[[बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकम् (द्वितीयो भागः) Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

अथोपनिषद्भाष्यवार्तिकारम्भः।

तत्राश्वविषयं तावदादौ दर्शनमुच्यते॥
प्राजापत्यत्वहेतोश्चाप्यश्वनामाङ्कितत्वतः॥१॥

वियदादिजगज्जालं जातमज्ञानतो यतः॥
तदस्मि नामरूपेहाविरहि ब्रह्म निर्भयम्॥१॥

एवमुपनिषदारम्भे स्थिते प्राथमिकन्ब्राह्मणयोरवान्तरतात्पर्यमाह। तत्रेति। आदौ ब्राह्मणाभ्यामश्वमेधोपासनमुच्यते। तत्राप्याद्येनाश्वमेधविषयं ग्रहविषयं च दर्शनं द्वितीयेनाग्निविषयमिति भेदः। नन्वश्वमेधस्याङ्गबाहुल्ये कस्मादश्वाख्याङ्गविषयमेवोपासनमुच्यते तत्राह। प्राजापत्यत्वेति। अश्वस्य प्रजापतिदेवताकत्वादश्वमेधक्रतोश्चाश्वनाम्ना व्यावर्तितत्वात्तत्प्राधान्यादितराङ्गत्यागेनाश्वदर्शनमेवाऽऽदावुक्तमित्यर्थः॥१॥

अश्वस्य यच्छिरः साक्षात्तदुषा इति चिन्तयेत्॥
हरेरवयवेष्वेवं योज्याः कालादिदृष्टयः॥२॥

ब्राह्मणतात्पर्यं संक्षिप्याक्षराणि व्याकुर्वन्नुषा वा अश्वस्य शिर इत्यस्यार्थमाह।अश्वस्येति। आश्वमेधिकाश्वशिरस्युपसो मुहूर्तविशेषस्य दृष्टिः कार्येत्यर्थः। साक्षादित्यभेदेन दृष्टिमाचष्टे। सूर्यश्चक्षुरित्यादेरर्थं संक्षिपति। हरेरिति। अश्वस्य शिरस्युषसो दृष्टिवत्तस्यैव शरीरे सूर्यश्चक्षुरित्यादिषु संवत्सरादित्यादिदृष्टयः कार्या इत्यर्थः॥२॥

संस्कार्यत्वात्पशोरेवं दृष्टीरङ्गेषु योजयेत्॥
कालादावमखाङ्¹गत्वान्नाश्वदृष्टिर्विधित्स्यते॥३॥

कालादिदृष्टिरश्वाङ्गेषु किमिति क्षिप्यतेऽश्वाङ्गदृष्टिरेव तेषु किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। संस्कार्यत्वादिति। एवमिति श्रुतिभाष्ययोरुक्तं क्रममाह। आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेरिति न्यायेन व्यावर्त्यमाह। कालादाविति॥३॥

सत्स्वश्वादिषु कालादिदृष्टीरङ्गेषु योजयेत्॥
असत्स्वात्मानमेवाश्वंकल्पयित्वा नियोजयेत्॥४॥

येषामश्वमेधे नाधिकारस्तेषामस्मादेव ज्ञानात्तत्फलप्राप्तिरित्युक्तत्वादश्वमेधानधिकृतानामेव प्रकृतोपास्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। सत्स्विति। अङ्गेष्वश्वावयवेषु शिरःप्रभृतिषु योजयेदश्वमेधाधिकारीति शेषः। आत्मशब्दो देहविषयः। नियोजयेदश्वमेधानधिकारी स्वावयवेषु कालादिदृष्टीरिति योजना॥४॥

कर्तारमश्वमग्निं च चित्यं सर्वं प्रजापतिम्॥
अश्वमेधफलं चार्कं वेत्ति मृत्युं यथोदितम्॥५॥

अकर्ताऽप्यश्वमेधस्य ब्राह्मणश्चेह बुद्धिमान्॥
क्रत्वात्मा मृत्युरस्मीति तादात्म्यं सोऽधिगच्छति॥६॥

अश्वग्रहाग्नीनामुपासनान्यत्रोच्यन्ते तानि मिथो भिन्नानीति वाक्यभेदमाशङ्क्याऽऽह।कर्तारमिति। अश्वमेधे यजमानमश्वं च कालादिदृष्ट्यास्पदं चित्यं चाग्निमर्कशब्दितं प्रजापतिं मृत्युशब्दवाच्यं सूत्राख्याश्वमेधफलं च यथोदितं सर्वदेवतात्मकं सर्वं प्रजापतिं यो वेत्ति स क्रतोरकर्ता ब्राह्मणो वैश्यश्च क्षत्रियश्च शास्त्रार्थे विवेकी ऋतुतद्धेतुफलात्मा मृत्युरेवाहमिति जानन्मृत्युतादात्म्यं सौत्रं पदमधिरोहति। तथा चेदमेकं फलमेकमेवोपासनमिति वाक्याभेद इत्यर्थः॥५॥६॥

अश्वसंज्ञपनात्पूर्वं तथोर्ध्वं चापि हाटक-
राजतात्मकपात्राभ्यां गृह्येते तत्र यौ ग्रहौ॥
महिमाख्यौ तयोरेतदहर्वा इति दर्शनम्॥७॥

अश्वविषयं दर्शनमुक्त्वाऽहरित्यादेरर्थमाह। अश्वेति। इत्थंभावे तृतीया। ग्रहो हवनीयद्रव्ययुक्तपात्रविशेषः। तयोर्ग्रहो मन्त्रसंस्कृतयोरुपादानम्। तत्रेत्यश्वमेधोक्तिः॥७॥

व्यत्ययेनावबोद्धव्या प्रथमार्थे च सप्तमी॥८॥

समुद्र ईश्वरो ज्ञेयो योनिः कारणमुच्यते॥
सर्वस्य जगतो यस्मादीश एवेह कारणम्॥९॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमं ब्राह्मणम्॥१॥

पूर्वे समुद्र इत्यादौ सप्तमीचतुष्टयस्यार्थाभावमाशङ्क्याऽऽह। व्यत्ययेनेति। समुद्र एवास्येत्यादौसमुद्रशब्दार्थं भाष्योत्तमाह। समुद्र इति। समुत्पद्य भूतानि द्रवन्त्यस्मिन्निति व्युत्पत्त्याऽतिगम्भीरस्येश्वरस्य समुद्रशब्दतेत्यर्थः। समुद्रो योनिरित्यत्र योनिशब्दार्थमाह। योनिरिति। बन्धुशब्दस्याप्ययमेवार्थः। तत्र योनित्वमुत्पादकत्वं बन्धुत्वं स्थापकत्वं समुद्रता विलापकत्वमिति भेदः। प्रधानादिकारणमाशङ्क्य श्रुतिविरोधेन निरस्यति। सर्वस्येति। शास्त्रमिहशब्दार्थः। तस्मान्न प्रधानादिशङ्केति शेषः। परस्य सर्वकारणतया श्रौतत्वादश्वेऽपीश्वरकारणत्वदृष्टिः कार्येति भावः॥८॥९॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायामश्वब्राह्मणं प्रथमम्॥१॥

अथाग्नेरुच्यते जन्म हयमेधोपयोगिनः॥
तद्दर्शनविधित्सायै स्तुत्यर्थोत्पत्तिरिष्यते॥१॥

अश्वादिदर्शनोक्त्यनन्तरमग्निदर्शनं वक्तुं ब्राह्मणान्तरमवतारयति। अथेति। नैवेहेत्यादावग्निदर्शनोक्तिर्नास्तीति चेत्सत्यं तत्राग्नेर्जन्म वक्तुं भूमिका क्रियत इत्याह।अग्नेरिति। वायोरग्निरित्यादौ सिद्धं तज्जन्मेति चेत्सत्यं तद्विशेषस्यात्र जन्मोक्तिरित्याह।हयमेधेति। दर्शने विधित्सिते किं जन्मोक्त्येति चेतत्राऽऽह। तद्दर्शनेति। अग्निदर्शनस्य विधातुमिष्टस्य विध्यर्थमुपास्याग्निस्तुतिफला तदुत्पत्तिरिष्टा शुद्धजन्मत्वादुत्कृष्टत्वेनायमुपास्यो राजादिवदित्यर्थः॥१॥

नामवद्रूपवच्चेह कारणं यावदीक्ष्यते॥
नाभूत्तत्प्राक्समुत्पत्तेः प्राणाद्युत्पत्तिसंश्रवात्॥२॥

तात्पर्यमुक्त्वा नैवेत्यादिवाक्याक्षराणि पूर्वपक्षानुगुण्येन योजयति। नामवदिति। इह संसारमण्डले कारणं कार्यं वा त्र्यात्मकं यत्किंचिद्दृश्यते तत्प्रागुत्पत्तेर्नैवाभूदिति वाक्यप्रामाण्यादेष्टव्यमित्यर्थः। कार्यस्य प्रागसत्त्वे हेत्वन्तरमाह। प्राणादीति। प्राणः सूक्ष्मः प्रपञ्चः। आदिशब्दः स्थूलप्रपञ्चार्थः। तस्योत्पत्तिरेतस्माज्जायते प्राण इत्यादौ श्रूयते। तथाच विमतं प्रागसदुत्पद्यमानत्वाद्यन्नैवंतन्नैवं यथा परेष्टं ब्रह्मेत्यर्थः॥२॥

कार्यमुत्पत्तिमत्त्वाच्चेत्प्रागुत्पत्तेर्निषिध्यते॥
कारणस्य त्वनुत्पत्तेरनिषेधस्तथा सति॥३॥

सिद्धसाध्यत्वेनासत्कार्यवादी दूषयति। कार्यमिति। कार्यस्य प्रागसत्त्वमिष्टमेव न च कारणस्य तथात्वं तस्य प्रागसत्त्वमुत्पत्तिमत्त्वाद्वा प्रागनुपलब्धेर्वा नाऽऽद्यो हेत्वसिद्धेरिति भावः॥३॥

तथा चानुपलब्धेश्व कार्यस्यैवास्तु नास्तिता॥
कारणस्य न नास्तित्वमुक्तहेत्वोरसंभवात्॥४॥

द्वितीयं निराह। तथा चेति। उत्पत्तिमत्त्वेन कार्यस्यैव प्रागसत्त्ववत्प्रागनुपलब्धेरपि तस्यैवासत्त्वं कारणस्य तदाऽनुपलब्धेरसिद्धत्वात्प्रागपि घटाद्युत्पत्तेर्मृदाद्यु²पलम्भादित्यर्थः॥४॥

सर्वस्यानुपलब्धेस्तु मैवं बोचो यतः श्रुतिः॥
नैवेह किंचनेत्याह कारणेतरनिह्नुतिम्॥५॥

सिद्धसाध्यतयाऽनुमाने कारणस्य च हेत्वभावादसत्त्वे दूषिते शून्यवाद्याह। सर्वस्येति। कार्यस्य प्रागसत्त्वेऽपि कारणस्य सत्त्वमित्ययुक्तंकार्यवत्तत्कारणस्यापि प्रागनुपलब्धेरविशेषादतः सर्वस्य प्रागसत्त्वंविमतं प्रागसद्योग्यत्वे सति तदाऽनुपलब्धत्वात्संमतवदित्यर्थः। असिद्धिनिरासार्थस्तुशब्दः। मृदादेरप्यभावावसानाच्छ्रुतावपि प्रागसत्त्वं कार्यकारणयोरुक्तमित्याह। यत इति॥५॥

नैवं यतः श्रुतिः साक्षात्सत्त्वमेवावदत्स्वयम्॥
कार्यकारणयोः स्पष्टं मृत्युनैवेति सादरा॥६॥

कार्यवत्कारणस्यापि प्रागसत्त्वे प्राप्ते सिद्धान्तयति। नैवमिति। नैवेत्यादिश्रुतिरव्यक्तनामरूपार्थविषया न प्रागसत्त्वं कार्यकारणयोराहेत्यर्थः। किंच यां श्रुतिमाश्रित्यासत्त्वं तयोरुच्यते सा स्वयमेवानन्तरवाक्यसहिता तयोः सत्त्वं ब्रूते, सा च तत्र तात्पर्यवत्यतात्पर्यहेत्वभावादतो यथा साक्षादध्यक्षेऽर्थे नाविश्वासस्तथा श्रौतं कार्यादिसत्त्वमतिस्पष्टत्वान्नाविश्वासार्हमित्याह। यत इति॥६॥

मृत्यना कारणेनेदं कार्यं सर्वं समावृतम्॥
इति नावक्ष्यद्यद्येतदुभयं नाभवत्पुरा॥७॥

यदि हीत्यादि श्रुतिविवरणभाष्यं विवृणोति। मृत्युनेति। अत्र पूर्वार्धेन श्रुत्यक्षराणि व्याख्यातान्युत्तरार्धेनाभीष्टो वाक्यार्थ उक्तः। येनाऽऽब्रियते यच्चाऽऽव्रियते तदुभयं वक्ति च श्रुतिस्तस्मात्तत्प्रागपि सदेवेति शेषः॥७॥

प्राणपिण्डादिकार्याणां समुद्रः परमेश्वरः॥
बन्धुः कारणमात्मोक्तो मृत्युरत्र स एव तु॥८॥

मृत्युना कारणेनेत्ययुक्तं मृत्युशब्दस्यार्थान्तरे रूढेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्राणेति। सूत्रविराजोः समष्ट्योर्व्यष्टीनां च कार्यान्तराणां जन्मादिहेतुरीश्वरः समुद्र एवास्य बन्धुरित्यादौ समुद्रपदेनोक्तः स एवास्मिन्वाक्ये मृत्युर्नान्यस्तस्य सर्वकार्यसंहर्तृत्वायोगाद्रूदेरवहेयत्वादित्यर्थः॥८॥

ज्ञानमात्रसतत्त्वं यद्ब्रह्माज्ञातसतत्त्वकम्॥
मृत्युर्जनिमतः साक्षात्तत्र कार्याप्ययत्वतः॥९॥

कूटस्थचिद्धातोरीश्वरस्य कारणत्वायोगात्तस्यापि न मृत्युतेत्याशङ्क्याऽऽह।ज्ञानेति। साक्षादितिपदं सर्वत्र संबध्यते तत्र तत्र प्रमाणसत्त्वं च तदर्थः। मायावशाद्ब्रह्मणो जगद्धेतोर्मृत्युत्वे युक्तिमाह। तत्रेति॥९॥

सद्बीजं सत्प्रतिष्ठंच सदायतनमेव च॥
प्रत्यक्षमेव सत्सिद्धं सदन्यस्याप्रसिद्धितः॥१०॥

श्रुत्या कार्यकारणयोः सत्त्वमुक्त्वा तत्रैवाध्यक्षं दर्शयति। सद्बीजमिति। सकलमपि जगदुत्पत्तिस्थितिलयेषु सत्त्वाक्रान्तं सर्वस्य स्वानुभवसमधिगतमित्यर्थः। असतोऽप्रसिद्धेश्चन प्रागसत्त्वं कार्यादेरित्युपपत्तिमाह। सदन्यस्येति॥१०॥

असत्सदतिरेकेण यदि वाऽव्यतिरेकतः॥
व्यतिरेके सदेवासदसद्वा तत्किमुच्यते॥११॥

कथमप्रसिद्धिरिति चेत्तदर्थमसत्सतो भिन्नमभिन्नं वेति विकल्पयति। असदिति।

भेदपक्षे दोषमाह। व्यतिरेक इति। भेदश्चेदसदपि सदेव स्याद्भेदधर्मित्वाद्धटवदित्यर्थः। असत्सदिति वदतो व्याहतिमाशङ्क्य भेदपक्षे नास्त्यसदित्यापादनावसानान्नैवमित्याह। असद्वेति॥११॥

नेह सद्व्यतिरेकेण स्वमहिम्ना प्रसिध्यति॥
सर्वस्य सदपेक्षत्वात्सत्तुनान्यदपेक्षते॥१२॥

भेदपक्षमुपेत्य दोषमुक्त्वा तस्यैवानुत्थानमाह। नेहेति। सतः स्वतोभेदेन स्वसामर्थ्यादेव न किंचिज्जगति सत्तास्फूर्ती लभते सर्वस्य स्वरूपभूतसत्तापेक्षामन्तरेणासिद्धेरतः सदद्वैतमित्यर्थः। असदपोहत्वान्न सदप्यनापेक्षमिति कुतः सदद्वैतमित्याशङ्क्याऽऽह।सत्त्विति। नासदपोहः सत्त्वमन्योन्याश्रयादिति भावः॥१२॥

मतमव्यतिरेकेण सतोऽसत्सत्तदिप्यताम्॥
कुतोऽदो लभते सत्त्वं यत्सदात्मनि निष्ठितम्॥१३॥

कल्पान्तरमालम्बते। मतमिति। तर्हि सदभिन्नत्वादसदपि सदेव स्यादिति सदद्वैततादवस्थ्यमित्याह। सदिति। तदेवोपपादयति। कुत इति। तद्धि सदात्मनि निष्ठितं सदभिन्नमसदसत्त्वमेव नाऽऽप्नोति सद्वदित्यर्थः॥१३॥

अन्योन्यव्यतिरेकित्वान्नान्योन्यात्मकता तयोः॥
विरोधित्वाच्च नान्योन्यं संबन्धस्तापशीतवत्॥१४॥

अभेदपक्षमुपेत्य दोषमुक्त्वा तस्यैवानुत्थानमाह। अन्योन्येति। न हि सदसतोस्तादात्म्यं सापेक्षत्वानपेक्षत्वाभ्यां मिथोभिन्नत्वदृष्टेरित्यर्थः। तयोरतादात्म्येऽपि संबन्धान्न सतोऽनाद्यनन्ततेत्याशङ्क्याऽऽह। विरोधित्वादिति॥१४॥

स्फुरताऽपि सतो नान्यदभिधातुं घटादिवत्॥
शक्यते नाभिधानेन ह्यसद्वस्तु निरुच्यते॥१५॥

असंबन्धे,स्वतन्त्रे तर्हिसदसती स्तामतो न सदद्वैतमित्याशङ्क्याऽऽह। स्फुरतेति। सुशिक्षितेनापि घटादि न सतोऽन्यदुच्यते तुच्छत्वप्रसङ्गात्तद्वदसदपि न सतोऽन्यद्वक्तुं शक्यं, सत्येव शब्दप्रत्ययप्रवृत्तेरित्यर्थः। ननु सतोऽन्यदसत्प्रसिद्धमस्ति नास्तिशब्दधियोर्विषयभेदादिति तत्र किमसत्तुच्छं किंवा वस्तुनोऽतिशयो, नाऽऽद्य इत्याह। नेति। न ह्यसदभिधानेन निश्चित्योच्यते निःस्वरूपत्वाद्वस्त्वेव हि वाच्यं नास्तिशब्दप्रत्यययोरपि निःस्वरूपगोचरत्वमनिष्टमित्यर्थः॥१५॥

वस्तुनोऽतिशयः कश्चिदभाववचसोच्यते॥
तस्य तेनाभिसंव्याप्तेर्न कथंचिदपह्नुतिः॥१६॥

द्वितीयमालम्बते। वस्तुन इति। तत्र वाच्यत्वमसतः सिध्यति न वस्त्वभावोऽतिशयस्य तद्वता वस्तुना व्याप्तेरिति परिहरति। तस्येति॥१६॥

क्रिया वा तत्फलं वा स्यादभावो नाऽऽत्महेतुहा॥
यो यतो लभते सत्तां निरुणद्धि स तं कथम्॥१७॥

अविशेषेणासन्निरस्य तद्विशेषं ध्वंसं निरस्यति। क्रियेति। ध्वंसो हि क्रिया वा तत्फलं वा नोभयथाऽपि स्वहेतुं निवर्तयतीति यावत्। कथं नाशस्य स्वहेत्वनिवर्तकत्वं तदाह। यो यत इति। नाशस्य क्रियात्वे तत्फलत्वे च घटो हेतुरिति न तस्यासौनिवर्तको न हि घटस्य मृदादिनिवर्तकता दृष्टेत्यर्थः॥१७॥

न नाशो हन्ति नष्टारं गन्तारमिव तद्गतिः॥
यो यतो लिप्सते सिद्धिं स तं हन्ति कथं वद॥१८॥

किंत्र नाशस्य क्रियात्वे तत्फलत्वे च न स्वहेतुनिवर्तकत्वं क्रियात्वात्तत्फलत्वाच्च गतिवत्तत्फलवच्चेत्याह। न नाश इति। अग्निवद्ब्रह्मधीवच्च स्वहेतुध्वंसित्वं नाशस्य किं न स्यादिति चेन्नेत्याह। यो यत इति। अग्न्यादिविलक्षणो हि नाशो घटाभावेऽपि स्थितेर्न हि काष्ठाद्यभावेऽग्निरज्ञानाभावे च ब्रह्मधीस्तिष्ठति। अतो घटस्योपादानत्वे नाशो न तन्निवर्तयेत्स्वास्थितिहेतुत्वेन तदपेक्षत्वान्न च घटस्य नाशनिमित्तत्वेन तन्निवर्त्यत्वं कुलालादेरपि घटनिवर्त्यत्वप्रसङ्गाच्छब्दादेः स्वहेतुनिवर्तकत्वं तु प्रक्रियामात्रमिति भावः॥१८॥

विज्ञानाव्यतिरेकी चेदभावः स्यात्सहेतुकः॥
ध्वंसादव्यतिरेकेऽपि धियो नित्यत्वमापतेत्॥१९॥

तार्किकमते ध्वंसं निरस्य विज्ञानवादिमतमनुवदति। विज्ञानेति। तत्र किमभावस्य विज्ञानेऽन्तर्भावस्तस्याभावे वा नाऽऽद्यो विज्ञानवदभावस्यापि हेतुमत्तया क्षणिकत्वापत्तेरित्याह। अभाव इति। उभयत्राभावपदं संबध्यते। द्वितीयमनृद्य दूषयति।ध्वंसादिति॥१९॥

अतोऽभावत्वसिद्ध्यर्थमभावेनाप्यपेक्ष्यते॥
स्वहेतुसिद्धिः कार्योऽर्थो न दृष्टः कारणं विना॥२०॥

मा तर्हितार्किकयोगाचारमते भूतां माध्यमिकसिद्धान्तेन तु सर्वस्य ध्वंससिद्धिरित्याशङ्क्यानुभवविरोधान्मैवमित्याह। अत इति। किंच सर्वाभावः कार्योऽकार्यो वाऽऽद्ये तद्धेतुसिद्धिः सर्वाभावासिद्धिरित्याह। अभावत्वेति। घटादिनेवेतिदृष्टान्तार्थोऽपिशब्दः। अभावेनाभावत्वस्य स्वरूपस्यसिद्ध्यर्थं स्वहेतुसद्भावोऽपेक्षित इत्यत्र हेतुमाह। कार्य इति। यत्कार्यं तद्धेत्वपेक्षं यथा घटोऽभावस्यापि कार्यत्वे हेत्वपेक्षत्वान्न सर्वशून्यता, हेतोः सत्त्वादन्यथा तदसिद्धिर्विना हेतुं कार्यायोगात्तदुभयतः पाशा रज्जुरिति भावः॥२०॥

धर्म्यसिद्धिः प्रतिज्ञायां हेतुश्चानाश्रयो भवेत्॥
न चास्ति³ कश्चिद्दृष्टान्तः सर्वशून्यत्ववादिनः॥२१॥

अकार्योऽपि सर्वाभावोऽध्यक्षेणानुमानेन वा साध्यते। नाऽऽद्यस्तस्य सर्वसत्त्वविषयत्वान्नेतरस्तदनिर्देशादित्याशयेनाऽऽह।धर्मीति॥२१॥

विज्ञानमात्रं यस्यापि जगदेतच्चराचरम्॥
प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तैर्ज्ञानं तेनापि दूष्यते॥२२॥

शून्यवादिन्युक्तमनुमानायोगं विज्ञानवादिन्यतिदिशति। विज्ञानेति। यत्प्रकाशते तत्प्रकाशाभिन्नं यथाज्ञानं प्रकाशते चेदमित्यनुमानाज्ज्ञानमात्रत्वं विज्ञानवादिना सर्वस्योच्यते न च तस्य धर्म्यादि मिथो व्यावृत्तं सिध्यत्यतिरिक्तस्य ज्ञानादनिष्टत्वान्न च कल्पनया तत्सिद्धिः कल्पकाभावान्न चाविद्या तथा तस्या निराश्रयत्वायोगाज्ज्ञानस्य स्वरसभङ्गुरस्यातदाश्रयत्वात्तस्याश्च ज्ञानादभेदे क्षणिकत्वाद्भेदे चावस्तुत्वेनाकल्पकत्वादतोऽनुमानामानता तुल्येत्यर्थः॥२२॥

मानाभेदाच्च मेयस्य नाज्ञातार्थः प्रसिध्यति॥
तादात्म्येऽपि न चेज्ज्ञातो मानात्कोऽतिशयो मतः॥२३॥

न केवलमनुमानस्यैव विज्ञानवादे मानत्वायोगः, किंत्वध्यक्षस्याप्यज्ञातार्थाभावादित्याह। मानेति। तथाऽपि मेयांशस्याज्ञाततेति शङ्कते। तादात्म्येऽपीति। तर्हि मानाद्वस्तुनि कोऽतिशयोऽज्ञातत्वध्वस्तिर्वा ज्ञातत्वोत्पत्तिर्वेति विकल्पयति। मानादिति॥२३॥

अज्ञाताधिगमं कुर्वन्मानं स्यात्सर्ववादिनाम्॥
न चेच्छुक्तितमोजस्य ज्ञानस्यापि प्रमाणता॥२४॥

नाऽऽद्योमानाभेदेऽपि वस्तुन्यज्ञातत्वापगमादिति मन्वानो द्वितीयं दूषयति।अज्ञातेति। वस्तुन्यज्ञाते सत्यज्ञातत्वनिरासद्वारा ज्ञातत्वमुत्पादयन्मानमिति सर्वसंमतं तथाचाज्ञातत्वं मानाभिन्नेऽप्यर्थेऽस्ति चेत्कथं तस्मिन्नधिगमं कुर्वतोऽपि मानस्य मानता कथं च तदधिगमे हेतुतेत्यर्थः। अज्ञातज्ञापकं मानमिति न कुलधर्मो ज्ञापकं तदित्यत्रादोषादिति शङ्कते। न चेदिति। ज्ञापकत्वमात्रेण मानत्वेऽतिप्रसङ्गमाह। शुक्तीति। न च तस्य ज्ञापकत्वमेव नेति युक्तमज्ञातत्वप्रसङ्गान्न च तदपि प्रमाणमेव प्रमाणाप्रमाणविभागाभावापाताद्स्मन्मते च स्वतः सर्वज्ञानानां प्रामाण्येऽपि क्वचित्परतोऽप्रामाण्यादिति भावः॥२४॥

विज्ञानाव्यतिरेकित्वादसिद्धादेस्तथैव च॥
प्रामाण्यवत्प्रसङ्गः स्यादप्रमात्वेऽपि ते ध्रुवम्॥२५॥

विज्ञानवादे मानाभासस्यापि विज्ञानवन्मानत्वापत्तिरिति दोषान्तरमाह। विज्ञानेति। वतिः स्वरूपार्थः। तत्र हि विज्ञानं मानं तदभेदादसिद्धविरुद्धादेरपि तथैव मानता व्यतिरेके राद्धान्तहानिर्बाह्यार्थोपगमादित्यर्थः॥२५॥।

अजमेकं स्वतः सिद्धं प्रत्यग्रूपमनन्यदृक्॥
वस्त्वेवं चेदिहाभीष्टं किमर्थं साध्यतेऽपरम्॥२६॥

अद्वैतवादेऽपि कार्यकारणयोः सत्त्वे सिद्धान्तहानिरिति चोदयति। अजमिति। वस्तुनोऽकार्यत्वात्कार्यस्य सत्त्वसाधनमसदित्यर्थः। अद्वयत्वाच्च तस्य न कार्यादेः सत्त्वमित्याह। एकमिति। साधकापेक्षत्वान्नैकत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। उत्पादके ज्ञापके वा वस्तुनोऽपेक्षा नाऽऽद्योऽजत्वान्नेतरः स्वप्रकाशत्वादित्यर्थः। आत्मत्वाच्च वस्तुनो नानात्मकार्यादिसत्त्वमित्याह। प्रत्यगिति। स्वप्रभत्वमुक्तं व्यनक्ति।अनन्येति। यथोक्तं वस्तु केनेष्टमत आह। वस्त्विति। इहेत्यद्वैतपक्षोक्तिः। अपरमिति कार्याद्युच्यते। किमर्थमित्याक्षेपे वस्तुविरोधो हेतुः॥२६॥

एवंभूतात्मसिद्ध्यर्थं कारणादि प्रसाध्यते॥
उपायः सोऽवताराय तथा तज्ज्ञैश्च सूत्रितम्⁴॥२७॥

कार्यकारणतदभावविलक्षणप्रत्यग्ब्रह्मसिद्धये कारणादेरतुच्छत्वं साधयतो न सिद्धान्तहानिरिति परिहरति। एवमिति। तर्हीष्टं वस्त्वेवोच्यतां किं कारणादिकथयेत्याशङ्क्याऽऽह। उपाय इति। तत्त्वज्ञानसिद्धये कारणादि⁵ हेतुरित्यत्र मृल्लोहविस्फुलिङ्गैरित्यादिवृद्धवाक्यमुदाहरति। तथेति॥२७॥

कारणादिनिषेधेन न चाद्वैतमभीप्सितम्॥
ऐकात्म्यबोधमात्रेण निषेधस्याप्यपह्नवात्॥२८॥

कारणाद्यभावविलक्षणत्वं ब्रह्मणोऽसिद्धं तस्याद्वयत्वात्कारणादिद्वयनिषेधात्मत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। कारणादीति। अद्वयत्वं तर्हि कथमिति तत्राऽऽह। ऐकात्म्येति। उभयत्रापीत्थंभावे तृतीया। कारणादिनिषेधे पृथग्विद्यमाने कथमैक्यस्फुरणरूपेणाद्वयत्वं तत्राऽऽह। निषेधस्यापीति। कार्यादेरिव तन्निषेधस्यापि तत्त्वज्ञानाद्वस्तुमात्रत्वेनापह्नवाच्चिदेकरसत्वेनाद्वयत्वमविरुद्धमित्यर्थः॥२८॥

सतत्त्वकमिदं सर्वमिति संसाध्य यत्नतः॥
तस्यापि संविन्मात्रेण पूर्णतैवोच्यते सतः॥२९॥

तर्हिकार्यकारणयाः सत्त्वे साध्ये कथं वस्तुनश्चिन्मात्रतया पूर्णत्वमन्यथा तयोः सत्त्वमाधनमस्थाने स्यादित्याशङ्क्य घटविचारतात्पर्यमाह। सतत्त्वकमिति। कार्यं

कारणं च सर्वमिदं सन्मात्रमिति परपक्षप्रतिक्षेपमुखेन प्रसाध्य तस्यापि सतः संविन्मात्रतया पूर्णत्वमेवात्र विचार्य निर्धार्यते। तथाच वस्तुनोऽद्वितीयत्वमविरुद्धमित्यर्थः॥२९॥

सदेवाऽऽगमतः सर्वं⁶प्रत्यक्षाच्च सदीक्ष्यते॥
अनुमानाच्च सत्सर्वं यथा तदधुनोच्यते॥३०॥

मृत्युनैवेत्याद्यागमात्सद्बीजमित्याद्यध्यक्षात्सर्वस्य कारणादेः सत्त्वमुक्तमनुवदति।सदेवेति। अनुमेयत्वाच्चेत्यादेरा विचारसमाप्तेर्भाप्यस्य तात्पर्यमाह। अनुमानादिति॥३०॥

अनुमेयं च सत्पूर्वं कारणं कार्यमेव च॥
जगत्प्रसूतेस्तच्चेह प्रयोगेण प्रदर्श्यते॥३१॥

अनुमीयते हीत्यादिविवरणभाष्यार्थमाह। अनुमेयं चेति। जगत्प्रसृतेः पूर्वमिति संबन्धः। कथमनुमानं तदाह। तच्चेति॥३१॥

विवादगोचरापन्नं सत्कारणमिदं भवेत्॥
कार्यात्मकं मनोऽवादि कार्यत्वात्कटकुम्भवत्॥३२॥

कार्यकारणयोः सत्त्वानुमानं प्रतिज्ञाय कारणसत्त्वे कार्यस्य हीत्यादिभाप्योक्तमनुमानमाह। विवादेति। भागे सिद्धसाध्यतामुद्धतुं विवादेति विशेषणमिदमिति व्याकृतनगदुक्तिः। तन्मनोऽकुरुतेत्यादिवाक्यशेषान्मनोऽवादीत्युक्तम्।कार्यात्मकमित्यसिद्धिमुद्धर्तुं विशेप्यते॥३२॥

हेतुमज्जनिमत्सर्वं कार्यत्वात्पटकुम्भवत्॥
वियदादि च नः कार्यंतदप्येवं प्रतीयताम्⁷॥३३॥

कार्यत्वेऽपि तस्य कारणापेक्षा मा भूत्स्वभाववादसंभवात्तत्कथं कारणसत्त्वानुमेति तत्राऽऽह। हेतुमदिति। स्वभाववादस्तूपरिष्टान्निराकरिष्यते। ननु प्रथमानुमाने हेतोर्भागासिद्धिराशङ्क्यते न च कार्यात्मकमिति विशेषणात्तस्यैव धर्मित्वाददोषस्त्वन्मते वियदादेरपि कार्यत्वात्परमते च भागासिद्धिशङ्कासमुन्मेषात्तत्राऽऽह। वियदादीति। तस्य कार्यत्वे किं मानं तदभावे स्यादन्यतरस्य भागासिद्धिस्तत्राऽऽह। तदपीति। कार्यत्वमपि वियदादेर्विभक्तत्वाद्यनुमानादागमाच्च निश्चेतव्यमित्यर्थः। यद्वा चकारसूचिताभ्यामनुमानागमाभ्यां कार्यत्वे तस्य सिद्धे फलितमाह। तदपीति। वियदाद्यपि कार्यत्वाद्धटवत्सकारणकं ज्ञेयमित्यर्थः॥३३॥

असत्कारणकं कार्यं तद्विनाश्यास्य जन्मतः॥
सर्वं स्वहेतुमुन्मूल्य जायतेऽङ्कुरकुम्भवत्॥३४॥

जगज्जनेः प्राक्कारणस्य सत्त्वेऽनुमिते प्रत्यनुमानं शङ्कते। असदिति। विमतमसत्कारणकं कार्यत्वादङ्कुरवदित्यत्र दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यमाशङ्क्याऽऽह। तद्विनाश्येति। बीजमुपमृद्यैवाङ्कुरोदयदर्शनात्तस्यासत्कारणतेत्यर्थः। तथाऽपि जगति स्वहेतूपमर्देन जन्मादर्शनात्कार्यत्वेऽपि मा भूदसत्कारणकत्वं तत्राऽऽह। सर्वमिति। विमतं स्वहेतूपमर्देनोत्पद्यते कार्यत्वात्संमतवदित्यर्थः॥३४॥

स्वकारणं चेदुत्साद्य कार्यं सर्वंप्रजायते॥
तत्कारणविनाशाय तत्सूतेः प्राक्क्वईर्यताम्॥३५॥

प्रत्यनुमाने दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यं वक्तुं नानुपमृद्य प्रादुर्भावादिति परोक्तेरर्थमनुवदति। स्वकारणमिति। प्राक्कार्योत्पत्तेस्तस्य न स्वकारणनिवर्तकत्वमनुत्पन्नत्वेनालब्धात्मकत्वादिति दूषयति। तत्कारणेति॥३५॥

स्वहेतूच्छित्तयेऽलं चेदजातमपि सद्यदि।
द्वयमप्यभ्युपेतं स्यान्न ह्यसद्धन्यतेऽसता॥३६॥

विपक्षे दोषमनुभाषते। स्वहेत्विति। चेच्छब्दो वेदाश्चेत्प्रमाणमितिवत्। अथवा कार्यमजातमेव यदि स्वहेतुमुच्छेत्तुमलं तच्च सदेव चेदिति योजना। तर्हि कार्यं कारणं च प्रागुत्पत्तेः सदेष्टव्यमसतो निवर्त्यनिवर्तकत्वायोगादित्याह। **द्वयमिति॥**३६॥।

विनाशस्यापि कार्यत्वात्सोऽपि सत्कारणो मम॥
न चेत्कार्यो विनाशः स्यान्नाशोऽकार्येण नेप्यते॥३७॥

किंच कारणोपमर्दः कार्योऽकार्यों वाऽऽद्ये तस्यापि पक्षतुल्यतया सदेव कारणमनुमेयं तेन सत्यपि तस्मिन्कारणस्य सत्त्वान्न कार्यस्यासत्कारणत्वं कारणोपमर्दे व्यभिचारान्न च सोऽपि स्वहेतुमुपमृद्यैव भवत्यनवस्थानादित्याह। विनाशस्येति। घटादिदृष्टान्तार्थावपिशब्दौ। द्वितीयमादत्ते। न चेदिति। अकार्येण नाशेन नाशो न पिण्डादेरेष्टुं शक्यते नाशस्याकार्यत्वे नित्यत्वात्पिण्डादेः सत्त्वप्रसङ्गाभावात्तत्पूर्वकनाशस्यापि दुर्वचस्त्वादित्याह। नाश इति। अथवा नाशस्य कृतकत्वाभ्युपगमादकार्यात्मना नासाविष्यते स्वाभ्युपगमविरोधादित्यर्थः॥३७॥

स्वकारणविनाशाय सिद्धं वाऽसिद्धमेव वा॥
अङ्कुरादि मतं कार्य नोभयत्रापि युज्यते॥३८॥

स्वकारणं चेदुत्साद्येत्यादौ कार्यं कारणं न नाशयतीत्युक्तं तदेव विकल्प्य प्रपञ्चयितुं प्रक्रमते। स्वकारणेति। कार्यस्य सिद्धत्वेऽसिद्धत्वे च न स्वकारणनाशकतेति प्रतिजानीते। नेति॥३८॥

सिद्धं चेत्कारणात्सिद्धमुपमर्दे विनैव तु॥
उत्पन्नेन च तन्नाश उत्पन्नत्वादनर्थकः॥३९॥

सिद्धत्वपक्षमनूद्य तत्र स्वकारणानिवर्तकत्वमुपपादयति। सिद्धं चेदिति। यदि सिद्धं कार्यं स्वकारणमुपमृद्गीयान्न तर्हि तदन्तरेण कारणं सेद्धुमर्हति तथाच कारणोपमर्दं विना कारणादेव सिद्धं तदेष्टव्यमित्यर्थः। कारणोपमर्दादृते सिद्धेन कार्येण कारणमुपमृद्यतामिति चेन्नेत्याह। उत्पन्नेनेति। कार्योत्पत्तये कारणनाशस्त्वयेप्यते तच्चेदविरोधेनोत्पन्नं व्यर्थं तेन कारणनाशकल्पनमित्यर्थः॥३९॥

उपमृद्गाति चेत्कार्यमथासिद्धं स्वकारणम्॥
तत्कारणं कथं तत्स्यान्न⁸ चेत्तस्मात्प्रजायते॥४०॥

असिद्धत्वपक्षमनुवदति। उपमृद्गातीति। अनुत्पन्नस्य कार्यस्योपमर्दकत्वे तत्तावन्न वस्तुमात्रमुपमृद्गात्यतिप्रसङ्गान्नापि स्वकारणं ततो जन्म विना तत्कारणत्वायोगादतोऽनुत्पन्नम्योपमर्दकत्वेन स्वकारणोपमर्दकत्वमित्याह। तत्कारणमिति॥४०॥

उपमर्दोऽपि कार्यत्वात्किं न हन्यात्स्वकारणम्॥
हन्तर्यसति हानोक्तिर्लक्ष्यते शिशुवक्तृका॥४१॥

कार्यस्य सिद्धस्यासिद्धस्य वा न स्वहेतूपमर्दित्वमित्युपपाद्य हेतूपमर्दस्यापि कार्यस्वाकार्यस्य वा न स्वहेतूपमर्दित्वमित्युक्तं व्यक्तीकर्तुं प्रसङ्गमाह। उपमर्दोऽपीति। हेतूपमर्देन कार्यजन्म चेदुपमर्दस्यापि कार्यत्वात्स्वहेतुपिण्डाद्युपमर्दित्वं स्यादित्यर्थः। अस्तूपमर्दस्य स्वहेतुनाशकत्वं स तर्हि सन्नसन्वा तन्नाशयेदसंश्चेत्तत्राऽऽह। हन्तरीति। न हि कर्तारमन्तरेण क्रिया सिध्यति व्याघातादित्यर्थः॥४१॥

नंष्टृतन्त्रोविनाशोऽपि गन्तृतन्त्रा गतिर्यथा॥
नास्तीह कश्चिद्धात्वर्थोयः स्वहेतुं विनाशयेत्॥४२॥

संश्चेत्तत्राऽऽह। नंष्ट्रिति। यथा गतिर्गन्तृतन्त्रा न गन्तारं निवर्तयति तथा नाशः सन्नपि नंष्टृतन्त्रो न स्वहेतुं निवर्तयेदविशेषादित्यर्थः। गतेःस्वहेत्वनिवर्तकत्वेऽपि नाशस्य तन्निवर्तकत्वमिति विभागमाशङ्क्याऽऽह। नास्तीति। विमतो न स्वहेतुनाशको धात्वर्थत्वाद्गतिवदित्यर्थः॥४२॥

निर्हेतुनाशसंव्याप्तेर्न स्यात्कुम्भजनिर्मृदः॥
न बीजादग्निसंव्याप्तादङ्कुरोद्भूतिरीक्ष्यते॥४३॥

कार्यस्योपमर्दस्य वा न स्वहेतुनाशकतेत्युक्तम्। किंच मृदादिहेतुः स्थायी क्षणिको वाऽऽद्ये सिद्धान्तहानिं मत्वा द्वितीयं प्रत्याह। निर्हेत्विति। क्षणिकत्वे मृदादेः स्वारसिकनाशन्याप्तत्वान्न ततो घटादिजन्म युज्यते। नाशोपक्षीणस्य जननव्यापारायोगादित्यर्थः। नाशव्याप्तात्कारणात्कार्यानुत्पत्तौ दृष्टान्तमाह। न बीजादिति॥४३॥

घटादेः कारणं पिण्ड इति नाभ्युपगम्यते॥
मृदेव कारणं यस्मात्पिण्डादेरव⁹गम्यते॥४४॥

स्वकारणं चेदित्यादिना न मृदादेरित्यादिभाप्यस्थनञर्थ उक्तः। इदानीं मृदो न कुम्भादिहेतुत्वं किंतु पिण्डस्येत्याशङ्क्य मृदादेरित्यादिभाप्यं व्याचष्टे। घटादेरिति। तत्र हेतुमाह। मृदेवेति॥४४॥

यदेव कारणं मानैरिह साक्षाद्विनिश्चितम्॥
तदेवोत्तरकार्येषु न कार्यं कारणं मितेः॥४५॥

मृदादेरेव हेतुत्वं न पिण्डादेरित्येतदुपपादयति। यदेवेति। मानैरन्वयव्यतिरेकानुसंधानप्रत्ययैरित्यर्थः। इहेति पिण्डादेराद्यकार्यस्योक्तिः। तत्र मृदादेर्हेतुत्वे प्रत्यक्षं प्रमाणयति। साक्षादिति। उत्तरकार्याणि घटादीनि। पिण्डादौ मृदादि कारणं घटादौ पिण्डादीति व्यवस्थामाशङ्क्याऽऽह। नेति। न हि पिण्डादि घटादिकारणं मानतः सिध्यत्यनन्वयादनवस्थानाच्चेत्यर्थः॥४५॥

विनाशोऽतिशयः कश्चिद्यदि पिण्डादिवन्मतः॥
प्रत्यक्षात्तद्द्वयं सत्स्यान्नो चेदस्तु ध्रुवो घटः॥४६॥

कार्यस्याकारणत्वे मृदादेरप्यकारणत्वं तस्य नाशित्वेन कार्यत्वादिति चेत्तत्र नाशो मृदादेरतिशयोऽन्यो वेति विकल्प्याऽऽद्यमादत्ते। विनाश इति। तदा नाशो नाशीति द्वयमपि सदेव स्यात्प्रत्यक्षम्य तस्यासत्त्वायोगादित्याह। प्रत्यक्षादिति। अतिशयो हि नाऽऽश्रयं विना युक्तस्तस्य च नाशनाम्नो नाशाभावात्तदाश्रयस्य नाशिनो मृदादेस्तस्मिन्सत्यपि सत्त्वं प्रत्यक्षं च मृदादि नासद्भवतीत्यर्थः। न मृदादेरतिशयो नाशः किं त्वन्यस्तस्मादिति कल्पान्तरमाह। नो चेदिति। तर्हि नाशास्पृष्टत्वात्कूटस्थो मृदादिरित्याह। अस्त्विति। नहि तस्य मृदादिना संबन्धः सिध्यति भावाभावयोः संबन्धस्य निरस्तत्वाद्घटादेरपि कार्यस्यातिशयत्वेनार्थान्तरत्वेन वा नाशस्य दुर्निरूपत्वं मत्वा घटग्रहणम्॥४६॥

क्रिया वा तत्फलं वा स्याद्वस्त्वन्तरमथापि वा॥
नाशोऽथ वा न किंचित्स्यात्सत्त्वं नैवमपोद्यते॥४७॥

किंच नाशो वस्तुनः क्रिया वा फलं वा वस्त्वन्तरं वा न वा किंचिच्चतुर्धाऽपि तत्सत्त्वं दुर्वारमित्याह। क्रियेति॥४७॥

क्रियाऽप्यस्ति फलं चास्ति तद्वद्वस्त्वन्तरं च सत्॥
अथ नाशोऽपि नैवास्ति तं विना सदिदं जगत्॥४८॥

कथं पक्षचतुष्टयेऽपि तत्सत्त्वं तदाह। क्रियाऽपीति। क्रिया चेन्नाशस्तस्यास्तदाश्रयस्य च सत्त्वान्न वस्त्वसत्त्वं फलत्वेन तस्य फलिनश्च सत्त्वाद्वस्त्वन्तरत्वे मृदादेस्तदस्पृष्टत्वान्नाशस्य तुच्छत्वे तत्सत्त्वं सुप्रसिद्धमित्यर्थः॥४८॥

सन्नेव नाशोऽपीष्टश्वेत्सत्सता¹⁰ न विरुध्यते॥
ऐकात्मेऽपिविरोधश्चेन्नाशो नाशेऽपि शङ्क्यते॥४९॥

न नाशस्य तुच्छत्वं नास्तिव्यवहारविषयत्वान्नापि क्रियादिरूपतोक्तदोषादिति शङ्कते। सन्निति। तर्हितस्य वस्तुमात्रत्वाद्वस्तुनि च भेदकाभावेन भेदाभावस्योक्तत्वादेकत्वविरोधासिद्धेर्न तेन निरस्यते वस्तुसत्तेत्याह। सदिति। नाशस्य वस्त्वैक्येऽपि स्वभावविरोधस्तेनास्तीति शङ्कते। ऐकात्म्येऽपीति। तर्हिनाशेऽपि नाशः शङ्कितुं शक्यते स्वेनैव स्वस्य नाश्यमानत्वादतो नाशासिद्धेर्वस्तु कूटस्थं स्यादित्याह।नाश इति॥४९॥

पिण्डादिना विनाऽपीदं मृदादेः केवलादपि॥
घटाद्युत्पद्यमानं तु कार्यं दृष्टमतो ध्रुवम्॥५०॥

मृदाद्येव ततो ग्राह्यं कारणं ह्यन्वयान्मृदः॥
कार्यमेव तु पिण्डादि तस्य कार्येष्वनन्वयात्॥५१॥

मृदादेर्नाशस्य दुर्निरूपत्वान्न तस्य कार्यत्वेनाकारणतेत्युक्तं तर्हिपिण्डादेरपि नाशस्य दुर्निरूपत्वात्कार्यत्वासिद्धौ कारणत्वसिद्धिरित्याशङ्क्य पिण्डादौ नाशदृष्टिवन्मृदादौ तदभावान्मैवमिति मत्वाऽसत्यपीत्यादिभाष्यंव्याचष्टे। पिण्डादिनेति। अतो मृदादेरिति संबन्धः। द्वितीयोऽपिरवधारणार्थः। पिण्डाद्यवस्थाविशेषेण विनाऽपि केवलादेवानुयायिनो मृदादेः सकाशाद्धटादिकार्यमुत्पद्यमानं दृष्टमिति योजना। तस्मान्नेत्यादिभाष्यार्थमाह।ध्रुवमित्यादिना। पूर्वोक्ता दृष्टिस्ततः शब्देन परामृश्यते। हिशब्दसूचितं हेतुमभिनयति। अन्वयादिति॥५०॥५१॥

विरुद्धानेककार्याणां युगपज्जन्म नेष्यते॥
एकस्मात्कारणात्तस्मात्पिण्डाभावे घटोद्भवः॥५२॥

मृदाद्येव घटादिकारणं चेत्किमिति पिण्डादौ सत्येव ततो घटानुत्पत्तिरित्याशङ्क्य सर्वं हि कारणमित्यादिभाष्यं योजयति। विरुद्धेति॥५२॥

पिण्डादिव्यतिरेकेण कारणानुपलब्धितः॥
असत्त्वं चेन्मृदादेः स्यान मानानुपपत्तितः॥५३॥

अनुयायिमृदादेर्मानाभावेनाभावान्न कारणतेति शङ्कते। पिण्डादीति। मृद्धटः सुवर्णं कुण्डलमित्यादितादात्म्यप्रत्ययस्य पिण्डादतिरिक्तमृदाद्यभावेऽनुपपत्तेरनुगतं मृदाद्युपेयमिति परिहरति। न मानेति॥५३॥

पिण्डादिव्यतिरेकेण यदि मानं भवेत्ततः॥
मृदादि कारणं लब्धं न मानं स्यान्मृदा विना॥५४॥

सामानाधिकरण्यादेकत्वप्रत्यये सत्यपि कथमनुगतमृदादिसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। पिण्डेति। व्यावृत्तं पिण्डादि हित्वा यद्यनुवृत्तमृदादिविषयं मानं स्यात्ततो व्यावृत्तादन्यमृदाद्यनुवृत्तं कारणं लब्धं मानस्य मेयं विनाऽयोगादिति योजना॥१४॥

पिण्डादिव्यतिरेकेण पिण्डादाविव चेत्प्रमा॥
सिद्धं कारणमेवं स्यान्न मा मेयं विना यतः॥५५॥

अनुवृत्तमृदादेर्व्यावृत्तपिण्डादितो भेदाभेदाभ्यां दुर्भणत्वान्मानस्य व्यावृत्तविषयत्वोपपत्तेर्भेष्टकारणसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। पिण्डादीति। पिण्डादाविव मृदादावपि प्रमा चेदेवं सति पिण्डादिवत्तदतिरेकेण मृदादिकमनुवृत्तं सिद्धं स्यान्न हि मानं मेयं विना युक्तमन्यथा पिण्डादेरप्यपलापापाताद्युक्तं चैतद्व्यावृत्तस्यानुवृत्तेऽन्तर्भावादित्यर्थः॥५५॥

असाधारणरूपेषु व्यावृत्तेष्वितरेतरम्॥
बहुष्वेकं यदाभाति प्रत्यक्षं कारणं तु तत्॥५६॥

भाष्यस्थं दर्शनं मृदादिप्रमाणं वार्तिकाभ्यामुक्तं प्रत्यक्षत्वेन व्याकरोति। असाधारणेति। यद्वा किं तदनुवृत्तं कारणमित्याशङ्क्य प्रत्यभिज्ञयां तत्स्वरूपमाह। असाधारणेति॥१६॥

सादृश्यादन्वयभ्रान्तिस्तन्निवृत्तावपीति चेत्॥
नैवं पिण्डस्थदृष्टानां घटादारपि दर्शनात्॥५७॥

एकस्यानेकेष्वन्वयदृष्टिर्भ्रान्तिरन्वयाभावेऽपि सादृश्यात्तद्दृष्टिरिति शङ्कते। सादृश्यादिति। अन्वयदृष्टेर्न भ्रान्तितेत्याह। नैवमिति। तत्र हेतुमाह। पिण्डस्थेति। मृदाद्यवयवानामिति शेषः॥५७॥

प्रत्यभिज्ञायमानेऽर्थे तदेवेदमिति ध्रुवे॥
लिङ्गमाभासतामेति प्रत्यक्षार्थविरुद्धमित्॥५८॥

यत्सत्तत्क्षणिकं यथा दीपः सन्तश्चेमे भावा इत्यनुमानात्सर्वार्थानां क्षणिकत्वसिद्धेरन्वयदृष्टिः सादृश्याद्भ्रान्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यभिज्ञायमान इति। प्रत्यभिज्ञाविरोधिलिङ्गस्यागमकत्वे हेतुमाह। प्रत्यक्षेति। प्रत्यभिज्ञासिद्धस्थाय्यर्थविरुद्धक्षणिकार्थबोधि लिङ्गमनुष्णतानुमानवन्न मानमित्यर्थः॥५८॥

विरुद्धाव्यभिचारित्वं न च प्रत्यक्षलिङ्गयोः॥
प्रत्यक्षापाश्रयान्नित्यं नानपेक्षं तदक्षवत्॥॥५९॥

प्रत्यक्षात्कारणैक्यं गम्यतेऽनुमानात्तद्भेदोऽतो द्वयोर्विरुद्धत्वस्याव्यभिचारित्वान्नाध्यक्षेणानुमानबाधो वैपरीत्यस्यापि संभवादित्याशङ्क्याऽऽह। विरुद्धेति। तत्र हेतुमाह।प्रत्यक्षेति। अनुमानस्य नियमेन प्रत्यक्षोपजीवित्वं व्यतिरेकद्वारा दर्शयति। नेति। प्रत्यक्षमनुमानानपेक्षं न तथाऽनुमानं तदनपेक्षं तत्सिद्धव्याप्त्युपजीवित्वादतः प्रत्यक्षस्योपजीव्यत्वाद्बलवत्तेत्यर्थः॥५९॥

विरुद्धाव्यभिचारित्वं समानबलयोर्यतः॥
दृष्टं सर्वत्र लोकेऽस्मिन्न तु सिंह¹¹शृगालयोः॥६०॥

प्रत्यक्षस्य प्राबल्येऽपि प्रकृताध्यक्षानुमानयोस्तुल्यत्वादस्ति विरुद्धाव्यभिचारित्वं न हि प्रत्यभिज्ञोपजीविक्षणिकत्वानुमानमित्याशङ्क्याऽऽह। विरुद्धेति। लोके हि तुल्यबलयोरेव विरुद्धाव्यभिचारित्वं न तु सिंहशृगालवदतुल्यबलयोस्तदुपलब्धमतः प्रत्यभिज्ञानमुपजीव्यक्षणिकत्वानुमानाप्रवृत्तावप्युपजीव्यजातीयत्वात्तस्य प्राबल्यादुपजीवकजातीयमुक्तानुमानं दुर्बलं तद्बाध्यमिति भावः॥६०॥

क्षणिकत्वे च भावानां प्रत्यभिज्ञाद्यसंभवः॥
न ह्यन्यदृष्टं वस्त्वन्यैः प्रत्यभिज्ञायते क्वचित्॥६१॥

प्रत्यभिज्ञादिभिर्मृदादीनां स्थायित्वमुक्त्वा क्षणिकत्वे तेषामभिज्ञाप्रत्यभिज्ञान्वयव्यतिरेकाणामनुपपत्तिमाह। क्षणिकत्वे चेति। आदिशब्देन स एव तु कर्मानुस्मृतिशब्दविधिम्य इत्यधिकरणोक्ताः शेषकर्मानुष्ठानादयो गृह्यन्ते। क्षणिकेष्वेव भावेषु संतानैक्यात्प्रत्यभिज्ञाद्युपपत्तिमाशङ्क्य तस्यावस्तुत्वान्नैवमिति मत्वाऽऽह। न हीति। क्वचिद्देशे काले वेति यावत्। तस्मादनन्यथासिद्धप्रत्यभिज्ञादिसिद्धं स्थायित्वं सर्वस्येति भावः॥६१॥

क्षणिकं चेदिदं सर्वं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणकम्॥
अन्यतद्बुद्ध्यपेक्षत्वं तद्बुद्धेर्वः प्रसज्यते॥६२॥

प्रत्यभिज्ञा स्वार्थे स्वतो न मानं बुद्ध्यन्तरसंवादादेव बुद्धीनां मानत्वस्य बौद्धैरिष्टत्वान्न च बुद्ध्यन्तरं स्थायित्वसाधकमस्तीति प्रत्यभिज्ञायमानस्यापि क्षणिकतेति शङ्कते।क्षणिकमिति। उत्तरमाह। अन्येति। क्षणिकत्वबुद्धेरपि स्वार्थे स्वतोमानत्वाभावात्तादृग्बुद्ध्यन्तरापेक्षायां तस्यापि तथात्वेनानवस्थानाद्बुद्धेः स्वतः प्रामाण्यमुपेयम्। तथाच प्रत्यभिज्ञानं सर्वं तथैवाबाधात्तदिदंबुद्ध्योश्च बुद्ध्यन्तरापेक्षया प्रामाण्ये तस्यापि तदपेक्षत्वेनानवस्थायां तेनेदं सदृशमिति बुद्धेरप्रामाण्यादैक्यबुद्धेरवसानत्वमशक्यशङ्क्यमित्यर्थः॥६२॥

इदं क्षणिकमित्येतत्क्षणिकत्वे न सिध्यति॥
इदं क्षणिकताबुद्ध्योर्भिन्नाधिकरणत्वतः॥६३॥

किंचेदं क्षणिकमितिबुद्ध्योरेकाश्रयत्वं भिन्नाश्रयत्वं वा। आद्ये न क्षणिकता क्षणद्वयवर्तिन्योर्बुद्ध्योरेकाश्रयत्वात्तयोरयौगपद्यादाश्रयस्य क्षणद्वयस्थानप्रसङ्गादित्याह। इदमिति। एकाश्रयं बुद्धिद्वयमेतदित्युच्यते। द्वितीये क्षणिकत्वविशिष्टार्थज्ञानं नैकस्यापि स्यादित्याह। इदंक्षणिकतेति॥६३॥

अज्ञातं ज्ञायते यस्य तथाऽजातं च जायते॥
प्रत्यभिज्ञामृते तस्य प्रतिज्ञार्थो न सिध्यति॥६४॥

बुद्धीनामनाधारत्वादाधारविकल्पेन दोषोक्तिरयुक्तेति चेन्न प्रत्यभिज्ञया तदाधारैस्यैकस्यसिद्धेरित्यभिप्रेत्य प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यं परमतेऽपि संमतमिति साधयति। अज्ञातमिति॥६४॥

अनवस्था च दुर्वारा ह्यविश्वासश्चजायते॥
मृषात्वात्सर्वबुद्धीनां न क्वचिन्निश्चितिर्भवेत्॥६५॥

अज्ञातस्य ज्ञानमजातस्य जन्मेति नास्मत्प्रतिज्ञेति चेत्तत्राऽऽह। अनवस्था चेति। ज्ञातं ज्ञायते जातं च जायते चेदनवस्था स्यादेवेत्यर्थः। किंच प्रत्यभिज्ञानस्यामानत्वं स्वतः परतो वाऽऽद्ये क्षणिकत्वबुद्ध्याऽपि न स्वार्थनिश्चयस्तत्रापि स्वारस्येनामानत्वात्परतोऽमानत्वे च तद्बुद्धेः सैवानवस्थेत्याह। अविश्वासश्चेति। कल्पान्तरं प्रत्याह। मृषात्वादिति। परतश्चेत्प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यं तदा स्वतस्तस्या मानतया स्थाय्यर्थसिद्धिः स्वतश्चेत्सानार्थं निश्चाययेत्तदा सर्वधियां स्वतोऽनिश्चायकत्वादनवस्थानान्न क्वचिदपि बुद्धेर्निश्चयोऽतः सर्वं क्षणिकमित्येतदपि न सेत्स्यतीत्यर्थः। मृषात्वं स्वतोऽनिश्चायकत्वम्॥६५॥

संबन्धानुपपत्तिश्च तदिदंज्ञानयोर्ध्रुवम्॥
संबन्धकर्तर्यसति न च सादृश्यसंश्रयात्॥६६॥

किंचतदिदंबुद्ध्योः संबन्धोऽस्ति न वा नाऽऽद्यः स्थाय्यर्थातिरेकेण तदयोगात्तदुपगमापत्तेरित्याह। संबन्धेति। असति संबन्धे बुद्ध्योः सादृश्यात्तद्धीरिति द्वितीयमाशङ्क्याऽऽह। न चेति॥६६॥

ध्वंसिनोरिव सादृश्यं स्थायिनोरपि नेष्यते॥
ग्राहकेऽसति तद्भिन्ने बुद्धीनां चैकरूपतः॥६७॥

कथं सादृश्यात्संबन्धामिद्धिरिति सादृश्यस्यापि स्थायिग्राहकाधीनत्वात्तं विनाऽसिद्धेरित्याह। ध्वंसिनोरिति।सदृशाभ्यां भिन्ने तयोस्तन्निष्ठसादृश्यस्य च ग्रहीतर्यसति क्षणिकयोः स्थायिनोर्वान सादृश्यसिद्धिस्तादृग्राहकोपगमे क्षणिकत्वक्षतिरित्यर्थः। तद्धित्तेरिति पाठे सत्यपि ग्राहके तस्यप्रतिक्षणं भिन्नत्वात्क्षणद्वयग्राहिणोऽभावान्न तत्सादृश्यधीरित्यर्थः। बुद्धीनां सादृश्यमाश्रित्योक्तं तदेव नास्तीत्याह। बुद्धीनां चेति। भेदे सत्यैक्यमानं सादृश्यगमकमिह प्रकाशैकरस्याद्भेदं विना तज्ज्ञानान्न सादृश्यं युक्तमित्यर्थः॥६७॥

नाशभेदविरुद्धार्थप्रमेये च व्यवस्थिते॥
प्रत्यर्थिनि हि प्रत्यक्षे तद्विरुद्धः कुतोऽमितेः॥६८॥

ऐक्यबुद्धेर्भ्रान्तित्वभङ्गेन भावेषु क्षणिकत्वमभाङ्क्षीत्तत्रैव हेत्वन्तरमाह। नाशेति। भावेष्वविकल्पकेऽध्यक्षे भेदादिविरुद्धसन्मात्रविषये क्षणिकत्वप्रत्यर्थिनि स्थिते सति तस्मात्प्रत्यक्षाद्विरुद्धस्वरसनाशादिर्न युक्तो मानाभावादित्यर्थः। अमितेरिति च्छेदः॥६८॥

अनुत्पन्नोत्पित्सूत्पन्नोऽनष्टो नाशादिकृत्तथा॥
एवमष्टक्षणावस्थो भावोऽवश्यं त्वयेष्यते॥६९॥

इतश्च भावानां न क्षणिकतेत्याह। अनुत्पन्नेति। स्वतोऽनुत्पन्नः सन्नुत्पित्सुरुत्पद्यमानः समृत्पन्नोऽनष्टो निनङ्क्षुर्नष्टा नष्टो भवतीत्यष्टक्षणावस्थत्वात्तस्य न क्षणिकतेत्यर्थः॥६९॥

अन्योन्याविषयत्वे तु कुतः सादृश्यधीरियम्॥
सदृशार्थे विनैवेयं क्लृप्ता सादृश्यधीर्यदि॥७०॥

न तदिदंबुद्ध्योरित्यादिभाष्ये नञर्थमुक्त्वेतरभागस्यार्थमाह। अन्योन्येति। न तावदनयोरन्यो ग्राहको यस्तयोः सादृश्यं पश्येदनभ्युपगमादन्योन्यविषयत्वं तु स्वसंवेद्यत्वहतमतः सादृश्यधीरयुक्ता द्वयोस्तत्सादृश्यस्य च ग्राहकाभावादित्यर्थः। यत्र सत्येवार्थे धीस्तत्रैव ग्राहकापेक्षा नान्यत्रेतिशङ्कते। सदृशेति॥७०॥

मृगाम्बुधीवन्मिथ्यात्वं स्यादेवं तदिदंधियोः॥
असद्विषयतैवेह सर्वासामपि चेद्धियाम्॥७१॥

बाह्यार्थवादिनं प्रत्याह। मृगेति। सादृश्यज्ञानस्य निरालम्बनत्वे मरुमरीचिकोदकज्ञानवत्तदिदंज्ञानयोरपि निरालम्बत्वेनामानत्वं स्यादित्यर्थः। विज्ञानवाद्याह। असदिति॥७१॥

नैवं बुद्धेरपि तथा ह्यसद्विषयता भवेत्॥
अस्त्वेवं सर्वबुद्धीनां मृषात्वमिति चेन्मतम्॥७२॥

तथा सत्यनालम्बनं क्षणिकं विज्ञानमित्यस्यापि ज्ञानस्यासद्विषयतया विज्ञानवादासिद्धिरित्याह। नैवमिति। शून्यवादी शङ्कते। अस्त्विति॥७२॥

नैवं स्यात्सर्वबुद्धीनां मृषात्वे मित्यसंभवात्॥
कारणस्यास्तिता तस्मात्सिद्धा कार्योद्भवात्पुरा॥७३॥

सर्वा धीरसद्विषयेत्येषा धीरसद्विषया स्यात्ततश्च सर्वबुद्धेरसद्विषयत्वासिद्धिरित्याह। नैवं स्यादिति। यद्वा सर्वासां धियामसत्त्वे बोधकबुद्धेरपि तथात्वात्तदसत्त्वासिद्धेर्न शून्यवाद इत्याह। नैवमिति। परपक्षासंभवात्प्रत्यभिज्ञया स्थायिहेतुसिद्धिरिति स्थापयता प्रत्यनुमाने दृष्टान्तस्य साध्यविकलतोक्तेदानीं कारणसत्त्वानुमानमुपसंहरति। कारणस्येति॥७३॥

कार्यस्यापि यथाऽस्तित्वं तथेदानीं प्रपञ्चते॥
सत्त्वपूर्वमिदं कार्यं तमोन्तस्थघटादिवत्॥
तस्याभिव्यक्तिधर्मत्वादन्यथा स्यान्नृशृङ्गवत्॥७४॥

कार्यकारणयोर्द्वयोरपि प्रागुत्पत्तेः सत्त्वमनुमेयमिति प्रतिज्ञाय कारणास्तित्वानुमानं प्रपञ्चितमथ कार्यास्तित्वमनुमातुं कार्यस्य चेत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। कार्यस्येति। कथं प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य सत्त्वमित्याशङ्क्यानुमानं रचयति। सत्त्वेति। इदमित्यभिव्यज्यमानमुच्यते। अभिव्यक्तिधर्मत्वादभिव्यज्यमानत्वादिति यावत्। अभिव्यक्तेर्वा सत्त्वपूर्वकत्वं संमताभिव्यक्तवदभिव्यक्तत्वादनुमेयं सत्त्वं विनाऽपि व्यज्यमानत्वोपपत्तेरप्रयोजकत्वमाशङ्क्यापरोक्षव्यक्त्यनुपपत्तिरसत्त्वे बाधिकेत्याह। अन्यथेति। घटादेरसत्त्वेवैकल्पिकव्यक्तावपि नरविषाणवन्नापरोक्षव्यक्तिः स्यादस्ति च तस्य तादृशी व्यक्तिस्तेनासत्त्वमयुक्तमित्यर्थः॥७४॥

सत्यामपि च सामग्र्यां वन्ध्यापुत्राद्यसत्त्वतः॥
विज्ञानालम्बनत्वं नो न कदाचित्प्रपद्यते॥७५॥

नृशृङ्गस्य सामग्र्यभावादपरोक्षव्यक्त्यभावो नासत्त्वादित्याशङ्क्य कार्यस्यापि तुच्छत्वे सामग्र्यभावस्य तुल्यतेत्यभिप्रेत्याऽऽह। सत्यामिति। न हि वन्ध्यापुत्राद्यालोकादिज्ञापकसामग्रीसत्त्वेऽपि कदाचिदस्माकमपरोक्षी भवत्यत्यन्तासत्त्वात्कार्यस्य त्वपरोक्षज्ञानालम्बनत्वान्नासत्त्वमिति भावः॥७५॥

सर्वं सदेव चेदिष्टमुपलभ्येत ते सदा॥
सामग्र्यांघटवत्सत्यां सर्वे सद्वादिनो ध्रुवम्॥७६॥

प्रकृतेऽनुमाने कार्यस्य सदोपलब्धिप्रसङ्गं पक्षवाधकं शङ्कते। सर्वमिति। वर्तमानवदतीतमागामि च घटादि सदेव चेदुपलब्धिसामग्र्यां सत्यां वर्तमानवत्प्राग्जनेर्नाशाच्चोर्ध्वमुपलभ्येत न चैवं न च सर्वदा कार्योपलब्धिसामग्रीराहित्यं तत्कारणस्यैव तत्सामग्रीत्वात्कारणस्य च प्रागुत्पत्तेरपि सत्त्वस्य साधितत्वात्तस्मादयुक्तं कार्यस्य सदासत्त्वमित्यर्थः॥७६॥

न विद्यमानमात्रेण ह्यभिव्यक्तिरपीष्यते॥
सदेव वस्त्वभिव्यक्तं तथाऽव्यक्तं च लक्ष्यते॥७७॥

विद्यमानत्वमात्रंसामग्रीसत्त्वं वा कार्यस्य सदोपलब्धिप्रसञ्जकं नाऽऽद्य इत्याह।नेत्यादिना। अर्थक्रियावदित्यपेरर्थः। तत्र सर्वसंमतिद्योतनार्थो हिशब्दः। सत्तामात्रेण व्यक्त्यनुपगमे स्वानुभवं हेतुमाह। सदेवेति॥७७॥

अङ्गीकर्तव्यमेतच्च भवद्भिरविशङ्कितैः॥
न चेद्वः सर्वसिद्धान्तो नश्येत्सैकतकूपवत्॥७८॥

अभिव्यक्तिसामग्रीसत्त्वमभिव्यक्तिसाधकं न तु सतस्तत्सामग्रीनियमो वर्तमानघटादावदृष्टेरनेन कारणसत्त्वमेव तत्सत्त्वमिति प्रत्युक्तं वर्तमानघटे तत्सत्त्वेऽपि व्यञ्जकसत्त्वानियमादतः सतोऽप्यन्यज्यमानत्वं स्थायिवादिभिरेष्टव्यमित्याह। अङ्गीकर्तव्यमिति। सच्चेद्व्यज्यमानमेवेति नियमे क्षणमात्रवृत्तित्वाद्व्यक्तेर्ज्ञप्तिरूपायास्तत्समकालस्य वस्तुनोऽपि क्षणिकत्वापातादक्षणिकवादिनां सर्वं स्थायीति सिद्धान्तस्य हानिरित्याह। नचेदिति॥७८॥

प्रमाणव्यतिरेकेण प्रमेयोऽर्थो भवन्भवेत्॥
मानादव्यतिरेके हि मानमेयौ न सिध्यतः॥७९॥

क्षणिकं ज्ञानमात्रं सत्त्वमित्युपगमाद्योगाचारमते क्षणिकत्वं वस्तुनो नानिष्टमित्याशङ्क्य ज्ञानस्य ज्ञेयेऽन्तर्भावस्तस्य ज्ञाने वेति विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह। प्रमाणेति। मानस्य मेयाद्भेदेनावस्थाने मेयसिद्धिरन्यथा विषय्यभावात्तदपेक्षविषयस्याप्यभावः स्यादित्यर्थः। भवन्निति व्यवहारयोग्यतामापद्यमानत्वमुच्यते। द्वितीयं दूषयति। मानादिति। मेयोऽर्थो मानाभिन्नश्चेन्मानमेयभेदासिद्धिर्मेयस्य मानात्मना समाप्तत्वान्मेयासिद्धौ न तदपेक्षमानासिद्धेः शून्यतेत्यर्थः॥७९॥

कारणस्यापि नास्तित्वं कार्यासत्त्वेप्रसज्यते॥
न हि कार्यमनाश्रित्य कारणं जगतीक्ष्यते॥८०॥

विज्ञानवादासंभवेऽपि स्थायिवादे कार्यस्य प्रागुत्पत्तेरनुपलम्भोऽसत्त्वाद्वासामग्र्यभावाद्वेति संशयान्न सोऽपि सिध्येदित्याशङ्क्य सामग्र्यभावादेव कार्यस्य प्रागनुपलब्धिरन्यथा कारणस्यापि प्रागसत्त्वापत्तेस्तत्सत्त्वस्य च साधितत्वादित्याह। कारणस्येति। कार्यस्यासत्त्वे किमिति कारणस्यासत्त्वं तत्राऽऽह। नहीति। कार्यकारणयोरन्योन्यसंबन्धत्वस्य लोकसिद्धत्वादेकाभावेऽन्याभावः स्यादित्यर्थः॥८०॥

सत्तामात्रेण किं कार्यं समवाय्यादिकारणम्॥
साधयेद्व्यापृतं वेदं तथाऽपीष्टं न सिध्यति॥८१॥

कार्याभावेऽपि समवाय्यसमवायिनिमित्तकारणत्रितयं तिष्ठति न हि घटो नास्तीति मृदवयवानां तेषां मिथः संयोगो वा कुलालादिर्वा नास्तीत्यारम्भवादमाशङ्क्याऽऽह।सत्तेति। कारणत्रितयमव्यापृतं व्यापृतं वा कार्यं कुर्यान्नोभयथाऽपि कार्यकारणत्वसिद्धिरित्यर्थः॥८१॥

सत्तामात्रेण चेत्कुर्यात्कारणत्रितयं तदा॥
कार्योत्पत्तिस्थितिलयाः प्राप्नुयुर्युगपत्सदा॥८२॥

तदेव साधयितुमाद्यमनुवदति। सत्तामात्रेणेति। तत्र कार्योत्पत्तिकाले तस्य स्थितिलयौ स्यातां त्रितयस्य तदा सत्त्वात्तन्मात्रेण च कार्यकरत्वादेवं स्थितिकाले जनिलयौ लयकाले च स्थितिजनी प्रसज्येयातामित्यव्यवस्थामाह। तदेति। यदा त्रितयं तदा सदैव जन्मादीनां प्रसक्तिरित्यव्यवस्थान्तरमाह। सदेति॥८२॥

अविशेषाच्च सत्तायाः सर्वतः सर्वसंभवः॥
सर्व एव न संसिध्येद्व्यवहारश्च लौकिकः॥८३॥

सत्तामात्रेण त्रितयस्य कार्यकरत्वे सर्वत्र सत्त्वस्य विशेषाभावात्कार्यकारणनियमासिद्धिरिति दोषान्तरमाह। अविशेषादिति। भवतु सर्वं सर्वस्य कारणं तथाऽपि कार्यकारणत्वं सिध्यत्येव नेत्याह। सर्व इति। घटार्थिनो मृदाद्यादाननियमायोगो वैदिकश्च व्यवहारो व्यवस्थामनास्थातुर्न स्यादित्यर्थः॥८३॥

त्रीण्येव कारणानीति निष्फलाऽवधृतिर्भवेत्॥
यथा त्रयं तथा सर्वं सत्तया किं न कारणम्॥८४॥

त्रितयस्य सत्तामात्रेण कार्यकरत्वे दोषान्तरमाह। त्रीणीति। अवधारणवैफल्यमुपपादयति। यथेति॥८४॥

संभूय कार्यं कुर्याच्चेत्कारणत्रितयं तदा॥
मेलनस्यापि¹² कार्यत्वात्कथं तत्स्यात्त्रयं विना॥८५॥

कल्पान्तरमनुवदति। संभूयेति। व्यापाराविष्टं भूत्वेत्यर्थः। तस्य तदाविष्टत्वमकार्यं कार्यं वाऽऽद्ये तस्य सदा भावात्कार्यमपि सदा स्याद्द्वितीये तस्यापि कार्यत्वात्त्रितयमस्ति न वा न चेत्कार्यस्यैव तदभावेऽपि जन्म स्यादिति मत्वाऽऽह। तदेति॥८५॥

कारणत्रितयेनाथएकैकस्य प्रसिध्यति॥
तस्य तस्य तथैवेति साऽनवस्था प्रसज्यते॥८६॥

एकैकस्य हेतोर्व्यापाराविष्टत्वं त्रितये न सिध्यतीति कल्पान्तरमाह। कारणेति। विवक्षितो हि संधिर्भवतीति मन्यते। अथो इति पाठश्चेदप्यर्थलाभान्न वक्तव्यमस्ति। तस्य तस्य त्रितयस्य व्यापाराविष्टत्वं परेण सव्यापारेण त्रितयेनेत्यनवस्थानादारम्भवादासंभवात्प्रागुत्पत्तेः सदेव कार्यमिति मत्वाऽऽह। तस्येति। क्षणिकत्ववादिनि प्रस्तुतामनवस्थां सेति परामृशति॥८६॥

वस्तुनः सदसत्त्वाय ह्यभिव्यक्त्येकहेतुतः॥
ऐश्वर्यं न प्रमाणस्य सत्त्वं वस्तुबलाद्यतः॥८७॥

यदुपलभ्यते तदेव सदितिनियमात्प्रागुत्पत्तेरनुपलब्धं न सदित्याशङ्क्यानुपलब्धेरन्यथासिद्धेरुक्तत्वान्मैवमित्याह। वस्तुन इति। यस्य सत्त्वायासन्त्वाय वा मानस्य न सामर्थ्यं तस्य तद्व्यक्तिमात्रहेतुत्वात्सत्त्वादि वस्तुनः स्वरूपवशान्निजसिद्धं सत्त्वं न हि

यदुपलभ्यते तदेव सदिति शक्यं नियन्तुमनुपलब्धस्यापि निध्यादेः सत्त्वस्वीकारादतो नाव्यक्त्या कार्यस्य प्रागुत्पत्तेरसत्त्वशङ्केत्यर्थः॥ ८७॥

द्वैविध्यादावृतेः कार्यं नेक्षते¹³ तेन संवृतम्॥
लब्धात्मकस्य कुड्यादिप्राक्सूतेः कारणावृतिः॥८८॥

न द्विविधत्वादित्यादिभाष्ये नञर्थमुक्त्वा विद्यमानस्य प्रागनुपलब्धिनिमित्तं द्विविधत्वादित्यादिभाष्योक्तं दर्शयति। द्वैविध्यादिति। तेन द्विविधेनाऽऽवरणेनेति यावत्। उत्पन्नस्य कुड्याद्यावरणमनुत्पन्नस्य कारणमित्यावरणद्वैविध्यमाह। लब्धेति॥८८॥

मृदात्मनोपसंश्लिष्टं कार्यं कारणतामितम्॥
कारणत्वाद्धि तत्स्थंतत्तदृते कारणं कथम्॥८९॥

प्रागुत्पत्तेर्यदि कारणं कार्यमावृणोति तर्हि तयोर्भेदो घटकुड्यवदित्याशङ्क्याऽऽह।मृदात्मनेति। मृदादिकारणरूपेण व्याप्तं घटादिकार्यं स्वनामरूपतिरोधानेन प्राक्कारणतां गतमिति कार्यस्य कारणमावरणं न कुड्यादिवदिति नास्ति भेदस्तयोरित्यर्थः। कार्यस्य स्वकारणस्थत्वे तेन व्याप्तिर्न च कार्यं कारणस्थंपूर्वोत्तरक्षणवर्तिनोस्तयोराधाराधेयत्वायोगादिति चेन्नेत्याह। कारणत्वादिति। कारणत्वादेव मृदादेर्घटादिकार्यं तन्निष्ठमित्यत्र हिशब्दसूचितं हेतुमाह। तदृत इति। कार्यं विना कारणत्वायोगात्तस्य तदपेक्षत्वादित्यर्थः। पूर्वक्षणवर्तित्वेऽपि कारणस्यानन्तरक्षणवर्ति कार्यं तत्स्थमेव कार्यकारणयोरुभयोरपि स्थायित्वाभ्युपगमादन्यथा मिथोऽसंबन्धयोस्तयोस्तद्भावस्यैवासंभवादेति भावः॥८९॥

यदि कारणसंस्थं सत्तन्निमित्तं च कारणम्॥
व्यवधानान्तराभावात्किमर्थंनोपलभ्यते॥९०॥

यदि कार्यं कारणस्थंतच्च द्वयं सदेव कार्यव्यक्तिनिमित्तं च कारणं तदा कारणेतव्यवधानात्तस्य च व्यञ्जकत्वात्प्रागपि कार्यं दृश्येतान्यथा तदसत्तेति प्रागुक्तबाधकत्वादवस्थ्यमिति शङ्कते। यदीति॥९०॥

कार्यान्तरेण संस्थानान्मृदादेर्नोपलभ्यते॥
सदात्मनोपलब्धिस्तु न कदाचन हीयते॥९१॥

किं घटादेः स्वाकारविशेषेणोपलम्भः साध्यते किंवा सदात्मनेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। कार्यान्तरेणेति। मृदादिकारणस्य पिण्डादिरूपेण प्रागवस्थायामवस्थानात्तेन वृतत्वाद्धटादिकार्यमाकारविशेषेणनोपलभ्यतेविरुद्धानेककार्याणामपर्यायमेकस्मादुत्परपास्तत्वादित्यर्थः। द्वितीये त्विष्टापत्तिरित्याह। सदात्मनेति॥९१॥

नष्टोत्पन्नसदभावशब्दमत्ययभेदधीः॥
अभिव्यक्तितिरोभूतिद्वैविध्यापेक्षयैव तु॥९२॥

प्राक्कार्यास्तित्वे सदा तदुपलब्धिप्रसङ्गं पक्षबाधकं निराकृत्य घटो नष्टो घटो नास्तीत्यादिप्रयोगप्रत्ययभेदानुपपत्तिं बाधकान्तरमाशङ्क्याऽऽह। नष्टेति। पिण्डाद्यावरणभङ्गेनाभिव्यक्तावुत्पत्तिव्यवहारो दीपादिना तमोनिरासेन व्यक्तावस्तिव्यवहारः कपालादिना तिरोभावे नष्टव्यवहारः पिण्डादिना तिरोभावे नास्तिव्यवहार इति भेदः॥९२॥।

कुड्याद्यावरणं दृष्टं भिन्नदेशं सदाऽऽवृतात्॥
कुम्भाद्यभिन्नदेशस्थं पिण्डाद्यावरणं कथम्॥९३॥

पिण्डादि न घटाद्यावरणं तेन समानदेशत्वाद्यद्यस्याऽऽवरणं न तत्तेन समानदेशं यथा कुड्यादि घटाद्यावरणं न तेन तुल्यदेशमिति शङ्कते। कुड्यादीति॥९३॥

नैवं पयोघृतादीनामेकदेशत्वदर्शनात्॥९४॥

अनावरणता चेत्स्यात्कपालादेर्घटात्मनि॥
अन्तर्भावान्न साध्वेतद्विभक्तानां भवेद्यतः॥९५॥

आवृत¹⁴त्वमथ मतं भङ्ग एव प्रसज्यते॥
यत्नो न तु घटोत्पत्तौ नैवमप्युपपद्यते॥९६॥

न हि लोकेऽस्ति नियमो घटाभिव्यक्तिहेतुकः॥
अनेकसाधना यस्मादभिव्यक्तिरिहेक्ष्यते॥९७॥

किमिदं समानदेशत्वं ? किमेकाश्रयत्वं किं वैककारणकत्वमाद्यं विरुद्धत्वेन दूषयति। नैवमिति। क्षीरनीरयोर्घृततैलयोश्च तुल्याश्रयप्रविष्टयोरेव परस्परमावृतत्वदर्शनाद्धेतोर्विरुद्धतया नानुमानोत्थानमित्यर्थः। द्वितीयमुत्थापयति। अनावरणतेति। घटस्याऽऽत्मा तत्कारणं मृदुच्यते तत्रान्तर्भावस्तस्यां कपालादेः स्थितिरस्मात्तुल्यदेशत्वाद्धटवत्तस्य कपालादि नाऽऽवरणमित्यर्थः। घटावस्थमृन्मात्रवृत्तिकपालादेर्घानावरणत्वमिष्टमेवेतिसिद्धसाध्यताऽव्यक्तघटावस्थमृद्वृत्तिकपालादेर-नावरणत्वसाधने हेत्वसिद्धिर्वटस्यकपालादेश्चस्वाश्रयमृदवयवभेदादिति समाधत्ते। नसाध्विति। विद्यमानस्यैवाऽऽवृतत्वादनुपलब्धिश्चेदावरणतिरस्कारे यत्नः स्यान्न घटादेरुत्पत्तौ तदुत्पत्तौ च घटाद्यर्थी यततेऽतोऽनुभवविरोधः सत्कार्यवादिन इति शङ्कते।अथेति। घटव्यक्तिमुद्देश्यां हेतुकृत्याऽऽवरणभङ्गादेव सेति न नियमो लोकेऽस्तीत्युत्तरमाह। नैवमिति। घटाभिव्यक्तिहेतुत इति पाठे घटाभिव्यक्तिहेतोरावरणभङ्गत्वेन नियमो नास्तीत्यर्थः। अनियमे हेतुमाह। अनेकेति। इहेति लोकोक्तिः॥९४॥॥९५॥९६॥९७॥

दीपेनान्यो मया चान्यस्तथा चक्रादिना परः॥
अभिव्यक्तिं प्रयात्यर्थः पुरा सन्नेव सर्वदा॥९८॥

व्यक्तेरनेकसाधनत्वमुदाहरति। दीपेनेति। घटादिस्तमसाऽऽवृतो दीपेन व्यज्यते दध्याद्यावृतो नवनीतादिर्मथापिण्डाद्यावृतस्तु शरावादिश्चक्रादिनेति भेदः। व्यक्तिभेदवत्सत्त्वेऽपि भेदमाशङ्क्याऽऽह। पुरेति। साधनभेदाद्व्यक्तिभेदेऽपि व्यक्त्यपेक्षया पूर्वं सन्नेवार्थो व्यज्यते न तत्सत्त्वे भेदोऽस्तीत्यर्थः॥९८॥

तमोविनाशनायैव प्रदीपोऽपीति चेन्मतम्॥
नष्टे तमसि कुम्भोऽपि स्वयमेवोपलभ्यते॥९९॥

दीपेनान्यो व्यक्तिं यातीत्यत्र चोदयति। तम इति। मथ्यादेरपि दध्यादिप्रतिबन्धनिवर्तकत्वमेवेत्यपेरर्थः। दीपस्तमस्तिरयति चेत्कथं कुम्भोपलब्धिरत आह। नष्ट इति। नवनीतादेरपि दध्यादिनाशे स्वयमेवोपलब्धिरिति वक्तुमपिशब्दः॥९९॥

किमेवं भवतः सिद्धं यदि नाम तमोह्नुतिः॥
सदेव व्यज्यते सर्वमिति नैवापनुद्यते॥१००॥

दीपोत्पत्तियत्नेन तमो नाश्यते चेदेवमस्तु नाम नैतावता त्वदिष्टं प्रागभिव्यक्तेरसत्त्वं सिध्यतीत्याह। किमेवमिति। भवतोऽपि सिद्धान्तासिद्धिरितिनेत्याह। सदेवेति॥१००॥

अज्ञातत्वापमार्ष्ट्यर्थमुपादित्सन्ति मानिनः॥
मानानि मानसंबन्धादज्ञातत्वं च नश्यति॥१०१॥

किंचाऽऽवरणभङ्गार्थं नाभिव्यञ्जकव्यापारःकिं त्वर्थप्रकाशनार्थं तद्भङ्गस्त्वर्थादिति वक्तुमादौ सामान्यन्यायमाह। अज्ञातत्वेति। मानिनः प्रामाणिका इति यावत्। अज्ञाननिवृत्तिद्वारेति दर्शयितुं चकारः॥१०१॥

यतः सति क्रियाभेदे किं पूर्वमिति चोदना॥
क्रियाभेदे¹⁵ न च न्याय्यं ध्वान्तनाशः क्रियाफलम्॥१०२॥

नन्वज्ञाने सति मानप्रवृत्तिस्तन्निवृत्तौ वाऽऽद्ये विरोधाभावान्न तेनाज्ञानहानिर्द्वितीये मानवैयर्थ्यमतो मानं पूर्वं पश्चादज्ञाननाशो विपरीतं वेति निश्चयासिद्धिरित्याशङ्क्य साधारणमर्थमाह। यत इति। क्रिययोर्भेदे पौर्वापर्यविचार एककर्तृकयोस्तयोर्यौगपद्यायोगात्क्रियैक्ये नासौ सावकाशः क्रियातत्फलयोः पौर्वापर्यस्य व्यवस्थितत्वादतो मानाज्ञाननाशयोर्न पौर्वापर्यं चोदनीयमित्यर्थः। तत्र दृष्टान्तमाह। ध्वान्तेति। तमोनाशो दीपादिप्रकाशफलं तत्र पौर्वापर्यं सर्वैरिष्टं तथा प्रकृतेऽपि सिद्धमित्यर्थः॥१०२॥

ज्ञातुर्ज्ञानाभिनिष्पत्तिर्निष्पन्नंमेयमेति सत्॥
मेयाभिसंगतं तच्च मेयाभत्वं प्रपद्यते॥१०३॥

दार्ष्टान्तिके पौर्वापर्यं साधयति। ज्ञातुरिति। साभासबुद्ध्याश्रयं ज्ञानमादाबुत्पद्यते तच्च विषयं स्पृष्ट्वा तदाकारं भजते तदाकारधीरेव तदावरणं नाशयतीत्यर्थः॥१०३॥

व्यवधानं तमो यस्माद्धोऽयमिति संविदः॥
प्रकाशवद्धटंचर्ते कुतस्तत्तमसो ह्नुतिः॥१०४॥

उक्तरूपबुद्धिपरिणामादेव च घटादिसंविदुत्पत्तौ किमज्ञानध्वंसेनेत्याशङ्क्याऽऽह।व्यवधानमिति। अज्ञानं तमस्तम्मिन्सति न घटसंविदिति शेषः। तन्निवृत्तिरेव तर्हि ज्ञानात्प्राची किं न स्यादित्याशङ्क्य दृष्टान्तमाह। प्रकाशवदिति। प्रकाशव्याप्तं घटमृते तदावृतितमोहानेरदृष्टेस्तत्र प्रकाशप्राथम्यं तमोहानेश्च पाश्चात्यं दृष्टमित्यर्थः॥१०४॥

प्रमाणव्यापृतेर्ज्ञातोऽज्ञातोऽज्ञातत्वहानिकृत्॥
घटोऽवगत इत्येतत्ततः संपद्यते फलम्॥१०५॥

दार्ष्टान्तिकमाह। प्रमाणेति। घटस्तावत्पूर्वमज्ञातो बुद्धिवृत्त्या बाह्येन्द्रियद्वारा व्याप्यते तद्व्याप्तश्च स्वगताज्ञानध्वस्तिविशिष्टः प्राकट्यभागी ततश्चाऽऽदानादिव्यवहारमिद्धिरित्यर्थः॥१०५॥

यद्यावरणभङ्गाय यत्नः स्याद्घटवित्तये॥
कार्यान्तरं भवेद्भङ्गात्तेनाप्यावृतता घटे॥१०६॥

व्यञ्जकव्यापारस्यार्थप्रकाशार्थत्वादावृतिहानिरर्थादिति स्थिते तद्ध्वस्तावेव चयत्नो नेति सिद्धेऽर्थे हेत्वन्तरमाह। यदीति। घटावगत्यर्थमावृतिभङ्गस्तदर्थं यत्नश्चेत्तर्हि पिण्डाद्यावृतिभङ्गादपि विदलचूर्णादिकार्यान्तरसंभवात्तेनाऽऽवृतेघटे न व्यक्तिः स्यादित्यर्थः॥१०६॥

व्यवधानान्तरं तस्मादन्यदप्यापतेत्तदा॥
अतो नियत एवात्र व्यापारः फलवान्भवेत्॥१०७॥

विदलादेरपि भङ्गे तद्व्यक्तिरिति चेन्नेत्याह। व्यवधानान्तरमिति। तस्माद्विदलादेरिति यावत्। तदा तद्भङ्गावस्थायामित्यर्थः। पूर्वेण सजातीयं विजातीयंवेत्यन्तरशब्दार्थः। आवृतिभङ्गे चेद्यत्नस्तदा यावच्छून्यं तद्भावात्तद्भङ्गापेक्षायां घटाव्यक्तिरेव स्यादिति भावः। आवृतिभङ्गार्थेयत्ने घटानुपलब्धिर्यतो दर्शिताऽनस्तदुपलभ्यर्थत्वेन

________________

१ ख. य चेत्य।

________________

नियतः सन्यत्नः सफलः स्यादित्युपसंहरति। अत इति। अत्रेति प्रयतितोच्यते॥१०७॥

अतीतैष्यद्धटज्ञानं सद्धाटालम्बनं भवेत्॥
घटज्ञानत्वतः साक्षादिहत्यघटबोधवत्॥१०८॥

उत्पत्तेः पूर्वं सदपि कार्यमावृतत्वाददृष्टमित्येतत्प्रसङ्गेनाऽऽगतं चोद्यमपोद्य प्रकृतमभिव्यक्तिलिङ्गकमनुमानमुपसंहृतमिदानीमतीतानागतप्रत्ययभेदाच्चेत्यादिभाष्यविवक्षितमनुमानमाह।अतीतेति। विमतं सदालम्बनं घटज्ञानत्वाद्वर्तमानघटज्ञानवदित्यर्थः। किं चैप्यद्धटार्थाप्रवृत्तिर्लोके दृष्टा न चात्यन्तासति सा युक्ता योगिनामीशस्य चातीतादिविषयं प्रत्यक्षज्ञानमिष्टं तच्च विद्यमानोपलम्भनमतो घटस्यसदा सत्त्वमित्याह। साक्षादिति॥१०८॥

अतीतोऽनागतोऽर्थोऽसन्यदि वाऽभ्युपगम्यते॥
अतीतानागतज्ञानं मिथ्येशस्य प्रसज्यते॥१०९॥

उक्तेऽनुमाने विपक्षमनूद्य बाधकमाह। अतीत इत्यादिना। प्रत्यक्षं तावदैश्वरं ज्ञानं तच्चेदतीतादिविषयमसदालम्बनं तर्हि तस्मिन्नंशे प्रामाण्यमपजह्यादयथार्थत्वादित्यर्थः॥१०९॥

प्रत्यक्षं नापि चेशस्य केनचित्प्रतिहन्यते॥
अपविद्धातिशीत्येव तज्ज्ञानं केन हन्यते॥११०॥

प्रसङ्गस्येष्टत्वमाशङ्क्याऽऽह। प्रत्यक्षमिति। अप्रतिघातं माधयति। अपविद्धेति। अधिकबलं हि बाधकं न चानतिशयादैशज्ञानादधिकवलं ज्ञानं दृष्टमतो बाधकाभावान्न तन्मिथ्येत्यर्थः॥११०॥

घटसत्त्वेपुरोत्पत्तेरनुमा च प्रदर्शिता॥
तस्मात्सदेव कार्यं स्यात्प्रागुत्पत्तेरपि ध्रुवम्॥१११॥

तस्य सम्यक्त्वेऽपि प्रागसद्घटविषयत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। घटेति। उक्तोपपत्तिसमुच्चयार्थश्चकारः। उक्तमानफलमाह। तस्मादिति। अपिना वर्तमानकार्यं दृष्टान्त्यते॥१११॥

एष्यद्धटनिषेधे च विरोधोऽपि प्रसज्यते॥
भविष्यति न भाव्यर्थो वर्तमाननिषेधवत्॥११२॥

किं चातीतस्य भविष्यतश्च घटस्य कारकव्यापारदशायामसत्त्वमिति कोऽर्थः किं तस्यातीतत्वादि तदा नास्ति किंवा नार्थक्रियासामर्थ्यं सत्त्वमाद्ये व्याहतिरित्याह। एष्यदिति। अतीतघटनिषेधसमुच्चयार्थश्चकारः। ईश्वरादिप्रत्यक्षस्याप्रामाण्यप्रसक्त्या सह विरोधं समुच्चेतुमपीत्युक्तम्। एष्यतो गतस्य च घटस्य भविष्यत्वादिरूपतत्त्वस्य

कारकव्यापारकाले निषेधश्चेद्व्याहतिरित्युक्त्वा तामेव स्फुटयति। भविष्यतीति। भविष्यत्यभूदिति च घटस्य वर्तमानकाले भविष्यत्वादिरूपसत्त्वमुच्यते तच्चेत्तदैव निषिध्यते तदा भविष्यति न भविष्यत्यभून्नाभूदिति व्याहतिरित्यर्थः॥११२॥

गृह्यमाणो घटो¹⁶ नासन्निति यद्वद्विरुध्यते॥
अतीतैष्यन्मितघटप्रतिषेधस्तथाविधः॥११३॥

वर्तमाननिषेधवदित्युक्तं दृष्टान्तं स्पष्टयति। गृह्यमाण इति। एष न वर्तते किं त्वसन्निति विरुध्यते यद्वदिति योजना। नो सन्निति पाठे व्यक्तैव योजना। वर्तमानो घटो न वर्तत इत्युक्ते व्यक्ता हि व्याहतिरित्यर्थः। दाष्टन्तिकं विवृणोति। अतीतेति। अतीतस्य भविष्यतश्चातीतत्वादिरूपेणाधुना मितस्य घटस्य तत्रैव तेनाऽऽकारेण निषेधो वर्तमानघटनिषेधवद्व्याहतो द्वितीये त्वथ प्रागुत्पत्तेरित्यादिभाष्योक्तं द्रष्टव्यमिति भावः॥११३॥

प्रागभावादयोऽभावाः सन्तः स्युरतिरेकिणः॥
व्यपदेशाद्धटेनैषामन्योन्याभाववद्ध्रुवम्॥११४॥

किंच प्रागभावादयो घटाद्भिद्यन्ते तेन व्यपदिश्यमानत्वात्तदन्योन्याभाववत्ते न सन्तो भिन्नत्वात्पटवदित्यनुमानद्वयमाह। प्रागिति। न चाऽऽद्ये प्रयोगे दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यं घटान्योन्याभावस्य पटाद्यात्मनो घटादन्यत्वाभावे घटस्य पटाद्यात्मत्वप्रसङ्गान्न चान्योन्याभावस्यान्यत्वेऽनवस्थास्वरूपभेदाङ्गीकाराद्द्वितीयानुमाने च स्वरूपसत्त्वोक्त्या न व्याघातः स्वरूपभेदाच्च हेतुसिद्धिरिति भावः। तेषां घटादन्यत्वात्तस्यानाद्यनन्तत्वमद्वयत्वं सर्वात्मत्वं च प्राप्तमित्यन्यत्वानुमानफलमाह। ध्रुवमिति॥११४॥

एवं च सति संबन्धो न भावाभावयोर्मिथः॥
विरोधाद्भावयोर्यद्वदेकत्वान्नाप्यभावयोः॥११५॥

अन्यत्वेऽपि तेषां घटसंबन्धात्कृतोऽस्योक्तरूपतेत्याशङ्क्य द्वितीयानुमानफलमाह।एवं चेति। अभावानां सत्त्वेऽभावस्यैव भावान्न भावाभावयोर्मिथः संगतिरित्यर्थः। विरोधादित्यभावस्यैवासत्त्वादिति यावत्। संबन्धाभावे दृष्टान्तो भावयोरिति। यथाऽभावयोर्भावयोर्वैक्यान्न मिथो योगोन हि भावेऽभावे वा कश्चिदाकारो भेदकस्तथा भावाभावयोरप्युक्तन्यायेनैक्यान्नासावित्यर्थः॥११५॥

