब्दितं फलमिति सम्भूत्युपासनस्य व्याकृतप्रकृतितत्त्वोपासनरूपस्य
  कार्यब्रह्मोपासनपर्यवसन्नस्य
  अणिमाद्यैश्वर्यं फलमिति - तदुभयमपि अमुमुक्षुसंसारिकांक्षितफलशेषरूपमेवेति च अभिधीयते
  । एवं सति हि प्रत्येकं क्रियमाणयोः एतयोः उपासनयोः तत्तत्संसार्यधिकारिकांक्षिफलविशेषसिद्धिरेव
  भवतीति तयोः प्रत्येकं कृतयोरनिष्टफलावाप्त्यभिधानम् - अन्धं तमः प्रविशन्ति(ई.उ.12)
  इत्यादिना कृतं नोपपद्यते ।
  (शाङ्करमते सम्भूत्यसम्भूत्योस्समुच्चयेन अनुष्ठानानुपपत्तिः)
  एवं समुच्चयेन तयोः उभयोरुपासनयोः अनुष्ठानविधानमपि न
  संगच्छते। अणिमाद्यैश्वर्यप्राप्तिप्रकृतिलयलक्षणयोः
  फलयोः परस्परविरुद्धत्वेन युगपत्साधनासम्भवात्, प्रत्युत प्रत्येकमेवानुष्ठिताभ्यां
  ताभ्यामुपासनाभ्यां क्रमेणैव तयोः फलयोः साधनसम्भवेन तयोरुपासनयोः प्रत्येकानुष्ठाने
  अनिष्टफलावाप्त्यभिधानेन निन्दनपूर्वकं समुच्चयेन युगपदनुष्ठानविधानस्य उपपत्तिलेशानुपलम्भाच्च ।
  न च समुच्चयेनानुष्ठितयोः तयोरुपासनयोःअन्यदेव किंचित् अविरुद्धं फलमुच्यत इति
  तेनाभिधीयते, येन प्रत्येकानुष्ठाननिन्दापूर्वकं समुच्चयेन द्वयोरुपासनयोर्विधानं कथंचिदुपपद्येत
  । उच्यते च प्रत्युत तेन - मृत्युं तीर्त्वा इत्यस्य
  अणिमाद्यैश्वर्यप्राप्तिलक्षणफलपर्यवसन्नानैश्वर्याधर्मकामादिलक्षणमृत्युतरण-
  परत्वम् ।अमृतमश्नुते इत्यस्य प्रकृतिलयलक्षणफलपरत्वं च व्याकुर्वता समुच्चयेन अनुष्ठितयोरपि
  तयोरुपासनयोः प्रत्येकानुष्ठिततत्साध्यफलद्वयप्राप्तिप्रतिपादनपरत्वमेव अस्याश्श्रुतेः
  । तच्च असम्बद्धं - परस्परविरुद्धयोर्द्वयोः फलयोः युगपत्प्राप्त्यसम्भवात्, क्रमेणैव
  तत्प्राप्तेर्विवक्षितत्वे च तयोरुपासनयोः
  प्रत्येकानुष्ठानदूषणपूर्वकं समुच्चयेन युगपदनुष्ठानविधानानुपपत्तेश्च ।
  एवं मुमुक्षुविषयपरविद्याप्रकरणेऽस्मिन्- मृत्युं तीर्त्वा इत्यनेन प्रतिपन्नस्य
  मृत्युतरणस्य संसारतरणरुपताम् अमृतमश्नुते इत्यनेन
  प्रतिपन्नायाः अमृतप्राप्तेर्ब्रह्मप्राप्तिरूपतां
  च स्वरसतः प्रतीयमानां विहाय मध्ये संगतिलेशविधुरपबुभुक्षूपासनप्रसंगं स्वैरं परिकल्प्य
  तदानुगुण्येन मृत्युतरणामृतप्राप्त्योः सांसारिकफलविशेषरूपाणिमाद्यैश्वर्यप्रकृतिलयरूपतावर्णनं