असतश्च न संबन्धोऽकारकत्वात्कथंचन॥
संबन्धश्चक्रियात्मत्वान्न सिध्येत्कारकं विना॥११६॥

अभावस्य संबन्धाभावे हेत्वन्तरमाह। असतश्चेति। असत्त्वादेवाभावस्य कारणत्वायोगान्न भावेन संयोगादीनामन्यतमोऽपि संबन्धः सिध्यतीत्यर्थः। नन्वभावस्याकारकत्वेऽपि संबन्धो युक्तः क्रियैव कारकापेक्षा संबन्धस्तु न क्रियेति नेत्याह। संबन्धश्चेति। न हि क्रियापूर्वः संबन्धो लाघवात्तदात्मत्वाद्धात्वर्थत्वाच्च योगस्य क्रियात्वसंभवादिति भावः॥११६॥

प्रागभावो घटस्येति घट एवोच्यते यदि।
घट एव घटस्येति व्यपदेशो न युज्यते॥११७॥

भावाभावयोः संबन्धस्य प्रसिद्धत्वात्कथं सनिरस्यतेतत्र वक्तव्यं घटप्रागभावादिर्घटस्ततोऽन्यो वेति तत्राऽऽद्यमनुवदति। प्रागिति। प्रागभावग्रहणमभावान्तरोपलक्षणार्थम्। व्यपदेशानुपपत्त्या दूषयति। घट इति॥११७॥

न चासत्त्वं घटस्यैवं प्रागभावो घटो न च॥
अवध्यवधिमद्भेदे प्रागभावोऽपि सिध्यति॥११८॥

किंच प्रागभावादेर्घटान्तर्भावो घटस्य तस्मिन्नन्तर्भावो वाऽऽद्ये तस्य नासत्त्वमित्याह।न चेति। एवमित्यभावस्य घटाद्यन्तर्भावे सतीति यावत्। द्वितीयं प्रत्याह। प्रागभावइति। प्रागभावग्रहणमिहापि पूर्ववत्। घटो न च स्वरूपमिति शेषः। उभयत्र हेतुमाह। अवधीति। अवधिर्घटोऽवधिमानभावः। अपिना ध्वंसादिग्रहः॥११८॥

अथ प्रकल्प्य संबन्धं घटस्येत्यभिधीयते॥
क्लृप्तस्यैव ह्यभावस्य व्यपदेशः प्रसज्यते॥११९॥

प्रागभावादेर्घटत्वेऽपि संबन्धं कल्पयित्वा स घटस्येत्युक्तिश्चैतन्यं पुरुषस्येतिवदिति व्यपदेशोपपत्ति चोदयति। अथेति। संबन्धस्य कल्पितत्वे संवन्ध्यभावोऽपि कल्पितः स्यादित्याह। क्लृप्तस्येति। यत्र संबन्धं कल्पयित्वा व्यपदेशस्तत्र न वास्तवो भेदो यथा राहुशिरसोस्तथा चात्रापि संबन्धे कल्पिते तथात्वाद्भेदस्यवास्तवत्वं संबन्धिनोरन्यतरस्य स्यान्न चाभावस्तथा सापेक्षत्वादतो घटो वास्तव इत्यर्थः॥११९॥

अर्थान्तरमभावश्चेदुक्तं संस्मर्तुमर्हसि॥
शशशृङ्गादिकल्पस्य घटस्य स न युज्यते॥१२०॥

कल्पान्तरमाह। अर्थान्तरमिति। व्यतिरेके सदेवासदसद्वा तत्किमित्यादिना दूषितमेतदित्याह। उक्तमिति। व्यतिरेकादिविकल्पेनाभावं निरस्यासत्कार्यवादे दोषान्तरमाह। शशेति॥१२०॥

स्वहेतुसत्तासंबन्धः संबन्धस्य सदाश्रयात्॥
अथास्त्वयुतसिद्धानां नासतोऽयुतसिद्धता॥१२१॥

स्वहेतुसंबन्धः सत्तासंबन्धो वा जन्मेति तार्किकाः। न च प्रागुत्पत्तेरसतः संबन्धस्तस्यसतोर्वृत्तेर्न च कार्यस्यात्यन्तासत्त्वाभावान्न शशविषाणसादृश्यं तस्य प्रागसतोऽत्यन्तासतो विशेषासिद्धेरित्यर्थः। असतोऽपृथक्सिद्धस्य कारणसंबन्धं शङ्कयति।अथेति। परिहरति। नेत्यादिना॥१२१॥

न भावाभावयोर्योगो नापि चायमभावयोः॥
सतोरेव यतो योगः सिद्धं कार्यमतः सदा॥१२२॥

भावभूतयोरित्यादिभाष्यं व्याकुर्वन्नुक्तं विवृणोति। न भावेति। सतोरेवायुतसिद्धत्वेन संबन्धदर्शनाद्भावाभावयोरभावयोर्वा नायुतसिद्धपूर्वकः संबन्धः सिध्यतीत्यर्थः। कार्यसत्त्वे साधनमुपसंहरति। सिद्धमिति। कार्यसत्त्वे साधकसद्भावादसत्त्वे च दोषस्योक्तत्वादित्यतः शब्दार्थः। सदेति वर्तमानकालवद्भूतभविष्यत्कालयोरपीत्यर्थः॥१२२॥

द्वैतैकत्वात्मकं रूपं बैराज कार्यमात्मनः॥
समुद्र एव ह्यस्येति विराट्कारणमब्रवीत्॥१२३॥

नैवेहेत्यत्र सर्वस्य प्रागुत्पत्तेरसत्त्वाशङ्कां मृत्युनेत्यादिवाक्यव्याख्यानेन निरस्यता मृत्युशब्देन समुद्र एवास्येत्यादौ समुद्रशब्दितः परमात्मोच्यत इत्युक्तं संप्रति समुद्रशब्दस्यार्थान्तरे रूढेर्न परविषयतेत्याशङ्क्याऽऽह। द्वैतेति। नानारसं वैराजं रूपं परस्याऽऽत्मनः कार्यमिति श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धमग्निर्मूर्धेत्यादिश्रुतावप एव ससर्जेत्यादिस्मृतौ च परस्यैव सूत्रद्वारा विराडात्मस्त्रष्टृत्वमतिस्पष्टमित्यर्थः। तथाऽपि कथं समुद्रशब्दस्य परविषयत्वं तत्राऽऽह। समुद्र इति। समुद्र एवास्येत्यादौ समुद्रशब्देन विराडात्मकारणं समुद्रं श्रुतिरुक्तवती तस्माद्विराङ्कारणत्वलिङ्गात्प्रसिद्धसमुद्रादर्थान्तरत्वादस्य समुद्रस्य सिद्धं परमात्मत्वमित्यर्थः॥१२३॥

संभूय कार्यभूतानि भूतयोनिं यतो विभुम्॥
जन्मस्थितिलयान्यान्ति समुद्रस्तेन विश्वकृत्॥१२४॥

अथापि परस्मिन्न समुद्रशब्दस्य रूढिरन्यत्र तद्भावान्नापि योगस्तदनवगमाद्योगाच्च रूढेर्बलीयस्त्वादित्याशङ्क्याऽऽह। संभूयेति। कार्यत्वेन स्थितानि वियदादिवस्तूनि मिलित्वा जन्मादीनि द्रवन्ति सन्ति भूतानां योनिमनवच्छिन्नमीशमदृश्यत्वादिगुणं यतो यान्ति तेन परः समुद्रो युक्तो भूतयोनिना संभूय ततो भूतान्युद्गच्छन्ति तस्मिन्नेव द्रवन्तीति व्युत्पत्ते रूढियोगापहारन्यायस्तु प्रकृते रूढ्यसंभवात्त्याज्य इति भावः॥१२४॥

तत्समुद्रं परं ब्रह्म संविन्मात्रसतत्त्वकम्॥
अविज्ञातात्मयाथात्म्यं¹⁷ हेतुत्वेनेह शब्यते॥१२५॥

परस्यसमुद्रत्वेऽपि कूटस्थसंविदेकरसस्य कथं कारणवाचिमृत्युशब्दतेत्याशङ्क्याऽऽह। तत्समुद्रमिति। मृत्युनैवेतिवाक्यमिहशब्दार्थः। कूटस्थचिन्मात्रमपि ब्रह्माज्ञानद्वारा जगत्कारणत्वान्मृत्युशब्दमर्हतीत्यर्थः॥१२५॥

इदं जगदुपादानं सर्वशक्त्यजमव्ययम्॥
स्वात्मैकाङ्गानवृत्तेन ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च॥१२६॥

केचिदज्ञानं विना ब्रह्मैव जगदाकारेण परिणमते क्षीरमिव दध्याकारेणेति कल्पयन्ति तान्प्रत्याह। इदमिति। ब्रह्म सर्वत्रोत्पत्त्यादावात्माविद्याख्यशक्तित्वयुक्तं सज्जगतो निदानं न हि निरवयवस्याक्रियस्य कार्त्स्न्यैकदेशाभ्यां परिणामः संभवतीत्यर्थः। परिणामवादायोगेऽपि विवर्तवादं फलितमाह। स्वात्मेति। स्वम्याऽऽत्मनि यदेकं दण्डायमानमज्ञानं तस्य वृत्तं परिणामित्वं तेनेदमपि ब्रह्म कदाचिज्जगतो ग्रसनशीलं कदाचित्तदाकारेण प्रभवनशीलमित्यर्थः॥१२६॥

स्वाभासवर्त्मनैवैतत्स्वात्माज्ञानजभूमिषु॥
इतं बहुत्वमेकं सद्वियद्यद्वद्घटादिषु॥१२७॥

जीवानां मिथो ब्रह्मणश्च भेदवत्कारणत्वमपि तस्य वास्तवमस्तु नाऽऽविद्यमित्याशङ्क्याऽऽह।स्वाभासेति। स्वस्य ब्रह्मणो यस्मिन्नाभासस्तदज्ञानं तथा तदनुसारेणैव¹⁸स्वाश्रयविषयाज्ञानजदेहादिष्वेतद्ब्रह्मैकमेव वस्तुतः सूत्रं विराडित्यादिना बहुत्वं गतं यथा व्योम घटाद्युपाधिषु नानात्वं गच्छति तद्वद्वतो भेदस्याऽऽविद्यत्वात्कारणत्वमपि तथेत्यर्थः॥१२७॥

अकारणं सदज्ञानात्कारणत्वं यथैत्यजम्॥
सर्वकारकतामेवं क्रियातत्फलतामपि॥१२८॥

सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति श्रुतेर्ब्रह्मणः सर्वात्मकत्ववत्सर्वकारणत्वमपि वास्तवमित्याशयाऽऽह।अकारणमिति। कूटस्थं ब्रह्म वस्तुतो न कारणं तदेतद्ब्रह्मापूर्वमित्यादिश्रुतेस्तथाऽपि मायया तत्त्वं प्रतिपद्यते तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूत इत्यादिश्रौतकारणत्वस्य मायां तु प्रकृतिमित्यादिश्रुतौ मायानिर्वाह्यत्वश्रुतेरतो ब्रह्मणः कारणत्ववत्तत्कृतं सर्वात्मत्वमपि मायिकमेवेत्यर्थः॥१२८॥

साध्यसाधनतां तस्मादज्ञानैकव्यपाश्रयाम्॥
उच्चैरनूद्यतत्तत्त्वं वेदान्ताः प्रत्यपीपदन्॥१२९॥

सृष्ट्यादिश्रुतिदृष्टत्वात्कार्यकारणभावस्य ब्रह्मवद्वस्तुत्वमाशङ्क्याऽऽह। साध्येति। क्तन्यायेनानाद्यज्ञानमात्रनिमित्तां कार्यकारणतां सृष्ट्यादिवाक्यैरनूद्य कल्पितकार्यादेः स्वरूपं प्रत्यग्ब्रह्म सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजस्तत्त्वमसीत्यादयो वेदान्तास्तात्पर्येण प्रतिपादयितुं प्रवृत्ता न सृष्ट्यादिप्रपञ्चस्तेषु विवक्षितस्तस्यापूर्वत्वाभावादफलत्वाश्चेत्यर्थः॥१२९॥

अकारणमकार्यंसत्कार्यकारणतामगात्॥
मोहादेव ततः शास्त्रं तदुच्छित्तौ प्रवर्तते॥१३०॥

उक्तेऽर्थे नैवेत्यादिवाक्यस्य तात्पर्यमाह। अकारणमिति। निष्प्रपञ्चस्य ब्रह्मणः स्वाविद्याद्वारा जगदात्मत्वं तत्कारणत्वं च नैवेहेत्यादिनोच्यते। न च स्तुत्यर्थोत्पत्तिरित्युक्तिविरोधस्तदवान्तरतात्पर्यमेतन्महातात्पर्यमिति विभागादिति भावः। कार्यकारणत्वस्य मोहनिमित्तत्वे सहेतुबन्धध्वस्तौ हेतुभूतज्ञानार्थत्वेन शास्त्रारम्भोऽपि सिध्यतीत्युक्तेऽर्थापत्तिमाह। तत इति॥१३०॥

अपीताशेषसंसारं शुद्धसंस्कारसंश्रयम्॥
अव्याकृतमिदं ब्रह्मन्तर्यामीति चोच्यते॥१३१॥

अव्याकृतादि जगत्कारणं तद्धेदमित्यादौ श्रूयते तत्कथं ब्रह्म तत्कारणमित्याशङ्क्याऽऽह। अपीतेति। स्वस्मिन्नुपसंहृतसर्वप्रपञ्चमिति यावत्। मुक्त्यालम्बनं ब्रह्म व्यावर्तयति। संस्कारेति। संश्रयशब्दो भावप्रधानः संस्कारस्य संश्रयः संश्रयणं स्वस्मिन्निति वा संसारदशातो विशेषमाह। शुद्धेति। केवलसंस्काराश्रयत्वं साधयितुमाद्यं विशेषणमुपाधिप्रधानमव्याकृतमुपहितप्रधानस्त्वन्तर्यामीति भेदः॥१३१॥

अज्ञानानुपमर्देन व्याकृतिर्याऽस्य जायते॥
स्वप्नविज्ञानवन्नासौ सत्यमेयव्यपाश्रया॥१३२॥

नन्वज्ञातब्रह्मकार्यत्वेनावस्तुत्वं जगतो न युक्तं प्रामाणिकत्वाद्ब्रह्मवदत आह। अज्ञानेति। व्याकृतिरभिव्यक्तिः। अस्येति जगदुक्तिः। प्रत्यगज्ञाने स्थिते प्रत्यक्षादिना या जगतो व्यक्तिः मा न वस्तुविषया न हि सत्यामेव निद्रायां प्रवृत्तस्वप्नज्ञानं वस्तु गोचरयति तथा जागरेऽपि स्थिते ज्ञानेऽध्यक्षादिना व्यक्त्याभासो भवतीत्यर्थः॥१३२॥

सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ हेतुत्वं तु¹⁹निगच्छति॥
निद्रां हत्वा²⁰ यतः स्वप्नज्ञानादपि विबुध्यते॥१३३॥

स्वप्नवज्जाग्रतोऽपि मिथ्यात्वे श्रुत्यादेरपि मिथ्यात्वात्कथं ततो ब्रह्मधीरित्याशङ्क्याऽऽह। सम्यगिति। निगच्छत्यसत्यमपि श्रुत्यादीति शेषः। असत्यस्यापि श्रुत्यादेस्तत्त्वधीहेतुत्वे दृष्टान्तमाह। निद्रामिति। असत्यादपीत्यपेरर्थः। न च तस्य स्वरूपस्यसत्यत्वं विषयासत्यत्वे तदयोगाज्ज्ञायतेऽर्थोऽनेनेति व्युत्पत्तेरतः स्वप्ने ज्ञानादसत्यादेव व्याघ्रादिविषयान्निद्रानिरोधेन सम्यग्बोधोदयवत्प्रकृतेऽप्यसत्येनैव श्रुत्यादिना सम्यग्धीरित्यर्थः॥१३३॥

उपेयप्रतिपत्त्यैवप्रमाणानां प्रमाणता॥
वस्तुस्थित्या न सत्यत्वमिति पूर्वमवादिषम्॥१३४॥

ननु श्रुत्यादेः सम्यग्धीहेतोः सत्यत्वमपि धूमादिवत्संभावितमित्याशङ्क्योपेयबोधनं मुक्त्वेत्यादिनोक्तं स्मारयति। उपेयेति। प्रमाणानां प्रमाकरणश्रुतीनामिति यावत्। तेषां

च विषयसत्यत्वेऽपि न स्वरूपसत्यत्वं न च तेनैव तदनुमेयं प्रपञ्चमिथ्यात्वावेदकागमविरोधादित्याह। वस्त्विति॥१३४॥

नामरूपादिना येयमविद्या प्रथतेऽसती॥
माया तस्याः परं सौक्ष्म्यं मृत्युनैवेति भण्यते॥१३५॥

मृत्युशब्दार्थोक्तिप्रसङ्गप्राप्तं चोद्यमपोद्य प्रकृतं मृत्युशब्दार्थमेव विवेचयति। नामेति। कर्माऽऽदिशब्देन गृह्यते। न केवलं कार्यलिङ्गकानुमानगम्यैवाविद्याऽपि त्वनुभवसिद्धाऽपीत्याह। इयमिति। तर्हि प्रामाणिकत्वाद्वस्तुत्वं नेत्याह। असतीति। तत्त्वतो मानागम्यत्वादित्यर्थः। ये केचिदविद्यामाययोर्भेदमाहुस्तन्निरासार्थं मायेत्युक्तमप्रामाणिक हि तयोर्नानात्वम्। अव्यक्तनामरूपमध्यक्षाद्ययोग्यमपञ्चीकृतमहाभूतावस्थातिरिक्तं मायारूपं मृत्युशब्दितमित्याह। तस्या इति॥१३५॥

मृत्युर्वै तम इत्येवमाप एवेदमित्यपि॥
अविद्या प्रथते मौली व्यक्ताव्यक्तात्मनाऽनिशम्॥१३६॥

ननु मृत्युर्वै तमो ज्योतिरमृतमित्यत्र स्वाभाविके ज्ञानकर्मणी मृत्युशब्देनोच्येते न च तयोरस्ति कारणत्वं कार्यत्वादपां च सप्तमे कारणत्वं वक्ष्यते तत्कथं साभासं प्रत्यगज्ञानं कारणवाचिमृत्युशब्दवाच्यमत आह। मृत्युरिति। उद्गीथाधिकारे हि व्यक्तशब्दितस्वाभाविकज्ञानकर्मात्मना प्रथमाना मूलाविद्यैव मृत्युशब्दव्याख्यानेन तमः शब्देनोच्यते। सप्तमे चाव्यक्तशब्दितप्रकृत्यात्मना प्रकाशमाना सैवाविद्याऽप्शब्देन विवक्ष्यतेऽतः सदा दृश्यद्वैतात्मना तस्या भावादविरुद्धं साभासायास्तस्या मृत्युशब्दत्वमित्यर्थः॥१३६॥

एतेभ्योऽसौ समुत्थाय स्वाभासानात्मजन्मना॥
याति क्षेत्रज्ञतामीशः कूटस्थोऽपि ह्यविद्यया॥१३७॥

व्यक्ताव्यक्तयोरविद्याविवर्तत्वेन प्रत्यङ्मात्रत्वमस्तु न तु क्षेत्रज्ञस्य तन्मात्रत्वं तदविद्याविवर्तत्वाभावादतोऽद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। एतेभ्य इति। कार्यकारणाकारेण परिणतेभ्यो भूतेभ्यो व्यज्यमानेभ्यः साम्येन व्यक्तिमनुभूय निर्विकारोऽपि परःस्वप्रतिबिम्बस्यानात्मवत्प्रतिपन्नस्य जन्मद्वारा जीवतामेति। न च प्रतिबिम्बो वस्तुतो बिम्बादर्थान्तरमेकरूपनिर्भासनादतोऽविद्यया परस्यैवाविकृतस्य जीवत्वान्नाद्वैतहतिरित्यर्थः॥१३७॥

आपो ह्यणुतराः सत्यमसृजन्तेति हि श्रुतिः॥
क्रियाविज्ञानशक्त्यात्मा सोऽपि ब्रह्मासृजत्परः॥१३८॥

ननु श्रुतौ भाष्ये च सूत्रकर्तृका सृष्टिरुक्तामृत्योः स्रष्टुरशनायादिमत्त्वोक्तेस्तत्कथं सा मूलकारणादुच्यते त्वयेत्याशङ्क्य तस्मादेवात्र सृष्टिरिष्टा न सूत्रादिति वक्तुं वाक्यान्तरसिद्धां सृष्टिपद्धतिमाचष्टे। आप इति। अपां भूतान्तरसहितानामपञ्चीकृतत्वादतिसूक्ष्मत्वं तासां मायात्मत्वात्ततोऽपि सौक्ष्म्यं ता मायात्मिकाः सत्यमपञ्चीकृतपञ्चभूतात्मकं सूत्रमसृजन्न चात्राविश्वासः श्रुत्युक्तत्वादित्यर्थः। हिरण्यगर्भस्तर्हि कीदृगित्यपेक्षायामाह। क्रियेति। तस्य विराजं प्रति स्रष्टृत्वमाचष्टे। सोऽपीति। हिरण्यगर्भोऽपि परस्य ब्रह्मणो विकारतया परः सन्ब्रह्म विराडात्मकं सृष्टवानित्यर्थः॥१३८॥

विराड्ब्रह्माथ ससृजे मनुं देवं प्रजापतिम्॥
मनुर्देवान्मनुष्याश्च स्थास्नु कृत्स्नं चरिष्णु च॥१३९॥

विराजो मनुस्रष्टृत्वमाह। विराडिति। मनुसृष्टिकारणीभूतज्ञानकर्मवासनाभिव्यक्त्यानन्तर्यमथशब्दार्थः। तस्य वक्ष्यमाणसृष्टिदृष्टिशक्तिं द्योतयति। देवमिति। अमानवीं सृष्टिं सृष्ट्वा मानवीमाह। मनुरिति॥१३९॥

साध्यसाधनवत्कृत्स्नकार्यरूपविवक्षया॥
श्रुतिः प्रववृते सेयं नैवेहेतीह यत्नतः॥१४०॥

मूलकारणविषयतयोक्तसाप्तमिकश्रुत्या प्रकृतश्रुतेरेकवाक्यत्वमाह। साध्येति। इहेति प्रकरणोक्तिः। यत्नो मूलकारणे श्रुतेस्तात्पर्यं न हि कृत्स्नं कार्यमवान्तरकारणाद्युक्तमतो मूलकारणमेवात्र मृत्युशब्दितमित्यर्थः॥१४०॥

अशनायापिपासाभ्यां मृत्यांरूपं प्रचक्षते॥
प्राणस्य तत्र संवर्गाद्वागादध्यात्मदैवयोः॥१४१॥

तर्हिकथमशनाययेत्यादिवाक्यशेषो न हि मूलकारणस्याशनायादिमत्त्वमशनायापिपासे प्राणम्येति स्थितेरित्याशङ्क्य परस्य सूत्रात्मत्वं प्राप्तस्य सर्वहर्तृत्वान्मृत्युत्वे सति वाक्यशेषोपपत्तिरिति मत्वाऽऽह। अशनायेति। प्राणस्य मृत्योरिति संबन्धः। कथं तस्यमृत्युत्वमित्याशङ्क्योपपत्तिमाह। तत्रेति। तस्मिन्प्राणे वायौ वागादीनामध्यात्ममग्न्यादीनां चाधिदैवं संहरणात्तस्य मृत्युतेत्यर्थः॥१४१॥

एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च॥
खं वायुर्ज्योतिरापश्च पृथ्वी विश्वस्य धारिणी॥१४२॥

मूलकारणादत्र सृष्टिरिष्टा चेदाकाशाद्या सा वाच्या तथा च तन्मनोऽकुरुतेतिवाक्यशेषानुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽदावाथर्वणीं सृष्टिमनुक्रामति। एतस्मादिति। सर्वज्ञत्वादिरूपात्परम्मादात्मनः सकाशादिति यावत्॥१४२॥

सृष्टिमेतां समुद्दिश्य तन्मनोऽकुरुतेति या॥
श्रुतिः प्रवृत्ता निर्वतुं यावदव्याकृतं परा॥१४३॥

वाक्यशेषविरोधमधुना धुनीते। सृष्टिमिति। या तन्मनोऽकुरुतेत्याद्यातद्भेदं तर्ह्यव्याकृतमित्यन्ता परा श्रुतिः सा सर्वस्य कार्यस्यमूलकारणतः सृष्टिं श्रुत्यन्तरसिद्धामु

द्दिश्यात्रापि तामेव निश्चित्य वक्तुं प्रवृत्ता तस्य मूलकारणस्येक्षणव्यापारस्तन्मनोऽकुरुतेत्युच्यते तन्न वाक्यशेषविरोध इत्यर्थः॥१४३॥

यद्वा विराजमुद्दिश्य संकल्पमकरोन्मनः॥
आत्मन्वी स्यामिति तथा साकूतः सृष्टिकारणः॥१४४॥

तन्मूलकारणं मनः शब्दितेक्षणव्यापारमकरोदिति वाक्यार्थमुक्त्वा तदिति मनसो निर्देश इत्यादिभाष्यमनुसृत्य मृत्युर्मूलकारणात्मा सूत्रत्वं प्राप्तो विराडात्मसृष्टिमुद्दिश्य मनः शब्दितं संकल्पं कृतवानित्यर्थान्तरमाह। यद्वेति। केनाभिप्रायेण मनोऽकरोदित्यपेक्षायामाह। आत्मन्वीति। संकल्परूपे मनसि सृष्टे स्रष्टा हिरण्यगर्भो विराट्सृष्टिमुद्दिश्यानेनाऽऽत्मवानहं स्यामिति साकूतः साभिप्रायः संवृत्त इत्यर्थः। सृष्टेः कारणं ब्रह्मास्य कारणं स्वरूपमिति वा सूत्रात्मा तथोक्तः॥१४४॥

स्वविभूतीक्षणं सृष्टौ विभोरर्चनमुच्यते॥
आपोऽजायन्त इति च सर्वभूतोपलक्षणम्॥१४२॥

अभिप्रायव्रतोऽपि नाशक्तस्य स्रष्टृतेत्याशङ्क्य सोऽर्चन्नित्यस्यार्थमाह। स्वविभूतीति। सूत्रात्मनः सृष्टिविषये शक्तोऽस्मीति स्वसामर्थ्यालोचनमर्चनमित्यर्थः। नन्वीक्षिता नापामेव स्रष्टा किंतु वियदादीनामपि तत्कथं तस्येत्यादावपामेव ग्रहणमित्याशङ्क्याऽऽह। आप इति। यथाश्रुतप्रतीकग्रहो विवक्षित इत्यविवक्षितः संधिः। सर्वशब्देनाऽऽकाशादित्रयं गृह्यते। तथात्र भाष्यमत्राऽऽकाशप्रभृतीनां त्रयाणामुत्पत्त्यनन्तरमिति वक्तव्यमिति। भूतशब्देनात्र पश्चीकृतानि भूतानि गृह्यन्ते॥१४५॥

विद्योत्पत्तिप्रधानत्वात्सृष्टिर्वा न विवक्ष्यते॥
तथाच प्रतिवेदान्तं सृष्टिर्नानाविधेक्ष्यते॥१४६॥

समनन्तरं विराजः सर्गनिर्देशात्सृष्टेर्विवक्षितत्वमुपेत्यापां ग्रहणमुपलक्षणमित्युक्तं संप्रति सैवाविवक्षिता विद्यानिष्ठत्वादुपनिषदामित्याह। विद्येति। सृष्टेरविवक्षितत्वे हेत्वन्तरमाह। तथाचेति। आकाशाद्या तैत्तिरीयके सृष्टिरुक्ता छान्दोग्ये तेजआद्या प्राणाद्या त्वाथर्वणे सा पुनरैतरेयके क्रमशून्येति विप्रतिपन्ना सर्वेषु वेदान्तेषु सृष्टिर्दृष्टा तथाच नासौ विवक्षितेत्यर्थः॥१४६॥

अर्चतो मे यतो जज्ञेकमम्भः सुखकृत्ततः²¹॥
अर्काभिधोऽथ संवृत्तः प्राणो मृत्युः प्रजापतिः॥१४७॥

अर्चत इत्यादेरर्थमाह। अर्चत इति। अर्चनात्सुखहेत्वम्भः संबन्धाच्चार्कनामा प्रजापतिरित्यर्थः। यथा मृत्युरीश्वरः सूत्रात्मा जातस्तथा तद्रूपेणार्कशब्दवाच्योऽभूदियाह। अथेति॥१४७॥

उपासनमतोऽस्यापि नाग्नेरेवेति निश्चितिः॥
अर्कनामाभिसंबन्धो नोपासनमृते यतः॥१४८॥

किमर्थं सूत्रस्यार्कनामनिर्वचनमित्याशङ्क्याऽऽह। उपासनमिति। अपूर्वसंज्ञायोगस्य फलान्तराभावात्तन्नाम्नः सूत्रस्याप्युपासनमत्रेष्टमित्यर्थः। उक्तमर्थं व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति। अर्केति॥ १४८॥

यदि वाऽग्रेरिदं नाम तस्य प्रकरणित्वतः॥
आपो वा अर्क इति तु चित्यनामार्थमेव तत्॥१४९॥

अग्निप्राधान्यार्थं पक्षान्तरमाह। यदि वेति। आपो वा अर्क इत्यपामर्कत्वश्रवणात्कथमग्नेरर्कत्वमत आह। आप इति। भूतान्तरसहितानामपां सूत्ररूपाणामर्कत्वश्रवणं चित्याग्नेरर्कनाम्नोऽर्थप्रतिपत्त्यर्थं स हि विराट्पूर्वोक्तास्वप्सु वक्ष्यमाणरीत्या प्रतिष्ठितोऽतोऽर्चनात्कसंबन्धाच्चार्कश्चित्योऽग्निरित्यर्थः॥१४९॥

शर आसीदिति गिरा शक्त्यवस्था विवक्ष्यते॥
सा पृथिव्यभवच्चेति विराजो जन्मशब्दनम्॥१५०॥

तद्यदपामित्यत्र शरशब्दार्थमाह। शर इति। शर आसीदित्यत्र शरगिरा कारणस्य सूत्रभूतस्य शक्तिमदुच्छूनावस्था विवक्षितेत्यर्थः। तत्समहन्यतेत्यादेरर्थमाह।सेति। स्थूलप्रपञ्चात्मकविराजः सूक्ष्मप्रपञ्चात्मकसूत्रादुत्पत्तिरत्रेष्टेत्यर्थः॥१५०॥

तपोऽप्सु तप्यमानासु ह्यण्डं जज्ञे हिरण्मयम्॥
इति श्रुतिर्जगादार्थं यथैवेह प्रपञ्चयते॥१५१॥

ताभ्योऽद्भ्योऽण्डमभिनिर्वृत्तमितिभाष्योक्तेऽर्थे वाक्यान्तरमुदाहरति। तप इति। अप्सु भूतान्तरसहितासु तपस्तप्यमानासु सूत्ररूपासु संकल्पं कुर्वतीषु ज्योतिर्मयं वैराजं शरीरं ताम्यो निर्वृत्तं न चेदमौत्प्रेक्षिकं श्रौतत्वादित्याह। इति श्रुतिरिति। आपो ह वा इदमग्र आसुः सलिलमेव ता अकामयन्त कथं नु प्रजायेमहीति ता अश्राम्यंस्तास्तपोऽतप्यन्त तासु तपस्तप्यमानासु तास्वन्तर्हिरण्मयमण्डं संबभूवेति शातपथी श्रुतिस्तया प्रकृतश्रुतेरेकवाक्यत्वमाह। यथेति। प्रकृते प्रकरणे विराजः सूत्रादुत्पत्तिरूपोऽर्थो यथा विव्रियते तथैवेममर्थं शातपथश्रुतिरपि जगादेति योजना॥१५१॥

एवं व्यष्टिसमष्ट्यात्मा वैराजं देहमात्मनः॥
प्राचीक्लृपदथेदानीं सृष्टिस्तस्य विवक्ष्यते॥१५२॥

स्थूलदेहसृष्टिमादिष्टामनुवदति। एवमिति। नानारसः सूत्रात्मा स्वस्य स्थूलदेहमुक्तरीत्या सृष्टवानित्यर्थः। तस्यामश्राम्यदित्यादेस्तात्पर्यमाह। अथेति। स्थूलसृष्ट्यनन्तरं तेन सृष्टेन स्रष्टुः सूत्रात्मनः सृष्टिसंबन्धः परिच्छेदो विवक्ष्यतेऽनन्तरवाक्येनेत्यर्थः॥१५२॥

श्रान्तस्येति तु देहस्य कर्मायोग्यत्वमुच्यते॥
श्रमहेतुरतस्तापस्तप्तस्येत्यभिशब्द्यते॥१५३॥

तस्येत्यादौ पदयोरपुनरुक्तमर्थमाह। श्रान्तस्येत्यादिना। यतः श्रमहेतुस्तापोऽतस्तप्तस्येति पृथक्तापशब्द इति योजना॥१५३॥

भास्वज्ज्ञानं भवेत्तेजो रसः प्राणो विवक्षितः।
क्रियाविज्ञानशक्तित्वात्प्रकृतस्य प्रजापतेः॥१५४॥

तेजो रस इति पदयोरर्थमाह। भास्वदिति। ज्ञानस्य भास्वत्त्वमप्रतिहतप्रकाशत्वम्। तयोरुक्तार्थत्वे युक्तिमाह। क्रियेति। प्रकृतो हि कारणत्वेन प्रजापतिः सूत्रात्मा तस्य शक्तिद्वयरूपत्वात्तत्कार्यस्य विराजो युक्तमुक्तरूपत्वमित्यर्थः॥१५४॥

अनवच्छिन्नवपुषः पिण्डावच्छेदहेतुतः॥
खस्य कुम्भादिनेवासोर्निरवर्तत शब्दनम्॥१५५॥

निरवर्ततेत्यस्यार्थमाह। अनवच्छिन्नेति। असोरनवच्छिन्नवपुष इति संबन्धः। यथाऽऽकाशस्य कुम्भादिनाऽवच्छेदस्तथा सूत्रस्य ज्ञानक्रियात्मनः स्थूलदेहावच्छेदार्थं निरवर्ततेत्युक्तमित्यर्थः॥१५५॥

नामरूपादिमद्देहसंबन्धात्तद्विधर्मकः॥
अरूपोऽपि हि सूत्रात्मा लक्ष्यते रूपवानिव॥१५६॥

सूत्रस्य स्थूलदेहावच्छेदफलमाह। नामेति। तद्विधर्मकत्वं व्याकरोति। अरूपोऽपीति। अपिशब्दादनामाऽपीत्यर्थः। रूपवानिवेत्यत्र नामवानिवेत्यपि द्रष्टव्यम्॥१५६॥

सूक्ष्मस्थूलशरीराभ्यां चिदाभाभ्यामविद्यया॥
संवृतः परमेशोऽपि त्रैलोक्यात्माग्निरुच्यते॥१५७॥

अग्निशब्दार्थमाह। सूक्ष्मेति। अपिरवधारणार्थः। पर एवाविद्याकृताभ्यां देहाम्यामावृतस्त्रैलोक्यशरीरः सन्नग्निरिति व्यपदेशभागिव भवतीत्यर्थः॥१५७॥

अशरीरं शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम्॥
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति॥१५८॥

देहद्वयावच्छिन्नः पर एवेत्यत्र मानमाह। अशरीरमिति। सापेक्षं महत्त्वं निरस्यति। विभुमिति। यद्वा स्वयमेव विविधं भवतीति व्युत्पत्त्या विभुत्वं सर्वात्मत्वम्॥ १५८॥

विराड्देहावनद्धोऽसुरध्यात्माद्याधिगः स्ववत्॥
व्यष्टितामेति तद्धीनः समष्टित्वेन तिष्ठति॥१५९॥

परस्य देहद्वयावच्छेदेऽपि सूत्रस्य स्वतो व्यष्टित्वमस्तु विराडात्मत्ववदतो न तयोर्विशेष इत्याशङक्याऽऽह। विराडिति। यथा स्वल्वाकाशं कूपकुम्भाद्यवच्छिन्नं विशेषभावमनुभवति स्वभावतस्त्वनवच्छिन्नमवतिष्ठते तथैवासुशब्दितः सूत्रात्मा वैराजं देहमुत्पाद्य तेनावच्छिन्नः सन्नध्यात्ममधिभूतमधिदैवमित्युपाधिभेदेषु प्रविष्टो व्यष्टितामश्नुते विराडवच्छेदद्वारेणाध्यात्माद्युपाधिसंबन्धहीनस्तु समष्टित्वेन वर्तते तेन सूत्रस्य सूक्ष्मसमष्टित्वं विराजः स्थूलसमष्टितेत्यर्थः॥१५९॥

उर्व्यामुत्पादितायां तु श्रमात्तापात्प्रजापतेः॥
निरवर्ततेवास्याऽऽत्मा परिच्छेदाभिमानतः॥१६०॥

पूर्वं विराजः सृष्टिरुक्ता संप्रति तस्यामश्राम्यदित्यादेरर्थमनुवदति। उर्व्यामिति। विराज्युत्पादिते महत्कार्यं कृत्वा श्रमात्खिन्नस्य प्रजापतेरात्मा विराड् देहावच्छेदाभिमानविशिष्टो निर्वृत्तो लौकिकवदित्यर्थः॥१६०॥

स्थूलदेह परिच्छिन्नः स एवाऽऽद्यः प्रजापतिः॥
अग्निरेष यतस्तस्मादुपास्योऽयं प्रयत्नतः॥१६१॥

तेज एव रस इत्यादेर्भाप्यस्य तात्पर्यं वदन्ननुवादफलमाह। स्थूलेति। यस्मादाद्यः सूत्रात्मा प्रजापतिरेव विराड़देहावच्छिन्नः सन्नेष चित्योऽग्निरिष्यते तस्मादयमग्निरादरेण निरन्तरतया दीर्घकालमुपासितव्य इत्यर्थः॥१६९॥

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते॥
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्मांऽग्रे समवर्तत॥१६२॥

सूत्रात्मैव स्थूलदेहावछिन्नइत्यत्र पुराणवाक्यं प्रमाणयति। स वा इति। सर्वनामभिः सूत्रात्मा परामृश्यते स एव विराड्भावमापन्नः शरीरीत्यादिभिरुच्यते। भूतानां व्यष्टीनामग्रे व्यष्टिसृष्टेः पूर्वमित्यर्थः॥१६२॥

अनुपाख्यतनुः सोऽयं व्यवहारमसिद्धये॥
आत्मानं व्यभजत्स्थूलैस्त्रिधा वाय्वग्निभानुभिः॥१६३॥

स त्रेधेत्यादेर्भाष्योक्तमर्थमाह। अनुपाख्येति। अपञ्चीकृतमहाभूतदेहत्वाद्व्यवहर्तुमयोग्यत्वं प्रजापतेरनुपाख्यतनुत्वम्। उपास्त्यादिर्व्यवहारः॥१६३॥

स्वरूपानुपमर्देन स विराड्देवतात्मभिः॥
उपासनादिसिद्ध्यर्थंमात्मानं व्यभजत्स्वयम्॥१६४॥

कोऽस्य त्रेधाभावस्य कर्ता प्रजापतिर्विराडात्मा वा हिरण्यगर्भो वेति वीक्षायां पूर्वपक्षमाह। स्वरूपेति। आदिपदेनाभिधानं तत्प्रयुक्तार्थक्रिया च गृह्यते॥१६४॥

मूलात्मैव त्रिधाऽऽत्मानमभिनत्स प्रजापतिः॥
इत्यस्य प्रतिपत्यर्थं स एष इति भण्यते॥१६५॥

त्रिधाभावकर्ता विराडिति पूर्वपक्षे सिद्धान्तमाह। मूलात्मेति। किमत्र प्रमाणं तदाह। इत्यस्येति। विराजस्त्रेधाभावकर्तृत्वे वाक्यशेषानर्थक्यं स्यादित्यर्थः॥१६५॥

तस्य प्रथमजस्याग्नेर्विराजोऽर्कस्य वाजिवत्॥
दर्शनस्य विधानार्थं तस्य प्राचीति कीर्त्यते॥१६६॥

तस्य प्राचीत्यादेरर्थमाह। तस्येति। अनेन वाक्येन कीर्त्यते काललोकदेवतात्मत्वमग्नेरिति शेषः॥१६६॥

यस्मात्कारणमुलङ्घ्यकार्यंनान्यत्र वर्तते॥
अप्सु कारणभूतासु तस्मादग्निः प्रतिष्ठितः॥१६७॥

स एषोऽप्सु प्रतिष्ठित इत्यस्यार्थमाह। यस्मादिति। अप्सु भूतान्तरसहितासु कारणभूतासु सूत्ररूपास्विति यावत्। अग्निरिति पार्थिवो विराहुच्यते॥१६७॥

अप्प्रतिष्ठागुणं देवमुपास्ते योऽनिशं नरः॥
यत्र क्वचेतितत्रासौ प्रतिष्ठां लभते शुभाम्॥१६८॥

यत्र क्व चेत्यादिफलोक्तिं व्याचष्टे। अप्प्रतिष्ठेति। शुभामगर्हितां परलोकाविरोधिनीमित्येतत्॥१६८॥

योऽवादिपरिपाट्यैवं विराजमसृजत्स्वयम्॥
कीदृग्व्यापारसंयुक्तः सोऽस्राक्षीदिति भण्यते॥१६९॥

सोऽकामयतेत्यादिग्रन्थस्य पूर्वग्रन्थेन भाष्योक्तं संबन्धमाह। योऽवादीति। आदिपदेन पृथिवीग्रहः। यो मृत्युरपञ्चीकृतप्रपञ्चात्मा पञ्चीकृतभूतपञ्चकतत्कार्यसृष्टिक्रमेण तदात्मकं विराजं ससर्ज स केन व्यापारेण युक्तस्तं सृष्टवानित्याकाङ्क्षायामसावुच्यतेऽनन्तरग्रन्धेनेत्यर्थः॥१६९॥

अत्तृसर्गोऽथवोक्तः प्रागनसर्गोऽधुनोच्यते॥
अशनायावतो यस्मान्नास्त्यन्नविरहात्स्थितिः॥१७०॥

उद्भाष्यं संबन्धान्तरमाह। अनिति। तेजोरसो निरवर्तताग्निरित्यत्रात्तुः सर्ग उक्तः संप्रत्यन्नसर्ग उच्यत इति साधीयसी संगतिरित्यर्थः। किमर्थमन्नसर्गवचनमित्याशङ्क्यात्तुः स्थित्यर्थमित्याह। अशनायावत इति। अत्र हि विराजः सृष्टिः स्पष्टी क्रियते। अन्नं विराडिति च श्रुतेः। कनीयोऽन्नं करिष्य इति च वक्ष्यते ततोऽयमपि संबन्धो युक्त इति भावः॥१७०॥

त्रेधा व्यभजदात्मानमित्येतद्वा प्रदर्श्यते॥
अग्निप्रणौपुरैवोक्तावथ संवत्सरोद्भवः॥१७१॥

संबन्धान्तरमाह। त्रेधेति। नन्वादित्यं तृतीयमित्यादिना प्रागेव प्रजापतेस्त्रेधात्मत्वमुक्तं तत्कथं तदुक्त्यर्थमुसरं वाक्यं तत्राऽऽह। **अनीति।**निरवर्तताग्निरित्यग्निरुक्तो वायुं तृतीयमिति च वायुः। यद्यप्यादित्यं तृतीयमित्यादित्योऽप्युक्तस्तथाऽपि तस्य संवत्सरात्मनो जन्मोक्त्यर्थमुत्तरा श्रुतिरित्यर्थः॥१७१॥

मनसा ज्ञाननिर्देशस्त्रयी वागिति भण्यते॥
सर्गक्रमं स वेदोक्तं ज्ञानेनाऽऽलोचयत्प्रभुः॥१७२॥

संबन्धमनेकधोक्त्वा स मनसेत्यादेरर्थमाह। मनसेति। मनसेति ज्ञाननिर्देशो वागिति त्रयी भण्यत इति योजना। पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह। सर्गेति। स प्रभुरिति सूत्रात्मोक्तिः। ज्ञानेनाप्रतिहतेन सत्त्वपरिणामाभिव्यक्तेन चैतन्येनेति यावत्॥१७२॥

ज्ञानेनाप्रतिघेनासौ वेदोक्तां सृष्टिपद्धतिम्॥
समन्वालोचयच्छंभुः सिसृक्षुर्विविधं जगत्॥१७३॥

नवीश्वरो वैदिकींसृष्टिं ज्ञानेनाऽऽलोचयितुं नालं पुरुषत्वादस्मदादिवदित्याशङ्क्य प्रतिहतज्ञानत्वमुपाधिरित्याह। ज्ञानेनेति। अथास्य सिसृक्षा स्वार्थाऽन्यार्थ वा नाऽऽद्य आप्तकामत्वान्नेतरोऽन्याभावादित्याशङ्क्य कल्पितानां प्राणिनां कर्मफलभोगार्थं तत्सिसृक्षेति मत्वाऽऽह। शंभुरिति॥१७३॥

आलोच्यालोचकयोर्हि योगो मिथुनमुच्यते॥
प्रसिद्धं मिथुनं चात्र²² न कथंचन युज्यते॥१७४॥

मिथुनं समभवदित्यत्र मिथुनशब्दार्थमाह। आलोच्येति। आलोच्यो वेदोक्तसृष्टिक्रम आलोचकं तु मनःशब्दितं ज्ञानं तयोर्योगो विषयविषयित्वं तदत्र श्रुतिप्रसिद्धं मिथुनमित्यर्थः। प्रसिद्धमेव मिथुनमत्र किं न स्यादित्याशङ्क्य स्त्रीपुंसयोरप्रस्तुतत्वान्नैवमित्याह। प्रसिद्धमिति। अत्रेत्यध्यात्मप्रकरणोक्तिः॥१७४॥

अनन्तराग्निसंबन्धप्रसङ्गविनिवृत्तये॥
अशनाये²³ति हि प्राह मूलकारणसंगतिम्॥१७५॥

अशनाया²⁴ मृत्युरित्यत्राशनायाग्रहणस्य तात्पर्यमाह। अनन्तरेति। अशनायेति²⁵च्छान्दसं मृत्युविशेषणम्। अशनायालक्षितो मृत्युरिति पुनरुक्तिर्मूलकारणेन सूत्रेण संगतिं स मनसेत्यत्र सर्वनाम्नः सूचयति। तथा चानन्तरप्रकृतेनाग्निना विराजा तस्य संबन्धप्रमत्तिनिवृत्तिः फलतीत्यर्थः॥१७५॥

जगतः प्रक्रियाबीजं यदवैषीत्पुरा गृही॥
द्वैतैकत्वात्मकं ज्ञानं कर्म च ज्ञानसंभृतम्॥
भावना च तयोरेतत्त्रयं रेतोऽभिधीयते॥१७६॥

तद्यद्वैत आसीदित्यत्र रेतःशब्दार्थमाह। जगत इति। प्रक्रिया सृष्टिः। पुरेति साधकावस्थोक्तिः। किं तज्जगतः सृष्टिबीजंयजमानेन संचितं तदाह। द्वैतेति। उपास्यम्य नानात्वात्तदुपास्तिरपि तथा ज्ञानसंभृतं ज्ञानेन समुच्चितमिति यावत्॥१७६॥

सृष्ट्यालोचनहेत्वेतत्सृष्टावाविरभूद्विभोः॥
तद्भावभाव्यपः सृष्ट्वा रेतोबीजेन स प्रभुः॥१७७॥

सर्वलोकैकबीजेन गर्भ्यण्डेन बभूव ह॥
अप एव ससर्जाऽऽदौ तासुवीर्यमवासृजत्॥१७८॥

ज्ञानकर्मणी तयोर्भावनेत्येतत्त्रयं जन्मान्तरे संचितं सत्तामात्रेण वा दृष्टं वा सृष्टिकारणामाद्ये मनसा त्रय्यालोचनमकिंचित्करं द्वितीये कदा तद्दृष्टिरित्याशङ्क्याऽऽह। सृष्टीति। सृष्टेरालोचनं हेतुं कृत्वा ज्ञानादित्रयं जन्मान्तरार्जितं सृष्टिकाले फलावस्थस्य प्रजापतेराविर्भूतमित्यर्थः। व्यक्तस्य रेतसो ज्ञानादित्रयस्य कार्यमाह। तद्भावेति। आविर्भूतज्ञानादियुक्तस्तेनैव पञ्चीकृतानि भूतानि सृष्ट्वा तेषु प्रविश्य स्थावरजङ्गममात्रहेतुनाऽण्डेन गर्भवानभूत्प्रजापतिरित्यर्थः। हेति निपातो हिरण्यगर्भः समवर्ततेत्यादौयथोक्तस्य गर्भस्य प्रसिद्धत्वद्योतनार्थः। उक्तेऽर्थे स्मृतिं प्रमाणयति। अप इति। आदावित्यण्डसर्गात्प्रागिति यावत्। अप्शब्देन भूतान्तराण्यपि लक्ष्यन्ते स्थूलानि भूतान्यादौ सृष्टवान्प्रजापतिरित्यर्थः। ततो ज्ञानादिद्वारा भूतेषु प्रवेशं तस्याऽऽह।तास्विति॥१७७॥१७८॥

तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्॥
इत्येवं मनुनाऽप्युक्तः श्रौतोऽयं सर्गविस्तरः॥१७९॥

प्रविष्टस्याण्डेन गर्भित्वं ब्रूते। तदण्डमिति। हैमं ज्योतिर्मयमिति यावत्। तत्र दृष्टान्तः। सहस्रेति। उक्तस्मृत्या सहैकवाक्यत्वं प्रकृतश्रुतेराह। इत्येवमिति॥१७९॥

आपो ह वा इति तथा ह्ययमेव क्रमः श्रुतौ॥
ज्ञानकर्मादिबीजस्य गर्भ एवं प्रजापतेः॥१८०॥

श्रुतिस्मृत्युक्तसृष्टिक्रमे श्रुत्यन्तरमपि मानमित्याह। आप इति। यथाऽस्मिन्वाक्ये मनुवाक्ये च क्रमः सृष्टेः श्रुतस्तथाऽयमेवाऽऽपो ह वा इदमग्र आसुः सलिलमेवेत्यादिपूर्वोक्तशातपथश्रुतावपि क्रमः श्रुत इति योजना।सृष्टिक्रममुक्त्वा प्रजापतेर्गर्भं निगमयति। ज्ञानेति॥१८०॥

स संवत्सरोऽभवदिति परिमाणोऽयमुच्यते॥
अशनायादिमत्त्वात्स स्वभाववलचोदितः॥१८१॥

सृष्ट्वाऽऽद्यंघस्मरः पुत्रं तमभिव्याददात्क्षुधा॥
भिनत्ति सर्वमर्यादां नान्वयाद्यप्यपेक्षते॥१८२॥

कियन्तं कालमण्डेन स गर्भीबभूवेत्यपेक्षायामाह। स इति। स प्रजापतिः संवत्सरनिर्माता तदात्माऽऽदित्यो निर्वृत्तो न हि तस्मात्पूर्वं संवत्सरो नामाऽऽदित्योदयाधीनत्वात्तन्निश्चयस्य स च संवत्सरो यावानिह प्रसिद्धस्तावन्तं कालमण्डेन गर्भवानासीदिति

परिमाणसहितो गर्भोऽभिधीयते तं च विराडात्मकं संवत्सरादूर्ध्वं सृष्टवानित्यर्थः। परिच्छिन्नं मानमस्येति व्युत्पत्त्या गर्भस्तथा। तं जातमित्यादेरर्थमाह। अशनायेति। मृत्युर्हि ग्रसनशीलस्तेनैव हिंसास्वभावेन चोदितः क्षुत्पिपासायुक्तत्वाज्ज्येष्ठं पुत्रं सृष्ट्वा तमत्तुमभिमुखत्वेन मुखं विदारितवानित्यर्थः। पुत्रमत्तु प्रवृत्तस्य स्रष्टुर्मर्यादाभङ्गः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।क्षुधेति। अशनायाद्युपद्रुतो मर्यादां भिन्दानोऽपि स्वात्मानं च परं च दृष्ट्वैवाशने प्रवर्तेतेत्याशङ्क्याऽऽह। नान्वयेति। आदिपदेनाभोज्यादिग्रहः। मर्यादाभेत्तृत्ववदित्यपेरर्थः॥१८१॥१८२॥

अस्य दग्धोदरस्यार्थे को न कुर्यादसांप्रतम्॥१८३॥

अन्न एव यतो वृत्तिरत्तुरन्नाद एव च॥
अन्नस्य युक्तमेवातस्तमभिव्याददादिति॥१८४॥

नन्वविवेकिनामेवं प्रवृत्तावपि न विवेकिनामित्याशङ्क्याऽऽह। अस्येति। विवेकिनामपि पश्वादिभिरविशेषो व्यवहारदशायामिति भावः। क्षुत्पिपासापीडितः पुत्रमपि भक्षयति किं पुनरन्यन्न करोतीत्याक्रोशमुक्त्वा प्राणस्य स्वपुत्रभक्षणे प्रवृत्तिर्युक्तेत्याह।अन्नइति। अत्तुरन्नाधीनत्वमध्यक्षमन्नस्याप्यत्रधीनत्वं युक्तं तस्य स्वार्थमन्नसृष्टेरतोऽत्तुरन्नं सृष्ट्वा तदत्तुं मुखविदारणमुचितमित्यर्थः॥१८३॥१८४॥

जन्मान्तरसमभ्यस्तविद्याकर्मादिहेतुतः॥
जन्यकर्मप्रयुक्तः सशिशुर्भाणित्यथाकरोत्॥१८५॥

स भाणकरोदित्यस्य सहेतुकमर्थमाह। जन्मान्तरेति। आदिपदं वासनार्थम्। जनिष्यमाणप्राणिकर्मणश्च तत्र हेतुत्वमाह। जन्येति। असंस्कृतशब्दकरणे हेत्वन्तरमाह। शिशुरिति। व्यादितास्यमन्तकमन्तिके दृष्ट्वा भीत्यनन्तरमित्याह।अथेति॥१८५॥

यथोक्तहेतुवशगः स्वभावमहितोऽप्यसुः॥
कुमारोत्थरवत्रस्तः स्वभावं चिच्छिदे भयात्॥१८६॥

तथाऽपि किमिति मृत्युः पशुमिव व्याघो न तं भक्षितवानित्याशङ्क्याऽऽह। यथोक्तेति। हेतुशब्दो जन्यकर्मार्थः। स्वभावो हिंस्रत्वम्। अमुः प्राणो मृत्युरिति यावत्। स कुमारकृतरवेण त्रस्तः सन्भयादेव स्वभावमजहत्तद्भक्षणादुपरतवानित्यर्थः॥१८६॥

अत्यन्तमपि शूराणां स्वस्वभावैकहेतुतः॥
तित्तिरादिसमुत्पाते वेपथुर्जायते भयात्॥१८७॥

सर्वसंहर्तुरतिशूरस्य प्रजापतेः शिशुशब्दश्रुतिमात्रात्कथं त्रासः स्यात्तत्राऽऽह।अत्यन्तमिति। स्वस्वभावो नाम प्रकृतिस्वभावः॥१८७॥

एवं स शिशुसंरावसंलब्धालोचनक्षणः॥
ऐक्षतेह न कामार्तः कश्चिदालोचने क्षमः॥१८८॥

स ऐक्षतेत्यस्यार्थमाह। एवमिति। शिशोः संरावेण संलब्धो भाविन्यालोचने क्षणो येनेति बहुव्रीहिः। प्रजापतेः सर्वज्ञत्वा दीक्षणं स्वतः संभवति किं निमित्तविशेषोक्त्येत्याशङ्क्याशनायावानपीति भाष्येविवक्षितमाह। इहेति। तथाऽपि प्रजापतेरतिनिपुणत्वाद्भुक्तनिमित्तवशादीक्षितवानिति शेषः॥१८८॥

मन्यतिश्चाभिपूर्वोऽयं हिंसार्थः स्यात्प्रसिद्धितः॥
यदीममभिहिंसिये कनीयोऽन्नं भवेद्ध्रुवम्॥१८९॥

अभिपूर्वो मन्यतिरित्यादिभाष्यार्थमाह। मन्यतिश्चेति। तत्र रुद्रोऽस्य पशूनभिमस्येत नास्य रुद्रः पशूनभिमन्यते पशून्नाभिमंस्यत इति ततो वै रुद्रः पशूनाम्यमन्यतेत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिं प्रमाणयति। प्रसिद्धित इति। पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह।यदीति॥१८९॥

कारणादल्पमेव स्यात्सद्व्याप्तेरदितिर्यतः॥
अन्नमल्पं ततोऽप्यल्पात्कनीयोऽन्नं भवेदतः॥१९०॥

कथं विराजो हिंसनेऽन्नस्य कनीयस्त्वं तत्राऽऽह। कारणादिति। सूत्रात्कारणाद्वैराजं शरीरमन्नबीजत्वादन्नशब्दितमल्पं सूत्रेण तस्य व्याप्तत्वात्तस्यापि हिंसने कुतोऽन्नसमृद्धिरित्यर्थः। अन्नस्याल्पत्वे हेत्वन्तरमाह। अदितिरिति। यतः सूत्रमदितिर्द्यौरदितिरन्तरिक्षमित्यादावदितिरिति प्रसिद्धमतस्तेन प्रतिक्षणं भक्ष्यमाणमन्नमल्पं युक्तमित्यर्थः। तथाऽपि विराजो भक्षणे किमित्यन्नस्याल्पत्वं तत्राऽऽह। ततोऽपीति। हेत्वभावे फलाभावोऽतःशब्दार्थः। अन्नबीजस्य विराजो भक्षणे कुतोऽन्नसमृद्धिर्न हि हेत्वभावे कार्य संभवतीति भावः॥१९०॥

लोकेऽपीदं सुप्रसिद्धमाङ्गनाबालपण्डितम्॥
जग्धनिःशेषबीजस्य तत्फलं नाऽऽप्यतेऽण्वपि॥१९१॥

कुलालाभावे घटवद्विराडभावेऽपि स्यादन्नमित्याशङ्क्याऽऽह। लोकेऽपीति। यद्यव्युत्पन्नो घटो निमित्ताभावेऽपि तिष्ठति तथाऽपि तदभावे न जायते न चोपादानं विना भावकार्यसंभवो न हि बीजमङ्कुरकारणं भक्षितवता तत्कारणोऽङ्कुरो लभ्यतेऽतो विराडभावे जन्माभावादन्नस्य समृद्धिर्दूरनिरस्तेत्यर्थः॥१९९॥

कुमारवक्त्रोद्गतया वाचर्गादीन्ससर्ज सः॥
पश्वादीश्चकुमारेण ह्यात्मनाऽजीजनज्जमत्॥१९२॥

स तयेत्यादेरर्थमाह। कुमारेति। स हि स्वकीयकुमारमुखनिर्गतया वाचा वेदादीना²⁶

त्मना च कुमारेण पश्वादीनर्थानजीजनदेवं वाच्यवाचकरूपं जगद्विराजा तद्वक्त्रोत्थय वाचा चोत्पादितवान्प्रजापतिर्न हि हेतुभूतयोक्तत्रय्यैव त्रय्याः सृष्टिर्न चाव्यक्ता त्रयंतद्व्यक्तिहेतुस्तयेत्यनन्तरप्रकृतकुमारमुखनिर्गतवाग्ग्रहणसंभवे कष्टकल्पनानवकाशादिति भावः॥१९२॥

स्रष्ट्रत्त्रोः कार्यभक्ष्याभ्यामन्योन्याव्यतिरेकतः॥
स्रष्टृत्वात्स सृजत्येव स्वाद्यतेऽन्नं सदाऽऽद्यतः॥१९३॥

तर्हि प्रजापतेः स्रष्टृत्वमेव नात्तृत्वमन्यथाऽन्नवृद्ध्यसिद्धेस्तत्कुतोऽस्यादितित्वं तत्राऽऽहस्रष्ट्रिति। स्रष्टा कार्यं तच्च तमपेक्षतेऽत्ता भक्ष्यं तच्च तमपेक्षतेऽतः स्रष्टा कार्य सृजत्येव स्रष्टृत्वादन्यथा तदसिद्धेरत्त्रा चान्नं सदैवाद्यते तस्याऽऽयत्वेनैव स्थितेरित्यर्थः॥१९३॥

सर्वमत्ति यतः सृष्टं तस्माददितिरुच्यते॥
नामज्ञस्तमुपासीनः सर्वस्यात्ताऽदितिर्भवेत्॥१९४॥

स्रष्टुरदितित्वमुपपाद्य सर्वमित्यादेरर्थमाह। सर्वमिति। सर्वस्येत्यादि व्याचष्टे।नामेति। यथोपासनं हि फलं तथाच प्रजापतिमदितिनामानमात्मत्वेन ध्यायन्ध्येयात्माऽदितिर्भूत्वा तत्तदत्तृरूपमापन्नः सर्वस्यात्ता स्यादित्यर्थः॥१९४॥

सर्वात्तृत्वेन सिद्धेऽर्थे सर्वात्रोक्तिः किमीर्यते॥
अन्नमेव भवेदन्नं नान्नमत्रस्य कुत्रचित्॥१९५॥

सर्वमत्तीत्यनेनैव सर्वस्यान्नत्वसिद्धेः सर्वमस्यान्नमिति पुनरुक्तिरिति शङ्कते। सर्वेति। अन्नमन्नमेवास्य सदा न कदाचित्तदस्यात्तु भवतीति वक्तुं सर्वमस्यान्नमित्युक्तिरित्याह।अन्नमिति॥१९५॥

प्राणात्माऽत्तैव सोऽवश्यमुपासनबलाद्भवेत्॥
य एवमभिधानज्ञ उपासीतादितिं सदा॥१९६॥

य एवमित्यादिवाक्यं व्याकरोति। प्राणेति। उपासितुरुपास्यदेवताभावे प्रतिबन्धकाभावं दर्शयति। अवश्यमिति। उपासनस्य बलं भावनाप्रकर्षस्तदर्थमेव सदेत्युक्तम्॥१९६॥

अश्वाश्वमेधनाम्रोऽथ कारणप्रतिपत्तये॥
सोऽकामयत इत्यादिः परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥१९७॥

अथोपास्तिविधौ सफले सति समाप्तिरेव ब्राह्मणस्योचिता किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह। अश्वेति। संधिरविवक्षितः। अप्प्रतिष्ठितत्वमदितित्वमितिगुणवतः प्रजापतेरुपासनोक्त्यनन्तरं तस्यैवाश्वादिनामप्रवृत्तिनिमित्तप्रतिपत्त्यर्थमुत्तरो ग्रन्थः स चावतार्यते तात्पर्योक्त्या भाष्यकृतेत्यर्थः॥१९७॥

यज्ञेन भूयसा यक्ष्य इत्येवं स प्रजापतिः॥
अश्वमेधो भवेद्भूयान्भूयोदक्षिणको हि सः॥१९८॥

संगतिमुक्त्वा श्रुत्यक्षराणि योजयति। यज्ञेनेति। अकामयतेति शेषः। कोऽसौ यज्ञो भूयानिति तमाह। अश्वमेध इति। तस्य भूयस्त्वे हेतुमाह। भूय इति। प्राच्यादिदिक्चतुष्टयस्याध्वर्युप्रभृतिभ्यश्चतुर्भ्योभूम्यवच्छिन्नस्य चावशिष्टस्य धनस्य सदस्येभ्यो दक्षिणात्वेन देयतायास्तत्राऽऽपस्तम्बादिभिः स्मृतत्वादित्यर्थः॥१९८॥

यजेय भूयोऽपीत्येवमकामयत भावितः॥
क्रत्वात्मेत्यभिमानेद्धः पूर्वजन्मन्यभूत्प्रभुः॥१९९॥

तेन यक्ष्यमाणस्याननुष्ठिताश्वमेधस्य प्रजापतेर्भूयः शब्दोक्तिः कथमित्याशङ्क्याऽऽह।यजेयेति। भावितत्वं भूयःशब्दप्रयोगकारणं साधयति।क्रत्वात्मेति। बाह्यस्याऽऽन्तरस्य च क्रतोरात्मा हिरण्यगर्भोऽस्मीत्यभिमानातिरेकात्तत्तद्रूपेण भानविषयो यजमानावस्थायां प्रजापतिरासीदित्यर्थः॥१९९॥

पूर्वजन्माभिनिर्वृत्तप्रयोगापेक्षयोच्यते॥
भूयो यजेयेति वचः सदा तद्भावभावनात्॥२००॥

क्रत्वात्मैवाभिसंपन्नो द्वैतैकत्वात्मकः प्रभुः॥
इह तत्फलतांयातो भूयोवाग्युज्यते ततः॥२०१॥

अथातीते जन्मनि यजमानोऽश्वमेधस्य कर्ताऽभूदधुना हिरण्यगर्भो भूयो यजेयेत्याह तथाच कर्तृभेदाद्भूयः शब्दासामञ्जस्यमित्याशङ्क्याऽऽह। पूर्वेति। साधकसमये समुत्थक्रत्वनुष्ठानापेक्षया भूयो यजेयेत्युच्यते तेन तस्याश्वमेधवासनाविशिष्टस्य कल्पादौ ज्ञानकर्मफलत्वेन वृत्तस्य भूयोगीरुचिता कर्तृभोक्त्रोरैक्येन साधकफलावस्थयोर्यजमानसूत्रयोर्भेदाभावादित्यर्थः। उक्तमेव स्फुटयति। सदेत्यादिना। साधकावस्थायां दीर्घकालमादरेण निरन्तरतया हिरण्यगर्भोऽस्मीतिभावनावशादुभयविधक्रत्वात्मा प्रजापतिरेव समष्टिव्यष्ट्यात्मा संपन्नः सन्नेतत्कल्पादौ क्रतुफलतां यतो यातस्ततो भूयः शब्दो युक्तिमानित्यर्थः॥२००॥२०१॥

कारणप्रवणंसर्वं कार्यं दृष्टं जगत्यपि॥
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति॥२०२॥

ननु तस्येश्वरस्य कथं दुःखात्मककत्वनुष्ठानेच्छा न हि सुखी दुःखं भोक्तुमर्थयते तत्राऽऽह। कारणेति। सर्वमपि कार्यं व्यवहारभूमौ प्रकृतितन्त्रंदृष्टं तथाच सूत्रस्यापि प्रकृतिवशात्क्रत्वनुष्ठानेच्छा कर्ता हि भोक्तुः फलावस्थस्य प्रकृतिः स च क्रतुमत्वतिष्ठदतस्तद्वशात्फलभूतस्यापि प्रजापतेस्तदनुष्ठानेच्छेत्यर्थः। सर्वं कार्यं प्रकृतितन्त्रभित्यत्र भगवद्वाक्यं प्रमाणयति। प्रकृतिमिति। ज्ञानवानपि प्रकृत्यनुरूपं चेष्टते सर्वाणि हि भूतानि तत्तन्त्राणि परनिमित्तो निग्रहो न प्रकृतिप्रवृत्तेर्निवारक इत्यर्थः॥२०२॥

यशोवीर्यैकहेतुत्वात्प्राणा यश इहेष्यताम्॥
यशः प्रकाशरूपेण वीर्यं तद्वलहेतुतः॥२०३॥

प्राणा वै यशो वीर्यमित्यत्र प्राणानां यशस्त्वं वीर्यत्वं चोक्तं तत्र हेतुमाह। यशइति। द्वितीयो यशः शब्दो वीर्यस्याप्युपलक्षणम्। इहेति वाक्यं देहो वा गृह्यते। यशोवीर्यशब्दयोरर्थविशेषमाह। यश इति। प्रकाशो नाम ख्यातिस्तद्धेतुत्वाकारेण प्राणानां यशस्त्वं न हि पुमानसत्सु प्राणेषु यशस्वी। अस्ति च देहे तेषां बलहेतुत्वं न हि तेषूत्क्रान्तेषु देहे बलं दृष्टमतो यशोवीर्यत्वं तेषां युक्तमित्यर्थः॥२०३॥

उदक्रामद्यशो वीर्यं विराजः श्रमकर्शितात्॥
लिङ्गात्मेह यशो वीर्यमुभयं हि तदुद्भवम्॥२०४॥

तदेवमित्यादिभाष्यं विभजते। उदक्रामदिति। कथं बहूनां प्राणानां यशोवीर्यत्वं न हि तेषां प्रत्येकं तद्भावः कस्यचिद्भावेऽपीतरेषामभावे देहे ख्यातिवलयोरनुपलम्भानापि मिलितानां तथात्वमेकस्याप्यभावे तदभावप्रसङ्गादिति तत्र श्रुतिभाष्ययोरभिप्रायमाह। लिङ्गात्मेति। इहेति स्थूलदेहोक्तिः। लिङ्गात्मनि यशोवीर्यशब्दयोर्वृद्धप्रयोगाभावान्मैवमित्याशङ्क्याऽऽह। उभयं हीति। यशश्च वीर्यं चेत्युभयं लिङ्गात्मनः सकाशादुद्भवति तदभावे तदयोगात्तस्माद्युक्तं लिङ्गात्मनस्तथात्वमित्यर्थः॥२०४॥

पूर्वदेहेऽभिषङ्गोऽभूदपविद्धतनोरपि॥
सङ्गत्यागो ह्यसंभाव्यो विनैकात्म्यावबोधनात्॥२०५॥

तस्येत्यादिभाष्यार्थमाह। पूर्वेति। ननु प्रजापतेर्देहान्निर्गतस्यापि किमिति तस्मिन्नेवाऽऽसक्तिरासीन्न हि बुद्धिपूर्वकारी दुःखायतनाय देहाय स्पृहयति तत्राऽऽह। सङ्गेति। रसवर्जमित्याद्या स्मृतिरत्रानुगुणेति द्योतयितुं हिशब्दः॥२०५॥

जातदेहाभिषङ्गः संस्तादात्म्यप्रतिपित्सया॥
मेध्यमित्यादिकं कार्यं सोऽकामयत कामुकः॥२०६॥

स तस्मिन्नित्यादिभाष्यं योजयति। जातेति। तद्देहासक्तिरेवोक्तकामनायां हेतुरिति वक्तुं कामुक इत्युक्तम्॥२०६॥

अपविद्धयशोवीर्यं शरीरं कवियोगतः॥
यतोऽश्वयदतोऽश्वोऽसुः संवृतः स प्रजापतिः॥२०७॥

ननु प्रजापतेरश्वादिनामनिर्वचनार्थमुपक्रान्तं तदकृत्वा कथमन्यदाचरितमत आह।अपविद्धेति। कस्य प्राणस्य शरीराद्वियोगादिदं शरीरं यशोवीर्यशून्यमश्वयदुच्छूनतां²⁷

यतो गतवदतोऽश्वस्तस्मिन्प्रविष्टः प्रजापतिरित्यर्थः। देहस्याश्वत्वेऽपि न प्रजापतेरश्वत्वमित्याशङ्क्य तत्तादात्म्यादश्वत्वं तस्यापीत्याह। अश्वोऽसुरिति। अश्वस्य प्रजापतित्वेन स्तुतत्वात्तस्योपास्यत्वं फलितमिति भावः॥२०७॥

व्यपेतसद्यशोवीर्यममेध्यं मेध्यतामगात्॥
तत्प्रवेशाद्यतोऽतोऽयमश्वमेधोऽभवत्प्रभुः॥२०८॥

अश्वनामनिर्वचनेऽपि कथमश्वमेधनामनिर्वचनमित्याशङ्क्याऽऽह। व्यपेतेति। व्यपेते सती यशोवीर्ये यस्मादिति विग्रहः। शरीरं हि प्राणवियोगादश्वयत्तत्प्रवेशाच्च मेध्यमित्यश्वमेधसंज्ञामर्हति प्रजापतेरश्वमेधत्वं देहतादात्म्यादित्यर्थः॥२०८॥

अश्वाश्वमेधावेवं च प्राजापत्यात्मनाऽञ्जसा॥
अभिष्टुतौ कथं नाम भवेतामिति भण्यते॥२०९॥

उक्तरीत्या तस्याश्वत्वादिनिर्देशस्य फलमाह। अश्वेति। भण्यते प्रजापतेरश्वत्वमश्वमेधत्वं चेति शेषः॥२०९॥

काललोकादिवपुषस्त्वश्वस्याश्च सांप्रतम्॥
समस्योपासनं वाच्यमित्यर्थो ग्रन्थ उत्तरः॥२१०॥

ननु क्रत्वङ्गस्याश्वस्याश्वमेधकत्वात्मनश्चाग्नेरुक्तरीत्या स्तुतत्वात्तदुपास्तेश्च पूर्वमेवोक्तत्वादेष ह वा अश्वमेधमित्यादि किमर्थं तत्राऽऽह।कालेति। आदिपदं देवतार्थम्। इदं च विशेषणमुभयत्र संबध्यते। अश्वोपासनमुषा वा इत्यादिनोक्तमुक्तं चाग्न्युपासनं नैवेत्यादिना तदुभयं न मिथो भिन्नं किं त्वेकमेवेति वक्तुमुत्तरवाक्यमित्यर्थः॥२१०॥

विधायकपदाभावादसंगानं परस्परम्॥
पदानामिति मा प्रापदित्यर्थेयं परा श्रुतिः॥२११॥

कथमुक्तोपास्त्योरेकत्वं तत्राऽऽह। विधायकेति। पूर्वत्र विधिपदाभावात्पदानां मिथोऽसंगतिरिति प्राप्तं तन्मा भूदित्येवमर्थं विधिपदसहितमुत्तरं वाक्यं प्रवृत्तं यद्यपि पूर्वत्रादितित्वं वेदेति विधिः श्रुतस्तथाऽपि सगुणोपास्तिविधिर्न प्रधानविधिरत्र त्वश्वमेधं वेदेति प्रधानविधिरिति भावः॥२११॥

एष एवं²⁸ यथातत्त्वमश्वमेधं विवेद यः॥
वक्ष्यमाणेन रूपेण वेद विद्यादतस्तथा॥२१२॥

उत्तरवाक्यतात्पर्यमुक्त्वा तदक्षराणि योजयति। एष इति। एवंशब्दात्प्रसिद्धार्थत्वे भाति कुतो विधिरित्याशङ्क्याभीष्टं विधिमाह। विद्यादिति। तस्यैवाश्वमेधवेदित्वादित्यतःशब्दार्थः। वक्ष्यमाणप्रकारार्थस्तथाशब्दः॥२१२॥

आत्मानमश्वं संकल्प्य काललोकादिधर्मिणम्॥
तथाविधशरीरः सन्सर्वलोकपितामहः॥२१३॥

अस्य विधेर्भूमिकां करोति। आत्मानमिति। आत्मशब्दः शरीरविषयः। अश्वमेधं विशिनष्टि। कालेति। आदिपदेन देवताग्रहः। आत्मशब्दार्थ निश्चेतुं प्रजापति विशिनष्टि। तथेति। काललोकदेवतादृष्ट्यादृष्टस्याश्वस्य प्रजापतिदेहत्वं युक्तं तस्य सर्वहेतुत्वेन सर्वेण तादात्म्यसंभवादित्याह। सर्वेति॥२१३॥

यजेयमश्वमेधेन भूयोऽपीत्यभ्यमन्यत²⁹॥
भूर्लोकाद्यात्मकं सोऽश्वमात्मानं निरवग्रहम्॥२१४॥

यावदब्दंमुमोचाश्वं स्वच्छन्दं मुक्तबन्धनम्॥
ततः संवत्सरादूर्ध्वं तं चाप्यालभताऽऽत्मने॥२१५॥

प्रजापतेः स्वदेहम्याश्वत्वकल्पनं किमर्थमित्यपेक्षायामाह। यजेयमिति। स्वकीयसंकल्पानुगुणत्वेन स्वदेहस्याश्वत्वं कल्पितमित्यर्थः। ननु तस्यदेवतात्मनो देवतान्तराभावात्कर्मानधिकारात्कथं भूयो यजेयेत्याशंसनं मैवमुपास्तिविध्यर्थमस्यार्थवादत्वादिति मत्वा तमित्यादेरर्थमाह। भूरिति। निरवग्रहत्वं निरङ्कुशत्वमप्रतिबद्धत्वम्। तत्र हेतुर्मुक्तेति। स्वच्छन्दत्वं स्वेच्छाचारित्वमप्रतिबद्धत्वफलम्। द्विरश्वशब्दस्तत्प्राधान्यद्योती। तदनन्तरं किं कृतवानित्युक्ते तं संवत्सरम्येत्यादेरर्थमाह। तत इति।॥२१४॥२१५॥

स्वात्मावयवभूताभ्यो देवताभ्यां यथायथम्॥
ग्राम्यारण्यान्पशून्प्रादादन्याभ्यः स प्रजापतिः॥२१६॥

पशुनित्यादि व्याचष्टे। स्वात्मेति। स हि प्रजापतिः स्वात्मनोऽवयवभूता या देव तास्ताम्योऽग्न्यादिभ्यो यथायथं येन येन प्रकारेण शास्त्रे कथ्यते तेन तेन प्रकारेण ग्राम्यानजादीनारण्यांश्च गवयादीन्पशून्दत्तवानिति योजना॥२१६॥

यतोऽकरोद्विराडेवं तस्मादेवेह याज्ञिकाः॥
प्रोक्षितं सर्वदेवत्यं प्राजापत्यं तुरंगमम्॥२१७॥

आलभन्ते यतस्तस्माद्यथाव्याख्याततत्त्ववित्॥
कुर्यादेवं यथोक्तार्थं मृत्युत्वप्रतिपित्सया॥२१८॥

पुराकल्पमुपास्तिविधेरुक्त्वा क्रतुविधेरपि तस्यतुल्यतां मत्वा तस्मादित्यादि व्याचष्टे।यत इति। प्रोक्षितंमन्त्रपूतजलसंस्कृतमिति यावत्। इहेति यज्ञभूमिरुक्ता। सर्वदेवत्यमित्यत्र हेतुमाह। प्राजापत्यमिति। उपास्तिविधेर्भूमिकां कृत्वा तद्विधिमुपसंहरति।यत इति। यस्मादेवमुपामितवान्प्रजापतिस्तस्मादन्योऽप्येवमुपासीतेति योजना। यस्य

कस्यचिदुपास्त्यधिकारं वारयति। यथेति। सोऽपि विरक्तो मुमुक्षुश्चेन्नात्राधिकारीति सूचयति। मृत्युत्वेति। न हि सौत्रात्पदाद्विरक्तस्य तस्मिन्नहंग्रहोपास्त्यधिकारस्तत्प्रजापतित्वार्थी चेदित्थमुपासीतेत्यर्थः॥२१७॥२१८॥

कर्मोपासनमुक्त्वाऽथ तत्फलोपदिदिक्षया॥
एष वा इति यत्नेन ह्याजगामोत्तरा श्रुतिः॥२१९॥

नन्वश्वमेधोपासनमत्र विधित्सितं तस्य च विधिरतिक्रान्तस्तत्किमुत्तरेण वाक्येनेत्यत आह। कर्मेति। उपायोपदेशानन्तरमुपेयोपदेशस्यावसरं प्रत्ययसूचितं स्फोरयति।अथेति। फलोपदेशमन्तरेणाऽऽकाङ्क्षानुपशान्तेरितिहेतुद्योतनार्थो हिशब्दः। फलोक्तेरभूतार्थवादत्वव्यासेधार्थं यत्नेनेत्युक्तम्॥२१९॥

दर्शनाद्यभिनिर्वृत्तो यस्त्वेवं हयसाधनः॥
प्रत्यक्षं फलरूपेण स एष इति दर्श्यते॥२२०॥

अश्वमेधोपासनफलं वक्तुमुत्तरं वाक्यमिति तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षराणि व्याचष्टे। दर्शनादीति। यो दर्शनेन मनसा संपादितः पूर्वोक्ताश्वाग्निसाधनोऽश्वमेधो यश्च कायेन निष्पादितो बाह्यश्वादिहेतुकः क्रतुः स द्विप्रकारोऽपि फलरूपेण स्थितः सवितैव स चैष इति प्रत्यक्षं प्रदर्श्यत इत्यर्थः॥२२०॥

अश्वमेवक्रियापूर्वपरिणामैकवर्त्मना॥
अश्वमेधो रविः साक्षादुषा इत्यादिनोदितः॥२२१॥

कथमादित्यस्योभयविवाश्वमेधत्वं न हि तस्य मनोदेहनिर्वर्त्यक्रियात्वं तत्राऽऽह।अश्वेति। उभयी तावदश्वमेधक्रिया मानसी कायिकी च तदनुष्ठानाद्योऽपूर्वात्मा परिगामस्तद्द्वारा सवितैव मानसोऽश्वमेधो यः पूर्वमुषा वा इत्यादिनाऽनुक्रान्तः कायिकश्च स एवायं साक्षादश्वादिभिर्निर्वर्तयति। अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठत इति स्मृतेरित्यर्थः॥२२१॥

तस्य संवत्सर आत्मा तस्याऽऽदित्यैकहेतुतः॥
तस्य ऋत्वात्मनश्चित्यो योऽङ्गभूतः पुरोदितः॥२२२॥

फलात्मकः स एवैष पार्थिवोऽग्निः प्रदर्श्यते॥
आत्मान एते तस्यापि त्रयो लोका यथोदिताः॥२२३॥

कोऽसौक्रतुफलात्मकः सविता मण्डलं वा देवता वेति संदेहे द्वितीयं परिगृह्य तस्येत्यादि व्याचष्टे। तस्येति। कथमादित्यस्याऽऽत्मा संवत्सरः स हि कालेन परिच्छिन्नो न तदभिन्नो भवति तत्राऽऽह। तस्येति। आदित्योदयास्तमयाभ्यामहोरात्रादिद्वारा संक्त्सरव्यवस्था तेन तन्निर्मातुस्तस्य युक्तं तत्तादात्म्यमित्यर्थः। क्रतोरादित्यत्वमुक्त्वा तदङ्गस्याग्नेस्तद्वक्तुमगमग्निरर्क इति वाक्यं तस्यार्थमाह। तस्येति। योऽयं

पार्थिवश्चित्योऽग्निः क्रत्वङ्गभूतस्तेजोरसो निरवर्तताग्निरित्यत्रोक्तः स एव फलात्मकोऽर्कः सवितैवेति प्रदश्यते प्रकृतेन वाक्येनेत्यर्थः। यद्वाऽर्कशब्देनाग्निरेवोक्तः स सवितैवेति वाक्यार्थः। ननु पूर्वोक्तस्यैवाग्नेरादित्यत्वं कस्मान्नियम्यतेऽन्यश्चित्योऽग्निरन्यश्चाग्निरादित्यः किं न स्यादित्याशङ्क्य तस्येत्यादिवाक्यं योजयति। आत्मान इति। यथोदितत्वं चित्याग्निरूपेण प्रागुक्तत्वं तस्यप्राचीत्यादिना लोकात्मत्वं चित्याग्नेरुक्तं तदिहाप्युच्यते तत्तस्यैवाऽऽदित्यत्वमत्रेष्टमित्यर्थः॥२२२॥२२३॥

क्रतुतत्साधनात्मानावादित्याग्नी यथोदितौ॥
निर्वृत्तात्माधिकारौ तावेकैवासौ भवेदसुः॥२२४॥

नन्वादित्यः क्रतुरुक्तस्तद्धेतुश्चाग्निस्तत्कथं तयोः साध्यसाधनयोरैक्यमित्याशङ्क्य तावित्यादेरर्थमाह।क्रत्विति।क्रतोरात्मा सविता तत्फलत्वात्क्रतुसाधनात्मा चित्योऽग्निस्तावुक्तविभागावुत्पादितोपासनादिस्वव्यापारौ सन्तावेकैव प्राणाख्यादेवतेति तयोरैक्योक्तिरित्यर्थः॥२२४॥

अशनायावती योक्ता मृत्युः सर्वान्नघस्मरा॥
सैवाऽऽत्मा विदुषः साक्षादात्मा स्यादजरोऽमरः॥२२५॥

अप पुनर्मृत्युमित्यादेरर्थमाह। अशनायावन्नीति। अशनाया हि मृत्युरित्यशनायापिपासावती सर्वस्थूलप्रपञ्चसंहत्रीं या मृत्युशब्दिता प्राणाख्या देवतोपास्योक्ता सैवोपासितुरात्मा तत्क्रतुन्यायादित्यर्थः। अशनायादिमती देवता चेदुपासितरात्मा तर्हि क्षुत्पिपासार्दितः सुदुःखी स्यात्तन्नार्थोऽनर्थकरेणोपासनेनेत्याशङ्क्याऽऽह।साक्षादिति। मृत्योर्हि साक्षादात्मा निरुपाधिको जरादिवर्जितः स चेदुपासितुरात्मा कथं सर्वोपद्रवरहितो न स्यादशनायादिना चोपलक्षणेन तस्य संहर्तृत्वमेवेष्टमिति भावः॥२२५॥

नैनमाध्यात्मिको मृत्युस्तन्मृत्युत्वादवाप्नुयात्॥
सकृन्मृत्वाऽसुदेहेन मुच्यते सर्वबन्धनात्॥२२६॥

यद्यपि विदुषो मृत्युरात्मा तथाऽपि तस्य देहसंबन्धादाध्यात्मिकमृत्युसंबन्धः स्यादित्याशङ्क्य नैनमित्यादेरर्थमाह। नैनमिति। तर्हिविदुषः शरीरमविनाशि तिष्ठेत्ततस्तस्यशरीरत्वव्याहतिरित्याशङ्क्यमृत्युरम्येत्यादेरर्थमाह। सकृदिति। प्राणात्मना स्थितो विद्वान्वर्तमानं देहमारब्धकर्मान्ते जहाति ततश्च तस्य सर्वसंबन्धविनिर्मोको भवति न पुनर्मरणार्थं देहं गृह्णातीत्यर्थः॥२२६॥

अग्न्यादिभेदभिन्नानां देवतानामशेषतः॥
आत्माऽभिन्नोभवत्येष यथोक्तोपासनाबुधः॥२२७॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयमश्वमेधब्राह्मणम्॥२॥

ननु विदुषः सर्वसंबन्धविनिर्मोको न युक्तोऽग्न्यादिदेवताप्रेप्यत्वादित्याशङ्क्यैतासामित्यादेरर्थमाह। अग्न्यादीति॥२२७॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयमश्वमेधब्राह्मणम्॥२॥

---

अथ तृतीयं ब्राह्मणम्।

शास्त्रोक्तज्ञानयुक्तानां कर्मणां ज्ञानतस्तथा॥
सर्वत्र वेदशास्त्रेऽस्मिन्मृत्युभावः फलं श्रुतम्॥१॥

ज्ञानसमुच्चितकर्मबलान्मृत्युजयं ब्रुवता मुक्तेरुक्तत्वादनर्थिका सम्यग्धीरित्याशङ्क्य वृत्तं कीर्तयति। शास्त्रेति। शास्त्रे तत्र तत्र यान्युपासनान्युक्तानि तैः समुच्चितानि यानि कर्माणि तेषां केवलस्य चास्मिन्ननन्तरव्याख्याते वेदरूपे हितोपदेशपरे ग्रन्थे सर्वत्र चान्यत्रोपास्तिप्रकरणे मृत्युत्वं फलमुक्तं गौणी हि सा मुक्तिरशनायादिसंबन्धादात्यन्तिकी तु मुक्तिः सम्यग्ज्ञानादेवेति तदर्थवत्तेत्यर्थः॥१॥

आध्यात्मिकपरिच्छेदव्यावृत्तिर्यत्समाश्रयात्॥
स मृत्युर्मृत्युशब्देन फलभूतोऽत्र भण्यते॥२॥

वक्ष्यमाणमृत्युव्यावृत्त्यर्थं मृत्य्वात्मभाव इति भाष्ये मृत्युशब्दार्थमाह। आध्यात्मिकेति। यस्य सूत्रस्याऽऽत्मत्वेन सदा ध्यानाद्देहसंबन्धाधीनपरिच्छेदाभिमाननिवृत्तिस्तदात्मतादात्म्येन ध्यायतः परिच्छेदाभिमानसंहर्तृफलत्वेन स्थितो मृत्युरस्येत्यादिवाक्ये प्रस्तुतभाष्येच मृत्युशब्देनोच्यते तद्वक्ष्यमाणमृत्योर्नात्र प्रस्तावोऽस्तीत्यर्थः॥२॥

या त्वश्वमेधगत्युक्तिः सोपलक्षणसिद्धये॥
कर्मज्ञानान्तराणां स्यान्नाश्वमेधगृहीतये॥३॥

अश्वमेधोपासनस्य साश्वमेधस्य केवलस्य वा फलत्वेन मृत्युप्राप्तिरुक्ता नोपास्त्यन्तराणां कर्मान्तराणां चेत्याशङ्क्याऽऽह। या त्विति। अश्वमेधोपास्तिफलोक्तिरुपास्त्यन्तराणां केवलानां समुच्चितानां च फलोपलक्षणार्था नाश्वमेवोपास्तिफलमात्रग्रहार्था सर्वस्मात्फलवदुपायराशेर्वैराग्यस्येष्टत्वादित्यर्थः॥३॥

अल्पीयः फलसंप्राप्तिरल्पीयोज्ञानकर्मतः॥
अल्पत्वमभिभूतेः स्यात्तयोरासुरपाप्मभिः॥४॥

ज्ञानयुक्तानां कर्मणां सूत्राप्तिफलत्वे कथं पितृलोकाद्याप्तिर्न ह्येकमेव साधनं ब्रह्मलोकं पितृलोकादि च प्रापयति तत्कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोक इत्यादिविरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह।अल्पीय इति। महत्तराभ्यां ज्ञानकर्मम्यां समुच्चिताभ्यां केवलाद्वा तथाविधज्ञानाद्ब्रह्मलोकस्ताभ्यामेवाल्पीयोम्यां पितृलोकादीति व्यवस्थायां न श्रुतिविरोधोऽस्तीत्यर्थः। ननु ज्ञानकर्मणोरल्पत्वं नाम न्यूनफलत्वं वा परिच्छिन्नविषयत्वं वा नाऽऽद्यः परस्पराश्रयान्नेतरः

सत्राद्यपामनम्त जिल्लाराकाटन थान।

अल्पत्वमिति। तयोर्ज्ञानकर्मणोरल्पत्वमामुरपाप्मभिरभिभूतेः स्यात्तेन तदभिभूतत्वमेव तदल्पत्वमिति योजना॥४॥

कुतस्तस्याभिभूतस्य रागाद्यासुरपाप्मभिः॥
उद्भूतिः कर्मणोऽत्यर्थं ज्ञानस्य च निगद्यताम्॥५॥

सूत्रान्तो ज्ञानकर्मणोः फलोत्कर्षस्तयो रागाद्युपहतयोः पितृलोकादि फलमित्ययुक्तं प्राणाद्युपासनेष्वपि तदभिभवसंभवादनभिभूतज्ञानकर्माभावादिति शङ्कते। कुत इति। तयोरुद्भवकारणस्य दुर्भणत्वात्ताम्यामुद्रूताभ्यां दुर्लभा सूत्राप्तिरिति भावः॥५॥

मृत्युं साक्षादवाप्नोति ज्ञानयुक्तेन कर्मणा॥
इत्येतद्बहुशोऽश्रावि पूर्वग्रन्थेषु चाऽऽगमैः॥६॥

तयोरुद्भवकारणमुपास्या प्राणदेवतेति वक्तुं विस्तरेणानूदितं संगृह्णाति। मृत्युमिति। उपास्तिसमुच्चितकर्मणा केवलोपास्त्या वा सूत्रमात्मत्वेनाऽऽप्नोतीत्येतत्पूर्वग्रन्थेषु मृत्युरस्याऽऽत्मेत्यादिषु श्रुतमन्यैश्चोपास्तिप्रकरणस्थैर्वाक्यैरेतदसकृत्प्रतिपन्नमित्यर्थः॥६॥

तज्ज्ञानोत्पत्तिविघ्नाय ध्वस्तिकृज्ज्ञानलब्धये॥
उद्गीथदेवतावाप्त्यै प्रारब्धेहोत्तरा श्रुतिः॥७॥

अथ पूर्वोत्तरब्राह्मणयोः संगतिमाह। तज्ज्ञानेति। तस्य सूत्रभावस्य साधनं ज्ञानं कर्म च तयोरुत्पत्तौ प्रतिबन्धको रागादिस्तदपध्वस्तिकारणं यज्ज्ञानादि तत्प्राप्त्यर्थं तद्विषयोद्गीथदेवता प्राणाख्या ग्राह्या तादर्थ्येनास्यामुपनिषदि द्वया हेत्याद्या श्रुतिरारब्धा भवति हि प्राणो मन्त्रप्रकाश्योऽनुध्रियमाणो यथोक्तप्रतिबन्धध्वस्तिहेतुरिति भावः॥७॥

ननु मृत्योरतिक्रान्तेरुद्गीयज्ञानकर्मणोः॥
फलस्य संश्रवान्नातो मृत्युप्राप्तिस्तयोः फलम्॥८॥

ज्ञानकर्मणोरुद्भावकस्य प्राणस्य स्वरूपनिरूपणार्थं ब्राह्मणारम्भमुक्त्वा यथोक्तं संबन्धमाक्षिपति। नन्विति। मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यत इति मृत्योरतिक्रमस्य वक्ष्यमाणोद्गीथज्ञानकर्मफलस्य श्रवणात्पूर्वत्र च मृत्योरात्मभावस्य तत्फलस्योक्तत्वान्नानयोर्मृत्युप्राप्तिः फलं पूर्वयोस्तुतदिति फलभेदात्पूर्वोत्तरयोस्तयोर्विषयभेदादुक्तयोर्वक्ष्यमाणयोरनन्तर्भावान्न पूर्वज्ञानकर्मोद्भावकप्रकाशनार्थमिदं ब्राह्मणमित्यर्थः॥८॥

नाग्न्यादिदेवतात्मत्वतत्फलावगमाच्छ्रुतेः॥
स्वाभाविकासङ्गमृत्योरतिक्रान्तिः पृथक्फलम्॥९॥

अग्न्यादिदेवतात्मभावस्योद्गीथज्ञानकर्मफलस्य वक्ष्यमाणत्वात्पूर्वत्र चैतासां देवतानामित्यस्यैवोक्तत्वात्पूर्वोत्तरज्ञानकर्मफलभेदाभावादेकविषयत्वात्तयोरुद्भावकप्रकाशनार्थंब्राह्मणमुक्तमिति परिहरति। नाग्न्यादीति। एतासां देवतानामेको भवतीति पूर्वा सोऽग्निरभवदित्याद्या चोत्तरा श्रुतिः श्रुतिशब्देन गृह्यते। कथं तर्हि मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यत इति श्रुतिस्तत्राऽऽह। स्वाभाविकेति। पृथगित्यत्र मृत्युभावादिति शेषः। अवान्तरफलविषयमेतद्वाक्यं परमफलं तु सूत्रत्वमिति भावः॥९॥

कोऽसौस्वाभाविकः पाप्मा तस्योद्भूतिस्तथा कुतः॥
तस्माभिवृत्तिः केन स्यात्कथं³⁰ वेत्येतदुच्यते॥१०॥

ज्ञानकर्मणोर्मृत्युत्वमुत्तमं फलमुक्त्वा तयोरप्रतिबद्धयोरेव तदिति मत्वा प्रतिबन्धध्वंसि प्राणदेवताध्यानादि वक्तुं ब्राह्मणमिति तदर्थं चोक्त्वाऽऽख्यायिकायाः श्रौतमर्थं वक्तुं भाष्यस्थं प्रश्नमनुवदति। कोऽसाविति। तत्र प्रथमप्रश्नस्य स्वाभाविकपाप्मस्वरूपं विषयो द्वितीयस्य तदुत्पादकं तृतीयस्य तन्निवर्तकं चतुर्थस्य तन्निवृत्त्युपकरणमिति विवेक्तव्यम्। प्रश्नचतुष्टयमनूद्योत्तरं प्रतिजानीते। इत्येतदिति॥१०॥

यथोक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थं श्रुतिराख्यायिकात्मिका॥
द्वयाहेत्येवमाद्येयं प्रचक्राम परीक्षितुम्॥११॥

इयं हि द्वया हेत्याद्या श्रुतिराख्यायिकारूपा यथोक्तबुभुत्सितस्वाभाविकपाप्मादिचतुष्टयज्ञानद्वारा प्राणयाथात्म्यं निरूपयितुं प्रक्रान्तेत्युत्तरमेव स्फोरयति। यथोक्तेति॥११॥

प्राजापत्यं पदंयो यो ह्यधिकारी परीप्सति॥
तन्निर्धार्यानया श्रुत्या पदमामोत्युपासनात्॥१२॥

किं तन्निरूपणमुद्गीथोपास्तेरेवोपकरोति किंवा सर्वप्राणोपास्तीनामिति वीक्षायां द्वितीयं गृह्णाति। प्राजापत्यमिति। यो यः सौत्रं स्थानमाप्नुमिच्छति स स तदुपायमन्वेषमाणोऽनया श्रुत्या शुद्ध्यादिगुणकं प्राणं निश्चित्य तत्र तत्रोक्ततत्तद्गुणकस्य तस्योपासनात्तत्पदमाप्नोत्यतोऽयं विचारः सर्वप्राणोपास्त्युपकारीत्यर्थः। अन्यपर्युदासार्थमधिकारीत्युक्तम्॥१२॥

पूर्वजन्मनि यद्वृत्तं वर्तमानप्रजापतेः॥
तदवद्योतको हेति निपातोऽत्र प्रयुज्यते॥१३॥

ब्राह्मणाख्यायिकयोरर्थमुक्त्वाऽक्षराणि व्याकुर्वन्निपातार्थमाह। पूर्वेति। वर्तमानप्रजापतेरेतत्कल्पादौ फलरूपेणाभिनिर्वृत्तस्य हिरण्यगर्भस्येति यावत्। निपातानां द्योतकत्वमेव न वाचकत्वमिति वक्तुमवद्योतकपदम्। प्रथमवाक्यं सप्तम्यर्थः॥१३॥

भविष्यद्वृत्तिमाश्रित्य यजमानः प्रजापतिः॥
इहाभिभीयतेऽन्यस्तु न कश्चित्सप्रयोजनः॥१४॥

प्राजापत्या इत्यत्र प्रकृत्यर्थमाह। भविष्यदिति। इहेति तद्धितान्तपदोक्तिः।

हिरण्यगर्भस्यैव प्रजापतिशब्देनोपादानमिह किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अन्यस्त्विति॥१४॥

ज्ञानकर्मोपदेशो हि नरं प्रत्येव सर्वथा॥
सर्वः श्रौतो यतस्तस्मात्स एवेहाभिधीयते॥१५॥

यद्यपि प्रयोजनेन सह तादात्म्येन स वर्तते तथाऽपि तस्यैव फलभूतस्य किमित्यत्र न प्रकृत्यर्थतेति तत्राऽऽह। ज्ञानेति। अत्र हि प्राजापत्यानां देवासुराणां संग्रामोक्तिद्वारा प्रजापतेर्ज्ञानकर्मणी कर्तव्ये कथ्येते ज्ञानाद्युपदेशश्च सर्वो गुणप्रधानत्वेन समप्रधानत्वेन वा सर्वप्रकारोऽपि श्रुतिस्मृतिगतो मनुष्यत्वाद्यभिमानवन्तं प्रत्येव युक्तः शास्त्रस्य तदधिकारत्वात्तस्माद्यजमानोऽत्र प्रजापतिरित्यर्थः॥१५॥

तत्कर्मज्ञानजत्वाच्च तत्प्राणाः शुद्धयशुद्धिजाः॥
प्राजापत्या इहोच्यन्ते वागायुक्तेश्व लिङ्गतः॥१६॥

प्रत्ययार्थमन्यत्राप्रसङ्गार्थं कथयति। तत्कर्मेति। चकारोऽवधारणार्थः प्राणशब्दादुपरि संबध्यते। तस्य यजमानस्य शास्त्रीये स्वाभाविके च ये ज्ञानकर्मणी ताभ्यां जन्यत्वात्तदुपाधिभूता वागादय एव प्राजापत्याः प्रकृते वाक्ये विवक्ष्यन्ते ते च शुद्धिशब्दितशास्त्रीयज्ञानकर्मजा देवा अशुद्धिशब्दितस्वाभाविकज्ञानकर्मजाश्चासुरा न त्विन्द्रादीनां विरोचनादीनां चात्र प्रसक्तिरित्यर्थः।ननु यजमानसंबन्धिनां देहान्तर्वर्तिनाड्यादीनामनेकेषां संभवात्किमिति वागादीनामेवात्र ग्रहणमित्याशङ्क्यवाक्यशेषादित्याह।वागादीति। चकारः शङ्कानिरासार्थः॥१६॥

उद्गीथोपास्तिसंबन्धाद्द्वया हेत्यादिकस्य च³¹॥
उपास्यार्थविशुद्धयर्था प्रवृत्ताऽऽख्यायिका ततः॥१७॥

ब्राह्मणतात्पर्यमाख्यायिकाश्रुत्यर्थं चोक्त्वा द्वया ह प्राजापत्या इत्यक्षराणि व्याख्यातानि। इदानीमाख्यायिकायाः स्वार्थनिष्ठत्वमाशङ्क्य तात्त्विकं तात्पर्यमाह। उद्गीथेति। द्वया हेत्यादेरुद्गीथोपास्त्यन्वयान्न स्वार्थनिष्ठतेत्यर्थः। तन्निष्ठत्वाभावादुपास्यं विविच्य वक्तुमाख्यायिकेति फलितमाह। उपास्येति॥१७॥

अभ्यारोहजपस्येह प्राण एवास्तु देवता॥
कस्माद्वागादयो नेति तत्परीक्षाऽत ईर्यते॥१८॥

कथं तच्छुद्धिरत आह। अभ्यारोहति। इह ब्राह्मणे योऽम्यारोहनामा जपो वक्ष्यते तस्योद्गीथोपास्तेश्च प्राण एव देवताऽस्तु वागादयो नेति कस्मादिति चोदिते तस्यादेवतायाः परीक्षा प्रकृताख्यायिकया क्रियत इत्यर्थः। प्रकृताख्यायिकाविषयोऽतः शब्दः॥१८॥

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्राणप्राधान्यसिद्धये॥
प्रवृत्ताऽऽख्यायिका यत्नाद्वागादीन्द्रियनिन्दया॥१९॥

परीक्षाफलमाह। अन्वयेति। सति प्राणे वागादिव्यापारो नान्यथेत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां वागादीनामासुरपाप्मविद्धत्वेन निन्दया च तद्वेधविधुरम्य प्राणस्य संघातविचारकस्य प्राधान्यधीद्वारोपास्यत्वसिद्ध्यर्थं तात्पर्येणाऽऽख्यायिका प्रवृत्ता तेनोपास्यः प्राणो वागादयो नेति ज्ञानं परीक्षाफलमेषैव चोपास्यशुद्धिरित्यर्थः॥१९॥

शास्त्रस्वभावजज्ञानकर्मसंस्कारहेतुतः॥
देवासुरत्वं प्राणानां निरुद्धोपाधिकारणात्॥२०॥

आख्यायिकायास्तात्त्विकं तात्पर्यमुक्त्वा देवाश्चासुराश्चेति यजमानप्राणानां देवासुरत्वं कथमित्याशङ्क्याऽऽह। शास्त्रेति। शास्त्रजेस्वभावजे च ये ज्ञानकर्मणी तयोः संस्कारेवागादीनां संस्कृतत्वाद्धेतोः शास्त्रीयज्ञानादिसंस्कृतत्वमितरज्ञानादिसंस्कृतत्वं चेति विरुद्धोपाधिसंबन्धरूपकारणाद्यजमानप्राणानां देवत्वमसुरत्वं चेत्यर्थः॥२०॥

सहस्रादिर्यथा भेदः प्राणस्यैकस्य शब्द्यते॥
भूयोधिकारभेदेन वागादीनां तथा भिदा॥२१॥

वागादीनामुपाधितो द्वैविध्यं श्रौतदृष्टान्तेनाऽऽह। सहस्रादिरिति। बहुधाधिकारस्थानोपाधिविशेषेणैकस्यैव सूत्रात्मनः षडधिकत्रिशताधिकत्रिसहस्रसंख्याको भेदः कति देवा याज्ञवल्क्येत्यादावुच्यते तथा वागादीनां स्वाभाविकेतरज्ञानादिसंस्कृतत्वोपाधितो द्वैविध्यमित्यर्थः॥२१॥

सहजं सर्वभूतानां वृत्तमासुरमि³²ष्यते॥
यन्त्राधेयं यतो³³ दैवं ज्यायांसः स्युस्ततोऽसुराः॥२२॥

तत इत्यादिवाक्ययोस्तात्पर्यमाह। सहजमिति। शरीराभिमानद्वारा हिंसानृताद्यासुरं वृत्तं दैवं पुनरहिंसासत्यवदनादीति विवेकः। देवाश्चाल्पीयांसः स्युरिति द्रष्टव्यम्॥ २२॥

इह वागादयः शब्दा देवतार्थाभिधायकाः॥
मर्त्यत्वान्न तु गृह्यन्ते करणस्थानगोचराः॥२३॥

वागादिशब्दैरिन्द्रियाण्युक्त्वा तेषां देवताविषयत्वमाह। इहेति। ब्राह्मणमिहेत्युक्तम्। प्रसिद्धानामिन्द्रियाणामेव कुतस्तच्छब्दैर्नोक्तिरित्याशङक्याऽऽह। मर्त्यत्वादिति। करणानां स्थानानि गोलकाख्यानि तद्गताः प्राणा एव न वागादिशब्दास्तेषां नाशित्वादित्यर्थः॥ २३॥

देवतैकात्म्यमेवेह दैवज्ञानक्रियाफलम्॥
अध्यात्मादिपरिच्छेद आसुरत्वान्न गृह्णते॥२४॥

नाशित्वेऽपि तेषामेव ग्रहणं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। देवतेति। वागाद्युपास्तिसहितक्रियाफलमग्न्यादिदेवतात्मत्वमस्मिन्ब्राह्मणे वक्ष्यते। अतश्चाध्यात्मे देहे यो वागादीनां परिच्छेदः करणशब्दितः स नात्र गृह्यते तस्याऽऽसुरत्वात्। किं त्वाध्यात्मिकवागादिद्वाराऽऽधिदैविकाग्न्यादिषु तच्छब्दाः पर्यवस्यन्तीत्यर्थः॥२४॥

हिंसाभिप्रवर्णं चेतः प्रायेण श्रेयसामपि॥
भूयांसोऽतोऽसुरा देवाः कनीयांसोऽतियत्नजाः॥२५॥

वागादीन्द्रियाण्येव तच्छब्दैरुपेत्य स्वाभाविकी हीत्यादिभाष्यं विवृणोति। हिंसेति। नियमं निरसितुं प्रायेणेत्युक्तम्। किं पुनरश्रेयसामिति वक्तुमपिशब्दः। मनसो हिंसाप्रवणत्वे स्वाभाविकज्ञानादिवृत्तिभूयस्त्वात्तद्विशिष्टप्राणानां भूयस्त्वमिति फलितमसुरबाहुल्यमाह। भूयांस इति। शास्त्रीयज्ञानादेरल्पत्वात्तद्विशिष्टप्राणानामपि तथात्वाद्देवानामल्पतेति फलान्तरमाह। देवा इति। अतियत्नजा इत्यत्यन्तयत्नसाध्यज्ञानकर्मलभ्या इत्यर्थः॥२५॥

धर्माधर्मैकसाध्यत्वाद्ब्रह्मादेः स्थावरावधेः॥
अस्पर्धन्त ततोऽन्योन्यं दैतेया विबुधैः सह॥२६॥

त एष्वित्यादेरर्थमाह। धर्मेति। सर्वस्यापि भोगस्थानस्य धर्मेणाधर्मेण ताभ्यां च साध्यत्वात्तस्मिन्निमित्ते ततः स्वाभाविकेतरज्ञानकर्मवशादसुरा देवैस्ते चासुरैमिथः संघर्ष चक्रुरित्यर्थः॥२६॥

आसुरेभ्योऽधिकारेभ्यो व्युत्थाप्येह प्रजापतिम्॥
दैवीर्भूमीर्नयामैनमिति देवचिकीर्षितम्॥२७॥

देवानामसुरैः स्पर्धां कुर्वतामभिप्रायमाह। आसुरेभ्य इति। व्यवहारमार्गे स्थितं यजमानं स्वाभाविकज्ञानकर्मभ्यो विमुखीकृत्य शास्त्रीयज्ञानकर्मणी प्रापयामेति देवानां विवक्षितमित्यर्थः॥२७॥

दैवेभ्य एनमाच्छिद्य कामक्रोधादिसाधनाः॥
आनयामाऽऽसुरीर्भूमीरिति दैतेयनिश्चितिः॥२८॥

असुराणामभिप्रायमाह। दैवेभ्य इति। शास्त्रीयज्ञानादिभ्यो यजमानं पृथक्कृत्य कामादिवशादिनरज्ञानादीनि तमानयामेति दैत्यविवक्षितमित्यर्थः॥२८॥

यत्नायत्नसमुत्थाभ्यां वृत्तिभ्यां देवदानवाः॥
दैव्यासुरीभ्यामन्योन्यमस्पर्धन्त विरोधतः॥२९॥

देवानां चेत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। यत्नेति। कदाचिद्दैवी शास्त्रीयज्ञानाद्या वृत्तिरुद्भवत्यासुरी चेतराऽभिभूयते कदाचिदासुरी स्वाभाविकज्ञानाद्या वृत्तिरुद्भवति दैवी चेतराऽभिभूयते सेयं देवासुरस्पर्धेत्यर्थः। देवानामसुराणां च परस्परस्पर्धाकारणीभूतवृत्तिद्वयस्य मिथो विरोधादशक्या तदीयस्पर्धा समाधातुमित्याह। विरोधत इति॥२९॥

भूयो बलेन ते देवा आसुरेण निराश्रयाः॥
अर्द्यमाना न शरणं लेभिरेऽल्पत्वकारणात्॥३०॥

त एवमित्यादिभाष्यार्थमाह। भूय इति। पीड्यमानत्वे हेतुमाह। निराश्रयाइति। शरणं शर्माऽऽश्रयं वा। अर्द्यमानत्वे हेत्वन्तरमाह। अल्पत्वेति॥ ३०॥

अनीक्षमाणास्ते शर्म संभूयोचुः परस्परम्॥
क्रियतामविचारेण हन्तेत्यनुमतौ पदम्॥ ३१॥

ते हेत्यादेरर्थमाह। अनीक्षमाणा इति। हन्तेति पदमनुमत्यर्थम्। तत्रानुमतिस्वरूपमाह। क्रियतामिति॥ ३१॥

अस्मज्जिगीषूनसुराञ्जित्वोद्गात्रात्मसंश्रयात्॥
अतिलङ्घ्याऽऽसुरं भावं देवतात्मानमाप्नुमः॥३२॥

किं तत्कर्तव्यमित्यपेक्षायामाह। अस्मदिति। उद्गीथेनेत्यस्यार्थमाह। उद्भात्रिति। उद्गातुरात्मा प्राणस्तदाश्रयेणेत्यर्थः। असुराञ्जित्वेत्येतदेव दर्शयन्नृपसर्गार्थमाह। अतिलङ्घ्येति। अयामेत्यस्यार्थमाह। देवतेति॥३२॥

उद्गीथदेवतावाप्तिर्ज्ञानकर्मसमुच्चयात्॥
अभ्यारोहजपः कर्म ज्ञानं त्विह परीक्ष्यते॥३३॥

उद्गात्रात्मप्राणाश्रयणं केनोपायेनेत्याशङ्क्याऽऽह। उद्गीथेति। किं तत्कर्म किंवा ज्ञानं तदाह। अभ्यारोहेति॥३३॥

विधिशेषार्थवादत्वान्नेदं ज्ञाननिरूपणम्॥
इति चेन्नैतदेवं स्यादेवं वेदेति तद्विधेः³⁴॥३४॥

द्वया हेत्यादि न ज्ञाननिरूपणपरं विधिशेषत्वेनार्थवादत्वात्तत्कुतोऽत्र ज्ञानपरीक्षेत्याक्षिपति। विधीति। उपास्तिविधेः श्रवणात्तत्परं वाक्यमिति परिहरति। नैतदिति॥३४॥

उद्गीथविधिशेषश्चेद्गीथमकृतौ श्रवात्॥
नातत्प्रकरणान्न्याय्यमितोऽन्यत्र च तद्विधेः³⁴॥३५॥

यत्तु विधिशेषत्वादर्थवादतेति तत्र किमुद्गीथविधिशेषता जपविधिशेषता वेति विकल्पप्याऽऽद्यमनुवदति। उद्गीथेति। औद्गात्रस्य कर्मणः प्रकृतौ प्रस्तावे संनिधौ पुराकल्पस्य द्वया हेत्यादिना श्रवणात्तद्विधिशेषोऽर्थवादोऽयमिति कुतो ज्ञाननिरूपणेत्यर्थः। नास्योङ्गीथविधिशेषत्वं न्याय्यं तत्प्रकरणत्वाभावात्कर्मप्रकरणे चोद्गिथस्य विधानादिति समाधत्ते।नेत्यादिना॥३५॥

विद्याप्रकरणत्वाच्च नेहोद्गीथाविधीयते॥
जपस्य चाप्यनित्यत्वात्स्यादेववित्प्रयोज्यता॥३६॥

नन्वत्रैवोद्गीथविधिः किं न स्यादुद्गायेत्यादिदर्शनादत आह। विधेति। इत प्रकरणोक्तिः। न चोद्गायेत्युद्गीथविधिस्तदनुवादेन वागादिनिन्दया मुख्यप्राणपरिग्रहार्थत्वादिति चकारार्थः। जपविधिशेषत्वेनार्थवादत्वं प्रत्याह। जपस्येति। अनावश्यको हि जपः प्राणविदा तस्याननुष्ठेयत्वसंभवादसत्यपि जपे विदुषो विद्यया फलसिद्धेरुपासनं त्वावश्यकं तद्विना जपमात्रादुत्कृष्टफलासिद्धेस्ततो जपस्यानित्यस्य नित्यवच्छ्रुतोपासनाप्रयोजकत्वान्नित्यानित्यसंयोगायोगान्न तत्परवाक्यस्य जपविधिशेषतेत्यर्थः। यद्वा प्राणविज्ञानवताऽनुसंधेयो जपो न तद्विज्ञानात्प्रागस्ति तन्नासौ पश्चाद्भावी प्रागेव सिद्धं विज्ञानं प्रयोजयति। न हि प्रयाजादि दर्शपूर्णमासप्रयोजकं तत्प्रयोज्यत्वादेवं प्राणवित्प्रयोज्यो जपो न ज्ञानप्रयोजकस्तस्य प्रयोजकत्वेन प्रागेव सिद्धेस्तथा च नास्यतद्विधिशेषतेत्यर्थः॥३६॥

उदारफलवद्यस्मादपि ज्ञानमिह श्रुतम्॥
तद्धैतदित्यतो ज्ञानं फलवत्त्वाद्विधित्सितम्॥३७॥

किंचेह प्रकरणे तद्धैतदित्यतो वाक्यादुत्कृष्टफलविशिष्टं प्राणविज्ञानं यस्माच्छ्रुतंतस्मा³⁵त्फलवत्त्वादपि तद्विषयं ज्ञानं विधातुमिष्टमिति द्वया हेत्यादि तत्परमेव न विध्यन्तरपरमित्याह। उदारेति॥३७॥

शुद्ध्यशुद्ध्युक्तितश्चेह प्राणोपासा विवक्षिता॥
वागादिनिन्दया मुख्यप्राणोपासा न चेदिह॥३८॥

विधित्सिताऽथ तन्निन्दा स्तुतिश्चानस्य किंफला॥
अतोऽर्थवादाद्धि विधिर्लिङ्गादत्रानुमीयते॥३९॥

प्राणोपास्तेर्विवक्षितत्वे हेत्वन्तरमाह। शुद्धीति। प्राणम्य शुद्धिरशुद्धिश्च वागादीनामित्युक्तिवशादस्मिन्प्रकरणे प्राणोपास्तिरभिप्रेता शुद्ध्यशुद्धिवचनमन्यथा वृथा स्यादित्यर्थः। उक्तमेव व्यक्तीकुर्वन्नहीत्यादिभाष्यं विवृणोति। वागादीति। इहेति पूर्ववत्। अथशब्दस्तर्हीत्यर्थे। तन्निन्दा वागादिनिन्दा।प्राणविषयोऽनशब्दः। यद्धि स्तूयते तद्विधीयत इति न्यायमाश्रित्य फलितमाह। अत इति। वागादीनामशुद्धत्वेन निन्दा प्राणम्य शुद्धत्वेन स्तुतिरित्येवमर्थादर्थवादात्कल्पकात्प्राणोपासने कल्प्यते विधिरित्यर्थः। अर्थवादलिङ्गकं विधिकल्पनमन्यत्रापि प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः। प्रकरणमेव सप्तम्यर्थः॥३८॥३९॥

प्राणस्वरूपापतिश्च यतोपासाफलं श्रुतम्॥
उपासनमतोऽनस्य विधित्सितमितीक्ष्यताम्॥४०॥

इतश्च विधित्सितं प्राणोपासनमित्याह। प्राणेति। यत उपासाफलमिति वक्तव्येऽन्यथावचनं छान्दसत्वद्योतनार्थम्। ततः³⁶ सोषामितिवत्संधिः। मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यत इत्यादिश्रुतेर्वागाद्युपासनस्याग्न्याद्यात्मत्वं फलं प्राणस्वरूपापत्तिनिमित्तमतो विधित्सिता तदुपास्तिरित्यर्थः। उदारफलवदित्यत्र प्राणोपास्तेः सूत्रात्मत्वं फलमुक्तमिह तु तत्कृतं वागाद्युपास्तेरग्न्याद्यात्मत्वमुपासितुर्वागादीनामुच्यत इति विशेषः। एवं प्राणोपास्तेर्विधित्सितत्वात्तद्विधिशेषो द्वया हेत्यादिरित्युपसंहरति। उपासनमिति॥४०॥

उपासनमसोः काममस्तु सूक्तोपपत्तितः॥
शुद्ध्यादिगुणवत्ता तु न मानादुपपद्यते॥४१॥

उपदिष्टादृष्टोपपत्तिवशात्प्राणस्योपासनं यद्यस्ति तदस्तु काममित्यङ्गी करोति। उपासनमिति। शुद्ध्यादिगुणवती तु प्राणदेवता नास्ति प्रमाणाभावात्। उपास्तिविधिपरत्वेन श्रुतेरुक्तदेवतायामतात्पर्यात्। उक्तं हि—अपि वा शब्दपूर्वत्वाद्यज्ञकर्म प्रधानं स्याद्गुणत्वे देवताश्रुतिरिति तदाह। शुद्ध्यादीति॥४१॥

गुणवत्ताऽप्यसोरस्तु यथाऽस्योपासनं तथा॥
प्रामाणिक्युभयत्रापि प्राप्तिर्यस्मादिहेक्ष्यते॥४२॥

देवताधिकरणन्यायेन परिहरति। गुणवत्ताऽपीति। यथा प्राणस्योपास्तिः शास्त्रदृष्टत्वादिष्टा तथाऽस्य गुणसंबन्धोऽपि श्रुतत्वादेष्टव्यः। उपास्तावुपास्ये गुणवति च प्राणे प्रामाणिकप्राप्तेरविशेषान्मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणलोकप्रसिद्धिम्योविग्रहादि³⁷पञ्चकविशिष्टदेवतादृष्टेर्न तत्प्रत्याख्यानं संभवतीति भावः। इहेति श्रुतिरुक्ता सा च विधिपरत्वेऽपि संवादविसंवादयोरभावे द्वारार्थे मानतामनुभवति॥४२॥

ननु स्तुत्यर्थतैवास्य शुद्ध्यादेरवगम्यते॥
उपासाविधिशेषत्वादर्थवादोऽत ईक्ष्यताम्॥४३॥

ननु स्याच्छ्रुतत्वादिति भाष्यं व्याख्याय न स्यादित्यादिपूर्वपक्षं विभजते। नन्विति। शुद्ध्यादिवादस्य स्तुत्यर्थत्वे फलितमाह। अर्थवाद इति॥४३॥

प्रामाणिकोऽभिसंबन्धो यस्मात्प्राणस्य गम्यते॥
किंबलं समुपाश्रित्य शुद्ध्यादेरर्थवादता॥४४॥

शुद्ध्यादिवादस्यार्थवादत्वेऽपि नाभूतार्थवादतेति परिहरति। प्रामाणिक इति।

प्राणस्य शुद्ध्यादिसंबन्धोऽर्थवादसिद्धोऽपि यस्मादविद्यमानोऽपि न भवति तस्मात्तद्वादस्याभूतार्थवादत्वमनिमित्तकमित्यर्थः॥४४॥

नहिमानं विहायेह साध्यसाधननिश्चितौ॥
चक्षुरन्यत्प्रपश्यामो यद्बलात्स्यादयं मृषा॥४५॥

आर्थवादिकोऽपि शुद्ध्यादिसंबन्धो मिथ्यागुणगुणिभावस्य मानान्तरासिद्धत्वादतस्तद्वादस्याभूतार्थवादतेत्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। शास्त्रीये व्यवहारे गुणगुणित्वनिश्चये श्रुतिं हित्वा नान्यन्मानमस्ति यस्य संभावितस्याभावबलादस्यायं शुद्व्यादिसंबन्धो मिथ्योच्येत न तथाऽत्र मानान्तरं संभाव्यते नहि श्रौतेऽर्थे तदभावादभूतार्थता श्रुतेर्युकाऽतिप्रसङ्गादिति भावः॥४५॥

आसन्यत्वादयोऽन्यस्य न च योषाग्निवद्यतः॥
तेषां प्रत्यक्षतः सिद्धेरतः शुद्ध्यादिमानसुः॥४६॥

किंच विमताः शुद्धत्वादयो न मिथ्या प्राणगुणत्वादासन्यत्वादिवदित्याह। आसन्यत्वादय इति। योषितोऽग्नित्ववत्प्राणस्याऽऽसन्यत्वादयो यतो मिथ्या न भवन्त्यतस्तस्य शुद्धत्वादयोऽपि तथैव न मिथ्या स्युरिति योजना। न च योषितोऽग्नित्वं शास्त्रगम्यत्वादमिथ्येति युक्तं ध्यानार्थमारोपाङ्गीकारात्। साध्यवैकल्यं परिहरति। तेषामिति। अनुमानफलमाह। अत इति। यतः शब्दोऽत्रापि संबध्यते॥४६॥

अक्षाद्यविषया ये तु गुणा आगमतो मताः॥
मानाविरोधात्केनैषां शुद्ध्यादीनां मृषार्थता॥४७॥

मानान्तराविसंवादित्वमुपाधिरित्याशङ्क्य साधनव्याप्तिमाह। अक्षादीति। ये प्राणस्य शुद्ध्यादयो गुणास्ते यदि श्रुतान तर्हिमृषामानान्तराविरोधाच्छ्रतिमात्रगम्येषु तस्यायोग्यत्वान्न च तन्मृषात्वे हेत्वन्तरमस्तीत्यर्थः। अथवा योषितोऽग्नित्वमध्यक्षविरोधादसदिष्टम्। ये तु प्राणस्याऽऽगमतोऽवगताः शुद्धत्वादयो गुणा न ते प्रत्यक्षादिविषयाः श्रुतिसिद्धेऽर्थे तदनवकाशादतस्तेषामविरोधान्नासत्यतेत्यर्थः॥४७॥

श्रोत्रादिवत्प्रमाणानामसाधारणमेयता॥
तन्मेयप्रथने मानं न किंचिदनुभूतितः॥४८॥

नन्वासन्यत्वादिवत्प्राणगुणत्वाविशेषान्मानान्तरयोग्यत्वं शुद्धत्वादीनामनुमीयते। तथा च तत्संवादविसंवादाभ्यां श्रुतेस्तेषु न प्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। श्रोत्रादिवदिति। यथेन्द्रियाणां शब्दादिविषयव्यवस्था तथा सर्वमानानामसाधारणार्थवत्ता स्वीकर्तव्या मानान्तरसिद्धे मानान्तरस्याकिंचित्करत्वादतः शाब्दशुद्ध्यादिष्वक्षादेरनवकाशान्न तद्विसंवादाद्याशङ्केत्यर्थः। ननु मानमेययोः संबन्धोऽस्ति न वा ? न चेन्मानमेयत्वायोगोऽतिप्रसङ्गादस्ति चेद्गम्यते न वा नचेत्तदस्तित्वमनिमित्तं स्याद्गम्यते चेतेनैव मानेनान्येन

वा नाऽऽर्द्योऽशतः स्वग्रहापत्तेर्द्वितीये संबन्धग्राहिणा संबन्धिनोरपि ग्रहान्नासाधारणमेयता मानानामत आह। तन्मेयेति। मानमेययोः संबन्धस्तच्छब्दार्थः। स एव मेयस्तस्य प्रथनं स्फूर्तिस्तस्य साक्ष्यनुभवादन्यन्न मानमस्तीति यावत्॥४८॥

परमार्थातिरेकाद्वाऽभेदाद्वा परमार्थतः॥
वस्तुनः स्यान्मृषात्मत्वं नैवमप्युपपद्यते॥४९॥

किंच परस्य मिथ्याशब्दार्थानिरुक्तेः प्राणगतशुद्ध्यादेर्न मृषात्वमिति वक्तुं विकल्प्य दूषयति। परमार्थेति। यन्मृषात्वं वस्तुनोऽभिमतं तत्परमार्थाद्भिन्नमभिन्नं वा नोभयथाऽपि संभवति। न हि परमार्थादर्थान्तरस्य सत्त्वं तद्वेदे मानाभावान्न³⁸च मृषात्वेनेष्टस्य तस्माद³⁹भिन्नत्वं व्याघातादिति भावः। इदानीं पक्षद्वयाङ्गीकारेऽपि मृषात्वानुपपत्तिरित्याह। नैवमिति। यद्वा कल्पद्वयं दर्शयित्वा दोषमुभयत्रापि संभावयति। नैवमिति॥४९॥

लभते व्यतिरेकं चेत्परमार्थात्ततोऽपरम्॥
स्वमहिम्नैव तत्सिद्धेः किमिव स्यान्मृषार्थता॥५०॥

भेदपक्षेऽनुपपत्तिं⁴⁰ दर्शयितुमनुवदति। लभत इति। अपरं मृषात्वेनेष्टमिति यावत्। तत्किं स्फुरति न वा न चेन्न तदस्तित्वं निश्चायकाभावात्स्फुरति चेत्स्वतः परतो वा न परतः संबन्धानिरूपणात्स्वतश्चेन्न मृषात्वमात्मवदित्याह। स्वमहिम्नेति॥१०॥

परमार्थात्मकत्वे तु न किंचिद्वितथं क्वचित्॥
असत्यस्याप्यसत्यत्वं परमार्थसदात्मना॥५१॥

कल्पान्तरमनुभाष्य दूषयति। परमार्थेति। भेदपक्षस्योत्थानमेव नास्तीत्याह।असत्येति। परमार्थात्सदात्मनोऽतिरेके तुच्छत्वप्रसङ्गादसत्यस्यापि स्वरूपं सद्वस्त्वात्मना वाच्यमतो भेदपक्षानुपपत्तेः सदद्वैतमित्यर्थः॥५१॥

सत्यासत्यविभागोऽयमविभागात्मवस्तुनि॥
प्रत्यगज्ञानहेतूत्थस्तद्बोधादेव तद्धतिः॥५२॥

सत्यानृते मिथुनीकृत्येति वदतस्तवापि सत्यासत्यविभागादनवसरनिरस्तौ विकल्पदोषावित्याशङ्क्याऽऽह। सत्येति। प्रतीचि विभागस्याज्ञानकृतत्वे प्रत्यग्ज्ञानात्तदज्ञानध्वस्तौ तत्कृतविभागध्वस्तिरिति फलितमाह। तद्बोधादिति॥५२॥

स्वाभासफलकारूढस्तदज्ञानजभूमिषु॥
तत्स्थोऽपि तदसंबद्ध ईश्वराद्यात्मतां गतः॥५३॥

ननु तवेश्वरोऽस्ति न वा नास्ति चेन्नास्तिकत्वमनुमानादिविरोधश्चास्ति चेत्तस्य वैदिकत्वेन वस्तुत्वादीशितव्यप्रपञ्चस्यापि तथात्वेनाकल्पितत्वात्कथं प्रत्यग्ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ

द्वैतध्वस्तिस्तत्राऽऽह। स्वाभासेति। प्रत्यगज्ञानजेषु सर्वद्वैताकाराज्ञानपरिणामेषु स्वस्याऽऽभासस्तस्मिन्फलके समारूढः साक्षित्वेश्वरत्वकारणत्वान्तर्यामित्वरूपतामात्मा गच्छति स च प्रपञ्चस्थोऽपि वस्तुतोऽपि न तेन संबध्यतेऽसङ्गागमविरोधात्तस्मादीश्वरा⁴¹दि कल्पितम्। उक्तं हि—अविद्याकृतनामरूपोपाध्यनुरोधीश्वरो भवतीति। तथा च तद्बोधादेव तद्धतिरित्यविरुद्धमित्यर्थः॥५३॥

तदज्ञानं तदुत्थं च जगत्कृत्स्नं तदात्मकम्॥
यतोऽतस्तदनूद्याऽऽह ह्यात्मैवेति श्रुतिः स्फुटम्॥५४॥

सेश्वरस्य जगतोऽज्ञानशरीरत्वे श्रुतिं प्रमाणयति। तदज्ञानमिति। कार्यस्य कारणस्य च सर्वस्य द्वैतस्य प्रतीचि कल्पितत्वेन तन्मात्रत्वादिदं सर्वमिति तदनुवादेनाऽऽत्मैवाद्वयं वस्तु निःसंदिग्धमाह श्रुतिरतः सेश्वरं जगदाविद्यमित्यर्थः॥५४॥

ऐकात्म्यमेव मानानां सर्वेषां मेयमिष्यते॥
यथा तथा प्रवक्ष्याम उदर्केऽप्युपपत्तिभिः॥५५॥

द्वैतस्याऽऽविद्यत्वे विषयाभावात्प्रत्यक्षाद्यमानतेत्याशङ्क्य तात्त्विकमानत्वाभावेऽपि व्यावहारिकमानत्वोपपत्तिरिति मत्वा परिहारान्तरमाह। ऐकात्म्यमिति। तदेवासमतमित्याशङ्क्योक्तवक्ष्यमाणयुक्तितः समतिरित्याह। यथेति। उदर्कशब्दो व्याकृतप्रकरणविषयः। अपिशब्दस्तु संबन्धग्रन्थे यथोक्तार्थस्योक्तत्वद्योतनार्थः॥५५॥

मिथ्येतिप्रत्ययोत्पत्तिस्तथा कारणदोषतः॥
बाध्यज्ञानस्य हेतुः स्यान्नातोऽन्यद्बाध्यकारणम्॥५६॥

नन्वैकात्म्यधीर्मानममानं वा। आद्ये तद्धेतुमात्रादिद्वैतस्य सत्यता द्वितीयेऽपि बाधकाभावात्तस्य सत्यतैव तथा चोभयथाऽपि द्वैतविषयमेवाध्यक्षादिमानमत आह। मिथ्येतीति। सा हि बाध्यज्ञानस्य ज्ञप्तिहेतुः कारणदोषश्च तदुत्पादको रजतादिबोधे द्वयोरपि दर्शनादतश्चोभयस्मान्नान्यो बाध्यज्ञानस्य ज्ञापको जनको वाऽस्तीत्यर्थः॥५६॥

न चेहोभयमप्यस्ति कुतो मिथ्येति भण्यते॥
मितेर्मेये समाप्तत्वान्मिथ्यात्वं न मितेर्भवेत्॥५७॥

सामान्यन्यायमुक्त्वैकात्म्यज्ञाने मिथ्येतिधीजन्मादेरभावात्तन्मिथ्यात्वासिद्धेर्युक्तं प्रामाण्यमित्याह। न चेति। किं चैकात्म्यधियो मिथ्यात्वं स्वरूपतो विषयतो वा नाऽऽद्योऽभ्युपगमान्न चैवमप्रामाण्यं विषयसत्यतया तत्सिद्धेर्नेतरो मितेरैक्यबोधस्य मेये परमार्थसत्ये पर्यवसानादित्याह। मितेरिति। इतश्चाद्वैतबोधस्य विषयतो न मिथ्यात्वं बाधकाद्धि तद्धीर्नचेह बलवती बाधकवीरस्तीत्याह। मिथ्यात्वमिति॥५७॥

तस्मादविपरीतार्थज्ञानाच्छ्रेयो ह्यवाप्यते॥
विपरीतार्थतायास्तु न हेतुर्जगतीक्ष्यते॥५८॥

परेष्टमिध्यार्थस्य दुर्वचस्त्वात्प्राणस्य शुद्ध्यादिसंबन्धो न मिथ्येति वदता प्रत्यग्व्यतेरिक्तं सर्वं तदज्ञाननमित्युक्तम्। इदानीं तदुपजीव्य प्रत्यगात्मैव सत्यस्तदज्ञानाद्बन्धतज्ज्ञानान्मुक्तिरित्यस्मिन्नर्थे नाविपरीतेत्यादिभाष्यमवतारयति।तस्मादिति। सम्यग्बोधाधीना श्रेयोवाप्तिरिति स्थाण्वादौ प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः। विसंधिपाठस्त्वफलवादुपेक्षितः। कथं प्रत्यग्ज्ञानस्याविपरीतार्थतेत्याशङ्क्य स्वरूपतो मिथ्यात्वेऽपि विषयस्तदभावस्योक्तत्वादिति मत्वाऽऽह। विपरीतेति॥५८॥

वस्तुनिष्ठैव मा यस्मान्न तदज्ञानजाश्रया॥
तस्मात्तन्मोहविध्वस्तौ ध्वस्तिः स्यान्मोहजस्य च॥५९॥

ननु प्रत्यग्धीरपि विपरीतार्था शाब्दज्ञानस्य संसृष्टपरोक्षार्थत्वात्तयोश्च त्वत्पक्षे प्रत्ययज्ञानविलसितत्वाभ्युपगमात्तत्राऽऽह। वस्तुनिष्ठेति। असंसृष्टापरोक्षं वस्त्वेकमेवाद्वितियं यत्साक्षादित्यादिश्रुतेस्तन्निष्ठैव प्रमा वाक्यादुदेति यथाविषयमुत्पत्तेर्न वस्त्वज्ञानजसंसृष्टादिविषया तस्याज्ञानात्मकस्य प्रमाविषयत्वायोगादतो युक्ता वाक्यीयप्रत्यग्धियोऽविपरीतार्थतेत्यर्थः। परोक्षादेरज्ञानजस्यमेयत्वाभावे ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ तज्जस्य तस्यापि ध्वस्तेरपरोक्षमेकरसं वस्तु सिध्यति तत्र वाक्यीयज्ञानस्य विपरीतार्थशङ्खैव नास्तीति फलितमाह। तस्मादिति॥५९॥

न चैवं सति मानानां द्व्यर्थता स्यात्कथंचन॥
यथाभूतार्थबोधित्वमेवमेव मितेर्भवेत्॥६०॥

ननु यन्मानं प्रतीचि सकार्याज्ञानध्वंसि तत्प्रत्यश्चं बोधयत्युत नाऽऽद्ये तस्य स्याद्द्विकारता द्वितीये निवर्तकत्वायोगो न हि तमगोचरयन्मानं तत्राज्ञानं तज्जं च निरसितुं पारयति तत्राऽऽह। न चेति। संविदेकरसे मानप्रवृत्तिरिति स्वीकारे बोधकत्वं निवर्तकत्वं वेति न तद्द्द्विकारताबोधस्य वस्तुनि स्वारसिकत्वान्निवृत्तेरेव तदाधेयत्वाज्जडे तु मानप्रवृत्तौ स्यादेव व्यर्थतातस्य स्वतोऽसिद्धेरतः संविदात्मन्येव सर्वमानप्रवृत्तिरित्यर्थः। इतश्च मानानां तद्विषयत्वं तथा सति यथाभूतार्थविषयत्वलाभादितरस्य कल्पितत्वादित्याह।यथेति॥६०॥

ईश्वरादिविकल्पानां प्रत्यग्वस्त्वविकल्पितम्॥
विषयोन मृषाबुद्धिः परमार्थं विना यतः॥६१॥

ननु जगदीशो जीवश्चेति प्रपञ्चस्य कल्पितत्वे शून्यवादो भ्रमाधिष्ठानाभावात्तत्राऽऽह।ईश्वरादीति। विषयोऽधिष्ठानं तस्याधिष्ठानत्वयोग्यतामाह। अविकल्पितमिति। उक्तेऽर्थे

युक्तिमाह। नेत्यादिना। न च शून्यमेव पारमार्थिकमधिकल्पितमधिष्ठानमारोप्यस्य तदनुवेधाभावादतः सत्यत्वमेव तथेत्यर्थः॥६१॥

यावत्किंचिन्मितेः प्राप्तं न तन्मिथ्या मितत्वतः।
मिथ्येति ग्राहयच्छास्त्रमनर्थार्थं यतो भवेत्॥६२॥

नाविपरीतार्थेत्यादिभाष्यस्यान्तर्गर्भितप्रत्यगात्मसंबन्धार्थोक्तिद्वारा प्राणसंबन्धिशुद्ध्यादिगुणस्य परेष्टमिथ्यात्वासिद्धिरुक्ता तस्यैव भाष्यस्य प्रकरणाविरुद्धमर्थान्तरमाह।यावदिति। शास्त्रसिद्धं प्राणस्य शुद्ध्यादि न तन्मिथ्या हेत्वभावादित्यर्थः। प्राणस्य सत्यमेव शुद्ध्यादीत्यत्र हेत्वन्तरमाह। मिथ्येति। यदि मिथ्येति निश्चितं शुद्ध्यादि प्राणस्य शास्त्रं बोधयेत्तदा वस्तुतोविद्यमानत⁴²द्विशिष्टतत्प्रतिपत्तेरनर्थः स्याल्लोके विपरीतार्थधियोऽनर्थदृष्टरेतः शास्त्रं मिथ्याशुद्ध्यादिबोध्यनर्थार्थं स्यान्न चैतदिष्टं तेन शास्त्रीयं शुद्ध्यादि सत्यमेव न च योषाग्नित्ववदिदमपि मिथ्येति युक्तं तद्वदत्र द्वारार्थे विरोधाभावम्योक्तत्वादित्यर्थः॥६२॥

नाम्नि ब्रह्मेति दृष्टं⁴³चेन्न भेदप्रतिपत्तितः॥
प्रतिमावद्धि नामादौज्ञाते ब्रह्मेति धीरियम्॥६३॥

शास्त्राद्यथार्थप्रतिपत्तेरेव श्रेयोवाप्तिरित्यत्र व्यभिचारं चोदयति। **नाम्नीति।**नाम ब्रह्मेत्युपासीतेति श्रुतेरह्मण्येव नाम्नि ब्रह्मेति ज्ञानस्यातस्मिंस्तद्बुद्धित्वेन मिथ्याभूतस्य यावन्नाम्नो गतमित्यादिना श्रुतफलम्य दृष्टत्वादागमाद्यथार्थप्रतिपत्तेरेव फलमित्ययुक्तमित्यर्थः। न तन्मिथ्याज्ञानमित्याह। नेति। ब्रह्मणो नाम्नो भेदधीद्वारा तत्र ब्रह्मदृष्टेरिति हेतुमाह। भेदेति। उक्तेऽर्थे न प्रतिमावदित्यादिभाष्यं योजयति। प्रतिमावद्धीति॥६३॥

यथा निर्ज्ञातभेदे हि विष्णुधीरूपलात्मनि॥
विधीयते तथा नाम्निब्रह्मबुद्धिर्विधीयते॥६४॥

दृष्टान्तं व्याचष्टं। यथेति। निर्ज्ञातभेदे विष्णोः सकाशादिति शेषः। दाष्टान्तिकमाह। तथेति। नाम्नि ब्रह्मणां निर्ज्ञातभेदे दृष्टे मतीति यावत्॥६४॥

अज्ञातरज्जुतत्त्वोहि रज्जुं सर्पधियेक्षते॥
नामादौ तु यतो नैवं तस्मादसदिदं वचः॥६५॥

नाम्नि ब्रह्मदृष्टेर्भेदभीपूर्वकत्वेऽपि मिथ्यादृष्टित्वमतस्मिंस्तद्बुद्धित्वादित्याशङ्क्याऽऽह।अज्ञातेति। यो हि रज्जुं रज्जुतया न जानाति सतां सर्पतया प्रतिपद्यते नामादौ तु तदात्मना नाज्ञानमस्ति तस्य ब्रह्मणोभेदेन प्रथनादित्यर्थः। यस्मादेवं तस्मादविवेकपूर्वकाभेदधियो मिथ्यात्वान्नाम्नि ब्रह्मदृष्टेर्विवेकपूर्वकत्वात्तन्मिथ्यात्वोक्तिरयुक्तेत्याह।तस्मादिति॥६१॥

ब्रह्म नैवेह वस्त्वस्तिदृष्टिरेवेति चेन्मतम्॥
नर्गादिषु सतामेव सत्सु दृष्टिसमन्वयात्॥६६॥

ननु विवेकस्य धर्मिप्रतियोगिनौ वाच्यौ न चासतस्तथात्वं न च ब्रह्मास्तियस्य धर्मित्वं प्रतियोगित्वं वामानाभावादुपनिषदां तु वेदोपरत्वेनामानत्वादतो विवेकपूर्वकत्वायोगान्नामादौ ब्रह्मदृष्टे रज्जुसर्पदृष्टेरिव मिथ्यात्वमिति मन्वानश्चोदयति। ब्रह्मेति। इह नामादौ ब्रह्मदृष्टिरेवाऽऽरोप्यतां ब्रह्म तु नास्ति वस्तुमानाभावादित्यक्षरार्थः।सत्यंज्ञानमनन्तं ब्रह्मविज्ञानमानन्दं ब्रह्मप्रज्ञानं ब्रह्मेत्यादिश्रुतिशताधिगतं ब्रह्म नास्तीत्यशक्यं वक्तुं तन्मानत्वस्य संबन्धग्रन्थे साधितत्वात्तस्मादस्त्येव ब्रह्म ‘सदेव सोम्येदम्’ ‘अस्तीत्येवोपलब्धव्यः’ ‘असन्नेव स भवति’ असद्ब्रह्मेति वेद चेदस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेनं ततो विदुरिति परिहरति। नेति। किंच ब्रह्मदृष्टिः सत्यार्थाशास्त्रीयदृष्टित्वादियमेवर्गग्निः सामेतिदृष्टिवदित्याह। ऋगादिष्विति। ऋगादिषु सत्सु सतां पृथिव्यादीनामारोपदर्शनान्नामादावपि सत्येव सतो ब्रह्मणो दृष्टिरारोपणीयेत्यर्थः॥६६॥

गौणस्य मुख्यापेक्षत्वान्मुख्यं ब्रह्म विना न सत्॥
गौणं ब्रह्म यथा गौणो वह्निर्मुख्याग्निपूर्वकः॥६७॥

ब्रह्मास्तित्वे हेत्वन्तरपरं मुख्यापेक्षत्वाच्चेत्यादिभाष्यंगौणमुख्याधिकरणन्यायेन व्याचष्टे।गौणस्येति॥६७॥

न चासद्विषया काचिद्वद्धिर्जगति वीक्ष्यते॥
सर्वार्थव्यभिचारेऽपि संविदव्यभिचारिणी॥६८॥

विमता बुद्धिः सालम्बना बुद्धित्वाद्धटबुद्धिवदित्यनुमानाच्च ब्रह्मास्तीत्याह। न चेति। किं सर्वस्य मात्राद्यर्थस्य व्यभिचारेऽपि चिद्वस्तु भावाभावसाधकमव्यभिचार्यस्ति तत्कथं कूटस्थं संविदेकरसं ब्रह्म नास्तीत्याह। सर्वार्थेति॥६८॥

न चापीहाऽऽगमाभासोऽचोदनालक्षणत्वतः॥
क्रियार्थैरविशिष्टत्वाद्विद्यार्थोक्तेः परात्मनि॥६९॥

ननु वेदान्तेभ्यो न ब्रह्मप्रमितिस्तेषां विधिवैधुर्येणाप्रामाण्यान्नहि वाक्यं किंचिद्विध्यस्पृष्टं मानमतो नास्ति ब्रह्मेति संबन्धग्रन्थमनुध्यमानस्य चोद्यं निरस्यति। न चेति। चकारोऽवधारणार्थः। ब्रह्मात्मनि तत्त्वमादिविधिशून्यत्वादागमाभासो न मानमित्यपि नैव युक्तमित्यत्र क्रियार्थैश्चेदित्यादिभाष्योक्तं हेतुमाह। क्रियार्थैरिति॥६९॥

ज्योतिष्टोमादिका यद्वद्विशिष्टानेकसाधना॥
एवंक्रमप्रयुक्ताङ्गा तथा चैवफला क्रिया॥७०॥

सिद्धसाध्यार्थत्वेन वैषम्यादविशिष्टत्वमनिष्टमित्याशङ्क्य⁴⁴ विवक्षितमविशेषमाह। ज्योतिष्टोमादिकेति। क्रियेति संबन्धः। क्रियेत्यपूर्व विवक्ष्यते। यद्वदित्यस्य तथा चेत्यत्र संबन्धः। विशिष्टत्वं स्वरूपोपकारित्वं फलोपकारित्वं च। पञ्चमोक्तं प्रकारं पराम्रष्टुमेवमित्यादिष्टम्। विध्युद्देशतो विश्वजिन्न्यायादिना च सिद्धमधिकारं परामृशति।एवंफलेति॥७०॥

अन्यप्रमाणाविषया वाक्यादेवावगम्यते॥
यथा तथेपूर्वादिवस्तूक्तेरेव गम्यते॥७१॥

अपूर्वाधिकरणन्यायं सूचयति। अन्येति। दृष्टान्तमनूद्य दाष्टन्तिकमाह। यथेति। इहशब्दो मोक्षप्रकरणं वदन्नुक्तेरित्यनेन संबध्यते। अपूर्वमनपरमनन्तरमित्यादिविशेषितं वस्तु ब्रह्मेति यावत्॥७१॥

न च वाक्याद्विपर्यस्ता यदि वा संशयात्मिका॥
बुद्धिरुत्पद्यतेऽस्माकं यथाभूतार्थबोधिनः॥७२॥

ननु बुद्ध्युत्पत्तेरविशेषादनुत्पत्तिरुपाप्रामाण्यं तत्त्वमादेर्मा भूद्विपर्यासरूपं संशयरूपं वा स्यादिति नेत्याह। न चेति। अधिकारिणामेकरूपाबाधितबुद्ध्युत्पत्तेरिति हेतुमाह। अस्माकमिति॥७२॥

कार्याभावादयुक्तं चेन्नोक्तिर्बुद्धेस्तथार्थतः॥
भावनार्थस्य नैवेह भाव्यर्थत्वात्तथार्थता॥
किंतु मानार्पितत्वात्सा यथाभूतार्थतेप्यते॥७३॥

नचापीहाऽऽगमाभास इत्यत्रोक्तमेव चोद्यसमाधिभ्यां वक्तुं तत्त्वमादिवाक्येषु नियोगाभावादयुक्ता मानतेति चोदयति। कार्येति। विद्यार्थानां क्रियार्थैवाक्यैर्वैधर्म्यं दूषयति। नोक्तीति। वाक्योत्यबुद्धेर्यथार्थत्वान्नियोगाभावेऽपि वाक्यप्रामाण्यमविरुद्धं नहि तन्निष्ठत्वं तत्प्रयोजकं स्वर्गकामः सिकतां भक्षयेदित्यादी व्यभिचारात्किं त्वज्ञातज्ञापकत्वं तस्य सर्वत्राव्यभिचारादित्यर्थः। अनुष्ठेयापेक्षामन्तरेण वस्तुनि शब्दधियोस्तथार्थत्वं कथमित्याशङ्क्य तयोर्विषयतथात्वार्थं तदपेक्षा स्वप्रामाण्यार्थं वेति विकल्प्याऽऽद्यंदूषयति। भावनेति। इहेति कर्मकाण्डोक्तिः। प्रयोगप्रत्ययविषयस्य कर्तव्यार्थस्य तथार्थत्वं न कर्तव्यतापेक्षं किंतु मानगम्यत्वादन्यथा विप्रलम्भकवाक्येऽपि तथात्वापत्तेरित्यर्थः॥७३॥

नापि तद्धिषणायाश्चकार्यत्वात्स्यात्तथार्थता॥
प्रमाणाभिजनादेव यथाभूतार्थता धियः॥७४॥

द्वितीयं दूषयति। नापीति। उक्तिसमुच्चयार्थश्चकारः। कार्यत्वात्तद्विषयत्वादिति

यावत्। तथार्थता प्रमाणतेत्यर्थः। तथाभूतार्थताऽपि तथैव। धीग्रहणमुक्त्युपलक्षणम्। कर्तव्यार्थविषयप्रयोगादेर्नानुष्ठेयविषयत्वान्मानत्वंकिंतु प्रमाकरणत्वात्तज्जन्यत्वाच्चान्यथोक्तातिप्रसक्तितादवस्थ्यादतोऽनुष्ठेयत्वं मानत्वेऽनुपयुक्तमित्यर्थः॥७४॥

अन्योन्याश्रयतादोषः कार्यप्रामाण्यवादिनः॥७५॥

प्रमाणाधिगतौ सत्यां पुंसां मेयानुरोधतः॥
अनुष्ठेयोऽननुष्ठेय इति पश्चान्मतिर्भवेत्॥७६॥

किंच कार्यनिष्ठत्वेन प्रामाण्ये तन्निष्ठत्वे प्रामाण्यं तस्मिन्सति तन्निष्ठतेत्यन्योन्याश्रयादज्ञातज्ञापकत्वमेव प्रामाण्यमतो यागादेरिष्टोपायत्वस्य मानान्तरायोग्यत्वात्तदेव विधिकाण्डमेयमिति मत्वाऽऽह। अन्योन्येति। कुतस्तर्हि कार्याकार्यधीरित्याशङ्क्य मानसी सेति संबन्धग्रन्थोक्तं स्मारयति। प्रमाणेति॥७५॥७६॥

एकरूपं यतो मानं विरुद्धानेकरूपिणाम्॥
भानुवद्बोधकं दृष्टं नतोऽनुष्ठेयतो मितिः॥७७॥

किं चाध्यक्षं विरुद्धानेकाकारवतां कुम्भादीनां बोधकं मानं दृष्टं तथा वेदवाक्यमपि सिद्धसाध्ययोरेकरूपं दृश्यते तदज्ञातज्ञापकत्वाविशेषादुभयत्र तत्प्रामाण्यमविशिष्टमित्याह। एकरूपमिति। ननु प्रेप्साजिहासे शास्त्राज्जायेते तत्तस्य कारकत्वान्न क्वचिदपि मानतेत्यत आह। भानुवदिति। किंचविमतं परेष्टकार्यादन्यत्रैव मानं मानत्वाच्चक्षुरादिवदिति विवक्षन्नाह। नात इति॥७७॥

नन्ववाक्यप्रमाणत्वमननुष्ठानतो भवेत्॥
पदानां संहतिर्यस्मान्न दृष्टेह क्रियां विना॥७८॥

तत्र कार्यवादी ब्रह्म वाक्यगम्यं पदगम्यं वेति विकल्प्य दूषयति। नन्विति। नाऽऽद्य इत्याह। अवाक्येति। कार्यस्यैव वाक्यगम्यत्वाद्ब्रह्मणोऽकार्यत्वान्न तद्गम्यतेत्यर्थः। ब्रह्मणोऽकार्यत्वेऽपि वाक्यार्थत्वं किं न स्यादत आह। पदानामिति। ब्रह्मणश्चेदकार्यत्वं तदा तद्विषयवेदान्तेषु क्रियापदाभावात्पदसंहत्ययोगाद्वाक्यासिद्धेर्न तस्य तदर्थतेत्यर्थः। लोकवेदयोर्न क्रियापदमन्तरेण यस्मात्पदानां मिथः संहतिर्दृष्टा तस्माद्वेदान्तेषु क्रियापदशून्येषु नास्ति पदसंहतिरिति योजना॥७८॥

पदार्थत्वे च तत्सिद्धिर्लिङ्गप्रत्यक्षसंश्रयात्॥
आगमैकप्रमाणत्वान्न पदार्थत्वमिष्यते॥७९॥

अस्यस्मीत्यभ्युपेतत्वान्नैवमप्युपपद्यते॥
अस्ति मेरुर्यथा वर्णचतुष्टयविशेषणः॥८०॥

अकार्येऽपि हि मेर्वादावस्ति मेरुरिति श्रुतेः॥
सम्यग्धीर्जायते यद्वत्तथा तत्त्वमसीत्यतः॥८१॥

द्वितीयं प्रत्याह। पदार्थत्वे चेति। किंच पदार्थत्वं ब्रह्मणो ब्रुवतः सिद्धान्तहानिरित्याह। आगमेति। ब्रह्मवादी ब्रह्म वाक्यीयमित्यङ्गीकारात्पदार्थत्वकृतदोषाभावो न च क्रियापदाभावात्पदासंहतिर्वेदान्तेष्वपि प्रतिपाद्यानुगुणा क्रियापदोपगमादिति परिहरति। असीति। यद्वा वाक्यार्थत्वमङ्गीकृत्य पदार्थत्वमनङ्गीकारपरास्तमिति दूषयति। आगमेति। क्रियापदं विना पदसंहत्यभावाद्वाक्यासिद्धेस्तद्गम्यत्वमपि निरस्तमित्याशङ्क्याऽऽह। असीति। कार्यास्पृष्टेऽर्थे वाक्यमानत्वं भाष्योक्तं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। अस्तीत्यादिना। यथा कार्यसंबन्धं विनैव वस्तुनि वाक्यं⁴⁵ मानं तथोच्यते दृष्टान्तेनेति यावत्। शुक्लकृष्णलोहितमिश्रलक्षणं वर्णचतुष्टयं यत्तच्च मेरावेकस्मिन्दिग्भेदेन द्रष्टव्यम्। रूपचतुष्टयविशिष्टो मेरुरस्तीत्यस्मिन्प्रयोगे मेरावकार्येऽप्यस्ति मेरुरिति शब्दाद्यथा सम्यग्धीर्भवति यथा न सौवर्णराजतपक्षाभ्यां सुपर्णगतिविहंगमोऽत्यद्भुतदर्शनो द्वीपान्तरेऽस्तीति प्रयोगे विशिष्टे पतत्रिण्यकार्येऽप्यस्ति पक्षीति शब्दादुत्पद्यते सम्यग्ज्ञानं तथा तत्त्वमसिवाक्यात्कार्यासंबन्धेऽपि ब्रह्मणि सम्यग्ज्ञानोत्पत्तिरित्यर्थः॥॥७९॥८०॥८१॥

मेर्वादिज्ञानवच्चेत्स्यान्निष्फलत्वादमानता॥
नैवं तत्फलसाक्षात्त्वाज्ज्ञानोद्भूतेरनन्तरम्॥८२॥

विमतमफलं सिद्धार्थज्ञानत्वात्संमतवदित्यनुमानात्तत्त्वमादेः सिद्धार्थस्याफलत्वादमानतेत्याशङ्कते। मेर्वादीति। विद्वदनुभवविरोधेनानुमानं धुनीते। नैवमिति। वाक्यीयज्ञानोदयानन्तरं तत्फलस्य शोकादिविमोकस्य प्रत्यक्षत्वात्तद्विरुद्धमनुमानं नोदयतीत्यर्थः॥८२॥

भिद्यते हृदयग्रन्थिर्ब्रह्माप्येतीति च श्रुतेः॥
न चार्थवादतैतस्यां⁴⁶ जुहामिव फलश्रुतेः॥८३॥

तत्र विवदमानं प्रति श्रुतिविरोधमाह। भिद्यत इति। फलश्रुतेरर्थवादत्वेनामानत्वादनुमानाबाधकतेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। ब्रह्मधीः सप्तम्यर्थः। षष्ठीपाठे तु तत्फलश्रुतिरेवोच्यते। पर्णमयीत्वाधिकरणन्यायेन जुह्वां फलश्रुतेरर्थवादत्वं युक्तम्। ब्रह्मधियोऽन्यशेषत्वप्रापकाभावात्तत्फलश्रुतिर्नार्थवादः शारीरकानारम्भप्रसङ्गादित्यर्थः॥८३॥

निषिद्धानिष्टसंबन्धो वाक्यादेवावगम्यते॥
न चानुष्ठेयता तस्य मनागप्युपपद्यते॥८४॥

तत्त्वमादिवाक्योत्थज्ञानस्य श्रुत्यनुभवाम्यां फलवत्त्वदृष्टेर्युक्ता कार्यास्पृष्टे स्वार्थे मानता तत्त्वमादेरित्युक्तम्। संप्रति शास्त्रस्यकार्यपरत्वानियमे हेत्वन्तरमाह। निषिद्धेति।

हननादेरनिष्टफलसंबन्धो न हन्यादित्यादिवेदादेव ज्ञायते न च तस्य कार्यता शङ्कितुमपि शक्यते। नहि निषेधगम्यं निषिद्धानिष्टसंबन्धं तत्संस्कृतोऽनुतिष्ठत्यतो निषेधवाक्यानां कार्यानपेक्षाणामपि मानत्वात्कार्यपरत्वानियमः शास्त्रस्येत्यर्थः॥८४॥

निषेधसंस्कृतधियो निषिद्धविषये न च॥
पलाण्ड्वादावकरणादन्या धीर्जायते श्रुतेः॥८५॥

अहननादि कार्यमिति विधिपरत्वमेव निषेधवाक्यानामपि किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। निषेधेति। पलाण्डुशब्दो लशुनविशेषवाची निषेधवाक्यानामपि कार्यार्थत्वे विधिनिषेधभेदभङ्गान्नञश्च स्वसंबन्ध्यभावबोधने मुख्यस्यार्थान्तरे वृत्तौ लक्षणापातान्निषिद्धविषये रागादिना प्रवृत्तस्य निषेधशास्त्रार्थधीसंस्कृतस्य निषेधश्रुतेरकरणात्प्रसक्तक्रियानिवृत्त्युपलक्षितादौदासीन्यादन्या धीरनुष्ठेयविषया नोदेतीत्यर्थः॥८५॥

यथा निषेधवाक्येभ्यो नान्याऽकरणतो मतिः॥
तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यस्तद्वदेवेति निश्वयः॥८६॥

दृष्टान्तं विवक्षितमनूद्य दाष्टन्तिकमाह। यथेति। न हन्यान्न पिवेदित्यादिवाक्येभ्योऽकार्यमकरणमेव मीयते न तु कार्यविषया तेभ्यो मतिर्भवति तथैव वेदान्तेभ्योऽप्यकार्ये ब्रह्मणि प्रमितिसंभवात्तेषां कार्यास्पर्शित्वमित्यर्थः॥८६॥

मृगतोये प्रवृत्तस्य तृडार्तस्योषरेक्षणात्॥
तमोध्वस्तौ निवृत्तिः स्यात्तथाऽऽत्मज्ञानतोऽपि नः॥८७॥

तत्त्वमादेर्वाक्याज्ज्ञानमज्ञानध्वंसि सर्वव्यवहारोपरमात्मकं भवतीत्यत्र लोकसिद्धं दृष्टान्तमाह। मृगेति। पिपासापरवशस्य मरुभूमिप्रतिफलितमरीचिषु नीरपूरमारोप्य तस्मिन्प्रवृत्तस्य मरुभूमिरेषेति तत्त्वबोधात्तदज्ञाननिवृत्तौ समारोपनिवृत्तिस्तस्मिन्निवृत्ते प्रवृत्तेरुपशान्तिरुपलब्धेत्यर्थः। उक्तदृष्टान्तवशादात्माज्ञानात्कर्तृत्वाद्यभिमानद्वारा कर्मसु प्रवृत्तस्य वाक्योत्थात्मज्ञानात्तदज्ञाननिवृत्तौ सर्वप्रवृत्त्युपशान्तिरित्यस्माकं प्रत्यक्षमित्याह। तथेति॥८७॥

तस्मान्निषेधशास्त्रस्य यथा भूतार्थनिष्ठता॥
पुंव्यापारस्य गन्धोऽपि न तत्रास्तीति निश्चयः॥८८॥

आत्मयाथात्म्यविज्ञाननिष्ठता तद्वदीक्ष्यताम्॥
तत्त्वमस्यादिवाक्यानां नानुष्ठानं मनागपि॥८९॥

दृष्टान्तमुपसंहरति। तस्मादिति। दान्तिकमुपसंहरति। आत्मेति। भ्रान्तिप्राप्तहिंसादिनिरासेन निवृत्तिनिष्ठतया निषेधवाक्यमानत्ववत्तस्त्वमादेरपि प्रत्यगज्ञानोत्थकर्तृत्वाद्यशेषविशेषनिवर्तकत्वेन मानत्वोपपत्तिरिति वार्तिकद्वयार्थः॥८८॥८९॥

कलञ्जभक्षणस्येव ननु न श्रौतकर्मणः॥
अज्ञानहेत्वनर्थार्थकारिता गम्यते मितेः॥९०॥

दृष्टान्तदार्शन्तिकयोर्वैषम्यमुत्थापयति। कलञ्जेति। यथा कलञ्जभक्षणादेरज्ञानकृतत्वादनर्थफलत्वाञ्च न कलञ्जंभक्षयेदित्यादिनिषेधवाक्यानामनिष्टोपायताधीद्वारा निवृत्तिनिष्ठत्वेन प्रामाण्यं युक्तं तथा श्रौतकर्मणो नाज्ञानकृतत्वमनर्थार्थत्वं वा तद्धि शास्त्रप्रयुक्तमतस्तत्त्वमादेस्तत्त्वज्ञानं जनयतोऽपि श्रौतकर्मानिवृत्तकत्वान्न निवर्तकत्वेन प्रामाण्यमित्यर्थः॥९०॥

नैवमज्ञानहेतुत्वानर्थार्थत्वेन तुल्यता⁴⁷॥
कलञ्जभक्षणेनातस्तन्निवृत्तौ निवर्तते॥९१॥

यथा कलञ्जभक्षणाद्यज्ञानकृतमनर्थफलं च तथा श्रौतमपि कर्म प्रत्यगज्ञानकृतकर्तृत्वादिजन्यत्वात्तज्जन्यदेहग्रहस्य चानर्थत्वादतो वाक्योत्थज्ञानादज्ञानध्वस्तौ तज्जन्यकर्मध्वस्तेर्निवर्तकत्वेन निषेधवत्तत्त्वमादिवाक्यस्य मानत्वोपपत्तिरित्युत्तरमाह। नैवमिति। श्रौतकर्मण इत्यत्रापि संबध्यते॥९१॥

शास्त्रमात्रनिमित्तत्वान्नित्यानां नैवमिष्यते॥
मिथ्याज्ञानादिहेतुत्वं काम्यानामिव चेन्मतम्॥९२॥

काम्यकर्मणामज्ञानहेतुत्वानर्थार्थत्वेऽपि नित्यानां शास्त्रमात्रकृतानुष्ठानत्वान्नाज्ञानकृतत्वमनर्थकत्वं वा प्रत्यवायाख्यानर्थध्वंसित्वादिति विशेषं शङ्कते। शास्त्रेति। अज्ञानकृतत्ववदनर्थफलमेवंशब्दार्थः। आदिपदेन रागादिग्रहः। काम्यकर्मणामज्ञानकृतत्वादिति वैधर्म्यदृष्टान्तव्याजेनाङ्गी करोति। काम्यानामिति॥९२॥

नाविद्यारागद्वेषादिदोषदुष्टस्य तद्विधेः॥
स्वर्गादिकामिनो यद्वदग्निहोत्रविधिस्तथा॥९३॥

मोहकामादिदुष्टस्य नित्यं कर्म विधीयते॥
न स्वतः काम्यनित्यत्वविवेकोऽस्तीह कर्मणः॥९४॥

नित्यानां शास्त्रमात्रकृतानुष्ठानत्वमसिद्धमिति परिहरति। नाविधेति। तच्छब्दो नित्यकर्मविषयः। यथेत्यादिभाष्यं व्याकुर्वन्नुक्त⁴⁸मेव प्रपञ्चयति। स्वर्गादीति। किंच काम्यानां दृष्टत्वं ब्रुवता नित्यानामपि तदिष्टमुत्पत्तिविनियोगप्रयोगाधिकारविधिरूपे विशेषाभावादित्याह। न स्वत इति। इहेति शाखोक्तिः॥९३॥९४॥

कर्तृस्थेन हि स्वर्गादिकामदोषेण काम्यता॥
अतो नान्येन काम्यत्वं कर्मणः स्यात्कथंचन॥९५॥

कथं तर्हि काम्यनित्यविभागस्तत्राऽऽह। कर्तृस्थेनेति। नित्यता चेति शेषः।

स्वर्गकामः पशुकाम इति विशेषार्थिनः काम्यविधिरिष्टं मे स्याद्दुःखं मा भूदित्यविशेषकामप्रेरिताविशेषितप्रवृत्तेः पुंसो नित्यविधिरिति विभागः। कामनाप्रयुक्तं काम्यं जीवनप्रयुक्तं नित्यमिति विभागमाशङ्क्याऽऽह। अत इति। काम्यत्वं नित्यत्वं चेति द्रष्टव्यम्। उक्तप्रकारात्प्रकारान्तरेण काम्यनित्यविभागो न सिध्यति तुल्यं हि नित्यस्यापि कामनाधीनत्वम्। यद्यद्धि कुरुते जन्तुस्तत्तत्कामस्य चेष्टितमिति स्मृतेः। न च जीवनकृतं नित्यं सत्यपि तस्मिन्कदाचित्तदभावात्तस्मिन्सत्येव तत्सत्त्वं तु काम्येऽपि तुल्यमिति भावः॥९५॥

आविरिञ्चाद्विरक्तस्य तद्विविक्तात्मकामिनः॥
मोक्षे पुंसोऽधिकारः स्यान्न कामापहृतात्मनः॥९६॥

रागादिदुष्टस्य कर्माधिकारे तथाविधस्यैव मुमुक्षोर्ज्ञानाधिकारोऽपीति न विशेषो ज्ञानकर्मणोरित्याशङ्क्याऽऽह। आविरिञ्चादिति। आ च स्थाणोः संसारादिति शेषः। अनित्यसंसारविषयस्तच्छब्दः। मोक्षशब्दस्तदुपायज्ञानविषयः। साधनचतुष्टयविशिष्टो हि मोक्षोपाये ज्ञानेऽधिक्रियते न रागादिमानथशब्दोपात्तन्यायविरोधादित्यर्थः॥९६॥

पराचः कामानित्येवं कामानित्यपरं तथा॥
योऽकामइति तद्वच्च श्रुतिः कामनिषेधनी॥९७॥

विरक्तस्य ज्ञानाधिकारे मानमाह। पराच इति। पराचः कामाननुयन्ति बालास्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशमित्येवंप्रकारकं वाक्यं कामान्यः कामयते मन्यमानः स कामभिर्जायते तत्र तत्रेत्यपरमपि वाक्यं पूर्ववन्निन्दाद्वारा कामनिषेधकमुक्तवाक्यवद्योऽकाम इति श्रुतिः साक्षादेव तन्निषेधेन कामाद्यनुपतस्य श्रेयोमार्गे सम्यग्ज्ञानेऽधिकारं सूत्रयतीत्यर्थः॥९७॥

अविद्याया न चोच्छित्तौ ज्ञानादन्यदपेक्ष्यते॥
ज्ञानोत्पत्तौ न चैवान्यच्छमादिभ्यो ह्यपेक्ष्यते॥९८॥

शमाद्युत्पत्तये नान्यद्बुद्धिशुद्धेरपेक्ष्यते॥
बुद्धिशुद्धौ च नित्यादिकर्मभ्यो नान्यदिष्यते॥९९॥

कथं कर्मफलाद्विरक्तस्य मोक्षाधिकारस्तस्यापि तत्फलत्वादन्यथा कर्मणामुत्तमफलानन्वयः स्यादित्याशङ्क्य क्रममुपन्यस्यति। अविद्याया इति। शमादीनां ज्ञानोत्पत्त्युपकरणत्वं श्रुतिप्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥९८॥९९॥

आत्माज्ञानैकहेतुत्वाद्वाङ्मनः कायकर्मणाम्॥
आत्मज्ञानेन तद्वाधात्कर्मापेक्षा कुतो भवेत्॥१००॥

परंपरयाऽपि कर्मणां मोक्षोपयोगश्चेत्किमिति साक्षादेव नेष्यते तत्राऽऽह। आत्मेति।

त्रिविधस्यापि कर्मणोऽज्ञानजन्यत्वाज्ज्ञानादज्ञाननिवृत्तौ तदुत्थस्य कर्मणोऽपि निवृत्तेर्ज्ञानिनो मोक्षे तदपेक्षा न युक्तेत्यर्थः॥१००॥

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञानात्सा कुतो भवेत्॥
प्रत्यग्ज्ञानोद्भवे तस्मात्समाप्तिः सर्वकर्मणाम्॥१०१॥

ज्ञानिनो ध्वस्ताज्ञानस्यापि कर्मदृष्टेर्मोक्षे तदपेक्षेत्याशङ्क्य तस्य बाधितानुवृत्त्या तद्दृष्टिरित्याशयेनाऽऽह। यदज्ञानादिति। तज्ज्ञानादूर्ध्वमिति शेषः। योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमितिवचनात्कर्मोपशमो ज्ञानपरिपाके हेतुर्न कर्मेति मत्वा फलितमाह। प्रत्यगिति। ज्ञानादूर्ध्वं कर्मासंभवस्तच्छब्दार्थः॥१०१॥

न चोच्छिन्नात्ममोहस्य सदैवाऽऽत्मधियः स्थितेः॥
प्रतीच्यवसरोऽस्तीह वाङ्मनः कायकर्मणाम्॥१०२॥

उत्पन्नधियोऽपि तन्नाशादूर्ध्वं कर्म भविष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। स्थितेः प्रवाहरूपेणेति शेषः। इह प्रतीच्यात्मधियः सदैव स्थितेरिति संबन्धः॥१०२॥

कर्मणोऽवसरश्चेत्स्यात्त्वद्भिावसरो यथा॥
नाऽऽत्मवस्तुनिमित्तत्वात्सम्यग्बुद्धेः सदा स्थितेः॥१०३॥

विदुषो भिक्षाटनादिवत्कर्मावसरः स्यादिति शङ्कते। कर्मण इति। न च विदुषस्तदवसरोऽपि नास्ति देहधारणदर्शनाज्जीवन्मुक्तिशास्त्राच्चेति भावः। दृष्टान्तासंमत्या परिहरति। नेति। तत्र हेतुरात्मेति। प्रवाहात्मना सदा सम्यग्बुद्धि⁴⁹स्थितेरात्मवस्तुनिमित्तत्वादिति योजना। न हि सत्यामेवाकर्तृभोक्तृब्रह्मात्मविद्यायां भिक्षाटनादेरवकाशस्तथाऽपि दग्धपटवद्बाधितानुवृत्त्या तद्भानाज्जीवन्मुक्तिरविरुद्धेति भावः॥१०३॥

न वस्त्ववसरापेक्षं स्वतः सिद्धत्वकारणात्॥
क्रियैवावसरापेक्षा तस्याः कारकतन्त्रतः॥१०४॥

ननु ब्रह्मणो वस्तुत्वात्कालातिरिक्तस्य घटवत्कालसंबन्धात्तदात्मनो विदुषोऽपि तत्संबन्धः स्यात्तथा च तथैव कर्मसंबन्धोऽपि भवेत्तत्राऽऽह। न वस्त्विति। वस्तुनो हि कालापेक्षा जन्मनि वा ज्ञप्तौ वा न युक्ता नित्यत्वात्स्वप्रकाशत्वाच्चेत्यर्थः। कस्य तर्हि कालापेक्षा स्यात्तत्राऽऽह।क्रियेति। कार्यमात्रं क्रियाशब्देन गृह्यते॥१०४॥

सम्यग्ज्ञानशिखिप्लृष्टंकुतोऽज्ञानं पुनर्भवेत्॥
शुद्धदोषोद्भवत्वाच्च न तु कर्मैवमिष्यते॥१०५॥

ज्ञानिनोदग्धाज्ञानस्यन कर्मावसरोऽस्तीत्युक्तमिदानीमज्ञानस्य ज्ञानादध्वस्तस्यापि पुनरुद्भवाज्ज्ञानिनोऽपि कर्मावकाशमाशङ्क्याऽऽह। सम्यगिति। न हि नष्टमेवाज्ञानं पुनर्भवति विरोधान्नापि तज्जातीयं हेत्वभावान्न चाज्ञानं हेतुर्नष्टत्वान्न चानष्टं तद्धेतुस्त-

द्भावे तदुत्पत्तेर्वैयर्थ्यादनिर्मोक्षप्रसङ्गाच्च। न चाऽऽत्मैव तद्धेतुरुक्तदोषतादवस्थ्यान्नचाज्ञानभेदो⁵⁰ मानाभावात्प्रतीतेरेकत्वेऽपि संभवाद्तो नष्टाज्ञानस्य ज्ञानिनो न कर्मेति भावः। यत्तु तस्य भिक्षाटनादिवदग्निहोत्रादि स्यादिति तत्र भिक्षाटनाद्यपरोक्षज्ञानवतो वा परोक्षज्ञानवतोवा नाऽऽद्योऽनभ्युपगमात्तस्य बाधितानुवृत्तिमात्रं भिक्षाटनादीत्यादिष्टम्। द्वितीयं दूषयति। शुद्धेति। परोक्षज्ञानिनो मूलाज्ञानादागमानपेक्षक्षुत्पिपासादिदोषमात्रकृतत्वाद्भवत्येव भिक्षाटनादिक्रियेत्यर्थः। अग्निहोत्रादि तु न दोषमात्रकृतं शास्त्रनिमित्तत्वादिति विशेषमाह। न त्विति॥१०५॥

क्षुधादिदोषहेत्वेव त्वस्मद्भुज्यादि नो मतम्॥
नियतानेकहेतुत्वान्नातो भुजिसमा क्रिया॥१०६॥

उक्तमेव प्रपञ्चयति। क्षुधादीति। शास्त्रनिमित्तकालाद्यपेक्षत्वादित्यादिभाष्यं व्याचष्टे। नियतेति॥१०६॥

दोषहेतावपि तथा कालादिनियमस्तथा॥
भवद्भिक्षाटनादौ स्यादिति चेन्नैतदेव तु॥१०७॥

भिक्षाटनादेर्दोषहेतुत्वेऽपि चातुर्वर्ण्यं चरेद्भैक्ष्यमेककालं चरेद्भैक्ष्यं यतीनां च चतुर्गुणमित्यादिनियमवद्विदुषोऽग्निहोत्रादिनियमोऽपि स्यादिति चोदयति। दोषेति। दोषहेतावपि त्वद्भिक्षाशौचादौ यथा कालवर्णसंख्यानियमस्तथाऽग्निहोत्रादिनियमोऽपि स्यादिति योजना। विदुषो भिक्षाटनाद्येवासिद्धं, तन्नियमवदग्निहोत्रादिनियतिस्तु दूरनिरस्तेत्याह। नैतदिति॥१०७॥

नैवायं नियमोऽस्माकं परिसंख्या हि सा यतः॥
क्रियाप्रयोक्त्री नाप्येषा, तस्माद्विषममुच्यते॥१०८॥

कुतो विदुषस्तदसिद्धिः सति नियमविधाविति तत्राऽऽह। नैवेति। एककालं चरेदेत्यादि नैवास्माकं नियमो ब्रह्मविदां युज्यतेऽतिक्रान्तविधित्वान्नैतावता यथेष्टचेष्टा, यतोऽधर्माधीनाऽविवेककृता हि सा न च तौ विदुषो विद्येतेतदविद्यावस्थायामप्यसती यथेष्टचेष्टा विद्यादशायां कुतः संभवति? संस्कारस्याप्यभावाद्बाधितानुवृत्तेश्चाग्निहोत्रादेस्त्वनाभासत्वान्न बाधितानुवृत्तिरिति भावः। किं चाविदुषां विविदिषूणामेव विधिस्तेषामपि नायं नियमविधिः, प्रसिद्धपरिसंख्याविधित्वोपगमादित्याह। परिसंख्येति। साऽपि क्रियामाक्षिपन्ती ब्रह्मविद्यां प्रतिक्षिपेदन्यथा तथैवाग्निहोत्रादिक्रियाऽपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। क्रियेति। सा खल्वन्यनिवृत्ति प्रयोजयन्ती न प्रयोजयति क्रियामिति कुतो विद्याविरोधः कुतश्च विदुषोऽग्निहोत्रादिप्रसक्तिरित्यर्थः। विधेर्भावार्थविषयत्वनियमा-

दस्ति क्रियाक्षेपकत्वमित्याशङ्क्य विद्याविरुद्धतदाक्षेपकत्वाभावमभिप्रेत्याऽऽह। तस्मादिति। भिक्षादेः शुद्धदोषकृतत्वात्कर्मणोऽतथात्वाद्वैषम्यमित्यर्थः॥१०८॥

नातोऽपवादकृत्सा स्यादैकात्म्यज्ञानजन्मनः॥
सर्वकर्माधिकाराणां निषेधायाऽऽत्मधीभवः॥१०९॥

निषेधविधिवत्तस्मात्प्रत्यग्याथात्म्यधीविधिः
प्रत्यङ्मोहैकहेतुत्वाद्वाङ्मनः कायकर्मणाम्॥११०॥

विविदिषूणां परिसंख्येप्यते चेत्तदर्थानुष्ठाननिष्ठानां तेषां विद्यार्थप्रवृत्त्यनुपपत्तेः सा नोपपद्येतेत्याशङ्क्याऽऽह। नात इति। यस्मादन्यनिवृत्तिफला परिसंख्या न विरुद्ध क्रियाप्रयोक्त्री तस्मान्नाऽऽत्मधियो बाधिका किं त्वनुग्राहिकैव भोजनादिहीनम्य वा यथेष्टचेष्टारसिकस्य वा तदनुत्पत्तेरित्यर्थः। कर्मसु रागादिमतोऽधिकाराद्विरक्तस्य ज्ञानाधिकाराज्ज्ञानिनो हेत्वभावादेव कर्मायोगात्तस्य भिक्षाद्यतुल्यत्वात्तत्त्वमादेः सर्वव्यवहारोपरमधीहेतोर्निवर्तकत्वेन प्रामाण्यं प्रतिपाद्यावान्तरप्रमेयमुपसंहरति। सर्वकर्मेति। अधिकाराः प्रवृत्तयो वा तद्धेतवोवा ब्राह्मणाद्यभिमाना वा विधिपुरुषसंबन्धा वा फलानि वा। पृर्वार्धोक्तंतत्पदेन परामृशति। विधिः सम्यग्धीहेतुवाक्यं तन्निवर्तकत्वेन मानमिति शेषः। आत्माधेयः सर्वकर्मध्वंसित्वे हेतुमाह। प्रत्यगिति॥१०९॥११०॥

तस्माद्वस्त्वेकनिष्ठस्य प्रामाण्यं वचसो ध्रुवम्॥
प्रतिषेधविधेर्यद्वदुभयोरविशेषतः॥१११॥

परमप्रकृतमुपसंहरति। तस्मादिति। निषेधवाक्ये तत्त्वमादौ च भ्रान्तप्रवृत्तिनिरासेनाकार्यशेषवस्त्ववसानाविशेषादित्याह। उभयोरिति। एतेन तत्पदपरामृष्टो हेतुः स्पष्टीकृतः॥१११॥

स्वाभाविकैकदोषोत्थोव्यवहार इहाऽऽसुरः॥
शास्त्रैकहेतुर्देवः स्यात्तयोः स्पर्धा विरोधतः॥११२॥

तदनेन विचारेण शुद्धे⁵¹ सिद्धे ब्रह्मात्मनि वेदान्तमानत्वं सिद्धं सिद्धं चान्यपराणामां मन्त्रादीनां मानान्तरसंवादाद्यभावे श्रुतेऽर्थेमानत्वं ततश्च प्राणदेवतायाः शुद्ध्यादिगणवत्याः सिद्धेस्तदुपास्तेश्व साधितत्वात्तत्परमेव द्वया हेत्यादिवाक्यं सिद्धमिति ज्ञानमिह परीक्ष्यमाणमित्येतत्प्रसङ्गागतं विचारं परिसमाप्य ते हवाचमित्यादि व्याचिख्यासुः सुख वित्तयेदेवाश्चासुराश्वेत्यादिवाक्यार्थमुक्तमेव सोपस्कारमनुवदति। स्वाभाविकेत्यादिना कर्तृत्वादीत्येतदन्तेन संदर्भेण। इह यजमानदेहस्थवागादिषु स्वभावशब्दित प्रकृतिस्तत्प्रसृतशास्त्रानपेक्षितरागादिदोषजन्यो यो ज्ञानकर्मात्मको व्यापारोऽसावा-

सुरस्तेष्वेव शास्त्रप्रधानो ज्ञानादिव्यवहारो दैवस्तयोर्मिथो विरोधाद्देवानामसुराणां च स्पर्धेत्यर्थः॥ ११२॥

प्राकृतासङ्गविज्ञानकार्ये ह्यधिकृतिः स्वतः॥
सुरद्विषां सुराणां तु शास्त्रोत्थज्ञानदीपितः॥
कर्मज्ञानाधिकारः स्यात्संग्रामस्तद्विरोधतः॥११३॥

उभयेषामेकरूपव्यवहारसंभवे कुतस्तद्विरोधेन स्पर्धेत्याशङ्क्याऽऽह। प्राकृतेति। प्रकृतिरविद्या ततो विषयासङ्गाज्ज्ञानं कर्म च तत्र स्वतोऽसुराणां प्रसिद्धाऽधिकृतिशब्दिता प्रवृत्तिरन्येषां शास्त्रीयविवेकप्रकाशितकर्मादावधिकारोऽतस्तयोर्विरोधात्तेषां संघर्षोऽभूदित्यर्थः॥११३॥

उत्कर्षो मानुषादूर्ध्वं पुंसः केवलधर्मतः॥
अधोभावस्त्वधर्मात्स्याद्द्वाभ्यां मानुष्यसंभवः॥११४॥

अधिकृतैर्देवानां जये पराजये चासुराणां यतितव्यमिति शिष्यशिक्षार्थमाह।उत्कर्ष इति। यदा देवजयोऽसुरपराजयश्च तदा देवशब्दितवागाद्युपहितयजमानस्य धर्मप्राधान्यादा मानुषादा च प्रजापतेरुत्कर्षो भवत्यसुरजये देवपराजये चासुरवागाद्युपहितस्याधर्मवशादा मानुषादा च स्थाणोर्निकर्षः स्याद्देवासुरसाम्ये तदुपहितस्य धर्माधर्मसाम्यात्ताभ्यां मनुष्यत्वमतो देवजयेऽसुरपराजये चाधिकृतैर्यतितव्यमित्यर्थः॥११४॥

आग्रजस्थाणुपर्यन्तशरीरग्रहणान्यतः॥
लोकेष्वति श्रुतिर्वक्ति विरोधस्तन्निबन्धनः॥११५॥

उक्तेऽर्थे श्रुतिसंवादमाह। आग्रजेति। यतो धर्मादिफलानि पूर्वोक्तानि श्रुत्यभिप्रेतान्यतो लोकेष्वित्यत्र प्रातिपदिकश्रुतिरा प्रजापतेरा च स्थाणोर्देहग्रहणानि कर्मफलानि जन्मान्याह सप्तमीश्रुतिस्तूक्तफलनिमित्तो मिथो विरोधो देवादीनां तत्र स्पर्धेति ब्रवीतीत्यर्थः॥११५॥

अधोलोकफलेष्वेव प्राकृतज्ञानकर्मसु॥
यन्त्रादासञ्जनीयोऽयं पितेत्यसुरनिश्वयः॥११६॥

प्राकृतासङ्गतो मुक्त्वा पिताऽयं दैवसाधनैः॥
उत्कृष्टव्यो⁵² यथाशक्ति विबुधानां चिकीर्षितम्॥११७॥

देवैः स्पर्धां कुर्वतामसुराणामभिप्रायमाह। अधोलोकेति। देवताभिमुखस्यापि पितुः स्वकीयासङ्गपाप्मभिस्ततो विमुखीकरणं यत्नोऽसुरैः स्पर्धमानानां देवानामाशयमाह।प्राकृतेति। अविद्याकृतविषयासक्तितो विश्लेषमापाद्येति यावत्। दैवसाधनानि शमदमब्रह्मचर्यादीनि। उत्कृष्टव्यो मनुष्यत्वादारभ्य प्रजापतित्वप्राप्तेरिति शेषः। यथाशक्ति ज्ञानकर्मशक्तिमनतिक्रम्येति यावत्॥११६॥११७॥

नरप्रजापतितनावेवं देवासुरा मिथः॥
स्वस्वभावानुरोधेन तेऽस्पर्धन्त स्ववृत्तिभिः॥११८॥

देवासुरस्पर्धामुक्तां निगमयति। नरेति। फलावस्थप्रजापतिव्यावृत्त्यर्थं विशेषणम्। एवंशब्दो यथोक्ताभिप्रायपरामर्शार्थः। सात्त्विकतामसस्वरूपानुसारेण शमादीनां कामादीना च स्ववृत्तीनामुद्भवाभिभवाभ्यां देवासुरस्पर्धा प्रवृत्तेत्यर्थः॥११८॥

यदोद्भवति शास्त्रोत्था देवी वृत्तिस्तदाऽऽसुरी॥
व्येति यस्मात्ततो⁵³ऽशेषं देवानां स जयः⁵⁴ स्मृतः॥११९॥

कथं तर्हि जयो देवानां पराजयोऽसुराणामिति तत्राऽऽह। यदेति। शास्त्रीयज्ञानकर्मणोरुद्भवावस्थायां स्वाभाविकज्ञानकर्मणोः साकल्येनाभिभवो यतो भवति ततः शास्त्रीयज्ञानाद्युद्भवो देवानां जयोऽशास्त्रीयज्ञानाद्यभिभवश्च पराजयोऽसुराणामित्यर्थः॥११९॥

आसुरी तु यदा सेना कामक्रोधपुरःसरा॥
जायते⁵⁵ ह्यजयस्तेषामसुराणां जयस्तु सः॥१२०॥

कथं तर्हि देवानां पराजयो जयोऽसुराणामिति तत्राऽऽह। आसुरी त्विति। करणवर्गः स्वाभाविकज्ञानादिप्रधानोऽत्राऽऽसुरी सेनेत्युच्यते। तेषां देवानामिति यावत्। स्वाभाविकज्ञानादिद्वारा कामादिप्रसरः सर्वनामार्थः। पूर्वोक्तजयादेर्वक्ष्यमाणजयादौ विशेषार्थस्तुशब्दः। द्वितीयस्त्ववधारणे॥१२०॥

स्वाभाविकत्वादासुर्या भूयस्या सेनयाऽर्दिताः॥
न शर्म लेभिरे देवाः स्वात्मत्राणासमीक्षणात्॥१२१॥

अस्पर्धन्तेत्येतदन्तं वाक्यार्थमनूद्य ते हेत्यादिवाक्यतात्पर्यं वक्तुं भूमिकां करोति।स्वाभाविकत्वादिति। भूयस्त्वे स्वाभाविकत्वं तच्च देवानामल्पीयसामर्दितत्वे हेतुः। सुखालाभे हेत्वन्तरमाह। स्वात्मेति॥१२१॥

स्वभूमेश्चाव्यमानानां सुराणामसुरैस्तदा॥
प्रादुरासीन्मतिः साध्वी दैतेयभयनाशिनी॥१२२॥

ते हेत्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। स्वभूमेरिति। तामसैर्वागादिभिः शास्त्रीयज्ञानादेश्चान्यमानानां सात्त्विकवागादीनां तस्यामापदवस्थायां श्रेयो हेतुर्बुद्धिरासीदतस्ते परस्परमूचुरित्यर्थः। साधुत्वे हेतुर्दैतेयेति। असुरनिमित्तभयध्वस्तिहेतुरित्यर्थः॥१२२॥

उद्गीथंसमुपाश्रित्य ज्योतिष्टोमक्रताविह॥
तिरस्कृत्याऽऽसुरं दैवं भावं यामोऽधुना वयम्॥१२३॥

तामेव मतिं व्याचक्षाणो हन्तेत्यादेस्तात्पर्यमाह। उद्गीथमिति। उद्गीथदेवताश्रयणस्याऽऽसुरभावतिरस्कारे दैवभावाप्तौ चाविलम्बितकारणत्वं वक्तुमधुनेत्युक्तम्॥१२३॥

कर्तृत्वादीह यत्सिद्धं वागादिद्वारमीक्ष्यते⁵⁶॥
आत्मनस्तदविद्योत्थं निरविद्ये निषेधतः॥१२४॥

वृत्तमनूद्य ते ह वाचमित्यादेरर्थवादस्य वागादिगतत्वेन सर्वव्यवहारं वदतस्तात्पर्यमाह। कर्तृत्वादीति। इहाऽऽत्मनि यत्कर्तृत्वादि दृष्टं तदस्य वागाद्युपाधिकं तस्याविद्यान्वयव्यतिरेकवतस्तज्जस्याविद्याशून्ये नित्यमुक्ते परस्मिन्नयोगान्नेति नेत्यादिना तत्र सर्वविशेषनिषेधादतोऽविद्याकार्यवागाद्युपाधिद्वारा प्रतीच्यारोपितं तदित्यर्थः॥१२४॥

लौकिको वैदिकः सर्वो व्यवहारश्च वक्ष्यते॥
अन्नत्रयाधिकारे हि मनआदावनात्मनि॥१२५॥

वाक्यशेषादपि परस्मिन्नात्मनि नास्ति कर्तृत्वादीत्याह। लौकिकेति। नास्त्यात्मनि वास्तवं कर्तृत्वादीत्यत्र विद्वत्प्रसिद्धिद्योतनार्थो हिशब्दः। आदिशब्देन वाक्प्राणौ गृह्येते॥१२५॥

भूतेहानुविधायित्वात्क्षेत्रज्ञस्य तमस्विनः॥
कूटस्थात्मातिरेकेण रूपमन्यन्न लक्ष्यते॥१२६॥

तत्रेश्वरे तदभावेऽपि जीवे तद्दृष्टेस्तदेष्टव्यमित्याशङ्क्याऽऽह। भूतेति। परस्याविकृतस्य तमोवच्छिन्नस्य जीवतां गतस्य ध्यायतीव लेलायतीवेति श्रुतेर्बुद्ध्यादिचेष्टानुसारित्वाद्युक्ता तत्र कर्तृत्वादिधीरित्यर्थः। तहिं कर्तृत्वादिमानेकस्तद्रहितश्चान्य इति द्वैतमित्याशङ्क्याऽऽह। कूटस्थेति। परस्मिन्नेव प्रतीचि विशिष्टद्वारा स्वाविद्यारोपितं कर्तृत्वादीत्युक्तमिति भावः॥१२६॥

एवं ताः संप्रधार्योचुरुद्गीथं साधनं परम्॥
तत्परीक्षां प्रयत्नेन चकुः संभूय देवताः॥१२७॥

अर्थवादरूपाख्यायिकातात्पर्यमुक्त्वा ते होचुरिति भागस्यार्थमाह। एवमिति। हन्तासुरानित्युक्तक्रमेणोद्गीथं श्रेयोहेतुं निश्चित्य वागादयो देवता मिथः कथां चक्रुरित्यर्थः। कोऽयमुद्गीथो नाम तत्राऽऽह। तत्परीक्षामिति। प्रयत्नोऽन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारः॥१२७॥

वाचं संभावयामासुरियं ह्युद्गीथकर्मणि॥
अत्यर्थं व्यापृता दृष्टा वाचमूचुस्ततः सुराः॥१२८॥

परीक्षाप्रकारमेव प्रकटयन्वाचमूचुरित्यस्यार्थमाह। वाचमिति। उद्गीथत्वेन तत्संभावनानिमित्तमाह। इयं हीति। संभावनाफलमाह। वाचमूचुरिति॥१२८॥

त्वं न उद्गाय उद्गानं त्वत्प्रधानं भवत्विदम्॥
उद्गीथ इति चोङ्गानं कर्मैवेहाभिधीयते॥१२९॥

किमूचुरित्यपेक्षायामुत्तरं वाक्यमवतार्य तस्यार्थमाह। त्वमिति। प्रतीकग्रहणे व्यग्रतया संधिर्न कृतः। उद्गीथपरीक्षां प्रक्रम्य कथमौद्गात्रे कर्मणि वाङ्नियुज्यते। उद्गीथे हि भक्तिविशेषे सा नियोक्तव्येत्याशङ्क्याऽऽह। उद्गीथ इति। इहशब्देन हन्तेत्यादिवाक्योक्तिः॥१२९॥

स्तोत्रेणास्याभिसंबन्धाद्भक्तिमात्रं न तु क्वचित्॥
वागभिमानिनी चेह वाक्शब्देनाग्निरुच्यते॥१३०॥

उक्तेऽर्थे हेतुमाह। स्तोत्रेणेति। अस्यार्थः–उद्गीथेनात्ययाम त्वं न उद्गायेत्यादौ चोदितस्योद्गीथस्य प्रकरणित्वादयातः पवमानानामिति पवमानाख्यस्तोत्रेणास्य संबन्ध प्रतीतेस्तत्र चोद्गीथभेक्तरनवकाशात्स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि जपेदिति चोद्गीथभक्तिमतिक्रम्योद्गानमात्रसंबन्धित्वेनाङ्गभूतजपकर्मविधानादत्राप्युद्गीथशब्देन भक्तिमात्रं न विवक्षितमिति। किंचास्मिन्प्रकरणे क्वचिदपि वाक्ये भक्तिमात्रमुद्गीथपदेन नोच्यते तन्मात्रस्यानुपास्यत्वाद्दुद्गीथोपासनस्य चात्र विवक्षितत्वान्न चोद्गानस्यापि नोपास्यत्वमित्यविवक्षितत्वं तदनुवादेन तद्देवतोपासनस्येष्टत्वान्नचोद्गीथो नाम सामावयवो भक्तिविशेषो नोद्गानमिति भाष्यविरोधस्तत्र प्रकरणाविरुद्धार्थानुवादेन प्राणस्योद्गीथत्वविधानादित्याह। भक्तिमात्रमिति। ननु चेतनस्यैव भृत्यादेश्चेतनेन राजादिना नियोगदर्शनादचेतनेन चक्षुरादिना कथमचेतनाया वाचो नियोग इत्याशङ्क्येह वागादयः शब्दा इत्यत्रोक्तं स्मारयति। वागिति। इहशब्दस्ते ह वाचमित्यादिवाक्यविषयः। अथ ह प्राणमूचुरित्यादिपर्यायेष्वपि प्राणादिशब्दानां देवतावाचित्वं चशब्देन समुच्चीयते। तामेव विशिनष्टि। अग्निरिति। अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशदिति श्रुतेरग्निरेव वागभिमानिनी⁵⁷ देवता सा चात्र ग्राह्या प्रसिद्ध्यसंभवस्य वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः॥१३०॥

विषयोऽध्येषणाया हि चेतनावान्यतो मतः॥
उपासिक्रियया योगो देवताया इहेष्यते॥१३१॥

ये तु देवतामचेतनामाचक्षते तान्प्रत्याह। विषय इति। लोकेऽध्येषणाविषयश्चेतनश्चैत्रो दृष्टो वाक्कोद्गायेत्यध्येषणाविषयोऽतश्चेतनत्वं वाग्देवताया निश्चितमित्यर्थः। चेतनस्याध्येषणाविषयत्वे लौकिकपरीक्षकादिप्रतिपत्तिं वक्तुं हिशब्दः। वाचो देवतात्वे हेत्वन्तरमाह। उपासीति। उपास्तिप्रकरणमिहशब्दार्थः॥१३१॥

अतोऽपि देवतैवेह वाक्शब्देनाभिधीयते॥
तद्भूतेः पुरुषार्थत्वाद्देवता हीश्वरा परा॥१३२॥

उक्तहेतुफलमाह। अतोऽपीति। अध्येषणाविषयत्वसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः। इहशब्दस्तु पूर्ववत्प्रस्तुतवाक्यविषयः। वागुपास्तेरग्निभावस्य फलत्वाच्च वाक्शब्देन तद्बह-

णमित्याह तद्भूतेरिति। कथं तद्भावस्य पुमर्थतेत्याशङ्क्य देवताया निरतिशयैश्वर्यशालित्वादित्याह। देवतेति॥१३२॥

सैवातः प्रतिपत्तव्या सर्वासु ध्यानभूमिषु॥
न त्विह प्रतिपत्तव्याः करणस्थानगोचराः॥१३३॥

ते ह वाचमित्यादिपर्यायोक्तन्यायादथह प्राणमित्याद्युत्तरपर्यायेष्वपि देवतैव प्राणादिशब्दवाच्येत्याह। सैवेति। वागादिशब्दैरिन्द्रियाणामेव रूढिवशाद्ग्रहणं किं न स्यादित्याशङक्याऽऽह। न त्विति। इहेति प्रकृता ध्यानभूमयो गृह्यन्ते॥१३३॥

पारार्थ्याचेतनत्वाभ्यां मर्त्यत्वाच्चापि कारणात्॥१३४॥

एवं वागादयः शब्दा देवतार्थाभिधायिनः॥
सर्वत्र प्रतिपत्तव्या यत्रोपासा विवक्षिता॥१३५॥

तत्र हेतुनाह। पारार्थ्येति। अनीश्वरत्वादिसंग्रहार्थोऽपिशब्दः। अस्मिन्प्रकरणे वागादिपदानां देवतार्थत्वमुक्त्वा समानार्थे प्रकरणान्तरेऽपि तुल्यमेतदिति न्यायं संसरति। एवमिति। अतिप्रसक्तिं वारयति। यत्रेति॥१३४॥१३५॥

जपमन्त्राभिधेयेयं वागित्येवं विनिश्चिताः॥
उपासांचक्रिरे देवा एषैवोद्गीथदेवता॥१३६॥