  च असमंजसमेव । तत्रापि प्रकृतिलयस्य अमृतशब्दार्थतावर्णनं सुतराम् असमंजसम्,
  मरणाभावपरामृतशब्देन तद््बोधनासम्भवात्, उपासनविशेषेण प्रकृतिलीनानामपि विनैव उपासनविशेषं
  कालवशान्महाप्रलये प्रकृतिनिर्लीनवदेव पुनःपुनःस्सृष्टिषु
  यावत्प्रकृतिसम्बन्धं जननमरणाद्यवस्थाया दुर्वारत्वात् ।
  एवं - सम्भूतिं च विनाशं च इत्यत्र - असम्भूतेः
  म्भूतिनिवृत्तिरूपायाः सम्भूतिविनाशरूपतासम्भवेन
  विनाशशब्दप्रतिपाद्यतासम्भवस्य प्रागुपपादितत्वेन विनाशशब्दप्रतिपाद्यतायामित्थं स्वरसतः
  सम्भवन्त्यां प्राकरणिकनिर्देशस्वभावतोऽपि स्वरसतः प्राप्तायां तदसम्भवम् मत्वा विनाशशब्दस्य
  विनाशधर्मिपरत्वेन सम्भूतिपरतायाः सम्भूतिशब्दस्य छान्दसाकारलोपकल्पनेन असम्भूतिपरतायाश्च
  प्रकरणस्वरसविरूद्धाया वर्णनमपि अव्युत्पन्नकृत्यमेव । तस्मात् सर्वथैव असम्बद्धम्
  अत्रत्यशांकरव्याख्यानम्।
  (व्याख्यान्तराणामपि असंगतिः)
  एतेन - अत्र मन्त्रत्रये सम्भूतिशब्दः - एतमितः प्रेत्याभिसम्भवितास्मि (छां.उ.3.14.4)
  धूत्वा शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसम्भवामि (छां .उ8.13.1) इत्यादिष्विव ब्रह्मप्राप्तिपरः
  ; असम्भूतिशब्दस्तत्स्थाने तत्समानार्थपरतया प्रयुक्तो
  विनाशशब्दश्च ब्रह्मप्राप्तिप्रत्यासन्नतत्प्रतिबन्धकविनाशपरः।
  यद्वा विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा इति पूर्वोक्तसरूपशब्दे विरूपार्थपरिहाराय विनाशशब्देन
  तत्समानस्थानप्रयुक्तेन असम्भूतिशब्देन च मानदम्भादीनां हिंसास्तेयादीनां बहिर्मुखेन्द्रियवृत्तीनां
  च समाधिविरोधिपापहेतूनां विनाशो विवक्षितः, सम्भूतिशब्देन ब्रह्मसमाधिनिष्पत्तिः विवक्षिता
  इत्यभिप्रायेण वेदान्ताचार्यैस्तदनुयायिभिः अन्यैश्च कैश्चित्कृतमपि व्याख्यानम् अयुक्तमेवेति
  सिद्धम् । यथोक्तरीत्या सम्भूत्यसम्भूतिशब्दयोर्विग्रहपरिग्रहतन्निवृत्तिस्वारसिकयोः
  तत्परतयैव निर्वाहे ब्रह्मप्राप्तितत्प्रतिबन्धकविनाशपरतायाः
  समाधिनिष्पत्तितत्प्रतिबन्धकविनाशपरतायाश्च
  महता क्लेशेन बलात्कल्पनस्य अनावश्यकत्वात् । अभिसम्भवितास्मि अभिसम्भवामि इत्यादिषु
  अभ्युपसर्गयोगबलात् सकर्मकेण धातुना अभिसम्भूतेः
  प्रप्तिरूपायाः स्वरसतो लाभसम्भवेऽपि तद्विधुरेण कर्मवाचिपदसमाभिव्याहारविधुरेण च स्वरसतः