वाग्देवतानिर्वर्त्यमौद्गात्रं कर्मेति भाष्ये वाचि देवताशब्दं प्रयुञ्जानस्य भाष्यकृतो मतमुक्तम्। वाग्देवताया नोपास्यत्वं जपमन्त्राप्रकाश्यत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। जपेति। असतो मा सद्गमयेत्यादिमन्त्रैरियमेव वागभिधेया। एषैव चोद्गीथदेवतेतिनिश्चयवन्तो देवा वाचमुद्गातृबुद्ध्योपासितवन्त इत्यर्थः॥१३६॥

देवाभ्युदय उद्गानं देवेभ्योऽर्थाय वागियम्॥
यथाशक्त्युद्गायत्तं यो भोगो वा‌निबन्धनः॥१३७॥

तथेत्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। देवेति। देवानामभ्युदये विवक्षिते तदुपायस्तावदुद्गानमतः स्वशक्तिमसृत्यैषा वागर्थिभ्यो देवेभ्योऽर्थायोद्गानं कृतवतीत्यर्थः। यो वाचीत्यादेरर्थमाह। तमिति॥१३७॥

येन भोगेन वाग्देवां श्चक्षुरादीनहर्निशम्॥
साक्षादवति तं भोगमुदगायदशेषतः॥१३८॥

कोऽसौ वाङ्निबन्धनो भोगो यः साधारणः सर्वेषां प्राणानामित्याशङ्क्याऽऽह।येनेति। उपकारो भोगः। वाग्देवताभिवदनप्रयुक्तमुपकारमशेषकार्यकारणसाधारणमुदगायदित्यर्थः। उद्गीथदेवताधीनं संघातस्य सदा जीवनमिति द्योतयति। अहर्निशमिति। तज्जीवनस्य तदधीनत्वं प्रत्यक्षमिति वक्तुं साक्षादित्युक्तम्॥१३८॥

पवमानेषु सोद्गात्री याजमानं यथाविधि॥
फलमुद्गाय शेषेषु ह्युदगायदथाऽऽत्मने॥ १३९॥

किमिदमुद्गानं याजमानमेव किंवाऽऽर्त्विज्य⁵⁸मपि नाऽऽद्यः। अथाऽऽत्मनेऽन्नाद्यमागायेदित्येतद्विरोधाद्द्वितीये तु के स्तोत्रेषु याजमानमुद्गानं केषु चाऽऽर्त्विज्यमिति बुभुत्सायामाह। पवमानेष्विति। यथाविधि लक्षणशास्त्रमनतिक्रम्येति यावत्। ज्योतिष्टोमे द्वादश स्तोत्राणि तत्र पवमानास्त्येषु त्रिषु याजमानमेवोद्गानं कर्मफलस्योत्सर्गतो यजमानगामित्वात्परिशिष्टेषु नवसु स्तोत्रेष्वार्त्विज्यमपि तत्रोद्गातुः फलसंबन्धस्याऽऽत्मनेऽन्नाद्यमागायेदिति वाचनिकत्वादित्यर्थः। उक्तहेतुद्योतनार्थो हिशब्दः। यथा यजमानार्थमुदगायत्तथा स्वार्थमपीत्यथशब्दार्थः॥१३९॥

स्तोत्रेषु परिशिष्टेषु वागागायदथाऽऽत्मने॥
यत्कल्याणं वदत्येषा ह्यात्मने तदचीक्लपत्॥१४०॥

यदुक्तं शेषेष्वित्यादि तदेव स्फुट्यते। स्तोत्रेष्विति। याजमानस्योद्गानस्य त्रिषु स्तोत्रषु कृतत्वादिति हिशब्दार्थः। अवशिष्टेषु स्तोत्रेस्वार्थगानस्यावसरं दर्शयितुमथेत्युक्तम्। एवं विभागमुक्त्वा किं तदात्मार्थमागीतमित्यपेक्षायामाह। यदिति। नवसु स्तोत्रेषु कल्याणवदनं कार्यमृत्विगर्थमागीतमित्यर्थः। उक्तकार्यस्य करणान्तरेष्वसंभवप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥१४०॥

यथाशास्त्रं यथायोगं वर्णदोषविवर्जितम्॥
वर्णोच्चारणसामर्थ्यं ममैवास्तु तदीदृशम्॥१४१॥

कीदृशं कल्याणवदनं तदाह। यथेति। व्याकरणादिलक्षणशास्त्रोक्तक्रमेण ताल्वादिस्थानसंबन्धानुरोधेन चातिद्रुतत्वादिदोषहीनं यथा भवति तथा वर्णानामुच्चारणे सामर्थ्यं कल्याणवदनं तदार्त्विज्यमेवेत्यर्थः॥१४१॥

कल्याणवदनोत्थं यत्कृत्स्नं देवेभ्य एव तत्॥
फलं वदनमात्रं तु वाच एव न दैविकम्॥१४२॥

कथं तर्हि पत्रमानेषु याजमानमेवोद्गानमुक्तं तस्योक्तरूपवदनानुप्रवेशादित्याशङ्क्योक्तं याजमानमुद्गानं व्यनक्ति। कल्याणेति। यथोक्तवदनोत्थं कार्यं पवमानेषु याजमानमेव नाऽऽर्त्विज्यं वचनाभावादित्यर्थः। आर्त्विज्यमुद्गानं निगमयति। वदनमात्रमिति। यथा वदनमात्रेण तद्विशेषेण चोत्पन्नं कार्यं पवमानेषूत्सर्गतो याजमानमेवेत्युक्तं तथा वदनात्मकं सर्वमपि कार्यं स्तोत्रान्तरेष्वार्त्विज्यमेव न याजमानमित्यर्थः। अथवा याजमानमार्त्विज्यं च विभज्योक्तमागानमनेन वार्तिकेन निगम्यते। यद्धि कल्याणाकल्याणवदनजनितं कार्यं तदशेषमपि देवतार्थं याजमानमेव न पुनरार्त्विज्यम्। यत्तु कल्याणा-

कल्याणवदनं तदार्त्विज्यमेव न याजमानमिति योजनीयम्। यथाश्रुतग्रहेऽपि न विरोधोऽस्तीति नातीव प्रयतितव्यम्॥१४२॥

तमस्युत्सार्यमाणे तु वाचोद्गात्रा सुरद्विषाम्॥
स्वाधिकाराच्च्याव्यमानास्ते विदुर्देवहृद्गतम्॥१४३॥

ते विदुरित्यस्यार्थमाह। तमसीति। यदा वागुदगायत्तदोद्गात्रा वाग्रूपेणोपास्यमानेनासुराणामविवेकपूर्वके बले कामक्रोधादौ निरस्यमाने तदपचयलिङ्गेन स्वविषयस्वाभाविकज्ञानकर्मभ्यश्च्याव्यमाना देवद्विषो देवाभिप्रायं ज्ञातवन्त इत्यर्थः। पराभिप्रायप्रतिपत्तिप्रारम्भार्थस्तुशब्दः॥१४३॥

अनेन वाचोद्गात्रा नो बलं ध्वान्तं तु देवताः॥
ज्योतिषा स्वेन निर्जित्य यास्यन्त्यग्न्यादिरूपताम्॥१४४॥

किं तद्देवहृद्गतं यदसुरैरवगतं तदाह। अनेनेति। ध्वान्तं तत्पूर्वकं कामादि। ज्योतिः शास्त्रीयं ज्ञानादि॥१४४॥

महन्नो भयमायातमिति बुबुधिरेऽसुराः॥
कर्मण्यनुचिते तेषां प्रहीणमनसां तदा॥
वदनादावभिष्वङ्ग आत्मसंभावनादभूत्॥१४५॥

असुरबलनिरासेन वागादिदेवतानामग्न्यादिरूपत्वे हीनबलानामसुराणां स्वरूपहानिः स्यादतो देवपराभवे यतितव्यमित्यसुराशयमाविष्करोति। महदिति। असुरा इति च्छेदः। रागाद्यपचयलिङ्गेनासुराणां सुराशयधियं प्रदर्श्य श्रुत्युक्तलिङ्गेनापि तेषां तद्धियं वक्तुं पातनिकां करोति। कर्मणीति। स्वेतरदेवैरौद्गात्रे कर्मणि नियुक्तानां वागादीनां स्वात्मनि संभावनावशादन्वयव्यतिरेकाकुशलानाममुरसंनिधावेवायोम्ये कल्याणवदनादावासक्तिर्जाता तस्य चायोग्यत्वं स्वमात्रसंबन्धितेत्यर्थः॥१४५॥

यत्कल्याणमिति च्छिद्राद्विदुः सुरचिकीर्षितम्॥
अनेन वै न उद्गात्रा वाचाऽत्येष्यन्ति स्वंवपुः॥१४६॥

संप्रति श्रुत्युक्तमसुराणां सुराभिप्रायज्ञानलिङ्गमाह। यदिति। यत्कल्याणं वदति तदात्मार्थमित्यत्र कल्याणवदनासङ्गरूपाद्देवताछिद्रादमुरावकाशादसुराः सुराभिप्रायं विदुरित्यर्थः। तदेव सुरचिकीर्षितं विषयमसुराणां विज्ञानं दर्शयति। अनेनेति। वाचोद्गात्राऽस्मानतीत्य स्वं वपुरग्न्याद्यात्मत्वमेष्यन्तीति संबन्धः॥१४६॥

इति ज्ञात्वा ह्यभिद्रुत्य स्वैरासङ्गशरोर्मिभिः॥
विविधु⁵⁹स्तानथोद्गातॄंस्ते विद्धास्तत्यजुः क्रियाः॥१४७॥

आसुरं ज्ञानमनूद्य तमभिद्रुत्येत्यादेरर्थमाह। इति ज्ञात्वेति। ज्ञानस्याभिगमननि-

दानत्वसाधनार्थोहिशब्दः⁶⁰। प्राणादिष्वपि सममासुरासङ्गपाप्मपीडनमिति मत्वा तानित्युक्तम्। आसङ्गपाप्मवेधस्य वैदिकानुष्ठानत्यागे हेतुत्वमथेत्युक्तम्। आसुरासङ्गमस्तानां वागादीनां वैदिकज्ञानकर्मभ्यो वैमुख्यं फलितमाह। ते विद्धा इति॥१४७॥

नानादन्यस्य सामर्थ्यं विद्यतेऽसुरनाशने॥१४८॥

अनेनाप्रतिरूपेण वचसा कार्यशायिना॥
पाप्मादिदोषसंपर्कः कारणस्थोऽनुमीयते॥१४९॥

वागादिदेवतानामुपास्यमानानामसुरनाशकत्वसंभवात्कथं तासां पाप्मविद्धतया शास्त्रीयज्ञानादिवैमुख्यमित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। नहि मुख्यप्राणादन्यस्य वागादेरसुरनिरासे सामर्थ्यमस्ति परिच्छेदाभिमानवत्त्वेनासुरपक्षनिवेशादित्यर्थः। तथाऽपि प्राजापत्यासु प्रजासु न पाप्मवेधो युक्तः कारणे तदभावादन्यथाऽऽकस्मिकत्वापत्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। अनेनेति। प्राजापत्यप्रजावर्गगतेनानुभूयमानेनासत्यासभ्यवादादिना लिङ्गेनानुमिततद्गतपापादिना कारणात्मकप्रजापतिस्थोऽपि पापादिसंबन्धोऽनुमीयते। विमतं पापादिपूर्वकं प्रतिकूलधीविषयत्वाद्दुःखवत्तच्च कारणपूर्वकं कार्यत्वाद्धवत्। न चप्रजागतं दुरितादि विना हेत्वन्तरादेव स्यात्कारणानुविधायित्वात्कार्यस्येत्यर्थः॥१४८॥१४९॥

व्युत्थायाऽऽख्यायिकारूपाच्छ्रुतिः स्ववपुषाऽधुना॥
आचष्टे कारणे वृत्तं कार्यगेणासुरात्मना॥१५०॥

आनुमानिकेऽपि दर्शितेऽर्थे श्रुतिसंवादाभावादविश्वासमाशङ्क्य स य इत्यादिवाक्यमवतारयति। व्युत्थायेति। वाग्देवताया नोपास्यतेति निश्चित्यार्थवादभावाद्वैमुख्येनोत्थिता श्रुतिः स्वेनैव विद्यमानवादित्वात्मना सौत्रं पापादि तत्कार्यं प्रजासु दृष्टानृताद्यनुमितं तद्गतासुरासङ्गपाप्मलिङ्गेनाऽऽहेत्यर्थः। उक्तेऽर्थे श्रुत्यनुसारिणो विश्वासोत्पादनविवक्षायामित्येतदधुनेत्युक्तम्॥१५०॥

दृष्टेनाप्रतिरूपेण कार्यगेणानुमीयते॥
कारणे पाप्मवेधोऽभूद्यो वाचि प्राक्प्रजापतेः॥१५१॥

नन्वनृतादिकार्यस्याध्यक्षत्वात्प्रजासु पाप्मवेधः कल्प्यते। सूत्रे तु कल्पकाभावान्न तत्कल्पना। न च कार्यत्वानुमानं कल्पकं कार्यस्य कारणमात्रादेव सिद्धेर्न च कारणानुविधायित्वात्कार्यम्य तत्रापि पापादिसिद्धिस्तत्कारणे परस्मिन्नपि प्रसङ्गादत आह। दृष्टेनेति। पूर्वकल्पयजमानावस्थस्य प्रजापतेर्वाचि पाप्मवेधो योऽभूत्स कार्यगतानुमितपापलिङ्गेन तत्र कल्प्यते न च तत्कारणेऽपि परस्मिन्प्रसङ्गोऽपापविद्धमितिश्रुतेर्न च न ह वैदेवान्पापं गच्छतीतिश्रुतेर्न सूत्रेऽपि पापवेधस्तस्य फलावस्थस्यापापत्वेऽपि यज-

मानावस्थस्य तद्भावान्न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्तीतिश्रुतेरिति भावः॥१५१॥

स यो वाच्यसुरैः क्षिप्तः पाप्मा कार्ये स दृश्यते॥
प्रमाविरोधि यद्वाक्यं तत्तत्कार्यसमाश्रयम्॥१५२॥

स य इत्यादि व्याख्यातुं भूमिकामारचय्य व्याचष्टे। स य इति। यः स पाप्मा प्रजापतेर्वाचि प्रागसुरैरुपक्षिप्तः स तत्कार्ये प्रजावर्गे लिङ्गेनानृतादिना गम्यत इत्यर्थः। यदेवेदमित्यादि व्याकुर्वन्प्रजावर्गे गम्यमानं पाप्मानमेव स्फुटयति। प्रमेति। नानृतं वदेदित्यादिनिषेधशास्त्रविरुद्धं यदसत्यवादादि तत्तस्य प्रजापतेः कार्यभूतप्रजानिष्ठं दृष्टं तेनानुमितः स पाप्मेत्यर्थः॥१५२॥

स एव स इति ह्युक्तिः कार्यकारणसंस्थयोः॥
प्रजासु साक्षाद्यः पाप्मा यश्चतत्कारणाश्रयः॥१५३॥

स एव स पाप्मेत्यस्यार्थमाह। स एवेति। तयोर्लोकवेदप्रसिद्धत्वद्योतनार्थो हिशब्दः। तावेव पाप्मानौ विशिनष्टि। प्रजास्विति। यः प्रजास्वसत्यादिना पाप्मा स्पष्टो दृष्टो यश्चासौ तासां हेतुभूतसूत्रवाङ्निष्ठः स एव⁶¹सः। तथा चाऽऽद्यसकाराभ्यां कारणस्थं पाप्मानमनूद्य तस्यैव कार्यस्थत्वमुच्यते। उत्तराभ्यां तु कार्यस्थ पाप्मानमनूद्य तस्यैव कारणस्थत्वं विवक्षितमिति भावः॥१५३॥

घ्राणं चक्षुस्तथा श्रोत्रं मनश्चैवमनुक्रमात्॥
वब्रुर्देवा यथा वाणीं विद्धाः सर्वे तथाऽसुरैः॥१५४॥

वाग्देवताया जपमन्त्रप्रकाश्यत्वमुपास्यत्वं च नेति निर्धार्याथ ह प्राणमित्यादिपर्यावतुष्टयस्य तात्पर्यमाह। घ्राणमिति। अनुक्रमात्पाठक्रमानुसारेणेत्यर्थः। तथा वाग्दे#वदति यावत्॥११४॥

कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषां वागेवात्रोपलक्षणम्॥
चक्षुः श्रोत्रे धीन्द्रियाणां मनो बुद्धेस्तथैव च॥१५५॥

उक्तेन्द्रियैरनुक्तेन्द्रियाण्युपलक्षणीयानीत्याह। कर्मेति। अत्रेति प्रकृतः संदर्भो ह्यते। चक्षुः श्रोत्रे घ्राणसहिते उक्तत्वाविशेषात्। धीन्द्रियाणामिति त्वग्जिह्नयोरेवत्तेभेदाद्बहूक्तिः। वागादि दृष्टान्तयितुं तथैवेत्युक्तम्। चकारस्त्वनुक्तचित्ताहंकारसप्रयार्थः॥१५५॥

कृत्स्नं जगदनादाय नैकस्यापीष्यते क्रिया॥
प्राणस्य किमु वक्तव्यं कृत्स्नाध्यात्मेन्द्रियग्रहः॥१५६॥

किमित्युक्तेन्द्रियैरनुक्तेन्द्रियाण्युपलक्ष्यन्त उक्तानामेव यथाश्रुति ग्रहणं किं न

स्यात्तत्राऽऽह। कृत्स्नमिति। एकस्यापि हेतोः सर्वजगदुपसंग्रहं विना स्वकार्यकर्तृत्वं न प्रामाणिकमियं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मध्वितिश्रुतौ सर्वस्य सर्वत्र कारणताया वक्ष्यमाणत्वादेवं सत्येकस्येन्द्रियस्य स्वव्यापारकर्तृत्वे सर्वाध्यात्मिकेन्द्रियग्रहो नान्यथा कर्तृत्वमिति किं वक्तव्यं स्वकार्ये सर्वापेक्षस्य तस्याऽऽध्यात्मिकसर्वेन्द्रियापेक्षाया दुर्निवारत्वात्तद्युक्तमुपलक्षणमित्यर्थः॥१५६॥

यद्यपीदं जगत्कृत्स्नं गृह्यते संहतत्वतः॥
तथाऽपि चोदितोऽत्रार्थ उपास्यो नाऽऽगतोऽर्थतः॥१५७॥

एकस्य व्यापारहेतुत्वेन सर्वजगदादाने वागादिवदत्रोपात्तं सर्वं जगदुपास्यं स्यादन्यथा वागादेरपि नोपास्यत्वमविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह। यद्यपीति। वागादिव्यापारे सहकारित्वेन संबद्धत्वादशेषजगद्गहेऽपि योऽत्र प्रकरणे वागादिरुपास्यत्वेनोच्यते तस्यैवोपास्यत्वं कार्योत्पत्त्यनुपपत्त्या लब्धस्य प्रपञ्चस्य नोपास्यत्वं यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थ इति न्यायादित्यर्थः॥१५७॥

कल्याणेतररूपेण परिशिष्टेष्वपीक्ष्यते॥
विभाग आसुरोवेधस्तेन तेष्वनुमीयते॥१५८॥

उक्तैरनुक्तोपलक्षणं साधितम्। ननु वागादिषूक्तेषु पाप्मवेधो ज्ञातो न च शिष्टेषु त्वगादिषु सोऽस्ति कल्पकाभावात्तत्कथमादिष्टैः शिष्टोपलक्षणं तत्राऽऽह। कल्याणेति। यस्मादनुक्तेष्वपि त्वगादिषु कल्याणस्पर्शनं तत्कृतं कार्यमित्यादिरूपेण कार्यभेदो दृष्टस्तस्मात्तेष्वपि पूर्वोक्तेष्विवाऽऽसुरपाप्मवेधः कल्प्यते न्यायसाम्यात्तद्युक्तमुपलक्षणमित्यर्थः॥१५८॥

अतस्तदर्थमाहेयमेवम्विति पुनः श्रुतिः॥
यथा वागादयो विद्धास्तद्वज्ज्ञेयास्त्वगादयः॥१५९॥

एवमित्यादिवाक्यमुक्तेऽर्थेऽवतारयति। अत इति। यतस्त्वगादिष्वपि पाप्मवेधोऽस्त्यतः स चासावर्थश्च तदर्थस्तं पाप्मवेधं त्वगादिष्वेषा श्रुतिर्वागादिषु सिद्धन्यायमुपजीव्याऽऽहेत्यर्थः। न्यायसिद्धस्यार्थस्य श्रुत्या कथनं न्यायस्य समूलस्वसिद्ध्यर्थमित्यभिप्रेत्य पुनरित्युक्तां श्रुतिं व्याचष्टे। यथेति॥१५९॥

सिद्धान्वागादिदृष्टान्तान्पुरस्कृत्यात उच्यते॥
एवम्वित्युक्तशेषाणां पाप्मविद्धत्वसिद्धये॥१६०॥

वागादिवत्त्वगादीनां पाप्मविद्धत्वे किं प्रापकमित्याशङ्क्य कल्याणेतररूपेणेत्यत्रोक्तं स्मारयति। सिद्धानिति। अतः सत्सुदृष्टान्तेष्वनुमानसंभवादिति यावत्। उक्तशेषाणामुक्तेम्यो वागादिम्यः शेषास्त्वगादयोऽनुक्तास्तेषामित्यर्थः। विमतं पाप्मानुविद्धं तत्कार्यवत्त्वाद्वागादिवदिति भावः॥१६०॥

अविध्यन्निति योऽर्थोऽस्य तद्व्याख्यानाय यत्यते॥
स्वैः स्वैस्तानिन्द्रियासङ्गैः पाप्मभिस्त उपासृजन्॥१६१॥

पाप्मभिरुपासृजन्पाप्मनाऽविध्यन्नित्यनयोरस्ति पौनरुक्त्यमित्याशङ्क्याऽऽह। अविध्यान्निति। व्याख्यानव्याख्येयभावादपौनरुक्त्यमित्यर्थः। व्याख्यानवाक्यस्यार्थमाह।स्वैः स्वैरिति। कल्याणस्पर्शनं ममैवेत्यादिप्रकारैरित्यर्थः। तानिति त्वगादिदेवानां कर्मत्वोक्तिः प्रथमया त्वसुराणां कर्तृत्ववचनमिति विवेक्तव्यम्॥१६१॥

यत्संसर्गंपुरा चकुरविध्यंस्तदिहोच्यते॥
या विद्धा देवतास्तासां प्रक्रियासंहृतिः पृथक्॥१६२॥

व्याख्येयवाक्यस्यार्थमाह। यदिति। पूर्ववाक्ये वागादिषु पापसंसर्गमसुराश्चक्रुरिति यत्तदेवोत्तरवाक्ये पाप्मनाऽविध्यन्नित्युच्यत इति योजना। एवमेता देवता इति व्यर्थमेवसुखल्वेता इत्यनेन गतत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। या इति। या वागादिदेवता दर्शितन्यायेन पाप्मना विद्धास्तासां प्राणप्रकरणात्पृथगेव प्रक्रियायाः प्रकरणस्योपसंहृतिरेवमित्यादिना क्रियते तन्नास्य वैयर्थ्यमित्यर्थः॥१६२॥

आसङ्गपाप्मभिर्विद्धा यस्माद्वागादयोऽसुरैः॥
वर्जनीयास्ततस्ताः स्युर्नोपास्याः श्रेय ईप्सुभिः॥१६३॥

उपसंहृतप्रकरणस्य तात्पर्यमाह। त्रासङ्गेति। वागादीनां स्वप्राधान्येन नोपाम्यतेति भावः॥१६३॥

एवं निराशाः पूर्वासु देवतास्वसुरार्दनात्॥
पारिशेष्यादथाऽऽजग्मुर्मध्यमं प्राणमादरात्॥१६४॥

वृत्तमनूद्याथ हेममित्याद्युत्तरं वाक्यमादत्ते। एवमिति। जपमन्त्रप्रकाश्यत्वे ध्येयत्वे च नैराश्यमुक्तन्यायेन तासामसुरार्दनादप्राधान्यनिश्चयादिति हेतुः। प्रसक्तदेवतानिषेधाद्देवतान्तरस्य चाप्रसङ्गादित्यागतिहेतुं वदन्नपेक्षितं निक्षिप्याथशब्दमवतारयति। पारिशेष्यादिति॥१६४॥

अथेत्यनन्तरोक्तिः स्यात्तथाऽभिनयवृत्तये॥
इममित्यप्रसिद्धत्वात्प्राणस्येह त्वगादिवत्॥१६५॥

वागादिषु नैराश्यानन्तर्यमथशब्दार्थमाह। अथेति। इममित्यस्यार्थमाह। तथेति। विवक्षितार्थद्योतको देहतदवयवव्यापारविशेषोऽभिनयः। प्राणान्तरेष्वभिनयाभावादिहापि तद्वैयर्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। अप्रसिद्धत्वादिति। इहेति देहोक्तिः। नहि देहे स्य करणग्रामवदायतनविशेषे प्रसिद्धिरतस्तदभिनयार्थवत्तेत्यर्थः॥१६५॥

अस्ति यस्मादसुर्नित्यमासन्योऽयमतो मतः॥
वागादिभ्यो विभागार्थं विशेषणमसोरिदम्॥१६६॥

आसन्यमित्यस्यार्थोक्तिपूर्वकं फलमाह। अस्तीति॥१६६॥

जपमन्त्राभिधेयोऽत्र पारिशेष्यात्प्रतीयताम्॥
उद्गीयदेवता प्राण इत्यभूत्सुरनिश्चयः॥१६७॥

केनाभिप्रायेण वागादयो मुख्यं प्राणमुपजम्मुरित्यपेक्षायामाह। जपेति। अत्रेति निर्धारणार्था सप्तमी। प्राणानां मध्ये प्राणो मुख्यो जप मन्त्रप्रकाश्य इति प्रतीयतामन्यस्य तदयोगादसावेत्र चोद्गीथदेवतेति सुराणां निश्चयोऽभूदिति योजना। तत्प्रकाश्योद्गीथदेवतावशादसुरनिरासं देवा निश्चितवन्तः। न च प्राणानां मध्येऽन्यतमस्य तदुभयमस्ति तस्मात्पारिशेष्यान्मुख्यप्राणो मन्त्रप्रकाश्य उद्गीथदेवता चेति देवानां निश्चयोऽभूत्तेन तमुपजग्मुरित्यर्थः॥१६७॥

मन्त्रप्रयोगे सर्वेषां संनिधौ तत्प्रकाशितम्॥
भारमुत्सहते वोढुं⁶² योऽनो यामस्तमाश्रयम्॥१६८॥

कथं मन्त्रप्रकाश्योद्गीथदेवतात्वं प्राणस्य सिद्धमित्याशङ्क्य मन्त्रार्थस्य तत्र पूर्णत्वादित्याह। मन्त्रेति। अन इति च्छेदः॥१६८॥

परीक्षमाणास्ते त्राणं यथोक्ताख्यानवर्त्मना॥
क्रमेणाऽऽसेदुरासन्यं प्राणं पाप्मपराभवात्॥१६९॥

वागादीनां मुख्यप्राणवदाश्रयानपेक्षत्वमाशङ्क्याऽऽह। परीक्षमाणा इति। परीक्षाप्रकारमाह। यथोक्तेति। रक्षकपरीक्षायां हेतुमाह। पाप्मेति। परीक्षापर्यवसानमाह। आसेदुरिति॥१६९॥

श्रेयोर्थिनां मनुष्याणामुपास्यप्रतिपत्तये॥
इयमाख्यायिका चक्षुर्नान्यथोपास्यनिश्चितिः॥१७०॥

यथोक्ताख्यानवर्त्मनेत्ययुक्तं श्रुतेरुपाख्याने तात्पर्याभावात्तत्प्रणयनानुपपत्तेरित्याशङ्क्योपास्यं निश्चेतुमाख्यायिका श्रुत्या प्रणीतेत्याह। श्रेयोर्थिनामिति। देवतोपास्त्यधिकारो मनुष्याणामेवेति वक्तुं मनुष्यग्रहणम्। उक्तमर्थं व्यतिरेकद्वारा दर्शयति। नान्यथेति॥१७०॥

यः प्राणे भोग इति न पूर्ववद्भण्यतेऽत्र किम्॥
वागादीनामिव यतो नासोर्भोगो विशिष्यते॥१७१॥

पूर्वत्र वागादौ यो वाचि भोग इत्यादिवदत्रापि प्राणे यो भोग इति वाच्यं प्रकरणवशादिति शङ्कते। यः प्राण इति। लिङ्गेन प्रकरणभङ्गं मन्वानः समाधत्ते। वागादीनामिति। नहि प्राणस्य विशिष्टो भोगोऽस्ति तेन तस्य विशेषणानुपपत्तेः सदपि प्रकरणमनुपपत्त्या बाधितमकिंचित्करमित्यर्थः॥१७१॥

अकृत्स्नभोगतो युक्तं वागादिषु विशेषणम्॥
सर्वस्यैवाभोगत्वात्किं कुतोऽत्र विशिष्यते॥१७२॥

तर्हितेषामपि प्राणवद्विशेषणानुपपत्तिरित्याशङ्क्य दृष्टान्तं स्पष्टयति। अकृत्स्नेति। वाचो हि वचनमेव भोगो न दर्शनादिश्चक्षुषो दर्शनमेव च न वदनादिरित्येवमशेषस्य वागादिभोगत्वाभावात्प्रातिस्विकं भोगमादाय यो वाचीत्यादिवचनमित्यर्थः। अस्तु तर्हि वागादिवत्प्राणेऽपि विशेषणमकृत्स्नभोगत्वाविशेषादित्याशङ्क्य दार्ष्टान्तिकं स्फुटयति।सर्वस्येति। दर्शनश्रवणादेरिति यावत्। किमिति कार्यं कुत इति हेतुश्चाऽऽक्षिप्यते। प्राणः सप्तम्यर्थः। उक्तं च—अप्रसिद्धत्वात्प्राणस्येह त्वगादिवदिति॥१७२॥

अभिसंधिरविव्यत्सन्नित्यभूत्सुरविद्विषाम्॥
अनिष्ठितक्रियारम्भोऽविव्यत्सन्निति भण्यते॥१७३॥

तमभिद्रुत्येत्यादौ क्रियापदं व्याकरोति। अभिसंधिरिति। अविव्यत्सन्नित्यनेनासुराणां प्राणताडनेच्छा जातेत्युच्यत इत्यर्थः। तदेव स्फुटयति। अनिष्ठितेति। अनिष्पन्नक्रिया पापसंसर्गहेतुरूपा तदारम्भस्तदिच्छासाऽत्राऽऽख्यातवाच्येत्यर्थः॥१७३॥

विव्यत्सोद्देशमात्रेण प्राणो हन्ता सुरद्विषाम्॥
इत्यर्थप्रतिपत्त्यर्थमीदृग्दृष्टान्त उच्यते॥१७४॥

सयथेत्यादौ सशब्दार्थमाह। विव्यत्सेति। प्राणताडनेच्छोदयमात्रेण प्राणोऽसुराणां हन्तेत्यस्यार्थप्रतिपत्त्यर्थं वक्ष्यमाणप्रकारो दृष्टान्तः कथ्यत इत्यर्थः॥१७४॥

बिभित्सायै⁶³ यथा वेगाल्लोष्टः क्षिप्तोऽश्मनोऽन्तिकात्॥
नश्येत्स्ववेगाच्छतधा ह्याखणाश्मसमागमात्॥१७५॥

यथेत्यादेरर्थमाह। बिभित्साया इति। अश्मनो भेदनेच्छाया⁶⁴ तदर्थं तत्समीपे स्थित्वा तस्मिन्नतिवेगक्षिप्तस्य पांशुपिण्डस्य स्वगतवेगवशेनानेकधा नाशे हेतुमाह।आखणेति। दुर्भेद्यशिलासंबन्धादित्यर्थः। उक्तार्थस्य लौकिकत्वं वक्तुं हिशब्दः॥१७५॥

अप्रधृष्यं तथा प्राणमृत्वा नेशुः सहस्रधा॥
दैत्यास्तन्नाशतो देवा देवा एवाभवन्सदा॥१७६॥

एवं हेत्यादिदार्ष्टान्तिकं व्याचष्टे। अप्रधृष्यमिति। अधर्षणीयमतिगम्भीरमगोचरमसुराणामिति यावत्। ततो देवा अभवन्नित्यस्यार्थमाह। तन्नाशत इति। सदा देवा एव वागादयो देवताप्रतिबन्धकासुराणां मुख्यप्राणतो नाशात्परिच्छेदाभिमानं हित्वा देवा एवाभवन्निति यावत्॥१७६॥

अत एव मनुष्यत्वहेतवोऽप्यसुराः समम्॥
विनेशुर्विष्वग्गतयो लोष्टः क्षिप्तो यथाऽश्मनि॥१७७॥

विष्वञ्च इत्यस्यार्थं दर्शयन्दार्ष्टान्तिकं दृष्टान्तेन सह विवृणोति। अत इति। प्राणस्याधृष्यत्वादेव तत्ताडनेच्छामात्रेणासुरा मनुष्यत्वस्य स्थावरत्वादेश्चहेतवो देवत्वप्रतिबन्धकाः सर्वेऽपि युगपन्नानागतयो नष्टा दुर्भेद्यशिलाक्षिप्तपांशुपिण्डवदित्यर्थः॥१७७॥

प्राणस्वभावसंपत्तेः प्राणवद्देवता अपि॥
देवा एवाभवन्दैत्यकृत्स्नपाप्मविनाशतः॥१७८॥

तत इत्यादेरुक्तमेवार्थं विवृणोति। प्राणेति। वागाद्युपाधिकस्य यजमानस्य प्राणेऽहंग्रहोपासनात्तत्स्वरूपाप्तेः सर्वस्य परिच्छेदाभिमानरूपस्य पाप्मनो नाशात्प्राणवद्वागादयः सदा देवतात्मानः सन्तोऽध्यात्मपरिच्छेदाभिमानप्रतिबन्धनिवृत्तावम्न्यादिदेवतात्वं भजन्तीत्यर्थः॥१७८॥

वागादीन्द्रियसंघातो यजमानो यथा पुरा॥
प्राणात्मभावाद्धत्वाऽऽगो वैराजं रूपमाप्तवान्॥१७९॥

भवत्यात्मनेत्यस्यार्थं वक्तुं यथेत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। वागादीति। आध्यात्मिकपिण्डमात्रपरिच्छिन्नात्माभिमानाख्यं दुरितमागो विवक्षितम्। पुरेत्युपासनपरिपाकावस्थाकथनम्॥१७९॥

तथा यस्तमुपासीत यथोक्ताख्यानवर्त्मना॥
विराजैवाऽऽत्मना हत्वा पापं भवति सोऽचिरात्॥१८०॥

तथेत्यादिभाष्यंव्याकुर्वन्वाक्यं योजयति। तथेति। पूर्वयजमानवदपोह्य वागादीनादाय प्राणं तदुपासनात्परिच्छिन्ना⁶⁵भिमानं हित्वा विराडात्मनोपासको भवतीत्यर्थः। प्रतिबन्ध पापेऽपयाते विराड्भावस्य न क्षेपोऽस्तीति विवक्षित्वोक्तमचिरादिति॥१८०॥

जीवाविष्ट उपास्योऽत्र देवताविग्रहः सदा॥
प्राणो⁶⁶ हिरण्यगर्भात्मा यावत्तदभिमानता⁶⁷॥१८१॥

ननु विराजो नोपास्यत्वमचेतनत्वादतो न तद्भावः फलं तत्राऽऽह। जीवेति। अस्मिन्प्रकरणे देवताविग्रहो विराडात्मा क्रियाशक्तिप्राधान्येन प्राणो ज्ञानशक्तिप्राधान्येन च हिरण्यगर्भश्चैतन्याभासविशिष्टः सन्नैरन्तर्यादिभिरुपाम्यो न तूपाधिरेवेत्युक्तं फलं युक्तमित्यर्थः। उपास्तेरवधिमाह। यावदिति। मनुष्योऽहमितिवत्तस्मिन्देवतात्मन्यहं भावस्याभिमानस्य भावो यावत्तावदुपास्तिरित्यर्थः॥१८१॥

भावनोपचयाद्धत्वा परिच्छेदं स्वमासुरम्॥
देवतात्मानमेत्याशु सदा तद्भावभावितः॥१८२॥

पराप्तिवत्प्राणाप्तिरपिज्ञानमात्रादित्याशङ्क्याऽऽह।भावनेति। शास्त्रादुपास्य निश्चित्य तत्र भावनामुपचिनोति ततः स्वसंबद्धमासुरं परिच्छेदाभिमानमाशु हत्वा सदा

तस्मिन्नेव देवतात्मनि भावेन संस्कृतस्तमेव गच्छति तं तमेवैति कौन्तेयेत्यादिस्मृतेरित्यर्थः॥१८२॥

तत्तमोमात्रविध्वंसान्नतु प्राणादिराप्यते॥
कार्यत्वात्कारणं मुक्त्वा न हि तत्कार्यसंभवः॥१८३॥

परस्मिन्प्रतीचि शास्त्रीयज्ञानात्तदज्ञानध्वंसमात्रेण तत्प्राप्तिवत्तस्मिन्प्राणादौ शास्त्रोत्थज्ञानात्तदज्ञानमात्रध्वस्तेर्न तत्प्राप्तिरिति व्यावर्त्यमाह। तत्तम इति। तत्र हेतुमाह।कार्यत्वादिति। प्राणात्मत्वस्य कार्यत्वात्कारणं विनाऽयोगादुपास्तेरुक्तकर्मणश्च तद्धेतुत्वान्न ज्ञानमात्रात्प्राप्तिरित्यर्थः॥१८३॥

देवो भूत्वेह देवोऽसौ भावनोपचयाद्भवेत्॥
पुंव्यापारोद्भवत्वं नः श्रुत्याऽपि प्रतिपादितम्॥१८४॥

प्राणाद्यात्मत्वस्य ज्ञानमात्रानायत्तत्वे श्रुतिरपि मानमित्याह। देव इति। इहैव देहे भावनाप्रकर्षाद्देवभावमनुभूय देहपातादूर्ध्वमुपास्यो देवः स्यादित्यनया श्रुत्या पुंव्यापारसाध्यत्वमस्मान्प्रति प्राणादिभावस्योक्तमित्यर्थः। अपिशब्दो यथोक्तां स्मृतिमनुकर्षति॥१८४॥

ब्रह्मैवाप्येति ब्रह्मैव प्रागप्यासीद्यतोऽद्वयम्॥
तन्मोहमात्रविध्वंसादित्यपि श्रुतिशासनम्॥१८५॥

तर्हिप्राणादिभाववत्परात्मभावो⁶⁸ऽपि न ज्ञानमात्रादित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मैवेति। ब्रह्मण्येकीभावात्प्रागपि वस्तुतो ब्रह्मैव सञ्जीवो मोहादब्रह्मवद्दृष्टो वाक्योत्थज्ञानात्तन्मात्रनिरासादद्वयं ब्रह्मैवाऽऽप्नोतीतिश्रुतेर्ब्रह्माप्तिर्धीमात्रायत्ता सिद्धेत्यर्थः। जीवस्य ब्रह्मणोऽर्थान्तरत्वं निरसितुमद्वयमित्युक्तम्। अपिशब्दाद्विमुक्तश्चेत्यादिवाक्यान्तरं गृहीनम्॥१८५॥

स्वतः सिद्धौ तदन्येषां श्रुतिकोपः प्रसज्यते॥
अतोऽन्यदार्तं तद्वच्चाप्येकमेवेति च श्रुतिः॥१८६॥

ब्रह्मभाववत्प्राणादिभावस्यापि स्वतः सिद्धेर्ज्ञानमात्रायत्तता युक्तेत्याशङ्क्याऽऽह।स्वत इति। तच्छब्देन ब्रह्मोच्यते। अतः शब्देनान्तर्यामिणोऽक्षरस्य वा निर्देशः। उक्तवाक्यवन्नेह नानेति प्राणादिद्वैतनिषेधकवाक्यस्य व्याकोपमाह। तद्वदिति। चकारेण मृत्योः स मृत्युमित्यादिद्वैतदृष्टिनिन्दानुपपत्तिं समुच्चिनोति। ‘एको देवः सर्वभूतेषु’ ‘एक एव तु भूतात्मा’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिविरोधार्थोऽपिशब्दः। श्रुत्यन्तरविरोधमाह। एकमिति॥१८६॥

नाव्याकृतादेः संसिद्धौ परमात्मातिरेकतः॥
ब्रह्मवन्मानमस्तीह तथा निर्मोक्षताऽऽपतेत्॥१८७॥

अव्याकृतादेर्नित्यसिद्धत्वे मानविरोधमुक्त्वा मानाभावमाह। नेत्यादिना। अस्तीत्येवोपलब्धव्यः सदेव सोम्येदमित्यादि ब्रह्मणः स्वातन्त्र्येण सिद्धौ मानं दृष्टं न तथाऽव्याकृतसूत्रादेरनपेक्षत्वेन सिद्धौ मानमस्तीत्यर्थः। इहेति पूर्वसप्तम्या संबध्यते। किंचान्याकृतादेरकल्पितत्वं वा कल्पितत्वं वाऽऽद्ये सदा संसारः स्यादित्याह। तथेति॥१८७॥

अथाऽऽत्माविद्याऽव्यक्तादिरूपेण प्रथते तदा॥
तन्निवृत्तौ निवृत्तिः स्यान्निवृत्तिः केवलात्मता⁶⁹॥१८८॥

द्वितीयमुत्थापयति। अथेति। तत्र ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ चाव्याकृतादेस्तद्विलासस्य ध्वस्तिः स्यादिति स्वपक्षसिद्धिमाह। तदेति। तथाऽपि तन्निवृत्तिरात्मनो भिन्नाऽभिन्ना वाऽऽद्ये द्वैतापत्तिर्द्वितीये भावाभावयोरेकत्वानुपपत्तिरित्याशङक्याऽऽह। निवृत्तिरिति। वाक्योत्थबुद्धिवृत्त्युपलक्षितचिदतिरेकेण कल्पिताव्याकृतादिभावाभावयोर्न सत्त्वं कल्पितसर्पस्य रज्ज्वतिरिक्तसत्त्वासत्त्वादृष्टेरित्यर्थः॥१८८॥

प्राणस्येव पराभूतां द्विषन्पाप्माऽऽसुरोऽखिलः⁷⁰॥
उपासीनस्य तं प्राणं कृत्स्नो नश्येत्तथाऽऽसुरः॥
द्विषंश्चाप्यद्विषञ्छत्रुरासुरादन्य इष्यते॥१८९॥

प्राणभावस्य परात्मभावाद्वैषम्यमापाद्य पराऽस्येत्यादिवाक्यस्यार्थमाह। प्राणस्येति। द्विषन्निति विशेषणस्यार्थवत्त्वं वक्तुमासुरपाप्मेतरशत्रो⁷¹र्द्वैविध्यमाह। द्विषन्निति। शत्रुशब्दः सापत्नविषयः॥१८९॥

नित्यविघ्नकृदेवैष प्राणाप्तावासुरो मतः॥
अतो विशेष्यते श्रुत्या द्विषन्भ्रातृव्यरूपया॥१९०॥

आसुरे तु शत्रौ न द्वैविध्यमित्याह। नित्येति। यस्मादासुरः शत्रुर्द्विषन्नेव तस्माद्द्विषन्भ्रातृव्य इत्येवंरूपया श्रुत्या भ्रातृव्यः मापन्नः शत्रुर्द्विषन्निति विशेष्यते तद्विशेषणमवदित्यर्थः॥१९०॥

उक्तासुरपराभूतौनान्योऽरिरवशिष्यते॥
य एवं वेदेति विधिः फलोतेरर्थवादतः॥१९१॥

यथोक्तशत्रुनिराकरणेऽपि प्रतिबन्धान्तरसंभवान्न प्राणात्मनेत्याशङ्क्याऽऽह।उक्तेति। यदाग्नेयोऽष्टाकपाल इतिवद्य एवं वेदेति प्रसिद्धार्थोपबन्धेऽपि विधिपरं वाक्यमतश्चैवं विद्यादिति विवक्षितमित्याह। य एवमिति। विधेर्विवक्षितत्वे हेतुमाह।

फलोक्तेरिति। पूर्वोक्तार्थवादवशात्फलस्योच्यमानत्वात्तद्वचनस्य च स्तुतित्वाद्विधिं विना च तदयोगादत्र सूत्राप्तिफलत्वेन विधीयते तदुपास्तिरित्यर्थः॥१९१॥

आनुषङ्गिफलोक्त्या वा तदुपासा विमुक्तये॥
आत्मविद्याधिकारेऽस्मिंस्तदुपासाविधानतः॥१९२॥

यद्वा मोक्षफलत्वेन तदुपास्तिरत्र विधीयते। सूत्रभावस्तु फलार्थे बीजावापे छायागन्धादिवदानुषङ्गिकं फलमित्याह। आनुषङ्गीति। सूत्रोपास्तिस्तत्प्राप्तिद्वारा क्रममुक्तिफलेत्यत्र मानमाह। आत्मेति॥१९२॥

आत्मविद्योपकारित्वं तस्माद्वाक्याच्चगम्यते॥१९३॥
अथायास्याङ्गिरोदूर्भिर्विशिष्टमसुकर्मकम्॥
उपासनं विधास्यामीत्यारब्धैषोत्तरा श्रुतिः॥१९४॥

आत्मविद्याप्रकरणे सूत्रोपास्तिविधेस्तस्या मुक्तिफलं चेदात्मविद्यैव मुक्तिहेतुरिति नियमासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मविद्येति। सैव मुक्तिहेतुस्तदुत्पत्त्युपकारित्वमुपासनस्य प्रकरणादित्यर्थः। उक्तोपनिषत्क इतो विमुच्यमानः क्व गमिष्यसीति वाक्याच्च क्रममुक्तिफलत्वं सूत्रोपास्तेर्गम्यते। अतो ब्रह्मविद्याद्वारा मोक्षे पर्यवसिता प्रकृतोपास्तिरित्याह। वाक्याच्चेति। फलवत्प्रधानोपास्तेरुक्तत्वात्ते होचुरित्याद्युत्तरवाक्यं गुणोपास्तिविधिपरमित्याशङ्क्य तस्य तात्पर्यमाह। अथेति। सफलप्राणोपासनोक्त्यानन्तर्यमथशब्दार्थः। ते होचुरित्यारभ्याथाऽऽत्मनेऽन्नाद्यमित्यस्मात्प्राक्तनं वाक्यमुत्तरा श्रुतिरित्युच्यते॥१९३॥१९४॥

अनुवादाद्विधिर्ज्यायाननुवादे वृथा श्रमः॥
पुरुषार्थाभिसंबन्धादतो विधिरिहाऽऽश्रितः॥१९५॥

प्राणस्याऽऽङ्गिरसत्वादेर्लोकसिद्धत्वेनानूद्यत्वान्नोपास्यकोटिप्रविष्टतया विधेयतेत्याशङ्क्याऽऽह।अनुवादादिति। अनुवादस्यायुक्तत्वे हेतुमाह। अनुवाद इति। तत्पक्षे गुणवादस्य निष्फलत्वान्नानुवादो युक्त इत्यर्थः। विधेर्ज्यायस्त्वे हेतुमाह। पुरुषार्थेति। अनुवादस्यायुक्तत्वाद्विधेश्चोपपन्नत्वादाङ्गिरसत्वादिगुणकप्राणकर्मकोपास्तेर्विधेयत्वाद्गुणानामप्युपास्यकोटिनिविष्टतया विधेयोपास्तिकर्मतेति फलितमाह। अत इति॥१९५॥

श्रूयते फलसंबन्धो यासूपासासु तास्विह॥
दध्नेन्द्रियादिवज्ज्ञेयोविधिर्गुणसमाश्रयः॥१९६॥

उपास्यतया गुणानां विधेयत्वे गुणविधिरेव किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। श्रूयतइति। दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयादित्यत्र प्रधानाग्निहोत्रस्य स्वर्गफलात्फलान्तरस्येन्द्रियपाटवस्य श्रुतत्वात्प्रधानानुवादेन गुणविधिरिति संबन्धग्रन्थेबोधितं तथेहोपास्तिप्रकरणे यासु गुणोपास्तिषु प्रधानफलात्फलान्तरं श्रूयते तासु गुणाश्रयो विधिर्यथा भर्ता श्रेष्ठः

पुरो गन्तेत्यादिषु न चायास्यादिषु प्रधानफलात्फलान्तरं श्रुतमतो नात्र गुणविधिरित्यर्थः॥१९६॥

प्रधानफलसंबन्धो यत्र तु स्याच्छ्रुतेर्मुखात्॥
विशिष्टः स विधिर्ज्ञेयो यथाऽऽग्नेयादयस्तथा॥१९७॥

अयास्याङ्गिरसादिषु तर्हि कीदृशो विधिस्तत्राऽऽह। प्रधानेति। यथाऽऽग्नेयोऽष्टाकपालोऽग्नीषोमीयमेकादशकपालमुपांशुयाजमन्तरा यजतीत्यादावेकैकत्र प्रधानदर्शादिफलात्फलान्तरस्य विवक्षितस्या#तेराग्नेयादयो विशिष्टविधिविधेयाः स्वीक्रियन्ते तथा यासूपासासु प्रधानफलात्फलान्तरसंबन्धः श्रुतिवाक्यान्न प्रतीयते तत्र विशिष्टविधिरयास्यादिषु च फलान्तराश्रुतेस्तद्विशिष्टप्राणकर्मकोपास्तिविधिरित्यर्थः॥१९७॥

अवाप्ताग्न्यादिरूपास्ते प्राणालिङ्गनसंश्रयात्॥
कृतोपकारं स्मृत्वोचुः प्राणा वागादयस्तदा॥१९८॥

यद्यपि फलान्तरसंबन्धमन्तरेण प्रधानफलसंबन्धिनोऽपि कस्यचिद्गुणविधिर्विधेयत्वमिष्टं तथाऽप्युपासनाधिकारे यथोक्तो विभागः संभवतीत्यभिप्रेत्योत्तरसंदर्भस्य विभागेन तात्पर्यमुक्त्वा ते होचुरित्यक्षराणि योजयति। अवाप्तेति। तेषामग्न्यादिरूपत्वाप्तौ हेतुमाह। प्राणेति। प्राणस्य मुख्यस्याऽऽलिङ्गनं प्रधानत्वेनाऽऽश्रयणं तस्मादेव संश्रयादवष्टम्भादिति यावत्। कृतो देवतात्वप्रापणरूप उपकारो येन तं प्राणं स्मृत्वा फलावस्थायामन्योन्यमुक्तवन्त इत्याह। कृतेति॥१९८॥

अनन्ताग्न्यादिभावेन यो नः सञ्जितवानसुः॥
क्वन्वसौ वर्तते ह्यात्मा योऽस्मच्छत्रुविनाशकृत्॥१९९॥

किमूचुरित्यपेक्षायां क्वेत्यादेरर्थमाह। अनन्तेति। स्वरूपत्वाद्वागादीनां देवतात्वप्रतिबन्धकपरिच्छेदाभिमानध्वंसित्वाच्च तस्यानुस्मरणं युक्तमित्याह। आत्मेत्यादिना। उक्तहेत्ववद्योती हिशब्दः॥१९९॥

वितर्कयन्तस्ते प्राणा उक्त्वैवं प्रत्यगात्मसु॥
कुर्वाणमुपकारं तं ददृशुः प्रागिवाऽऽदरात्॥२००॥

नुशब्देतिशब्दयोरयंशब्दस्य चार्थमाह। वितर्कयन्त इति। प्रागिति फलावस्थायाः पूर्वमित्यर्थः। आदरस्तूपकारे दर्शने द्वयोर्वा द्रष्टव्यः॥२००॥

लोकेऽपि हि विचार्यार्थमथ संविदते⁷² जनाः॥
यथा वागादयस्तद्वद्विजज्ञुःप्राणमात्मनि॥२०१॥

कृतोपकारं प्राणं स्मृत्वा फलावस्था वागादयः स्वात्मन्येव विचारयन्तो दृष्टवन्तस्तमित्युक्त्वा तत्रैव लोकानुसारं दर्शयति। लोकेऽपीति। वेदसंग्रहार्थोऽपिशब्दः। द्विवि-

धप्रसिद्धेरविगीतत्वं हिशब्दार्थः। विचारफलमर्थसंवेदनं स्फुटयितुमथेत्युक्तम्। उक्तं दृष्टान्तीकृत्य दार्शन्तिकमाह। यथेति। आत्मा कार्यकरणसंघातः⁷³॥२०१॥

सामान्योक्तावास्य इति तद्विशेषणमुच्यते॥
अन्तरित्यन्यथा मा भूत्प्रसङ्गः प्राणनिश्चितौ॥२०२॥

आस्येऽन्तरित्यत्रान्तरितिविशेषणस्य तात्पर्यमाह। सामान्येति। निश्चये विवक्षिते प्राणस्याऽऽस्ये वर्तत इत्यविशेषेणोक्तौ त्वगादावपि प्राणत्वप्रसङ्गस्तत्र वृत्तेरविशेषात्तन्मा भूदित्यास्यगतप्राणस्यान्तरिति विशेषणं युक्तमित्यर्थः॥२०२॥

त्वगादयोऽपि सन्त्यास्ये यतो⁷⁴ऽतस्तद्विशेषणम्॥
विशिनष्टि ततः प्राणमास्यान्तर्बिलचारिणम्॥२०३॥

आस्ये प्राण इत्युक्ते विशेषणाभावे कथं त्वगादौ प्रसक्तिस्तत्राऽऽह। त्वगादयोऽपीति। तेषामप्यास्ये भावात्सामान्योक्तौ तत्रापि यतः प्रसक्तिरतस्तदन्तरिति विशेषणं तेभ्यो मुखान्तराकाशस्थं प्राणं व्यावर्तयतीत्यर्थः॥२०३॥

आस्यपर्यन्तशायीनि त्वगादीनि न मध्यतः॥
प्राणस्तु मध्य आस्यस्य तस्मादन्तर्विशेषणम्॥२०४॥

कथं प्राणस्योक्ताद्विशेषणात्तेभ्यो व्यावृत्तिस्तेषामप्यास्यान्तर्भावस्योक्तत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। आस्येति। त्वचस्तावदनुभवसिद्धमास्यपर्यन्तत्वं वाग्जिह्वयोस्तदन्तस्थत्वेऽपि न व्याप्त्या मध्यस्थतेति भावः। कथं प्राणस्य मध्यस्थत्वं तदाह। प्राणस्त्विति। मुखनासिकाकाशमध्ये प्राणो वर्तते नैवं त्वगादयोऽतोऽन्तर्विशेषणं तेभ्योव्यावर्तयति तमित्यर्थः॥२०४॥

सर्वेन्द्रियाणामथवा प्राण आत्मेति कथ्यते॥
अयमास्येऽन्तरित्येवमरनाभिनिदर्शनात्॥२०५॥

अन्तःशब्दस्यार्थान्तरमाह। सर्वेति। उक्तवाक्यस्थान्तः शब्देनावसानवाचिना वागादीनामात्मा प्राण इत्युच्यते तत्रैव तेषामवसानात्तदितरस्वरूपाभावात्प्राणं तर्हि वागप्येतीत्यादिश्रुतेरित्यर्थः। कथं तेषां तदितरस्वरूपाभावेन तत्रावसानं तत्राऽऽह।एवमिति। नेम्याश्रयाणामराणां रथनाभावर्पितत्वदृष्टान्तादखिलस्यापि भूतभौतिकप्रपञ्चस्य प्राणेऽर्पितत्वमुक्तार्थानुसारेण श्रुतौ दर्शितमित्यर्थः॥२०५॥

अयमास्येऽन्तरित्येवं प्राण दृष्ट्रा यतः पुरा॥
व्याजहरुरमरास्तस्मात्प्राण आयास्यसंज्ञितः॥२०६॥

सोऽयास्य इत्यस्यार्थमाह। अयमिति। व्याहरणस्य पूर्वकल्पीययजमानसंबन्धं सूचयति। पुरेति। तत्कर्तृत्वं वागादीनां फलावस्थायामित्याह। अमरा इति॥२०६॥

अङ्गानां करणानां च रसः सारो यतस्ततः॥
प्राण आङ्गिरसः प्रोक्तस्तद्विद्भिस्तगुणाश्रयात्॥२०७॥

अङ्गानां हि रस इति हेतुमादौ व्याकरोति। अङ्गानामिति। आङ्गिरस इति प्रतिज्ञां व्याचष्टे। तत इति। तत्रैव प्राणविदामनुभवं प्रमाणयति। तद्विद्भिरिति। अङ्गकरणसारत्वं प्राणगुणमाश्रित्य तस्याऽऽङ्गिरसत्वमिति हेत्वर्थमेव संक्षिप्याऽऽह।तद्गुणेति॥२०७॥

कथमाङ्गिरसः प्राण इत्यस्य प्रतिपत्तये॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपरिष्टात्प्रवक्ष्यते॥२०८॥

प्राणस्य नाऽऽङ्गिरसत्वमङ्गरसत्वासिद्धेर्वागादीनामन्यतमस्य तत्सारत्वसंभवादित्याह। कथमिति। तस्याऽऽङ्गिरसत्वाख्यप्रतिज्ञातार्थसिद्धयेऽङ्गरसत्वं हेतूकृतमन्वयव्यतिरेकास्यामग्रे स्पष्टी करिष्यत इत्याह। अस्येति॥२०८॥

तथाऽन्योऽपि गुणोऽनस्य दूरिति प्रतिपाद्यते॥
उदारफलसिद्ध्यर्थं सा वा एषेत्यतः श्रुतिः॥२०९॥

ननु सिद्धे प्राणस्योपास्यत्वे गुणा वाच्या न च तत्सिद्धं शुद्धेरसिद्धेर्नहि तस्याशुद्धवागादिसंबन्धिनः शवस्पृष्टे तत्सृष्टस्येव सा सिद्धेत्याशङ्कयसा वा एषेत्यादेस्तात्पर्यमाह। तथेति। आयास्यत्वादिपूर्वोक्तगुणवदिति यावत्। अस्य हि गुणस्योक्तौ प्राणस्योपास्यत्वं सिध्यत्यासङ्गपाप्माविद्धतयोक्तशुद्धिदार्ढ्यादिति भावः। किं चोक्ते दूर्गुणे तद्विशिष्टप्राणोपास्तेरुत्कृष्टं फलं पापहानिः सेत्स्यत्यतस्तस्य गुणस्य प्रतिपाद्यतेत्याह। उदारेति। गुणस्य वाच्यत्वमतः शब्देनोक्त्वा तत्र श्रुतिमवतारयति। सा वा इति॥२०९॥

उपास्तिक्रमसिद्ध्यर्थं क्रमभङ्गोऽयमिष्यते॥
यतोऽङ्गिरसंत्यक्त्वा दूरित्येवाभिधीयते॥२१०॥

ननु प्राणस्याऽऽङ्गिरसत्वमादावुक्तमनन्तरं च सा वा एषेत्यादिना दूर्गुणत्वं तत्र प्रथमश्रुतमुपरिष्टात्प्रतिपादयिष्यति चरमश्रुतं दूरं हीत्यादिश्रुतिरादावेव प्रतिपादयति तत्र क्रमभङ्गे किं कारणं तत्राऽऽह। उपास्तीति। आदौ दूर्गुणो ध्येयोऽनन्तरमाङ्गिरसत्वमित्युपास्तिक्रमसिद्ध्यर्थं पाठक्रमभङ्गोऽङ्गीकृतः पाठक्रमादर्यक्रमस्य बलवत्त्वान्न ह्यनुक्ते दुर्गुणे प्राणस्य शुद्धिसिद्धिर्न चा#द्धस्योपास्यत्वम्। तस्मादग्निहोत्रहोमयवागूपाकक्रमवत्पाठक्रमातिक्रम इत्यर्थः। श्रौतक्रमभङ्गेनार्थक्रमोपादाने फलितमाह। यत इति॥२१०॥

विशिष्टोपास्तिरेवेयं प्रधानफलकीर्तनात्॥
नायं गुणविधिर्ज्ञेयस्तत्फलस्याश्रुतत्वतः॥२११॥

तथाऽपि दध्यादिवत्फलविशेषसंबन्धाद्गुणविधिरेवायं न विशिष्टविधिरित्याशङ्क्याऽऽह। विशिष्टेति। प्राणोपास्तेः पापहानिर्देवताभावश्चेति द्विविधं फलम्। तत्र पापहानेस्तत्फलस्यैवात्र श्रवणादिति हेतुमाह। प्रधानेति। गुणविधित्वाभावे नायमितिप्रतिज्ञापूर्वकं हेतुमाह। तत्फलस्येति। प्रधानफलात्फलान्तरस्याश्रुतेर्दध्यादिवैषम्यादित्यर्थः॥२११॥

क्रियायां गुणभूतोऽर्थो देवतेत्युपदिश्यते॥
अस्त्युपासिक्रियायोगो देवताऽतोऽन उच्यते॥२१२॥

दुर्गुणविशिष्टप्राणोपास्तिरिह विवक्षितेत्युपपाद्यैषा देवतेति प्राणे देवताशब्दप्रयोगात्तद्देवतात्वं दृष्टं कथं निर्वहतीत्याशङक्याऽऽह। क्रियायामिति। यागादौ कर्त्रतिरेकेण चेतनो गुणोऽग्न्यादिर्देवतेत्यर्थः। तथाऽपि कथं प्राणस्य तत्त्वं तत्राऽऽह। अस्तीति। न च तस्य कर्मत्वान्न गुणतेति युक्तं गुणशब्देन कारकस्य विवक्षितत्वात्तथा च प्राणस्य कर्त्रतिरिक्तचेतनत्वे सति क्रियायां कारकत्वाद्देवतात्वं युक्तमित्याह। देवतेति॥२१२॥

दूरमेवंविदः पाप्मा कथमध्यवसीयते॥
एवंवित्त्वविरोधित्वाद्दूरं पाप्मा भवेदतः॥२१३॥

नित्याद्यनुष्ठानात्पापहानिर्धर्मात्पापक्षमश्रुतेर्न चेदमुपासनं नित्यं नैमित्तिकं वा देवतात्मत्वकामिनो विधानात्तन्न पापमेवंविदो दूरे भवतीत्याक्षिपति। दूरमिति। फलोक्तिव्याख्यया परिहरति। एवमिति। नहि नित्याद्यनुष्ठानादेव पापक्षयो नियतस्तीर्थस्नानादेरपि तत्प्रसिद्धेः। तस्मादेवंवित्त्वेन पाप्मनो विरोधित्वादेवंविदः सकाशाद्दूरे भवत्येवासावित्यर्थः॥२१३॥

विषयेन्द्रियसंबन्धजो हि पाप्माऽऽसुरो यतः॥
श्रौतानन्तादहंमानात्परिच्छिन्नो विरुध्यते॥२१४॥

उक्तमेव व्यनक्ति। विषयेति। विषयेष्विन्द्रियाणां संबन्धात्पाप्मा परिच्छिन्नोऽभेमानो जातः स यतः शास्त्रानपेक्षस्वाभाविकः समुल्लसत्यतः शास्त्रोत्थादपरिच्छिन्ने गुणात्मन्यहंमानाद्विरुध्यते परिच्छिन्नापरिच्छिन्नाभिमानयोर्विरोधस्य प्रसिद्धत्वादियर्थः॥२१४॥

चक्षुरादिपरिच्छेदः प्राकृतज्ञानहेतुतः⁷⁵॥
युक्तोऽध्यात्मैकरूपस्य बाधः शास्त्राभिमानतः॥२१५॥

नन्वभिमानयोर्विरोधित्वाविशेषाद्बाध्यबाधकत्वव्यवस्थायोगाद्द्वयोरपि मिथो बाधः यात्तत्राऽऽह। चक्षुरादीति। प्राकृताज्ज्ञानात्कर्मणश्च यश्चक्षुरादौ परिच्छेदोऽभिमान-

विशेषो वृत्तस्तस्याध्यात्मैकरूपस्य पिण्डमात्रे स्थितस्य शास्त्रोत्थापरिच्छिन्नात्प्राणाभिमानाद्बाधोयुक्त इति योजना॥२१५॥

परिस्पन्दात्मिका वृत्तिः श्रोत्रादिष्वपि विद्यते॥
प्राणस्याथेन्द्रियाणां तु शब्दाद्यर्थावलेहिनी॥२१६॥

शब्दादिग्राहिणी वृत्तिः स्वैरासङ्गात्मपाप्मभिः॥
दूषिता न परिस्पन्दो दूरं मृत्युरसोस्ततः॥२१७॥

प्राणस्य पापासंबन्धे तदभिमानिनस्तदात्मकस्यापि पापासंबन्धसिद्धिर्न च प्राणस्य तदसंबन्धोऽसिद्धः प्राणत्वादितरप्राणवत्तत्संबन्धानुमानादित्याशङ्क्याऽऽह। परिस्पन्देति। प्राणस्य चलनरूपा वृत्तिरपरिच्छिन्ना सर्वदेहव्यापिनीति न पापदूषितेत्यर्थः। प्राणान्तरवृत्तिरपि तथैवेत्याशङ्कते। अथेति। तुशब्देन शङ्कां व्यावर्तयन्नाह। इन्द्रियाणां त्विति। वागादीनां शब्दादिग्राहिणी वृत्तिस्तन्मात्रं गोचरयति। नहि वाचा दर्शनं चक्षुषा वा वदनं तथा च परिच्छिन्नैव तद्वृत्तिरित्यर्थः। तथाऽपि पाप्मस्पर्शास्पर्शयोरुभयत्र तुल्यतेत्याशङ्क्य परिच्छेदस्य पाप्मफलत्वात्तद्दूषिता परिच्छिन्ना वागादिवृत्तिरित्याह।स्वैरिति। धर्मफलत्वादपरिच्छेदस्य⁷⁶ प्राणवृत्तिरपरिच्छिन्ना न पापदूषितेत्याह।नेति। एवमनुमानासंभवे प्राणस्य पापसंबन्धाभावं फलितमाह।दूरमिति॥२१६॥२१७॥

मृत्युर्दूरं यथा प्राणात्तदात्मत्वात्तथाऽऽसुरः॥
तद्विदश्च⁷⁷ भवेन्मृत्युर्दूरमित्युपदिश्यते॥२१८॥

पापासंबन्धं प्राणस्योक्त्वा तद्विदोऽपि तं निगमयति। मृत्युरिति। यथा पूर्वोक्त न्यायात्प्राणादासङ्गरूपो मृत्युर्दूरेभवति तथा तद्विदोऽप्यसौ दूरे स्याद्विदुषः सदा तद्भावनया तदात्मत्वादतो दूरमित्यादिफलोक्तिरविरुद्धेत्यर्थः॥२१८॥

दिशामन्त इह ग्राह्योमध्यदेशोपलक्षितः॥
अनन्ताकाशदेशत्वान्नाञ्जसाऽन्तो दिशां यतः॥२१९॥

सावा एषेत्यादेरपहत्येत्यन्तस्य स्पष्टतां दृष्ट्वा यत्राऽऽसामित्यादौ दिशामन्त इत्ययार्थमाह। दिशामिति। इह वाक्ये दिक्शब्देन मध्यदेशो गृह्यते। तेनोपलक्षितो यावर्तितस्तदन्तस्तद्व्यतिरिक्तो देश इत्यर्थः। प्राच्यादीनां दिशामवसानमेव दिगन्तपदवाच्यं किं न गृह्यते तत्राऽऽह। अनन्तेति। अतःपूर्वोक्त एव दिशामन्त इतिदोषः॥२१९॥

श्रुतिस्मृतिसदाचारसंस्कृताशयवज्जनम्॥
अवधीकृत्यान्तत्वोक्तेर्नतु दोषो मनागपि॥२२०॥

आर्यावर्तः पुण्यभूमिर्मध्यं विन्ध्यहिमालयोरितिप्रसिद्धमध्यदेशस्य मध्यदेशशब्देन ग्रहे तदितरदेशमात्रस्य पापीयस्त्वं प्रामाणिकप्रसिद्धिविरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। श्रुतीति। शास्त्रप्रसिद्धानिन्दिताचारसंस्कृतमनोजनो मध्यदेशः प्रसिद्धस्यापि तदधिष्ठितत्वेन मध्यदेशत्वात्तत्राप्यन्त्यजाधिष्ठितदेशस्य पापीयस्त्वस्वीकारादतस्तज्जनं तदधिष्ठितं च देशमवधिं कृत्वा तदितरजनस्य तदध्युषितदेशस्य चान्तत्वोक्तेर्मध्यदेशादन्यो देशो दिशामन्त इत्युक्ते कुतो विरोध इत्यर्थः॥२२०॥

मध्यदेशावधिस्तस्माद्दिगन्त इति गृह्यते⁷⁸॥
प्रात्यन्तिकजनोद्देशः पापीयोजनसंश्रयात्॥
वर्ज्यतेऽतः प्रयत्नेन तद्विद्भिरधुनातनैः॥२२१॥

तर्हि मध्यदेशशब्दस्यानेकार्थतेत्याशङ्क्याऽऽह। मध्येति। यस्मादुक्तो विशिष्टो जनो मध्यदेशस्तदधिष्ठितदेशस्तूपचारात्तस्मात्तदितरो जनस्तदाश्रयो देशश्चास्मिन्वाक्ये दिगन्तो ग्राह्य इत्यर्थः। यथोक्तस्य दिगन्तत्वेऽपि किमायातमित्याशङ्क्य तस्य विशिष्टैस्त्याज्यत्वमित्याह। प्रात्यन्तिकेति। प्रत्यन्तो दर्शितो मध्यदेशातिरिक्तो म्लेच्छदेशस्तन्निवासिना जनेनोद्दिश्यते स्वनिवासत्वेनाधिष्ठीयते यो देशः स प्रचुरपापवतां दुर्जनानामाश्रयत्वाद्विवेकिभिर्वर्तमानैरपि शिष्टैःसर्वात्मना त्यज्यते किं पुनः पूर्वैरित्यर्थः। अतःशब्दस्य पूर्वपञ्चम्या संबन्धः॥२२१॥

तेषु प्रत्यन्तदेशेषु तन्निवासिषु चाऽऽसुरान्॥
यतो विन्यदधात्माणस्तस्मात्तद्वर्जयेद्वयम्॥२२२॥

उक्तेऽर्थे हेतुत्वेन तदासामित्यादि योजयति। तेष्विति। आसुरान्पाप्मन इति शेषः॥२२२॥

जनो विशिष्टो देशेन देशो जनविशेषितः॥
पाप्मोपस्पृष्टमुभयं शिष्टास्तद्वर्जयन्त्यतः॥२२३॥

द्वयमित्यस्यैवार्थं विशदयति। जन इति। तस्य त्याज्यत्वे पूर्वोक्तं हेतुं स्मारयति।पाप्मेति। पापस्पृष्टत्वात्तदुभयं विशिष्टा यतो वर्जयन्त्यतोऽन्यैरपि यत्नेन त्याज्यमित्याह। शिष्टा इति॥२२३॥

समाहारोऽथवा भेदो नेदित्येतत्पदं भवेत्॥
अनीप्सितानिवृत्तिः स्यात्समाहारेऽविवक्षिते॥२२४॥

नेदित्यादेरर्थं वक्तुं विभागमाह। समाहार इति। पदद्वयपक्षे विवक्षितमर्थमाह।अनीप्सितेति। यदा पदमखण्डमविवक्षितं नञ्पदमित्पदं चेति पदद्वयमिष्टं तथा सत्यनीप्सितस्यानिष्टस्यानिवृत्तिर्वाक्यार्थः स्यादित्यर्थः॥२२४॥

इत्थंन चेदहं कुर्यां प्रतिषेधश्रुतीरितम्॥
अन्ववायानि पाप्मानं प्रतिषेधातिलङ्घनात्॥२२५॥

तत्र वाक्यं योजयति। इत्थमिति। तस्मान्न जनमित्यादिनिषेधवाक्योक्तं निषेधश्रुत्यनुसारेण यदि न पालयेयं तदा निषेधातिक्रमात्पापमनुगच्छेयं तच्चानिष्टमिति निषेधवाक्यार्थपालनं कार्यमित्यर्थः॥२२५॥

इति भेदविवक्षायां व्याख्या कार्या पदद्वये॥
माङर्थस्तु तथाऽभेदे व्याख्येयः प्रतिषेधकृत्॥२२६॥

भेदविवक्षायां पदद्वये सत्येव निषेधवाक्यसंबन्धेनास्य वाक्यस्य व्याख्येति निगमयति। इति भेदति। अखण्डपक्षे तु माङर्थो निषेधको नेच्छब्दो व्याख्येयस्तथा सति मा पाप्मानमनुगतः स्यामिति मत्वा निषेधवाक्यार्थं रक्षेदित्याह। माङर्थस्त्विति॥२२६॥

सामान्यविषयश्चायं निषेधो नानविद्गतः॥
वलवत्प्रक्रियातो हि वाक्यं सामान्यमात्रगम्॥२२७॥

प्राणोपास्तिप्रकरणे निषेधश्रुतेस्तेनैवायं निषेधोऽनुष्ठेयो न सर्वैरित्याशङ्क्याऽऽह।सामान्येति। अनवित्प्राणवित्तदुपामिनेति यावत्। प्रकरणात्प्राणविद्विषये निषेधे गम्यमाने कथं तस्मान्न जनमित्यादिवाक्यात्तस्यसामान्यविषयतेत्याशङ्क्यश्रुतिलिङ्गादिसूत्रे प्रकरणाद्वाक्यम्य बलवत्त्वनिश्चयादित्याह। बलवदिति। अस्यार्थः—श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्। अत्र वाक्यप्रकरणयोर्विरोधोदाहरणं दश⁷⁹पौर्णमासयोः सूक्तवाकनिगदे सन्ति पौर्णमास्यमावास्यादेवतावाचीनि पदान्यग्नीषोमात्रिदं हविरजुषेतामिन्द्राग्नी इदं हविरजुषेतामित्यादीनि। तत्र किमेष मन्त्रवर्णः पौर्णमास्याममावास्यायां च द्विः प्रयोक्तव्यः किंवा यस्य येनैकवाक्यता स तत्रेति संशये वाक्यप्रकरणयोस्तुल्यबलत्वाद्वाक्यादात्मीयम्य प्रयोगः प्रकरणाच्चेतरस्येति कृत्स्नस्यैव मन्त्रस्योभयत्र प्रयोग इति पूर्वपक्षं शाब्दैकवाक्यभावस्य शीघ्रभावित्वात्प्राकरणिकविनियोगस्यकाल्पनिकत्वेन विप्रकृष्टत्वाद्वाक्यस्य बलीयस्त्वान्न प्रकरणादुभयत्र विनियोग इति तृतीये स्थितम्। तथाच प्रकृतेऽपि प्रकरणाद्वाक्यस्य बलीयस्त्वात्ततो निषेधस्य सामान्याधिकृतमात्रविषयता युक्तेति॥२२७॥

आसुरेणावरुद्धास्तान्वागादीन्हतपाप्मनः॥
देवत्वं प्रापयत्प्राणः कथमित्येतदुच्यते॥२२८॥

प्राणोपास्तेरुक्तं पापक्षयफलमङ्गीकृत्याग्न्यादिदेवताप्तिफलमाक्षिपति। आसुरेणेति। वागादिषुस्थितेषु नष्टेषुच तेषां देवत्वप्रापणं प्राणस्याशक्यमिति भावः। स्थिते-

ष्वेव तेषु वस्तुतो देवतात्मसु परिच्छेदाभिमानप्रतिबन्धध्वस्तिमात्रेण देवत्वप्रापणं प्राणस्य संभवतीत्येतदनन्तरग्रन्थेनोच्यत इत्याह। एतदुच्यत इति॥२२८॥

ज्ञानतोऽज्ञानहानिः स्याद्देवत्वं भावनाबलात्॥
आनन्तर्ये क्रियाद्वित्वादथशब्दो भवेद्ध्रुवम्॥२२९॥

अथेत्याद्यवतारितं वाक्यं व्याकरोति। ज्ञानत इति। ध्येयज्ञानात्तदज्ञाननाशस्ततस्तस्मिन्भावनाप्रकर्षाद्व्येये देवताभावः। एवं ज्ञानभावनाक्रिययोर्भेदाज्ज्ञानानन्तर्येऽर्थे प्रयुक्तोऽथशब्दः। ततो भावनासामर्थ्यादुपासकोपाधिभूतवागादिदेवता मृत्युमतीत्याम्न्यादिभावमुपासकात्मा भवन्प्राणो नीतवानित्यर्थः। उक्तेऽर्थे निश्चयो ध्रुवमित्युच्यते॥२२९॥

मृत्युमत्यवहत्प्राणः सामान्योक्तेर्विशेषतः॥
विशिष्टदेवतावाप्तिर्वागादीनां प्रपश्यते॥२३०॥

पूर्ववाक्येनैव वागादीनामग्न्यादिभावस्योक्तत्वादुत्तरवाक्यवैयर्थ्यमित्याशङ्क्यार्थभेदमाह। मृत्युमिति। वागादिदेवता मृत्युं पाप्मानमतीत्याग्न्यादिभावं प्राणः प्रापयति स्मेति सामान्येन तासां देवताभावस्योक्तत्वाद्वाचोऽग्नित्वं प्राणस्य वायुत्वमित्यादिविशेषणविशिष्टदेवतारूपताऽनन्तरग्रन्थेन विव्रियत इत्यर्थः॥२३०॥

नेदीयसी यतोऽन्येभ्यो वागेवोद्गीथकर्मणि॥
प्राणस्य तेन सोद्गातुः प्रथमेत्यभिधीयते॥२३१॥

स वै वाचमेव प्रथमामित्यत्र वाचःप्राथम्यं प्राधान्यं तत्कथमित्याशङ्क्याऽऽह।नेदीयसीति। औद्वात्रेकर्मणि साधकतमत्वेन प्राणस्योद्गातुरत्यन्तसंनिहितत्वात्करणान्तरेभ्यो वाचः प्राधान्यमित्यर्थः॥२३१॥

वागाद्यग्न्याद्यवाप्त्यैवं पाप्मनोऽपास्य सर्वतः॥
वैराजं पदमेत्येवं यजमानः सुभावितः॥२३२॥

वागादीनामग्न्याद्याप्तावप्यपासकस्य किमायातं नहि तदेव तस्य फलमित्याशङ्क्याऽऽह।वागादीति। देवतात्वप्रतिबन्धकान्पाप्मनः सर्वान्निरस्योक्तवर्त्मना वागादीनामुपासकोपाधिभूतानामग्न्याद्याप्त्यैव सोऽपि सदा प्राणमात्मत्वेन ध्यायन्भावनाबलाद्वैराजं प्राणाख्यं पदं पूर्वयजमानवदाप्नोतीत्यर्थः॥२३२॥

कल्याणासङ्गसंबन्धाद्वागाद्यधर्मकारणम्॥
त्यक्त्वाऽनं मुख्यमात्मानमाश्रयेन्मृत्युवर्जितम्॥२३३॥

प्रकरणार्थं संक्षिपति। कल्याणेति। अधर्मस्य कारणं स वा कारणमस्येति तथोक्तम्। मुख्यप्राणाश्रयणं तस्मिन्विशेषणत्रयविशिष्टं ध्यानं तत्र हेतुमाह। मृत्युवर्जितमिति॥२३३॥

वागाद्यैः पञ्चभिर्युक्तं विराजं साधिभौतिकम्॥
हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदं ततस्तं प्रतिपद्यते॥२३४॥

वागादीनपास्य मुख्यं प्राणमाश्रयेदित्युक्तत्वात्तेषां सर्वथाऽनुपास्यत्वप्राप्तावुक्तं वागाद्यैरिति। पञ्चभिरिति तेषामेव पाठापेक्षयोक्तं त्वगादिभिरित्यपि द्रष्टव्यम्। मुख्यप्राणस्य मृत्युवर्जितत्वार्थं विशिनष्टि। विराजमित्यादिना। साध्यात्मिकमित्यपि द्रष्टव्यम्। सर्वजगदात्मकमिति यावत्। आश्रयेदिति संबन्धः। अपरिच्छिन्नप्राणध्याने फलं तं यथा यथेत्यादिश्रुतिसिद्धमाह। तत इति॥२३४॥

साधिभूताधिदैवं च नामरूपक्रियात्मकः॥
सूत्रं प्राणोऽङ्गिराः सत्यमृक्सामेत्यन उच्यते॥२३५॥

तस्यापि वागादिवत्परिच्छिन्नत्वात्कथं तदुपासितुरपरिच्छिन्नफलाप्तिरित्याशङ्क्य प्राणस्यापरिच्छिन्नत्वं विराजमित्यादौ सूचितं साधयति। साधिभूतेति। नपुंसकं सूत्रेणाध्याहृतप्रपञ्चेन च पुमान्संबध्यते। अध्यात्माधिदैवाधिभूतसहितं त्र्यात्मकं जगत्प्राणोऽभिधीयते श्रुतावित्यर्थः। तत्र क्रियात्मत्वं पदद्वयेनाऽऽह। सूत्रमिति। रूपरूपत्वं पदाभ्यामाह। अङ्गिरा इति। नामात्मत्वमाह। ऋगिति। ऋक्सामयोर्ग्रहणं यजुषामुपलक्षणम्॥२३५॥

तमेकं सर्वभूतेषु ज्ञानकर्मफलाश्रयम्॥
आस्वभावात्मविज्ञानादुपास्ते यः स तं व्रजेत्॥२३६॥

प्राणस्यापरिच्छेदमुक्त्वा तदुपासितुस्तत्प्राप्तेरपरिच्छिन्नता युक्तेति फलितमाह।तमेकमिति। आश्रयशब्दः स्वरूपवाची तात्पर्यावसानभूमिविषयो वा। स्वभावे प्राणात्मन्यहमस्मीत्यभिमानज्ञानाविर्भावपर्यन्तमित्युपास्तेरवधिमाह।आस्वभावेति॥२३६॥

उक्तमभ्युदयार्थेयद्वागादीनामथाधुना॥
आगानमवशिष्टेषु स्तोत्रेषूद्गातुरुच्यते॥२३७॥

अथाऽऽत्मनेऽन्नाद्यमित्यादेर्वृत्तमनूद्य तात्पर्यमाह। उक्तमित्यादिना। वागाद्युपाधिकस्य यजमानस्य यदभ्युदयार्थमागानं तन्त्रिषु पवमानेषूक्तमित्यनुवादार्थः। अधुनेत्यथशब्दार्थः। नवसु स्तोत्रेप्वागानसाध्यं फलमार्त्विज्यमेव वचनादित्याह। आगानमिति॥२३७॥

सामान्यभोज्यविषयस्त्वन्नशब्दो यतस्ततः॥
आद्यमित्युच्यते तस्य विशेषणतया वचः॥२३८॥

अन्नाद्यशब्दयोरेकार्थतया पुनरुक्तिमाशङ्क्यार्थभेदमाह। सामान्येति। तस्यैव संस्कृतत्वंविशेषणेन विवक्षितम्॥२३८॥

यत आदाविदं वृत्तमन्नगानमनात्मनि॥
तस्मात्तत्कार्यभूतासु प्रजास्वद्यापि दृश्यते॥२३९॥

न केवलं प्रजापतावन्नस्वीकारे श्रुतिरेव मानं किंतु कार्यभूतप्राणिष्वन्नस्वीकारं दृष्ट्वा कारणेऽपि तदनुमेयं कारणानुसारित्वात्कार्यस्येत्याह। यत इति। अनात्मनि प्राणात्मनीत्यर्थः। दृश्यते स्वार्थमन्नस्वीकरणमिति शेषः॥२३९॥

यद्धि किंचेति सर्वार्थमेवेत्यत्रावधारणम्॥
प्राणेनैव तु तत्सर्वं लोकोऽन्नं ह्यत्ति सर्वदा॥२४०॥

यद्धीत्यादिवाक्यस्थपदानि व्याचष्टे। यद्धीति। वाक्यार्थमाह। प्राणेनेति। प्राणद्वारकमेवान्नात्तृत्वं लोकस्यान्वयव्यतिरेकसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥२४०॥

अन्नोपकारः सर्वेषामविशिष्टः समीक्ष्यते॥२४१॥

अथावधारणं कस्मादनेनैवेति भण्यते॥
प्राणद्वारक एवैषामुपकारो न तु स्वतः॥२४२॥

इह प्रतितिष्ठतीत्यस्य शङ्कामाह। अन्नेति। प्राणेनैवाद्यते सर्वमन्नमित्यवधारणमयुक्तं वागादीनामप्यन्ननिमित्तोपकारदृष्टेरिति चोद्यं दूषयति। भण्यत इति॥२४१॥ ॥२४२॥

कथं तद्द्वारकस्तेषामुपकार इतीर्यते॥
ननु दूरिति हि प्राण उक्तो वागादिवत्कथम्॥
आत्मार्थान्नाद्यसंगीतेर्विद्धो नाऽऽसुरपाप्मभिः॥२४३॥

वागादीनामन्नकृतोपकारो न प्राणद्वारको नियामकाभावादिति शङ्कते। कथमिति। तत्र नियामकत्वेनानन्तरवाक्यमादत्ते। इतीर्यत इति। तस्यैव शङ्कान्तरमाह। नन्विति। यथा वागादयः स्वार्थागानादासङ्गपाप्मविद्धास्तथा प्राणोऽपि स्वार्थमन्नाद्यागानात्कथमासुरपाप्माविद्धो न चास्तु तस्यापि तद्वेधो दूरित्युक्तत्वादित्यर्थः॥२४३॥

स्थितिमात्राभिसंबन्धान्नायं दोष इहेष्यते॥२४४॥

असावन्नं स्थितं यस्माद्देहं प्राणानवत्यतः॥
यत्नाच्छ्रुतिरतो वक्ति त्विहान्नं प्रतितिष्ठति॥२४५॥

इह प्राणे पाप्मवेधो दोषो नोद्भाव्यः सर्वसाधारणस्थित्यर्थतया तेनान्नस्वीकारात्प्राणस्थित्यधीना हि वागादिस्थितिरित्यात्मविशेषणमिति मत्वा परिहरति। **स्थितीति।**वागादीनामन्ननिमित्तोपकारस्य प्राणद्वारकत्वाद्युक्तमवधारणमित्याद्ये पक्षे वाक्यं योजयति। असाविति। असाविहशब्दार्थे प्राणे स्थितं सदन्नं स्थूलं देहमितरांश्च प्राणान्पालयति तस्मादिहेत्याद्या श्रुतिरन्नं प्राणे प्रतिष्ठितमिति तात्पर्येण वक्ति तद्वागादीनां प्राणसंबन्ध्यन्नाधीनस्थितित्वादवधारणमित्यर्थः॥२४४॥२४५॥

वागाद्यैः पञ्चभिर्युक्तं विराजं साधिभौतिकम्॥
हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदं ततस्तं प्रतिपद्यते॥२३४॥

वागादीनपास्य मुख्यं प्राणमाश्रयेदित्युक्तत्वात्तेषां सर्वथाऽनुपास्यत्वप्राप्तावुक्तं वागाद्यैरिति। पञ्चभिरिति तेषामेव पाठापेक्षयोक्तं त्वगादिभिरित्यपि द्रष्टव्यम्। मुख्यप्राणस्य मृत्युवर्जितत्वार्थं विशिनष्टि। विराजमित्यादिना। साध्यात्मिकमित्यपि द्रष्टव्यम्। सर्वजगदात्मकमिति यावत्। आश्रयेदिति संबन्धः। अपरिच्छिन्नप्राणध्याने फलं तं यथा यथेत्यादिश्रुतिसिद्धमाह। तत इति॥२३४॥

साधिभूताधिदैवं च नामरूपक्रियात्मकः॥
सूत्रं प्राणोऽङ्गिराः सत्यमुक्सामेत्यन उच्यते॥२३५॥

तस्यापि वागादिवत्परिच्छिन्नत्वात्कथं तदुपासितुरपरिच्छिन्नफलाप्तिरित्याशङ्क्य प्राणस्यापरिच्छिन्नत्वं विराजमित्यादौ सूचितं साधयति। साधिभूतेति। नपुंसकं सूत्रेणाध्यात्दृतप्रपञ्चेन च पुमान्संबध्यते। अध्यात्माधिदैवाधिभूतसहितं त्र्यात्मकं जगत्प्राणोऽभिधीयते श्रुतावित्यर्थः। तत्र क्रियात्मत्वं पदद्वयेनाऽऽह। सूत्रमिति। रूपरूपत्वं पदाभ्यामाह। अङ्गिरा इति। नामात्मत्वमाह। ऋगिति। ऋक्सामयोर्ग्रहणं यजुषामुपलक्षणम्॥२३५॥

तमेकं सर्वभूतेषु ज्ञानकर्मफलाश्रयम्॥
आस्वभावात्मविज्ञानादुपास्ते यः स तं व्रजेत्॥२३६॥

प्राणस्यापरिच्छेदमुक्त्वा तदुपासितुस्तत्प्राप्तेरपरिच्छिन्नता युक्तेति फलितमाह। तमेकमिति। आश्रयशब्दः स्वरूपवाची तात्पर्यावसानभूमिविषयो वा। स्वभावे प्राणात्मन्यहमस्मीत्यभिमानज्ञानाविर्भावपर्यन्तमित्युपास्तेरवधिमाह। आस्वभावेति॥२३६॥

उक्तमभ्युदयार्थंयद्वागादीनामयाधुना॥
आगानमवशिष्टेषु स्तोत्रेषूद्रातुरुच्यते॥२३७॥

अथाऽऽत्मनेऽन्नाद्यमित्यादेर्वृत्तमनूद्य तात्पर्यमाह। उक्तमित्यादिना। वागाद्युपाधिकस्य यजमानस्य यदभ्युदयार्थमागानं तत्त्रिषु पवमानेषूक्तमित्यनुवादार्थः। अधुनेत्यथशब्दार्थः। नवमु स्तोत्रेष्वागानसाध्यं फलमार्त्विज्यमेव वचनादित्याह। आगानमिति॥२३७॥

सामान्यभोज्यविषयस्त्वन्नशब्दो यतस्ततः॥
आद्यमित्युच्यते तस्य विशेषणतया वचः॥२३८॥

अन्नाद्यशब्दयोरेकार्थतया पुनरुक्तिमाशङ्क्यार्थभेदमाह। सामान्येति। तस्यैव संस्कृतस्वं विशेषणेन विवक्षितम्॥२३८॥

यत आदाविदं वृत्तमन्नागानमनात्मनि॥
तस्मात्तत्कार्यभूतासु प्रजास्वद्यापि दृश्यते॥२३९॥

न केवलं प्रजापतावन्नस्वीकारे श्रुतिरेव मानं किंतु कार्यभूतप्राणिष्वन्नस्वीकारं दृष्ट्वा कारणेऽपि तदनुमेयं कारणानुसारित्वात्कार्यस्येत्याह। यत इति। अनात्मनि प्राणात्मनीत्यर्थः। दृश्यते स्वार्थमन्नस्वीकरणमिति शेषः॥२३९॥

यद्धि किंचेति सर्वार्थमेवेत्यत्रावधारणम्॥
प्राणेनैव तु तत्सर्वं लोकोऽन्नं ह्यत्ति सर्वदा॥२४०॥

यद्धीत्यादिवाक्यस्थपदानि व्याचष्टे। यद्धीति। वाक्यार्थमाह। प्राणेनेति। प्राणद्वारकमेवान्नात्तृत्वं लोकस्यान्वयव्यतिरेकसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥२४०॥

अन्नोपकारः सर्वेषामविशिष्टः समीक्ष्यते॥२४१॥

अथावधारणं कस्मादनेनैवेति भण्यते॥
प्राणद्वारक एवैषामुपकारो न तु स्वतः॥२४२॥

इह प्रतितिष्ठतीत्यस्य शङ्कामाह। अन्नेति। प्राणेनैवाद्यते सर्वमन्नमित्यवधारणमयुक्तं वागादीनामप्यन्ननिमित्तोपकारदृष्टेरिति चोद्यं दूषयति। भण्यत इति॥२४९॥ ॥२४२॥

कथं तद्द्वारकस्तेषामुपकार इतीर्यते॥
ननु दूरिति हि प्राण उक्तो वागादिवत्कथम्॥
आत्मार्थान्नाद्यसंगीतेर्विद्धो नाऽऽसुरपाप्मभिः॥२४३॥

वागादीनामन्नकृतोपकारो न प्राणद्वारको नियामकाभावादिति शङ्कते। **कथमिति।**तत्र नियामकत्वेनानन्तरवाक्यमादत्ते। इतीर्यत इति। तस्यैव शङ्कान्तरमाह। नन्विति। यथा वागादयः स्वार्थागानादासङ्गपाप्मविद्धास्तथा प्राणोऽपि स्वार्थमन्नाद्यागामात्कथमासुरपाप्माविद्धो न चास्तु तस्यापि तद्वेधो दूरित्युक्तत्वादित्यर्थः॥२४३॥

स्थितिमात्राभिसंबन्धान्नायं दोष इहेष्यते॥२४४॥

असावन्नं स्थितं यस्माद्देहं प्राणानवत्यतः॥
यत्नाच्छ्रुतिरतो वक्ति त्विहान्नंप्रतितिष्ठति॥२४५॥

इह प्राणे पाप्मवेधो दोषो नोद्भाव्यः सर्वसाधारणस्थित्यर्थतया तेनान्नस्वीकारात्प्राणस्थित्यधीना हि वागादिस्थितिरित्यात्मविशेषणमिति मत्वा परिहरति। **स्थितीति।**वागादीनामन्ननिमित्तोपकारस्य प्राणद्वारकत्वाद्युक्तमवधारणमित्याद्ये पक्षे वाक्यं योजयति। असाविति। असाविहशब्दार्थे प्राणे स्थितं सदन्नं स्थूलं देहमितरांश्च प्राणान्पालयति तस्मादिहेत्याद्या श्रुतिरन्नं प्राणे प्रतिष्ठितमिति तात्पर्येण वक्ति तद्वागादीनां प्राणसंबन्ध्यनाधीनस्थितित्वादवधारणमित्यर्थः॥२४४॥२४९॥

स्थितिमात्रं ह्यसोरन्नं यद्वासङ्गो न शङ्क्यते⁸⁰॥
भर्ता श्रेष्ठः पुरो गन्ता ह्यन्नादोऽधिपतिस्तथा॥
इत्यादिगुणविध्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥२४६॥

सर्वसाधारणस्थित्यर्थान्नयोगात्प्राणस्य पाप्मवेधो नेत्यस्मिन्द्वितीये पक्षे वाक्यं विभजते। स्थितीति। इहान्ने देहाकारपरिणते प्राणस्तिष्ठति तद सारिणश्च वागादयः स्थितिभाजोऽतः स्थित्यर्थं प्राणस्यान्नमिति तस्मिन्न पाप्मवेध इत्यर्थः। ननु विधिप्रभेदस्य प्रागेवोक्तत्वात्किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह। भर्तेति। ध्येये प्राणे यथोक्तगुणानां श्रुतिवशादपि प्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः। आदिपदेन स्वसुवर्णादिग्रहः। परो ग्रन्थस्ते देवा अब्रुवन्नित्यादिरथातः पवमानानामित्यतः प्राक्तनः॥२४६॥

अयं गुणविधिर्ज्ञेयः प्रत्येकं तत्फलश्रुतेः॥२४७॥

जग्धमन्नं यतो देहलिङ्गभावेन याति नः॥
परिणामं व्रजत्तस्मादेतावदिति भण्यते॥२४८॥

तत्र ते देवा इत्यादेः सोऽयास्य इत्यतः प्राक्तनस्य तात्पर्यमाह। अयमिति। तत्र हेतुः प्रत्येकमिति। एकैकस्मिन्गुणे विध्यनुकूलस्य प्रधानफलातिरिक्तस्य फलस्य दध्यादाविव श्रवणादिति हेत्वर्थः। अक्षराणि व्याकुर्वन्नेतावदित्यादेरर्थमाह। **जग्धमिति।**अस्माकं हि भुक्तमन्नं कालादिना पाकं गच्छद्देहद्वयस्थापकत्वेन तिष्ठति। तस्माद्देहद्वयस्थितिकरमेवान्नं नान्यदस्तीत्यर्थः॥२४७॥२४८॥

त्वयैवाऽऽमार्थमागीते त्वय्येवान्नमतोऽखिलम्॥
वयं चान्नमृते स्थातुं नालं क्षणमपीश्वर॥२४९॥

तदात्मन आगासीरित्यस्यार्थमाह। त्वयेति। आत्मार्थमेव यथा तथाऽन्नागाने त्वया कृते त्वय्येव स्थितिकरं तदखिलं स्यादतोऽस्माकं तद्धेत्वन्नासिद्धिरित्यर्थः। मा भूद्भवतामन्नमथ च स्थितिरात्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। वयं चेति। पादप्रसारणन्यायं वारयति। क्षणमपीति। स्वामिनि भृत्येनाऽऽत्मीयाऽऽपन्निवेद्येति लौकिकन्यायं सूचयति। ईश्वरेति॥२४९॥

संतर्प्यतः स्वमात्मानमन्नेनास्मानपीश्वर॥
आभाजयस्व क्षुधितांश्छान्दसत्वाणिचोऽश्रवः॥२५०॥

अनु नोऽस्मिन्नित्यादेरर्थमाह। संतर्प्यति। अन्नं विनाऽवस्थातुमशक्यत्वमतःशब्दार्थः। स्वयमेव भवन्तो भागमन्नस्य भजन्तामित्याशङ्क्य स्वामितन्त्रत्वादस्माकं नैवमित्याह। ईश्वरेति। अनुग्राह्यतां द्योतयति। क्षुधितानिति। आभजस्वेति श्रूयमाणे कथमन्यथार्थकथनमिति तत्राऽऽह। छान्दसत्वादिति॥२५०॥

मामृतेऽन्नं न वः शक्तं पोष्टुं क्षणमपि क्वचित्॥
अन्नार्थिनोऽतो मां सर्वेऽप्यभिसंविशताऽऽशु वै॥२५१॥

ते वै माऽभिसंविशतेत्यस्यार्थमाह। मामिति। किमुवक्तव्यत्वन्यायं वक्तु क्षणमपीत्युक्तम्। क्वचिदिति देहोक्तिः। स्वातन्त्र्येणान्नस्य वागादिपोषकत्वासंभवोऽतःशब्दार्थः। संवेशनस्य विचारानपेक्षत्वमाशुशब्देनोच्यते। वैशब्दोऽवधारणे। त्यक्तप्राणस्यान्नबलाद्वागादिस्थित्यनुपलब्धेरन्नार्थिनां तेषां प्राणं परिवेष्ट्यावस्थानमित्यर्थः॥२५१॥

तेनैता देवताः सर्वास्तृप्यन्त्यन्नेन सर्वशः⁸¹॥
इत्यर्थस्य कुतः सिद्धिरिति चेदुच्यते यतः॥२५२॥

तथेत्यादेः स्पष्टत्वात्तेनेत्यत्र शङ्कते। तेनेति। प्राणद्वारा लोकेन यदन्नं भुक्त तेन पर्वा देवता वागाद्याः सदा तृप्यन्तीत्ययुक्तम्। न हि चैत्रे भुक्तवति मैत्रस्तृप्यतीत्यर्थः। प्रतिभाष्याभ्यां बहिरेव समाधत्ते। उच्यत इति। यस्मात्प्रकारादुक्तार्थसिद्धिः स प्रकार उच्यत इति योजना॥२५२॥

त्रिधा जग्धं भवत्यन्नं परिणामविशेषतः॥
स्थवीयान्मध्यमोऽणीयानित्येवं कालतोऽग्नितः॥२५३॥

अन्नमशितं त्रेधेत्यादिश्रुत्यन्तरमनुसरन्नुक्तिप्रकारं प्रकटयति। त्रिधेति। त्रैविध्ये हतुमाह। परिणामेति। त्रैविध्यमुदाहरति। स्थवीयानिति। पाकहेतुमाह। कालतति॥२५३॥

स्थवीयान्यात्यधोभागो रसादिक्रमशोऽपरः॥
स्थूलं ह्युपचिनोतीमं कुड्यं मृत्स्नेव सर्वदा॥२५४॥

उक्तानां भुक्तान्नभागानां विनियोगविशेषं प्रकृतोपयोगित्वेन वदन्नादौ स्थवीयसो भागस्य पुरीपत्वेनाधोगतिमाह। स्थवीयानिति। मध्यमो भागस्त्वगादिक्रमेण स्थूलदेहोपचयं करोतीत्याह। रसादीति। स्थूलदेहस्यान्नोपचितत्वे प्रसिद्धिं प्रमाणयितुं हिशब्दः। कश्च स्थूलो देह इत्यपेक्षायां प्रत्यक्षतया तस्य सुज्ञानत्वमाह। इममिति। सर्वदेति क्रियापदेन संबध्यते। उपचये दृष्टान्तमाह। कुड्यमिति। प्रशस्ता संस्कृतान्मृत्स्नोच्यते॥२५४॥

यस्त्वणीयान्नसः सूक्ष्मः स ऊर्गमृतमुच्यते॥
नाडीः सूक्ष्माः प्रविश्यासौ देवताः प्रीणयत्यथ॥२५५॥

तृतीयान्नभागरूपमाह। यस्त्विति। श्रुतिस्मृतिप्वमृतादिशब्दितस्याणीयसो भागस्य कार्यमाह। नाडीरिति। देवताशब्देन वागादयो गृह्यन्ते। न केवलं द्वासप्त-

तिसहस्रनाडीप्रवेशमात्रं किंत्वसौ प्रविश्य देवताप्रीतिमपि करोतीत्यपिशब्दार्थेऽथशब्दो व्याख्येयः॥२५५॥

स्वाम्यर्थ एव चोत्तम्भस्तृप्तिरापूर उच्यते⁸²॥
ततस्तु या सुखोद्भूतिर्विज्ञानात्मन एव सा॥२५६॥

अणिष्ठो रसो नाडीरनुप्रविश्य करणसमुदायं प्रीणयतीत्युक्तमिदानीमन्नरसेनाऽऽत्मनोऽपि प्रीतिदर्शनात्तद्वत्तस्य भौतिकत्वापत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। स्वामीति। कार्यकरणसंघातोऽत्र स्वामी तस्यार्थस्तावदन्ननिमित्त उत्तम्भः स्थितिरपतनं तुष्ट्युपचयौ च तन्निमित्तौ तदर्थावेव नाऽऽत्मनोऽन्नरसविकारनिमित्तं किंचित्कार्यं तत्कुतोऽस्य भौतकत्वमित्यर्थः। अन्नप्रयुक्तमुत्तम्भादि कार्यकरणसंघातस्य चेत्तत्प्रयुक्तं सुखमपि तस्यैवेति तच्चैतन्यापत्तिः सुखस्य चेतनधर्मत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। ततस्त्विति। अन्नोपयोगस्तत्प्रयुक्तोत्तम्भादिर्वा तच्छब्दार्थः। अन्नस्या⁸³चेतनत्वेन सुखायतनत्वायोगादित्यर्थः॥२५६॥

ता एता देवताः सप्तदश ज्ञानक्रियात्मिकाः॥
सोऽयं सप्तदशग्रामो भोक्तुः करणलक्षणः॥२५७॥

अणिष्ठो रसो नाडीषु प्रविश्य यासां देवतानां प्रीतिमादधाति तासां रूपमाह। ता इति। सप्तदशसंख्याककरणग्रामस्य चेतनस्येव स्वातन्त्र्यमाशङ्क्याऽऽह। सोऽयमिति॥२५७॥

बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव तथा कर्मेन्द्रियाण्यपि॥
वायवः पञ्च बुद्धिश्व मनः सप्तदशं विदुः॥२५८॥

तमेव सप्तदशसंख्याकं करणग्रामं भोक्तृशेषभूतं परिगणयति। बुद्धीति। त्वक्चक्षुःश्रोत्रजिह्वाघ्राणानि पञ्च बुद्ध्यर्थानि वाक्पाणिपादपायूपस्थानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि प्राणापानव्यानोदानसमाना वायवो मनो बुद्धिरित्यन्तःकरणद्वयमिति सप्तदशको ग्रामो लिङ्गशरीरमित्युच्यते। इदं च लिङ्गशरीरं विवेकिनामेव शक्यज्ञानमित्याह। विदुरिति॥२५८॥

अपास्ताध्यात्मरूपाणां देवतानां समाश्रयः॥
भूतपञ्चकमेवेदं साधारण्याद्भवेत्सदा॥२५९॥

देवताशब्देन करणग्रामग्रहे तस्य स्थूलदेहस्थत्वात्तन्नाशे निराश्रयस्थानवस्थानान्मु क्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। अपास्तेति। स्थूलदेहनाशे निरस्तदेहाश्रयाणां वागादीनामपञ्चीकृतं भूतपञ्चकमेवाऽऽधारः स्यात्तस्य सर्वकार्यसाधारणत्वेन सर्वदा सर्वाश्रयत्वादित्यर्थः॥२५९॥

पयोम्भोदिदं लिङ्गं नानारूपैः समन्वितम्॥
आविर्भावतिरोभावैः कारणात्मनि वर्तते॥२६०॥

भूतपञ्चकस्यापि कार्यत्वेन नाशित्वात्कथं तदाधारत्वं करणग्रामस्येत्याशङ्क्य मूलकारणमेव तर्हि तदाश्रय इत्याह। पयोम्भोवदिति। यथा पयसोऽम्भसश्च दध्यादिना हिमादिना च नानारूपत्वमेवमिदं सप्तदशकं लिङ्गं समष्टिव्यष्ट्यात्मकं नानाविधाकारोपेतं कालभेदेन व्यक्त्यव्यक्तिभ्यां मूलकारणे तिष्ठतीत्यर्थः॥२६०॥

कूटस्थबोधतन्मोहचिदाभासैकमात्रया॥
जाग्रत्स्वप्नावयं पीत्वा ह्यास्ते प्राणात्मना प्रभुः॥२६१॥

लिङ्गस्य मूलकारणस्थत्वेऽपि नाऽऽत्माधारत्वं प्रधानादेस्तथात्वान्नहि कूटस्थस्याऽऽत्मनस्तद्युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। कूटस्थेति। निर्विकारस्य चिदात्मनस्तादृगनिर्वाच्यो यो मोहस्तेन चिदाभासो यस्यां मोहशब्दितायामविद्यायां सा तथा सा चैका दण्डायमानत्वेनानवच्छिन्ना सा च मीयमानशब्दादिनिदानतया तदात्मिका तया स्थानद्वयं तद्गतकार्यं चोपसंत्दृत्यायमीशः स्वापे कारणात्मना वर्ततेऽतः साभासाविद्यावशादस्य कूटस्थस्यापि करणाधारता न हि प्रधानादेः सा युक्ता तस्याचेतनस्य काष्ठादिसमत्वाच्चेतनतन्त्रत्वे चाज्ञानस्यैव संज्ञान्तरेण स्वीकारादिति भावः॥२६१॥

अपास्ताशेषबाह्यार्थस्तज्जवासनयाऽञ्चितः⁸⁴॥
अध्वस्त⁸⁵प्रत्यगज्ञानो विरिञ्चः पर उच्यते॥२६२॥

परस्याविद्यया कारणात्मनाऽवस्थानेऽपि सूत्रस्यार्थान्तरत्वान्नाद्वैतमित्याशङ्क्याऽऽह। अपास्तेति। उपसंहृतसर्वानात्मवर्गस्य पुनरनात्मसर्जनं कथमित्याशङ्क्याऽऽह। तज्जेति। कार्यजनितसंस्कारयुक्तत्वं मुक्तस्येव निरस्तबाह्यावस्थस्यापि न युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। अध्वस्तेति। उक्तरूपः परः मूत्रात्मेत्याह। विरिञ्च इति। उच्यते श्रुतिस्मृत्योरिति शेषः॥२६२॥

जाग्रत्काले विशेषेण स्थित्वा हृदयसद्मनि॥
द्वासप्ततिसहस्राणि नाडीर्व्याप्यावतिष्ठते॥२६३॥

सूत्ररूपेण परस्यैवावस्थानेऽपि विराजस्ततोऽन्यत्वादद्वैतासिद्धितादवस्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। जाग्रदिति। यद्यपि जाग्रदभिमानी विश्वः शरीरे सर्वत्र वर्तते तथाऽपि हृदयवेश्मन्यभिव्यक्तस्तत्र विशेषेण स्थित्वा देहस्थमुख्यनाडीर्द्विसहस्राधिकसप्ततिसहस्रसंख्यका व्याप्य जाग्रत्काले स्थूलानर्थान्भुञ्जानोऽवतिष्ठते ततः स्थूलाभिमानी विश्वादिव्यपदेशः सन्परमात्मैव विराडात्मना तिष्ठतीति नाद्वैतहानिरित्यर्थः॥२६३॥

स एष परमात्मैव स्वात्ममोहसहायवान्॥
प्राणात्मना करोत्येष पश्यत्यग्न्यात्मना तथा॥२६४॥

तथाऽपि कर्तुर्ज्ञातुश्च परस्मादर्थान्तरत्वात्कुतोऽद्वैतमित्याशङ्क्याऽऽह। **स एष इति।**कारणत्वेन⁸⁶सूत्रत्वेन च प्रकृतो विराडात्मत्वेन च संनिहितः परमात्मैव प्राणरूपेण कर्ताऽग्निरूपेण ज्ञातेत्यर्थः। एकस्यैव परस्य कथं नानारूपत्वमेकत्वनानात्वयोर्विरोधादित्याशङ्क्य विशिनष्टि। स्वात्मेति॥२६४॥

इन्द्राग्नी ताविमावुक्तौ प्राण इन्द्रस्तयोर्मतः॥
प्रकाशकत्वाद्वाराग्निरेवमेकः प्रजापतिः॥२६५॥

या काचिद्बलकृतिरिन्द्रकर्मैव तदित्युपगमादिन्द्रात्मना करोतीति वाच्ये प्राणात्मनेत्ययुक्तं वागादिद्वारा दृष्टिशक्तिप्रसिद्धेरग्न्यात्मना पश्यतीति चाश्लिष्टमित्याशङ्क्याऽऽह। इन्द्रेति। यावुक्तौ प्राणानी ताविमाविन्द्राग्नी मन्तव्याविति योजना। अत्राग्निर्वागादिकरणग्रामः कथं प्राणाग्निपदप्रयोगे सतीन्द्रस्य करणग्रामस्य च ग्रहणं नहि घटपदात्पटं प्रतियन्ति तत्राऽऽह। प्राण इति। प्राणाग्न्योर्मध्ये प्राणोऽत्रेन्द्रः स च क्रियाशक्तिमद्भागः प्राणस्य बलवत्त्वात्तस्येन्द्रदेवताकत्वात्म इन्द्र इति वक्ष्यमाणत्वाच्चाग्निर्वागादिकरणग्रामो ज्ञानशक्तिमद्भागोऽग्नेर्वागादेश्चप्रकाशकत्वाविशेषादित्यर्थः। उक्तनीत्या क्रियाशक्तिमद्रूपेण कर्ता ज्ञानशक्तिमद्रूपेण ज्ञातेत्येकः परमात्मैव सूत्रदेहमापन्नः सन्कर्त्राद्यात्मना तिष्ठतीति न द्वैतप्रसक्तिरित्याह। एवमिति॥२६५॥

अत्त्राद्य⁸⁷भेदतो द्वौ वा यदि वाऽध्यर्ध उच्यते॥
यदि वाऽयं त्रयस्त्रिंशद्द्वासप्ततिरथापि वा॥२६६॥

तथाऽप्यत्त्रादिभेदस्य सत्त्वान्नाद्वैतमित्याशङ्क्य परस्यैव प्राणदेहस्य तद्रूपेणावस्थानमाह। अत्त्राद्येति। तथाऽपि कथमद्वैतमध्यर्धादिभेदानां श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। यदि वेति। अध्यर्धमग्रे व्युत्पादयिष्यति त्रयस्त्रिंशदित्यष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशाऽऽदित्या इन्द्रः प्रजापतिश्चेति प्राणस्य विभूतिरित्यर्थः। त्रयस्त्रिंशतो देवानामेवावान्तरभेदेन प्रकृतनाडीसंख्यामनुरुध्य द्वासप्ततिरित्युक्तम्॥२६६॥

अनन्तभेदभिन्नो वा एक एवान उच्यते॥
सर्वोऽप्येष विकल्पश्च पुनरेकैकशस्तथा॥२६७॥

किमवान्तरसंख्यानिवेशेनासंख्यभेदवान्प्राण इत्याह। अनन्तेति। वस्तुतस्तु तस्यैक्यमित्याह। एक इति। मंधौ त्वनादरः। प्राणे दर्शितं न्यायं सर्वेषु तद्भेदेष्वतिदिशति। सर्वोऽपीति। एष प्राणस्योक्तो भेदः सर्वोऽपि प्रत्येकं पुनः पुनरनन्तभेदभिन्नःस्यात्प्राणवदित्यर्थः। पुनःशब्दस्याभ्यासं द्योतयितुं चशब्दः॥२६७॥

देवासुरादिभेदेन जातिरूपक्रियागुणैः॥
एकैकोऽमन्ततां याति पुनरेकात्मतामतः॥२६८॥

कथमेकैकस्यानन्तभेदभिन्नता तत्राऽऽह। देवेति। आदिशब्दो जात्यन्तरसंग्रहार्थः। कथं तर्हि प्राणस्यैकत्वं तदाह। पुनरिति। एकात्मतां यातीति संबन्धः। परस्यैव तत्तद्रूपेणावस्थानात्तदद्वयत्वमविरुद्धमित्युपसंहरति। अत इति॥२६८॥

समस्तव्यस्ततैवेह प्रत्यगज्ञानभूमिका॥
न त्वपास्तसमस्तान्ध्ये नेति नेति परात्मनि॥२६९॥

समस्तव्यस्तात्मकं ब्रह्मेति केचित्कथं तदैकरस्यमित्याशङ्क्याऽऽह। **समस्तेति।**प्रत्यगज्ञानाश्रिता समस्तव्यस्तता नानारसता प्राणात्मन्येवेत्यक्षरार्थः। ननु वास्तवी समस्तव्यस्तता परस्मिन्नेव किं न स्यात्तत्राऽऽह। न त्विति। नहि परस्मिन्नात्मनि नेति नेत्यस्थूलमित्यादिशास्त्रप्रत्युदस्ताविद्यातत्कार्ये समस्तव्यस्तता न च सा वस्तुतोऽस्ति प्रज्ञानघनत्वावधारणविरोधादित्यर्थः॥२६९॥

सर्वेणैव विकल्पेन यथोक्तेनावतिष्ठते॥
यथाधिकारं सर्वत्र परो जगति सर्वथा॥२७०॥

तर्हि सूत्रस्य परस्य च सर्वात्मत्वाद्द्वौ सर्वात्मानौ स्यातामित्याशङ्क्याऽऽह। सर्वेणेति। सर्वत्र जगति तत्तदधिकारस्थानमनतिक्रम्य परात्मैवोक्तानुक्तसर्वविशेषात्मना तिष्ठतीत्यतस्तस्यैव सर्वप्रकारेण स्थितिरिति कुतः सर्वात्मद्वयमित्यर्थः॥२७०॥

न हि कृत्स्नमनादाय जगदेतन्मनागपि॥
क्रियायै कारकं किंचित्तस्मात्सर्वात्मनेहते॥२७१॥

परस्य सर्वरूपेणावस्थाने हेतुमाह। न हीति। कर्त्रादीनां मध्ये किंचिदपि कारकमेतज्जगदशेषमपि सहायत्वेनानादाय स्वव्यापारसंपादनाय नेहते न हि वस्त्वन्तरे परिपन्थिनि वस्तुनः स्वव्यापारनिर्माणसंभवोऽतः सर्वत्र सर्वस्य कारणत्वात्परस्य मूलकारणस्य सर्वापेक्षया सर्वस्वकी⁸⁸यकार्यनिर्मातृत्वमेष्टव्यं न च तस्मादुपादानादुपादेयमन्यद्युक्तमारम्भणाधिकरणविरोधात्तस्मात्परः स्वकार्यनिर्माणे सर्वात्मना चेष्टत इत्यर्थः॥२७१॥

कारणात्मा जगत्कृत्स्नं श्रौतदर्शनसाधनः॥
यतः प्रागकरोत्कर्म तत्कार्येऽपि तथा ततः॥२७२॥

सर्व सर्वस्य कार्य कारणं चेत्यत्रैव हेत्वन्तरमाह। कारणात्मेति। श्रौतं दर्शनं ध्यानं कर्म च तेन सर्वपदार्थापाद्येन हेतुना सहितः सूत्रात्मा सर्वं कर्म क्रियमाणं जगत्सर्वं सर्गादौ यस्मात्कृतवांस्तस्मात्तस्य कार्यवर्गे प्रजावर्गेऽपि तथा सर्वापेक्षया⁸⁹स्वकार्यनिर्माणं युक्तं कारणानुरूपत्वात्कार्यस्येत्यर्थः॥२७२॥

एकापूर्वप्रयुक्तत्वात्समस्तव्यस्तरूपिणाम्॥
सर्वः सर्वमुपादाय सर्वत्रातः प्रवर्तते॥२७३॥

सर्वं सर्वस्य कार्यं कारणं चेत्यत्रानुमानमाह। एकेति। एकस्य सूत्रस्यापूर्वं यजमानदशायामर्जितमदृष्टं तेन कृतत्वादनुवृत्तव्यावृत्तरूपसर्वविकाराणां सर्वो हेतुः स्वातिरिक्तं सर्वं सहकारित्वेन स्वीकृत्यैव सर्वत्र कार्ये प्रवर्तत उक्तहेतुवशादित्यक्षरार्थः। विमतं मिलित्वैव स्वकार्यं करोत्येकापूर्वप्रयुक्तत्वाद्धस्तादिवदिति भावः॥२७३॥

अध्यात्माद्यधिभूताधिदैवतं सर्वदाऽखिलम्॥
सर्वं सर्वक्रियाः कुर्यादेकापूर्वप्रयुक्तितः॥२७४॥

तदेव व्यनक्ति। अध्यात्मेति। आदिपदेनाध्यात्मावान्तरभेदग्रहः। अध्यात्ममादिर्यस्याधिभूताधिदैवतस्य तत्तथेति वा। अखिलमादायेति शेषः। सर्वमिति कर्तृनिर्देशः। सर्वदेत्यादाने करणे च संबध्यते॥२७४॥

यतः प्रजापतिः पूर्वमेतस्मिन्दर्शने स्थितः।
यज्ञेन कर्मणाऽस्राक्षीज्जगदेतच्चराचरम्॥२७५॥

एकापूर्वप्रयुक्तत्वहेतोरसिद्धिमाशङ्क्य श्रुतिसिद्धत्वमभिप्रेत्याऽऽह। यत इति। पूर्वमिति साधकाव⁹⁰स्थोच्यतेऽतो हेतुसिद्धिरिति शेषः॥२७५॥

नाड्योऽस्य रश्मयोऽनन्ता हृदयं मण्डलं रवेः॥
अहोरात्राणि तावच्च शतसंवत्सरायुषः॥२७६॥

एतया संपदा पूर्वं यजमानेन तद्विदा॥
अग्नयोऽर्काश्चिता आसन्षट्ठ त्रिंशत्सहस्रशः॥२७७॥

किं तद्दर्शनं तदाह। नाड्य इति। अस्य यजमानस्यानन्ता नाड्यो रश्मयश्चानन्तास्तासु रश्मिदृष्टिः कार्याऽऽनन्त्यसामान्यात्तस्यैव त्दृदये सवितृमण्डलदृष्टिरेकत्वसाम्याच्छतसंख्याकसंवत्सरपरिमितायूरूपे तस्य यजमानस्य यावन्ति षट्त्रिंशत्सहस्राण्यहोरात्राणि तावत्य इष्टका इत्येतया संपदा संख्यासामान्ययोगेन तत्सामान्यविदा यजमानेन पूर्वस्मिन्कल्पेऽग्न्यर्कशब्दितेष्टकाः षट्त्रिंशत्सहस्रसंख्याकास्तावत्संख्याकाहोरात्रेषु चिता दृष्टाः। अतो यजमानाहोरात्रेष्विष्टकादृष्टिः। तथा चोक्तं ध्यानमभ्यस्यन्यजमानः स्वकर्म प्राणिकर्म चानुसरन्स्वफलभूतं जगत्सृष्टवानित्यर्थः॥२७६॥२७७॥

एकैकस्मिन्परिस्पन्द एवं सर्वाऽपि देवता॥
एका चानेकरूपा च ह्यध्यात्मादिविभागतः॥२७८॥

परस्य सर्वरूपेणावस्थानमुपपाद्य तस्य प्राणात्मनः सर्वात्मत्वमुपसंहरति। एकैकस्मिन्निति। उक्तनीत्या सर्वं सर्वस्य कारणं कार्यं चेति स्थिते परा प्राणान्या देवता

सर्वात्मिका सती सर्वत्र व्यापारेष्वेकैकत्रैव संनिहितेत्यर्थः। प्राणावयवभूतदेवतानामपि तद्वदेकैकस्मिन्व्यापारे संनिधिरपेरर्थः। प्राणदेवतायाः स्वरूपेणैकत्वमाह। **एका चेति।**अध्यात्मादिभेदेनानेकत्वमाह। अनेकरूपेति। चकारौ मिथो यथोक्तयोः समुच्चयार्थौ। परोपाधिकमनेकत्वमाकाशादौ प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥२७८॥

विभ्वी सर्वगताऽनन्ता समाप्ता च प्रतिक्रियम्॥
प्रतिद्रव्यफलं कृत्स्ना खण्डादौ गोत्ववत्स्थिता॥२७९॥

सैव विविधकार्याकारेण भवतीत्याह। विभ्वीति। स्वकार्येषु सर्वत्र संनिहितत्वमाह। सर्वगतेति। विशिष्टायास्तस्या ब्रह्मज्ञानं विना नाशाभावादुपलक्षितायाश्च ब्रह्मतया तदभावादानन्त्यमित्याह। अनन्तेति। क्रियाकारकफलेष्वेकैकत्र समाप्यवृत्तिमाह। समाप्तेति। एकस्य कथमनेकत्र युगपत्कार्त्स्न्यन वृत्तिस्तत्राऽऽह। खण्डादाविति॥२७९॥

एष प्रजापतेरुक्तो महिमा तद्वदेव तु॥
यजमानोऽपि तादात्म्यात्तथैव भवति ध्रुवम्॥२८०॥

किमिति सूत्रस्यैषा विभूतिरुक्तेति चोदिते स्तुत्यर्थत्वेनेत्याह। एष इति। तथाऽपि किमुपासितुरायातमिति तदाह। तद्वदिति। उक्तमहिमोपेतत्वेनैव प्राणमुपासीनोऽपि तदात्मत्वोपासनात्प्राणवद्विभूतिमानवश्यं भवति तं यथेत्यादिश्रुतेरित्यर्थः॥२८०॥

गुणोपास्तिफलोक्त्यर्थमेवं हेति श्रुतिः परा॥
यथोक्तार्थमुपासीनं प्रति प्रववृतेऽधुना॥२८१॥

तेनैता देवतास्तृप्यन्तीत्येतद्व्याख्याय वागाद्याश्रयणमुपासीनं प्रति भर्तृत्वादिगुणोपास्तिफलं वक्तुमेवं हेत्याद्या श्रुतिः फलोक्त्यवसरे प्रवृत्तेत्युत्तरश्रुतिमवतारयति। गुणेति॥२८१॥

वागादयोऽभिसंविष्टा जीवनार्थमनं यथा॥
ज्ञातयोऽभिविशन्त्येवं तद्विदं जीवनार्थिनः॥२८२॥

तद्गताक्षराणि व्याचष्टे। वागादय इत्यादिना। वागादीनां प्राणवदर्थिनां ज्ञातीनां प्राणविदाश्रयणीयो भवतीत्यर्थः॥२८२॥

भर्ता च संनिविष्टानां श्रेष्ठश्चगुणतो भवेत्॥
यथोक्तगुणवैफल्यं पुर एता न चेद्भवेत्॥२८३॥

ज्ञातयो यद्यपि प्राणविदमाश्रयन्ति तथाऽपि नासौ तान्पालयितुमलमुपायाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। भर्ता चेति। विद्यासामर्थ्यादस्य भरणसामर्थ्यं भरणीयेषूपस्थितं भवतीत्यर्थः। भर्तृत्वश्रेष्ठत्वयोरैक्यमाशङ्क्य विशेषमाह। श्रेष्ठश्चेति। क्षत्त्रिये श्रोत्रिये च तयोर्भेददृष्टिरतिस्पष्टेत्यर्थः। सति भर्तृत्वादौ पुरोगन्तृत्वमकिंचित्करमिति पुर एता

भवतीत्यनर्थकमिति चेन्नेत्याह। यथेति। अग्रगण्यत्वाभावे ज्ञातिषु भर्तृत्वादि नास्य फलवन्नहि प्रबलेषु दुर्जनेषु दुर्बलः सज्जनो भर्ता गुणाधिकोऽपि सुखी भवतीति भावः॥२८३॥

सर्वभेतद्ष्टथैव स्यान्न चेद्दीप्ताग्निमान्भवेत्॥
अन्नाद इत्यतो वक्ति साफल्यप्रतिपत्तये॥२८४॥

तथाऽपि सति पुरोगन्तृत्वादौ कृतमन्नादत्वेनेति तत्कीर्तनं वृथेति चेन्नेत्याह। सर्वमिति। दीप्ताग्नित्वाभावे भर्तृत्वादि सदपि व्यर्थं स्यान्न हि व्याधितो मन्दाग्निरुक्तगुणोऽपि निर्वृणोतीत्यर्थः॥२८४॥

द्विषत्सु स्वेषु च न चेदाधिपत्यं तथाऽपि च॥
प्रोक्तवैफल्यमाशङ्क्य ह्यहाधिपतितां फलम्॥२८५॥

तथाऽपि किमित्याधिपत्यमुच्यते पुरोगन्तृत्वेनैव सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। द्विषत्स्विति। न हि पुरोगन्तृत्वेनाऽऽधिपत्यस्य गतार्थत्वं पुरोहितस्य पुरोगन्तृत्वेऽपि राजन्येवाऽऽधिपत्याधिगमादिति भावः। अधिष्ठाय पालयितृत्वाभावे दीप्ताग्नित्वादेर्वैयर्थ्यं प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥२८५॥

प्राण आत्मेत्युपासीनो यथोक्तं फलमश्नुते॥
तज्ज्ञातयोऽपि फलिनो यथा वागादयस्तथा॥२८६॥

कस्यैतत्फलमित्यपेक्षायामाह। प्राण इति। प्राणविद्यासामर्थ्यलब्धं फलान्तरमाह। तज्ज्ञातयोऽपीति। फलिनो भवेयुरिति शेषः॥२८६॥

प्राणसंस्पर्धिनो यद्वद्विनेशुरसुरास्तथा॥
प्राणविद्विद्विषः सर्वे नालं भार्येभ्य एव च॥२८७॥

य उ हैवंविदमित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। प्राणेति। सर्वे नश्यन्तीति शेषः। किं च तद्द्वेष्टा भरणीयेभ्यो भर्तुं न शक्नोति। न हि विदुषि⁹¹ द्वेषोपहतचेता निःश्रीको रक्ष्येषु रक्षां विधातुमलमित्याह। नालमिति। अत एवोक्तं—ब्राह्मणेभ्यो वेदविद्भ्यो दिवे दिवे नमस्कुर्यान्ना श्लीलं कीर्तयेदिति॥२८७॥

उद्बुभूषति यो द्वेषात्स्वेषु प्राणविदं प्रति॥
प्रतिस्पर्धी न सोऽलं स्याद्भरणाय कथंचन॥२८८॥

तदेव स्पष्टयन्नक्षराणि व्याकरोति। उद्बुभूषतीति। ज्ञातिषु मध्ये प्राणोपासकं प्रति यो द्वेषादुद्भवितुमिच्छति स प्रतिस्पर्धी भवद्भरणीयानां भरणाय न कथंचिदपि शक्तः स्यान्न हि महत्सु द्वेषं कुर्वन्निर्वृती भवतीत्यर्थः॥२८८॥

नासौ श्रेष्ठः पुरोगन्ता नान्नादोऽसुरवद्भवेत्॥
न च ज्ञातिष्वधिपतिः स्पर्धमानोऽनवेदिना॥२८९॥

भर्तृत्वाभाववचनं श्रेष्ठत्वाद्यभावोपलक्षणं प्राणविदः श्रेष्ठ्यादेरुक्तत्वात्तद्द्वेष्टुस्तदभावस्य युक्तत्वादित्याह। नासाविति॥२८९॥

सोऽयास्याङ्गिरसः प्रोक्तस्तत्रायास्यो यथा तथा॥
निर्णीतः प्रागथेदानीमाङ्गिरस्त्वविनिर्णयः॥२९०॥

सोऽयास्य आङ्गिरस इत्याद्यनन्तरश्रुतेरनन्तरश्रुत्या संगत्यभावमाशङ्क्य व्यवहितेन संबन्धमाह। सोऽयास्येति॥२९०॥

पूर्वोक्तस्यानुवादोऽयं सोऽयास्येत्याद्युपक्रमः॥
श्रुत्याऽऽङ्गिरस्त्वसिद्ध्यर्थमुच्यते न्यायपूर्वकम्॥२९१॥

यन्निर्णेतव्यं तदेव वाच्यं किमित्युक्तस्य पुनरुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। पूर्वोक्तस्येति। सोऽयास्य इत्यादिरुपक्रमोऽङ्गानां हि रस इत्यन्तो यथोक्तस्यायमनुवादः श्रुत्योच्यते न्यायपूर्वकं प्राणस्याऽऽङ्गिरसत्वसिद्ध्यर्थमिति योजना॥२९९॥

सिद्धोऽङ्गानां रसः प्राणः प्राणोऽङ्गानां रसः कथम्॥
हीति हेतावतः प्राह तद्व्याख्यानाय चोत्तरः॥२९२॥

तमेव न्यायं दर्शयितुं प्राणो वा अङ्गानां रस इत्यस्यार्थोक्तिपूर्वकं पृच्छति। **सिद्ध इति।**प्राणस्याऽऽङ्गिरसत्वप्रसिद्धिरसिद्धेति प्रष्टुराशयः। प्राणो हीत्यादिवाक्ये हिशब्देन परिहरति। हीति हेताविति। आङ्गिरसत्वप्रसिद्धेः साध्यत्वादित्यतः शब्दार्थः। तमेव हेतुं हिशब्दार्थ प्रसिद्धिसाधकं प्रकटीकर्तुं तस्मादित्यादिवाक्यमित्याह। तद्व्याख्यानायेति॥२९२॥

यस्मात्कस्माच्चिदङ्गाद्धि प्राण उत्क्रामतीह नुः॥
नीरसं सत्तदेवाङ्गमाशु शुष्यति तत्र च॥२९३॥

उत्तरग्रन्थं व्याकरोति। यस्मादिति। इहेति व्यवहारदशोक्तिर्देहोक्तिर्वा। नुरिति कार्यकारणसंघातस्य पुंसो व्यवहर्तुरिति यावत्। तत्र तस्यां प्राणोत्क्रमणावस्थायामित्यर्थः। चकारोऽवधारणार्थः सन्नाशुशब्देन संबध्यते। उक्तार्थस्यानुभवानुसारित्वं हिशब्दार्थः॥२९३॥

यत एवमिदं दृष्टमन्वयव्यतिरेकतः॥
तस्मादाङ्गिरसः प्राणो ज्ञेय आत्मेति पण्डितैः॥२९४॥

एष हीत्यादिवाक्यं पूर्ववाक्यस्थं तस्माच्छब्दसहितमुपसंहारपरतया विभजते। **यत इति।**प्राणस्याऽऽङ्गिरसत्वमिदमोच्यते। सति प्राणेऽधिष्ठातरि हस्ताद्यङ्गं रसवदन्यथा नीरसमित्यन्वयव्यतिरेकौ दर्शनोपायौ दर्शयति। अन्वयव्यतिरेकत इति। तत्फलमाह। तस्मादिति। किं तस्यैतावतेत्यपेक्षायां कार्यकरणात्मत्वमित्याह। ज्ञेय इति। उक्तान्वयव्यतिरेककौशलं पाण्डित्यम्। प्राणस्य कार्यकरणस्वरूपत्वेन प्राधान्याद्वागादि हित्वा तेनोपास्यतेति भावः॥२९४॥

कार्यस्य रूपभूतस्य कर्मणः करणस्य च॥
न केवलं प्राण आत्मा नाम्नोऽप्यात्मेति भण्यते॥२९५॥

एष उ एव बृहस्पतिरित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। कार्यस्येति। शरीरं हि प्रत्यक्षतो रूप्यमाणं रूपात्मकं करणजातं च ज्ञानक्रियाशक्तिमत्कर्मभूतं तयोरात्मा प्राण इत्युक्त्वा नामराशेरपि तथेति वक्तुमुत्तरकण्डिकाचतुष्टयमित्यर्थः॥२९५॥

एवं सर्वात्मकत्वेन स्तुवन्माणं प्रयमतः॥
आदरं कुरुते शास्त्रमुपास्यत्वाय देहिनाम्॥२९६॥

किमिति प्राणस्याऽऽत्मत्वेन सर्वात्मत्वसंकीर्तनमित्याशङ्क्याऽऽह। **एवमिति।**स्तुत्यादरयोस्तुल्यगोचरयोर्विवक्षितं फलमाह। उपास्यत्वायेति॥२९६॥

बृहस्पत्यादिभिर्धर्मैरसोरन्यदुपासनम्॥
विशिष्टमभिधित्स्वाह शास्त्रं पूर्ववदेव च॥२९७॥

प्राणस्य रूपकर्मात्मत्वमुक्त्वा नामात्मत्वं वक्तुमुत्तरो ग्रन्थश्चेद्बृहस्पतिरित्यादिविशेषोक्तिरनधिकेत्याशङ्क्य तात्पर्यान्तरमाह। बृहस्पत्यादिभिरिति। यथा पूर्वमयास्यत्वादिभिर्गुणैर्विशिष्टं प्राणकर्मकमुपासनमुक्तं तथा बृहस्पत्यादिधर्मकं तद्ध्यानं विधातुमिच्छच्छास्त्रं गुणविशेषमाचष्टे। न चैष गुणविधिस्तत्फलाश्रुतेर्विशिष्टविधिस्तु स्यादश्रुते साम्नः सायुज्यमिति प्रधानफलोत्तेरित्यर्थः॥२९७॥

वाग्व्यापृततमा दृष्टा यत उद्गीथकर्मणि॥
देवता सैव न प्राण इत्याशङ्क्येदमुच्यते॥२९८॥

ननु सामोपासकस्य प्रधानफलसंबन्धः श्रुतो न बृहस्पत्याद्युपासकं प्रति किंचिदुक्तं तत्र कथमसौ विशिष्टविधिरित्याशङ्क्य मध्यदीपन्यायेन तृतीयकण्डिकास्थं फलमुभयतःसंब^(१)द्धं मन्वानो विधान्तरेणोत्तरग्रन्थमवतारयति। वागिति। वाचः प्राणेऽन्तर्भावात्प्राण एवोद्गीथदेवतेति वक्तुं वाक्यमित्यर्थः॥२९८॥

कौष्ठ्याग्रिप्रेरितो वायुर्नानास्थानसमाहतः॥
वर्णतामेति येनातः प्राण एव बृहस्पतिः॥२९९॥

कथं वाचस्तस्मिन्नन्तर्भावो न ह्यन्यस्यान्यत्रान्तर्भाव इत्याशङ्क्येन्द्रियस्य देवताया वा तदात्मत्वाक्षेपे वक्ष्यमाणं परिहारमभिप्रेत्य शब्दस्य तदात्मत्याक्षेपं परिहरन्नेष उ एव बृहस्पतिरिति वाक्यं व्याकरोति। कौष्ठ्येति। कोष्ठनिष्ठेनाग्निना प्रेरितस्तद्गतो वायुरूर्ध्व गच्छन्कण्ठादिभिरभिहन्यमानः ककारादिवर्णतया व्यज्यते। वर्णात्मिका च वागिष्टा देवताधिकरणे किमात्मकं पुनःशब्दमभिप्रेत्येत्यादिना भाष्यकृता तथा निर्णीतत्वाद्युक्तं

तस्याः प्राणेऽन्तर्भूतत्वमित्यर्थः। बृहती वाक्तस्याः प्राणो निर्वर्तयिता पालयिता चेति स बृहस्पतिर्ऋक्च वागात्मिकाऽतो सर्क्यतिरित्याह। प्राण इति॥२९९॥

यजुर्ब्रह्मेति श्रवणादन्ते साम्नो ग्रहादपि॥
ऋग्यजुःसामनिर्देशः क्रमेणेति प्रतीयते॥३००॥

बृहस्पतिशब्देन किमिति देवपुरोहितो नोच्यते बृहस्पतिर्देवानां पुरोहित आसीदिति श्रुतेस्तत्राऽऽह। यजुरिति। ब्रह्मणस्पतिरित्युत्तरवाक्ये ब्रह्मेति यजुः श्रुतं तत्र प्राणो यजुष्पतिरित्यवगमात्पूर्वत्रापि बृहस्पतिरिति स एवर्क्पतिरुक्त इत्यर्थः। उत्तरवाक्ये ब्रह्मशब्दस्य यजुर्विषयत्वं संदिग्धमित्याशङ्क्य संदिग्धे तु वाक्यशेषादिति न्यायेनाऽऽह। अन्त इति। वाक्यशेषे प्राणस्य सामात्मत्वोक्तेरुपक्रमेऽपि तस्य यजुरादिरूपता विवक्षिता सामान्यवचनेन विशेषापेक्षिणोपक्रमो वाक्यस्य निगमनवशेनेति न्यायादित्यर्थः। किं चर्गादिशब्दानां श्रुतिप्वेवं क्रमदृष्टेर्बृहतीब्रह्मशब्दाभ्यामृग्यजुषयोर्ग्रहणमित्याह। ऋगिति। अतो बृहस्पतिरृपतिर्ब्रह्मणस्पतिर्यजुप्पतिरिति भातीत्याह। इति प्रतीयत इति॥३००॥

सेति वाचोऽभिधानं स्यादमः प्राणाभिधा तथा॥
सामोभयं समुदितं गुणप्राधान्यरूपतः॥३०१॥

एकार्थवृत्तिता यस्मात्तेनैकवचनं कृतम्॥
शब्दयोः सामयोस्तस्मात्प्राणः सामाभिधीयते॥३०२॥

एष एव सामेत्यत्र सामपदं व्याचष्टे। सेतीति। केन मे पौंस्नानीत्यादिश्रुत्यन्तराद्वाक्प्राणवाचकौ सामशब्दावित्यर्थः। तथाऽपि कस्य समस्तसामशब्दवाच्यत्वं तदाह। सामेति। वाक्चप्राणश्चोभयं मिलितं समस्तसामशब्दवाच्यमतो वागुपसर्जनः प्राणः सामशब्दितो न प्रसिद्धं सामेत्यर्थः। तयोः सामत्वे कथं सामेत्येकवचनमर्थभेदादित्याशङ्क्य वाक्प्राणयोर्गुणप्रधानत्वमेकवचनकरणे कारणमित्याह। **गुणेति।**तयोर्गुणप्रधानत्वाद्द्वयोः सामशब्दयोरेकस्मिन्प्राणे वागुपसर्जने यतो वृत्तिभावोऽतः कृतमेकवचनमविरुद्धं तेन वागुपसर्जनः प्राणः समस्तसामशब्दार्थ इत्यर्थः॥३०१॥ ॥३०२॥

इतरस्यापि सामत्वं प्राणनिर्वर्त्यतो मतम्॥
प्राण एव ततः साम युक्तो वागुपसर्जनः॥३०३॥

ननु गीतिषु सामाख्येतिन्यायाद्विशिष्टा काचिद्गीतिः सामेत्युच्यते प्रगीते हि मन्त्रवाक्ये सामशब्दो वृद्धैरिष्यतेऽतो वागुपसर्जनस्य प्राणस्य सामत्वायोगात्प्रसिद्धस्यैव साम्नः सामत्वमित्याशङ्क्य तत्साम्नः सामत्वमित्यस्यार्थमाह। इतरस्येति। ननु सामशब्दस्य शब्दार्थात्मकमर्थद्वयमुक्तं न चैकस्य शब्दस्य सति संभवेऽनेकार्थत्वं न्याय्यमत आह।

प्राण इति। प्रसिद्धसम्न्नः सामत्वस्य प्राणाधीनत्वं ततःशब्दार्थः। सामशब्दस्य मुख्यार्थे भेदाभावादर्थान्तरस्य गौणत्वान्मञ्चादिशब्देषु गौणमुख्यार्थभेदस्य दृष्टत्वान्नात्र किंचिदवद्यमिति भावः॥३०३॥

निःशेषभूतसाम्याद्वा साम प्राणोऽभिधीयते॥
प्रत्यगज्ञानहेतुत्वात्तज्जस्याऽऽनन्त्यमुच्यते॥३०४॥

यद्वेवेत्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। निःशेषेति। सर्वसमत्वेन प्राणस्याऽऽनन्त्यमयुक्तं सत्यं ज्ञानमनन्तमित्यादिश्रुतेर्ब्रह्मणोऽनन्तत्वान्नहि द्वयोरानन्त्यं मुख्यमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। अज्ञानजस्य प्राणस्याऽऽनन्त्यमापेक्षिकं धर्मिवद्धर्मस्यापि तज्जत्वात्तन्नानुपपत्तिरित्यर्थः॥३०४॥

अतिसूक्ष्मशरीरा हि पुत्तिका प्लुषिरुच्यते॥
पुत्तिकादिशरीरेण समः प्राणस्तदाश्रयात्॥३०५॥

प्लुषिशब्दार्थोक्तिपूर्वकमुत्तरवाक्यैः सह प्लुषिवाक्यस्यार्थमाह। अतिसूक्ष्मेति।तस्य कालविशेषे लोकप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। कथं तस्य तत्तद्देहसमत्वं तदाह। तदाश्रयादिति। तत्र तत्र समाप्यवृ^(१)त्तेरिति यावत्॥३०५॥

मशकेभविराड्देहैः समः प्राणो यथोदितः॥
तथा हैरण्यगर्भेण लिङ्गात्मा सम एव तु॥३०६॥

समो मशकेनेत्यादिवाक्यत्रयार्थं दृष्टान्तत्वेनानुवदति। मशकेति। उदितः प्राणो मशकादिदेहैः समो यथेति योजना। समोऽनेन सर्वेणेत्यर्थं दार्शन्तिकमाह। **तथेति।**प्राणो नाम सूत्रात्मा तस्य तेनैव साम्यं कथमित्याशङ्क्य विशेषमाह। **लिङ्गात्मेति।**क्रियाशक्तिमतो ज्ञानशक्तिमता साम्यमिति भावः॥३०६॥

वाय्वात्मनि समाप्तत्वात्करणानामशेषतः॥
सर्वदेहसमत्वं स्यात्प्राणिकर्मानुरूपतः॥३०७॥

समोऽनेन सर्वेणेत्यस्यार्थान्तरमाह। वाय्वात्मनीति। प्राणिकृतकर्मानुसारेण सर्वदेहपरिच्छिन्नस्य प्राणस्य तत्तत्परिच्छेदकसमष्टिव्यष्टिसमस्तदेहसमत्वं समोऽनेन सर्वेणेत्युच्यते न च करणग्रामस्यैव प्राणिकर्मणा देहपरिच्छेदो न प्राणस्येति वाच्यं सर्वेषां करणानां प्राणे समाप्तेरितरकरणग्रामाभावादित्यर्थः॥३०७॥

प्रतिप्राणिपरिच्छेदो ज्ञानकर्मानुरोधतः॥
धर्माधर्मानपेक्षः सन्नानन्त्येनावतिष्ठते॥३०८॥

प्राणिकर्ममात्रं प्राणस्य सर्वदेहपरिच्छेदे न हेतुर्यथाकर्म यथाश्रुतमितिश्रुतेर्ज्ञानस्यापि हेतुत्वादित्याशङ्क्याङ्गी करोति। प्रतिप्राणीति। लिङ्गात्मनो द्वयवशात्प्रति-

देहं परिच्छेदवदपरिच्छेदस्यापि कर्मकार्यत्वान्नास्य किंचिदपि स्वाभाविकं रूपमस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। धर्मेति। आपेक्षिकमानन्त्यमस्य यावद्द्रव्यभावीत्यर्थः॥३०८॥

साम्न आप्नोति सायुज्यमैकात्म्यं प्राणरूपताम्॥
समानलोकताऽनेन सालोक्यमिति शब्द्यते॥३०९॥

अश्नुत इत्यादिफलोक्तिं व्याचष्टे। साम्नइति। सायुज्यशब्दार्थमाह। ऐकात्म्यमिति। प्रसिद्धसामतादात्म्यं व्यावर्तयितुमैकात्म्यमाचष्टे। प्राणरूपतामिति। सलोकतामित्यस्यार्थमाह। समानेति। अनेन प्राणेन सूत्रात्मना सहेत्यर्थः। सार्ष्टिंसहितं सालोक्यं सायुज्यं चेत्येतत्फलमुपासको लभते॥३०९॥

विकल्पासंश्रवाद्विद्वानश्नुतेऽतः फलद्वयम्॥
वैचित्र्याद्भावनादेर्वा त्रिविधं फलमुच्यते॥३१०॥

एकरूपाऽप्युपास्तिः शास्त्रप्रामाण्यात्फलत्रयहेतुर्विकल्पस्याश्रुतत्वादिति शङ्कते। विकल्पेति। एकीकृत्य सार्ष्टिसालोक्ये यथाश्रुति फलद्वयमित्युक्तम्। त्रिविधफलं ध्यानादितारतम्यादेव न तस्मादेकरूपादिति स्वपक्षं वदन्वाशब्देन शङ्कामपनुदति। वैचित्र्यादिति॥३९०॥

भूयोल्पीयःफलत्वं चेत्तुल्यसाधनयोर्न तत्॥
योगैश्वर्यात्समा सिद्धिः कालादेरीश्वराद्यतः॥३११॥

तदेव स्फुटयितुमादौ शङ्कामनुवदति। भूय इति। ज्ञानकर्मणी गृहीत्वा द्विवचनम्। तन्निराकरणं प्रतिजानीते। न तदिति। तत्र हेतुः। योगेति। योगो ज्ञानकर्मणी तदैश्वर्यमतिशय ईश्वरः कालादिः सूत्रात्मा कालस्याऽऽदिरिति वा कालश्चासावादिश्चेति वा तदधीनात्तस्मात्तुल्यं फलं तेन सायुज्यं ज्ञानकर्मोत्कर्षात्सालोक्यमधमज्ञानकर्मम्यां सार्ष्टिर्मध्यमाभ्यमतो हेतुवैचित्र्यात्फलवैचित्र्यमित्यर्थः॥३११॥

एकमेव जगद्बीजमीशाभिप्रायहेतुतः॥
भूरिनानाप्रभेदेन प्रत्यात्मं व्यवतिष्ठते॥३१२॥

अद्वैतिमते नैतद्युक्तं वस्तुतो हेत्वादिभेदाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। **एकमिति।**यद्यपि जगत्कारणमनाद्यनिर्वाच्यमव्याकृतादिशब्दितमेकं तथाऽपि तदीशस्य तस्मिन्नभिप्रायश्चिदाभासस्तदनुसारेण बहुविधहेतुभेदेन नानाविधफलभेदेन च प्रतिजीवं भात्यतो वस्तुतो वस्त्वभेदेऽपि कल्पितभेदादद्वैतवादेऽपि हेतुवैचित्र्यादिसिद्धिरित्यर्थः॥३१२॥

कुर्यान्मेरावणुधियमणौ मेरुधिर्यं तथा॥
सर्वत्राप्रतिघात्येव प्रत्यगो महेश्वरः॥३१३॥

प्रत्यगज्ञानं स्वाभासमपि कथमविद्यमानभेदमावेदयेदित्याशङ्क्याऽऽह। **कुर्यादिति।**अघटमानघटनपटीयस्त्वेन प्रसिद्धं मायाशब्दितमज्ञानं, तस्य साभासस्य न क्वचिदपि

प्रतिहतिरित्यर्थः। अज्ञानमुपसर्जनीकृत्य चिदात्मप्राधान्येन निर्देशस्तदस्वातन्त्र्यज्ञापनार्थमित्यर्थः॥३१३॥

अतत्त्वज्ञस्य तमसो रज्ज्वज्ञानोरगादिवत्॥
अष्टावस्थाप्रभेदेन मिथ्याज्ञानं प्रजायते॥३१४॥

केचित्तु द्वैतस्य नाज्ञानत्वं पिण्डो जातिर्विराट्सूत्रं दैवमव्याकृतमन्तर्यामी साक्षीत्यष्टावस्थस्य तस्य वस्तुत्वादित्याहुस्तान्प्रत्याह। अतत्त्वेति। रज्ज्वज्ञानाद्भुजंगादिभ्रमवदात्माज्ञस्य स्वाज्ञानादुक्ताष्टावस्थाभेदेन भ्रान्तिर्भवति यत्र चान्यदिव स्यादित्यादिश्रुतेस्तज्जगदज्ञानजमेवेत्यर्थः॥३१४॥

प्रत्यगज्ञानविध्वस्तौ रज्ज्वज्ञानहताविव॥
तत्कल्पितनिवृत्तिः स्यादष्टावस्थस्य बोधतः॥३१५॥

तत्र मानान्तरमाह। प्रत्यगिति। सति रज्ज्वज्ञाने सर्पादि कल्प्यते रज्जुरेवेति ज्ञानात्तदज्ञानध्वस्तौ तज्जसर्पादिध्वस्तिर्दृष्टा तथा प्रत्यगज्ञाने सत्यष्टावस्थं जगत्कल्प्यते तत्त्वज्ञानात्तदज्ञानध्वस्तौ तदपि ध्वंसते नहि ध्वस्ताविद्यो मुक्तो द्वैतं पश्यत्यनिर्मोक्षापातादतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां जगदज्ञानजं विमतमज्ञानजं तदन्वयव्यतिरेकवत्त्वाद्रज्जुसर्पवदित्यनुमानादित्यर्थः॥३१५॥

अनात्मवस्तु सकलं प्रत्यगज्ञानहेतुजम्॥
यथा तथोत्तरत्रापि युक्तिभिश्चाभिधास्यते॥३१६॥

किंच सर्वमनात्मजातं प्रत्यगज्ञानजमिति संबन्धग्रन्थे श्रुतियुक्तिभ्यामुक्तं तद्धेदमित्यादावपि ताभ्यामेव तद्वक्ष्यत इत्याह। अनात्मेति॥३१६॥

औद्गात्रमेव चोद्गीथो भक्तिर्वा काचिदिष्यताम्॥
प्रसिद्धेरिति चेन्मैवमुद्गीथो ह्यसुरेव तु॥३१७॥

अद्वैतमतेऽपि हेतुवैचित्र्यात्फलवैचित्र्यमुपपाद्यैष उ वा उद्गीथ इत्यत्र पूर्वपक्षयति। औद्गात्रमिति। हन्तासुरानित्यत्रोद्गीथशब्दस्यौद्गात्रे कर्मणि प्रयुक्तत्वात्प्रस्तावादिशब्दवच्च भक्तिविशेषे रूढेरित्याह। प्रसिद्धेरिति। उद्गीथो नाम सामावयवो भक्तिविशेषो नोद्गानमित्यत्र नञ्पदस्योभयत्र संबन्धं मत्वा सिद्धान्तयति। मैवमिति। सामाधिकारादिति भाष्ये सामशब्दितप्राणस्य प्रकृतत्वादिति हेतुर्विवक्षितः स च हिशब्दार्थः॥३१७॥

उपसर्ग उदित्येष स चात्य^(१)न्तक्रियाश्रितः॥
संयोज्य क्रिययाऽतस्तं व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा॥३१८॥

कथमृद्गीथशब्दस्य प्राणे वृत्तिर्न तावद्रूढ्या तस्य तस्मिन्वृद्धप्रयोगादृष्टेर्नापि योगादवयववृत्तेरप्रतीतेरित्याशङ्क्य योगपक्षं स्वीकर्तुमुद्गीथशब्दावयवस्वरूपमाह। उपसर्ग

इति। तस्योत्कृष्टक्रियावाचित्वमाह। स चेति। उच्छब्दस्य तद्वाचित्वे फलितमाह। संयोज्येति। यस्मादयं क्रियावाची तस्मात्तमुपसर्गवाच्यया क्रियया वाचकत्वेन योजयित्वा क्रियाशक्तिमन्तं प्राणमुच्छब्देन श्रुतिः साक्षादाहेत्यर्थः॥३१८॥

उत्तब्धं विधृतं यस्मात्प्राणेन जगदित्वरम्॥
उत्प्राणोऽतः प्रसिद्धस्तु गुणावुद्गीथ उच्यते॥३१९॥

कथं तस्य क्रियावाचिनोऽपि प्राणे वृत्तिरत आह। उत्तब्धमिति। जगतो धारयित्रपेक्षां सूचयति। इत्वरमिति। गत्वरं नाशशीलमित्यर्थः। प्रसिद्धेरुद्गीथो भक्तिरित्युक्तम्। तथाच रूढेर्योगात्प्राबल्यात्कथमुद्गीथशब्दस्य योगात्प्राणविषयतेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रसिद्धस्त्विति। उद्गीथशब्दितप्राणनिर्वर्त्यतयोपचाराद्भक्तेस्तत्त्वसंभवे तत्रापि न शक्तिः कल्पनागौर्वादित्यर्थः॥३१९॥

अनया गीयते यस्माद्गीथा वाक्तेन भण्यते॥
उच्च गीथा च तद्योगादुद्गीथ इति शब्द्यते॥३२०॥

प्राणस्योच्छब्दत्वेऽपि गीथशब्दत्वाभावात्कथमुद्गीथतेत्याशङ्क्य गीथशब्दार्थमाह। अनयेति। तथाऽपि कथं प्राणस्योद्गीथत्वं तदाह। उच्चेति। उच्च गीथा चेत्युद्गीथः प्राण उच्छब्दस्यार्थस्योत्तम्भकत्वस्य गीथाशब्दार्थस्य च वाचस्तम्मिन्नुपसर्जनत्वेन संबन्धादित्यर्थः॥३२०॥

उद्गाता नैमिषीयाणामयास्योपासनादभूत्॥
अयास्यनामा सोऽगायद्वाचा प्राणप्रधानया॥३२१॥

उद्गीथदेवता प्राणो न वागादिरित्युक्तार्थदार्ढ्यार्थं तद्धापीत्यादि तस्य तात्पर्यमाह। उद्गातेति। पूर्वेषां नैमिषारण्यवासिनां विश्वसृजामृषीणां सत्रे बहुयजमानके कर्मण्युद्गाता योऽभूत्स चायास्यप्राणस्याऽऽत्मत्वेनोपासनात्तद्रूपस्तन्नामा संवृत्तः स वागुपसर्जनं प्राणमुद्गीथदेवतात्वेनोपेत्य प्राणोपसर्जनभूतया वाचौद्गात्रं कर्म कृतवांस्तस्मादौद्गात्रस्य प्राणो देवतेत्येषोऽर्थो विचार्य निर्धार्यतेऽनन्तरवाक्येनेत्यर्थः॥३२९॥

बृहस्पत्यादिभिर्धर्मैरुपास्यानमनो भवेत्॥
भावनोत्कर्षतोऽतोऽयं विचारस्तं प्रतीष्यते॥३२२॥

या काऽपि देवतौद्गात्रस्यास्तु किं विचारपूर्वेण तन्निर्धारणेनेत्याशङ्क्याऽऽह। बृहस्पत्यादिभिरिति। यथोक्तगुणकं प्राणमुपास्योपास्त्यतिशयकृततदात्मत्वसाक्षात्कारात्स भवतीति यतः शास्त्रार्थोऽतस्तमुपास्यं प्राणं प्रति विचारः क्रियते शास्त्रार्थदार्ढ्यार्थमित्यर्थः॥३२२॥

हृदयेनाभिसंबन्धाद्देवताऽत्र प्रजापतिः॥

विचारस्तर्हि किंमूलः स्यादित्याशङ्क्य तन्मूलां विप्रतिपत्तिमाह। हृदयेनेति।अत्रौद्गात्रे प्रजापतिर्देवताऽस्तु तस्य चन्द्रात्मनो मनोद्वारा हृदयेन संबन्धाच्चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशदिति श्रुतेरौद्गात्रस्य चोक्तस्त्वं न उद्गायेति मनःसंबन्धोऽतः प्रजापतिर्देवतेत्येकः पक्षः। पक्षान्तरमाह। उद्गीथेति। मनस्तदधिष्ठितं चक्षुस्तदाश्रयः सविता “आदित्यश्चक्षुर्भूत्वाऽक्षिणी प्राविशत्" इतिश्रुतेरस्ति चौद्गात्रस्य तत्र संबन्धस्त्वं न उद्गायेत्युक्तेस्तस्मादिह यज्ञे सवितैवोद्गीथदेवतेत्यर्थः। यद्वा यथाश्रुतोऽर्थो ब्रह्मादित्ययोर्बुद्धिसंबन्धात्तत्राधिदेवतात्वाद्धियो यो नः प्रचोदयादिति च श्रुतेरुद्गानस्य त्दृदयसंबन्धादहृदयस्य तदनुपपत्तेरिति मनःश्रितश्चन्द्रमाश्चन्द्रमा मनसो जात इति श्रुतेरिति कल्पान्तरम्। यद्वा सवितुर्मनःसंबन्धस्यान्नाधिकारे वक्ष्यमाणत्वादेकस्यैव पक्षस्योपन्यासः॥३२३॥

वागीश्वरत्वादिन्द्रो वा यदि वा वर्णदेवता॥
पदवाक्यस्वरस्थाननादादिविषयाऽपि वा॥३२४॥

विप्रतिपत्त्यन्तरमाह। वागीश्वरत्वादिति। बलस्येन्द्रो देवता वाक्च तन्निर्वर्त्या तेनेन्द्रस्य बलद्वारा वाङ्नियन्तृत्वादुद्गानस्य च वागात्मत्वात्तत्रेन्द्रो देवतेत्यर्थः। वर्णसंबन्धादुद्गानस्य तदभिमानिनी वा देवतोद्गीथदेवतेत्याह। यदि वेति। पदाद्यभिमानिनी देवता तथोद्गानस्य पदादिसंबन्धादिति विप्रतिपत्त्यन्तराण्याह। पदेति। उदात्तादिः स्वरः स्थानं कण्ठादि नादो ध्वनिः। आदिपदेन सूक्तप्रकरणकाण्डादिग्रहः प्रयत्नश्च तेन गृहीतः॥३२४॥

एवं विप्रतिपन्नेषु नानावादिषु निश्चितः॥
प्राणप्रधानया वाचा ह्ययास्योऽगायदित्यतः॥
ब्रह्मदत्तश्चकारोच्चैः शपथं वादिनः प्रति॥३२५॥

विप्रतिपत्तीरुपसंहृत्य तन्निमित्ते विचारे निर्णयप्रकारमाह। एवमिति। ब्रह्मदत्तो नाम कश्चिदृषिर्यस्मिन्कर्मण्युद्गाताऽऽसीत्तत्राऽऽगतेषु दिदृक्षया प्रतिजिघृक्षया वा बहुषु वादिषु दर्शितरीत्या विरुद्धं प्रतिपन्नेषु सत्सु प्राणोपसर्जनया वाचा पूर्वेषां सत्रिणामुद्गाता कृतवानौद्गात्रमिति यतः स निश्चितवानतो वादिनो विप्रतिपन्नान्प्रति पूर्वोद्गातारमाप्तत्वे

न्मऽऽदाय सभायामेव शपथं चकार शपथक्रियया च वागुपसर्जनः प्राणो देवतोद्गानस्येति समर्थितवानित्यर्थः। पूर्वोद्गातुराप्तत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। उच्चैरिति शपथस्य स्पष्टतोच्यते॥३२५॥

यदितोऽनप्रधानाया वाचो ह्यन्येन केनचित्॥
देवान्तरेण सोऽगायदयास्यः प्राणविग्रहः॥३२६॥

दिना देवतान्तरेण प्राणोपास्त्या तत्क्रतुन्यायात्तद्भूतः पूर्वोद्गातोदगायच्चेत्तदा वागुपसर्जनः प्राण उद्गीथदेवतेति मिथ्यावादिनो मे मूर्धानमयं सोमो विपातयत्वित्यर्थः। स्वाभ्युपगमदृढताद्योतको हिशब्दः॥३२६॥

सर्वप्रमाणभूतोऽभूदुद्गाता सत्रिणां पुरा॥
विसंवादस्त्वभूत्तेषामुद्दिश्योद्गीथदेवताम्॥३२७॥

ननु किमित्ययास्यः साक्षी क्रियते कस्यचिदन्यस्यैवात्र साक्षीकारणं किं न स्यादत आह। सर्वेति। पूर्वस्मिन्काले ये सत्रिणो नैमिषीया विश्वसृजस्तेषां सत्रे योऽभूदुद्गाता स विद्वदग्रणीः सर्वेषामाप्तत्वादत्र साक्षी कृत इत्यर्थः। तथाऽपि कथं ब्रह्मदत्तस्य शपथप्रसक्तिरित्याशङ्क्योक्तं प्रसङ्गं स्मारयति। विसंवादस्त्विति। ब्रह्मदत्तोद्गातृके यज्ञे समागतानामृषीणामुद्गीथदेवतानिश्चयाभावात्तामुद्दिश्योक्तरीत्या विप्रतिपत्तिरासीत्तत्राऽऽप्तप्रामाण्यं मत्वा ब्रह्मदत्तः शपथद्वारेष्टदेवतां निरधारयदित्यर्थः॥३२७॥

उद्गाता नैमिषीयाणां मदभ्युपगताद्यदि।
प्राणवाग्द्वयतोऽन्येन देवेनासौ प्रयत्नवान्॥३२८॥

उदगायत्तदा सोमो भक्ष्यमाणः शिरो मम॥
मिथ्याभिवादिनः साक्षाद्विपातयतु सत्वरः॥३२९॥

यदितोऽनप्रधानाया वाचो हीत्यत्रोक्तमनूद्य यदितोऽयास्य इत्यादिश्रुत्यक्षराणि योजयति। उद्गातेति। पूर्वोद्गातुरपरीक्षकत्वं वारयति। प्रयत्नवानिति। साक्षादिति प्रत्यक्षं यथा भवतां तथेति यावत्। मिथ्याभिवादिनः सापराधस्य ते कालान्तरे मूर्धा पतिप्यति तत्कथमस्माकं यथायथं गच्छतां प्रत्यक्षयोग्यमित्याशङ्क्याऽऽह। सत्वर इति॥३२८॥३२९॥

श्रुतिः समर्थयामास वाचेति शपथक्रियाम्॥
शपथस्यापि मानत्वमस्मादेव तु कारणात्॥३३०॥

आख्यायिकार्थस्यैव वाचेत्यादिनोक्तेः पौनरुक्त्यमित्याशङ्क्याऽऽह। **श्रुतिरिति।**वागुपसर्जनः प्राणो देवतोद्गीथस्येत्यत्र या शपथक्रिया कृता तां वाचेत्यादिश्रुतिरर्थवादत्वाद्व्युत्थाय समर्थितवती स्वमुखेनेति न पौनरुक्त्यमित्यर्थः। ननु शपथस्य स्वयमेव मानत्वान्न श्रुतेरपेक्षा नहि मानं मानान्तरमपेक्षते तत्राऽऽह। शपथस्येति। तस्य हि स्मृत्याचारयोरन्यतरस्य वेदमूलत्वादेव मानत्वं स्थितं हि “धर्मस्य शब्दमूलत्वादशब्दमनपेक्षं स्यात्” [जै० सू० १। ३। १] इत्यत्र “अपि वा कर्तृसामान्यात्प्रमाणमनुमानं स्यात्” [जै० सू० १। ३। २] इति सिद्धान्ते स्मृतीनां तन्मूलकत्वेन मानत्वं स्थितं च “अनुमानव्यवस्थानात्तत्संयुक्तं प्रमाणं स्यात्” [जै० सू० १। ३। १५] इत्यत्र “अपि

शिष्टाचारस्यापि तन्मूलत्वेन प्रामाण्यमतो युक्ता शपथस्यापि द्वयोरन्यतरस्य स्वार्थसमर्थनार्थं श्रुत्यपेक्षेत्यर्थः॥३३०॥

वाचः प्राणस्य च⁹² यत उद्गीथे व्यापृतिः स्फुटा॥
प्राधान्येन तदन्येषां न तथा लक्ष्यते सदा॥३३१॥

वागुपसर्जनः प्राणो देवतेत्येतन्न केवलं शपथसाध्यं यौक्तिकं चेत्याह। **वाच इति।**अतो वागुपसर्जनः प्राणो देवतोद्गानस्येति शेषः। सदेत्यस्य व्याष्टतिरित्यनेन संबन्धः। ननु रसनमनसोरपि स्फुटा तत्र व्यापृतिरिति चेन्नेत्याह। प्राधान्येनेति। वागादेरन्येषां रसनादीनां वागाद्युपसर्जनत्वेन व्यापारेऽपि न वागादिवदुद्गाने स्वप्रधानत्वेन व्यापृतिरालक्ष्यते तस्माद्युक्तं वागुपसर्जनप्राणस्यैवोद्गीथदेवतात्वमित्यर्थः॥३३१॥

आकृत्यर्थाभिसंबन्धादभिधानस्य न श्रुतेः॥
ब्रह्मदत्ताभिसंबन्धादनित्यत्वं प्रसज्यते॥३३२॥

ननु ब्रह्मदत्तादेः शरीरित्वेनास्मदादिवदनित्यत्वात्तद्विषयवेदवाक्यस्य लौकिकवाक्यवदनित्यतया सापेक्षत्वेनाप्रामाण्यादौत्पत्तिकसूत्रविरोधः स्यादित्याशङ्क्याऽऽकृत्यधिकरणन्यायेनाऽऽह। आकृतीति। “आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात्” [जै० सू० १। ३। ३३] इत्यत्र श्येनादिशब्दानामाकृतिवाचित्वं समर्थितम् \। यदाहुः⁹³ श्येनचितं चिन्वीतेति चयनमाकृतौ संभवति यद्याकृत्यर्थः श्येनशब्द इत्यर्थः। उक्तं च तत्र टीकायां पारिशेष्याच्छ्येनमिव चितमग्निस्थलं चयनेन भावयेदिति वाक्यार्थः। ततश्च यया कयाचिच्छ्येनव्यक्त्या मदृशस्याग्नेश्चेतुमशक्यत्वात्सर्वव्यक्तिसादृश्यासंभवादतीतानागतव्यक्तिसादृश्यानुपपत्तेश्च श्येनाकृतिसादृश्यसंपत्तिसंभवादाकृतिः शब्दार्थ इति निश्चीयत इति तथेहापि ब्रह्मदत्तादिपदम्याऽऽकृतिवाचित्वाद्व्यक्तिवाचकत्वकृतमनित्यत्वं न वेदस्येति कथमौत्पत्तिकमृत्रविरोध इत्यर्थः॥३३२॥

उद्गीथदेवतामेवं परीक्ष्यायाधुना श्रुतिः॥
स्वादिधर्माभिसंबन्धं प्रचक्राम प्रभाषितुम्॥३३३॥

व्याख्याताख्यायिकार्थमनूद्य तस्य हैतस्येत्यादिवाक्यत्रयतात्पर्यमाह। **उद्गीथेति।**औद्गात्रस्य कर्मणो वागुपसर्जनः प्राणो देवता तस्याः स्वसुवर्णप्रतिष्ठागुणविधानार्थमुत्तरं कण्डिकात्रयमित्यर्थः॥३३३॥

याजमानमिदं ज्ञानं स्वादेः प्राग्यत्समीरितम्॥
पञ्चमाद्युतिदृष्ट्याऽस्य ह्येकवाक्यत्वहेतुतः॥३३४॥

अयाम्यादिगुणज्ञानवदिदमपि स्वादिज्ञानं याजमानमित्याशङ्कां निरसितुं विभजते। याजमानमिति। स्वसुवर्णप्रतिष्ठागुणोक्तेः पूर्वं यदयाम्यादिगुणकप्राणोपासनमुक्तं तद्य-

जमानगामिफलकमुद्गातुर्यजमानेन क्रीतत्वादतोवचनाभावे याजमानमेवोत्सर्गतो यथोक्तं ज्ञानमित्यर्थः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। पञ्चमेति। पञ्चमाध्यायादौ ब्राह्मणे केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यत इत्याद्युक्तयाजमानज्ञानेनास्य ज्ञानस्य ते ह वाचमूचुरित्यादिवत्तत्रापि वाग्वै यज्ञस्य होतेत्यादिना वागादिश्रुतेरेकवाक्यत्वदृष्टेः पाञ्चमिकज्ञानवत्तार्तीयमपीदं याजमानमेवेत्यर्थः। पञ्चमोक्तज्ञानस्य याजमानत्वे समप्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः॥३३४॥

स्वसुवर्णप्रतिष्ठाधीरुद्गातुरिति गम्यते॥
ऋत्विङ्नामाभिसंबन्धान्न त्वसौ यजमानगा॥३३५॥

तर्हि स्वादिज्ञानमपि पाञ्चमिकयाजमानज्ञानैकवाक्यत्वात्तथैवेत्याशङ्क्याऽऽह। स्वसुवर्णेति। तत्र हेतुमाह। ऋत्विगिति। तस्मादार्त्विज्यं करिष्यन्निति गुणत्रयस्यौद्गात्रकर्मसंबन्धदृष्टेरित्यर्थः। ऋत्विग्गतमपि यथा पूर्वोक्तं ज्ञानं याजमानं तथेदमपीत्याशङ्क्याऽऽह। न त्विति। स्वादिधीर्न यजमानगामिफला मानाभावादित्यर्थः॥३३५॥

एष एवंविदुद्गातेत्यमुतो लिङ्गतो भवेत्॥
उद्गातुरपि विज्ञानं दृष्टार्थत्वाच्च कारणात्॥३३६॥

उद्गातुरपि परकर्मणि प्रविष्टस्य स्वादिज्ञानित्वे नास्ति मानमित्याशङ्क्याऽऽह। एषइति। तस्य सदपि ज्ञानमफलमित्याशङ्क्याऽऽह। दृष्टार्थत्वादिति। परकर्मस्थस्यापि प्लवज्ज्ञानं वचनादेष्टव्यम्। स्वादिज्ञानवतश्च तत्फले धनादिलाभेऽध्यक्षे तन्निरासायादित्यर्थः॥३३६॥

कर्त्राश्रितं स्वं विज्ञेयं माधुर्यादीह सामनि॥
यतस्तद्धनवत्तस्मात्स्वरार्थं यत्नमाचरेत्॥३३७॥

विज्ञानं विभज्य साम्नः स्वमित्यस्यार्थमाह। कर्त्रिति। उद्गातृकण्ठनिष्ठमाधुर्यमाहप्राणे सामशब्दिते स्वं भूषणं ज्ञेयमिति योजना। माधुर्यादीत्यादिशब्दो व्यक्तिभेदाभिप्रायः। तस्मादार्त्विज्यमित्यादेरर्थमाह। यत इति। तत्साम सौस्वर्योपेतं धनवद्दूतमृद्धिमद्यतो लक्ष्यतेऽतो वा‌ङ्निष्ठस्वरार्थं दन्तघावनादि कार्यमित्यर्थः॥३३७॥

धनवन्तं यथा यत्नाद्दिदृक्षन्तीह संघशः⁹⁴॥
तथा यत्नात्समीक्षन्ते स्वरसंपत्समन्वितम्॥३३८॥

अथो यस्येत्यादि दृष्टान्तत्वेन व्याचष्टे। धनवन्तमिति। यत्नस्तत्परत्वम्। इहशब्दो व्यवहारदशाविषयः। तस्मादित्यादि दार्ष्टान्तिकं व्याकरोति। तथेति। अथोशब्दो यथार्थः। तस्माच्छब्दस्तथार्थः॥३३८॥

बाह्यवित्तेन संबन्धमुक्त्वाऽथान्तर्धनात्मना॥
संबन्धं वक्तुकामेयं प्रचक्रामोत्तरा श्रुतिः॥३३९॥

तस्य हैतस्य साम्नो यः सुवर्णमित्यादि वृत्तानुवादपूर्वकं तात्पर्येण बध्नाति। **बाह्येति।**अथशब्दोऽप्यर्थस्तृतीयासंबन्धी॥३३९॥

बाह्योऽस्य धर्मः सौस्वर्यं सौवर्ण्यं त्वान्तरं धनम्॥
तदन्तरतमोऽनस्य प्रतिष्ठागुण उच्यते॥३४०॥

किं तद्बाह्यं धनं तदाह। बाह्योऽस्येति। किं तर्हि तदान्तरं तदाह। **सौवर्ण्यमिति।**कण्ठनिष्ठं माधुर्यं बाह्यं धनं लाक्षणिकं वर्णज्ञानपूर्वकं तदुच्चारणमान्तरं सौस्वर्यस्य ध्वनिगतत्वाद्बाह्यत्वं सौवर्ण्यस्य वर्णस्थत्वादान्तरत्वमिति भेदः। प्रतिष्ठागुणस्य ताभ्यां विशेषमाह। तदन्तरतम इति। ताभ्यामन्तरङ्गं प्राणस्य प्रतिष्ठागुणः स चोच्यतेऽनस्येत्यादिनेत्यर्थः॥३४०॥

जिहामूलीयकादीनि ह्यष्टौ स्थानानि वागिह॥
गानप्रतिष्ठाहेतुत्वाद्धीति हेतुवचस्तथा॥३४१॥

तस्य वै वागेवेत्यत्र वागित्यस्यार्थमाह। जिहेति। तेषां वर्णस्थानत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। आदिपदादुरःशिरःकण्ठदन्तोष्ठनासिकातालूनि गृह्यन्ते। इहेति प्रकृतवाक्योक्तिः। तेषामादाने हेतुमाह। गानेति। उक्तहेतुसमर्थनार्थवा⁹⁵चि हीत्यादिवाक्यमित्याह। हीतीति। वाक्यप्रोक्तस्थानानां प्राणप्रतिष्ठाहेतुत्वानुसारेण गीतिभावमापाद्यमानस्य तस्योक्तस्थानप्रतिष्ठत्वप्रसिद्धरूपहेतूक्तिवाचीत्यादिवाक्यमतोऽस्य वाक्प्रतिष्ठतेत्यर्थः॥३४९॥

अनप्रतिष्ठमागानमेक आदुर्विपश्चितः॥
अनिषेधाद्द्वयोरेका प्रतिष्ठेहावसीयताम्॥३४२॥

अन्न इत्याद्येकीयमतोक्तेरर्थमाह। अन्नेति। का तर्हिप्रतिष्ठाऽस्य युक्ता न हि प्रतिष्ठाद्वयमेकस्येति तत्राऽऽह। अनिषेधादिति। इहेति प्राणोक्तिः॥३४२॥

अन्नस्य परिणामेऽनः स्थितो गीतित्वमेति हि।
अनप्र⁹⁶तिष्ठा देहोऽतः श्रुत्येह प्रतिपाद्यते॥२४३॥

ननु व्रीह्याद्यन्नं प्राणस्य न प्रतिष्ठा नहि तत्प्रतिष्ठः स दृश्यते तत्राऽऽह। अन्नस्येति। अन्नमशितमित्यादिश्रौतक्रमेणानविकारो देहस्तत्र स्थितः प्राणो गीतित्वं यतो गच्छत्यतः स प्राणप्रतिष्ठोच्यते पक्षान्तरोक्तिश्रुत्येत्यर्थः॥३४३॥

उपासनं विकल्पेन वागन्नाख्यमतिष्ठयोः॥
वाक्प्रतिष्ठमुपासीत यदि वाऽन्नप्रतिष्ठितम्॥१४४॥

प्रतिष्ठोक्तिफलमाह। उपासनमिति। विकल्पमेव विशदयति। वागिति॥३४४॥

यदर्थमतियत्नेन महिमाऽनस्य कीर्तितः॥
अभ्यारोहजपः सोऽथ प्राप्तावसर उच्यते॥३४५॥

अथातः पवमानानामित्यादिवाक्यस्य प्रसङ्गं करोति। यदर्थमिति। यस्य प्राणोपासनस्य शेषिणः शेषत्वेन जपविध्यर्थमनेकगुणतत्फलोक्तिद्वारा प्राणस्य ध्यानाख्यो महिमोक्तः सोऽभ्यारोहनामा तच्छेषो जपोऽनन्तरग्रन्थेनोच्यत इत्यर्थः। तत्राथशब्दमादाय व्याकरोति। अथेति॥३४५॥

यथोक्तज्ञानवत्तायामि⁹⁷दं कर्म विधित्स्यते⁹⁸॥
कार्त्स्न्येन तस्य चोक्तत्वादतस्तदभिधीयते॥३४६॥

अतः शब्दार्थमाह। यथोक्तेति॥३४६॥

एवं विद्वत्प्रयोज्यत्वादत एव न सूत्रितम्॥
नित्यकर्मेव सूत्रेषु तेन विद्वत्प्रयोज्यता॥३४७॥

ननु मन्त्रजपस्य न कर्मत्वं तत्सूत्रयद्भिर्बौधायनादिभिरस्यासूत्रितस्वात्तत्राऽऽह। एवमिति। पूर्वोक्तप्रकारेण प्राणविज्ञानवता जपकर्मणोऽनुष्ठेयत्वमेवातःशब्देन परामृश्यते। जपकर्मणोऽपि नित्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। तेनेति। येन विद्वत्प्रयोज्यता तेन तस्यानित्यतेति यावत्॥३४७॥

उद्गीथलिङ्गसंयोगाद्गानमात्रेऽस्य शक्तितः॥
नियमोऽस्यैवकारेण पवमानेषु कथ्यते॥३४८॥

पवमानानामेवेत्यस्यार्थमाह। उद्गीथेति। उद्गीथेनात्ययाम त्वं न उद्गायेति च प्रकरणादुद्गीथेन जपकर्मणः संबन्धलिङ्गादस्य गानमात्रकाले प्रसक्तेः पवमानकाले नियमोऽवध्रियत इत्यर्थः॥३४८॥

ततोऽपि कालसंकोचं स वा इत्यादिनाऽवदत्॥
प्रस्तोता प्रस्तुयाद्यत्र तदैतानि जपेदिति॥३४९॥

स वै खल्वित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। ततोऽपीति। कालसंकोचमेव स्फोरय⁹⁹ति। प्रस्तोतेति॥३४९॥

एतानीति च निर्देशायजूंषीत्यवगम्यते॥
श्रुतावेव च दृष्टत्वात्स्वरः शातपथो जपे॥३५०॥

यजुर्मन्त्राणामनियतपादाक्षरत्वादसतो मा सद्गमयेत्यारभ्यैको वा द्वौ वा मन्त्रावित्याशङ्क्याऽऽह। एतानीति चेति। एतेषां याजुषमन्त्रत्वे मान्त्रेण स्वरेण वैभाषिकग्रन्थो-

क्तेन भाव्यमित्याशङ्क्याऽऽह। श्रुताविति। शातपथोत्पन्नत्वात्तदीयो लक्षणग्रन्थोक्तस्वरो मन्त्राणां प्रयोक्तव्यो न मान्त्रो विवक्षितत्वादुच्चैः साम्नेत्यादौ स्वरविवक्षायां तृतीयादर्शनादिह त्वेतानीति द्वितीयानिर्देशान्न मान्त्रस्वरो विवक्षितः। न च ‘गुणमुख्यव्यतिक्रमे तदर्थत्वान्मुख्येन वेदसंयोगः’ [जै० सू० १। ३। ९] इति न्यायेन शातपथानामपि मन्त्राणां तदीयस्वराभावो विनियोगस्यापि तत्रैव दृष्टत्वेन वैषम्याद्गुणमुख्यव्यतिक्रमाधिकरणे त्वन्यत्रोत्पत्तिरन्यत्र विनियोग इत्युत्पत्तिर्विनियोगेन बाध्यते विनियोगस्यानुष्ठापकत्वेन प्रधानत्वादुत्पत्तेस्तच्छेषत्वात्। यथाऽऽङ्गुः —

“गुणे स्वरूपतो धर्मः प्रधानद्वारतोऽपरः।
यत्र स्यात्तत्र विज्ञेयं गुणधर्मस्य बाधनम्” इति॥

उक्तं च—‘प्रधानविधिनिबन्धनो गुणो गुणविधिनिबन्धनं गुणं बाधते’ इति। तस्माद्ब्राह्मणोत्पन्ना मन्त्रास्तत्रैव¹⁰⁰ विनियुज्यमानास्तदीयस्वरभाजो न मान्त्रस्वरभाज इति भावः॥३५०॥

जपकर्माभिधा चेयमभ्यारोह इतीष्यते॥
यौगिकी चाभिधा ज्ञेया क्रियायोगस्य संभवात्॥३५१॥

अभ्यारोहमुपक्रम्य जपकर्म विधीयमानं प्रक्रमाननुगुणमित्याशङ्क्याऽऽह। **जपेति।**अभ्यारोहशब्दस्य न तत्र रूढिवृद्धप्रयोगाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। यौगिकीचेति॥३५१॥

हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदं दैवं बीजमतः परम्॥
अभ्यारोहत्यनेनातो ह्यभ्यारोहो जपः¹⁰¹ स्मृतः॥३५२॥

क्रियायां जपकर्मणि योगस्य संभवमेव साधयति। हित्वेति। दैवरूपाप्तौ हेतुमाह। बीजमिति। अतोऽध्यात्मपरिच्छेदादिति यावत्। अतः शब्दो योगसंभवपरामर्शी। प्रक्रमानुगुण्यं जपकर्मणो द्योतयितुं हिशब्दः। ततो न सांकेतिकीयमभिधेति शेषः॥३५२॥

तिरोहितार्यरूपत्वान्मन्त्राणां न नृधीगतिः॥
मन्त्रार्थंस्वयमेवातो व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा॥३५३॥

स यदाहेत्यादिब्राह्मणतात्पर्यमाह। तिरोहितेति॥३५३॥

पूर्वं पदार्थान्व्याख्याय पश्चाद्वाक्यार्थमब्रवीत्॥
फलं पश्चाद्ययोक्तस्येत्येष व्याख्याक्रमः श्रुतेः॥३५४॥

ब्राह्मणे दृष्टां पुनरुक्तिं प्रत्याह। पूर्वमिति। फलं तात्पर्यं यथाश्रुतं वा। इममेव हि श्रौतं क्रममनतिक्रामन्तो व्याचक्षते॥३५४॥

यत्स्यात्स्वाभाविकं ज्ञानं यच कर्म स्वभावजम्॥
तदधःपातहेतुत्वान्मन्त्रेऽसदिति भण्यते॥३५५॥

अतो मा सद्गमयेत्यादिमन्त्रस्थासच्छब्दार्थमाह। यत्स्यादिति॥३५९॥

सद्देवभावहेतुत्वाच्छास्त्रीये ज्ञानकर्मणी॥
सत्पदेनाभिधीयेते मन्त्रेऽस्मिन्माग्ययोदिते॥३५६॥

तस्मिन्नेव मन्त्रे सच्छब्दार्थमाह। सदिति। कर्मकाण्डोक्तमग्निहोत्रादि कर्म ज्ञानमुषा वा इत्यादिनोक्तं ते शास्त्रदृष्टे सतो देवत्वस्य हेतुत्वादत्र सच्छब्दिते इत्यर्थः॥३५६॥

असन्मृत्युस्तयोर्ज्ञेयः पूर्वयोर्मृत्युहेतुतः॥
अमृतं मृत्युघातित्वाच्छास्त्रीये ज्ञानकर्मणी॥३५७॥

मृत्युर्वा असदित्यस्यार्थमाह। असदिति। तयोः शास्त्रीयाशास्त्रीययोर्मध्ये ये तावदशास्त्रीये ज्ञानकर्मणी तयोः पूर्वोक्तयोर्मृत्युहेतुत्वादसच्छब्दिता शास्त्रीय कर्मादि मृत्युरित्यर्थः। सदमृतमित्यस्यार्थमाह। अमृतमिति। ताभ्यां हि मर्त्यत्वं हित्वा देवत्वद्वारा पुमान्मुच्यतेऽतो युक्ता तयोरमृततेत्यर्थः॥३५७॥

आसुरज्ञानकर्मभ्यां मां व्युत्थाप्याथ तज्जितेः॥
गमयाऽऽशु ततो दैवे शास्त्रीये ज्ञानकर्मणी॥३५८॥

मृत्योर्माऽमृतं गमयेतिवाक्यार्थोक्तेरर्थमाह। आसुरेति। अथेत्यवधारणे देवप्रतिबन्धकस्वाभाविककर्मादिध्वस्तेरेवेत्यर्थः। ततः शब्दः पञ्चम्या संबध्यते॥३५८॥

मन्त्रार्थे यत्रमाहा मृतं मामिति श्रुतिः॥
द्वितीयमन्त्रानूक्तिः स्यात्तमसो मेत्युदीरणम्॥३५९॥

अमृतं मेत्यादितात्पर्योक्तेस्तात्पर्यमाह। मन्त्रार्थ इति। अथशब्दः पदार्थायुक्त्यातर्यार्थः। दर्शितनीत्या प्रथममन्त्रार्थः प्रसिद्ध इति प्रकटयितुं हिशब्दः। उक्तमस्य पुनरुक्तिरनर्थिकेत्याशङ्क्याऽऽह। द्वितीयेति। अनुवादस्य व्याख्यानार्थत्वान्न र्थ्यमिति भावः॥३५९॥

आपेक्षिकत्वान्मृत्युः स्याच्छास्त्रीये ज्ञानकर्मणी॥
स्वार्थं फलमपेक्ष्यैते परार्थत्वात्तमो मते॥३६०॥

मृत्युर्वै तम इत्यत्र मृत्युशब्दार्थमाह। आपेक्षिकत्वादिति। सातिशयविनाशिफवादिति यावत्। तयोस्तमस्त्वमाह। स्वार्थमिति। स्वस्य शास्त्रीयकर्मादेः शेषिफमपेक्ष्य शेषत्वात्स्वतन्त्रप्रकाशत्वाभावात्तमस्त्वमित्यर्थः॥३६०॥

साधनात्तमसो मां¹⁰² त्वं ज्योतिः साध्यं नयामृतम्॥
फलाप्त्यैव तमोध्वंसादमृतं मेत्यतोऽवदत्॥३६१॥

मृत्योर्माऽमृतं गमयेतिवाक्यार्थव्याख्यां विभजते। साधनादिति। अमृतं मेत्यादितात्पर्योक्तेरर्थमाह। फलेति। देवताभावेन तद्धेतुज्ञानादिध्वंसात्फलरूपमेव मां स्थापयेति तात्पर्यमाहेत्यर्थः। अतःशब्दस्य तमोध्वंसादित्यनेन संबन्धः॥३६१॥

पूर्वयोर्मन्त्रयोर्योऽर्थो विस्तरेणोदितः पुनः॥
मन्त्रेण स तृतीयेन संक्षेपेणाभिधीयते॥३६२॥

तृतीयमन्त्रस्य पूर्वाभ्यां पुनरुक्तिं परिहरति। पूर्वयोरिति। अत एव हि संग्रहविवरणरूपं ग्रन्थमारचयन्ति शास्त्रकृतः॥३६२॥

प्रसङ्गमुत्तरे मन्त्रे पूर्वयोरिव वीक्ष्य हि॥
तिरोहितार्थतामाह नात्रेत्यादिवचः श्रुतिः॥३६३॥

नात्रेत्यादिवाक्याभिप्रायमाह। प्रसङ्गमिति। पूर्वयोर्मन्त्रयोस्तिरोहितार्थतां दृष्ट्वा यथा व्याख्या कृता तथाऽत्रापि तत्प्रसङ्गमाशङ्क्य श्रुतिर्नात्रेति वाक्यमाहेत्यर्थः। मन्त्रविवरणप्रकरणस्पष्टार्थत्वं बाधकमिति वक्तुं हीत्युक्तम्। अत एव व्याख्यातारः स्पष्टार्थतां कस्यचिद्व्याख्येयस्य वदन्ति॥३६३॥

यथाप्रार्थितमागाय याजमानं फलं परम्॥
त्रिष्वेव पवमानेषु यथा वागादिभिः पुरा॥३६४॥

अथेत्याद्यवतारयन्वृत्तं कीर्तयति। यथेति। यथा पुरा वागादिभिर्यजमानप्रार्थितमनतिक्रम्य तदर्थं त्रिषु स्तोत्रेप्वागानं कृत्वाऽवशिष्टेषु स्वार्थमागतं तथोद्गाताऽपीत्यर्थः॥३६४॥

अथ यानीतराणीति ह्युद्गाताऽन्नाद्यमात्मने।
आगायेद्वचनात्कर्तुः कामयोगोऽपि गम्यते॥३६५॥

अथ यानीत्यादि व्याचष्टे। अथेति। पवमानेषु याजमानफलागानादनन्तरं यानीतराणि स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽन्नाद्यमागायेदिति वाक्यात्कर्तुरपि यजमानवत्फलयोगो गम्यतेऽतो याजमानं पवमानेषूद्गानमार्त्विज्यमन्यत्रेत्यर्थः। आगानस्य द्वैविध्यप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥३६९॥

कस्मादात्मन आगायेदिति हेतुरिहोच्यते॥
यस्मात्स एष एवंविदुद्गाताऽतोऽन एव सः॥३६६॥

प्रगीतमन्त्रसाध्यगुणबुद्धिस्तोत्रमर्थाच्चेति न्यायेन पाठक्रममनादृत्य कर्तुः कामसंयोगे वचनानुग्राहकं न्यायं दर्शयितुं स एष इत्यादिवाक्यमाकाङ्क्षाद्वारोत्थापयति। कस्मादिति। परकर्मस्थस्य स्वार्थमागानमयुक्तमिति शङ्कार्थः। उद्गातुरात्मार्थमागानं संभवतीत्यत्र हेतुपरमुत्तरं वाक्यमित्याह। हेतुरिति। तद्व्याचष्टे। यस्मादिति॥११६॥

अतोऽलमात्मने कामानागातुं स्वामिने तथा¹⁰³॥
यस्मादीश्वर उद्गाता कामावाप्तावतः शुभम्॥३६७॥

तस्मात्तेषु वरं कामं यजमानो यथारुचि॥
नवसूद्गीयमानेषु तं तृणीताविचारयन्॥३६८॥

विद्यासामर्थ्यादेवंविदः प्राणत्वेऽपि कथं स्वार्थमागानमित्याशङ्क्याऽऽत्मने वेत्यादेरर्थमाह। अत इति। प्राणात्मत्वादिति यावत्। तस्मादु तेष्वित्यादेरर्थमाह। यस्मादिति। तेषु नवस्विति संबन्धः। अतोऽस्मादुद्गातुरित्यर्थः। शुभमित्यनिन्दितत्वेन वरस्य परलोकपथ्यता कथ्यते। उद्गातुः स्वपरार्थफलागाने शक्तेरुक्तत्वात्ततो वरप्रार्थनायां न विचारावसरोऽस्तीत्याह। अविचारयन्निति॥३६७॥३६८॥

प्रयोगानुगमे चैतद्दर्शनं येन चोद्यते॥३६९॥

तस्मात्स्याद्देवतावाप्तिर्ज्ञानकर्मसमुच्चयात्॥
तस्मान्न काचिदाशङ्का कर्मिणं प्रति विद्यते॥३७०॥

एवं तावदित्याद्यनुवादभाष्यतात्पर्यमाह। प्रयोगेति। ज्योतिष्टोमानुष्ठानानुसारिप्रकरणस्थमुद्गीथमादाय प्राणदर्शनविधानात्तस्य जपकर्मणश्च समुच्चयात्तादात्म्यापत्तिरुक्तेत्यर्थः। कर्मणो ज्ञानसहकारिणः सत्त्वेफलितमाह। तस्मादिति। आशङ्का देवताप्ताविति शेषः॥३६९॥३७०॥

कर्महीने¹⁰⁴ऽपि विदुषि स्यान्न वेत्यतिशङ्क्यते॥
तदाशङ्कापनुत्त्यर्थं तद्धैतदिति हि श्रुतिः॥३७१॥

समुच्चयात्फलाप्तेरसंदेहवज्ज्ञानादपि तदाप्तौ संदेहो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह। **कर्मेति।**विद्याबलमतिक्रम्य शङ्का क्रियत इति यावत्। दृष्टं हि बीजादेःसहकारिहीनस्याकिंचित्करत्वमिति भावः। उत्तरत्वेनोत्तरं वाक्यमादत्ते। तदाशङ्केति॥३७१॥

इहैव देवभूतत्वादाशङ्का किंनिबन्धना॥
जपकर्मानबोधाभ्यां लोकप्राप्तौ¹⁰⁵ हि शङ्क्यते॥
ज्ञानादेव भवेन्नेति तद्धैतदिति हि श्रुतिः॥३७२॥

विवक्षितमाशङ्कापनोदनप्रकारं हिशब्दद्योतितं प्रकटयति। इहैवेति। जीवदवस्था असम्यर्थः। किंशब्दस्य प्रश्नार्थतां मन्वानः शङ्कते। जपेति। अभ्यारोहाख्यजपरूपं धर्म प्राणोपास्तिश्च ताभ्यां समुच्चिताभ्यां लोकाप्तायुक्तायां कर्महीनेऽपि विदुषि केवलज्ञानादेव लोकाप्तिः स्यान्न वेति शङ्क्यते समुच्चयस्य फलहेतुत्वात्केवलज्ञानवति पुंसि तदवादित्यर्थः। शङ्काकारणं निरसितुं श्रुतिमुत्थापयति। तद्धेति॥३७२॥

जीवतो देवभूतस्य भावनोपचयात्कुतः॥
देवावाप्तौ भवेच्छङ्कामनुष्यस्य तदाप्तिवत्॥३७३॥

हिशब्दसूचितं परिहारं स्फोरयति। जीवत इति। मनुष्यस्य देवताप्तौ शङ्का युक्ता न तथा देवस्य तदाप्तौ नहि मनुष्यस्य मनुष्याप्तिः शङ्क्यते तथा देवस्यापि तदाप्तिर्न शङ्कार्हाऽऽप्तत्वादित्यर्थः॥३७३॥

कर्मणोऽपि हि देवाप्तिर्ज्ञानादेव न कर्मणः¹⁰⁶॥
समुच्चयस्तु तत्प्राप्तावागमादेव निश्चितिः॥३७४॥

शङ्काभागमेव विभजते। कर्मिणोऽपीति। कर्मवतोऽपि विदुषो न कर्ममाश्राज्ज्ञानमात्राद्वा देवाप्तिः किंतु समुच्चयात्तथा च केवलज्ञानवति शङ्का दुर्वारेत्यर्थः। श्रुतिमेवाऽऽश्रित्य विधान्तरेण परिहरति। तत्प्राप्ताविति। नहि समुच्चयाद्देवत्वे निश्चायकमागमातिरिक्तमस्ति तथा तत्प्रामाण्यात्केवलादपि तत्प्राप्तिरेष्टव्येत्यर्थः॥३७४॥

तद्धैतत्प्राणविज्ञानं यथाव्याख्यातरूपकम्॥
भवेल्लोकजिदेवेह कर्मशून्यमपि ध्रुवम्॥३७५॥

उक्तेऽर्थे श्रुत्यक्षराणि योजयति। तद्धैतदिति। तदेतच्छब्दार्थौ विशेषणाभ्यामुच्येते। इहेति कर्मशून्येऽपि विदुषीति यावत्। एवकारार्थमाह। ध्रुवमिति॥३७५॥

न हैवालोक्यतायै नुरस्याऽऽशाऽपीह विद्यते॥
इहैव लोकभूतत्वादप्राप्तेऽर्थे हि शङ्क्यते॥३७६॥

न हैवेत्यादेरर्थमाह। न हेति। विदुषः पुरुषस्य प्रामाणिकव्यवहारे फलराहित्याय मनोरथोऽपि नास्तीत्यर्थः। विद्वानपि सहकार्यभावादफलः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। इहै वेति। भावनावशाज्जीवदवस्थायामेव देवभावेऽपि शङ्का किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अप्राप्त इति॥३७६॥

इहैवाऽऽसुरभावस्य प्राणोऽस्मीत्यभिमानतः॥
प्रध्वस्तत्वात्कुतः शङ्का तन्मूलासंभवाद्भवेत्॥३७७॥

नन्वपरिच्छिन्नदेवताभावो वर्तमाने देहे न प्राप्तुं पार्यते परिच्छेदाभिमानप्रतिबन्धात्तत्राऽऽह। इहेति। शङ्कामूलमासुरः परिच्छेदाभिमानस्तस्यासंभवादिति यावत्॥३७७॥

इदमत्र विचिन्त्यंस्याज्ज्ञानकर्मसमुच्चयात्॥
देवभावः किमुद्गातुर्यजमानस्य वाऽथ किम्॥३७८॥

कर्मसमुच्चितादुपासनात्केवलाच्च देवाप्तिरुक्ता तत्रोभयत्र फलित्वमेकस्यायुक्तमिति मत्वा फलिनं निश्चेतुं विचारयति। इदमिति। तत्राऽऽदौ समुच्चयफलिनि विचारं दर्श-

यति। ज्ञानेति। स्वसुवर्णादिज्ञानादुद्गातृगामिफलोपगमादयास्यादिगुणकप्राणज्ञानाद्याजमानफलाङ्गीकारादात्मने यजमानाय वेत्यादिश्रुतेश्चसमुच्चितात्प्राणध्यानात्कस्य फलमिति चिन्ताऽवतरतीत्यर्थः। विचारान्तरं सूचयति। अथेति। केवलोपास्तेरुद्गातुर्वा यजमानस्य वाऽन्यस्य वा कस्यचिद्देवभाव इत्येतदाह। किमिति॥३७८॥

न समुच्चय उद्गातुः कर्माभावादिहेष्यते॥
परकर्मप्रवेशात्स्यादुद्गाता न स्वकर्मणि॥३७९॥

उद्गातुः समुच्चयाद्देवभावपक्षं दूषयति। नेत्यादिना। इहेत्युद्गीथप्रकरणस्य फलत्वस्य चोक्तिः। ननु कर्मणि प्रविष्टस्य कथं कर्माभाव उपास्तेश्चासौ कर्ता तद्युक्तमुद्गातुः समुच्चयात्फलमिति तत्र किं तस्योपास्तिस्तदीयेन कर्मणा समुच्चीयते याजमानेन वा नाऽऽद्य इत्याह। परेति॥३७९॥

क्रियायोगाच्च तन्नाम्नो ज्ञानाभ्यासोऽपि दुर्लभः॥
साक्षात्कृति¹⁰⁷श्चसंतत्या संततिश्च न विद्यते॥३८०॥