  अकर्मकेण धातुना प्रतिपद्यमानायास्सम्भूतेः प्राप्तिरूपता हि 1न
  स्वरसतस्सुवचा । समाधिनिष्पत्तिरूपता
  तु सुतरामेव न सुवचा । एवं सम्भूतिशब्दस्य ब्रह्मप्राप्तिपरतायाः समाधिनिष्पत्तिपरताया
  वा कथंचित् क्लिष्टकल्पनया वर्णनेऽपि असम्भूतिशब्दस्य सम्भूत्यभावपरताया एव सम्भवदुक्तिकतया
  सम्भूतिप्रतिबन्धकविनाशपरता हि सुतरामेव दुर्वचा । एवम् असम्भूत्युपासनस्य सम्भूत्युपासनस्य
  च तत्तत्प्राप्त्युद्देश्यकानुसन्धानरूपस्य प्रत्येकं करणे - अन्धं तमः प्रविशन्ति (ई.उ.9)
  इत्यादिमन्त्रे महानर्थप्रतिपादनं च असम्बद्धम् ।
  (स्वव्याख्याने आसंकापरिहारौ)
  " न च - भवदीयव्याख्यानेऽपि - सम्भूतिशब्दस्य अप्राकृतविग्रहपरिग्रहपरताया असम्भूतिशब्दस्य"
  प्राकृतविग्रहपरिग्रहाभावपरतायाश्च स्वीकारे शब्दास्वारसिकतापत्तिर्दुर्वारा ।
  सम्भूतिशब्दप्रतिपन्नार्थसामान्याभावस्यैव
  असम्भूतिशब्देन स्वरसतो बोधसम्भवेन प्राकृतविग्रहपरिग्रहाभाव- लक्षणविशेषाभावबोधासम्भवात्;
  एवं सम्भूत्यसंभूत्युपासनयोः दिव्यविग्रह- परिग्रहप्राकृतविग्रहपरिग्रहाभावफलोद्देश्यकोपासनरूपयोः
  प्रत्येकानुष्ठाने महानर्थ- वर्णनानुपपत्तिश्च भवतोऽपि तदवस्थैवेति वाच्यम्; सम्भूत्यसम्भूतिशब्द-
  योर्विग्रहपरिग्रहतदभावपरतायाः- स्वारसिकत्वेनात्र समुच्चते परस्पराविरोधाय सम्भूतिशब्दस्य
  एकविधविग्रहपरिग्रहपरताम्, असम्भूतिशब्दस्य एकविधविग्रहपरि- ग्रहाभावपरतांच स्वीकृत्य
  अस्य मन्त्रस्य समुच्चयेनोभयोपासनपरत्वस्वीकारे स्वार- स्यभंगाभावात् । अजायमानो बहुधा
  विजायते (तै.आर.3-13) इत्यादिषु समुच्चयेन प्रतियोगितदभावोभयप्रतिपादनपरप्रकरणेषु सर्वत्र
  अविरोधाय सामान्यशब्दस्य विशेषपरताया एव स्वीकारदर्शनात्, अत्र सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोः
  सामान्यतो विग्रहपरिग्रहतदभावोद्देश्यकयोः व्यस्तयोः प्रत्येकमनुश्ठान एव महानर्थप्रतिपादनस्य
  अन्धं तमः प्रविशन्ति (ई.उ.9) इत्यादि- मन्त्रविवक्षित्वेन अनुपपत्तिलेशाभावाच्च ।
  सामान्यतो विग्रहपरिग्रहस्य केवलस्य प्राप्तयतया अनुसन्धानेऽपि
  पुनः संसारप्राप्त्यादिलक्षणमहानर्थः
  प्राप्नोति, सामान्यतो विग्रहपरिग्रहाभावस्य केवलस्य प्राप्यतया
  अनुसन्धानेऽपि पश्चाद्यावदात्मभाविमहानर्थरूपपकैवल्यपुरुषार्थ