उद्गातुर्ज्ञानमुपेत्य कर्माभावमुक्त्वा ज्ञानमपि तस्य नास्तीत्याह। क्रियेति। उद्गानक्रियायोगादुद्गातृसंज्ञस्यर्त्विजः स्वकीयक्रियानुपपत्तेस्तत्काले कर्तव्यज्ञानाम्यासासिद्धेस्तदधीनदेवतासाक्षात्कारो न स्यादित्यर्थः। ननु विनाऽपि ज्ञानाभ्यासेन यथाशास्त्रमुद्गानानुष्ठानाद्देवतासाक्षात्कारो भविष्यति नेत्याह। साक्षात्कृतिरिति। कर्मानुष्ठानाद्वस्तुसाक्षात्कारस्यादृष्टत्वादभ्यासाच्चाभ्यस्यमानसाक्षात्कारस्य क्वचिद्दृष्टत्वादित्यर्थः। अस्तु तर्हि ज्ञानसंतत्या देवतासाक्षात्कृतिर्मैवमुद्गातुः स्वीयकर्माभावात्तत्काले कर्तव्यज्ञानसंतत्यनुपपत्तेरुक्तत्वादित्याह। संततिश्चेति॥३८०॥

न च धीजन्ममात्रेण परमात्मप्रबोधवत्॥
संभाव्यो देवभावोऽस्य देवो भूत्वेति च श्रुतेः॥३८१॥

ननु ज्ञानमात्रादेव ब्रह्मभाववद्देवभावोऽपि स्यात्किमभ्यासेनेत्याशङ्क्योक्तं स्मारयति। न चेति। ज्ञानमात्रादभ्यासं विना न देवभावो मानाभावादित्युक्त्वा मानविरोधाच्च तथेत्याह। देव इति॥३८१॥

उद्गातुर्विदुषो नापि परकीयेन कर्मणा॥
समुच्चयप्रसिद्धिः स्यात्तयोभिन्नाश्रयत्वतः॥३८२॥

उद्गातुर्ज्ञानभावाभावयोः स्वीयकर्माभावान्न तेन समुच्चयस्तज्ज्ञानस्येत्युक्तम्। अथ द्वितीयमाशङ्क्याऽऽह। उद्गातुरिति। यद्यपि विद्वानुद्गाता तथाऽपि तस्य यजमानगामिना कर्मणा न स्वकीयविद्यायाः समुच्चयः सिध्यति कर्मणो याजमानत्वाद्विद्यायाश्चोद्गातृस्थत्वाद्भिन्नाधारयोस्तयोः समुच्चयस्य दुर्वचत्वादित्यर्थः॥३८२॥

यजमानस्य कर्मास्ति ज्ञानं तूद्गातृसंश्रयम्॥
समुच्चयोऽस्तस्यापि भिन्नाधिष्ठानतो न च॥३८३॥

समुच्चयादुद्गातुर्देवाप्तिरिति पक्षं निरस्य यजमानस्य ततस्तद्भावपक्षं निरस्यति। यजमानस्येति। यजमानस्यापि ज्ञानकर्मणोः समुच्चयो देवभावप्राप्तिहेतुरनुष्ठेयो नास्तीत्यत्रातःशब्दपरामृष्टं पूर्वार्धोपदिष्टं हेतुमेव स्पष्टयति। भिन्नेति॥ ३८३॥

मतं तद्याजमानं स्याज्ज्ञानं यत्प्रागुदीरितम्॥
स्वयमेव कृतार्थत्वात्काऽपेक्षाऽस्यर्त्विजं प्रति॥३८४॥

उभयोः समुच्चयाद्देवभावे पूर्ववादिना निरस्ते सिद्धान्ती यजमानस्य ततस्तद्भावं साधयति। मतमिति। यत्पूर्वं प्राणोपासनमुक्तं तद्याजमानमिष्टमुद्गातुर्यजमानेन क्रीतत्वात्कर्म च यजमानस्योभयसंमतमतः समुच्चयाद्देवत्वं तस्य युक्तमित्यर्थः। असमुच्चयवादी शङ्कते। स्वयमिति। कर्मवज्ज्ञानमपि याजमानं चेत्तर्हितस्योभयत्र स्वयमेव शक्तेरुद्गातारं प्रति नापेक्षा स्याद्दृश्यते च तदपेक्षा तस्मादौद्गात्रमेवोपासनमिति न समुच्चयाद्देवत्वं यजमानस्येत्यर्थः॥ ३८४॥

कर्मण्युद्गात्रपेक्षावज्ज्ञानेऽपीति मतं यदि।
उद्गातुरपि तत्तुल्यं नोद्गातर्ते क्रियां यतः॥३८५॥

सिद्धान्ती समुच्चयं साधयति। कर्मणीति। यदि कर्मणि याजमाने निष्पत्त्यर्थमुद्गात्रपेक्षेति मतं तर्हि तद्वदेव ज्ञानेऽपि याजमाने जन्मार्थमितरापेक्षा तथा च समुच्चयाद्यजमानस्य देवत्वमित्यर्थः। संप्रत्युद्गातुरपि समुच्चयाद्देवत्वं साधयति। उद्गातुरिति। यथोद्गातारं विना ज्योतिष्टोमादिक्रिया न सिध्यति तथा तां विना नोद्गाताऽपि सिध्येत्क्रियारूढस्य तद्भावादतो यजमानवदुद्गातुरपि कर्म कल्प्यं ज्ञानं तु तुल्यं क्रीतत्वेऽप्युद्गातुस्तदाश्रयत्वात्तस्मात्तस्यापि समुच्चयाद्देवत्वं युक्तमित्यर्थः॥३८५॥

याजमानं यथा कर्म ह्याश्रित्य फलवद्भवेत्॥
अन्नाद्यागानमुद्गातुस्तज्ज्ञानं तदाश्रितम्॥३८६॥

यत्तु भिन्नाधिष्ठानत्वान्न समुच्चयो ज्ञानकर्मणोरिति तत्राऽऽह। **याजमानमिति।**यथा यजमानस्वामिकं कर्माऽऽश्रित्य तेन समुच्चितं सदुद्गातुरन्नाद्यागानं फलं साधयति तथा तदीयज्ञानमाश्रित्य तेन समुच्चितमितरत्कर्म फलं साधयति यजमानकर्माश्रितं तेन समुच्चतमितरज्ञानमपि स्वफलं साधयेदतो भिन्नाधिकरणयोरपि ज्ञानकर्मणोः समुच्चयादुभयोर्देवभावः संभवतीत्यर्थः। उद्गातृयजमानसंबन्धवत्तदीयज्ञानकर्मणोरपि संबन्धोपपत्यर्थो हिशब्दः॥३८६॥

समुच्चयाच्चेदुभयोरुद्गातृयजमानयोः॥
देवभावः किमर्थेयं नचैतदिति हि श्रुतिः॥३८७॥

द्वयोः समुच्चयाद्देवातिं सिद्धान्तिना समर्थितां पूर्ववाद्यनुवदति। **समुच्चयादिति।**केवलज्ञानाद्देवाप्तिरुद्गातृयजमानयोर्वाऽन्यस्य वा नाऽऽद्यतयोः समुच्चयाधिकारित्वान्नेतरस्तस्याप्रस्तुतत्वादिति मत्वाऽऽह। किमर्थेति॥३८७॥

सर्वाश्रमाणां तदं सामान्येनाभिधीयते॥
तद्धैतदिति सिद्धत्वादुद्गातृयजमानयोः॥३८८॥

कर्मशून्यानां सर्वेषां त्रैवर्णिकानां केवलज्ञानाद्देवाप्तिरित्युत्तरमाह। सर्वेति। प्रकृतवाक्यप्रामाण्यात्केवलज्ञानात्फलमिष्टं चेत्तर्हि तेन सर्वाधिकृतानां कर्मिणामविशेषेणेदं ज्ञानं फलवदुच्यत इत्यर्थः। प्रकृतयोरेव द्वयोरिदं ज्ञानं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। सिद्धत्वादिति। तयोः समुच्चयाधिकारित्वस्य स्थितत्वान्न केवलज्ञानेऽधिकारितेत्यर्थः॥३८८॥

देवभावेन विज्ञानं संस्करोत्येव तद्धियम्॥
परार्थमपि सत्कस्मादनपेक्षं न सिद्धये॥३८९॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयं ब्राह्मणम्॥३॥

केवलज्ञानस्य देवत्वाप्तिहेतुत्वमयुक्तं समुच्चितस्यैव तद्दृष्टेरित्याशङ्क्य कैमुतिकं¹⁰⁸ न्यायमाह। देवेति। उद्गीथज्ञानमुद्गातृकर्तृकं यजमानस्वामिकमपि कर्तारं देवभावेन योजयति किमुतानपेक्षं कर्तृस्वामिकमेव सदुपासनं कर्तुर्देवभावमापादयतीत्यतो ज्ञानं केवलमपि कस्मान्न तद्भावलाभाय भवेदित्युपपन्नं केवलस्यापि ज्ञानस्य देवाप्तिफलत्वमित्यर्थः॥३८९॥

इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां तृतीयमुद्गीथब्राह्मणम्॥३॥
——————

अथ चतुर्थं ब्राह्मणम्।

ज्ञानकर्मफलं चैतत्कर्मकाण्डप्रचोदितम्॥
आत्मैवेत्यादिशास्त्रेण सृष्ट्यादौ कर्तृतोच्यते॥१॥

पूर्वोत्तरयोर्ब्राह्मणयोः संबन्धं वक्तुं वृत्तमनुवदति। ज्ञानेति। ज्ञानस्य समुच्चितस्य केवलस्य च फलमेतत्सूत्राप्तिरूपं ज्ञानकर्मविषये पूर्वस्मिन्ब्राह्मणे प्रकाशितमित्यर्थः। इदानीमात्मैवेदमित्यादेरापाततस्तात्पर्यमाह। आत्मेति। समुच्चयादिफलभूतस्य प्रजापतेर्जगत्सृष्ट्यादौ स्वातन्त्र्यमात्मैवेत्यादिना तद्धेदमित्यतःप्राक्तनग्रन्थेनोच्यत इत्यर्थः॥१॥

जगदुत्पत्तिसंहारस्थित्यादौ जगदात्मनः॥
क्रियाधीफलभूतस्य स्वातन्त्र्यमुपवर्ण्यते॥२॥

स्वातन्त्र्योपवर्णनफलं वक्तुमुत्तरार्धार्थमनुद्रवति। जगदिति। आदिपदेन नियमनादिग्रहः। उपवर्ण्यते प्रकृतेन शास्त्रेणेति शेषः॥२॥

स्तुत्याऽनया च वेदोक्तक्रियाज्ञानस्तुतिर्भवेत्॥
कृता विवक्षितं त्वत्र सर्वमप्येतदीरितम्॥३॥

वैदिकं साधनं ज्ञेयं ज्ञानकर्मात्मकं पुरा॥
महानर्थफलायैव न मोक्षायेति निश्चितिः॥४॥

प्रजापतेः स्वातन्त्र्योक्तिफलमाह। स्तुत्येति। फलातिशयो हेत्वतिशयापेक्षोऽन्यथाऽऽकस्मिकत्वापातादतो ज्ञानकर्मफलभूतसूत्रविभूतिरुच्यमाना हेत्वोस्तयोर्महत्त्वं द्योतयतीत्यर्थः। आपातिकं तात्पर्यमुक्त्वा परमतात्पर्यमाह। **विवक्षितं त्विति।**यत्पूर्वसंदर्भे कर्मकाण्डे वा ज्ञानं कर्म चेति साधनं वेदप्रमाणकमुक्तं तत्सर्वमपि गर्भवासादिसंसारार्थमेव न मोक्षार्थमिति निश्चितिरिति यत्तदत्राऽऽत्मैवेत्यादौ विवक्षितं ज्ञेयमिति योजना। संसारादधिकानर्थाभावविवक्षया महत्त्वविशेषणम्॥३॥४॥

वैदिकं साधनं सर्वमविद्योत्थत्वकारणात्॥
तीव्रानर्थफलायेति ब्रह्मविद्याधिकारतः॥
विवक्षितोऽर्थो यत्नेन तद्वैराग्यविधित्सया॥५॥

ननु ज्ञानकर्मणोर्न संसारफलत्वं नहि वैदिकं ध्यानं कर्म वाऽनर्थफलं ब्रह्मज्ञानेऽपि तत्प्रसङ्गादित्याशङ्क्याऽऽह। वैदिकमिति। वेदोक्तमपि सर्वं ज्ञानकर्मात्मकं साधनं कर्ताऽहमित्यादिमिथ्याज्ञानजत्वात्तत्फलभोगस्य च देहाद्यपेक्षत्वादनर्थार्थमिति तात्पर्येणात्रेष्टोऽर्थस्तस्य ब्रह्मविद्याप्रकरणत्वात्प्राधान्येनोपास्त्यादेरत्राविवक्षितत्वाद्ब्रह्मविद्यायास्त्वविद्योत्थत्वेऽपि परमपुरुषार्थहेतुत्वं श्रुत्यादिसिद्धमितरस्य तदाभासहेतुतेत्यर्थः। संसारस्य सर्वानर्थापेक्षया दुश्चिकित्सत्वविवक्षया तीव्रत्वविशेषणम्। वैदिकोपास्त्यादेरनर्थफलत्वोक्तिः परमपुरुषार्थहेतुब्रह्मविद्याप्रकरणे विफलेत्याशङ्क्याऽऽह। तद्वैराग्येति। तस्माज्जुगुप्सेतेतिश्रुतेरनर्थरूपात्कर्मादिफलात्ससाध¹⁰⁹नाद्विद्याधिकृतस्य वैराग्यविधानेच्छया विद्याप्रकरणे तदनर्थफलत्वोक्तिरित्यर्थः॥५॥

यतोऽविरक्तः संसारान्नाऽऽत्मज्ञानाय कल्पते॥
तदेतदात्मतत्त्वं हि पदनीयमितीरणात्॥६॥

विद्याप्रकरणे विद्यैव निगद्यतां किं वैराग्योक्त्येत्याशङ्क्याऽऽह। यत इति। अविरक्त इति च्छेदः। अतो वैराग्यमधिकारिविशेषणं वाच्यमिति शेषः। कर्मज्ञानफलाद्वैराग्ये ब्रह्मज्ञानफलादपि स्यादविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह। तदेतदिति। आत्मनोऽन्य-

त्रापुरुषार्थे पदनीग्रत्वयोग्यत्वाभावो हिशब्दार्थः। आगमविरोधादनुमानानुदयान्न ब्रह्मधीफले वैराग्यमित्यर्थः॥६॥

पुत्रादिभ्यस्तथा प्रेयानिति वक्ष्यति सादरम्॥७॥

वेदोक्तं निखिलं पुंसः सत्त्वशुद्धिफलं स्मृतम्॥
कर्म ध्यानादिकं यत्नाच्छ्रेयोर्थिभिरनुष्ठितम्॥८॥

आत्मतत्त्वस्यापुरुषार्थस्य कथं पदनीयत्वमत आह। पुत्रादिभ्य इति। तथेत्यात्मतत्त्वस्य पदनीयत्वानुसारेणेति यावत्। तथाच तस्य परमानन्दतया परमपुरुषार्थत्वात्कुतो ब्रह्मधीफले वैराग्यमित्यर्थः। ज्ञानकर्मणोरपि ब्रह्मधीवन्नानर्थफलत्वमन्यथा कर्मकाण्डस्यानर्थनिष्ठत्वेनाप्रामाण्यापातादित्याशङ्क्य प्रनाड्या तस्य मोक्षार्थत्वान्मैवमित्याह। वेदेति। आदिशब्देन तद्वासना गृह्यते। यत्नः शास्त्रानुसारित्वम्। श्रेयोर्थिभिर्विना फलविशेषाभिलाषं श्रेयोमात्रमिच्छद्भिरिति यावत्। अनुष्ठितमीश्वरार्पणबुद्ध्येति शेषः। स्मृतं श्रुतं वेत्यर्थः। येन केनचन यजेतेत्यादिभिः श्रूयते। यस्यैते चत्वारिंशत्संस्कार। इत्यादि च स्मर्यते। सत्त्वमन्तःकरणं तस्य शुद्धिस्तदीयरागादिविगमः॥७॥८॥

सम्यक्संशुद्धधिषणः संसारं वेत्ति तत्त्वतः॥
दृष्टसंसारतत्त्वश्च वैराग्यं संसृतेर्व्रजेत्॥९॥

किमर्था मुमुक्षोर्बुद्धिशुद्धिस्तत्राऽऽह। सम्यगिति। पुनः समिति विशेषणं शुद्धेरतिदृढत्वसिद्ध्यर्थम्। शुद्धिर्विवेकहेतुस्तस्य च वैराग्यं फलमित्याह। दृष्टेति॥९॥

आविरिञ्चद्विरक्तो हि संसारानिविवृत्सति।
न चोक्तज्ञानकर्मभ्यः सा निवृत्तिः प्रसिध्यति॥१०॥

तत्फलं शमाद्विद्वारा मुमुक्षुतेत्याह। आविरिञ्चादिति। आ चावीचेरिति शेषः। कर्मादिनैव संसारध्वस्तेर्विद्यावैयर्थ्यात्सर्वमेतदफलमित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। “नान्यः पन्थाः” “नास्त्यकृतः कृतेन” इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः॥१०॥

मनः कायकर्मभ्यस्तत्साध्यकटुकत्वतः॥
व्युत्थायानर्थनिःसारसा¹¹⁰धनान्यनुमार्गति॥११॥

किं तर्हि मुक्तिसाधनमित्याशङ्क्य संन्यासपूर्वकश्रवणादिजन्यं सम्यग्ज्ञानमित्याह। वागिति। त्रिविधकर्मफलस्यानित्यत्वादिदोषवत्त्वेनासारत्वात्तेम्यो व्युत्थायानर्थे संसारे निःसारे ध्वस्तिहेतुसम्यज्ञानार्थं कर्माणि संन्यस्योक्तोऽधिकारी श्रवणादीनि पुनः पुनरावर्तयत्यतः सम्यग्ज्ञानान्मुक्तिरित्यर्थः॥११॥

नित्यान्यपि च कर्माणि तत्संस्कारफलाश्रयात्॥
परित्यजति सर्वाणि कृत्स्नसंसारदोषदृक्॥१२॥

काम्यनिषिद्धवर्जनेऽपि कुतो मुमुक्षोर्नित्यादित्यागो हेत्वभावादित्याशङ्क्याऽऽह। नित्यान्यपीति। नित्याद्यनुष्ठानकृतसंस्काररूपफलावष्टम्भात्संसारदोषदर्शिनो नित्यादित्यागसिद्धिरित्यर्थः॥१२॥

संसारवह्निजं दुःखं संभावयति ना परम्॥
भूयो दुःखं किमन्यत्स्यान्नित्यानुष्ठानहानितः॥१३॥

अकुर्वन्विहितं कर्मेत्यादिस्मृतेर्नित्यादित्यागे प्रत्यवायात्तत्त्यागायोग इत्याशङ्क्याऽऽह। संसारेति। शुद्धधीर्विरक्तोऽधिकारी नेत्युच्यते। स च नित्यादिकृतदेहादिग्रहप्रयुक्तं दुःखमात्यन्तिकं कुम्भीपाकसमं मन्यते। तथाच नित्याद्यकरणात्पुनरुक्ताद्दुःखादन्यदधिकं दुःखं न किंचिद्भवत्यतस्तत्करणाकरणयोर्दुःखस्य तुल्यत्वादखिलदुःखोत्खातिसम्यग्घीसिद्धये श्रवणादि चिकीर्षुरुक्तोऽधिकारी काम्यादिवन्नित्याद्यपि त्यजति। स्मृतिरविरक्तामुमुक्षुविषयेत्यर्थः॥१३॥

मुक्तेर्बिभ्यत इत्यादि तथाच श्रुति¹¹¹शासनम्॥
तन्मूला च¹¹²स्मृतिः साक्षाद्वेदानित्या¹¹³दिका स्फुटा॥१४॥

विरक्तस्य कर्मत्यागे श्रुतिस्मृती प्रमाणयति। मुक्तेरिति। प्रामाण्यार्थं तन्मूलेत्युक्तम्। प्रत्यक्षवदत्राध्यार्थबोधित्वेन प्रामाण्यमाह। साक्षादिति। असंदिग्धबोधित्वेनापि तदाह। स्फुटेति॥१४॥

अविज्ञातं परं तत्त्वं जनिमत्कारणं श्रुतौ॥
आन्त्यात्कार्यात्तदेव स्यात्सर्वकार्यविशेषणम्॥१५॥

वैदिकस्य कर्मादेः संसारफलत्वात्ततो विरक्तोऽधिकारी वक्ष्यमाणविद्यायामित्यश्चमेधाधिकारे दर्शितमेवावान्तरलयानन्तरभाविसर्गोपदेशद्वारा दर्शयितुमव्याकृतवाक्यात्प्राक्तनं वाक्यमित्यात्मैवेत्यादेविवक्षितमर्थमुक्त्वाऽवान्तरलयानन्तरं प्रजापतेः सकाशादुच्यमानाऽपि सृष्टिर्ब्रह्मकर्तृकैवेति वक्तुमज्ञातं ब्रह्मैव सर्वजगत्कारणमित्याह। अविज्ञातमिति। श्रुतौ यज्जनिमतो जगतः कारणं श्रुतं तदज्ञानशबलं परमेव तत्त्वमिति योजना। यद्यपि परिशुद्धं ब्रह्म जगतो मूलकारणं तथाऽपि तत्राज्ञानं द्वारी भवति। अन्यथा कूटस्थासङ्गाद्वयस्य तदयोगादिति भावः। परस्य मूलकारणत्वेऽपि सूत्राद्यवान्तरकारणमित्याशङ्क्याऽऽह। आन्त्यादिति। अन्त्यं कार्यं पृथिवी तत्पर्यन्तं सर्वस्य कार्यस्य व्यावर्तकं कारणं सूत्राद्यात्मना परमेव ब्रह्मेत्यर्थः॥१५॥

तेन तेनाऽऽत्मकार्येण स्वात्माभासतमोवधिः॥
विशिष्टः ससृजे विष्णुस्तेजोबन्नादि मायया॥१६॥

कथं निर्विकारस्य परस्य कारणतेत्याशङ्क्याविज्ञातमिति सूचितं विशदयति। **तेनेति।**स्वात्मनश्चिद्धातोराभासो यत्र तेन तमसाऽवधिशब्दितोपाधिनोपहितः परः सूत्राद्यात्मना स्वकार्येण विशिष्ट भूतभौतिकं जगदुत्पादितवानित्यर्थः। ब्रह्मा स्रष्टा पालयिता विष्णुरीशः संहर्तेत्यर्थभेदं परिहर्तुं विष्णुरित्युक्तम्। उपाधिभूततमसो जगज्जनिप्रयोजकत्वं सूचयति। माययेति॥१६॥

अविद्ययाऽस्य स्रष्टृत्वं कूटस्थस्यापि सर्वदा॥
यथावस्तुधियः सूतेः प्राङ्नत्यं तेन तन्मतम्॥१७॥

निर्विकारस्यापि परस्य मायाधीनकारणत्वमुक्तमथ कारणत्वान्मृदादिवन्निर्विकारत्वासिद्धिरित्याशङ्क्य हेतोरन्यथासिद्धेरागमचाधाच्च नैवमित्याह। अविद्ययेति। कौटस्थ्यवत्कारणत्वस्यापि सदा सत्त्वात्किमविद्ययेत्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां मायां तु प्रकृतिमित्यागमाच्चाविद्याधीना स्रष्टृतेत्यर्थः। जगत्कारणं नित्यं चेन्नाविद्याधीनमनित्यं चेदनवस्था प्रसिद्धिविरोधश्चेत्याशङ्क्याऽऽह। नित्यमिति। अनादित्वेन कारणं नित्यमिष्टं न त्वनन्तत्वेनान्यथा विद्यावैफल्यादित्यर्थः॥१७॥

ज्ञानकर्मादितन्त्रंसत्सूत्रं जज्ञे ततो विभोः॥
ज्ञानक्रियाशक्तिमद्यद्यत्रेदं जगदाहितम्॥१८॥

अज्ञातं ब्रह्म कारणमित्यत्र क्रमं दर्शयति। ज्ञानेति। आदिपदं वासनार्थम्। ततो विभोरित्यव्याकृताद्ब्रह्मणः सकाशादिति यावत्। किं तत्सूत्रं तदाह। ज्ञानक्रियेति।अपञ्चीकृतपञ्चमहाभूततत्कार्यात्मकं लिङ्गं सूत्रं तच्च क्रियाशक्तिमत्प्राणाख्यं ज्ञानशक्तिमच्च हिरण्यगर्भाख्यमित्यर्थः। तत्र सूत्रे कार्यलिङ्गकमनुमानमाह। यत्रेति। न हीदमनाधारं सिध्यति न च सूत्रादन्यदस्याऽऽधारो वायुना वै गौतम सूत्रेणेत्यादिश्रुतेरतो दृश्यस्थूलकार्याश्रयं सूत्रमित्यर्थः॥१८॥

विराडपि ततो जातस्त्रैलोक्यात्मकदेहवान्॥
यथोक्तज्ञानकर्मभ्यां मनोर्जन्म ततोऽपि च॥१९॥

अज्ञातात्परस्मात्सूत्रोपाधेर्विराडुत्पत्तिमाह। विराडपीति। कोऽसौ विराडित्यपेक्षायां पञ्चीकृतपञ्चमहाभूततत्कार्यात्मक इत्याह। त्रैलोक्येति। तदुत्पत्तौ निमित्तमाह। यथोक्तेति। विराजा स्थितात्परस्मान्मनोरुत्पत्तिमाह। मनोरिति। ततः परस्मान्मनूपाधेः सर्वेयं मानवी सृष्टिरित्याह। ततोऽपीति। सर्वसृष्टौ ज्ञानकर्मणोर्निमित्तत्वमविशिष्टमिति वक्तुं चशब्दः॥१९॥

या महाप्रलयात्सृष्टिः सा विरिञ्चस्य वक्ष्यते॥
आन्तरप्रलयाद्या तु विराजोऽधीयमुच्यते॥२०॥

कुत्र सूत्रसृष्टिर्मूलकारणादुच्यते तद्धेदमित्यादावित्याह। येति। महाप्रलयादनन्तरमिति शेषः। विरिञ्चस्य शक्तिद्वयवतः सूत्रस्येत्यर्थः। यद्यपि सूत्राद्विराजः सृष्टिरश्चमेधब्राह्मणे व्याख्याता तथाऽपि विराजो मन्वादिसृष्टिः कुत्रोच्यते तत्राऽऽह। आन्तरेति। अवान्तरप्रलयादधि परस्ताद्या विराजो मन्वादिसृष्टिः सेयमिममेवाऽऽत्मानं द्वेधापातयदित्यत्रोच्यत इत्यर्थः॥२०॥

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते॥
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माऽग्रे समवर्तत॥२१॥

मन्त्रादिस्रष्टरि विराजि पौराणिकसंमतिमाह। स वा इति। स्थूला व्यष्टयो भूतशब्देन गृह्यन्ते। अग्रे व्यष्टीभूतस्थूलपिण्डसर्गात्पूर्वमिति यावत्॥२१॥

प्रत्यग्भूतः परार्थेभ्यो योऽनन्यानुभवं प्रति॥
प्रयते स इहाऽऽत्मेति जगत्यस्मिन्निगद्यते॥२२॥

भाष्यानुसारेणाऽऽत्मेत्यादिवाक्यतात्पर्यमुक्त्वोद्भाष्यमेव परात्मपरत्वेन वाक्यं व्याकुर्वन्नात्मशब्दार्थमाह। प्रत्यगिति। अस्मिञ्जगति परार्थेभ्यः कार्यकारणेभ्यः प्रत्यग्भूतः स्वभावानुभवमपेक्ष्यैव प्रतिभूतं यः प्रथते स कार्यकारणहीनः स्वप्रकाशोऽत्राऽऽत्मशब्देनोच्यते। आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीदितिवदात्मगृहीतिरितरवदुत्तरादिति न्यायादित्यर्थः॥२२॥

आत्माभासैकसंसिद्धेस्तदज्ञानसमुद्भवम्॥
आत्मैव भण्यते मोहात्तदात्माव्यतिरेकतः॥२३॥

भूतात्मा चेन्द्रियात्मा चेत्यादौ भूतादावप्यात्मशब्दात्तदेवात्र किं न ग्राह्यमित्याशङ्क्यऽऽह। आत्माभासेति। आत्माज्ञानोद्भूतं भूतादि जाड्यान्न स्वतः सिध्यत्यतश्चिदाभासेनैकेनैव तत्सिद्धेस्तदात्मन्यभ्यस्तमान्मेत्युच्यते कल्पितस्याधिष्ठानमन्तरेण सत्तास्फूर्त्योरभावात्तद्भूताद्यात्माभासत्वान्नात्राऽऽत्मशब्दो न हि संभवति मुख्ये गौणार्थोग्राह्य इत्यर्थः। अथाऽऽत्मशब्दार्थस्य कार्यकारणवैलक्षण्ये परिच्छेदः स्यान्नेत्याह। मोहादिति। कार्यादेरात्मनः सकाशान्मोहादेवातिरेकाद्वस्तुतस्तदात्मैवेति नास्ति परिच्छेद इत्यर्थः॥२३॥

एवेत्यवधृतावेतदात्मीयार्थनिपंधकृत्॥
मन्वादि जन्मनः पूर्वमात्मैवेदमभूज्जगत्॥२४॥

एवशब्दार्थं वदन्नवधृतिस्वरूपमाह। एवेतीति। परिशिष्टपदत्रयार्थं वदन्वाक्यार्थमाह। मन्वादीति। इदं मन्वादि जगदिति संबन्धः। आदिशब्देनाऽऽकाशादिग्रहः॥२४॥

अध्यात्मादिविभागे स्यादात्मात्मीयादि¹¹⁴भेदधीः॥
तस्मिन्नसति सा न स्यादपेक्षाविरहाद्विभोः¹¹⁵॥२५॥

प्रागवस्थायामज्ञातात्ममात्रत्वेऽपि ज्ञेयस्य जगतो न तज्ज्ञानाभावो ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वादतोऽवधारणानुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। अध्यात्मादीति। आदिपदमधिभूताधिदैवसंग्रहार्थं द्वितीयं च तदन्यान्यदीयमिति भेदधियं संग्रहीतुम्। सत्येवार्थे ज्ञानं, निरालम्बनं ज्ञानायोगादृतो ज्ञेयवज्ज्ञानमपि प्राङ्नान्यदस्तीत्यर्थः। कथं तर्हि तदा ब्रह्म सर्वज्ञं ? न हि कांचिदवस्थामास्थाय तत्तथोच्यते तत्राऽऽह। अपेक्षेति। असत्यर्थे तज्ज्ञानापेक्षाभावादीश्वरस्य विद्यमानसर्वार्थाप्रतिबन्धज्ञानात्सर्वज्ञतेत्यर्थः॥२५॥

मिथोपास्तव्यपेक्षं हि नामरूपादिमज्जगत्॥
प्रत्यङ्मात्रममाणं स्यात्पराङेवैति चित्रताम्॥२६॥

प्रागवस्थायां ज्ञानज्ञेययोरभावे जगदभावनिष्ठं स्यादिति शून्यवादमाशङ्क्याऽऽह। मिथ इति। इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयमित्यादिनाऽन्योन्यमपेक्षाशून्यं नामरूपकर्मात्मकं जगत्प्रत्यस्मात्ररूपत्वेन प्रागुत्पत्तेस्तत्परिमाणं तन्निष्ठमेव स्यात्तन्नाभावनिष्ठतेत्यर्थः। सदनुवेधेनाधिगतस्य जगतो नाभावनिष्ठतेति वक्तुं हीत्युक्तम्। प्रपञ्चस्याऽऽत्ममात्रत्वे तस्यैकरूप्यात्तस्यापि तथात्वमेकस्यानेकरूपत्वायोगादित्याशङ्क्य सर्गकाले प्रतीचो भेदेन पराक्त्वमासाद्य नानात्वमित्याह। पराङिति॥२६॥

अपामार्गलवायं विरुद्धफलदो भवः॥
प्रत्यग्दृशां विमोक्षाय संसाराय पराग्दृशाम्॥२७॥

आत्ममात्रत्वेन प्रपञ्चस्यैकरूप्ये तद्भेदेन नानात्वे च फलितमर्थं दृष्टान्तेनाऽऽह। अपामार्गेति। सा खल्वानुलोम्येनाऽऽलम्ब्यमाना मृदुस्पर्शतया दुःखाभावहेतुः प्रातिलोम्येन स्पृश्यमाना तु कर्कशत्वेन दुःखहेतुरेवमेष संसारो विरुद्धफलनिबन्धनमित्यर्थः। संसारस्य विरुद्धफलत्वमेव स्फुटयति। प्रत्यगिति। ये संसारं प्रत्यङ्मात्रतया पश्यन्तस्ततो भेदेन तदभावं मन्यन्ते, तेषामनर्थध्वस्तये स स्यान्नहि प्रत्यस्मात्रतया दृष्टः संसारस्तद्भेदमलभमानोऽनर्थमाधातुमलम्। ये तु प्रतीचः सकाशात्पराञ्चं, स्वातन्त्र्येण लब्धसत्ताकं प्रपञ्चं पश्यन्ति तेषां सोऽनर्थाय भवति। द्वितीयाद्वै भयं भवतीति वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः॥२७॥

व्याकृताव्याकृतं विश्वं प्रत्यक्प्रत्ययमात्रकम्॥
मोहोत्थाहमितिज्ञानाद्भयारत्यादिमद्भवेत्॥२८॥

उक्तरीत्या बन्धमोक्षहेतौ तस्मिन्किं मानं साक्षिप्रत्यक्षमित्याह। **व्याकृतेति।**प्रतीचो भेदेन व्यक्तनामरूपं जगदनर्थहेतुतया दृष्टं तन्मात्रत्वेनोपलब्धमव्यक्तनामरूपं

तदेवानर्थनिबार्हिस्वसाक्षिकमित्यर्थः। पराक्त्वेन दृष्टस्य जगतोऽनर्थहेतुत्वं समर्थयते। मोहेति। तदुत्थे द्वैतेऽहमिति वा ममेति वा ज्ञानात्तदेव ज्ञानद्वयगम्यं भयादिहेतुर्भवतीत्यर्थः॥२८॥

अहंममेतिविज्ञानं विद्यया ध्वंसितं यदा॥
तदाऽद्वये दृशौ दृष्टे न भयादि तमोहतेः॥२९॥

प्रत्यङ्मात्रतया दृष्टस्य मोक्षहेतुत्वं साधयति। अहमिति। यदा सर्वस्य प्रत्यक्त्वविद्ययाऽपरोक्षयाऽऽगमादिकृतया द्विविधा मिथ्याधीरपनीता तदा दृगात्मन्यद्वये साक्षात्कृते मूलाज्ञानध्वस्तेर्भयारत्याद्यनवकाशमित्यर्थः॥२९॥

इदं धीनामगम्यं यच्चित्रं सत्मथते हिरुक्॥
मन्वादि सृष्टेस्तत्पूर्वमात्मैवाभूदिदं¹¹⁶ जगत्॥३०॥

आत्मैवेत्यादिवाक्यव्याख्यानप्रसङ्गप्राप्तं परिसमाप्य प्रकृतवाक्यव्याख्यामुपसंहरति। इदमिति। हिरुगात्मनः सकाशात्पृथगित्यर्थः। मन्वादिशब्दस्य पूर्ववदन्वयः॥३०॥

एतावद्वास्तवं वृत्तं मोहोत्थं भण्यतेऽधुना॥
कोशपञ्चकतां यातः प्रत्यगज्ञानतो यतः॥३१॥

स एष परमोऽप्यात्मा कामाविद्याद्युपलवात्॥
संवृत्तः पुरुषाकार इत्यनुक्रोशतीव नः॥३२॥

उक्तवक्ष्यमाणयोविंशेषार्थमुक्तमनुवदति। एतावदिति। कथं तर्हितस्याखण्डैकरसस्य पुरुषविधत्वं तत्राऽऽह। मोहेति। मोहवशात्परस्य पुरुषप्रकारत्वमुक्तं व्यक्ती करोति। कोशेति। कार्यकारणनिर्मुक्तः स्वप्रकाशः परः प्रत्यगाश्रयविषयाज्ञानादविद्यास्मिताद्युपद्रवादन्नमयादिकोशपञ्चकत्वं यतो यातोऽतः स पुरुषाकारो जात इत्यस्मान्मुमुक्षून्दृष्ट्वा पुरुषविवश्रुतिरस्येयमवस्था कथमित्यनुक्रोशमिव करोति तन्नास्य वास्तवी पुरुषविधतेत्यर्थः॥३१॥३२॥

आनन्दाद्यनपर्यन्तान्कारणेतररूपिणः॥
पुरुषादिप्रकारांस्तान्प्रत्यक्तत्त्वानलक्षयत्॥
पुरुषविध इत्युक्त्या ह्यूर्ध्वं चैवं प्रवक्ष्यते॥३३॥

पुरुषविधशब्दात्तत्प्रकारमात्रे भाति कथं कोशपञ्चकग्रहणमित्याशङ्क्य लक्षणयेत्याह। आनन्दादीति। आनन्दमयः कारणरूप्यन्ये चत्वारः कार्यरूपिणः कारणरूपिणश्चेति भेदः। पुरुषादीत्यादिपदं स्त्रीनपुंसकार्थम्। आनन्दमयादीनां पृथक्पृथगात्मत्वात्पुरुषत्वमेव न तद्विधतेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। प्रत्यगेव तत्त्वमेषां तत्र कल्पितानां कोशानां तानिति यावत्। कोशपञ्चकलक्षकत्वे पुरुषविधोक्तेर्योग्यतां वक्तुं

हिशब्दः। नन्वत्र कोशपञ्चकं न श्रूयते न च श्रुत्यन्तरस्थमिह लक्ष्यते प्रत्यासत्त्यभावात्तत्राऽऽह। ऊर्ध्वं चेति। श्रुत्यन्तरं दृष्टान्तयितुं चशब्दः। प्रवक्ष्यते कोशपञ्चकमिति शेषः॥३३॥

वाङ्मनःप्राणकोशांस्त्रीन्विराडन्नमयः स्वयम्॥
तद्धेदमिति चाऽऽनन्दो नैवेहेति तथोच्यते॥३४॥

कथमुत्तरत्र कोशपञ्चकोक्तिर्न हि तैत्तिरीयकवदत्र तद्वाचकशब्दोऽस्ति तत्राऽऽह। वागिति। मनो वाचं प्राणमिति कोशत्रयमन्नाधिकारे वक्ष्यते। वाक्शब्देन विज्ञानमयो गृह्यते। त्रीन्प्रवक्ष्यतीति शेषः। पुरुषविधशब्देनान्नमयकोशोक्तिरित्याह। **विराडिति।**यद्वा यः स्वयं मन्वादिस्रष्टृत्वेन विराडात्मा स्थितः सोऽन्नमयः सोऽनुवीक्ष्येत्यादौ वक्ष्यत इत्याह। विराडिति। तद्धेदमित्युत्तरत्र नैवेह किंचनेति पूर्वत्र चाऽऽनन्दमयकोशोक्तिर्विवक्षितेत्याह। तद्धेति॥३४॥

अग्निर्मूर्धेति च तथा मन्त्रेणापि प्रकाशितः॥
सामानाधिकरण्यं च तद्धेदमिति युक्तिमत्॥३५॥

अन्नमयं विराजमधिकृत्य सृष्टिरनन्तरं वाच्येति विशेषतस्तत्र मन्त्रसंवादं दर्शयति। अग्निरिति। विराडात्मविषयवाक्यान्तरं समुच्चेतुं चशब्दः। यथोक्तवैराजरूपानुरोधस्तथाशब्दार्थः। पुरुषविधशब्दादिनेवेत्यपेरर्थः। प्रकाशितो विराडिति शेषः। परस्यैव स्वाज्ञानात्कारणेतररूपकोशपञ्चकव्याप्त्या पुरुषविधत्वमित्यत्र वाक्यशेषानुगुण्यमाह। सामानाधिकरण्यं चेति। अज्ञातपरवाचकतच्छब्दस्य कोशपञ्चकात्मकजगद्वाचकेदंशब्दस्य सामानाधिकरण्यं परस्यैव कोशपञ्चकत्वं सूचयति। भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे प्रवृत्तिः सामानाधिकरण्यमिति स्थितेरित्यर्थः॥३५॥

पृथिव्याद्याक्षरान्तश्च प्रश्नो वाचक्रवस्तथा॥३६॥

प्रत्यग्दृष्ट्यनुविद्धाहंप्रत्ययैकप्रमाणकः॥
सोऽनुवीक्ष्याऽऽत्ममोहोत्थदृष्ट्याऽविद्योत्थरूपकम्॥३७॥

परस्यैव कोशपञ्चकत्वे पाञ्चमिकं सर्वस्य जगतोऽक्षरे पर्यवसानविषयं प्रश्नमनुकूलयति। पृथिव्यादीति। वाचक्नवी गार्गी तया कृतो वाचक्नवः। तथा परस्य कोशपञ्चकत्वानुरोधेनेति यावत्। नहि परस्याक्षरस्य कोशपञ्चकात्मकजगद्रूपत्वाभावे तस्य तस्मिन्नवसानं युक्तमिति भावः। आत्मैवेत्यादि पुरुषविध इत्यन्तं स्वमतेन व्याख्याय भाष्योक्तं विराजमेवाऽऽत्मशब्देन गृहीत्वा पूर्वं देहान्तरोत्पत्तेः सर्वं तद्भेदजातं तन्मात्रमासीत्स च पुरुषप्रकारः शिरःपाण्यादिमानित्येवं वाक्यार्थमादायोत्तरमादत्ते। **प्रत्यगिति।**आत्मचैतन्यव्याप्ताहंधीमात्रगम्यो विराडात्मा प्रत्यगविद्याकृतं प्रपञ्चं मोहोत्थया दृष्ट्याऽनुवीक्ष्य नाऽऽत्मनोऽन्यदपश्यदित्यर्थः॥३६॥३७॥

यदभ्यस्तं पुराऽस्याभूदहमेवेदमित्यदः॥
दर्शनं तदपेक्ष्यायमनुशब्दः प्रयुज्यते॥३८॥

अथायमनुशब्दः सामीप्यं पाश्चात्यं वा ब्रूते नोभयथाऽपि युक्तः संनिहितप्रकृतान्वययोगादृष्टेस्तत्राऽऽह। यदिति। त्रैलोक्यात्मकमिदं वैराजं रूपमहमिति यद्दर्शनमस्य यजमानदशायामभ्यस्तं तदपेक्षोऽनुशब्दः प्रयुक्तोऽतो न तद्वैयर्थ्यं पाश्चात्यवाचित्वादित्यर्थः॥३८॥

अहमेवेदमस्मीति दर्शनं यत्सुभावितम्॥
तत्फलं यत्तदन्वीक्ष्य नाऽऽत्मनोऽन्यद्ददर्श सः॥३९॥

ननु यथोक्तं दर्शनं यजमानावस्थमास्थाय नानुशब्दो युक्त ईक्षणशब्देनापि तस्यैवोक्तेर्नहि तदपेक्षं तस्यैव पाश्चात्यं तत्राऽऽह। अहमेवेति। तस्य दर्शनस्य यत्फलं तदन्वीक्ष्येत्यत्रेक्षणमित्यर्थः। नान्यदित्याद्यादत्ते। नेति॥३९॥

तस्मादर्थान्तरासूतेरेकपिण्डात्ममात्रतः॥
नापश्यदपरं किंचित्सोऽहमित्यभ्यधादथ॥४०॥

तद्व्याचष्टे। तस्मादिति। विराड्देहाद्देहान्तरस्यानुत्पत्तेरात्मीयं पिण्डमात्रं स दृष्टवांस्ततोऽन्यत्स्वतन्त्रं परतन्त्रं वा न किंचिदित्यर्थः। अपरमपश्यन्विराडात्मा किं कृतवानित्यपेक्षायामाह। सोऽहमिति। स्वव्यतिरिक्तादर्शनानन्तर्यमथशब्दार्थः॥४०॥

त्रैलोक्यात्मकदेहात्मा¹¹⁷ नापश्यदपरं पृथक्॥
भिन्नार्थानभिसंबन्धात्प्रतीच्येवास्य धीरभूत्॥४१॥

तद्व्याख्यातुं पूर्ववाक्यार्थमनुवदति। त्रैलोक्येति। अपरं स्वतन्त्रं परतन्त्रं वेत्यर्थः। तत्र हेतुमाह। भिन्नेति। स्वदेहातिरिक्तेनासंनिकर्षात्तस्मिन्विराजो न धीश्चेत्कुत्र तर्हि तस्य धीरिति तत्राऽऽह। प्रतीचीति॥४१॥

सशब्दं दर्शनं यादृक्प्रागभ्यस्तं तथैव सः॥
व्याजहार फलावस्थो ह्यहमित्यात्मवाचकम्॥४२॥

कथं प्रतीचि स्वदेहे तस्य धीरासीदित्याशङ्क्य सोऽहमित्यादि व्याचष्टे। सशब्दमिति। प्राग्यजमानावस्थायामिति यावत्। यजमानावस्थस्य फलावस्थस्य च प्रजापतेरेकत्वं हेतुं कर्तुं हिशब्दः॥४२॥

उपासनार्थं नामास्य तस्योपनिषदित्यतः॥
अतोऽहमित्यनेनैव ह्यात्मनाऽऽत्मानमभ्यधात्॥४३॥

प्रजापतेरहमिति नाम किमर्थं कथ्यते साधारणं हीदं सर्वेषामिति तत्राऽऽह। उपासनार्थमिति। तत्र श्रुतिं प्रमाणयति। तस्येति। तस्याऽऽध्यात्मिकस्य चाक्षु-

षस्य पुरुषस्याहमिति रहस्यं नामेत्यतो वाक्यादहंनामत्वं प्रजापतेर्ध्यानार्थमिष्टमत्यर्थः। नामान्तरेषु सत्सु किमित्येतेनैवाऽऽत्मानमुक्तवानित्याशङ्कयाऽऽह। **अत इति।**उक्तादुपास्त्यर्थत्वादिति यावत्। आत्मनेत्यात्मवाचिनाऽहंशब्देनेत्यर्थः। तस्याऽऽत्मवाचित्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥४३॥

अहमित्यभ्यधादग्रे यस्मादात्मानमात्मना॥
अहंनामाभवत्तस्माद्विराडेष प्रजापतिः॥४४॥

ततोऽहंनामाभवदित्यस्यार्थमाह। अहमिति। अहमित्यात्मनेति संबन्धः॥४४॥

तत्कार्यगेण लिङ्गेन ज्ञापयन्कारणाभिधाम्॥
तस्मादपीति वक्त्येतां प्रसिद्धिं लोकसाक्षिकीम्॥४५॥

प्रजापतिरहमित्यग्रे व्याजहार ततोऽहंनामाभूदित्यत्र किं मानमित्याशङ्क्य तस्मादित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। तदिति। प्रजापतिकार्यभूतप्रजावर्गगतेनाहमिति व्याहरणेन प्रथमप्रवृत्तेन लिङ्गेन कारणेऽपि तस्मिन्नहमित्यभिधानं तस्मादित्यादिना ज्ञापयन्वेदस्तस्याहंनामत्वे लोकप्रसिद्धिं च प्रमाणयतीत्यर्थः॥४५॥

यथोक्तमहिमः कस्मात्संवृत्तः पुरुषो विराट्॥
इतिहेतूपदेशाय स यदित्यादि भण्यते॥४६॥

विराजः सर्वात्मत्वस्य दर्शितत्वात्पुरुषत्वानियमात्स वै पुरुष इतिस्मृतिविरोध इति शङ्कते। यथेति। नकारलोपं वैकल्पिकं मन्यते। विराजः पुरुषत्वे हेतूक्यर्थमुत्तरवाक्यमित्याह। इतिहेत्विति॥४६॥

मिथो जिगीषतां पुंसां ज्ञानकर्मादिसाधनैः॥
पुरा देवात्मतां योऽगात्प्लुष्टास्तेनेतरे जिताः॥४७॥

तस्यार्थं संक्षिपति। मिथ इति। अहमहमिकया प्राथम्येन प्रजापतित्वप्रेप्सूनां मध्ये प्रथमत एव ज्ञानादिहेत्वतिशयाद्यस्तद्भावं गतवांस्तेनेतरे दग्धवज्जिता भवन्ति तस्मात्पूर्वमौषदिति पुरुषो विराडित्यर्थः॥४७॥

वैराजपदसंप्रेप्सोर्यजमानमहाजनात्॥
एनांस्यौषद्यतोऽग्रेऽतः संवृत्तः पुरुषाभिधः॥४८॥

तस्मात्पुरुष इत्यस्यार्थमाह। वैराजेति॥४८॥

औषत्स्वान्पाप्मनः पूर्वं ज्ञानाद्यतिशयाग्निना॥
वैराजपदलिप्सुभ्यस्तेनासौ पुरुषाभिधः॥४९॥

एनसां प्रजापतित्वप्रतिबन्धकानां दाहे हेतुमनुवदन्विराजो यौगिकं पुरुषत्वमित्युक्तं निगमयति। औषदिति॥४९॥

यथोक्तोपासनफलं वक्ष्यामीत्युत्तरं वचः॥
ओषतीत्यादिकं ज्ञेयं वेदोपासीत यः सदा॥५०॥

किमिति नामान्तरेषु सत्सु पुरुषनामनिरुक्तिरित्याशङ्क्य तन्नाम्नस्तस्योपास्त्यर्थमिति मत्वाऽऽह। यथोक्तेति। पुरुषगुणकविराडुपासको मन्दोपासकान्फललिप्सून्निर्जित्याऽऽदावेव ध्यानाद्यतिशयात्प्रजापतिर्भवतीति वाक्यार्थं विवक्षन्नाह। वेदेति॥१०॥

योऽसावतीन्द्रियोऽग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः॥
सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव¹¹⁸ स्वयमुद्वभौ॥५१॥

येन प्रजापत्यात्मना विद्वानवतिष्ठते तत्र मानवीं स्मृतिं प्रमाणयति। योऽसाविति। ज्ञानेन्द्रियाविषयत्वमतीन्द्रियत्वम्। कर्मेन्द्रियाविषयत्वमग्राह्यत्वम्। उभयत्र हेतुः सूक्ष्म इति। परमाणुतुल्यत्वं पराकर्तुं व्याकरोति। **अव्यक्त इति।**तस्यासत्त्वमित्याशङ्क्याऽऽह।**सनातन इति।**तदेव सर्वात्मत्वेन साधयति। सर्वेति। अन्तःकरणाविषयत्वमाह। अचिन्त्य इति। उक्तरूपः परो न विराडित्याशङ्क्याऽऽह। **स एवेति।**पर एव स्वयमेवाव्याकृतसूत्रद्वारा विराड्भावेनोद्भूत इत्यर्थः॥५१॥

पुरुषोऽस्मीत्युपास्त्यर्थं पुरुषार्थोऽयमुच्यते॥
ओषतीत्युक्तितः साक्षाद्गुणोपास्तिफलश्रवात्॥५२॥

वागादौ धेन्वादिधीवत्पुरुषगुणे विराजि धीर्नहि तेन ध्यातुस्तादात्म्यमन्यस्यान्यत्वायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। पुरुष इति। पुरुषगुणे विराज्यग्रहौपास्तिरिष्टेत्यत्र पुरुषनिरुक्तिं प्रमाणयति। इत्युपास्त्यर्थमिति। फलान्तरादृष्टेर्ध्यानार्थपुरुषनामनिर्वचनेऽपि कथं तद्गुणे विराज्यहंग्रहोपास्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। ओषतीति। साक्षात्सूत्रभावस्य पुरुषगुणदिशडुपास्तिफलस्य यथोक्तवाक्यतः श्रुतेस्तत्क्रतुन्यायेन विराज्यहंग्रहोपास्तिसिद्धिरित्यर्थः॥५२॥

अभिष्टुतं प्रयत्नेन फलं यज्ज्ञानकर्मणोः॥
एवंमहिममप्येतत्संसारं नात्यवर्तत॥५३॥

ज्ञानकर्मफलं सौत्रं पदमुत्कृष्टत्वान्मुक्तिरित्युच्यते तदन्यमुक्त्यभावात्तद्धेतुसम्यग्धीसिद्धये प्रवृत्तिरनर्थिकेत्याशङ्क्य सोऽबिभेदित्यस्य तात्पर्यमाह। अभिष्टुतमिति। ज्ञानकर्मफलं त्रैलोक्यात्मकसूत्रत्वमुत्कृष्टमपि संसारान्तर्भूतमेव न कैवल्यमिति वक्तुमुत्तरवाक्यमित्यर्थः॥१३॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानविरहादन्यसाधनः॥
यावत्किंचित्फलं नादः सर्वानर्थनिवृत्तये॥५४॥

ताभ्यामाप्तसूत्रत्वादशेषानर्थध्वस्तेर्न सौत्रं फलं संसारान्तर्गतमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्य-

गिति। तत्त्वज्ञानं विना हेत्वन्तराधीनं सौत्रं फलं नानर्थस्वार्थध्वंसार्थं भयारत्यादिदृष्टेरित्यर्थः॥५४॥

निरस्तातिशयं कर्म ज्ञानं चाऽऽप्यापि बालवत्॥
यतोऽबिभेदविद्यावानतोऽसावस्मदादिवत्॥५५॥

ज्ञानकर्मफलस्य प्रजापतेर्न भयादि युक्तं तद्धेत्वविद्याभावादित्याशङ्क्याऽऽह। निरस्तेति। उत्कृष्टे कर्मज्ञाने लब्ध्वा तत्फलभूतोऽपि मूढवद्यतो विराड्भीतवानतो भयादिकार्यदृष्ट्या सोऽविद्यावान्कल्प्यते संमतमूढवत्। तस्य च विद्यमानाऽपि विद्याऽऽरब्धकर्मप्रतिबन्धान्न सर्वात्मनाऽविद्यां निवर्तयत्यधुनातनजीवन्मुक्तवदिति भावः॥५५॥

न ह्यविद्यामनादाय वस्तुयाथात्म्यसंश्रयात्॥
कश्चिद्बिभेत्यबिभेच्च तेनाविद्वान्प्रजापतिः॥५६॥

विराजो भयहेतुरविद्याऽस्तीत्यन्वयमुखेनोक्त्वा व्यतिरेकमुखेनाऽऽह। **न हीति।**मा तर्हितस्य भयं भूतत्राऽऽह। अबिभेच्चेति। अन्वयव्यतिरेकसिद्धमर्थं निगमयति। तेनेति॥५६॥

प्रत्यग्याथात्म्यविद्यैव निःशेषपुरुषार्थकृत्॥
इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थं विराट्स्थानस्य कुत्सनम्॥५७॥

कर्मज्ञानफलभूतो विराडुत्कृष्टत्वेन प्रागुक्तोऽधुना निन्द्यते तत्कथं पङ्कप्रक्षालनन्यायो नावतरेदित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति॥१७॥

यतोऽविभेद्विराट्पूर्वमेकाक्यस्मीति मूढवत्॥
तस्मात्तत्कार्यभूतोऽज्ञ एकाक्यद्य बिभेति ना॥५८॥

तस्मादेकाकी बिभेतीत्यस्यार्थमाह। यत इति। कार्यगतेन भयलिङ्गेन कारणे प्रजापतौ तदनुमेयमिति भावः॥५८॥

एवं भयाभिभूतः स ईक्षांचक्रेऽथ लोकवत्॥
भयाहेतु यथातत्त्वदर्शनं कृतवान्विभुः॥५९॥

स हायमित्यादेरर्थमाह। एवमिति। किं तदीक्षणमिति विवक्षित्वा पृच्छति। अथेति। परिहरति। भयेति। भयध्वस्तिहेतुभूतं तत्त्वज्ञानं प्रजापतिः संपादितवानित्यर्थः॥५९॥

स्रजीव कल्पिताहिर्ना तत्त्रासादाकुलेन्द्रियः॥
आलोचयेद्यथातत्त्वं भीध्वस्तौ¹¹⁹ तद्वदीश्वरः॥६०॥

लोकवदिति दृष्टान्तं सदार्ष्टान्तिकं स्पष्टयति। स्रजीति॥६०॥

आलोचयन्यथातत्त्वमपास्तध्वान्ततद्भवम्॥
अनन्यानुभवं साक्षाद्ददर्शैकात्म्यमात्मनि॥६१॥

आलोचनफलमाह। आलोचयन्निति। दर्शनस्यापरोक्षत्वद्योतनार्थं साक्षादित्युक्तम्॥६१॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानशिखिप्लुष्टमहत्तमाः॥
आप्ताशेषपुमर्थोऽथ सोऽमन्यत ततो विराट्॥६२॥

ऐक्यसाक्षात्कारफलमाह। प्रत्यगिति। अथशब्दो यदार्थे। ततःशब्दस्तदार्थे। अमन्यताऽऽत्मानं कृतार्थमिति शेषः॥६२॥

देहेन्द्रियमनोबुद्धिभावाभावादिसाक्षिणम्॥
प्रत्यञ्चंमदिति प्राह तद्दृष्ट्या नेक्षते द्वयम्॥६३॥

यन्मदन्यन्नास्तीत्यत्र मच्छब्दार्थमाह। देहेति। आदिपदेन तद्गुणादिग्रहः। वाक्यार्थान्वयित्वमर्थस्य मच्छब्दार्थस्य ज्ञानफलमाह। तद्दृष्ट्येति॥६३॥

प्रतीच्येव यदेहाऽऽत्मा प्रत्यगात्मानमीक्षते॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां ब्रह्मास्मीति तदेक्षते॥६४॥

वाक्यार्थज्ञानादेव तद्द्वैतदृष्टिध्वस्तेरलं पदार्थधियेत्याशङ्क्य तां विना वाक्यार्थज्ञानायोगान्मैवमित्याह। प्रतीचीति। इहेति परिशोधनावस्थोक्तिः। आत्मेत्यधिकारिणो निर्देशः॥६४॥

प्रत्यग्दृष्ट्या तदज्ञानतज्जं नैवेक्षते स्वतः॥
ब्रह्मप्रतीचोरैकात्म्यात्तदूरीकृत्य गर्जति॥६५॥

मदन्यन्नास्तीतिभागस्य तात्पर्यमाह। प्रत्यग्दृष्टयेति। तत्त्वज्ञानात्तदज्ञानतत्कार्यादृष्ट हेतुमाह। स्वत इति। उक्तेऽर्थे वाक्यमवतारयति। तदिति। ऐक्यमङ्गीकृत्य भयहेत्वभावमनुवदन्यन्मदन्यन्नास्तीति विराडाहेत्यर्थः॥६५॥

प्रत्यक्तां मदिति प्राह त्वन्यन्नास्तीति चैकताम्॥
कस्मादिति च हेतुक्तिर्भीत्याचिक्षिप्सया परम्॥६६॥

तत्र वाक्यं योजयति। प्रत्यक्तामिति। परमित्यस्य केवलवाचिनः प्रत्यक्तामित्यादौ प्रत्येकं संबन्धः। उत्तरवाक्येन भयाक्षेपेच्छया प्रत्यग्ब्रह्मणोरैक्याद्द्वितीयाभावं हेतुं ब्रूते यदित्यादिवाक्यमित्यर्थः। यद्वा परमुत्तरं वाक्यं भीत्याक्षेपार्थं प्रवृत्तमित्यर्थः॥६६॥

प्रत्यक्ता ब्रह्मणो यस्माद्ब्रह्मता चाऽऽत्मनः स्वतः।
एवं सति कुतो मे भीरिति विद्वांस्त्रपायते॥६७॥

कस्मादित्यादेस्तात्पर्यमुक्तहेत्वनुवादपूर्वकमाह। प्रत्यक्तेति। तस्माद्द्वितीयाभावाद-

भावो भयहेतोरिति शेषः। भयहेत्वभावे फलितमाह। एवमिति। लज्जावानिव भवतीत्यर्थः॥६७॥

ब्रह्मविद्यामृते नान्यद्भयहेतुविनाशकृत्॥
संभाव्यमिति नः प्राह तत एवेति च श्रुतिः॥६८॥

तत एवेत्यादेरर्थमाह। ब्रह्मेति। अस्मिन्नर्थे विद्वदनुभवसमुच्चयार्थश्चकारः॥६८॥

प्रत्यगज्ञानमेवैकं भीतिहेतुर्भवेद्यदि॥
तत एवेति वचनं तदेवं¹²⁰ स्यात्समञ्जसम्॥६९॥

किंतद्भीतिकारणं तदाह। प्रत्यगिति। अत्र हि प्रत्यग्ज्ञानाद्धेतुध्वस्त्या भीतिध्वस्तिरुच्यते न च ज्ञानमज्ञानादन्यद्ध्वंसि तद्भयहेतुरज्ञानमेवेत्यर्थः॥६९॥

कस्माद्ध्यभेष्यदिति च पूर्वोक्तार्थसमर्थनम्॥
श्रुत्याऽकारि कुतो भीतिर्ध्वस्ताज्ञानतदुद्भवे॥७०॥

पूर्वेणोत्तरस्य पौनरुक्त्यमाशङ्क्य विदुषो हेत्वभावान्न भयमित्युक्तसमर्थनार्थमुत्तरमित्याह। कस्मादिति। समर्थनप्रकारं श्रीतमभिनयति। कुत इति। विदुषीति शेषः॥७०॥

प्रजापतेराविरभूत्कुत एकत्वदर्शनम्॥
शास्त्राचार्यादितद्धेतोरसत्वात्तदसंभवः॥७१॥

प्रजापतेर्ब्रह्मात्मैक्यज्ञानाद्भीतिध्वस्तिरुक्ता। इदानीं तस्य तज्ज्ञानं हेत्वभावादयुक्तमित्याक्षिपति। प्रजापतेरिति। यस्मादस्माकमैक्यधीस्तस्मादेव कस्यापि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। शास्त्रेति। अस्यार्थः—न तावत्तस्य शास्त्रश्रवणमाचार्याभावान्नापि संन्यासोऽमनुष्यत्वेन शास्त्रानधिकारान्मनुष्याधिकारं हि शास्त्रं त्दृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वादिति न्यायान्नापि शमाद्यैश्वर्यासक्तत्वात्तस्मादस्मासु प्रसिद्धशास्त्रादिविद्याहेत्वभावात्प्रजापतेरैक्यधीरयुक्तेति॥७१॥

अन्यानपेक्षं तदभूदिति चेन्नैवमिष्यते॥
अस्मदादेरपि तथा प्रसङ्गः स्यान्न चेक्ष्यते॥७२॥

अन्यस्मिन्नाचार्यादावनपेक्षमेव तदैक्यज्ञानं तस्य जातमिति सिद्धान्ती शङ्कते। अन्यानपेक्षमिति। कादाचित्कस्य कारणानपेक्षत्वमसिद्धमित्याह। नैवमिति। विपक्षे दोषमाह। अस्मदादेरिति। प्रसङ्गस्यानिष्टावसायितामाह। न चेति॥७२॥

मतं जन्मान्तराभ्याससंस्कारोत्थमिदं यदि॥
नैरर्थक्यप्रसक्तिः स्यात्सम्यग्ज्ञानस्य सर्वतः॥७३॥

प्रजापतेर्यजमानावस्थायामाचार्यस्य सत्त्वाच्छ्रवणाद्यावृत्तेरैक्यज्ञानोदयात्तत्संस्कारोत्थं तथाविधमेव तज्ज्ञानं फलावस्थायामपि निरपेक्षमस्तीति शङ्कते। मतमिति। अतिप्रसक्त्या दूषयति। नैरर्थक्येति। सर्वतः सर्वेष्वस्मदादिष्वपीति यावत्॥७३॥

दग्धाशेषान्तरायस्य विराजोऽपि महत्तमः॥
नाधाक्षीदात्मविद्या नः काऽऽशाऽविद्यापनुत्तये॥७४॥

कथं तस्य नैरर्थक्यमज्ञानध्वंसित्वेनार्थवत्त्वादित्याशङ्क्याऽऽह। दग्धेति। विद्याप्रतिबन्धविधुरस्यैव विराजो जन्मान्तरे सत्यपि विद्या यद्यविद्यां संसारहेतुं नादहत्तर्हि बहुप्रतिबन्धवतामस्माकं तद्वशात्तद्दाहार्थमाशाऽपि न युक्ता तस्मान्न जन्मान्तरे तस्यैक्यज्ञानं जातमित्यर्थः॥७४॥

अन्त्य एव तमोघाती प्रत्ययश्चेन्मतं यदि॥
स्यादनैकान्तिको हेतुरन्यान्त्येष्वसमीक्षणात्॥७५॥

नन्वस्मिन्नेव जन्मनि तस्यैक्यधीरनपेक्षा प्रजायते। ज्ञानमप्रतिघं यस्येतिस्मृतेः। न च तदुत्पत्त्यनन्तरमेव सहेतुं बन्धं निरुणद्धि भयारत्यादिफलेनाऽऽरब्धकर्मणा प्रतिबन्धादतो मरणकालीनं ज्ञानमज्ञानध्वंसीति चोदयति। अन्त्य इति। एवकारश्चेच्छब्दार्थानुवादी। प्रवृत्तफलस्य कर्मणः स्वोपपादकांज्ञानलेशध्वंसिज्ञानशक्तिप्रतिबन्धकत्वेऽपि जन्मान्तरादिसर्वसंसारहेत्वज्ञानध्वंसिज्ञानसामर्थ्यप्रतिबन्धकत्वे मानाभावान्मध्ये जातं ज्ञानमनिवर्तकमित्यशक्यं वक्तुमन्त्यस्य च ज्ञानस्य निवर्तकत्वे किमन्त्यत्वं हेतुः किंवा ज्ञानत्वमाहोस्विदैक्यज्ञानत्वमिति विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह। स्यादिति। प्रजापतेरन्त्यमैक्यज्ञानमज्ञानध्वंसीत्यत्रान्त्यत्वं हेतुरज्ञानध्वंसित्वेनानियतोऽन्यस्य यजमानस्यास्मदादीनां चान्त्येषु ज्ञानेषु तद्ध्वंसादृष्टेरित्यर्थः॥७५॥

नान्त्योऽविद्यापनुद्बोध इति सर्वत्र गम्यताम्॥
ऐकात्म्यवस्तुबोधित्वादुपान्त्यप्रत्ययो यथा॥७६॥

द्वितीयं दूषयति। नान्त्य इति। अस्मासु प्रजापतौ च नान्त्यं ज्ञानं ज्ञानत्वादज्ञानध्वंसि पूर्वज्ञानेषु बन्धहेत्वज्ञानध्वंसित्वादृष्टेर्ज्ञानत्वहेतोरनैकान्त्यादित्यर्थः। तृतीयं प्रत्याह। ऐकात्म्येति। प्रजापतेरन्त्यमैक्यज्ञानं तथात्वादज्ञानध्वंसीत्ययुक्तमुपान्त्यतादृग्ज्ञानवदन्तेऽपि तदयोगादुपान्त्यहेतोरनैकान्त्यादित्यर्थः॥७६॥

स्याद्वा सत्साधनोत्पत्तेर्लोकवज्ज्ञानमात्मनः॥
यथेह कार्यकरणैः पुण्यकर्मोद्भवैर्नृणाम्॥७७॥

प्रज्ञा मेधा स्मृतिः स्थैर्ये ज्ञानादाववसीयते॥
वैशारद्यं तथैव स्याद्विराजोऽपि महाधियः॥७८॥

प्रजापतेरैक्यधीरयुक्तेति पूर्वपक्षे सिद्धान्तयति। स्याद्वेति। वाशब्दः पक्षव्यावृत्त्यर्थः। प्रजापतेः सुप्तप्रबुद्धवत्प्रकृष्टादृष्टोत्थकार्यकारणवत्त्वात्पूर्वकल्पीयपदपदार्थवाक्यस्मरणवतः स्मृतिविपरिवर्तिवाक्याद्विचार्यमाणाददृष्टसहकृतात्तत्त्वज्ञानं स्याल्लोके विशिष्टादृष्टोत्कृष्टकार्यकरणानां प्रज्ञाद्यतिशयदर्शनात्तेन च ज्ञानेन जन्मान्तरादिहेत्वविद्याक्षयेऽप्यारब्धं कर्म तज्जं च भयारत्याद्यविद्यालेशतो भविष्यतीति भावः। लोकवदित्येतद्व्याचष्टे। यथेति। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता। कार्यकरणैर्युक्तानामिति शेषः। यथोक्तकार्यकरणवन्तो मनुष्या न संभवन्तीति शङ्कां निवारयति। नृणामिति। स्याद्वेत्यादिनोक्तं दार्ष्टान्तिकमाह। ज्ञानादाविति। उक्तदृष्टान्तात्प्रजापतेरपि निरतिशयज्ञानकर्मवासनावतस्तज्जकार्यकरणयुक्तस्य ज्ञानवैराग्यादौ वैशारद्यं गम्यतेऽतस्तस्य ब्रह्मास्मीति ज्ञानमप्याचार्याद्यपेक्षां विना स्मर्यमाणवाक्यादेव स्यादित्यर्थः॥७७॥॥७८॥

ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः॥
ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च सहसिद्धमिति स्मृतिः॥७९॥

तस्य ज्ञानादिवैशारद्ये पौराणिकीं स्मृतिमुदाहरति। ज्ञानमिति। अप्रतिघमप्रतिबद्धं निरङ्कुशमित्येतत्प्रत्येकं संबध्यते। यस्यैतच्चतुष्टयं सहसिद्धं स निरवर्ततेति संबन्धः॥७९॥

सहैव सिद्धं चेज्ज्ञानं भीतिहेतोरसंभवः॥
ध्वान्तापध्वंसिरविणा न तमः सह जायते॥८०॥

सहसिद्धत्वस्मृतेः सोऽबिभेदित्यादिश्रुतिविरुद्धत्वादप्रामाण्यमिति विरोधाधिकरणन्यायेन शङ्कते। सहैवेति। सत्येव सहजे ज्ञाने स्वहेतोर्भयाद्यपि स्यादिति चेन्नेत्याह। ध्वान्तेति॥८०॥

नैवमन्योपदेशार्थप्रतिषेधपरत्वतः॥
सहसिद्धगिरस्तस्मान्नैष दोषः प्रसज्यते॥८१॥

श्रुतिस्मृत्योर्विरोधं समाधत्ते। नैवमिति। विरोधे चाप्रामाण्यं परस्परव्याघातादित्याचार्या न चात्र सर्वावेष्टनस्मृतेः स्पृष्ट्वोद्गानश्रुतेश्च मिथोविरोधवद्विरोधोऽस्तीत्याह। अन्येति। अन्येनाऽऽचार्येणोपदेशो यः क्रियमाणस्तस्यार्थस्य निषेधपरत्वात्सहसिद्धवाक्यस्य तज्ज्ञानात्प्राक्प्रजापतेर्भयाद्युपपत्तिरूर्ध्वं चाज्ञानलेशादतो न विरोधोऽस्तीत्यर्थः॥८१॥

श्रद्धातात्पर्यशुश्रूषाप्रणिपातादि साधनम्॥
विद्याजन्मैकहेतुनां वैफल्यं चेन्न तद्यतः॥८२॥

ज्ञानोत्पत्तेराचार्याद्यनपेक्षत्वे श्रद्धादिसाधनविधानानर्थक्यादनेकश्रुतिस्मृतिविरोधः

स्यादिति शङ्कते। श्रद्धेति। आदिपदेन शमादिग्रहः। पुरुषभेदेनार्थवत्त्वं च विशेषश्रुत्यादिविरुद्धमिति भावः। चोदितं विरोधं धुनीते। न तदिति। श्रद्धादिविध्यानर्थक्याभावे हेतुमाह। यत इति॥८२॥

गुणवद्दोषवद्रूपविकल्पितसमुच्चितम्¹²¹॥
विद्याजन्मैकहेतुत्वाल्लोकवत्स्यात्समञ्जसम्॥८३॥

तमेव व्यनक्ति। गुणवदिति। गुणवत्त्वं दोषवत्त्वमित्यनेन रूपेण युक्तानां श्रद्धादीनां विकल्पितानां समुच्चितानां च विद्याजन्मन्येकस्मिन्नुपयुक्तत्वात्तात्पर्यादिविधानं स्यादर्थवल्लोके रूपादिज्ञाने निमित्तविकल्पादिदृष्टेरित्यर्थः। श्रद्धादिषु गुणवत्त्वमुत्कर्षो दोषवत्त्वं निकर्ष इति भेदः॥८३॥

रूपादिज्ञानसंभूतौ तद्धेतूनामनेकधा॥
विकल्पो दृश्यते लोके तथेहापीति निश्चितिः॥८४॥

लोकवदित्युक्तं विवृणोति। रूपादीति। तद्धेतूनां रूपादिधीहेतूनामालोकादीनामिति यावत्। इहेत्यैकात्म्यज्ञानोक्तिः॥८४॥

गुणवद्दोषवत्त्वं च तथैव च समुच्चयः॥
प्रबोधोत्पत्तिहेतूनां दृष्टो बोधादिकार्यकृत्॥८५॥

न केवलं विकल्प एव तद्धेतूनां दृष्टः किंतु गुणवत्त्वादयोऽपीत्याह। **गुणवदिति।**रूपादिधीकार्यानुरोधी च समुच्चयादिरित्याह। बोधादीति। आदिपदं व्यवहारार्थम्॥८५॥

वृषदंशादयो रात्रौ नेत्रगोचरसंगति—
मात्रेण रूपं वीक्षन्ते नापेक्षन्ते ततोऽपरम्॥८६॥

तत्रोदितानुदितहोमवद्व्यवस्थितं विकल्पमुदाहरति। वृषदंशादय इति। आदिशब्देन मार्जारवदन्येऽपि रात्रिंचरा गृह्यन्ते कथमन्यथाऽन्धकारमध्यवर्तिनस्ते मूषकादि गृह्णीयुरित्यर्थः॥८६॥

अतीतानागताद्यर्थज्ञानोत्पत्तौ च हेतुताम्॥
योगिनां मन एव स्यादस्माकं सर्व एव तु॥८७॥

विकल्पार्थं विधान्तरमाह। अतीतेति। हेतुतां गतमिति शेषः। ते हि योगजनितप्रकृष्टादृष्टवशाद्युक्तावस्थायां मनोमात्रेण करतलामलकवदशेषमपि पश्यन्तीत्यर्थः। कथं तर्हि समुच्चयस्तत्राऽऽह। अस्माकमिति॥८७॥

दोषवद्गुणवत्त्वेन विकल्पोऽनेकधा पुनः॥
मातृमानप्रमेयाणां गुणवद्दोषवत्त्वतः॥८८॥

विकल्पसमुच्चयावुक्तौ विधान्तरेण विकल्पं प्रपञ्चयति। दोषवदिति। मात्रादीनां धीहेतूनां दोषवत्त्वगुणवत्त्वाभ्यां कथमनेकधा निमित्तविकल्पस्तत्राऽऽह। **मात्रिति।**माता ज्ञानपरिणामी साभासान्तःकरणाख्यस्तस्य गुणवत्त्वं प्रकृष्टप्रज्ञत्वादि वैपरीत्यं दोषवत्त्वं मानं चक्षुरादि तस्य दोषस्तिमिरादिस्तदभावो गुणो मेयदोषो दूरत्वादिस्तत्र गुणः संनिकर्षादिरेवं निमित्तानां विकल्पसमुच्चयसंभवात्प्रजापतेः श्रद्धाद्यतिरेकेण ज्ञानोदयेऽपि न तद्वैयर्थ्यमस्माकं ज्ञानहेतुत्वाद्वेदान्ततात्पर्यादिज्ञानं सर्वेषामेव ज्ञानसाधनमाचार्यादिषु विकल्पसमुच्चयौ न चात्र नियामकाभावो यो ब्रह्माणं विदधातीति श्रुतौ प्रजापतिबुद्धावीश्वरानुग्रहादाजन्मतो वेदाविर्भावोक्तेरिति भावः॥८८॥¹²²

नातिक्रान्तभवे त्वासीद्ब्रह्मविद्या प्रजापतेः।
इत्येतद्गम्यतेऽविद्याभयारत्यादिमत्त्वतः॥८९॥

यत्तु तस्य यजमानावस्थायां ज्ञानं न जातमिति तदङ्गी करोति। नेत्यादिना। अङ्गीकारे हेतुमाह। इत्येतदिति॥८९॥

विद्यायां चेन्न मोक्षोऽभूत्कस्याऽऽशा नो वृथा भवेत्॥
मोक्षे भयश्रुतेर्नार्थस्तत्र को मोह इत्यतः॥९०॥

यत्पुनरन्त्यं ज्ञानमज्ञानध्वंसीति परिचोद्य परास्तं तदनुमोदते। विद्यायामिति। ब्रह्म वेदेत्यादिश्रुतेर्विद्याकालैव मुक्तिः कस्य प्रजापतेश्चेद्विद्यायां सत्यामपि सा नाभूत्तदा तत्र मनोरथोऽपि वृथाऽस्माकं स्यात्तत्र को मोह इत्यादिवाक्याद्विद्यासामर्थ्याद्भयाद्यभावश्रुतेश्च नार्थः स्यादतः स्याद्वा सत्साधनोत्पत्तेरित्यत्रोक्तमुपेयमित्यर्थः। यद्वा यदि विद्यायां विद्यमानायामेव प्रजापतेर्मोक्षो नाऽऽसीत्तर्हि कस्य मोक्षविषयो मनोरथो वृथा न स्यान्नहि प्रजापतेर्विद्या मुक्तये न पर्याप्ता सैवास्माकं तद्धेतुरिति श्रद्धातुं शक्यमिति पूर्वार्धस्यार्थः। उत्तरार्धस्य पूर्ववदेवार्थः॥९०॥

एकाकिनो विराजोवाऽविद्यासंवीतचेतसः॥
पूर्वजन्मोत्थसंस्काराद्भयमाविरभूदिह॥९१॥

वेदान्ततात्पर्यज्ञानमनननिदिध्यासनसाधनात्प्रणिपाताद्यनपेक्षाज्जन्मान्तरीयतदपेक्षादैक्यज्ञानाद्विराजो भयध्वस्तिरुक्ता। इदानीं केवलविराडैक्यज्ञानाद्भीतिध्वस्तिरिति पूर्वपक्षयन्नादौ सोऽबिभेदित्यस्य तात्पर्यमाह। एकाकिन इति। वाशब्दः सिद्धान्तव्यावृत्त्यर्थः। नन्वेकाकित्वं भयध्वस्तिहेतुर्द्वितीयाद्धि भयोत्थितिस्तत्कथमेकाकिनो विराजो भीतिस्तत्राऽऽह। अविद्येति। साऽपि न केवला भीतिहेतुः सुप्तावदृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। पूर्वेति। यजमानकालीनभयजनितवासनासहायानुसारादिति यावत्। इहेति फलावस्थोक्तिः॥९१॥

भयप्रध्वंसिनं हेतुमीक्षांचक्रेऽथ जातभीः॥
मत्तो यन्नान्यदस्तीति ह्यथ कस्माद्विभेम्यहम्॥९२॥

स हायमित्यादेरर्थमाह। भयेति। ईक्षाकारणं पृच्छति। अथेति। आर्तो जिज्ञासुरिति स्मृतेरार्तिरपि कदाचिदालोचने हेतुरिति मत्वाऽऽह। जातभीरिति। यन्मदन्यदित्यादेरर्थमाह। मत्तो यदिति। यन्मत्तोऽन्यन्मे भयकारणं तदन्यद्यस्मान्नास्ति तस्मादहं कस्माद्धेतोर्बिभेमीति योजना। इतिपदमीक्षासमाप्त्यर्थम्। अथशब्दस्तस्मादर्थे॥९२॥

एक एवाहमस्मीह द्वितीयाद्धि भयोत्थितिः॥
द्वितीयो न मदन्योऽस्ति कस्माद्धेतोर्भयं मम॥९३॥

कस्माद्धीत्यादिवाक्यं व्याकरोति। एक इति। अहंशब्दस्त्रैलोक्यात्मा जीवाविष्टो देहः। इहेति संसारमण्डलोक्तिः। तथाऽपि कथं भीतिराहित्यं तत्राऽऽह। द्वितीयादिति। चोरादिदर्शने भयजन्म प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। तर्हि तद्धेतुर्द्वितीयोऽपि कल्प्यतां नेत्याह। द्वितीय इति। प्रतीतिर्हि प्रत्येतव्ये मानं न च द्वितीयो भात्यतो हेत्वभावान्न भीतिरिति निगमयति। कस्मादिति॥९३॥

तत एव विराडैक्यविज्ञानादेव तद्भयम्॥
वीयाय न परज्ञानादतोऽरतिरपीष्यते¹²³॥९४॥

तत एवेत्यादेरर्थमाह। तत इति। सिद्धान्ते परात्मैक्यज्ञानं तत्पदेन परामृष्टं तन्निराचष्टे। नैति। तत्र हेतुः। अत इति। भयविगमेऽपि प्रजापतेररतिरिच्छेत्यादि दृश्यते परज्ञाने च तदयोगो निमित्ताभावादतो न तस्य तज्ज्ञानाद्भीतिध्वस्तिरित्यर्थः॥९४॥

एकाक्यस्मीतिविज्ञानात्त्रैलोक्यात्मैकगोचरात्॥
अगाद्भयं यतोऽतोऽभूदरतिस्तस्य कामिनः॥९५॥

कथं पुनर्ध्वस्तभीतेस्तस्यारतिरित्याशङ्क्योक्तमनुवदति। एकाकीति। अद्वैतज्ञानं व्यावर्तयति। त्रैलोक्येति। यस्मादेकाकित्वज्ञानाद्भयमपगतं तस्मादेतस्यारतिरासीदित्याह। यत इति। ननु भीतिनिवर्तकमैक्यज्ञानमरतिमपि निवर्तयेन्नतु तामुपजन¹²⁴येदत आह। कामिन इति। असहायमेकाकित्वज्ञानं भीतिध्वंसि कामसहितमरतिहेतुरिति भावः॥९५॥

सम्यग्विज्ञानविध्वस्तावविद्यायाः कुतोऽरतिः॥
ध्वस्तान्ध्यस्यापि सा चेत्स्यादनिर्मोक्षः प्रसज्यते॥९६॥

परज्ञानाद्भीतिध्वस्तावपि कामुकस्यारतिः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। **सम्यगिति।**ज्ञानिनो ध्वस्ताज्ञानस्य न कामोऽपि युक्तो हेत्वभावात्तत्कथमरतिरित्यर्थः। विपक्षे दोषमाह। ध्वस्तेति। निवृत्ताविद्यस्यापि यद्यरतिरस्ति तथा सत्यनर्थत्वात्तस्य मुक्तेरनुपपत्तिः स्यादित्यर्थः॥९६॥

नाविद्याघातिविज्ञानाद्भयध्वस्तिरभूद्विभोः॥
अरत्युद्भूतिलिङ्गेन ह्ययमर्थोऽवसीयते॥९७॥

प्रजापतेर्भीतिध्वस्तिर्न परैक्यज्ञानादिति फलितं निगमयति। नाविद्येति। उक्तेऽर्थे पूर्वोक्तमेव श्रौतं लिङ्गं स्मारयति। अरतीति। परदर्शनराहित्यमरतिमतां प्राणभृतां प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥९७॥

न चेहावसरोऽस्त्यस्य सम्यग्ज्ञानस्य कश्चन॥
पिण्डसृष्टौ प्रवृत्तायां नाकस्माज्ज्ञानगीः शुभा॥९८॥

इतश्च न परज्ञानाद्विराजो भीतिध्वस्तिरित्याह। न चेति। विराजो मन्वादिसर्गाधिकारे परज्ञानस्य निरवकाशत्वं स्फोरयति। पिण्डेति। पिण्डशब्देन मन्वादिदेहो गृह्यते। अकस्मात्प्रकरणविच्छेदं विनेत्यर्थः॥९८॥

प्रक्रियानुचितं वस्तु सुसाध्वपि समीरितम्॥
अकालकुसुमानीव नैव प्रीतिकरं सताम्॥९९॥

विराट्प्रकरणेऽपि परज्ञानं विशिष्टफलत्वादुपदिश्यतामित्याशङ्क्याऽऽह। **प्रक्रियेति।**अथात्र परैक्यज्ञानं भीतिध्वंसीति भाष्यकृतोक्तं तत्कथं भवान्नानुमन्यते तत्राऽऽह। समीरितमिति। भाष्यकारोक्तं विशिष्टफलमपि परैक्यज्ञानमनवसरदुस्थं विदुषां न हृदयंगममित्यत्र दृष्टान्तमाह। अकालेति॥९९॥

मिथुनारतिमोहादेः प्रत्यग्याथात्म्यवेदिनः॥
आगमैस्तु निषिद्धत्वात्कुतस्तस्येह संभवः॥१००॥

अरत्युद्धतिलिङ्गाद्विराट्प्रकरणाच्च परधियोऽनवकाशत्वमुक्तं तत्रैव लिङ्गान्तरमाह। मिथुनेति। आदिशब्देन द्वितीयेच्छादिग्रहः। इहेति प्रजापतिसृष्टिप्रकरणोक्तिः। तस्येति प्रकृतविद्वदुक्तिः॥१००॥

आत्मक्रीड आत्मरतिक्रियावानिति चाऽऽगमः॥
तथाऽऽत्ममिथुन इति यस्त्वात्मरतिरित्यपि॥१०१॥

परज्ञानवतो मैथुनादिदुर्व्यापारवारकश्रुतिस्मृतिरूपागमानुदाहरति। **आत्मेति।**आत्मन्येव क्रीडा यस्य न त्वनात्मनि पुत्रादाविति तथोच्यते। आत्मनि रतिरेव क्रिया तद्वानिति क्रियान्तरं निरस्यते। किमिच्छन्कस्य कामायेत्यादिवाक्यं संग्रहीतुं चशब्दः।

तथेत्युक्तागमानुसारेणेति यावत्। आत्मन्येव मिथुनं न द्वितीये वस्तुनीति यथोक्तम्। स्मृतेरर्थस्तु वक्ष्यते॥१०१॥

कार्यकारणसंबन्धः साविद्यस्यैव युक्तिमान्॥
अपूर्वानपराद्युक्तेर्न ध्वस्तान्ध्यस्य युज्यते॥१०२॥

विराड्ज्ञानमेवात्र भयध्वंसि न परज्ञानमित्यत्र लिङ्गान्तरमाह। कार्येति॥१०२॥

अप्युत्पन्नात्मबोधानामधिकारासमाप्तितः॥
अरत्यादि यथा दृष्टं तथैव स्यात्प्रजापतेः॥१०३॥

एवं पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्तमाह। अप्युत्पन्नेति। वसिष्ठवामदेवादीनामुत्पन्नसम्यग्ज्ञानानामपि स्वाधिकारसमाप्तिपर्यन्तमविद्यालेशादरत्यादिदर्शनात्प्रजापतेरपि समुत्पन्नसम्यम्बोधस्यैव यावदधिकारमबोधलेशेनारत्यादिसंभवात्परज्ञानादेव तस्य भयनिवृत्तिर्यावदधिकारमवेस्थितिराधिकारिकाणामिति न्यायादित्यर्थः॥१०३॥

अप्रविष्टस्वभावस्य सशब्देन परिग्रहात्॥
स एष इत्यत्र वाक्ये नैवाऽऽकस्मिकशब्दनम्॥१०४॥

यत्तु प्रक्रियानुचितमित्यादि तत्राऽऽह। अप्रविष्टेति। स एष इह प्रविष्ट इति वाक्ये सशब्देनाऽऽत्मैवेदमग्र आसीद्यन्मदन्यन्नास्तीत्यत्रोक्तब्रह्मणोऽप्रविष्टस्वभावस्य परामर्शः। न ह्यप्रकृतं सर्वनाम्ना शक्यं पराम्रष्टुम्। न चान्यत्र ब्रह्म प्रस्तुतं तद्धेदमिति च संनिहितमेषशब्देनानुकृप्यते। न चाव्याकृतवाक्येऽपि तच्छब्देन प्रकृतत्वं विना कारणतया ब्रह्मपरामर्शोऽतो यन्मदन्यदित्यादौ न प्रक्रियानुचितस्य परस्योक्तिः। न च विराजोऽपि परं परिहृत्य स्रष्टृत्वादि विष्टमिति भावः॥१०४॥

असंतोषाक्षमातोश्चेतसो याऽनवस्थितिः॥
सा विध्वस्तात्ममोहस्याप्यरतिः संबभूव ह॥१०५॥

भयभाजो विराजः संसारित्वं जीवन्मुक्तस्येव दर्शयता परज्ञानादेव भयध्वस्तिरुक्ता संप्रति तस्य संसारित्वे हेत्वन्तरं वदन्स वै नैव रेम इत्यत्रारतिं व्याकरोति। असंतोषेति। अवधारणार्थो हशब्दः। अविद्यालेशवशादरतिराधुनिकजीवन्मुक्तेष्वपि प्रति द्धेत्येतदर्थो वा। इष्टाप्राप्तिकृतो मानसो विषादोऽसंतोषस्तस्मादक्षमा कातरताऽन्तश्चित्तस्य याऽनवस्थितिररतिरनुल्लासरूपा स्वानुभवसिद्धा सा पूर्वोक्तपरज्ञानध्वस्तमोहस्यापि विराजो मोहलेशाज्जातैवेत्यर्थः॥१०५॥

यतोऽरतिग्रहग्रस्तधिषणोऽभूत्मजापतिः॥
एकाकी तेन तत्सृष्टावेको न रमते नरः॥१०६॥

तस्मादित्यादेरर्थमाह। यत इति। नरशब्देनाविद्वान्मनुष्यत्वाद्यभिमानवानुच्यते॥१०६॥

श्रौत्वाऽनया प्रसिद्ध्या तु कार्यलिङ्गैश्चकारणम्॥
सदाऽनुमिन्वते सांख्यास्तथा चान्येऽपि वादिनः॥१०७॥

कार्यस्थारतिः कारणस्थारतेर्लिङ्गमित्यनुमानप्रक्रियां सूचयन्तीं श्रुतिमाश्रित्य कारणं कार्यलिङ्गकानुमानैकगम्यमिति वादिभ्रान्तिरिति तद्रान्तिमूलं प्रसङ्गाज्ज्ञापयति। श्रौत्येति। परिमितत्वादिलिङ्गसमुच्चयार्थश्चकारः। सदेति नित्यानुमेयत्वद्योतनम्। न च सांख्यग्रहणं परिसंख्यार्थमिति मत्वाऽऽह। तथा चेति। स्वभाववादिव्यतिरिक्तसर्ववादिपरिग्रहार्थोऽपिशब्दः॥१०७॥

अरत्यपनुनुत्सुः सन्स द्वितीयं यथारुचि॥
विराडैच्छदृतेऽविद्यां नेच्छेशस्योपपद्यते॥१०८॥

स द्वितीयमैच्छदित्यस्यार्थमाह। अरतीति। कीदृशी द्वितीयस्येच्छाविषयतेति शङ्कित्वोक्तं यथारुचीति। परज्ञानवतो विराजोऽविद्याभावात्कथमिच्छेत्याशङ्क्याऽऽह। ऋत इति। प्राग्ज्ञानोत्पत्तेरज्ञानस्य सत्त्वादूर्ध्वं च तल्लेशादिच्छा तस्य युक्तेति भावः॥१०८॥

सोऽरत्यतिग्रहाविष्टस्तदपध्वस्तये विराट्॥
संसक्तजायापुंमानो¹²⁵ यावांस्तावान्बभूव ह॥१०९॥

स हैतावानासेत्यस्यार्थमाह। सोऽरतीति। स हि विराडरतिरूपातिविषमग्रहाविष्टस्तद्ध्वस्त्यर्थं स्त्रीपिण्डसंपिण्डितमात्मपिण्डं कल्पयन्सम्यक्सक्तयोर्दंपत्योरेकीभूतयोर्यत्परिमाणः पिण्डस्तत्परिमाणपिण्डवानात्मीयसंकल्पमात्रादासीदित्यर्थः। मिथःसंपृक्तदंपतिपिण्डपरिमाणस्य लोकप्रसिद्धत्वार्थो हशब्दः॥१०९॥

स्त्रीपुमांसौ परिष्वक्तौ यावन्मानौ बभूवतुः॥
स तावत्परिमाणोऽभूद्योगेन परमेश्वरः॥११०॥

यथेत्यादिवाक्यं व्याचष्टे। स्त्रीपुमांसाविति। तावत्परिमाणत्वे हेतुमाह। योगेनेति। ध्यानकर्मतद्वासनासहितसंकल्पसामर्थ्यादित्यर्थः॥११०॥

इच्छामात्रमरत्युत्थं पुंस्यलब्धस्थिति स्त्रियम्॥
प्रयुङ्क्ते योग्यतस्तस्यास्तदलब्ध्वाऽरतिः प्रभोः॥१११॥

स द्वितीयमैच्छदिति द्वितीयमात्रस्येष्टत्वश्रुतेस्तस्य कथं स्त्रीत्वं कथं वा दृष्टान्ते स्त्रीग्रहणमित्याशङ्क्याऽऽह। इच्छेति। एकाकित्वादरतिस्ततो द्वितीयेच्छा तन्मात्रं स्त्रीविशेषणादृते द्वितीयमात्रविषयं तदरत्यपनोदासमर्थे पुंस्यनवस्थं द्वितीयत्वेन स्त्रियमुपस्थापयति तदलाभाद्धि प्रजापतेररतिस्तस्मादरत्यपघाते स्त्रियो योग्यत्वात्सैव तदिच्छाकर्मात एव दृष्टान्तेऽपि स्त्रीग्रहणमित्यर्थः॥१११॥

उपस्थिते च मनसि तस्य योषिदभूत्क्रतोः॥
सत्यसंकल्पहेतोः स स्त्रीसक्त इव चाभवत्॥११२॥

स्त्रीसंबन्धादेवारतिध्वस्तिरिति तद्गहश्चेत्तस्या जन्म किमर्थं नोच्यते तत्राऽऽह। उपस्थिते चेति। विराजः सत्यसंकल्पकत्वात्क्रतोः संकल्पान्मनसि योषिदाविरासीत्सा च बहिरुपस्थिता योषिदिवार्थक्रियासमर्थेत्यर्थः। स मनसा स्त्रियं सृष्ट्वा तस्यां लौकिकवदासक्तोऽभूदिति स्त्रीनिष्पत्तिफलमाह। स इति। फलपर्यन्तत्वं सक्तेर्वक्तुं चशब्दः॥११२॥

मिथुनद्वारिका याऽस्य सृष्टिः सैवाधुनोच्यते॥
यतोऽसाविममेवाथ द्विधाऽऽत्मानमपातयत्॥११३॥

मनसा स्त्रीसृष्टिवद्वक्ष्यमाणा मनुष्यादिसृष्टिरपि स्यादिति स्त्रीसृष्टिरुत्तरसृष्टौ नोपयुक्तेत्याशङ्क्य स इममित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। मिथुनेति। कायिकसृष्ट्यनन्तरं मानसवाचिकसृष्टिद्वयं स्पष्टी भविष्यतीत्यथशब्दार्थः। अतःशब्दपर्यायो वाऽथशब्दः॥११३॥

इममेवेत्यवधृतेर्न विराजो द्विधाऽभिधा॥
यः स्त्रीपुंस्परिमाणोऽभूत्स एवातो द्विधाकृतः॥११४॥

ननु द्वेधाभावो विराजो वा संसक्तस्त्रीपुंमानस्य पिण्डस्य वाऽऽद्ये सशब्देन विरा

ड्ग्रहविरोधस्तस्य कर्मत्वाद्द्वितीये त्वात्मशब्दानुपपत्तिस्तत्राऽऽह। इममिति। अतः सशब्देन कर्तृतया विराड्ग्रहणमविरुद्धमिति शेषः। कस्य तर्हि द्विधाकरणं तत्राऽऽह। य इति। पिण्डो विशेष्यते। विराजो द्विधाकरणाभावोऽतः शब्दार्थः। न च तत्राऽऽत्मशब्दयोगस्तस्यापि विराडाकारत्वादिति भावः॥११४॥

पातनादेव निर्वृत्तेः पतिपत्न्यौजगत्यपि॥
योषिद्विदलवद्भाति पुंसः शुक्त्यादिभागवत्॥११५॥

तत इत्यादेरर्थमाह। पातनादिति। अर्धो वा एष आत्मनो यत्पत्नीतिश्रुत्यन्तरमपिना सूचयति। तस्मादिदमित्यादेरर्थमाह। योषिदिति। विदलं भागः। आदिशब्दाद्वेण्वादिग्रहः॥११६॥

स्त्र्यकाङ्क्षोहि तु भागोऽयं पुमाकाशस्ततः स्त्रिया॥
सम्यगापूर्यते व्योम शुक्तिसंपुटवद्ध्रुवम्॥११६॥

तस्मादयमित्यादेरर्थमाह। रुयाकाङ्क्षोहीति। पुंस्त्रीभागयोर्मिथःसापेक्षत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। व्योमेति पुमाकाशोक्तिः। शुक्तिभागयोः संपुटी करणात्संपूर्णतावत्पुंसः स्त्रिया नित्यमेव संपुटिततया पूर्णतेत्याह। शुक्तीति॥११६॥

विराजमसृजद्ब्रह्मा सोऽसृजत्पुरुषं विराट्॥
पुरुषं तं मनुं विद्धि यस्येयं मानवी प्रजा॥११७॥

ननु मनुशतरूपाभ्यां मनुष्यादिसृष्टिर्वक्ष्यते न च तयोः सृष्टिमशिष्ट्वा ताभ्यामन्यसृष्टिर्वक्तुं युक्तेति तत्राऽऽह। विराजमिति। स्रष्टा हि पुरुषो न सृज्यकोटिमनुविशेदित्याशङ्क्याऽऽह। पुरुषमिति। द्वेधाऽपातयदित्यत्र द्वेधापातनव्याजेन मनुशतरूपयोः सृष्टिरुक्तेति भावः॥११७॥

तां स्त्रियं मैथुनेनाथ मनुः समभवत्तदा॥
स्वकर्मभिर्नियुक्तः संस्तथा चोत्पाद्य कर्मभिः॥११८॥

तां समभवदित्यस्यार्थमाह। तामिति। यदा सशतरूपो मनुरासीदित्यथशब्दार्थः। कथं पुनर्मन्वात्मा प्रजापतिर्दुहितृगमने प्राकृतैरपि निन्दिते धर्मविदामग्रणीर्विस्रब्धं प्रववृते तत्राऽऽह। स्वकर्मभिरिति॥११८॥

भूरिजात्यभिसंबन्धो जन्यकर्मवशात्स्त्रियाः॥
मनोश्चैवं ससर्जेदमापिपीलिक¹²⁶मात्मनः॥११९॥

सा गौरित्यादेस्तात्पर्यमाह। भूरीति। एवमित्यादेरर्थमाह। एवमिति॥११९॥

द्वंद्वयुक्तं जगत्यस्मिन्यावत्किंचित्समीक्ष्यते॥
तदस्राक्षीन्मनुः सर्वे स्त्रीपुंद्वंद्वप्रयोगतः॥१२०॥

तदेव विवृणोति। द्वंद्वेति। न केवलमुक्तानां गवादीनामेवात्र सृष्टिरिष्टा किंतु सर्वस्यैव स्त्रीपुंद्वंद्वस्येति वक्तुमेवमित्यादि वाक्यमित्यर्थः॥१२०॥

मनोः सशतरूपस्य पिण्डसृष्टिरिहोदिता॥
सोमानीन्द्रादिका याऽपि साऽप्युक्तवदपेक्ष्य सः॥१२१॥

सोऽवेदित्यादि व्याकर्तुं वृत्तं कीर्तयति। मनोरिति। इहेति पूर्वसृष्टिप्रकरणोक्तिः। मन्वादेर्यः पिण्डस्तस्य विराजः सकाशान्मनुष्यादेश्च मन्वादिपि¹²⁷ण्डादुक्ता सृष्टिरित्यनुवादार्थः। कथं सृष्टिं पूर्णामसृष्ट्वा सृष्टिरस्मीति स्रष्टा निर्धारयतीत्याशङ्क्योत्तरवाक्यमवतारयति। सोमेति। या वक्ष्यमाणाऽनुग्राहकसृष्टिः साऽप्युक्तानुग्राह्यसृष्टिवदुक्तेति विराण्मन्यतेऽतस्तामपेक्ष्य सृष्टिरस्मीत्यवधारितवानित्यर्थः॥१२१॥

जगत्सृष्ट्वाऽऽत्मनः साक्षाज्ज्ञानकर्मादिसाधनः॥
अवेत्सृष्टं जगत्स्रष्टा ह्यहं वावाखिलं जगत्॥१२२॥

कथं सृष्टिरस्मीत्यवधारणं कर्तृक्रिययोरैक्यायोगादित्याशङ्क्य सोऽवेदित्यादेरर्थं स्फुटयति। जगदिति। सृष्टस्य स्रष्टुरवान्तरविशेषत्वं हिशब्दार्थः॥१२२॥

अहं वाव जगत्सृष्टं यतोऽसृक्ष्यहमेव तत्॥
सृष्टिनामा मनुर्जात एतस्मादेव कारणात्॥१२३॥

अहं हीत्यादिहेतुं व्याचष्टे। अहमिति। न हि सृष्टं स्रष्टुरर्थान्तरी भवति तस्यैव

तत्तदात्मनाऽवस्थानादित्यर्थः। ततः सृष्टिरभवदित्यस्यार्थमाह। सृष्टीति। सृष्टिशब्देन स्रष्टुरुक्तेरित्येतच्छब्दार्थः॥१२३॥

यथा मनुरिदं सृष्टमहमस्मीत्यबुध्यत॥
एवमन्योऽपि यो वेद सृष्टिकृत्स्यादसावपि॥१२४॥

किमर्थमित्थं स्रष्टुर्विभूतिरुच्यत इत्याशङ्क्य सृष्ट्यामित्यादि व्याचष्टे। यथेति॥१२४॥

सृष्टानामथ भूतानामग्न्यादिप्रमुखा इमाः॥
अनुग्रहीत्रीर्वक्ष्यामीत्यतः प्रववृते श्रुतिः॥१२५॥

अथेत्यभ्यमन्थदित्याद्युत्थापयति। सृष्टानामिति। अनुग्राह्यब्राह्मणादिसृष्ट्यनन्तरमनुग्राहकाग्न्यादिसृष्टिं वक्तुमुत्तरवाक्यमित्यर्थः॥१२५॥

भेदादधिकृतेरेषामग्न्यादीनामनेकधा॥
भेदो वर्णेषु सर्वेषु ब्रह्मक्षत्त्रादिलक्षणः॥१२६॥

ननु ब्राह्मणादिवर्णात्मनाऽग्न्यादिदेवतानामेव स्थितेर्वक्ष्यमाणत्वात्कथमेकस्यैवानुग्राह्यत्वमनुग्राहकत्वं चेत्यत आह। भेदादिति। अग्न्यादीनामधिकृतेरध्यात्माधिदैवभेदेनानेकधा भेदादेकैकदेवतायाश्चानेकधाभावस्य शाकल्यब्राह्मणे वक्ष्यमाणत्वाद्वर्णेष्वपि ब्राह्मणादिरूपस्तेषामेव भेदोऽतः कल्पितभेदादेकस्यैवानुग्राह्यानुग्राहकत्वसिद्धिरित्यर्थः॥१२६॥

अनुग्राहकदेवानां सर्वोऽयं प्रस्तुतो¹²⁸ महान्॥
तत्राग्नेरुदितोत्पत्तिर्न त्विन्द्रादेरिहोच्यते॥१२७॥

अनुग्राहकसर्गे प्रस्तुते तदेकदेशवादिन्याः श्रुतेरभिप्रायं ज्ञातुं पृच्छति। अनुग्राहकेति। अनवच्छिन्नदेवताविषयत्वादनुग्राह्यसृष्ट्यपेक्षयोत्कृष्टत्वाच्चास्य महत्त्वं सोऽग्निमसृजतेत्यग्नेरेव सृष्टिरुक्ता तद्रेतसोऽसृजतेति चन्द्रस्य द्रवात्मनः सोमस्य न तु प्रक्रमानुसारेणेन्द्रादेः सोक्तेत्याह। तत्रेति॥१२७॥

अविद्याधिकृतौ तेषां सृष्टिरूर्ध्वं प्रवक्ष्यते॥
कर्माधिकृतिसंबन्धप्रतिपत्त्यर्थमेव तु॥१२८॥

इन्द्रादीनां स्रष्टव्यत्वाभावादत्र नोक्ता सृष्टिरित्याशङ्क्य तेषामप्यविद्याप्रकरणे कर्मसंनिधौ सा वक्ष्यते तत्र किमभिप्रेतमित्याह। अविद्येति। अत्रेन्द्रादिसृष्टेरनुक्तौ तत्रोक्तौ च श्रुतेरभिप्रायमाह। कर्मेति। अविद्याधिकारे कर्माम्नानवत्कर्मसंनिधौ देवसर्गाम्नानं तेषामाविद्यककर्मसु संप्रदानत्वेनाधिकृतानां तत्रैवाङ्गता न विद्यायामिति वक्तुमित्यर्थः॥१२८॥

तं सर्गमुक्तवत्सर्वमपेक्ष्येहोपसंहृतिः॥
अविद्वद्देवताभित्तिप्रतिषेधाय सांप्रतम्॥१२९॥

इन्द्रादिसर्गो वक्ष्यते चेदेष उ ह्येव सर्वे देवा इत्युपसंहारोऽयुक्तो देवसृष्टेः साकल्येनानुक्तत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। तमिति। वक्ष्यमाणमपि सर्गमुक्तवद्विवक्षित्वाऽत्र स्रष्टुः सर्वदेवतात्मत्वोपसंहारः कृतोऽन्यथा सर्वशब्दायोगादुक्तेन वक्ष्यमाणोपलक्षणे चाविरोधादित्यर्थः। तद्यदिदमित्याद्यवतारयति। अविद्वदिति। अविदुषां परस्यामेकस्यामेव हि देवतायां या भेदधीस्तन्निषेधायाधुना तद्यदिदमित्यादि प्रवृत्तमिति योजना॥१२९॥

गुणोत्पत्तिक्रियारूपस्तुतिनामाद्युपाधिभिः॥
विभित्सन्ति स्वतोऽभिन्नां देवतां मूढदृष्टयः॥१३०॥

कथं पुनर्देवताभेदप्रतिपत्तिरात्मरूपा हि देवता न भेत्तुं युक्तेत्याशङ्क्य पूर्वपक्षयति। गुणेति। अग्नीन्द्रादिषु नानागुणवत्सु वैश्वदेव्याभिक्षा वाजिभ्यो वाजिनमितिवद्युक्तो भेदो याजुर्वैदिकाधानस्य सामवैदिकाधानस्य सामवैदिकवारवन्तीयादेश्च भेदवदुत्पत्तिभेदादपि तेषु भेदः पटकलशशकटादिवदर्थक्रियाभेदाच्चात्र भेदोऽग्नीषोमीयमेकादशकपालं द्वादशकपालमितिषद्वज्रहस्तत्वादिरूपभेदादपि भेदः काठकं कालापकमितिवन्नामभेदाच्च तद्भेदः स्तुतिश्च स्तुत्यान्भिनत्त्यन्यथा तद्भेदवैयर्थ्यात्तथा च क्रतुषु स्तुतिभेदात्तद्भेदः। आदिशब्देन धर्मविशेषपुनरुक्त्यादयो गृह्यन्ते। तस्मात्कर्मभेदवत्तदन्तर्भूतदेवताभेद इत्यर्थः। स्वतोभेदरहितपरदेवताभेदनेच्छायां हेतुमाह। मूढेति॥१३०॥

यदिदं कर्मिणः प्राहुः कर्मभूमावमेधसः॥
अमुमग्निममुं सोमं यजेति यजिसंश्रवात्॥१३१॥

उक्तेऽर्थे पूर्वपक्षवाक्याक्षराणि योजयति। यदिदमिति। देवतास्वरूपधीवैधुर्यममेधस्त्वम्। नन्वाहुरिति क्रियापदं कर्तृमात्रमपेक्षते तद्विद्याप्रकरणत्वाद्विदुषामेव तत्र कर्तृत्वं न कर्मिणामिति नेत्याह। यजिसंश्रवादिति॥१३१॥

यजेति लिङ्गान्निन्दैषा कर्मिणामेव गम्यते॥
न तु विध्वस्तमोहानां प्रत्यङ्मात्रैकशायिनाम्॥१३२॥

नन्वस्मिन्वाक्ये देवताभेदानुवादमात्रं गम्यते न कर्मिनिन्दा न च ते निन्दितुं शक्यन्ते श्रेयोमार्गे प्रवृत्तत्वात्। यथाऽऽहुः—यो यागमनुतिष्ठति तं धार्मिकमिति हि समाचक्षत इति। अन्यथा विदुषामपि निन्दा स्यात्तन्नायं पूर्वपक्षस्तत्राऽऽह। यजेतीति। यद्यपि कर्मणि श्रेयोमार्गे प्रवृत्तान्यो हि पुरुषान्निःश्रेयसे न संयुनक्ति स धर्मस्तथाऽपि तेषामेषा निन्दैव भेदानुवादव्याजेन सूच्यते। अमुमग्निं यजामुमिन्द्रं यजेति हि वदन्तो देवतां भिन्दानास्ते दृश्यन्ते तथाच योऽन्यथा सन्तमात्मानमित्यादिन्यायादन्यथाज्ञानलिङ्गा-

न्निन्दायोग्यास्ते भवन्तीत्यर्थः। यत्तु विदुषामपि निन्दा स्यादिति तत्राऽऽह। **न त्विति।**निन्दायोग्यतेति शेषः। मोहध्वंसे हेतुमाह। प्रत्यगिति॥१३२॥

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्चमानवः॥
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते॥१३३॥

न हि कश्चित्क्षणमपीत्यादिस्मृतेर्ज्ञानिनामपि कर्मित्वान्निन्दा स्यादित्याशङ्क्य तेषामकर्मित्वे भगवद्वाक्यमेव प्रमाणयति। यस्त्विति। उल्लासो मानसो रतिस्तदनन्तरभावि सुखं तृप्तिः सैव प्रकृष्टा संतुष्टिरित्यवान्तरभेदः॥१३३॥

उत्पन्नैकात्म्ययाथात्म्यभास्वद्विज्ञानभास्कर—
संप्लुष्टाविद्याबहुलतमसां कर्मनिह्वुतिम्॥१३४॥

अथात्र मुक्तस्य कर्माभावो वर्ण्यते विदुषस्तदभावस्तु कथमित्याशङ्क्योक्तवाक्यतात्पर्यमाह। उत्पन्नेति। कर्मनिह्वुतिं प्रत्यपीपददिति संबन्धः॥१३४॥

सर्वकर्माधिकाराणां निषेधं¹²⁹ प्रत्यपीपदत्॥
पुराणः शाश्वतो विष्णुः प्रपन्नाय किरीटिने॥१३५॥

तामेव व्याचष्टे। सर्वेति। अधिकारपदेन प्रवृत्त्यादिग्रहः। न च भगवदुक्ते वस्तुन्यविश्वासोऽधिकारलक्षणविशिष्टाय प्रतिपादितत्वादित्याह। प्रपन्नायेति। अनाद्यनन्तो व्यापनशीलश्च भगवानिति वक्तुं वैशिष्ट्यमाह। पुराण इति॥१३५॥

मिथो भिन्नं यदाहुस्त एकैकं देवमध्वरे॥
तदसत्प्रतिपत्तव्यं यतोऽभिन्नैव देवता॥१३६॥

तद्यदिदमित्यादिना पूर्वपक्षानुवादद्वारा कर्मिणां निन्दा न विदुषामित्युक्तमिदानीं तन्नेत्यादिभाष्यं व्याकुर्वन्निन्दाफलं निषेधं दर्शयति। मिथ इति। विश्व भूतं भुवनं चित्रं बहुधा जातं जायमानं च यत्सर्वो ह्येष रुद्र इतिश्रुतेरात्मैव देवताः सर्वा इति स्मृतेरेकं वा संयोगरूपचोदनाख्याविशेषादितिन्यायाच्चाऽऽत्मत्वेन देवतैक्यादितिहेतुमाह। यत इति॥१३६॥

भेदग्राहि न नो मानं घटादावपि विद्यते॥
किमु निःशेषभिन्नार्थव्यापिन्यात्मन्यसौ मयि॥१३७॥

आत्मन्यपि प्रतिदेहं भेदात्कथं तदभेदेन देवतैक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। भेदग्राहीति। हिरण्यगर्भेऽसौ प्राणस्यापि स्वरूपभूते सर्वप्रत्यगात्मनि भेदग्राहि मानं नेति किं वाच्यमित्यर्थः॥१३७॥

नाभावरादिवद्विश्वमध्यात्मादिविभागवत्॥
ओतप्रोतात्मना तस्थौ विराट्सूत्रादिवस्तुषु॥१३८॥

श्रुत्यन्तरावष्टम्भेनापि देवताभेदाभावं साधयति। नाभाविति। यथा रथस्य नाभावराः समर्पितास्तेषु नेमिरर्पितस्तथाऽध्यात्माधिभूताधिदैवभिन्नमशेषमपि जगद्दीर्घतन्तुवत्तिर्यक्तन्तुवच्च विराट्सूत्राव्याकृतात्मसु स्थितम्। भौतिकं हि सर्वं भूतव्यतिरेकेण नास्ति तान्यपि पञ्चीकृतान्यपञ्चीकृतातिरेकेण न सन्ति तान्यपि नाव्याकृताद्भेदेन विद्यन्ते तदपि न प्रत्यगतिरेकेणास्त्यतो न क्वचिद्भेदसिद्धिरित्यर्थः॥१३८॥

विविधाऽस्यैव सा सृष्टिरिति हेतुसमीरणम्॥
कारणं न विहायेह कार्यमन्यत्र वर्तते॥१३९॥

श्रुतियुक्तिम्यां देवताभेदं निरस्यैतस्यैव सा विसृष्टिरित्यस्यार्थमाह। **विविधेति।**या सृष्टिरग्न्याद्या नाना प्रस्तुता सा प्रकृतस्य स्रष्टुरेवेति योजना। एष उ ह्येवेत्युत्तरवाक्यार्थे हेतुरनेनोच्यत इति तात्पर्यमाह। इति हेत्विति। स्रष्टुः सर्वदेवताहेतुत्वमत्र दृष्टं कथमेतत्तस्य सर्वदेवतात्मकत्वे कारणमित्याशङ्क्याऽऽह। कारणमिति॥१३९॥

यत एवमतो देवाः सर्वेऽपि स्युः प्रजापतिः॥
तस्यां तस्यामधिकृतौ तत्तद्रूपं प्रपद्यते॥१४०॥

हेतुवाक्यार्थमुक्त्वा प्रतिज्ञामादत्ते। यत इति। सर्वस्य जगतो देवादिरूपस्य प्रजापतिकार्यत्वात्कार¹³⁰णादन्यत्र च तदयोगा¹³¹त्तन्मात्रं सर्वं जगदित्यर्थः। प्रतिज्ञां विभजते। तस्यामिति॥१४०॥

एक एव तु विश्वात्मा मायया मोहयञ्जगत्॥
एकतां बहुतामेति कुम्भवन्मणिसंश्रयात्॥१४१॥

एकस्य नानारूपत्वं विरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। एक इति। विश्वात्मा विराडुक्तो विश्वस्याऽऽत्मा तदस्याऽऽत्मेति वा निरुक्तेः स वस्तुतोऽद्वयवस्त्वात्माऽपि मायया जगन्मोहयन्समष्टिव्यष्टितां याति। यथा कुम्भो नीललोहितादिमणिसंपर्कात्तत्तद्रूपो दृश्यते तथेत्यर्थः॥१४१॥

अभिन्न एव भूतात्मा प्रतिभूतसमाप्तितः॥
एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्॥१४२॥

उक्तमर्थं स्मृत्या समर्थयते। अभिन्न इति। भूतानामात्मा वस्तुवृत्त्यैकोऽपि सन्नेकधा सर्वेषु भूतेषु खण्डादौ गोत्ववत्समाप्य वर्तमानो बहुधा दृश्यते यथा तत्तज्जलपात्रेष्वेकधैकप्रतिबिम्बितश्चन्द्रो बहुधा गम्यते तथेति स्मृत्यर्थः॥१४२॥

अत्र विप्रतिपद्यन्ते तदन्यात्मनिषेधिनः॥
हिरण्यगर्भ एवाऽऽत्मा यः परात्मेति गीयते॥१४३॥

अग्न्यादयो देवाः सर्वेऽपि प्रजापतिरेवेत्युक्तम्। संप्रति तत्स्वरूपनिर्दिधारयिषया

तत्र विप्रतिपत्तिं दर्शयति। अत्रेति। सिद्धान्तेऽपि प्रजापतेः संसारित्वस्यासंसारित्वस्य च स्वीकारात्कुतो विप्रतिपत्तिरित्याशङ्क्य विप्रतिपत्तारः संसारित्वं तस्येच्छन्तोऽसंसारित्वं वारयन्ति। असंसारित्वं चेच्छन्तः संसारित्वं वारयन्तीति विशेषमाह। तदन्येति। विप्रतिपत्तिस्वरूपमाह। हिरण्यगर्भ इति॥१४३॥

संसार्येवेह स इति तथाऽन्येऽपि प्रचक्षते॥
पक्षयोरनयोः श्रेयान्कः पक्ष इति चिन्त्यते॥१४४॥

यः खल्वात्मा सूत्राख्यः श्रुतिस्मृत्योर्गीयते स परात्मैवेत्युक्त्वा पक्षान्तरमाह। संसारीति। इहेति श्रुतिस्मृत्युक्तिः। कतरस्तर्हि पक्षः स्वीकार्य इत्याशङ्क्य विचार्य निर्धार्यमित्याह। पक्षयोरिति॥१४४॥

विरिञ्च एव तु परो मन्त्रब्राह्मणवाक्यतः॥
इन्द्रमित्यादिमन्त्रोक्तिरेष ब्रह्मेति च श्रुतिः॥१४५॥

पूर्वपक्षं गृह्णाति। विरिञ्च इति। पर एवेति संबन्धः। तुशब्दस्तत्संसारित्वव्यावृत्त्यर्थः। सूत्रात्मा परात्मैवेत्यत्र मानमाह। मन्त्रेति॥१४५॥

एतमेके वदन्त्यग्निं योऽसावितिस्मृतेरपि॥
संसार्येव स विज्ञेयः श्रुतिमन्त्रस्मृतीरणात्॥१४६॥

तत्रैव स्मृतिद्वयमुदाहरति। एतमित्यादिना। मन्त्रब्राह्मणस्मृतिषु परस्य सर्वदेवात्मत्वदृष्टरेत्र च सूत्रस्य तत्प्रतीतेस्तस्य परत्वमिति भावः। पूर्वपक्षान्तरमाह। संसार्येवेति। तत्र मानमाह। श्रुतीति॥१४६॥

पाप्मदाहारतिभीतिमर्त्यत्वादिश्रुतेर्मितेः॥
हिरण्यगर्भमिति च स्मार्तान्यपि वचांसि नः॥१४७॥

तामेव श्रुतिं दर्शयति। पाप्मेति। आदिपदाद्द्वितीयेच्छाद्युच्यते। उक्तश्रुत्याख्यमितेः सकाशाद्दष्टं प्रजापतेः संसारित्वमसंसारिणि पाप्मदाहादिप्रसङ्गाभावादित्यर्थः। तस्य संसारित्वे मन्त्रमपि दर्शयति। हिरण्यगर्भमिति। न हि पश्यति जायमानमित्याद्यसंसारिणि संभवतीति भावः। स्मृतिवचनान्यपि तस्य संसारित्वमम्मान्प्रति दर्शयन्तीत्याह। स्मार्तानीति॥१४७॥

ब्रह्मा विश्वसृजोधर्म इति कर्मफलात्मता॥
स्मृत्याऽप्यभाणि बहुशः कस्य संसारिरूपता¹³²॥१४८॥

तान्यैव संगृह्णाति। ब्रह्मेति। विराड्ब्रह्मेत्युच्यते। विश्वसृजो मन्वादयः। धर्मस्तदभिमानिनी देवता यमः। महान्प्रकृतेराद्यो विकारः। सूत्रमव्यक्तमविद्याकर्मसंस्कारा इत्यत्र वक्ष्यमाणप्रकृतिरिति भेदः। कर्मफलात्मतेत्यस्यार्थं स्फुटयति। संसारिरूपेति।

कस्य प्रजापतेरित्यर्थः। सूत्रस्य¹³³ विराड्भूतस्य मन्वादिभावं चाऽऽप्तस्य संसारित्वं स्मृत्योक्तं न हि कर्मविपाकप्रक्रियास्था स्मृतिरसंसारिणमाह तत्प्रजापतेः संसारित्वे स्मृतेस्तात्पर्यमस्तीत्याह। बहुश इति॥१४८॥

मिथोविरुद्धवादित्वाद्द्वयोरागमयोरपि॥
अप्रामाण्यप्रसक्तिश्चेन्न क्लृप्त्यन्तरसंश्रयात्¹³⁴॥१४९॥

एवं पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्तयितुं प्रसङ्गमाह। मिथ इति। स्वतोऽसंसारित्वेऽपि सूत्रस्य संसारित्वमौपाधिकमितिविधान्तरसिद्धेर्द्विविधागमाविरोध इति सिद्धान्तमाह। नेति॥१४९॥

प्रत्यगज्ञानजाऽनेकविविधोपाधिसंगतेः॥
विरुद्धार्थत्ववचसां स्यादेकत्रापि संभवः॥१५०॥

कथं संसारित्वासंसारित्वविरुद्धार्थवाक्यानामेकत्र प्रामाण्यमित्याशङ्क्य संग्रहवाक्यं विवृणोति। प्रत्यगिति। संसारितेति शेषः। स्वतस्त्वसंसारितेत्यङ्गीकृते फलितमाह। विरुद्धेति। विरुद्धार्थत्वेन प्रतीयमानोदात्दृतवाक्यानामिति यावत्॥१५०॥

अपास्ताविद्यातज्जत्वादस्थूलाद्युक्तिगोचरः॥
स्वाभासाविद्योपाधिः सन्साक्ष्यन्तर्यामितां व्रजेत्॥१५१॥

तेषामेकस्मिन्नात्मनि संभवमेव साधयन्नादावसंसारित्ववाक्यानामुपपत्तिमाह। अपास्तेति। तत्रैव सविशेषवाक्यानामपि संभवमाह। स्वाभासेति। चिदाभासविशिष्टाविद्योपाधेः साक्षित्वं, तस्यैव मायातत्कार्यनियन्तृत्वेनान्तर्यामितेति भेदः॥१५१॥

तथा हिरण्यगर्भत्वं बुद्ध्युपाधिः स एव तु॥
तमःसत्त्वरजोयोगाद्याति क्षेत्रज्ञतामजः॥१५२॥

तस्यैव मायामयापञ्चीकृतभूतपञ्चकारब्धसमष्टिबुद्ध्युपाधित्वेन ज्ञानशक्तिमतो हिरण्यगर्भत्वमाह। तथेति। व्रजेदिति पूर्वेण संबन्धः। तस्यैव समष्टिप्राणोपाधेः क्रियाशक्तिमतः सूत्रत्वं तस्यैव पञ्चीकृतभूतपञ्चकारब्धसमष्ट्युपाधेर्विराट्त्वं तस्यैव प्राकृतभूतारब्धसात्त्विकराजसतामसव्यष्टिबुद्ध्युपाधिसंबन्धान्नानाजीवरूपतेत्यभिप्रेत्याऽऽह। तम इति॥११२॥

अभिन्नबुद्ध्याऽभिन्नत्वं भिन्नधीभिश्च भिन्नताम्॥
एति¹³⁵ चित्स्वतमोहेतोर्न किंचिदपि दुःस्थितम्॥१५३॥

विरुद्धार्थक्चसामेकत्र संभवमुपसंहरति। अभिन्नेति॥११३॥

अशनायावदुत्पत्तेरुत्पन्नाः प्राणिनोऽखिलाः॥
अत्तारोऽतोऽन्नविरहान्नालंस्थानाय संहताः॥१५४॥

सर्वदेवतात्मकस्य प्रजापतेः स्वतोऽसंसारित्वं कल्पनया संसारितेति प्रसाध्यायेत्यादिनाऽन्नसर्गोक्तौ हेतुमाह। अशनायावदिति। अशनायावानत्ता प्रजापतिस्तस्मादुत्पत्तेरुत्पन्नाः सर्वेऽपि प्राणिनो हेत्वनुसारादशनायावन्तोऽत्तारो यतो भान्त्यतो न ते विनाऽन्नं स्थातुं पारयन्ति तथा चात्तृसर्गानन्तरमन्नसर्गोक्तिर्युक्तेत्यर्थः॥११४॥

तस्मात्सोमान्नसृष्ट्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥
यत्किंचेदं जगत्यस्मिन्नार्द्रं वस्तूपलक्ष्यते॥
रेतसस्तत्ससर्जेश उत्पन्नस्थितयेऽशनम्॥१५५॥

अन्नसर्गोक्तौ हेतुमुक्त्वा तत्सृष्टिवाक्यमवतारयति। तस्मादिति। तदक्षराणि योजयति। यत्किंचेति। अन्नसृष्टिमुपक्रम्य कथमर्थान्तरसृष्टिरुच्यते तत्राऽऽह। उत्पन्नेति॥१५५॥

जगत्कारणरूपिण्य आपो रेतोभिधा इह॥
सोम एवेत्यवधृतेरग्रीषोमव्यवस्थितिः॥१५६॥

ता अन्नमसृजन्तेतिश्रुते रेतसोऽन्नसृष्टिरयुक्तेत्याशङ्क्याऽऽह। जगदिति। तद्रेतसोऽसृजति वाक्यमिहशब्दार्थः। सोम एवान्नमग्निरन्नाद इत्यत्रावधारणस्य विवक्षितमर्थमाह। सोम इति। यदद्यते तदन्नं सोम एव यश्चात्ता सोऽन्नादोऽग्निरेवेत्यवधारणादग्नीषोमात्मकं जगदित्येतन्निश्चितमित्यर्थः॥१५६॥

नानाक्रियाभिसंबन्धादग्निः सोमश्चगम्यताम्॥१५७॥

सोम एवेति तं विद्याद्यद्यग्¹³⁶निरपि हूयते॥
सोमोऽप्यग्निरिति ज्ञेयो यदि तत्रापि हूयते॥१५८॥

अन्नस्य सोमत्वेन न नियमोऽग्नेरपि जलादिना संहारान्न चात्तुरग्नित्वेन नियमो वा सोमस्यापि कदाचिदिज्यमानत्वेनात्तृत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। नानेति। अग्निरपि हवनक्रियया कर्मत्वेन संबध्यमानः सोमः सोऽपि संहारक्रियया कर्तृत्वेन संबद्धोऽग्निरित्यवधारणसिद्धिरित्यर्थः। यथाश्रुतमवधारणमवधीर्य कुतो विधान्तरेण तद्व्याख्येत्याशङ्क्यार्थबलाद्धीत्यादिभाष्यं विभजते। सोम इति। अग्निरपि संहार्यश्चेत्सोम एव सोऽपि संहर्ता चेदग्निरेवेत्यवधारणं युक्तमित्यर्थः॥१५७॥१५८॥

द्वेधाभिन्नं जगत्सर्वमन्नमन्ना¹³⁷द एव च॥
अन्नं चराचरं कृत्स्नमन्नादः प्राण उच्यते॥१५९॥

अग्नीषोमात्मना स्थितं जगदित्युक्तमुपसंहरति। द्वेधेति। प्रजापतेः सर्वात्मत्वमुपक्रम्य कथं जगतो द्वेधाविभक्तस्योपसंहार इत्याशङ्क्य तस्य सूत्रे पर्यवसानात्तस्मिन्नात्मबुद्ध्योपासकस्य सर्वदोषराहित्यरूपं फलमत्र विवक्षितमित्याह। अन्नमिति॥११९॥

फलाभिधित्सयेदानीं देवसृष्टिविदः श्रुतिः॥
प्रवर्ततेऽथ सैषेति तत्स्तुतिस्तावदुच्यते॥१६०॥

सैषेत्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। फलेति। अनुग्राहकदेवसृष्ट्युपासकस्य फलोक्त्यर्थमतिसृष्ट्यामित्यादिवाक्यं तस्मात्प्राक्तनं सैषेत्यादि देवसृष्टिस्तुत्यर्थमिति भेदः। अथेदानीमिति संबन्धः। फलोक्तीच्छानन्तरं स्तुतेरवसरे सतीति यावत्। देवसृष्टिविदः फलाभिधित्सया तावदतिसृष्ट्यामित्याद्या श्रुतिः प्रवर्तते। अथेदानीं सैषेत्यादिश्रुत्या देवसृष्टेः स्तुतिरिप्यत इति योजना॥१६०॥

अनुग्राहकदेवानां या सृष्टिरुदिता पुरा॥
अतिसृष्टिरनुग्राह्यसृष्टेः सा स्यात्प्रजापतेः॥१६१॥

सैषेत्यादिवाक्यस्थाक्षराणि व्याचष्टे। अनुग्राहकेति॥१६१॥

अश्रेयोभ्योऽनुग्राह्येभ्यः ससर्ज श्रेयसः सुरान्॥
यतोऽतिसृष्टिस्तेनेयं यैषेहाग्न्यादिरीरिता॥१६२॥

तच्छ्रेयसो देवानित्यादिहेतुवाक्यं व्याकरोति। अश्रेयोभ्य इति। न क्रियया पञ्चम्याः संबन्धोऽपि तु द्वितीययेति विवेक्तव्यम्। इहेति पूर्वसंदर्भोक्तिः। अग्न्यादिरिति तत्सृष्टिरुक्ता॥१६२॥

मर्त्यो वा यजमानः सन्नस्राक्षीदमृतान्सुरान्॥
अतिसृष्टिरतः प्रोक्ता साऽतिसाध्वीति निश्चिता॥१६३॥

अथ यन्मर्त्यः सन्नित्यादेरर्थमाह। मर्त्यो वेति। वाशब्दा देवसृष्टेरतिसृष्टित्वे हेत्वन्तरार्थः। एतेनाथशब्दो व्याख्यातः। देवसृष्टेरतिसृष्टित्वोक्तिः स्तुतिरिति निगमयति। सेति॥१६३॥

प्रजापतिरिवैतस्यां सृष्टौ स्यात्सर्गकृन्नरः॥
यथोक्तसृष्टिविद्यः स्यात्तस्यैतत्फलमीरितम्॥१६४॥

अतिसृष्ट्यामित्यादि व्याचष्टे। प्रजापतिरिति। देवादिस्रष्टा तदात्मा प्रजापतिरहमेवेत्युपासितुस्तद्भावापत्त्या तत्स्रष्टृत्वं फलमित्यर्थः॥१६४॥

अविद्यापटसंवीतचक्षुषामियदेव तु॥
वैदिकं साधनं ज्ञेयं ज्ञानकर्मस्वभावकम्॥१६५॥

पूर्वोत्तरग्रन्थयोः संबन्धार्थं वृत्तं कीर्तयति। अविद्येत्यादिना। अज्ञानच्छन्नचित्तानां ज्ञानादि वेदोक्तं साधनं कर्त्रादिवशाज्जायमामं मनुष्यादिसूत्रान्तफलं यदिषे त्वेत्यादिश्रुत्या कर्मकाण्डे व्याख्यातमुषा वा अश्वस्येत्यादिश्रुत्या वा पूर्वत्र व्याकृतं तदशेषमियदेव ज्ञेयं यद्व्याकृतं संसारात्मकं जगदित्युक्तमित्यर्थः। अज्ञानां पुमर्थस्य साधन-

मित्युक्ते मुक्तिसाधनं पुरः स्फुरति तन्निरस्यति। ज्ञानेति। एकरूपस्य मोक्षस्यानेकरूपं न साधनं भवतीति भावः। तस्यानुपादेयत्वशङ्कां वारयति। वैदिकमिति॥१६५॥

कर्त्रादिकारकापेक्षं विरिश्चान्तफलप्रदम्॥
व्याकृतं तदशेषेण श्रुत्या व्याख्यायि यत्पुरा॥१६६॥

मोक्षसाधनं मानवस्तुतन्त्रं तत्त्वज्ञानमिदं तु कारकसाध्यमतो न तद्धेतुरित्याह। कर्त्रादीति। किंच विरिञ्चावसानमेवास्य फलं न च तदेव कैवल्यं भयारत्यादिश्रुतेरतोऽपि नेदं तत्साधनमित्याह। विरिञ्चेति। किंच मोक्षो व्याकृतादर्थान्तरमन्यदेव तद्विदितादितिश्रुतेरिदं तु नामरूपं व्याकृतमतो व्याकृतस्यैव हेतुर्न मुक्तेरित्याह। व्याकृतमिति। वैदिकत्वं साधयति। श्रुत्येति॥१६६॥

अथैतस्य यथोक्तस्य साध्यसाधनरूपिणः॥
जगतो व्याकृतस्याभूद्बीजावस्थाऽविनश्वरी॥
तन्निर्दिदिक्षयायत्नात्प्रवृत्तैषा परा श्रुतिः॥१६७॥

इदानीमव्याकृतकण्डिकामवतारयन्प्रवेशवाक्यात्प्राक्तनत¹³⁸द्धेदमित्यादेस्तात्पर्यमाह। अथेति। ज्ञानकर्मफलोक्त्यानन्तर्यमथशब्दार्थः। उक्तं फलं परामृशति। एतस्येति। संसारत्वेनोक्तं रूपमनतिक्रम्य स्थितस्येत्याह। यथेति। तस्य फलोपायरूपद्वयोपेतस्य जगतो नामादिना व्याकृतस्य व्याकरणात्पूर्वं या बीजावस्था साभासप्रत्यगविद्या विद्यां विना नाशरहिता तस्या निर्देशेच्छया व्याख्येयत्वेन प्रस्तुता तद्धेदमित्याद्योत्तरा श्रुतिस्तात्पर्येण प्रवृत्तेत्याह। साध्येत्यादिना। विनश्वरीति वा छेदः। अस्ति हि तस्या विद्यया विनष्टुं शीलमिति। बीजावस्थाया निर्देष्टुमिष्टत्वमेव न साक्षान्निर्देश्यत्वमनिर्वाच्यत्वादिति वक्तुं निर्दिदिक्षयेत्युक्तम्। साभासप्रत्यगविद्याख्यबीजावस्थोक्तिद्वारा नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावः परमात्मैव प्रत्यग्भूतो ज्ञो ज्ञानं चेति निश्चेतुं प्रवेशवाक्यात्प्राचीनं वाक्यमिति मत्वाऽऽह। यत्नादिति॥१६७॥

संसृत्यनर्थस्य यतो निदानं सैव नापरम्॥
यतो मूलमनर्थानामात्माज्ञानं जगत्यपि॥१६८॥

यज्ज्ञाने पुमर्थाप्तिस्तदेव वाच्यं किमिति प्रत्यगविद्योच्यते तत्राऽऽह। **संसृतीति।**संसाराख्यमातृत्वाद्यनर्थस्य प्रत्यगविद्यैव मूलं नाप्रमाणकं प्रधानाद्यतस्तद्ध्वस्तौ पुमर्थसिद्धेर्युक्ता तदुक्तिरित्यर्थः। आत्माज्ञानस्यानर्थमूलत्वं कथं सिद्धमिति तत्राऽऽह। यतइति। अहमेवंविधोऽस्मीत्यात्मानमज्ञात्वा मौढ्यातिरेकात्परदारादौ प्रवर्तमानोऽनर्थमाप्नुवन्दृश्यतेऽतो लोके प्रत्यगज्ञानमनर्थमूलं निश्चितमित्यर्थः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यामविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयमित्यादिशास्त्रं समुच्चेतुमपिशब्दः॥१६८॥

तद्ध्वंसादेव निःशेषपुमर्थाप्तिरतो भवेत्॥
जिहासितस्यानर्थस्य हेतुः स्यात्सशरीरता॥१६९॥

स्वाज्ञानस्यानर्थमूलत्वे फलितमाह। तद्ध्वंसादिति। तस्यानर्थमूलतया लोकवेदसिद्धत्वमतःशब्दार्थः। तच्चेदनर्थमूलं तर्हि स्वापप्रलययोरपि तद्वशान्मातृत्वादिरनर्थः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। जिहासितस्येति। प्रत्यङ्मोहो देहाभिमानद्वाराऽनर्थहेतुर्न साक्षादित्यर्थः॥१६९॥

न वै सशरीरस्येति श्रुतेरध्यवसीयते॥
धर्माधर्मौच देहस्य योनिरित्यागमाश्रयात्॥१७०॥

देहाभिमानस्यानर्थहेतुत्वे मानमाह। नेत्यादिना। तर्हि प्रत्यङ्मोहादेव देहाभिमानोऽपि स्वापादौ स्यान्नेत्याह। धर्मेति। योनिरित्यवसीयत इति संबन्धः। धर्मादेस्तद्योनित्वे यथाकर्म यथाश्रुतमित्यादिवाक्यं प्रमाणयति। आगमेति॥१७०॥

विहितं प्रतिषिद्धं च कर्म मूलं तयोरपि॥
न यस्य ह्यक्रियस्य संबन्धो धर्मेणास्तीतरेण वा॥१७१॥

ननु धर्मादेरपि स्वापादौ भावात्तत्कृतं सदेहत्वमपि तथा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। विहितमिति। अपूर्वस्यानुष्ठानं हेतुरित्यत्र हेतुमाह। न हीति। निष्क्रियस्य धर्मादियोगे मुक्तस्यापि स्यात्स्वापादौ सदपि धर्माद्यकिंचित्करमहंकाराभावादव्यक्तेरन्यथा स्वापाद्यभावाच्चोद्यानवकाशादिति भावः॥१७१॥

नाकारकस्य जगति क्रियया संगतिस्तथा॥१७२॥

तद्भावभावहेतुत्वात्कारकत्वस्य कारणम्॥
रागद्वेषौ, न तौमुक्त्वा जगत्यन्यत्प्रवर्तकम्॥१७३॥

क्रियायास्तर्हि किं कारणं तदाह। नाकारकस्येति। तथेत्यक्रियस्य धर्माद्ययोगवदित्यर्थः। कारकत्वं क्रियाहेतुरित्यत्र हेतुमाह। तद्भावेति। तस्य भावे क्रियाभावादन्यथा चाभावात्कारकत्वस्य तद्धेतुत्वनिश्चयादित्यर्थः। तस्य हेतुमाह। कारकत्वस्येति। तत्रान्वयव्यतिरेकौ प्रमाणयति। न ताविति॥१७२॥१७३॥

स यथाकाम इत्युक्त्वा ऋत्वादेः प्रसवं श्रुतिः॥
कामाभावे च तद्धानिं योऽकामश्चेति चावदत्॥१७४॥

रागादेः प्रवर्तकत्वे श्रुतिरपि मानमित्याह। स यथेति। स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवतीत्याद्या श्रुतिः संकल्पक्रियादे रागादिवशादुत्पत्तिमुक्त्वा योऽकाम आप्तकाम इत्याद्या च तदभावे संकल्पादेरसत्त्वमुक्तवती। चकाराभ्यां कामबन्धनमेवेदमात्मक्रीड आत्मरतिक्रियावान्यस्त्वात्मरतिरेव स्यादित्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यां कामादिभावाभावाभ्यां प्रवृत्तिभावाभावौ विवक्षितावित्यर्थः॥९७४॥

साध्वसाध्विति चाध्यासौ मूलं विद्या तयोरपि॥
रागद्वेषौ यतो दृष्टौ नैवर्ते साध्वसाधुनी॥१७५॥

रागद्वेषयोर्निदानमाह। साध्विति। तत्रान्वयव्यतिरेकौ सूचयति। रागद्वेषाविति॥१७५॥

अन्तरेण प्रमेयार्थं नापि ते साध्वसाधुनी॥
साध्वसाध्विति वा ज्ञानं ज्ञातमेयस्य जायते॥१७६॥

शोभनाशोभनाध्यासयोर्ज्ञातोऽर्थो हेतुरिति वदन्नादौ व्यतिरेकमाह। **अन्तरेणेति।**अन्वयमाह। साध्विति॥१७६॥

प्रमातृत्वादिसंबन्धो नासदात्मकवस्तुनि॥
नञ्घटाद्यर्थविज्ञानं सत्येव जगतीष्यते॥१७७॥

ज्ञातत्वस्य हेतुमाह। प्रमातृत्वेति। ज्ञातत्वं हि मातृत्वादिसंबन्धस्तस्यासत्यसंभवो नरविषाणादावदृष्टेरतस्तत्र सत्त्वं हेतुरित्यर्थः। तदेतदनुभवेन साधयति। **नञ्घटेति।**भावाभावज्ञानं सत्येव लोके दृष्टं नासति तद्धीर्न हि तुच्छे ज्ञानं संगच्छतेऽतः सत्त्वं ज्ञातत्वहेतुरित्यर्थः॥१७७॥

प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहमृते सत्त्वं न कुत्रचित्॥
प्रत्यग्याथात्म्यसंबुद्धौ न सत्तभासदुच्यते॥१७८॥

सत्त्वासत्त्वयोः किं कारणं तदाह। प्रत्यगिति। सत्त्वमसत्त्वं चेति च्छेदः। कुत्र चिद्देशे काले वस्तुनि वेत्यर्थः। प्रतीचोऽपि सत्त्वान्न तदज्ञानकृतमित्याशङ्क्य वस्तुतः सदपि प्रत्यग्वस्तुज्ञानादूर्ध्वं सदसदिति च न व्यवह्रियतेऽतो व्यावहारिकं सत्त्वमाविद्यमेवेत्याह। प्रत्यग्याथात्म्येति॥१७८॥

असाधारणमज्ञानं प्रतीच्येव यतः स्थितम्॥
एतत्प्रमेयमेवातः प्रमाणं नान्यदिष्यते॥१७९॥

प्रत्यगज्ञानस्यानर्थहेतुत्वं प्रणाड्योक्तं तत्र प्रत्यगितिविशेषणं त्यक्त्वाऽज्ञानं तद्धेतुरिति वाच्यं तथाचाऽऽत्मानात्मसाधारणाज्ञानस्य तद्धेतुत्वसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। असाधारणमिति। आत्मानात्मनोर्न साधारणमज्ञानं किं त्वात्मनोऽसाधारणं प्रतीच्येवाऽऽश्रये विषये च स्थितत्वादहमज्ञो मां न जानामीत्यनुभवादनात्मनि चाज्ञानात्मके तदयोगादित्यर्थः। प्रतीचोऽन्यत्रापि प्रमाणप्रवृत्तेरज्ञातत्वमेष्टव्यमज्ञानोपलक्षिते तत्प्रवृत्तेस्तत्कथमात्मैवाज्ञात इत्याशङ्क्याऽऽह। एतदिति। न ह्यज्ञानात्मकेऽनात्मन्यज्ञातत्वमेकत्र विषयविषयित्वायोगात्तस्मादेतस्मिन्प्रतीच्यज्ञाते मेये बोधकमेव मानं नानात्मबोधकं तदस्तीत्यर्थः॥१७९॥

एवं प्रमेयसिद्ध्यर्थं प्रवृत्तैषोत्तरा श्रुतिः॥
क्रियाकारकरूपेऽस्मिन्व्यवहारे तमोन्वयात॥
अक्रियाकारकं वस्तु पारोक्ष्यान्नैव लभ्यते॥१८०॥

आत्मैवाज्ञातो मे इति प्रतिज्ञामात्रमित्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। आत्मैवाज्ञातश्चेत्तत्रैवाध्यक्षादेरपि वृत्तेस्तस्य तद्गम्यत्वात्कृतं वेदान्तश्रवणेनेत्याशङ्क्याऽऽह। **क्रियेति।**व्यवहारे व्यवह्रियमाणं जगत्तस्मिन्क्रियादिरूपे कारणस्य तमसोऽनुगतेस्तद्विलक्षणस्य वस्तुनस्तदावृतत्वेन पारोक्ष्यान्न तत्प्रत्यक्षादिना लक्ष्यते पराञ्चि खानीत्यादिश्रुतेरेतो विशिष्टस्यैव तद्विषयत्वं केवलस्याऽऽगममात्रगम्यतेत्यर्थः॥१८०॥

तद्ध्यदृष्टं सदज्ञानकार्यं स्रगिव पन्नगम्॥
सर्वं बिभर्त्यसक्तं सदसक्तमिति च स्मृतेः॥१८१॥

जगति दृष्टेऽपि प्रत्यङ्न दृश्यते चेदद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। तद्धीति। प्रत्यग्वस्तु प्रत्यक्षाद्यदृष्टमज्ञातं सदज्ञानं तत्कार्यं च सर्वं सर्पमिव माला धारयति। अतो द्वितीयस्य कल्पितत्वेनावस्तुत्वान्न वस्त्वद्वैतहानिरित्यर्थः। प्रतीचो द्वैतास्पदत्वे कथमसंगतत्वमित्याशङ्क्य संबन्धस्यापि संबन्धिवत्कल्पितत्वादित्याह। असक्तं सदिति। वस्तुनः सङ्गाभावे कथमाश्रयत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। असक्तमिति चेति। असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ चेति वदता भगवता वास्तवं सङ्गमन्तरेण सर्वाश्रयत्वं प्रतीचो दर्शितमित्यर्थः॥१८१॥

अपूर्वाद्यात्मकं वस्तु यत्र साक्षात्प्रसिध्यति॥
तत्कार्त्स्न्याल्लभ्यते तत्र व्यवहारो न मोहजः॥१८२॥

अज्ञातात्माश्रयं जगदित्ययुक्तं ज्ञातात्मन्यपि कर्तृत्वादिदृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। अपूर्वादीति। यत्र विद्यावस्थायां कार्यकारणनिर्मुक्तमेकरसं वस्त्वसंसृष्टापरोक्षत्वेनासंभावनादितिरस्कारेण स्फुरति तत्र व्यवहारः कर्तृत्वादिरज्ञानतो न लभ्यते तदा तस्याप्रतिबन्धेन पूर्णत्वाद्दृश्यमानं तु कर्तृत्वादि बाधितानुवृत्तिमात्रं तस्मादज्ञातात्माश्रयं जगदित्यर्थः॥१८२॥

यथासिद्धानुवादेन पूर्वं नो ह्यभ्यधात्स्फुटम्॥१८३॥

पदानीह तदर्थांश्चप्रसिद्धानेव लोकतः॥
आदाय कर्मशास्त्रं तन्निषेधविधिबोधकृत्॥१८४॥

यथोक्तं वस्तूषा वा अश्वस्येत्यादिनोक्तं तत्किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह। **यथेति।**लौकिकपदार्थानुवादेन पूर्वग्रन्थे ध्येयत्वेन सूत्रात्मनाऽऽत्मवस्तु श्रुतिरुक्तवती न हि तत्र तत्त्वं स्पष्टमादिष्टमतोऽनन्तरग्रन्थोऽर्थवानित्यर्थः। नन्वेवमपि कर्मकाण्डे यथोक्तात्मनः सिद्धत्वाद्गतार्थमुत्तरं वाक्यमनर्थकं नेत्याह। पदानीति। इहेति व्युत्पत्तिदशोक्तिः।

लोकतो वृद्धव्यवहारवशादित्यर्थः। लोकसिद्धपदपदार्थाङ्गीकारेणेदमिष्टसाधनमितरदित्येतावन्मात्रे कर्मकाण्डे प्रवृत्तं न वस्तुपरमित्यर्थः॥१८३॥१८४॥

इतः परं वस्तुतस्वपरीक्षणकृतक्षणा॥
श्रुतिः प्रवृत्ताऽतस्तावत्प्रमेयोऽर्थोऽत्र चिन्त्यते॥१८५॥

तस्य वस्तुपरत्वाभावे लब्धमर्थमाह। इत इति। कर्मशास्त्रात्परस्तादुपनिषदात्मा श्रुतिर्वस्तुस्वरूपनिरूपणार्थं लब्धावसरा सती प्रवृत्ता कर्मकाण्डनिर्वर्तितकर्मजातशोधितधिषणो हि प्रत्यक्प्रवणस्तद्विविदिषामालम्बते तमधिकृत्य चोपनिषदुपावर्तते यस्मादित्थमुत्तरग्रन्थारम्भस्तस्मात्तद्धेदमित्यादौ प्रथममज्ञातार्थो निरूप्यते तदधीनत्वादुपनिषत्प्रामाण्यस्येत्यर्थः॥१८५॥

संसाराख्यमहाव्याधेः किं मूलमिति चिन्त्यते॥
तद्ध्वस्तये चिकित्सेयं तदा फलवती भवेत्॥१८६॥

ननुपुरुषार्थे निरूपयितव्ये किमित्यज्ञानं निरूप्यते न हि तदेव तथा सदा पुमर्थसिद्धर्ज्ञानवैफल्यादत आह। संसारेति। कतिपयजनवर्तिज्वरादेरशेषव्यापिनः संसारस्य विशेषार्थं महत्त्वविशेषणम्। चिन्ताफलमाह। तद्ध्वस्तय इति। संसारव्याधिनिरासार्थं श्रवणादिरूपा चिकित्सा मुमुक्षुभिः क्रियमाणा निदाननिश्चये तेन सह तस्य निरसितुं शक्यत्वात्फलवती न हि निदानवेदनं विना चिकित्सितुं युक्तम्। उक्तं हि—

“स्मृतिमान्युक्तिहेतुज्ञो मतिमान्प्रतिपत्तिमान्।
भिषगौषधसंयोगैश्चिकित्सां कर्तुमर्हति” इति॥

सुश्रुतश्चाऽऽह—

“संचयं च प्रकोपं च प्रसरं स्थानसंश्रयम्।
व्यक्तिभेदं च यो वेत्ति दोषाणां स भवेद्भिषक्” इति॥

तस्मान्निदानज्ञानपूर्विका चिकित्सा फलवतीत्यर्थः॥१८६॥

ऊर्ध्वमूल इति तथा मन्त्रवर्णोऽपि विद्यते॥
गीतास्वपि तथैवैतदूर्ध्वमूलमितीरणम्॥१८७॥

ननु संसारस्य मूलमेव नास्ति स्वभाववादात्प्रधानाद्येव वा तन्मूलं नाज्ञातं ब्रह्मेत्याशङ्क्य श्रुतिस्मृतिभ्यां परिहरति। ऊर्ध्वमूल इति। अस्ति हि संसारस्य मूलं नेदममूलं भविष्यतीतिश्रुतेस्तच्च यथाऽज्ञानं ब्रह्मैव तथा काठकश्रुतिरित्यर्थः। तथैव मन्त्रवर्णानुसारेणेत्येतत्॥१८७॥

अशेषानर्थमूलस्य प्रत्यगज्ञानरूपिणः॥
ध्वस्तौ ध्वस्तिरनर्थानां पुमर्थश्च समाप्यते॥१८८॥

अज्ञातं ब्रह्म न बन्धहेतुर्निवृत्तेऽप्यज्ञाने तदृष्टेरित्याशङ्क्य ज्ञानादूर्ध्व बन्धधीर्बाधि-

तानुवृत्तिरित्युक्तत्वान्मैवमित्याह। अशेषेति। न केवलमनर्थध्वस्तिरेवाज्ञानध्वस्तिद्वारा
ज्ञानफलं किं त्वानन्दाप्तिरपीत्याह। पुमर्थश्चेति॥१८८॥

निरस्तातिशयानन्दरूपता प्रत्यगात्मनः॥
अथैष यो वै भूमेति श्रुत्यैव प्रतिपाद्यते॥१८९॥

ज्ञानादज्ञानध्वस्त्याऽनर्थध्वस्तावनुपद्रुतात्मनाऽवस्थानमेवाऽऽत्मनो लभ्यते न सुखमित्याशङ्क्याऽऽह। निरस्तेति। अथैष एव परम आनन्द एषोऽस्य परम आनन्द एष ह्येवाऽऽनन्दयाति यो वै भूमा तत्सुखमित्यादिवाक्यमत्र प्रमाणयति। अथेति॥१८९॥

स्वत आनन्दयाथात्म्यात्कुतो दुःखेन संप्लुतिः॥
तथाऽपि निह्नुते शास्त्रं न लिप्यत इतीरणात्॥१९०॥

आत्मनः सुखत्वे दुःखमपि तत्र स्यात्तस्य तदविनाभावादित्याशङ्क्य वैषयिकसुखस्य दुःखाविनाभावेऽपि स्वरूपसुखस्य नैवमित्याह। स्वत इति। आत्मनि दुःखाभावेऽपि तन्निवारकवाक्यस्य का गतिर्न हि प्रसङ्गाभावे तत्र तन्निवारणं युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। तथाऽपीति। वस्तुतो दुःखायोगेऽपि भ्रान्तिप्राप्तं तदादाय न लिप्यते लोकदुःखेनेत्यादि शास्त्रं निषेधति। न हि मितं निषेध्यं मितिविरोधादित्यर्थः॥१९०॥

अज्ञातात्मैकसंसिद्धबी¹³⁹जावस्थमिदं जगत्॥
तदित्यनेनाभ्यधायि परोक्षार्थाभिधायिना॥१९१॥

तद्धेत्यादिग्रन्थतात्पर्यमुक्त्वा प्रासङ्गिकीं चोद्योत्तरपरंपरां च दर्शयित्वा श्रुत्यक्षराणि व्याचिख्यासुस्तत्पदार्थमाह। अज्ञातेति। तदात्मनैकेन सती या बीजावस्था साभासप्रत्यगविद्या तद्रूपं जगत्परोक्षं तदभिधायिसर्वनाम्ना तत्पदेनोक्तमित्यर्थः॥१९१॥

अव्याकृतस्य जगतो भूतकालाभिसंगतेः॥
सुखावबुद्धये हेति निपातोऽत्र प्रयुज्यते॥१९२॥

कथं जगतो यथोक्तस्य परोक्षत्वं तत्राऽऽह। अव्याकृतस्येति। परोक्षतेति शेषः। निपातार्थमाह। सुखेति। परोक्षस्य जगतःसुग्वधीरैतिह्याधीना तेनात्र हशब्द इत्यर्थः॥१९२॥

नामरूपादिविकृतं पराङ्मानैकगोचरः॥
सहस्रभेदवत्साक्षादिदमा जगदुच्यते॥१९३॥

इदंशब्दार्थमाह। नामेति। आदिपदं कर्मार्थम्। तस्मिन्निदंशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमाह। परागिति।¹⁴⁰ एकशब्दः शास्त्रनैरपेक्ष्यार्थः। तादृश्यप्यनुमेयादौ नेदंशब्दप्रवृत्तिरिति विशिनष्टि। साक्षादिति॥१९३॥

सामानाधिकरण्यस्य तदिदंपदयोः श्रुतेः॥
कार्यकारणयोर्नित्यमभेदोऽध्यवसीयते॥१९४॥

पदद्वयसामानाधिकरण्यफलमाह। सामानाधिकरण्यस्येति। तदिदंशब्दयोः सामानाधिकरण्यस्य श्रवणात्कार्यकारणयोर्भेदो निरस्त इत्यर्थः॥१९४॥

न क्रियाकार्यविरहे कारणं सिध्यति क्वचित्॥
निष्क्रियं कारणं चेत्स्यात्तद्वन्नित्यं फलोत्थितिः॥१९५॥

तयोर्वस्तुत्वं केचिदाहुस्तन्न द्वयोरपि कल्पितत्वात्कारणं हि निष्क्रियं सक्रियं वा नाऽऽद्यः क्रियारूपकार्याभावे क्वचिदपि कार्ये कारणस्यासिद्धेरित्याह। न क्रियेति। विपक्षे दोषमाह।निष्क्रियमिति। तद्वत्कारणवदित्यर्थः॥१९५॥

तयोश्च युगपद्भावे न स्यात्कारणनिश्चितिः॥
क्रियान्तरप्रसक्तेश्च तत्कार्यत्वेऽनवस्थितिः॥१९६॥

न द्वितीयः क्रियातद्वतोर्यौगपद्यं क्रमो वाऽऽद्ये न तयोः शृङ्गयोरिव तद्भावो निश्चायकाभावादित्याह। तयोश्चेति। प्रथमं कारणं पश्चात्क्रियेति क्रमश्चेत्तत्राऽऽह। क्रियान्तरेति। कार्यस्य कारणादुत्पत्तौ क्रियापेक्षावत्तस्याश्च पूर्वसिद्धात्तस्मादुत्पत्तौ क्रियान्तरापेक्षयाऽनवस्था। न च प्रथमं क्रिया पश्चात्कारणमिति क्रमस्तस्यापि कार्यत्वे कारणान्तरापेक्षयाऽनवस्थानादकार्यत्वे क्रियाकालेऽपि तद्भावात्क्रमायोगान्न च सा निराश्रया गमिवत्प्राथम्येऽपि कार्यत्वे क्रियान्तरप्रसक्तेरनवस्था न क्रिया क्रियान्तरमुत्पादयति न चाकार्या साऽस्तीति भावः॥१९६॥

कार्यं चाक्रियमाणं सन्न कार्यत्वं समश्नुते॥
अकर्तृकं चेत्कार्यं स्यात्कारणं कार्यतां व्रजेत्॥१९७॥

कार्यस्य क्रियापेक्षायामपि न तस्यास्तदपेक्षा स्वयंक्रियात्वादित्याशङ्क्य तस्याः कार्यत्वमकार्यत्वं वा कार्यत्वे क्रियाव्याप्यत्वाभावे व्याहतिरित्याह। **कार्यं चेति।**अकार्यत्वे सदा सा स्यादिति चार्थः। सक्रियस्य कारणत्वं निरस्याऽऽद्ये दोषान्तरमाह। अकर्तृकमिति। कार्यं कर्तृस्थक्रियाव्याप्यं न चेत्तदा कारणमेव कार्यत्वं गच्छेत्तस्यैव तत्क्रियाव्याप्यत्वराहित्यादित्यर्थः॥१९७॥

कारणत्वात्सदन्यस्य कार्यत्वाच्च सतस्तथा॥
अन्योन्याव्यतिरेकाच्च कुतो नाशादिसंभवः॥१९८॥

निरूप्यमाणे कार्यकारणयोरयोगश्चेत्तयोस्तुच्छत्वेन कल्पितत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। कारणत्वादिति। कारणं तुच्छव्यावृत्तं कारणत्वात्तुच्छस्य तदयोगात्कार्यं च तथा तद्व्यावृत्तमतुच्छस्यैव कार्यत्वात्तुच्छस्य तदनुपपत्तेरित्यर्थः। अन्यस्येति वदन्कार्यकारणयोर्वास्तवं भेदमिच्छतीत्याशङ्क्याऽऽह। अन्योन्येति। न हि तयोर्गवाश्ववद्भेदे

तद्भावो नापि वास्तवस्तयोरभेद एकस्मिन्नेव तत्प्रसङ्गादतो द्वयमपि कल्पितमित्यर्थः। किंच जन्मनाशादिविकाराणां वस्तुनो भेदाभेदाभ्यां दुर्भणत्वात्कूटस्थे तस्मिन्कल्पितत्वमेव तयोरित्याह। कुत इति॥१९८॥

क्रिया वा तत्फलं वा स्यात्कारकं वा न किंचन॥
निरन्वयोऽयं नाशः स्यादेषामन्यतमोऽपि न॥१९९॥

कार्यस्य वैशेषिकादयो निरन्वयं नाशमिच्छन्ति तत्कथं तदसंभवस्तत्राऽऽह। क्रिया वेति। न किंचनेति तुच्छतोक्तिः। पक्षचतुष्टयेऽपि दोषं संभावयति। एषामिति॥१९९॥

क्रियायाः फलरूपेण ध्वस्तिर्नावस्थितेर्भवेत्॥
तेन तेन विशेषेण कारणं प्रथते सदा॥२००॥

निरन्वयनाशस्य क्रियात्वपक्षे दोषं स्फुटयति। क्रियाया इति। तस्याः फलात्मना स्थितेर्नाभीष्टा ध्वस्तिः स्यादिति योजना। पक्षान्तरेष्वपि संभावितं दोषं स्फुटयति। तेनेति। मूलकारणमेव क्रियाकारकफलात्मना निर्विशेषसदाकारेण च प्रकाशते तन्न कदाचिदपि निरन्वयनाशसिद्धिरित्यर्थः॥२००॥

यथा जन्मादिकर्तत्वाद्बीजं नैव विनश्यति॥
नाशेऽपि तस्य नंष्टृत्वान्न नंष्टुः स्याद्विनाशिता॥२०१॥

तदभावं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। यथेति। आदिशब्दः स्थित्यर्थः। बीजस्य नाशेऽपि जन्मादाविव कर्तृत्वान्न निरन्वयनाशिताऽन्यथा कर्त्रभावान्नाशासिद्धिरिति दार्ष्टान्तिकमाह। नाशेऽपीति॥२०१॥

एवं चेन्न सतो नाशो नोत्पत्तिरसतस्तथा॥
अव्याकृताभिधानाच्च कार्यस्य स्यात्कदाचन॥२०२॥

तदिदंपदयोः सामानाधिकरण्यश्रुतेः कार्यकारणभेदनिरासद्वारा तत्कल्पितत्वे तात्पर्यमुक्त्वा तयोः कल्पितत्वे फलमाह। एवमिति। कार्यकारणयोर्जन्मनाशयोश्च दुर्निरूपत्वं चेत्तर्हि न सतो नाशः सत्त्वे त्यक्तेऽत्यक्ते च तदयोगान्न चासौ सतो भिद्यते नैःस्वाभाव्यापत्तेर्नापि न भिद्यते सन्मात्रत्वप्रसङ्गादेतेनासतो जन्मादि प्रत्युक्तमिति भावः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। अव्याकृतेति। इदमेव कार्यमव्याकृतमित्युक्ते न तस्य सतो नाशो लयेऽप्यव्यक्तस्य स्थितेर्नापि तस्य कदाचिदप्यसतो जनिरव्यक्तव्यक्तेरेव तत्त्वादित्यर्थः॥२०२॥

तत्त्वबोधातिरेकेण न नाशोऽन्यो यथा तथा॥
महताऽतिप्रयत्नेन ह्युदर्केऽपि प्रवक्ष्यते॥२०३॥

ननु निरन्वयनाशस्त्वयाऽपीष्यते ब्रह्मविद्यया सनिदानबन्धस्य सर्वात्मना ध्वंसाश्रयणात्तत्कथं स दूष्यते तत्राऽऽह। तत्त्वेति। स्वरूपज्ञप्तिरेव समूलबन्धध्वस्तिर्न ततोऽतिरेकेण यथा तथा महता यत्नेन प्रागुक्तमुत्तरत्रापि वक्ष्यते। तस्मादस्मन्मते वस्त्वतिरेकी निरन्वयो नाशो नास्तीत्यर्थः॥२०३॥

नामरूपाद्यभिव्यक्तेः प्राक्तनः काल उच्यते॥
तर्हीति ह्यनभिव्यक्तमव्याकृतगिरोच्यते॥२०४॥

तद्धेदमितिपदानि व्याख्याय तर्ह्यव्याकृतमिति पदे व्याचष्टे। नामेति। यथोक्तकालस्य लोकवेदप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥२०४॥

अविद्याकर्मसंस्कारास्तेजोप्क्ष्मासूत्रसंश्रयाः॥
खे लीनास्त्वस्तितामात्रा अव्यक्ताख्याः सहाऽऽत्मना॥२०५॥

किं तदनभिव्यक्तं ? न तावदभिव्यक्त्यभावस्तस्य कारणत्वायोगान्नापि तदन्यत्तद्विरोधि वा तस्य कार्यत्वेनोक्तदोषादित्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। अस्यार्थः—अविद्या मिथ्याज्ञानमहंग्रहश्च। कर्म धर्माधर्मौ। संस्कारा नानारूपकार्यवासनाः। सूत्रं वायुर्वायुर्वै गौतम तत्सूत्रमितिश्रुतेस्ते चाविद्यादयो भूतचतुष्टयालम्बनाः पुनराकाशमप्यालम्बन्ते ते चापञ्चीकृतपञ्चमहाभूताश्रिता मूलकारणात्मना स्थितिं लभन्ते ते च साभासप्रत्यगविद्यारूपा भोक्त्रा सहाव्यक्तशब्दा भवन्तीति॥२०५॥

कार्यकारणभेदेन प्रपञ्चो यः पुरोदितः॥
यश्चोर्ध्वं वक्ष्यते तस्मात्परस्तादेतदुच्यते॥२०६॥

तन्नामरूपाभ्यामित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। कार्येति। उक्तवक्ष्यमाणप्रपञ्चादुपरिष्टात्तमाश्रित्य तदित्याद्युच्यते। तत्र नामरूपशब्दाभ्यामाकाशादि गृह्यते न प्रसिद्धे नामरूपे न च तद्व्याकरणमृते मूलकारणादिति तद्ग्रहणमत्र युक्तमित्यर्थः॥२०६॥

प्रथते वैश्वरूपेण यतोऽविद्यैव सर्वथा॥
अविद्यामात्रयाथात्म्यादतस्तद्धेदमुच्यते॥२०७॥

कार्यकारणयोर्नित्यमभेद इत्युक्त्वा कार्यकारणभेदेनेति वदतो व्याहतिरित्याशङ्क्याह। प्रथत इति। वैश्वरूपेण कार्यं कारणमित्यनेकाकारेणेत्यर्थः। सर्वदा त्रिष्वपि कालेप्विति यावत्। कार्यकारणयोराविद्यत्वादुक्तसामानाधिकरण्यातयोरभेदोपपत्तिर्भेदेन चानुवादस्तद्रूपेणाविद्याया भानादिन्द्रो मायाभिरित्यादिश्रुतेस्तन्न व्याहतिरित्यर्थः॥२०७॥

मा भूद्व्यकृतधीः पुंसां नामरूपात्मवस्तुनि॥
ऐकात्म्यव्यक्तितोऽन्यत्र तस्मादेवेति गीरियम्॥२०८॥

तदित्यादिवाक्यस्थमेवशब्दं व्याकरोति। मा भूदिति। आत्मव्यक्तिं विना जगद्व्यक्तमिति पुंसां भ्रान्तिरूपा धीर्मा भूदिति यस्मान्मन्यते श्रुतिस्तस्मान्नामरूपाभ्यामेव

जगदभिव्यक्तं न स्वरूपेण प्रत्यगात्मनेति वदन्ती नामाद्यात्मना तद्व्यक्तमप्यव्यक्तमेवरज्जुरिव सर्परूपेणेत्यभिप्रायेणैवकारं प्रयुङ्क्त इत्यर्थः॥२०८॥

सामानाधिकरण्योक्तिर्व्यक्तस्याव्यक्तसिद्धये॥
न हि कार्त्स्न्यमभिव्यक्तेर्व्यक्तस्याकार्त्स्यदर्शनात्॥२०९॥

इतश्च जगद्व्यक्तमिव,न व्यक्तमेवेत्याह। सामानाधिकरण्येति। इदं तदिति सामानाधिकरण्यमवधारणाभिप्रायमुपोद्बलयतीत्यर्थः। अव्यक्तेति भावप्रधानोक्तिः। आत्मव्यक्तिं विना जगतः साक्षाद्व्यक्तत्वाभावे हेत्वन्तरमाह। न हीति। व्यक्ते जगति व्यक्तेरपूर्णत्वे हेतुमाह। व्यक्तस्येति। आत्मैव वस्तु न जगदिति तदुपलब्धौ नोपलभ्यते। अतो यावद्ब्रह्म प्रत्यङ्न मीयते तावज्जगदव्यक्तमेवेत्यर्थः॥२०९॥

प्रमात्रादिनिषेधेन श्रुत्याऽव्याकृतमुच्यते॥
तद्वित्तिसाधनाभावात्कथं तदवगम्यते॥२१०॥

तद्धेत्यादावव्याकृते प्रकृते मानमस्ति न वेति विकल्प्याऽऽयं दूषयन्नाशङ्कते। प्रमात्रादीति। न हि तत्र मानमस्तीति वक्तुं शक्यं प्रकृतश्रुतिविरोधादिति भावः। द्वितीयं निरस्यति। तद्वित्तीति। यदि तत्र नास्ति मानं तदा तदसिद्धिः साधकाभावादित्यर्थः॥२१०॥

विधूताशेषसंबन्धमनन्यानुभवात्मकम्॥
कूटस्थसंविन्मात्रैकं ब्रह्मास्मीतिस्वभावकम्॥२११॥

नित्यानुभवादव्याकृतावगतिर्न मानादिति वक्तुमनुभवं निरूपयति। **विधूतेति।**तस्य ज्ञानेनाप्यसंबन्धादसिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। भेदस्यानुभवे कल्पितत्वं तद्विशेषणवाचकानन्यशब्देन विवक्ष्यते। तथाऽपि तस्य जन्मादिविक्रियावतो वस्तुरूपत्वे तस्यापि तथात्वमित्याशङ्क्याऽऽह। कूटस्थेति। द्रव्यबोधात्मकं वस्त्विति मतं निरस्यति। मात्रेति। संविदि भेदभानात्तस्य वस्तुत्वे वस्त्वपि भिन्नं स्यादिति नेत्याह। एकमिति। अनन्यपदसूचितमत्र व्यक्ती क्रियते। औपाधिकी तत्र भेदधीर्न वास्तवीत्यर्थः। उक्तविधत्वेऽपि ब्रह्मणो जीवस्य किमायातं तदाह। अस्मीति॥२११॥

अतिरोहितसंवित्कं सदानस्तमितोदितम्॥
निःसामान्यविशेषं तत्प्रत्यगात्मैकनिष्ठितम्॥२१२॥

संविद्रूपमपि प्रत्यग्ब्रह्म न स्वप्रकाशं संविदो वेद्यत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अतिरोहितेति। न हि सा वेद्या, घटवदसंवित्त्वापत्तेरनवस्थानाञ्चेति भावः। उक्तं कौटस्थ्यं व्यनक्ति। सदेति। दीपादिषूदयास्तमयदृष्टेर्वस्तुत्वादत्रापि तौ स्यातामित्याशङ्क्याऽऽह। निःसामान्येति। सामान्यविशेषयोरन्यतरत्वमप्यस्याभिवेद्यत्वादवधेयमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति॥२१२॥

स्वतोऽवबुद्धं तथस्माभिरविद्य¹⁴¹मतः सदा॥
संगतिर्निरविद्य¹⁴²स्य नाविद्याहेतुजैर्मलैः॥२१३॥

नेदं स्वमहिमप्रतिष्ठं वस्तुत्वाद्धटवदित्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। नित्यबुद्धत्वेन नित्यशुद्धत्वमाह। यस्मादिति। तद्धेतूकृत्य नित्यमुक्तत्वमाह। संगतिरिति॥२१३॥

एवंस्वभावमप्येतदविज्ञातं स्वभावतः॥
तमोवृत्तमपेक्ष्यैतन्न तु यद्वास्तवं स्वतः॥२१४॥

उक्तरूपवस्तुनस्तथैव प्रथा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। अज्ञातत्वं स्वभावत इत्युक्तं हेतुं व्याकरोति। तम इति। एतदविज्ञातमिति संबन्धः। स्वतो यद्वस्तुरूपं तदपेक्ष्य नाज्ञातत्वं नित्यत्वापत्तेरित्याह। न त्विति॥२१४॥

स्वानुभूत्यनुसारेण यथोक्तोऽर्थोऽवसीयताम्॥
मानहेत्वतिवर्तित्वान्नेह मात्रादिसंभवः॥२१५॥

यथोक्तब्रह्मणोऽज्ञातस्याव्याकृतशब्दत्वेऽपि कथं तत्प्रथेत्याशङ्क्याऽऽह। स्वानुभूतीति। अज्ञातं प्रत्यग्वस्त्वविद्याकर्मेत्यादावुक्तमव्याकृतं तच्चोक्तानुभवात्सिध्यतीत्यर्थः। अनुभवगम्यत्वे घटवन्मेयत्वमाशङ्क्य व्यक्तशब्दाद्यभावान्मैवमित्याह। मानेति। इहेत्यज्ञातप्रत्यगुक्तिः॥२१५॥

तस्मिन्नपहतध्वान्तेऽप्यविद्या स्वानुभूतितः॥
स्वानुभूतिर्न वेद्मीति प्रागैकात्म्यमबोधतः॥२१६॥

प्रतीचि संविदेकरसे नाज्ञातत्वमज्ञत्वं वेत्याशङ्क्याऽऽह। तस्मिन्निति। कथं ध्वस्ताविद्ये तदनुभूतिस्तत्राऽऽह। स्वानुभूतिरिति। अज्ञत्वादनुभूतेर्निरङ्कुशत्वं वारयति। प्रागिति॥२१६॥

ज्ञातात्मतत्त्वो जानाति त्रिकालं तदसंभवम्॥
अन्यतः संगतिः सेयमविचारितसिद्धिका॥२१७॥

प्रतीचि स्वप्रकाशेऽप्यविद्या चेत्कुतस्तद्ध्वस्तिर्न च वाक्यीयादैक्यबोधात्तद्वतोऽपि नित्यानुभवावज्ञत्वादिधीसंभवादित्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञातेति। वाक्यीयज्ञानादज्ञानध्वस्तिरात्यन्तिकी तस्य तद्विरोधित्वात्स्वरूपज्ञानस्य तत्साधकत्वादित्यर्थः। आत्मनोऽज्ञानतज्जाभ्यां योगोऽस्ति न वाऽस्ति चेदसङ्गत्वश्रुतिविरोधो, नास्ति चेदज्ञत्वाद्यसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। अन्यत इति॥२१७॥

स्वभावव्यतिरेकाभ्यां ध्वान्तसिद्धेरसंभवात्॥
न चेत्प्रमाणतः सिद्धिरस्याव्याकृतरूपिणः॥
न चैकात्म्यस्वभावेन कुतस्तन्मानगोचरः॥२१८॥

अविचारितसिद्धिकत्वं साधयति। स्वभावेति। न हि वस्तुत्वेनाज्ञानादिसिद्धिरबाधापत्तेर्नापि तद्भेदेन सिद्धिरवस्तुनि भेदानुपपत्तेरित्यर्थः। तत्त्वान्यत्वाभ्यामज्ञानस्य सकार्यस्यामेयत्वेऽपि स्वरूपेण तन्मेयमित्याशङ्क्याऽऽह। न चेदिति। आत्मसंबन्धिनोऽज्ञानादेस्ततो भेदेनाभेदेन वा मानतः सिद्धिर्नास्ति चेत्तर्हितस्य मेयत्वोक्तिर्नार्थवती प्रामाणिकमनिर्वाच्यं चेति व्याघातादित्यर्थः। अस्येत्यात्मसंबन्धोक्तिः। अव्याकृतरूपिणोऽज्ञानादेरात्मनः सकाशाद्भेदेनेति शेषः॥२९८॥

तद्धेदमित्यनेनोक्तिर्व्याकृताव्याकृतात्मनोः॥
प्रमाणयोग्यतैवोक्ता न त्वैकात्म्यमितात्मता॥२१९॥

तद्धेदमितिवाक्यगम्यमव्याकृतं कथं न मेयमित्याशङ्क्याऽऽह। तद्धेति। अनेन वाक्येन जगतो द्विरूपस्यास्ति तावदुक्तिस्तथा चाज्ञातता तस्यानुभवसिद्धाऽनूदिता तन्नैकात्म्यवदव्याकृतस्य मेयता वाक्यस्य तत्रातात्पर्यादित्यर्थः॥२१९॥

अव्याकृतमविज्ञातं प्रमाणाविषयं मतम्॥
प्रमाणानभिसंबद्धं प्रमाणाच्चेति साहसम्॥२२०॥

तस्यामेयत्वे हेत्वन्तरमाह। अव्याकृतमिति। तस्य व्याख्यानमविज्ञातमिति। प्रमाणस्य विषयोऽवकाशो यत्र नास्ति तत्तथोक्तम्। प्रमाणाविषयत्वं साधयति। **प्रमाणेति।**प्रमाणाच्च मतं ज्ञातमिति संबन्धः। न हि तन्मीयते माननिरस्यत्वादिति भावः॥२२०॥

अविज्ञातार्थगन्तॄणि प्रमाणानीतिवादिनाम्॥
सर्वेषामभ्युपेतोऽर्थः कुतोऽसाविति चिन्त्यते॥२२१॥

परात्मैव प्रत्यग्भूतोऽज्ञानस्याऽऽश्रयो विषयश्च स्वरूपानुभवाच्चाज्ञातत्वादेः सिद्धिर्न मानादिति स्वपक्षमुक्त्वा परपक्षे सर्वव्यवहारासिद्धिरिति वक्तुमुभयसिद्धमर्थमाह। अविज्ञातेति। स च कुतः स्फुरति स्वतो वा परतो वा परतश्चेन्मानाद्वा साक्षिणो वेति विचार्य निर्धार्यमित्याह। कुत इति॥२२१॥

ज्ञातो वाऽर्थोऽथवाऽज्ञात उभयं वा न चोभयम्॥
प्रमाणानां प्रमेयः स्यात्सर्वमेतद्विचार्यते॥२२२॥

न तावदाद्योऽज्ञातत्वस्याऽऽवाभ्यां स्वप्रकाशत्वानुपगमादज्ञातार्थस्यामेयत्वापत्तेश्च, यदि स साक्षिणा सिध्यति तदाऽस्मन्मतमेवेति मन्वानो मानगम्यत्वपक्षे विचारान्तरं दर्शयति। ज्ञातो वेति। अज्ञातः सन्योऽर्थो मानविषयः स स्वप्रकाशो वा सांख्यवज्जडो वा तार्किकवज्ज्ञानज्ञेयात्मको वा योगाचारवद्यद्वा वस्तुतो नाज्ञातो नापि ज्ञातोऽज्ञानादज्ञातो ज्ञातो ज्ञानादिति संभावनोपनीतं कल्पान्तरं सर्वमेतदयुक्तमिति विचार्य निर्धार्यतेऽतो मानादज्ञातोऽर्थो न स्फुरतीत्यर्थः॥२२२॥

मेयमानत्वसंभित्तौ न पश्यामोऽत्र साधनम्॥
ज्ञातस्याव्यतिरेकित्वादज्ञातस्याप्यमानतः॥२२३॥

वैशेषिकादिपक्षस्यायुक्तत्वमादौ दर्शयति। मेयेति। जडस्याज्ञाततया मेयत्वे मानमिदमिदं मेयमिति तयोर्भेददृष्टौ नास्ति मानमित्यर्थः। विषयविषयिभावेन भेदोऽनुभूयते तयोरित्याशङ्क्य ज्ञातरूपेणाज्ञातरूपेण वा विषयत्वं, नाऽऽद्यस्तस्य प्रकाशरूपस्य तादृङ्मानाद्भेदे मानाभावादित्याह। ज्ञातस्येति। नेतरोऽज्ञातरूपस्य प्राङ्मानप्रवृत्तेरदृष्टत्वान्मानान्तरदृष्टौ तस्य माननिरस्यत्वान्नाज्ञातं रूपमस्ति मानाभावादित्याह। अज्ञातस्येति॥२२३॥

जगत्यर्थो हि यः कश्चिज्ज्ञात एव स बुद्धिवत्॥
मानादेव स विज्ञात इत्येतत्स्यात्कुतोऽमितेः॥२२४॥

ज्ञातरूपस्य मानाद्भेदे¹⁴³न कथमसत्त्वं तत्राऽऽह। जगतीति। व्यवहारभूमौ व्यवह्रियमाणो योऽर्थः, स सर्वोऽपि प्रकाशाव्यभिचारी, यथा धीः स्वसत्तायां तदव्यभिचारिणी तथा सोऽपि यावद्व्यवहारं ज्ञानादव्यतिरेकी, व्यवह्रियमाणत्वादित्यर्थः। व्यवहारस्य प्रकाशाविनाभावो हिशब्दार्थः। ननु धीः स्वतो ज्ञाताऽन्यथाऽनवस्थानादर्थस्य तु ज्ञातता मानादन्यथा तद्वैफल्यादत आह। मानादिति॥२२४॥

मानातिरेकासंसिद्धेर्मेय एव तथा न किम्॥
न हि दीपान्तराद्दीपो भारूपत्वं प्रपद्यते॥२२५॥

अर्थस्य ज्ञातत्वानुपपत्तिरत्र मानमित्याशङ्क्याऽऽह। मानेति। मानादर्थस्य भेदो मानाभावादसिद्धोऽतोऽर्थः स्वयमेव मानवत्प्रकाशरूपोऽस्तु कुतस्तज्ज्ञातत्वानुपपत्तिरित्यर्थः। ननुस्वप्रकाशात्माऽपि मानादेव सिध्यति चक्षुरपेक्षया दीपसिद्धिदृष्टेस्तत्राऽऽह। न हीति। तथा प्रकाशरूपोऽर्थो न प्रकाशरूपं मानमपेक्ष्य सिध्यतीति शेषः॥२२५॥

ज्ञातरूपातिरेकेण नान्यद्रूपं समीक्ष्यते॥
एवं चेन्मानतो मेयो विज्ञात इति का प्रमा॥२२६॥

ज्ञातस्याव्यतिरेकित्वादित्येतत्प्रपञ्चितम्। यत्तु नाज्ञातं रूपमस्ति मानाभावादिति तन्न घटज्ञातत्वमानस्य तदज्ञातत्वेऽपि मानत्वादित्याशङ्क्याज्ञातस्याप्यमानत इत्येतद्विवृणोति। ज्ञातरूपेति। न तावद्विषयस्य ज्ञातत्वमानं स्वकाले तत्राज्ञातत्वं साधयति ज्ञातत्वसाधनोपक्षयात्कालान्तरे चासत्त्वान्न च ज्ञातरूपातिरेकि रूपं वस्तुनोऽस्ति योग्यानुपलम्भादित्यर्थः। वैशेषिकादिपक्षे मानमेयभेदासिद्धिमुपसंहरति। एवं चेदिति। ज्ञातरूपस्य मानाद्भेदाभावोऽज्ञातरूपस्य वासत्त्वमित्येवं स्थितं चेन्मानान्मेयधीर्नप्रतिज्ञातुं शक्या मानाभावादतो न तद्भेदधीरित्यर्थः॥२२६॥

न चापर उपायोऽस्ति मेयसद्भावसिद्धिकृत्॥
मानेभ्यस्तत्फलासूतेरन्धकारप्रनृत्तवत्॥२२७॥

ननु मानाज्जडासिद्धौ विनाऽपि तदपेक्षां तत्सिद्धिस्तद्व्यवहारदर्शनादन्यथा तदयोगात्तत्राऽऽह। न चेति। मानेभ्योऽपर इति संबन्धः। जडस्य स्वतःसिद्ध्ययोगादित्यर्थः। स्वतो मानतो वा जडासिद्धौ फलितमाह। तत्फलेति। तस्मान्मानतः स्वतो वा जडपरिच्छित्तिफलासिद्धेस्तमसि नृत्यवत्तत्र सर्वव्यवहारानुपपत्तिरित्यर्थः॥२२७॥

स्वत एव प्रसिद्धश्चेत्प्रमेयोऽर्थस्तथाऽपि न॥
अनन्यायत्तसंसिद्धेर्मेयत्वं किंनिबन्धनम्॥२२८॥

द्वितीयं दूषयित्वाऽऽद्यमनुवदति। स्वत इति। तत्रापि मानमेयविभागासिद्धिस्तुल्येति दूषयति। तथाऽपीति। त्वत्पक्षवन्मत्पक्षेऽपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। मत्पक्षे वस्तुनः स्वप्रकाशत्वान्न मानजस्फूर्त्याधारत्वेन मेयत्वं, तदधीनाज्ञाननिवृत्तिफलवत्तया तथात्वं, मानमपि तदज्ञानध्वंसि, न स्फूर्तिजनकं न चैवं ते संभवत्युज्ञानतत्संबन्धयोर्वस्तुत्वादवस्तुत्वे पक्षाभेदान्न च प्रधानस्थावेवाज्ञानतद्योगावात्मन्यारोपितौ, तस्याज्ञानेतर¹⁴⁴स्य दुर्वचत्वादिति भावः॥२२८॥

निःसाधनो न साध्योऽस्ति नासाध्यं साधनं क्वचित्॥
तुल्यशक्तिमतां नापि मिथोपेक्षाऽस्ति कुत्रचित्॥२२९॥

किंच मानमेययोर्मिथोऽनपेक्षत्वं सापेक्षत्वं वा, नाऽऽद्य इत्याह। **निःसाधन इति।**न मेयो मानानपेक्षो मानव्याप्यस्य मेयत्वान्मानमपि न मेयानपेक्षं निरालम्बनत्वायोगादतस्तयोर्न मिथोनपेक्षतेत्यर्थः। द्वितीये मेयवन्मानमपि स्वप्रकाशं न वा न चेदनवस्था स्वप्रकाशं चेत्तत्राऽऽह। तुल्येति। न हि दीपयोर्मिथोपेक्षा दृष्टेति भावः॥२२९॥

नासिद्धयोः स्वतोऽपेक्षा, सिद्धयोश्चापि नेप्यते॥
नापेक्ष्यापेक्षकत्वं हि लोकेऽप्यतिशयं विना॥२३०॥

किंच मानमेययोरसिद्धयोरपेक्षा, सिद्धयोर्वा, सिद्धासिद्धयोर्वा नाऽऽद्य इत्याह। **नेति।**स्वतोऽसतोरस्फुरतोश्च न मिथोऽपेक्षा वन्ध्यासूनुखपुष्पवदित्यर्थः। न द्वितीय इत्याह। सिद्धयोश्चेति। स्वतः सतोः स्फुरतोश्च मिथो नापेक्षा तत्फलाभावादित्यर्थः। पक्षद्वयेऽपि साधारणं दोषमाह। नापेक्ष्येति। सत्यतिशये तद्भावस्य प्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। शास्त्रसंग्रहार्थस्त्वपिशब्दः॥२३०॥

नापि सिद्धः स्वतोऽसिद्धं नृशृङ्गवदपेक्षते॥
तथाऽसिद्धः स्वतः सिद्धं नात्यन्ताभावरूपतः॥२३१॥

तृतीये सिद्धस्यापेक्षकत्वमितरस्यापेक्ष्यत्वमिति वा विपरीतं वेत्याद्यं निरस्यति। नापीति। द्वितीयं निराह। तथेति। उभयत्र स्वतःशब्दस्योभयतः संबन्धः॥२३१॥

अपेक्षते चेत्सिद्धोऽसौ नासिद्धोऽपेक्षितुं क्षमः॥
येनातोऽज्ञानतः सिद्धिं स्वतःसिद्धोऽप्यपेक्षते॥२३२॥

असिद्धो नापेक्षतेऽसिद्धत्वान्नरविषाणवदित्यत्र विपक्षे दोषमाह। **अपेक्षते चेदिति।**अपेक्षाकर्तुरतुच्छत्वं साधयति। नेति। सिद्धयोरसिद्धयोः सिद्धासिद्धयोर्वा नापेक्षेति सिद्धे फलितमाह। येनेति। उक्तन्यायात्कस्यचित्कस्मिंश्चिदपि येन नापेक्षा तेनाज्ञानकृतत्वात्तस्याः स्वतःसिद्धोऽप्यात्मा स्वाज्ञानेनाज्ञातत्वाज्ज्ञानतः सिद्धिमपेक्षतेऽतः स्वतोपेक्षाभावात्सापेक्षं सर्वं सर्पवत्कल्पितमिति भावः॥२३२॥

विश्वेश्वरोऽपि प्राहैतत्प्रपन्नाय किरीटिने॥
भावाभावत्वमज्ञानादतद्वत्येव कल्पिम्॥२३३॥

सापेक्षस्य कल्पितत्वं भगवतोऽपि संमतमित्याह। विश्वेश्वरोऽपीति। एतच्छब्दार्थमेव कथयति। भावेति। अतद्वतीति भावाभावविभागरहिते वस्तुनीत्यर्थः॥२३३॥

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः॥
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः॥२३४॥

भगवद्वाक्यमुदाहरति। नासत इति। असतो जन्माभावः सतो नाशाभावश्च कथमिति तत्राऽऽह। उभयोरिति। सत्सदेव नासत्। असदप्यसदेव न सदिति सदसतोर्निर्णयो विद्वद्भिर्दृष्टस्तस्मादेकत्र भावाभावत्वमाविद्यमित्यर्थः॥२३४॥

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्रुते॥
तथा न जायत इति विध्वस्ताशेषकल्पनम्॥२३५॥

मदसत्त्वं वस्तुनि कल्पितमित्यत्र वाक्यान्तरमाह। ज्ञेयमिति। तत्प्रवचनफलमाह। यदिति। न सत्तन्नासदुच्यत इत्येतदुत्तरार्धगतमत्रोपजीव्यम्। सत्त्वादिवद्वस्तुनि जन्माद्यपि कल्पितमित्यत्र भगवद्वाक्यं दर्शयति। तथेति। विध्वस्ताशेषकल्पनमाहेति संबन्धः॥२३५॥

वासुदेवः सर्वमिति प्रत्यक्षश्रुतिपूर्वकम्॥
अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा॥२३६॥

सर्वस्याऽऽत्मनि कल्पितत्वस्मृतिरमूला न मानमित्याशङ्क्य वाक्यान्तरमुदाहरति। वासुदेव इति। ऐतदात्म्यमिदं सर्वमित्याद्या प्रत्यक्षा श्रुतिः। सर्वजगत्कारणत्वस्याऽऽत्मनि कल्पितत्वमपि भगवतो मनमित्याह। अहमिति। प्रभवत्यस्मादिति प्रभवो हेतुर्न च

तस्य निमित्तत्वमेव, प्रलीयतेऽस्मिन्निति तस्यैव तद्धेतुत्वान्निमित्ते च तदभावादिति द्वयमत्र विवक्षितम्॥२३६॥

सत्यज्ञानादिरूपस्य प्रत्यगात्मन एव च॥
कारणत्वं सुविस्पष्टं श्रुतौ हि बहुशः श्रुतम्॥२३७॥

आत्मनः सर्वकारणत्ववादिभगवद्वाक्यमूलभूतां श्रुतिमाह। सत्येति। ब्रह्मविदाप्नोतीति सूत्रितब्रह्मणः सत्यं ज्ञानमनन्तमिति लक्षितस्य यो वेद निहितं गुहायामिति प्रत्यक्त्वेनोक्तस्याऽऽत्मन आकाशः संभूत इदं सर्वमसृजत यतो वा इमानि भूतानीत्यादौकारणत्वं श्रुतं न च श्रुतेः शङ्कनीयत्वं निर्दोषत्वान्न च तदपह्नोतुं शक्यं तत्र संशयाद्यभावान्न चासकृदुक्तं प्रत्याख्यानमर्हतीति भावः। अन्यत्रापि श्रुतिस्मृतिषु प्रसिद्धमेतदिति वक्तुं हीत्युक्तम्॥२३७॥

अज्ञातात्मातिरेकेण ब्रुवतः कारणं तथा॥
सम्यग्ज्ञानान्न मुक्तिः स्यान्न ज्ञानं वस्तुनुत्क्वचित्॥२३८॥

केचित्तु श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धमपि कारणमुपेक्ष्य प्रधानादि तदाहुस्तान्प्रत्याह। अज्ञातेति। तथा श्रुतिस्मृतिविरोधवदित्यर्थः। प्रधानादिवादे सम्यग्ज्ञानादमुक्तिं साधयति। नेति। परमते कार्यकारणयोर्वस्तुत्वाज्ज्ञानादध्वस्तेरमुक्तिर्न हि सतोस्तयोर्मुक्तिरनर्थरूपत्वात्तयोरित्यर्थः॥२३८॥

कर्मभ्योऽपि न मुक्तिः स्यात्कर्मापि न हि वस्तुनुत्॥
तस्यानित्यफलोत्पत्तौ प्रभविष्णुत्वकारणात्॥२३९॥

ज्ञानान्मोक्षो मा भूत्कर्मभ्यस्तु भविष्यति प्रायश्चित्तेन सतो दुरितस्य निबर्हणादिति नेत्याह। कर्मभ्योऽपीति। तत्र हेतुः कर्मापीति। ज्ञानं दृष्टान्तयितुमपिशब्दः। प्रायश्चित्तस्य वस्तुभूतदोषध्वंसित्वेऽपि न सर्वबन्धध्वंसि कर्मैकमस्ति मानाभावादित्यर्थः। इतोऽपि न कर्माधीना .मुक्तिरित्याह। तस्येति। कर्म खल्वनित्यं फलमुत्पादयितुमलं, मोक्षश्च नित्यं फलं तथाच न कर्म तत्र कारणमित्यर्थः॥२३९॥

कूर्मलोमादिवच्चेत्स्यादबुद्धत्वं तथाऽपि वः॥
स्वतः सर्वज्ञतैव स्यान्न वस्त्वज्ञातमस्ति हि॥२४०॥

प्रधानादिवदज्ञातस्य प्रतीचोऽपि न कारणत्वमज्ञातत्वे मानाङ्गीकारेऽपराद्धान्तादन्यथा तस्यासत्त्वादनुभवसिद्धेश्चप्रक्रियामात्रत्वादिति शङ्कते। कूर्मेति। प्रतीच्यज्ञातत्वस्यानुभवसिद्धेरनुभवस्य च सर्वसाधकस्य प्रागेव साधितत्वादनवकाशं चोद्यमित्यरुच्या परिहरति। तथाऽपीति। स्वतो हेत्वपेक्षामन्तरेणेत्यर्थः। तत्र हेतुर्वेति। अज्ञातत्वस्यात्यन्तासत्त्वे मदीयहार्देऽपि ते धीः स्यादित्यर्थः॥२४०॥

न च मानात्प्रसिद्धिः स्यात्कूर्मलोमादिवस्तुनः॥२४१॥

ज्ञातार्थव्यतिरेकेण मानानां मानता यतः॥
मेयार्थापह्नुतिश्च स्यान्नाज्ञातमिति जल्पतः॥२४२॥

यत्तु कूर्मलोमादिवदिति तत्र तदज्ञातं ज्ञातं वा नाऽऽद्योऽदृष्टस्य दृष्टान्तत्वायोगाज्ज्ञातं चेत्प्रमाणाद्भ्रान्त्या वाऽऽद्यं प्रत्याह। न चेति। प्रामाणिकत्वे कूर्मक्षीरादेरतुच्छत्वापत्त्या दृष्टान्तस्य साध्यविकलतेति भावः। भ्रान्त्या चेदज्ञातत्वमुपेयमज्ञातस्य तद्धेतुतायाः शुक्त्यादौ व्यक्तत्वादिति द्रष्टव्यम्। इतश्चाज्ञातत्वमुपेयमित्याह। ज्ञातेति। यतो ज्ञातमर्थं हित्वाऽज्ञातेऽर्थे मानानां मानत्वमिष्टमन्यथाऽनवस्थानादतो नास्त्यज्ञातमिति वदतां मेयापह्नुतिश्चकारान्मातृमानफलापह्नवस्तस्मात्तदेष्टव्यमित्यर्थः॥२४१॥२४२॥

ततश्च वेदसिद्धान्तसंत्यागः कारणादृते॥
न भिद्यते प्रमेयोऽर्थो मानाद्येषां च वादिनाम्॥
तेषां दुःशकमत्यन्तमबुद्धार्थावबोधनम्॥२४३॥

मानमेयमातृफलापह्नवे किं स्यात्तदाह। ततश्चेति। मानाद्यपलापे वेदैकगम्यं धर्मादीति वैदिको व्यवहारो विना हेतुं त्यज्येत चकारात्प्रत्यक्षादिगम्या रूपादयोऽपि त्यज्येरन्नतो मानप्रवृत्त्यर्थमज्ञातत्वं मन्तव्यमित्यर्थः। मेयस्य स्वप्रकाशत्वपक्षं निराकुर्वता प्रासङ्गिकः स्वपक्षोऽपि विश्वेश्वरोऽपीत्यादिनोक्तः। संप्रति योगाचारमतमनुवदति। नेत्यादिना। येषां चेति चकारस्य तेषामित्यत्र संबन्धः। स चापिपर्यायः। तन्मतेऽपि मानमेयव्यवहारासिद्धिरित्यभिसंधाय दूषयति। तेषामिति। मेयोऽर्थो बोधैकरसान्मानान्नातिरिच्यते चेन्मानवदर्थस्याज्ञातत्वाभावान्नाज्ञातज्ञापकं मानं न च ज्ञातस्यैव ज्ञापकं वैयर्थ्यादित्यर्थः। मानान्मेयस्य भेदे मानमेयभावः शङ्क्यते तदभेदे तदाशङ्कैव नेति वक्तुमत्यन्तमित्युक्तम्॥२४३॥

ज्ञानमेयप्रभेदेऽपि मानस्य स्वार्थरूपिणः॥
बौद्धराद्धान्तसक्तिः स्यात्स्वार्थस्य क्षणिकत्वतः॥२४४॥

अस्तु तर्हि मानमेयभेदस्ततो व्यवहारसिद्धिरिति केचित्तान्प्रत्याह। ज्ञानेति। तद्भेदपक्षेऽपि प्राङ्मानप्रवृत्तेरज्ञातार्थस्य ज्ञातत्वानुपगमे संवेदनस्य स्वविषयाकारस्य क्षणिकत्वात्तस्य च स्वसमकालार्थसाधकत्वात्पूर्वोत्तरकालयोरर्थसत्त्वे मानाभावात्तद्वेद्यस्यापि क्षणिकत्वापत्तेस्तदविषयस्य चानिष्टेस्तव स्थायिवादिनोऽपि बौद्धसिद्धान्तः स्यादित्यर्थः॥२४४॥

स्वार्थे प्रत्येव संसिद्धेः परार्थस्येह वस्तुनः॥
स्वप्नादिवदनात्मार्थो मृषा स्यात्क्षणिकोऽपि वा॥२४५॥

ज्ञानवज्ज्ञेयस्यापि सिद्धेर्नैवमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वार्थमिति। लोके मेयस्यार्थस्य

मानमपेक्ष्यैव सिद्धेरन्यथा चासिद्धेरर्थो ज्ञाने कल्पितः स्यात्स्वप्नादावेव दर्शनादतो यः प्रत्ययः स निरालम्बनो यथा स्वप्नादिप्रत्ययः प्रत्ययश्चायमित्यनुमानाद्विज्ञानवादापत्तिरिति भावः। उपलब्धिबलान्मानमेयभेदोपगमान्न तद्वाद इत्याशङ्क्याऽऽह। क्षणिकोऽपीति। न तावन्मेयोऽर्थः स्वतः सिध्यति जडत्वान्मानात्तत्सिद्धावुक्तन्यायात्क्षणिकः स्यादतः सौत्रान्तिकवैभाषिकपक्षप्राप्तिरित्यर्थः। ज्ञानज्ञेयभेदं स्थायित्वं चेच्छतोऽपीत्यपेरर्थः। सिद्धान्तिनो विज्ञानवादे नाऽऽस्थेति वक्तुं वाशब्दः॥२४५॥