  एव प्राप्नोति; अतः कर्माधीनप्राकृतशरीरलक्षणैकविधविग्रहपरिग्रहाभावस्य
  कर्मानधीनाप्राकृतशरीरलक्षणैकविधशरीरपरिग्रहस्य
  च प्राप्यतयाऽनुसन्धाने कर्माधीनप्रकृतिसम्बन्धलक्षणमृत्युतरणं
  दिव्यविग्रहपरिग्रहसापेक्षभगवत्प्राप्तिलक्षण-
  परमपुरुषार्थश्चेत्युभयं सिद्धयतीत्येव वेदपुरुषोपदेशस्य इहाभिमतत्वात् नात्र कश्चिद्विरोधः ।
  (सम्भूत्यसम्भूत्योरर्थान्तरवर्णनम्)
  " यद्वा - अत्र सम्भूतिशब्दस्य सामान्यतो विग्रहपरिग्रहमात्रपरत्वेऽपि"
  न विरोधः, असम्भूतिशब्दस्य
  स्वप्रयोज्यकर्मफलभोगाश्रयत्वसम्बन्धेन विग्रहपरिग्रहसामान्याभावपरत्वसम्भवेन कर्मा
  धीनविग्रहपरिग्रहमात्राभावतदधीन-
  विग्रहपरिग्रहयोरेव सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोः समुच्चितयोः फलतयाः पर्यवसानसम्भवात्,
  व्यस्तयोः तयोः संसारकैवल्ययोरेव पर्यवसानसम्भवाच्च ।
  (शङ्करमतानुयायि - महीधरमतनिरासः)
  " एवं शंकरमतानुयायिना महीधरेण अन्धं तमः प्रविशन्ति"
  येऽसम्भूतिमुपासते (ई.उ.9) इत्यादिमन्त्रत्रयस्य
  शंकरव्याख्याने किंचिदतृप्तिं भजमानेन कृतम् असम्भूतिम् इत्यादेः बौद्धादिमतनिन्दापरं
  व्याख्यानं तु सुतरामेवासम्बद्धम् । अस्य प्रकरणस्य प्रत्येकं कृतयोस्सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोः
  व्यस्तयोः अनर्थहेतुतायाः, सहकृतयोः समस्तयोरभ्युदयहेतुतायाश्च प्रतिपादने तात्पर्यस्य
  प्रस्फुटत्वेन अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽसम्भूतिमुपासते (ई.उ.9) इत्यादिमन्त्रे असम्भूत्युपासनस्य
  मृतस्य पुनस्सम्भव एव नास्ति, अतश्शरीरान्त एवास्माकं मुक्तिः इत्येवंभूतबौद्धोपासनरूपतायाः
  सम्भूत्युपासनरूपतायाः सम्भूत्युपासनस्य कर्मानुष्ठानलेशविधुरकेवलात्मोपासनरूपतायाः
• सम्भूतिं च विनाशं च इत्यादिमन्त्रे
• सम्भूतिशब्दस्य - असम्भूतिशब्दस्थाने तत्पर्यायत्त्वाभिप्रायेण प्रयुक्तस्य विनाशशब्दस्य
  च क्रमेण परब्रह्मशरीरपरतायाश्च वर्णनस्य प्रकरणस्वभावानभिज्ञाव्युत्पन्नकृत्यमात्ररूपताया
  आपण्डितपामरम् अतिस्फुटत्वात् ।
  " तथा च शंकरकृतं तदनुयायिकृतं च व्याख्यानं, वेदान्ताचार्यकृतं तदनुयायिकृतं च व्याख्यानं"
  यथोक्तानुपपत्तिभ्यः श्रुत्यक्षरस्वारस्याननुगुणत्वाच्च अनुपादेयमेव इति सिद्धम् ।।