न च सौगतसिद्धान्तस्तत्सिद्धौ मित्यभावतः॥
मेयमानैकतोऽभावादज्ञातत्वस्य तत्क्षणे॥२४६॥

भवतु बौद्धसिद्धान्तः का हानिस्तत्राऽऽह। न चेति। विज्ञानवादो बाह्यार्थवादश्च न युक्तौ तन्मूलमानाभावाद्भ्रान्तिमूलत्वादुक्तं च समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिरिति नाभोव उपलब्धेरिति चातस्तन्मतमसंगतमित्यर्थः। योगाचारमते न शक्यमबुद्धबोधनमित्युक्तं निगमयति। मेयेति। तयोरेकत्वान्मानकाले चाज्ञातत्वायोगादन्यथा तद्वैयर्थ्याद्विज्ञानवादे नाज्ञातज्ञापनमित्यर्थः॥२४६॥

अथाभ्युपेयतेऽज्ञातः प्रमेयाव्यतिरेकतः॥
एकत्रापि प्रमाणत्वप्रसिद्ध्यर्थं क्षणात्मनि॥२४७॥

विज्ञानवाद्याह। अथेति। एकस्मिन्नपि ज्ञानक्षणे मानमेयभावार्थं मेयाभिन्नत्वेनाज्ञातत्वमिष्टमतोऽज्ञातज्ञापनसिद्धिरित्यर्थः॥२४७॥

मानात्मकेऽपि मेयेऽर्थे यद्यबुद्धत्वमिष्यते॥
अज्ञातत्वापनुन्मानात्किमन्यदिति कथ्यताम्॥२४८॥

मानरूपेऽपि नीलाद्यर्थे यद्यज्ञातत्वं तदा न मानात्तद्ध्वस्तिरविरोधाद्विरोधे वा तदात्मके मेये तदनवकाशादप्रसक्तप्रतिषेधायोगान्न चान्यत्तद्ध्वंस्यनभ्युपगमादन्यथा मानवैफल्यादिति दूषयति। मानात्मकेऽपीति॥२४८॥

स्वतो वा परतो वेदमज्ञातत्वं भवद्भवेत्॥
स्वतश्चेत्तत्तमोवत्स्याज्ज्ञातत्वं रज्जुसर्पवत्॥२४९॥

ज्ञातो वाऽर्थोऽथवाऽज्ञात उभयं वेति पक्षेषु साधारणं दोषं वक्तुं विकल्पयति। स्वतो वेति। मेयेऽर्थे भवदज्ञातत्वं स्वाभाविकमौपाधिकं वेति विकल्पार्थः। तत्राऽऽद्यमनूद्य दूषयति। स्वतश्चेदिति। वस्तुनो यद्यज्ञातत्वं स्वाभाविकं तदा सदैवाज्ञानोपेतं तदायत्तज्ञातत्वं तु सर्पवदत्र कल्पितं स्यात्तथाचाऽऽद्यस्य मानादनिवृत्तेरितरस्य च ततो निवृत्तेस्तद्वैयर्थ्यं स्यादित्यर्थः॥२४९॥

अथान्यतस्तदज्ञातं किंरूपं वस्त्वितीर्यताम्॥
मानादवगतं तच्चेन्मैवमव्यतिरेकतः॥२५०॥

न चोभयमिति चतुर्थेन सह द्वितीयमुत्थापयति। अथेति। अज्ञानादज्ञातं वस्तु ज्ञानाच्च ज्ञातं न स्वतो ज्ञातमज्ञातं वेत्यर्थः। अज्ञातत्वस्याज्ञानकृतत्वे कल्पितत्वमिति द्वितीये दोषं मत्वा चतुर्थ दूषयति। किंरूपमिति। उभयं परतश्चेत्तर्हि वस्तुनो द्वयातिरिक्तंरूपं वाच्यं तच्च न संभवतीत्यर्थः। पावकादौ प्रमितमौष्ण्यादि रूपमतो वस्तुनो द्वयातिरिक्तरूपाभावासिद्धिरिति शङ्कते। मानादिति। प्रमितिरसिद्धेत्याह। **मैवमिति।**अन्वयव्यतिरेकयोरसंभवान्मानानुपपत्तेरिति हेतुमाह। अव्यतिरेकत इति॥२५०॥

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथोक्तोऽर्थः प्रसिध्यति॥
ताभ्यां विना कुतोऽज्ञायि त्वेवं रूपमितीर्यताम्॥२५१॥

कथं तदसंभवेन मानानुपपत्तिस्तत्राऽऽह। अन्वयेति। प्राङ्मानप्रवृत्तेर्यद्यज्ञाततया वस्तु सिद्धं तदेदानीं ज्ञातं पूर्वमज्ञातमित्यन्वयव्यतिरेकसंभवात्ताभ्यां वा तत्पूर्वकमानान्तराद्वा ज्ञातौष्ण्यादि वस्तुरूपमित्ययमर्थः सिध्यति प्राक्वेदज्ञातं वस्तु साधकाभावादसिद्धं तदोक्तान्वयाद्ययोगान्मानान्तरज्ञातमुष्णत्वादि वस्तुरूपमिति दुर्ज्ञानं ज्ञापकाभावादतो ज्ञातत्वादेरन्यकृतत्वात्कल्पिततेति भावः॥२५१॥

न चेह वास्तवं रूपं तदध्यासेन बाध्यते।
रज्जुसर्पधिया लोके न रज्जुरितिधीह्नुतिः॥२५२॥

तर्हि तेनैव ज्ञातत्वेनाज्ञातत्वं तथाविधमेव बाध्यताम्। दृष्टं हि भवन्नये कल्पितस्यैव कल्पितबाधकत्वं तत्राऽऽह। न चेति। इहेति व्यवहारमार्गोक्तिः। ज्ञातत्ववदज्ञातत्वस्यापि कल्पितत्वे पक्षभेदासिद्धिरन्यतरस्याकल्पितत्वे चाज्ञातत्वं चेदकल्पितं तदा कल्पितेनेतरेण न तद्बाधो न हि कल्पितसर्पज्ञानमकल्पितां रज्जुधियं बाधते, नापि ज्ञातत्वमकल्पितं, तस्य कादाचित्कत्वेन सर्पवत्कल्पितत्वध्रौव्यादित्यर्थः। कल्पितेनाकल्पितस्याबाधे दृष्टान्तमाह। रज्ज्विति॥२५२॥

स्वसंवित्तित्वमात्रे च न तमःसंभवः क्वचित्॥
तथाऽभ्युपगमे तस्य नापनुत्तिः कुतश्चन॥२५३॥

चतुरोऽपि पक्षान्दूषयित्वा योगाचारादिपक्षे दोषान्तरमाह। स्वसंवित्तीति। स्वप्रकाशरूपे तत्त्वे न कदाचिदज्ञानं युक्तं दूरतस्त्वज्ञातत्वमित्यर्थः। तत्राप्यज्ञातत्वोपगमे दोषमाह। तथेति। न हि स्वप्रकाशेऽपि वृत्तिरूपज्ञानमज्ञानध्वंसि त्वयेष्यते+आगन्तुकज्ञानेतरज्ञानानुपगमात्तस्य च ज्ञानान्तराविषयत्वात्। किंच स्वप्रकाशस्याज्ञानसंबन्धो वास्तवश्चेन्न तस्य मानादन्यतो वा ध्वस्तिः+अवास्तवश्चेन्न तस्य स्वरूपज्ञानादध्वस्तिस्तदनभ्युपगमान्नित्यनिवृत्तिप्रसङ्गाच्चेति भावः॥२५३॥

दुर्बलानां विरुद्धानां बलवद्भिरपाक्रिया॥
विरुद्धैरेव दृष्टा सा तदैकात्म्ये कथं भवेत्॥२५४॥

अस्तु तर्हि कादाचित्कज्ञानादवास्तवाज्ञानसंबन्धध्वस्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। दुर्बलानामिति। दृश्यते हि रजतभुजंगादिविभ्रमधियां शुक्तिरज्ज्वादिसम्यग्धिया बाध्यत्वमिति भावः। सामान्यन्यायस्य प्रकृतेऽनुपपत्तिमाह। सेति। कादाचित्कज्ञानाधीनाज्ञानसंबन्धापाक्रियेति यावत्। प्रकाशमात्रे वस्तुनि कादाचित्कज्ञानानुपगमान्न तत्राज्ञानसंबन्धस्तेन निरस्यते न हि ज्ञाने ज्ञानान्तरमिष्टमित्यर्थः॥२५४॥

बाध्यबाधकयोर्योगः स्वशक्त्यन¹⁴⁵पहारतः॥
योऽन्यथा संगतिं ब्रूते चर्मवद्वेष्टयेत्स खम्॥२५५॥

तर्हि मा भूदज्ञातत्वस्य ज्ञानाद्ध्वस्तिरित्याशङ्क्य ज्ञाताज्ञातत्वयोश्च स्वशक्त्या प्रकाशतमसोरिव निवर्त्यनिवर्तकत्वेन संगतिरस्तीत्याह। बाध्येति। यथोक्तसंगतिमुक्त्वा विधान्तरेण तत्संगतिमिच्छन्तं प्रत्याह। योऽन्यथेति। हठो ह्यप्रसिद्धकल्पनेति भावः॥२५५॥

न च जाड्यातिरेकेण ह्यविद्या काचिदिष्यते॥
अविद्यां गमयित्वेति श्रुतितोऽप्यवसीयताम्॥२५६॥

कथं विधान्तरेण संगतेरप्रसिद्धिरसंभावना चेति तत्राऽऽह। न चेति। न तावज्जाड्यादविद्याऽतिरिच्यते, विद्या वाऽजाड्यादप्यतिरिक्ता तद्विद्याविद्ययोर्जडाजडत्वेन विरोधान्निवर्त्यनिवर्तकत्वे, विद्ययाऽविद्याध्वस्तावज्ञातत्वस्यापि ध्वस्तेर्न संगत्यन्तरमिति भावः। अविद्याया जाड्यातिरेकिरूपान्तराभावप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। जाड्याविद्ययोरैक्ये मानमाह। अविद्यामिति। पूर्वदेहे त्यक्ते प्राग्देहान्तरप्राप्तेर्या स्तिमितता जडता तामविद्यां प्रापथ्याचेतनं कृत्वाऽऽत्मानमुपसंहरतीति वक्ष्यमाणश्रुतेर्जाड्यमेवाविद्येत्यर्थः॥२१६॥

अज्ञातं न यथा मानान्मिथ्याधीसंशयौ तथा॥
न्यायः पुरोदितः सर्वो यस्मादस्ति तयोरपि॥२५७॥

अज्ञातार्थस्य स्वतो मानतो वा सिद्ध्ययोगात्साक्षिवेद्यत्वानङ्गीकारात्परमते मानानां नाज्ञातज्ञापकतेत्युक्त्वा मानागम्यत्वेनोक्ताज्ञातत्वदृष्टान्तेन संशयादेरपि तद्गम्यत्वं। निरस्थति। अज्ञातमिति। मानादधिगतमिति शेषः। तेन संशयादेः समत्वे हेतुमाह। न्याय इति। मेयस्य माननिवर्त्यत्वायोगादिति न्यायः॥२९७॥

अपि सर्वप्रमाणानामज्ञातत्वादिसिद्धये॥
नेक्ष्यतेऽन्यतमं मानं स्वतःसिद्धं न चापि तत्॥२५८॥

अज्ञातं न यथा मानादित्ययुक्तं सर्वमानानामज्ञातत्वादिसाधकत्वात्तानि हि विषये ज्ञातत्वमुत्पादयन्ति प्रागवस्थमज्ञातत्वं ज्ञापयन्ति न हि तादृगर्थं विना मानप्रवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। अपीति। निर्धारणे षष्ठी। अन्यतममपीति संबन्धः। अस्तु तर्हि स्वप्र-

काशमज्ञातत्वादि नेत्याह। स्वत इति। अनात्मत्वादित्यर्थः। तन्नासदपीति चार्थः॥२५८॥

न तावदिह संभाव्यं प्रत्यक्षं तदसंभवात॥
विषयेन्द्रियसंबन्धविरहात्तदसंभवः॥२५९॥

स्वतःसिद्धत्वासिद्धत्वयोरभावेऽपि कथं तत्साधकमानानीक्षणमित्याशङ्क्य किं तत्र प्रत्यक्षं मानमनुमानं वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। न तावदिति। अज्ञातत्वादौ प्रत्यक्षं न शङ्कनीयमित्यर्थः। तत्किं बाह्येन्द्रियजन्यं मनोजन्यं वा ? नाऽऽद्य इत्याह। तदसंभवादिति। बाह्येन्द्रियजाध्यक्षस्याज्ञातत्वादिसाधकस्यासंभवं साधयति। विषयेति। अज्ञातत्वादेश्चक्षुरादेश्वासंप्रयोगान्न तत्संप्रयोगजाध्यक्षसिद्धिरित्यर्थः॥२५९॥

न च दुःखादिधीवत्स्याज्ज्ञातस्यैवानुभूतितः॥
प्रत्यक्षार्थवदेवैषा मिथ्याधीरनुभूयते॥२६०॥

कल्पान्तरं निरस्यति। न चेति। न हि दुःखाद्यपि मानसमनुभवसिद्धत्वादित्यर्थः। पक्षान्तरं प्रत्याह। ज्ञातस्येति। अनुभूतिर्हि मानफलं ततो ज्ञातस्यैवानुमेयत्वं नाज्ञातत्वादेस्तद्व्याप्तिलिङ्गाभावादित्यर्थः। ज्ञातस्यानुमेयत्वमङ्गीकृत्योक्ताङ्गीकारवादं त्यजति। प्रत्यक्षेति। चक्षुरादिना रूपादिवन्मिथ्याध्नीः सम्यग्धर्ज्ञातत्वमज्ञातत्वमित्यादेरापरोक्ष्यान्नानुमेयत्वं तदनुपयोगादित्यर्थः॥२६०॥

प्रत्यक्षादिफलं ज्ञानं कथं तस्य प्रमेयता॥
माफलं न च मेयस्थं क्रियाफलवदिष्यते॥२६१॥

ज्ञातत्वस्यामेयत्वे युक्त्यन्तरमाह। प्रत्यक्षादीति। ज्ञानशब्देन ज्ञातत्वं लक्ष्यते। तस्य मानफलत्वादमानत्ववदमेयत्वमपि स्यादन्यथा मानत्वमपि किं न स्यात्तस्य च मेयत्वे ज्ञातत्वान्तरमेष्टव्यमित्यनवस्थेति भावः। मानफलस्य मेयाश्रितत्वाद्रूपादिवन्मेयत्वं, न चानवस्था ज्ञातत्वज्ञातत्वान्तरानङ्गीकारेऽपि मानकृतव्यवहारविषयतया मेयत्वोपपत्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। माफलमिति। छिदिफलस्य द्वैधीभावस्य दारुनिष्ठत्ववन्न मानफलस्य ज्ञातत्वस्यार्थनिष्ठत्वं, तस्याप्रकाशत्वेऽर्थादविशेषादकिंचित्करत्वात्प्रकाशत्वे ज्ञानवदर्थनिष्ठत्वायोगान्न च ज्ञातत्वेऽज्ञातत्वाभावे मेयत्वं न हि मानाधीनव्यवहारविषयता मेयता सर्वस्यापि तथात्वेन त्वन्मते सांकर्यप्रसङ्गादित्यर्थः॥२६९॥

अपि मानाभिसंबन्धो मेयार्थेनैव युक्तिमान्॥
माफलस्य तु मात्रैव ह्यतोऽन्यत्र वृथा श्रमः॥२६२॥

किंच मानस्य विषयिभावो मेयेनैव न फलेन तस्य मेयताया निरस्तत्वादित्याह। अपीति। मानस्य मेयेनैव संबन्धेऽपि फलस्य तेन विषयतया स भविष्यति, न च तस्यामेयत्वमसिद्धिप्रसङ्गान्न हि तस्य स्वतःसिद्धिरनात्मत्वान्न च कादाचित्कस्याऽऽत्मतेत्या-

शङ्क्याऽऽहं। माफलस्येति। मात्रैव संबन्धो न मेयादिनेति शेषः। फलस्य मेयेन संबन्धो निरस्तो न च तस्य मानेन विषयतया संबन्धो मेयान्तर्भावात्फलत्वायोगादतस्तस्य मानादौ संगतिरित्युक्त्यायासो वृथैव, मात्राश्रितस्य स्वाश्रयेण सहानुभवसिद्धत्वादित्यर्थः। मेयत्वादिना सह फलसंबन्धस्य निरस्तत्व¹⁴⁶द्योतनार्थो हिशब्दः॥२६२॥

माफलस्य तु मेयत्वे प्राप्नोतीहानवस्थितिः॥
प्रमाफलाभिसंबन्धः किंमान इति कथ्यताम्॥२६३॥

मेयसंबन्धिमानं फलेनापि संबध्यते तस्यापि वस्तुत्वेन मेयत्वशङ्कावकाशा¹⁴⁷दित्याशङ्क्याऽऽह। माफलस्येति। इहेति मानभूमिग्रहः। फले फले च तन्माले¹⁴⁸त्यादिन्यायादित्यर्थः। अनवस्थाया मूलक्षयकरीत्वेन दोषत्वं विशदयितुं तुशब्दः। प्रमातत्फलयोर्हेतुहेतुमद्भावसंबन्धस्य मेयत्ववत्फलस्यापि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमेति। न हि संबन्धवत्फलस्य मेयत्वमनवस्थितेर्न च सोऽपि मेयस्तद्ग्रहिमानाभावादित्यर्थः॥२६३॥

इहापि चानवस्थेति नानुमाऽतोऽत्र युज्यते॥
न च रागादिसंसिद्धौ मानव्यापार ईक्ष्यते॥२६४॥

फलाख्यकार्यलिङ्गात्तस्य कारणभूतमानादिसंबन्धोऽनुमीयतामित्याशङ्क्याऽऽह। इहापीति। फलस्येव तस्यानुमेयत्वेऽपि प्राप्नोत्यनवस्था तत्रान्यफलसंबन्धापत्तेरतः संबन्धे फलवन्नानुमेयता युक्तेत्यर्थः। फलदृष्टान्तार्थमपिकारः। चकारोऽवधारणार्थः सन्क्रियापदेन संबध्यते। मा भूत्प्रमातत्फलयोः संबन्धवज्ज्ञातत्वादेर्मेयत्वं, रागादिवत्तु स्यान्नेत्याह। न चेति॥२६४॥

रागादेर्नापि चाभावो भावात्तदनुभूतितः॥
न च कश्चित्फले भेदो मेयमानप्रमातृषु॥२६५॥

तस्यामेयत्वे स्वप्रकाशत्वानिष्टेरसत्त्वमिति नेत्याह। रागादेरिति। मानागम्यत्वेऽपीत्यपेरर्थः। चकारोऽवधारणार्थो नञा संबध्यते। तस्य रागादेरनुभवादेव सत्त्वोपपत्तेर्नासत्त्वमित्यर्थः। यद्वा तादृगर्थेन तच्छब्देनानुभूतेर्नित्यत्वमुच्यते। अथ यथोक्तानुभूतिर्जडाऽजडा वा, नाऽऽद्यो, घटवदसाधकत्वान्न हि दीपस्यापि स्वतःसाधकत्वं, नेतरो विभक्तत्वेन कार्यत्वात्तत्राऽऽह। न चेति। न हि नभोवदुपाधिं विना फले स्वतो भेदो, मात्रादिकृता तु तद्धीरतो न तत्र कार्यत्वं, तद्युक्तमनुभूतेरजाड्यमित्यर्थः॥२६५॥

मानकार्यं फलं चेत्स्यान्न स्यान्मातृमानयोः¹⁴⁹॥
तदभावे च माभावात्कुतस्तत्स्यात्प्रमां विना॥२६६॥

फलस्य मानकार्यत्वप्रसिद्धेर्जडतेति शङ्कते। मानेति। तत्कार्यत्वे वेदनस्य, न तन्मानमातृमेयसाधकं स्यान्मानकार्यत्वात्तस्कार्यसंस्कारवत्ततः साधकाभावान्मात्रादेरसत्तेति दूष-

यति। न स्यादिति। अस्तु मात्रादीनामसत्त्वमिति शून्यवादी मन्यते तं प्रत्याह। तदभावे चेति। तेषां त्रयाणामभावे साधकाभावादिष्टं शून्यत्वमपि न सिध्येन्न हि तत्स्वप्रकाशमित्यर्थः। मानाभावादिति वदता तदभावः स्वीकृतः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। **कुत इति।**मानाभावाख्यमपि वस्तु त्वन्मते न सिध्यति साधकाभावान्मम तु मानाद्यभावः साक्षिसिद्ध इति भावः। यद्वा मातृमेययोरभावेऽपि साधकानपेक्षान्मानादेव व्यवहारः म्यादित्याशङ्क्याऽऽह। तदभावे चेति। तयोरभावे विषयाश्रयशून्यमानाभावान्न तत्कृतो व्यवहार इत्यर्थः। अथवा माननिमित्तव्यवहाराभावेऽपि तत्फलनिमित्तः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। कुत इति। मानं विना फलासिद्धेर्न तत्कृतो व्यवहार इत्यर्थः॥२६६॥

प्रमात्रादेरभावे च नाप्यभावः प्रमेष्यते॥
सुषुप्ते, मातृपूर्वत्वात्सर्वमाव्यापृतेरिह॥२६७॥

रागादेर्नित्यानुभववेद्यत्वेनामेयत्वेऽपि मात्राद्यभाववदज्ञातत्वादेर्मेयतेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रमात्रादेरिति। तत्राभावो मानमन्यद्वा ? न तावत्स्वापे मात्राद्यभावे मात्रादिविषयमानानुदयो मानं, लोके मानव्यापारस्य मात्रपेक्ष्यत्वात्तदभावेऽभावादित्यर्थः। अपिस्तावदर्थः। चकारः स्वापेनावस्थान्तरसमुच्चये॥२६७॥

न प्रत्यक्षानुमानाभ्यामतोऽर्थापत्तितोऽपि न॥
न हि दृष्टं श्रुतं वर्ते¹⁵⁰ सार्थापत्तिः प्रसिध्यति॥२६८॥

द्वितीये प्रत्यक्षमनुमानमर्थापत्तिरुपमानं वा तत्र मानमिति विकल्प्याऽऽद्यौ दूषयति। नेति। मात्राद्यभावो मीयत इति शेषः। तयोरपि मातृपूर्वत्वात्तदभावे प्रवृत्त्ययोगादित्याह। अत इति। उक्तहेतुना तृतीयं निराह। **अर्थापत्तितोऽपीति।**सा द्विविधा दृष्टश्रुतभेदात्तत्राऽऽद्या दृष्टमपेक्षते यथा जीवतो मैत्रस्य गृहान्तरसत्त्वं दृष्टमपेक्ष्य बहिःसत्त्वं कल्प्यते, द्वितीया श्रुतमाकाङ्क्षति यथा पीनो मैत्रो न भुङ्क्ते दिवेति श्रुतं वाक्यैकदेशमपेक्ष्य भुङ्क्ते रात्रावित्येकदेशान्तरं कल्प्यते। तद्दृष्टादिसापेक्षार्थापत्तेस्तदभावे न प्रवृत्तिरित्याह। न हीति॥२६८॥

सादृश्यासंभवाच्चेह नोपमानस्य संभवः॥
मिथ्याज्ञानादिसंसिद्धौ न चाभावोऽपि शङ्क्यते॥२६९॥

न चतुर्थ इत्याह। सादृश्येति। उपमानासंभवस्य मानान्तरासंभवेन समुच्चयार्थश्चकारः। सादृश्यकारणकमुपमानं तदभावान्मात्राद्यभावे न प्रमाणी भवतीत्यर्थः। मात्राद्यभाववदज्ञातत्वादेर्मानतः सिद्धिं निरस्य भावमानादभावमानाद्वा तत्सिद्धिरिति विकल्प्याऽऽद्यस्य निरस्तत्वाद्द्वितीयं निरस्यति। मिथ्येति। मात्राद्यभावसिद्धिदृष्टान्तार्थश्च-

कारः। भावमानवदित्यपेरर्थः। न हि योग्यानुपलब्धिर्मिथ्याज्ञानादावभावातिरिक्ते संभवतीति भावः॥२६९॥

अत्यन्तापूर्वदृष्टेऽर्थे प्राङ्नाद्राक्षमिमं नगम्॥
प्रत्यभिज्ञायते साक्षादृष्टपूर्वो यथा तथा॥२७०॥

अज्ञातत्वादेर्भावाभावमानासिद्धत्वे कथं सिद्धिस्तत्र गूढाभिसंधिः सन्नाह। अत्यन्तेति। अर्थे नगादावत्यन्तापूर्वे दृष्टे प्रागिमं न दृष्टवानिति परामृश्य दृष्टपूर्ववददृष्टपूर्वोऽपि साक्षाज्ज्ञायते तस्मादज्ञातत्वादि प्रत्यभिज्ञासिद्धमित्यर्थः॥२७०॥

न च मात्रादिसद्भावस्तस्यात्यन्तमदृष्टतः॥
न प्रमाणान्न चाभावात्प्रत्यभिज्ञात इष्यते॥२७१॥

तर्हि प्रत्यभिज्ञातत्वादज्ञातत्वादेर्मानसिद्धता नेत्याह। न चेति। न तावदिदानीं दृश्यमाने नगादौ पूर्वं प्रवृत्तो मात्रादिस्तस्यात्यन्तमदृष्टत्वादतो वृत्तानुभवाभावात्तज्जसंस्काराभावादुक्तप्रत्यभिज्ञायोगान्नाज्ञातत्वादेर्मेयतेत्यर्थः। तर्हि प्रत्यभिज्ञयाऽज्ञातत्वादिसिद्धिवाचोयुक्ती रिक्तेत्याशङ्क्य स्वाभिप्रायमाह। नेति। भावमानादभावमानाद्वा नाज्ञातत्वादिप्रत्यभिज्ञा किंत्वनुभवादेवेत्यर्थः। तत्र प्रसिद्धप्रत्यभिज्ञाया योग्यत्वाभावादनुभवोऽतःशब्दार्थः॥२७१॥

तस्मात्प्रमाप्रमाभासाप्रमाणानामशेषतः॥
स्वार्थानन्यप्रमाणात्स्यात्प्रसिद्धिस्तमसस्तथा॥२७२॥

अज्ञातत्वादेरमेयत्वादनुभवादेव तद्धीरित्युपसंहरति। तस्मादिति। स्वतन्त्रप्र¹⁵¹त्यक्प्रमाणं साक्ष्यनुभवाख्यं, तस्मात्प्रमादेस्तद्धेत्वज्ञानस्य च सिद्धिरित्यर्थः॥२७२॥

आन्तरं मेयमा¹⁵²श्रित्य स्वतः सिद्धमनन्यमम्॥
भावाभावादिमद्विश्वं सर्वमेतत्प्रसिध्यति॥२७३॥

मानादिसाधकमानस्यापि मानान्तरापेक्षत्वादनवस्थेत्याशङ्क्याऽऽह। आन्तरमिति। साधकत्वादेव साक्षिणि मानत्वोक्तिर्न तत्र मुख्या मानतेत्यर्थः। तर्हि मेयत्वादेव तस्य मानापेक्षेति नेत्याह। स्वतः सिद्धमिति। तदेव कथं संविद्रूपत्वादित्याह। अनन्यममिति। उक्तलक्षणे साक्षिणि मानत्वोक्तौहेतुं व्यनक्ति। भावेति। भावाभावौ जन्मनाशौ। आदिशब्देन परिणामादिग्रहः। विश्वं मात्रादि॥२७३॥

मेयार्थानभिसंबन्धान्न यथावस्तुधीरियम्॥
ज्ञातत्वात्तदभावोऽपि प्रात्यक्ष्यान्नेष्यते स्मृतिः॥२७४॥

अथ जगतः साक्षिवेद्यत्वंं साधयितुं मिथ्याज्ञानस्यानुभवसिद्धत्वे हेतुमाह। **मेयेति।**मिथ्याधीर्नार्थानुसारिणी तदबोधित्वादतो वस्तुधियो न तत्सिद्धिरित्यर्थः। तर्हि साधका¹⁵³-

भावान्नास्त्येव सेत्याशङ्क्यानुभवसिद्धत्वान्मैवमित्याह। ज्ञातत्वादिति। नेप्यत इति संबन्धः। मिथ्याधीर्नामाविवेकोत्था स्मृतिः सा च स्वतः सिध्यतीत्याख्यातिमतं प्रत्याचष्टे। प्रात्यक्ष्यादिति। अपरोक्षानुभवत्वान्न रजतधीः स्मृतिः पुरोवर्तिकुम्भोपलम्भवदित्यर्थः॥२७४॥

इदं रजतमित्येवंरूपं वस्तु न कुत्रचित्॥
न शुक्तौ रजतज्ञानं, नेदंता रजतेऽस्ति नः॥२७५॥

देशान्तरादिवर्तिरूप्यात्मना पुरःस्थितशुक्तिभानमेव मिथ्याधीः सा च फललिङ्गेत्यन्यथास्ख्यातिमतमाशङ्क्याऽऽह। इदमिति। इदंरूपस्य पुरोदेशे, देशान्तरादौ च रूप्यस्य, सत्त्वेऽपि विशिष्टं रूपमिह दृष्टं न क्वचिदस्ति न हि तदिहास्ति बाधधीविरोधान्नान्यत्र साधकाभावान्न चेदमसदेवापरोक्षत्वात्तस्माद्विशिष्टदृष्टिरनिर्वचनीयख्यातिः सा च साक्षिवेद्येति भावः। कथं विशिष्टरूपस्य सर्वत्रासत्त्वं तात्किंशुक्तिदेशे रजतदेशे वा, ताभ्यामन्यत्र वा नाऽऽद्यः शुक्ताविदमो भावेऽपि रजतस्याभावान्मानाभावाद्वाधधीविरोधाच्चेत्याह। न शुक्ताविति। नेतरो रूप्यदेशे तद्रूपस्य भावेऽपि न तत्रेदंताऽस्ति न हि रजते देशान्तरस्थेऽस्माकमिदंत्वं भातीत्याह। नेति॥२७५॥

तदन्यत्र द्वयाभावात्साक्ष्यादावपि नेष्यते॥
न चेहार्थावबोधोऽस्ति मिथ्याज्ञानत्वकारणात्॥२७६॥

न तृतीयो घटादिदेशे रजतस्येदंतायाश्चाभावाद्विशिष्टरूपासिद्धेरित्याह। तदन्यत्रेति। साक्षिणि मातरि वा विशिष्टं रूपं तस्य प्रतिभामात्रदेहत्वात्तस्याश्च तदन्यतरस्थत्वादित्येके, बुद्धावित्यपरे तान्प्रत्याह। साक्ष्यादाविति। मानाभावादिति शेषः। अनिर्वचनीयख्यातित्वेनोक्तमिथ्याधियो मेयार्थानभिसंबन्धादित्यत्रोक्तं स्वरूपमनुवदति। न चेति। मिथ्याज्ञानं सप्तम्यर्थः॥२७६॥

मिथ्याज्ञानादिसंसिद्धौ क उपाय इतीर्यताम्॥
सम्यग्धीतोऽथ तत्सिद्धिर्न, तस्या मेयसंगतेः॥२७७॥

तस्यानुभवसिद्धतां सिषाधयिषुः साधकान्तरमाक्षिपति। मिथ्येति। पृष्टं मत्वोपायमाह। सम्यगिति। न सा तत्साधिका तस्या मेयार्थसंबन्धेन तत्रैव प्रमाहेतुत्वादित्याह। नेति॥२७७॥

मेयप्रमामृते कार्यं मानानां नान्यदिष्यते॥
न च सत्त्वादिमात्रेण रुप्यादिमितिसंभवः॥२७८॥

मिथ्याज्ञानादेरपि मेयत्वात्तत्संबद्धा सम्यग्धीस्तत्र प्रमां करिष्यतीति चेन्नेत्याह। मेयेति। न मिथ्याज्ञानादेरपि¹⁵⁴ मेयत्वमज्ञानकार्यस्य तद्वदज्ञातत्वायोगान्न च मेये प्रमा

विना मानानामन्यत्फलमतोऽज्ञानकार्यस्य तस्य न सम्यग्धीतः सिद्धिरित्यर्थः। ननु नाज्ञानं मिथ्याधीहेतुः किंतु सत्त्वादिसादृश्यं सदृशदर्शनोद्बुद्धसंस्कारकारिता हि रजतादिधीस्तत्राऽऽह। न चेति। शुक्तिज्ञानात्तदज्ञाने ध्वस्ते सत्यपि सत्त्वादिसादृश्ये रूप्यज्ञानाभावादन्वयव्यतिरेकाभ्यां शुक्त्यज्ञानमेव तद्धेतुरित्यर्थः॥२७८॥

तस्यासाधारणात्मोत्थविज्ञानविषयत्वतः॥
तस्माद्रजतसंस्कारसंस्कृतात्स्वान्ततः स्मृतिः॥२७९॥

मिथ्याधियः सत्त्वादिविषयत्वेन याथार्थ्यान्नाज्ञानकार्यता सर्वे प्रत्यया यथार्थाः प्रत्ययत्वात्संमतवदित्यनुमानादित्याशङ्क्याऽऽह। तस्येति। रूप्यादिज्ञानस्यासाधारणाकारेण रूप्यादिनोत्पन्नसम्यग्धीतुल्यविषयत्वान्न सत्त्वादिसादृश्यमात्रं विषयो, न च सर्वप्रत्यययाथार्थ्यानुमानम्

“स्वीकारे विभ्रमाणां स्यात्स्वीयसिद्धान्तबाधना।
अनभ्युपगमे तेषामाश्रयासिद्धिरुद्धृता”।

इति न्यायादित्यर्थः। रूप्यादेश्चासाधारणाकारोत्थज्ञानं प्रति विषयत्वान्न सत्त्वादेरेव तद्विषयतेति केचित्सर्वथाऽपि मिथ्याज्ञानस्यायथार्थत्वात्कारणान्तरायोगादज्ञानकार्यतेति फलितमाह। तस्मादिति। पूर्वानुभूतरजतसंस्कारसहितान्तःकरणापन्नप्रत्यगज्ञानाद्रजतभ्रान्तिः सा च संस्कारजन्यतया स्मृतिरित्युच्यते। न खल्वदृष्टरजतः शुक्तिमुपलभमानो रजतभ्रम्यतः संस्कारो भ्रान्त्युपयोगीत्यर्थः॥२७९॥

प्रथतेऽविकृतात्मैकनित्यदृष्टेः परात्मनः॥२८०॥

ज्ञानज्ञात्रतिरेकेण तमस्यपि न विद्यते॥
मेयं वस्तु ततोऽज्ञानं प्रत्यक्षं सप्रमातृकम्॥२८१॥

मिथ्याज्ञानस्योत्पादकमुक्त्वा ज्ञापकं निगमयति। प्रथत इति। या निर्विकाररूपा भेदहीना नित्यसिद्धा दृष्टिस्तत्स्वरूपात्परस्मान्मिथ्याधीर्भातीत्यर्थः। अज्ञानवत्तत्कार्यमिथ्याज्ञानादेरपि साधकान्तरं किं न स्यादित्याशङ्क्य तमसस्तथेत्युक्तमनुसृत्य¹⁵⁵ दृष्टान्तं दूषयति। ज्ञानेति। करणव्युत्पतेरन्तःकरणं ज्ञानं तस्य ज्ञाता कूटस्थानुभवस्तदतिरेकेण यन्मानं तेन व्याप्यं रूपं मिथ्याज्ञानादाविवाज्ञानेऽपि नास्ति तद्दृष्टान्ताभावादज्ञानं मात्रादिसहितं कूटस्थानुभवसिद्धमित्यर्थः॥२८०॥२८१॥

न हि संविदनारूढः प्रमात्रादिः प्रसिध्यति॥
संविन्मात्रैकयाथात्म्यात्प्रमात्रादेरनात्मनः॥२८२॥

अज्ञानस्याज्ञोऽस्मीत्यनुभवाद्यथोक्तानुभवसिद्धत्वेऽपि कथं मात्रादेस्तत्सिद्धतेत्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। जडत्वान्मात्रादेः संविदमनपेक्ष्य स्वातन्त्र्येण प्रसिद्धिरयुक्ते-

त्यर्थः। कूटस्थानुभवेऽध्यस्तस्यैव मात्रादेः सिद्धिरित्यत्र हेतुमाह। संविदिति। मात्रपदेन नानारसत्वव्यावृत्तिः। एकरसा संविदेवैकं याथात्म्यं सत्त्वं स्फूर्तिश्च मात्रादेर्जडस्यानात्मनस्तदयोगादतस्तस्य संविदि कल्पितस्यैव स्फूर्तिरित्यर्थः॥२८२॥

ज्ञातोऽयमर्थोऽज्ञातो वा धीरियं कर्तृसंश्रया॥
स्मृतिःसा न यथावस्तु तेनासावप्रमोदिता॥२८३॥

ज्ञाताज्ञातभेदस्य प्रामाणिकत्वेनाकल्पितत्ववदकल्पितत्वं मात्रादेरपीत्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञातोऽयमिति। स्मृतिर्भ्रान्तिरिति यावत्। माता मानं प्रति कर्ता न चाक्रियेऽध्यासं विना कर्तृत्वमतोऽध्यस्तमातृविकारत्वादस्या द्विविधाया धियो भ्रान्तितेत्याह। कर्त्रिति। भ्रान्तित्वे हेत्वन्तरमाह। सा नेति। ज्ञातादिभेदस्याप्रामाणिकत्वेन कल्पितत्वान्न तद्वन्मात्रादेरकल्पिततेति फलितमाह। तेनेति। कल्पितमात्राश्रयत्वं वस्त्वननुसारित्वं च तच्छब्दार्थः। असाविति ज्ञातादिभेदधीरुक्ता॥२८३॥

न हि वस्त्वनुरोध्येतज्ज्ञाताज्ञातत्वलक्षणम्॥
रूपं वस्त्वपरिज्ञानसमुत्थं ज्ञातृसंश्रयम्॥२८४॥

ज्ञातत्वादेर्वस्त्वनुसारित्वात्तद्धियोऽपि तदनुसारितया मानतेत्याशङ्क्याऽऽह। **न हीति।**तस्य वस्त्वनुरोधित्वाभावे हेतुमाह। वस्त्विति। प्रत्यगज्ञानकृतत्वादित्यर्थः। ज्ञातत्वादेरवस्त्वनुसारित्वात्तज्ज्ञानमपि ज्ञातृनिष्ठमवस्त्वनुसारि न प्रमेत्याह। ज्ञात्रिति॥२८४॥

ज्ञाताज्ञातविभागोऽतः स्वतःसिद्धात्ममातृकः॥
संविदा ज्ञाततासिद्धिर्मितेरपि न मात्मना॥२८५॥

ज्ञाततादिभेदे मानाभावे कथं तद्धीरित्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञातेति। मानगम्यत्वायोगान्मेयगतो ज्ञातोऽज्ञातश्चेतिभेदः स्वप्रकाशात्माधीनाधिगतिरित्यर्थः। ज्ञेयगतज्ञातत्वादेरपि ज्ञानगतज्ञातत्वादिवन्मेयतामाशङ्क्याऽऽह। संविदेति। न हि मानेन ज्ञानस्य ज्ञातत्वादिधीरनवस्थानादतोऽनुभवात्तत्सिद्धिवदितरस्यापीत्यर्थः॥२८५॥

वस्त्वज्ञातं समुद्दिश्य तत्प्रमित्सन्ति मानिनः॥
ज्ञातत्वकार्यतश्चातः सिद्धं तत्फलतोऽथवा॥२८६॥

अज्ञातत्वस्यानुभवसिद्धत्वे हेत्वन्तरं वक्तुं प्रामाणिकसंमतमर्थमाह। **वस्त्विति।**अज्ञातं वस्तु मेयमिति वदता साधकमज्ञातत्वस्य वाच्यमतो ज्ञानकार्याज्ज्ञातत्वात्तसि द्धिस्तत्फलाद्व्यवहाराद्वा?नाऽऽद्येो ज्ञातत्वकाले स्वयमभावान्नेतरस्तस्य ज्ञातत्वसाधकत्वेऽपीतरासाधकत्वात्तस्मादनुभवादेव तत्सिद्धिरिति मत्वाऽऽह। ज्ञातत्वेति। उक्तकल्पद्वयदूषणद्योतनार्थश्चकारः॥२८६॥

यतोऽज्ञातत्वसंसिद्धिर्ज्ञातत्वस्यापि चाञ्जसा॥
तत एव च मानत्वं संविदर्ते न तत्त्रयम्॥२८७॥

ज्ञातत्वसाधकमेवाज्ञातत्वस्यापि साधकं तस्य तत्पूर्वकत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। यत इति। यस्मादनुभवादज्ञातत्वसिद्धिस्तस्मादेव ज्ञातत्वस्यापि साक्षात्सिद्धिरतो ज्ञातत्वसावकमेवाज्ञातत्वसाधकमित्युपगमे द्वयोरप्यनुभवसिद्धतैव स्यादित्यर्थः। एतेनाऽऽद्यश्चकारोऽपिपर्यायतया नीतः। मानत्वसाधकमेवाज्ञातत्वादिसाधकं किमनुभवेनेत्याशङ्क्याऽऽह। मानत्वमिति। प्रस्तुतानुभवादेव सिध्यतीति शेषः। अत एव द्वितीयश्चकारः। ज्ञातवमज्ञातत्वं मानत्वं चानुभवेन विना न सिध्यतीत्युपसंहरति। संविदेति॥२८७॥

षष्ठगोचरवन्नेदमज्ञातत्वं, समीक्ष्यते॥
न च प्रत्यक्षवत्सिद्धं, स्वानुभूतिसमाश्रयात्॥२८८॥

यदस्ति तन्मेयमिति नियमादज्ञातत्वस्यामेयत्वे तुच्छतेत्याशङ्क्य प्रकारान्तरेण प्रत्याह। षष्ठेति। अपरोक्षत्वमसत्त्वाभावे हेतुमाह। समीक्ष्यत इति। तर्हि प्रत्यक्षसेद्धघटवदज्ञातत्वस्य मेयत्वं नेत्याह। न चेति। कथं तर्हि समीक्ष्यत इत्युक्तंतत्राऽऽह। स्वानुभूतीति॥२८८॥

प्रमात्रादिविविक्ता¹⁵⁶र्थमनुभूयोत्थितस्ततः॥
नावेदिपमिति प्राह स्वानुभूत्यनुसारतः॥२८९॥

मानं विना स्वानुभवादेव तत्सिद्धिरसिद्धेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रमात्रादीति। मात्राद्यस्पृष्टमज्ञातं स्वापे स्वानुभवादनुभूयोत्थितस्तस्मादेवानुभवान्नावेदिषमिति सिद्धं तत्परामृशत्यतः स्वापे तदनुभवमात्रसिद्धमित्यर्थः॥२८९॥

प्रमात्राद्युत्थितेःपूर्वं चिदन्यानन्वयात्तमो-
विशेषणा चिदेवैका स्वानुभूत्यैव गम्यते॥२९०॥

जागरितादाविव स्वापेऽपि मात्रादियुक्तमेवाज्ञानं कुतो न भायादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमात्रादीति। स्वापे मात्राद्यभावादज्ञानजेन तेन चितोऽन्वयाभावात्तत्राज्ञानमात्रविशिष्टा चित्तिष्ठत्यतश्चिदेव मात्राद्यस्पृष्टाज्ञानविशिष्टा स्वापे दृष्टेत्यर्थः। तद्भानहेत्वभावात्कृतः स्वापे तद्धीरित्याशङ्क्य प्रागुक्तं स्मारयन्नाह। स्वानुभूत्येति॥२९०॥

आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्॥
अप्रतर्क्यमविज्ञेयमित्येतत्स्वानुभूतितः॥२९१॥

अज्ञातत्वस्यानुभवमात्रगम्यत्वं तद्गमकमनुवचनविरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। आसीदिति। प्रागवस्थस्य जगतोऽप्रत्यक्षत्वमाह। अप्रज्ञातमिति। अनुमानाविषयत्वमाह। अलक्षणमिति। साधकबाधकतर्काग्राह्यत्वमाह। अप्रतर्क्यमिति। शिष्टसर्वमानागो-

चरत्वमाह। अविज्ञेयमिति। एतद्वाक्यं स्वानुभवसिद्धानुवादित्वात्प्रकृताविरुद्धमित्याह। इत्येतदिति॥२९१॥

प्रथते यः स्वयं साक्षादज्ञातत्वादिभूमिषु॥
स प्रमेयः स्वयंज्योतिः प्राक्प्रसिद्धेः प्रमातृतः॥२९२॥

अज्ञातत्वादेरमेयत्वे मानानां विषयाभावादमानतेत्याशङ्क्याज्ञातत्वोपलक्षितप्रतीचो विषयत्वान्मैवमित्याह। प्रथत इति। स्वयंप्रथमानत्वे प्रत्यक्संविद्रूपत्वं हेतुमाह। साक्षादिति। कथमस्य मुक्त्यालम्बनस्याध्यक्षादिविषयत्वं तत्राऽऽह। अज्ञातत्वादीति। आदिशब्देन संदिग्धत्वविपर्यस्तत्वे गृह्येते। तद्विषयेष्वात्मनो मेयत्वोक्तेः पूर्वोक्तस्वप्रकाशत्वविरोधमाशङ्क्याऽऽह। स्वयमिति। अज्ञातोपाधौ मेयत्वेऽपि स्वतःप्रकाशत्वमविरुद्धमित्यर्थः। उक्तरूपे वस्तुनि ज्ञातत्वे सत्यज्ञातत्वध्वस्तेरविषयता मानानामित्याशङ्क्य तत्त्वज्ञानात्प्रागेव मातृत्वादिव्यवहारादूर्ध्वं विषयासत्त्वमदूषणमित्याह। प्रागिति। यद्वा मात्रादिविभागात्प्रागेव प्रत्यक्प्रथनात्तस्य तत्साधकत्वेन स्वतःसिद्धतेति स्वयंज्योतिष्ट्वेहेत्वन्तरमाह। प्रागिति॥२९२॥

एष एवानवगतः स्वतोऽवगततत्त्वकः॥
एतावन्मात्रसंव्याप्तेरज्ञानादेः पुरा मितेः॥२९३॥

स्वयंप्रथमानस्याज्ञातत्वायोगान्न मानविषयता न हि ज्ञातस्यैव तद्विषयत्वमनवस्थानादित्याशङ्क्याऽऽह। एष इति। एवकारोऽनात्मनोऽप्यात्मवदज्ञातत्वादिव्यावृत्त्यर्थः। अज्ञातत्वं तस्य न स्वरूपमित्याह। अवगतेति। अनुभवविरोधं धुनीते। **स्वत इति।**स्वप्रकाशस्याप्यज्ञातत्वमज्ञानवशादिति साधयति। एतावदिति। सम्यग्ज्ञानात्पूर्वमज्ञानादेश्चिन्मात्रव्याप्तेस्तत्र कल्पितत्वेन सिद्धेरज्ञानादज्ञातत्वं तस्य युक्तमित्यर्थः॥२९३॥

यथेह घटविज्ञाने घटाकारोऽनुभूयते॥
ज्ञातृतत्साक्षिणौ चैत्रं नाज्ञाने साक्षिणोऽपरम्॥२९४॥

आत्मनोऽज्ञातत्वेन मेयत्वमुक्त्वाऽज्ञातत्वस्य विना मेयत्वमनुभवसिद्धत्वे युक्त्यन्तरमाह। यथेति। यद्वाऽज्ञातश्चेदात्मा मेयोऽज्ञानस्यापि तद्विषयत्वं स्याद्दण्डिन्यानीयमाने दण्डानयनदर्शनादित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। घटमहं जानामीत्यत्र यथा घटमातृसाक्षिणोऽनुभूयन्ते नैवं सुप्तावज्ञानभावे वेद्य¹⁵⁷मज्ञानं साक्षिणं च साधकं मुक्त्वा साधकान्तरं स्फुरति जागरादौ ज्ञातृस्फुरणेऽपि सज्ञातृकस्याज्ञानस्य साक्षिसिद्धतामेयत्वस्य माननिर्वर्त्यत्वादज्ञातत्वाभावाच्चासंभवादित्यर्थः॥२९४॥

अज्ञातत्वं न मानेभ्यो ज्ञातत्वं तत्कृतं यतः॥
तैरप्यज्ञातता चेत्स्यात्काऽतिशीतिर्मितेर्भवेत्॥२९५॥

अज्ञानस्याज्ञातत्वादेश्चामेयत्वमुक्तं तत्राज्ञातत्वस्य मानाधीनस्फुरणत्वाभावेऽपि तदधीनजन्मत्वादस्ति मानापेक्षेत्याशङ्क्याऽऽह। अज्ञातत्वमिति। न मानेभ्यो भवतीति शेषः। विपक्षे दोषमाह। तैरिति। किं मानैरज्ञाततैव क्रियते किंवा ज्ञातताऽप्याद्ये मानवैफल्यं प्रागेव तत्सिद्धेर्द्वितीये त्वज्ञातत्वस्य ज्ञातत्वादव्यतिरेकः स्यान्मानकार्यत्वात्तद्वदित्यर्थः॥२९९॥

स्वानुभूत्यैव सिद्धेर्नाज्ञातः खरशृङ्गवत्॥
संवित्तेरप्यसंबोधात्स्यात्तन्मानव्यपेक्षिता॥२९६॥

अज्ञातत्वस्य मानादुत्पत्तिप्रतिपत्त्योरभावे तुच्छत्वादज्ञातार्थाभावान्निर्विषयमानाप्रवृत्तेः सर्वव्यवहारहानिरित्याशङ्क्यासकृदुक्तमेव परिहारमाह। स्वानुभूत्येति। ननु सर्वस्यैव जडस्यानुभवसिद्धत्वान्न मानापेक्षा नापि साक्ष्यनुभवस्य तदपेक्षा सर्वसाधकत्वादन्यथाऽनवस्थानादतो मानवैयर्थ्यतादवस्थ्यं तत्राऽऽह। संवित्तेरिति। अनुभवस्य सर्वसाधकत्वेऽप्यज्ञातत्वात्तन्निवृत्त्यर्थं तस्मिन्नात्मनि प्रवृत्ते मा¹⁵⁸ने व्यपेक्षिता स्यादिति योजना॥२९६॥

प्रत्यक्षकुम्भवत्साक्षात्सुषुप्तेऽनन्यबोधगम्॥
आत्मा ह्यात्मानमैकात्म्यादात्मना वेत्त्यकारकः॥२९७॥

अनुभवस्य ज्ञातत्वे जाड्यादसाधकत्वं शुक्तिवदित्याशङ्क्याऽऽह। **प्रत्यक्षेति।**यथा चैत्रोऽध्यक्षेण कुम्भमुपलभते तथाऽऽत्मा स्वापेऽद्वये बोधे स्वे महिम्न स्थितमात्मानमपरोक्षतया वेत्ति तत्कुतोऽस्य जाड्यमित्यर्थः। आत्मनो वेत्तृत्वे कर्मकरणादिकारकभेदादद्वैतहानिस्तस्य च कर्तृत्वान्न कौटस्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। **आत्मानमिति।**अनन्यबोधगमित्याधारान्तरस्य निरासः। आत्मेति कर्त्रन्तरस्याऽऽत्मानमिति कर्मान्तरस्याऽऽत्मनेति करणान्तरस्य। अकारक इति तत्त्वतः कर्तृत्वाद्यभावोक्तिरात्मनः स्वरूपं जानतः कारकभेदाभावं स्फुटयितुं सुषुप्तग्रहः। तस्य वेदितृत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। कारकभेदाभावे हेतुः। ऐकात्म्यादिति॥२९७॥

पराक्प्रवणया दृष्ट्या धीस्थो झोऽज्ञानमात्मनि॥
व्योमकार्ष्ण्यादिवत्तज्जं संभावयति न स्वतः॥२९८॥

अजडानुभवस्याज्ञाततया मेयस्याज्ञाततादिसाधकत्वे वस्तुत्वमज्ञातत्वादेः स्यादनुभवसिद्धत्वात्तद्वदित्याशङ्क्याऽऽह। परागिति। आत्मा तावदनादिसिद्धाज्ञानेनैक्याध्यासमापद्यते देवात्मशक्तिस्वगुणैर्निगूढामितिश्रुतेस्ततस्तत्कार्यान्तः करणे प्राप्तैक्याध्यासो बहिर्मुखया दृष्ट्या स्वस्मिन्नज्ञानं तत्कार्यं च संभावयति न त्वात्मस्वरूपानुसारेण तत्र तत्संभवो यथा बाला व्योम्नि कार्ष्ण्याद्यारोपयन्ति तद्वदित्यर्थः॥२९८॥

नैवाज्ञानं मृषाज्ञानं संशयज्ञानमीक्ष्यते॥
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु॥२९९॥

पराग्दृष्टिवत्प्रत्ययाऽपि प्रतीच्यज्ञानादिसंभावना किं न स्यान्नेत्याह। **नैवेति।**आत्मानुसारिदृष्ट्या तस्मिन्न कदाचिदज्ञानादिसंभवोऽनिर्मोक्षापत्तेरित्यर्थः॥२९९॥

न सुषुप्तगविज्ञानं नाशासिषमिति स्मृतिः॥
कालाद्यव्यवधानत्वान्न ह्यात्मस्थमतीतभाक्॥३००॥

ननु प्रत्यग्दृष्ट्या तत्राज्ञानाद्यसत्त्वेऽप्यज्ञानस्य विनाऽनुभवं ज्ञेयत्वमेष्टव्यमुत्थितस्य न किंचिदवेदिषमितिसौषुप्ताज्ञानपरामर्शान्न चासौ संस्कारं विना युक्तो न चानुभवस्तमाधत्ते नित्यत्वादतः सौषुप्ताज्ञानस्यानुभवादृते ज्ञेयत्वं; नेत्याह। नेत्यादिना। स्मृतिः परामर्शः। उत्थितस्य नावेदिषमिति परामर्शः स्वापकालीनाज्ञानविषयकादाचित्कानुभवोपनायको नेत्यत्र हेतुमाह। कालादीति। आत्मनो देशकालव्यवधानाभावात्तद्गताज्ञानस्यापि न तत्संबन्धस्तथा च नाज्ञासिषमित्यज्ञानं पूर्वकालश्च साक्षिण्यध्यस्तौ तेनैव दृश्येते तन्नात्र संस्कारापेक्षेत्यर्थः॥३००॥

न भूतकालस्पृक्प्रत्यङ्न चाऽऽगामिस्पृगीक्ष्यते।
स्वार्थदेशः परार्थोऽर्थो विकल्पस्तेन स स्मृतः॥३०१॥

कथमात्मनः कालाद्यसंबन्धस्तत्राऽऽह। नेति। अन्यत्र भूताच्च भव्याच्चेतिश्रुतेरित्यर्थः। देशादेः सर्वस्य प्रत्यक्त्वेन स्वरूपत्वाच्च न तत्संबन्धस्तस्येत्याह। प्रत्यङ्ङिति। तर्हितयोर्विना संबन्धं स्थितेरद्वैतहानिर्नेत्याह। स्वार्थेति। सर्वोऽपि जडो रज्ज्वां भुजंगवदजडे वर्ततेऽतः स शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्योवृद्धैरिष्टस्तत्र कुतोऽद्वैतहानिरित्यर्थः॥३०१॥

न हि प्रत्यक्षविज्ञानादतीतत्वं समीक्ष्यते॥
न चानागतता मेये मिथ्याज्ञानमतो भवेत्॥३०२॥

कालाद्यकल्पितं प्रत्यक्षादिसिद्धत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। प्रत्यक्षस्य वर्तमानमात्रग्राहित्वान्नातीतत्वादिग्राहित्वं न चानुमानात्तत्सिद्धिस्तस्यापि वर्तमानस्यावर्तमानाविषयत्वात्समसमयोरेव विषयविषयित्वसंभवात्तस्मादतीतत्वादि कल्पितमिति दृष्टान्तादितरत्रापि जडे तत्सिद्धिरित्यर्थः॥३०२॥

यत्तत्त्वकं स्याद्यद्वस्तु न तत्तदतिवर्तते॥
नाज्ञातरज्जुजः सर्पो रज्जुमुल्लङ्घ्य वर्तते॥३०३॥

कल्पितमधिष्ठानाद्भिन्नमित्यद्वैतहतिमाशङ्क्याऽऽह। यत्तत्त्वकमिति। कल्पितस्याधिष्ठानमेव तत्त्वतो न तत्ततो भिन्नमित्यत्र दृष्टान्तमाह। नाज्ञातेति॥३०३॥

तस्मात्तिसृष्ववस्थासु ह्यागमापायिनीष्वजः॥
स्वतोऽलुप्तदृशा यस्मादात्माऽऽत्मानं सदेक्षते॥३०४॥

कल्पिताधिष्ठानयोरैक्ये कल्पितवदितरस्यापि कार्यत्वेन मृषात्वात्तुच्छख्यातिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। तस्मादिति। आरोप्यस्याधिष्ठानाद्भेदेन सत्त्वाभावेऽप्यधिष्ठानस्य स्वातन्त्र्येण सत्त्वान्न तुच्छख्यातिरित्यर्थः। यस्मादात्मा स्वतो निर्विकारेण स्वरूपबोधेन सदैवाऽऽत्मानमनुभवति तस्मादसौ कूटस्थोऽवस्थासु तिसृष्वपीति योजना। अवस्थानामागमापायित्वमात्मनश्च निर्विकारत्वं प्रमाणप्रसि¹⁵⁹द्धमिति हिशब्दार्थः॥३०४॥

देहान्तरेष्वपि तथा ह्यन्योन्यव्यभिचारतः॥
प्रत्यक्प्रत्यय एवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान्॥३०५॥

ननु नाऽऽत्मा कूटस्थो मनोवत्प्रतिदेहं भिन्नत्वाद्विक्रियावत्त्वप्रतीतेस्तत्राऽऽह। देहान्तरेष्वति। यथैकस्मिन्देहे वादिभ्यामात्मैकोऽभ्युपगतस्तथा सर्वदेहेष्वभ्युपेयस्तस्य सर्वत्राव्यभिचाराद्देहादेर्मिथो व्यभिचारादात्मभेदे च मानाभावात्तस्मादात्मा प्रत्यक्विद्धातुरद्वयः सन्कूटस्थ एवेत्यर्थः। प्रतिदेहमात्मभेदे मानाभावद्योतको हिशब्दः॥३०५॥

चैतन्यमात्ररूपं सत्प्रथतेऽज्ञानमात्मनि॥
प्रत्यक्कूटस्थनिष्ठत्वात्तद्बाध्यं कारणेतरत्॥३०६॥

देहादेर्व्यभिचारोक्त्या सहेतुसर्वद्वैतस्य सर्पवन्मिथ्यात्वमुक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरोक्तिपूर्वकं फलमाह। चैतन्येति। आत्मन्यज्ञानं ज्ञानं च चैतन्येतररूपहीनं भाति तस्मिन्कूटस्थे रज्जौ भुजंगवत्तस्य स्थितत्वात्तस्माद्वाक्यीयात्तज्ज्ञानात्तत्कल्पितं सकार्यंकारणं बाध्यमित्यर्थः॥३०६॥

नैवं तत्स्यात्स्वकार्येषु तेषां ताद्रूप्यहेतुतः॥
जडस्वभावतो नान्यद्रूपं कार्येषु गम्यते॥३०७॥

अज्ञानं न प्रत्यक्कूटस्थनिष्ठमन्तःकरणादिनिष्ठत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। **नैवमिति।**प्रतीचीवान्तः करणादिषु न स्यादज्ञानमित्यत्र हेतुमाह। तेषामिति। अन्तःकरणादीनामज्ञानरूपत्वमनुभवेन साधयति। जडेति॥३०७॥

एवं चेत्कोऽनयोर्भेदः कार्यकारणयोर्मितेः॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां न जाड्यमतिवर्तते॥३०८॥

अज्ञातकार्याणामज्ञानमात्रत्वे कार्यकारणभेदो मानतो नास्तीति सिद्धमित्यार्थिकमर्थमाह। एवं चेदिति। यत्तु जडस्वभावादित्यादिना कार्यकारणभेदनिराकरणकारणमुक्तं

तदुपपादयति। अन्वयेति। सत्येवाज्ञाने कार्यदृष्टेरसति चादृष्टेर्बुद्ध्यादिकार्य जाङ्यमज्ञानमतिलङ्घ्य न स्वतन्त्रं तिष्ठतीत्यर्थः॥३०८॥

कार्यकारणरूपाभ्यामतद्वत्तत्त्विका ततः॥
आत्माविद्यैव सर्वत्र प्रथते स्वात्मसाक्षिका॥३०९॥

बुद्ध्यादिकारणमज्ञानमेवेति न नियमो वादिविवादादित्याशङ्क्याऽऽह। **कार्येति।**स्वानुभवसिद्धाऽविद्यैव लोके सर्वत्र कार्यरूपेण कारणरूपेण च प्रकाशते सा चोभयनिर्मुक्तात्माख्यपरमार्थस्वरूपोपेता तदद्वैतमेव शिष्टमित्यर्थः। ततः शब्दः कार्यकारणयो रूपान्तरासंभवपरामर्शी॥३०९॥

नैवाऽऽत्मना स्व¹⁶⁰भावेन स्वात्मानं लभते जडः॥
यतोऽतः स्वार्थदेशः स स्वार्थश्चानन्यसिद्धिकः॥३१०॥

अविद्यातिरेकेण तयो रूपान्तरं कुतो न संभवतीत्याशङ्क्याऽऽह। नैवेति। जडो हि स्वेनाऽऽत्मना सत्तां स्फूर्ति च न लभते जाड्याद्रजतादिवत्तेनासावजडे प्रतीचि कल्पितो जडत्वाद्देहात्मत्ववदित्यर्थः। कथमजडस्याऽऽत्मनः स्वार्थत्वं तस्याप्यधिष्ठानारोप्ययोरन्यतरत्वादधिष्ठानान्तरसापेक्षत्वादित्याशङ्कयाऽऽह। स्वार्थश्चेति। आरोप्यवदितरस्य स्वरूपेण बाध्यत्वाभावान्नाधिष्ठानान्तरापेक्षेत्यर्थः॥३१०॥

स्वतोबुद्धे कुतोऽविद्या तामृते संसृतिः कुतः॥
इतिबुद्धात्मतत्त्वस्य गीरियं न तमस्विनः॥३११॥

स्वप्रकाशे प्रतीच्यज्ञानादेर्विरोधान्न तस्याधिष्ठानत्वं न हि केवलं तथेत्याशङ्क्य विरोधोक्तिरात्मविदोऽन्यस्य वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। स्वत इति। विद्वद्दृष्ट्याऽऽत्मन्यविद्यातत्कार्ययोरभावात्तस्याधिष्ठानत्वराहित्यमिष्टमेवेति भावः। द्वितीयं दूषयति। नेति। अविद्यादशायां स्वरूपास्फूर्तेरविदुषो नैवं विरोधोक्तिरित्यविद्वद्दृष्ट्या प्रतीच्यविद्यातत्कार्ययोर्भावात्तदधिष्ठानत्वमनपवादमिति भावः॥३११॥

यथोच्छिन्नात्ममोहस्य निह्नोतुरपि निह्नुतिः॥
एवं प्रागात्मसंबोधादद्वयैकात्म्यनिह्नुतिः॥३१२॥

स्वप्रकाशत्वादज्ञानकालेऽप्यद्वयानन्दस्फूर्तेर्न विकल्पावकाश इत्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। विदुषो निरस्ताविद्यस्याविद्याध्वंसिज्ञानस्य मातुर्वा निह्नवो यथा विद्यावशादिष्टस्तथाप्राग्ज्ञानोत्पत्तेरद्वयानन्दात्मनो निह्नुतिरसत्कल्पना युक्तैवाज्ञानबलादित्यर्थः॥३१२॥

काकोलूकनिशेवायं संसारोऽज्ञात्मवेदिनोः॥
या निशा सर्वभूतानामित्यवोचत्स्वयं हरिः॥३१३॥

विद्वद्दृष्ट्या मात्रादेरविद्वद्दृष्ट्या च तत्त्वस्यासत्त्वमित्यत्र दृष्टान्तमाह। काकेति। या काकादीनां प्रसिद्धा निशा तस्यामुलूको जागर्तीति तद्दृष्ट्या साऽपलप्यते यदा च काकादयो जाग्रति तदा नक्तंदृशो निशेति काकादिदृष्ट्वा साऽपह्नुयते यथेत्यर्थः। एवमज्ञस्यायं मात्रादिः संसारो यदा विवर्तते तदा तद्दृष्ट्या तत्त्वस्यासत्कल्पना यदा विदुषस्तत्त्वानुभवस्तदा तद्दृष्ट्या मात्रादेरसत्त्वमिति दार्ष्टान्तिकमाह। अयमिति। तत्र भगवद्वाक्यं प्रमाणयति। या निशेति। या सर्वेषां प्राणिनां ब्रह्मावस्था निशेव वर्तते न हि तत्र सर्वे जाप्रति तस्यामज्ञैरपह्नुयमानायां विद्वाञ्जागर्तीति तद्दृष्ट्या मात्राद्यभावो यस्यां चाविद्यावस्थायां सर्वे संसरन्तस्तत्त्वं निह्नुवते सा विदुषो निरस्ताविद्यस्य निशा तस्य संसारासंभवात्तदविद्वद्दृष्ट्या तत्त्वस्य विद्वद्दृष्ट्या च मात्रादेरसत्तेति विभागं भगवानूचिवानित्यर्थः॥३१३॥

तस्मान्न वास्तवं रूपं¹⁶¹ तद्ध्वान्ताद्यपनोदकृत्॥
तस्मिन्सत्येव मोहादि व्युत्पत्तेः प्रागभूद्यतः॥३१४॥

यद्यपि वस्तुयाथात्म्यमज्ञानदशायां तद्वशान्न स्फुरति तथाऽपि स्वप्रकाशे चेदज्ञानं तर्हि निवर्तकाभावान्न तन्निवर्तेत प्रकाशस्य स्वाश्रितानिवर्तकत्वादित्याशङ्क्य स्वरूपज्ञानस्यानिवर्तकत्वं प्रमाणज्ञानस्य वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। तस्मादिति। तच्छब्दार्थमेव स्फुटयति। तस्मिन्निति। व्युत्पत्तिः प्रमाणज्ञानम्॥३१४॥

प्रमाणारूढमेवैतद्धन्त्यविद्याद्यशेषतः॥
ब्रह्मविद्भिरतो यत्नात्प्रमाणमिह संश्रितम्॥३१५॥

कल्पान्तरं निरस्यति। प्रमाणेति। प्रमाणज्ञानस्य स्वतोऽनिवर्तकत्वेऽपि दृगात्मद्वारा तत्सिद्धिरित्यर्थः। एतदेव वस्तु वाक्योत्थबुद्धिवृत्त्यारूढमज्ञानं तज्जं चाशेषं निवर्तयतीति बुद्धीद्धो बोधो बोधेद्धा वा बुद्धिरबोधादिध्वंसिनीति पक्षद्वयं तद्गमकमाह। ब्रह्मविद्भिरिति। उक्तरीत्या प्रमाणज्ञानस्याज्ञानध्वंसित्वादेव वेदान्तानां ब्रह्मणि प्रामाण्यं विद्वद्भिराश्रितम्। **उक्तं हि—**सिद्धं तु निवर्तकत्वादिति। पराक्रान्तं चात्र समन्वयसूत्रमारभ्याऽध्यायसमाप्तेः सूत्रभाष्यकारप्रभृतिभिरन्यथा स्वप्रकाशे तत्प्रामाण्यासिद्धेरित्यर्थः॥३१५॥

उताविद्वानिति तथा प्रश्नपूर्वं स्वयं श्रुतिः॥
निर्णेनेक्ति स्फुटं वस्तु यथोक्तेनैव वर्त्मना॥३१६॥

न केवलमर्थापत्तिरेवात्र मानं किंतु श्रुतिरपि पक्षद्वयमुपोद्बलयतीत्याह। **उतेति।**अथातोऽनुप्रश्ना उताविद्वानमुं लोकं प्रेत्येत्यादिना ब्रह्मणो विद्वदविद्वत्साधारण्यादविद्वानपि तत्प्राप्नोति किंवा विद्वानेव तत्प्राप्तिश्च स्यान्न वेतिप्रश्नपूर्वकं सोऽकामयतेत्यादिना

ब्रह्मास्तित्वसाधनद्वारा यदा ह्येवैष एतस्मिन्नित्याद्या श्रुतिस्तज्ज्ञानादुक्तपक्षद्वयानुसारेण फलं स्फुटं निर्धारयतीत्यर्थः। तथेत्यस्य व्याख्या यथेत्यादि॥३१६॥

आत्मासाधारणार्थोत्थरूपमात्रसमाश्रयात्॥
तन्मानमपि मानत्वं लभतेन तु केवलम्॥३१७॥

कथं वाक्योत्थबुद्ध्यारूढं वस्तु स्वाज्ञानादिध्वंसीति विशेषणं, चक्षुरादिजन्यज्ञानारूढं तथा किं न स्यात्तत्राऽऽह। आत्मेति। आत्मन्येवैकस्मिन्नुत्पन्नं वाक्याद्यज्ज्ञानं तन्मात्रावष्टम्भात्तद्गताज्ञानादिनिवर्तनेन मानत्वं भजते, ज्ञानान्तरं त्वाकारान्तरं गृह्णन्नाऽऽत्मनि मानं, किंतु घटादाविति विशेषणमर्थवदित्यर्थः। तन्मानमिति वाक्योत्थज्ञानोक्तिः। अपिः संभावनार्थः। तस्याऽऽत्मनि मानतायां तस्मिन्नसाधारणेऽर्थे समुत्पन्नत्वेन तदाकारमात्रोद्गाहित्वं हेतुः। न तु केवलमिति वृत्त्यन्तरनिरासः। पराञ्चि खानीत्यादिश्रुतेरिति विभागः॥यद्वा बुद्धीद्धबोधस्याज्ञानध्वंसित्वं किमिति कल्प्यते बोधस्यैव केवलस्य किं न स्यात्सर्वसाधकस्य मानत्वेऽनपेक्षत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। यद्यपि बोधाख्यं स्वरूपचैतन्यं सर्वसाधकत्वेन मानं तथाऽप्यात्मनोऽसाधारणोऽर्थः सच्चिदानन्दाद्वयप्रत्यग्भावस्तदाकारत्वेन वाक्योत्थबुद्धिवृत्तिरूपं यज्ज्ञानं तावन्मात्रसहायादेव तत्स्वगताज्ञानतत्कार्यध्वंसित्वरूपं मानत्वमश्नुते, न केवलं वाक्यीयवृत्त्यनपेक्षं चैतन्यमुक्तरूपं मानत्वमाप्नोति, तत्साधकस्य तन्निवर्तकत्वायोगादित्यर्थः॥यद्वा किमिति बोधेद्धा बुद्धिः सकार्यमज्ञानं निरस्यति, वाक्योत्था बुद्धिरेव तन्निरस्यतु, मानत्वेन स्वफले स्वयमेव शक्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। यद्यपि वाक्यीयं ज्ञानं मानं तथाऽप्यात्मनोऽसाधारणोऽर्थो यो व्याख्यातस्तदात्मना व्यक्तं यद्रूपं तात्त्विकं तन्मात्रावष्टम्भादेवैतज्ज्ञानमज्ञानादिध्वंसित्वात्मकं मानत्वं लभते, न तु वृत्तिज्ञानं केवलमुक्तमानत्वमश्नुवीत, जडस्य तस्य वस्तुबलं विना तदयोगादित्यर्थः॥३१७॥

तावन्मात्रैकयाथात्म्यप्रत्यगात्मत्वकारणात्॥
पराक्ष्विव न भेदोऽत्र मात्रादेः प्रत्यगात्मनि॥३१८॥

ननु वाक्याज्ज्ञानोत्पत्तिकाले मात्रादिभेदोऽस्ति न वाऽऽद्ये वाक्योत्थमपि ज्ञानमाकारान्तरं गृह्णद्धटादिवीसदृशं स्याद्द्वितीये न तदुत्पत्तिर्हेत्वभावात्तत्राऽऽह। **तावन्मात्रेति।**शब्दादिषु मात्रादिभेदवन्न प्रतीचि तद्भेदस्तत्र हि ज्ञानोत्पत्तिकालवत्कालान्तरेऽपि सोऽस्त्यत्र तु ज्ञानोदये सन्नपि स नोर्ध्वमस्ति, तज्जन्मनान्तरीयकत्वेन बाधितस्य मात्रादिजगन्मात्रस्य यदेकं याथात्म्यं प्रत्यग्वस्तु तद्रूपेणावसानादित्यर्थः॥३१८॥

वचिदाभासवन्मोहपृष्ठेनैवेति कर्तृताम्॥
कूटस्थोऽपि स्वतः प्रत्यङ्नाऽऽत्मवृत्तव्यपेक्षया॥३१९॥

ज्ञानोत्पत्तेरूर्ध्वं मात्रादिर्बाधितः सन्प्रत्यगेव स्यादित्युक्तम्। इदानीं तज्ज्ञानस्य

प्रत्यगात्माऽन्यो वा कर्ताऽऽद्ये कौटस्थ्यहानिर्द्वितीयेऽद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽदौ द्वितीयं दोषं निरस्यति। स्वचिदिति। आद्यं दोषं धुनीते। कूटस्थोऽपीति। स्वकीयचिदाभाससहितमोहद्वारा कर्तुर्न तात्त्विककौटस्थ्यहानिरिति भावः। आत्मा चेत्कर्ता तर्हि स्वतोऽस्तु किं मोहेन मा च कूटस्थत्वं भूदिति नेत्याह। नेति। न हि श्रुतिस्मृतिशतसमधिगतासङ्गाद्वितीयकूटस्थप्रत्यगर्थस्य मोहमपहाय कर्तृत्वं शक्यशङ्क्यमित्यर्थः॥३१९॥

सर्वधीविक्रियासाक्षिण्येवं सिद्धे स्वतो दृशौ॥
कार्यं येऽनुभवं प्राहुर्वाच्यं तैः कार्यसाधनम्॥३२०॥

बुद्धीद्धो बोधो बोधेद्धा वा बुद्धिरज्ञानध्वंसिनीति वदता संवेदनं न कार्यं किंतु कूटस्थमित्युक्तमिदानीं वृत्तानुवादेन पक्षान्तरमनुभाष्य दूषयति। सर्वेति। अतिरोहितसंवित्कमित्यादि प्रागुक्तं परामृशति। एवमिति। समष्टिव्यष्ट्यात्मकसमस्तबुद्धितद्विकारसाधके दृगात्मनि स्वतो विकारविरहिणि विधूताशेषसंबन्धमित्यादिपूर्वोक्तन्यायेन सिद्धे सत्युपाध्यनुसंधानं विनैव कार्यमनुभवं ये प्रतिपद्यन्ते तैस्तस्य कार्यत्वे मानं वक्तव्यं न च तद्वक्तुं शक्यमित्यर्थः॥३२०॥

न जायतेऽज इत्यादि विज्ञानघन इत्यपि॥
कृत्स्नपुंविक्रियोत्सारि वाक्यं कस्मादुपेक्ष्यते॥३२१॥

अनुभवस्य कार्यत्वे न केवलं मानाभावो मानविरोधश्चेत्याह। न जायत इति। दर्शितश्रुतिस्मृतिवचसो विवक्षितमाह। कृत्स्नेति। तस्य चादोषत्वादनुपेक्षणीयत्वमाह। कस्मादिति॥३२१॥

प्रमात्राद्युत्थितेः पूर्वं कारकं दुर्लभं मितेः॥
तदभावात्क्रियाभावस्तामृते कार्यता कुतः॥३२२॥

ननु वाक्यं कूटस्थत्वं प्रतीचो वददपि नानुभवस्य कार्यत्वे विरुध्यते मैवं, तस्याऽऽत्माव्यतिरेकादिति मन्वानस्तदकार्यत्वे युक्त्यन्तरमाह। प्रमात्रादीति। न तावदनुभवस्य स्वापे कारकमस्ति तदा मात्राद्यभावात्ततस्तन्निर्वर्त्यक्रियाभावात्तद्व्यप्यकार्यत्वासिद्धिरित्यर्थः॥३२२॥

एतच्चानुभवादेव भवताऽप्यभ्युपेयते॥
कारकव्यापृतिस्तत्र निपुणेनापि नेक्ष्यते॥३२३॥

अनुभूतिरेव स्वापे नास्ति कथमकार्यत्वं साध्यते तत्राऽऽह। एतच्चेति। सुषुप्तमनुभवादेवाऽऽवाभ्यामभ्युपेयते तत्साधकमानान्तराभावात्तन्न तत्सत्त्वे विवाद इत्यर्थः। प्रमात्रादिविभागवदिति चशब्दार्थः। तत्रोभयसंमत्यर्थोऽपिशब्दः। सौषुप्तश्चेत्तदनुभवोऽस्ति कारकमपि तत्र स्यात्कार्येण तत्कल्पनादित्याशङ्क्याऽऽह। कारकेति। न हि स्वापे

मात्रादिव्यापारः सूक्ष्मदृशाऽपि दृश्यते न चानुभवानुपपत्त्या तत्सिद्धिस्तस्याकार्यत्वेनाप्युपपत्तेरित्यर्थः॥३२३॥

अकुर्वत्कारणं चेत्स्यात्तद्वत्कार्यं सदा भवेत्॥
कार्येतरानवसितिः संभूतौ युगपत्तयोः॥३२४॥

तस्यकार्यत्वं कदाचिदेवोपलब्धेर्घटवन्न ह्यसौ सदोपलभ्यते. कार्यान्तरानुपलब्धिप्रसङ्गादित्याशङ्क्य तत्कार्यत्वं निराकर्तुं कार्यकारणभावमेव निराचिकीर्षुरकुर्वत्कारणं कुर्वद्वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। अकुर्वदिति। तदपि कारणं नित्यमनित्यं वाऽऽद्ये कारणवत्कार्यमपि नित्यं स्यादविशेषादित्यर्थः। द्वितीये तयोर्यौगपद्यं क्रमो वाऽऽद्ये दोषमाह। कार्येति। न हि युगपदुत्पन्नयोः शृङ्गयोस्तद्धीरित्यर्थः॥३२४॥

विरुद्धानेककार्याणामेकस्मादेव कारणात्॥
अकुर्वतः प्रसक्तिः स्यादकुर्वत्त्वाविशेषतः॥३२५॥

क्रमपक्षेऽपि कार्यमाद्यं पश्चात्कारणमिति न क्रमोऽनिष्टत्वात्कारणमाद्यं पश्चात्कार्यमित्यत्र दोषमाह। विरुद्धेति। ननु तानि विरुद्धत्वादेव नैकस्मादुत्पत्तुमुचितानीत्याशङ्क्य कारणस्याकुर्वत्त्वेन सर्वत्राविशेषादविशिष्टमुत्पादकत्वमनुत्पादकत्वं वा स्यादित्याह। अकुर्वत्त्वेति॥३२५॥

अथ कुर्वदभीष्टं तत्तत्कार्यं तर्हि भण्यताम्॥
अकार्यं कारकमिति सुप्तोन्मत्तप्रभाषितम्॥३२६॥

कल्पान्तरमुत्थापयति। अथेति। कुर्वत्त्वं नित्यंकार्यं वाऽऽद्ये कार्यमपि सदा स्याद्द्वितीयं निरस्यति। तत्कार्यमिति। तत्कार्यं यस्य कारणस्य तत्तथेति। कार्यं वक्तव्यमिति यावत्। कार्यत्वे तस्यहेत्वन्तरापेक्षायामनवस्थेति भावः। कुर्वत्त्वस्य कार्यत्वकृतामनवस्थामुक्त्वा तदाधारस्यापि कार्यत्वनिमित्तां तामभिप्रेत्याऽऽह। अकार्यमिति। क्रियां कुर्वत्कारणं कारकमिति न्यायात्क्रियोपरक्तस्य कारकत्वात्तस्याश्च कादाचित्कत्वात्तद्विशिष्टमपि तथेति कारकं न कार्यमित्यबुद्धिपूर्वकमतोऽनवस्थानात्कार्यकारणत्वं कल्पितमित्यर्थः। निष्क्रियं कारणं चेत्स्यादित्यत्र क्रियाद्वारा कार्यकारणभावस्य कल्पितत्वमुक्तमिह तु कारणमेव पुरस्कृत्य तदृक्तिरित्यपौनरुक्त्यम्॥३२६॥

मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्॥
इति श्रीमत्सुरेशस्य वाक्यमेवं समञ्जसम्॥३२७॥

तत्र भगवद्वाक्यं प्रमाणयति। मयेति। एवमिति कार्यकारणत्वे कल्पिते सतीत्यर्थः॥३२७॥

प्रमेये च क्रियायां च प्रमाणेऽथ प्रमातरि॥
तच्छक्त्युपाधिहेतुत्वाज्जायमानेवचिद्ध्रुवा॥३२८॥

उक्तरीत्या कार्यकारणभावस्य दुर्वचत्वादनुभवस्याकार्यत्वे कथं तत्कार्यत्वप्रसिद्धिस्तत्राऽऽह। प्रमेये चेति। कूटस्थनित्याऽप्यनुभूतिर्मेयादिनिमित्तख्याज्ञानोपाधिरूपहेतोर्जायमानेव भातीत्यर्थः। क्रियाशब्दो मानमेयसंनिकर्षविषयः।अथशब्दस्तथापर्यायः समुच्चयार्थः॥३२८॥

यथा सव्द्यतिरेकेण न किंचिद्वस्तु सिध्यति॥
तद्वदव्यतिरेकेण घटाभावाद्यसंभवात्॥३२९॥

तर्हि मात्रादेर्निमित्तत्वाच्चितो नैमित्तिकत्वात्तयोर्भेदादद्वैतहानिरभेदे निमित्तनैमित्तिकत्वानुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। तथा घटविचारे दर्शितमिति शेषः। निमित्तनैमित्तिकभावस्तु कल्पितभेदादिति मन्यते मात्रादेश्चितो न भेदश्चेदभेदःस्यान्मिथोविरोधिविधान्तराभावादतश्चितः सप्रपञ्चतेत्याशङ्क्याऽऽह। तद्वदिति। व्यतिरेकवदव्यतिरेकेणापि न सत्त्वं कस्यचिदिति संबन्धः। अभेदे सन्मात्रपरिशेषाद्धटतदभावादेरसंभवादिति हेतुमाह। घटेति॥३२९॥

न हि सव्द्यतिरेकेण त्वसद्वस्त्वपि सिध्यति॥
तस्यापि सदपेक्षत्वात्किमन्यत्स्यात्सता विना॥३३०॥

मात्रादेः सतो भेदाभेदासंभवेन कल्पितत्वमुक्त्वा भेदासंभवे हेत्वन्तरमाह। न हीति। सदसतोर्विरोधादसतः सतो भेदप्राप्तिं दर्शयति। अपीति। तुशब्दोऽवधारणे। सतो भेदेनासन्न सिध्यत्येवेत्यत्र हेतुं हिशब्दोक्तमाह। तस्यापीति। अपिनोक्तं कैमुतिकन्यायमाह। किमन्यदिति। घटादि सता विना न स्यादिति किं वाच्यं तस्य सदतिरेके तुच्छत्वापत्तेरित्यर्थः॥३३०॥

यथैवं संविदर्तेऽसन्नैति संभावनामपि॥
सदप्यभावरूपं वा तद्वदव्यतिरेकतः॥३३१॥

सदसतोर्मिथो भेदाभेदौ निरस्य तयोः संविदस्तौ निरस्यति। यथेति। यथा संविदा विना सदसद्वा भावोऽभावो वा न संभवति जडत्वान्न हि जडोऽर्थस्तामतिक्रम्य सिध्यति। न च तत्संबन्धात्तत्सिद्धिः संबन्धस्य दुर्वचत्वात्तथा भावरूपमभावरूपं वा संविदः सकाशादव्यतिरेकेण न लभ्यतेऽन्यतरपरिशेषादेवं चिदेकरसं सन्मात्रं वस्तु सिद्धमित्यर्थः॥३३१॥

अविद्या वाऽथ तत्कार्यं नाभेदानातिरेकतः॥
सिद्धायते यतोऽतः स्यादविचारितसिद्धिकम्॥३३२॥

का तर्हि भातो जगतो गतिरनिर्वाच्यतेत्याह। अविद्येति॥३३२॥

नीलोत्पलदलाभंखं द्विरेफोदरवत्तमः॥
अविचारितसिद्ध्येवं तमस्तज्जं च वीक्ष्यताम्॥३३३॥

द्वैतस्याविचारितसिद्धिकत्वे दृष्टान्तमाह। नीलेति। ये पुनराकाशमपि रूपव

श्चाक्षुषमाहुस्तान्प्रत्याह। द्विरेफेति। आकाशालोकाभावयोर्नीरूपत्वान्नैल्यं कल्पितमित्याह। अविचारितेति। दार्ष्टान्तिकमाह। एवमिति॥३३३॥

स्वमहिम्नान संसिध्येत्स्वतोऽनवगतात्मकम्॥
भावाभावौ न वस्त्वेति प्रत्याख्यातं यदात्मना॥३३४॥

अविद्यादेरविचारितसिद्धत्वे हेत्वन्तरमाह। स्वमहिम्नेति। जडस्य स्वतोऽसिद्धेरजडे कल्पितस्य सिद्धिरित्यर्थः। इतरेतराध्यासाज्जडवदजडस्यापि कल्पितत्वेन बाधान्नैरात्म्यमित्याशङ्क्याऽऽह। भावेति। आत्मा जन्मनाशौ न स्पृशति यस्मात्तेन तदुभयं निराकृतं तत्साक्षित्वादन्योन्याध्यासेऽपि जडवञ्चितः स्वरूपानध्यासान्न नैरात्म्यमिति भावः॥३३४॥

तस्मादजायमानैव जायमानेव लक्ष्यते॥
अनूभूतिस्तदज्ञानहेतूत्थानात्मजन्मना॥३३५॥

वस्तुनि जन्मादि कल्पितमित्युपसंहरति। तस्मादिति। चिदज्ञानजन्यबुद्धिवृत्तिजन्मवशाच्चिति जन्मधीरित्यर्थः॥३३५॥

तद्विनाशेऽपि तत्साक्ष्याद्वि¹⁶²नश्यन्तीव लक्ष्यते॥
यतोऽतः कार्यतां तस्या नेश्वरोऽपि प्रसाधयेत्॥२३६॥

उपाधिनाशादेव तत्र नाशधीरपीत्याह। तद्विनाशेऽपीति। स्वतस्तस्या जन्माद्यभावे फलितमाह।यत इति॥३३६॥

स्वात्मसाक्षिकतां मुक्त्वा भावाभावात्मवस्तुनः॥
यतोऽसिद्धिरतः प्रत्यङ्निरस्ताखिलविक्रियः॥३३७॥

जन्मनाशाभावे विकारान्तराणि सन्तीति न कूटस्थतेत्याशङ्क्याऽऽह। स्वात्मेति। सर्वविक्रियासाक्षिणो न काऽपि विक्रियेत्यर्थः॥३३७॥

कार्यंसर्वंयतो दृष्टं प्रागभावपुरःसरम्॥
तस्यापि संवित्साक्षित्वात्प्रागभावो न संविदः॥३३८॥

संविदो जन्माभावे हेत्वन्तरमाह। कार्यमिति। अतः संविदोऽपि कार्यत्वे प्रागभाववत्त्वं वक्तव्यमिति शेषः। अस्तु तर्हि संविदोऽपि प्रागभाववत्त्वं नेत्याह। तस्येति। संविन्न जायते प्रागभावहीनत्वात्संमतवदित्यर्थः॥३३८॥

प्रमात्राद्यतिरेकेण ह्यसंविदितरूपकम्॥
मेयं सिद्धमिरहैवैतन्न वेदादन्यतः क्वचित्॥३३९॥

कूटस्थां संविदमुक्त्वा तत्रैवाज्ञातत्वमित्याह। प्रमात्रादीति। इह संविद्येव कूटस्थायां सिद्धं विद्यमानमसंविदितरूपमज्ञातत्वं मात्राद्यतिरेकेण मेयं ज्ञेयमिति योजना। अज्ञातत्वस्य मात्राद्यनपेक्षितत्वं साधितमिति हिशब्दार्थः। कथं तर्हि तज्ज्ञातव्यं तदाह। एतदिति। वेदनं वेदोऽनुभवस्तस्मादन्यतस्तं वर्जयित्वा क्वचिन्माने सत्येव तदज्ञातत्वं न सिध्यति किं त्वनुभवादेवेत्यर्थः। यद्वा संविद्येवाज्ञातत्वमित्युक्तमिदानीमेवकारार्थमाह। एतदिति। अनुभवं हित्वाऽन्यत्र कुत्रचिदाश्रये नैतदज्ञातत्वमित्यर्थः। यद्वा यत्रैतदज्ञातत्वं तस्मिन्ननुभवे किं मानं तदाह। नेति। वेदवाक्यमेव तत्र मानं तद्विहायान्यस्मिन्कस्मिंश्चिन्माने तर्के वा सति नैतदनुभवतत्त्वं सिध्यतीत्यर्थः॥३३९॥

वस्तुवृत्तमपेक्ष्यैतन्न स्वतः परतस्तमः॥
तज्जं वा तत्तमोऽपेक्ष्य ह्यव्याकृतगिरोच्यते॥३४०॥

ननु यस्यानुभवो विषयस्तदज्ञानं वस्त्ववस्तु वा वस्तु चेत्तत्कृतस्यापि वस्तुत्वादद्वैतहानिरवस्तु चेदनुभवस्यातद्विषयत्वादमेयत्वंतत्राऽऽह। वस्तुवृत्तमिति। अज्ञानं तज्जं चाद्वयं स्वप्रकाशं वस्तुरूपमपेक्ष्याभेदेन भेदेन वा न सिध्यतिजडाजडयोरभेदस्य विरुद्धत्वाद्भेदस्य च स्वरूपत्वधर्मत्वाभ्यां दुर्निरूपत्वान्न चाविद्यादेः स्वतःसिद्धिरात्मातिरेके तदयोगादनतिरेकस्य निरस्तत्वान्नापि परतः संबन्धानिरूपणादतोऽज्ञानाद्यनिर्वाच्यमिति भावः। अव्याकृतशब्दिततमसो नानिर्वाच्यता वाच्यत्वव्याघातादित्याशङ्क्याऽऽह। तत्तम इति। नावाच्यत्वमनिर्वाच्यत्वं किंतु दुर्निरूपत्वमत्र प्रस्तुतं वस्तु दुर्निरूपत्वं¹⁶³ तमोऽपेक्ष्याव्याकृतशब्देनोच्यतेन हि स्वतः परतो वा तन्निरूपयितुं शक्यमित्युक्तमित्यर्थः॥३४०॥

चिदाभासं तमो ज्ञेयंनाज्ञासिषमितीक्षणात्॥
जगज्जनिस्थितिलया एवंभूते परात्मनि॥३४१॥

अज्ञानस्य द्विधाऽप्यसिद्धावसिद्धिरेव न हि विधान्तरेण तत्सिद्धिस्तत्कथं तदपेक्षया परस्याव्याकृतशब्दतेत्याशङ्क्याऽऽह। चिदाभासमिति। चितो यस्मिन्नाभासस्तत्तमस्तत्प्रसादादेव ज्ञातव्यमनिर्वाच्यस्यान्यथा ज्ञानायोगादित्यर्थः। आभासवशात्तमः सिद्धिरित्यत्रानुभवं प्रमाणयति। नेति। किमिति यथोक्ततमोवैशिष्ट्येन परस्याव्याकृतशब्दत्वं तत्राऽऽह। जगदिति। परस्मिन्नज्ञानविशिष्टे तदपेक्षे वा जगज्जन्मादिन शुद्धे ब्रह्मण्यज्ञाने वेति वक्तुं तस्मिन्नव्याकृतपदमित्यर्थः॥३४१॥

तमःप्रधानः क्षेत्राणां चित्प्रधानश्चिदात्मनाम्॥
परः कारणतामेति भावनाज्ञानकर्मभिः॥३४२॥

परस्य कारणत्वे कार्ये जगति चेतनाचेतनविभागभानं कथमित्याशङ्क्य कारणेऽपि

विभागमाह। तम इति। परस्य कारणत्वं चेत्कथमुच्चावचप्रपञ्चसृष्टिस्तस्य रागादिदोषराहित्यादित्याशङ्क्य वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वादितिन्यायेनाऽऽह। भावनेति॥३४२॥

यावत्कार्यगतं किंचिद्भावनादि समीक्ष्यते॥
तमसा बीजभूतं तद्व्यज्यते संस्कृतेः पुनः॥३४३॥

कर्माद्यपेक्षया कारणत्वे प्रलये तदस्ति न वाऽस्ति चेद्यक्तमव्यक्तं वाऽऽद्ये सर्वलयासिद्धिर्द्वितीये तत्किं परस्य सत्तयोपकरणं व्यक्तं वा प्रथमे प्रलयेऽपि कार्यं स्याद्द्वितीये तद्व्यक्त्यर्थ हेत्वन्वेषणायामनवस्थानास्ति चेत्तदपेक्षस्य न कारणत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। यावदिति। कार्यगतं तद्विषयमिति यावत्। समीक्ष्यते यथाकर्म यथाश्रुतमित्यादिशास्त्रेणेति शेषः। ईश्वरेच्छादिवशादुद्बुद्धकर्मादिसंस्कारादज्ञानात्मना प्रागव्याकृतमपि कर्मादि व्यज्यते व्यक्तं च स्त्रष्टुरुपकरणमित्यर्थः॥३४३॥

तमो नियामकंयस्मात्स्वकार्याणां तदन्वयात्॥
ऊर्ध्वंव्यक्तेः पुराचैव तदेवातो नियामकम्॥३४४॥

यथोक्तसंस्कारात्कर्मादिव्यक्तिश्चेत्तदिच्छादि किमिति कदाचिदेव तमुद्बोधयत्यत आह। तम इति। सर्वं कर्मादि लये साभासाज्ञानात्मकं चेत्कथं प्रतिपुरुषव्यवस्थया तद्व्यक्तिस्तत्राऽऽह। यस्मादिति। प्राग्व्यक्तेर्नाशादूर्ध्वं मध्ये चाज्ञानकार्याणां तेन व्याप्तेर्यस्मान्न स्वातन्त्र्यं तस्मात्तदेवाज्ञानं स्वकार्यकर्मादेर्व्यवस्थया व्यक्तौ नियामकमित्यर्थः॥३४४॥

नियम्यं कार्यमापेक्ष्य नियन्तैष तमोवधिः॥
तेष्वेव चित्स्वभावः सन्साक्षितां प्रतिपद्यते॥३४५॥

तर्हि परस्य नियामकत्वाङ्गीकारविरोधः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। नियम्यमिति। किमिति नियन्तृत्वं परस्य तमोद्वारकमिष्टं स्वाभाविकं साक्षित्ववत्किंन स्यादित्याशङ्क्यतदप्याविद्यमित्याह। तेष्विति। तमस्तत्कार्येष्विति यावत्॥३४५॥

निगीर्णं सज्जलूकादि दुष्टं देशं यथाऽऽश्रयेत्॥
भावनाज्ञानकर्माणि तथा यान्ति तमस्विनम्¹⁶⁴॥३४६॥

तस्य नियन्तृत्वादेराविद्यत्वेऽपि लये ब्रह्मभूतं कर्मादि मुक्तं त्यक्त्वा किमित्यज्ञमेवाऽऽश्रयतीत्याशङ्क्याऽऽह। निगीर्णमिति। उक्त हि—

“संपृक्ताद्दुष्टशुद्धास्त्राज्जलूका दुष्टशोणितम्।
आदत्ते प्रथमं हंसः क्षीरं क्षीरोदकादिव” इति।

आदिपदादौषधभेदोक्तिः॥३४६॥

उत्पत्तिस्थितिनाशेषु कारणं नातिवर्तते॥
कार्यं सर्वं यथा लोके तथेहाप्यवसीयताम्॥३४७॥

किं चाज्ञस्य कर्मादि कारणत्वात्तमतिक्रम्य तत्कार्यं तं मुक्तं नाऽऽश्रयतीति दृष्टान्तान्त¹⁶⁵रेणाऽऽह। उत्पत्तीति। भावनादिरिहेत्युच्यते। मुक्तामुक्तभेदस्तु स्वप्नवत्प्रातीतिको न वास्तवो ब्रह्म वा इदमित्यादिशेषविरोधात्तद्यो यो देवानामित्यत्राप्याविद्यभेदस्यैवाधिकारिवैलक्षण्यार्थमनुवादादिति द्रष्टव्यम्॥३४७॥

कार्येष्वपि च सर्वेषु कर्तृत्वं यत्समीक्ष्यते॥
अस्यैव तद्विजानीयादतः सर्वकृदुच्यते॥३४८॥

भावनादीनामज्ञाश्रयत्वेऽपि तेषां कारणत्वे ब्रह्मणः सर्वकर्तृत्वहानिरकारणत्वेनोपकरणतेत्याशङ्क्याऽऽह। कार्येष्विति॥३४८॥

तत्तेज ऐक्षत इति तेजोदेहं सदेव तु॥
उत्तरोत्तरकार्याणां श्रुत्या स्रष्टृतयोच्यते॥३४९॥

तत्तत्कार्यात्मना स्थित्वा ब्रह्मैव कारणमित्यत्र पराभिध्यानादित्यादिन्यायेन मानमाह। तत्तेज इति। विसंधिकरणं श्रुत्यनुमारार्थम्। इतिशब्देन श्रुत्येत्यस्य संबन्धः॥३४९॥

तथा संवर्गविद्यायामप्राणः प्राणतां गतः॥
अध्यात्ममधिदैवं च प्राणवायुतयोदितः॥३५०॥

यथा सर्गाधिकारे सतस्तेजोबन्नताऽन्यथेक्षितृत्वायोगात्तथा संवर्गविद्याप्रकरणे प्राणत्वमप्राणस्यैव परस्येष्टं न हि तस्मादन्यस्योपास्यतया फलदत्वं फलमत उपपत्तेरितिन्यायादित्याह। तथेति। अप्राणस्य प्राणतापत्तिमेव वदन्न वायोर्वायुत्वापत्तिमपि द्योतयति। अध्यात्ममिति॥३५०॥

नामोपक्रममाशान्तमरनाभिनिदर्शनात्॥
ओतप्रोतं जगत्सर्वं प्राण एवोपदिश्यते॥३५१॥

भूमविद्यायामपि परस्य सर्वात्मत्वं दृष्टमिति भूमाधिकरणन्यायेनाऽऽह। नामेति। अराणां नाभावर्पणवदशेषं जगत्प्राणद्वारा परस्मिन्नर्पितमिति दर्शितमित्यर्थः॥३५१॥

तथैवाऽऽकाशशब्देन तत्र तत्रैष एव तु॥
तदेतत्सत्यमिति च सबीजः पर उच्यते॥३५२॥

परस्य प्राणादिरूपत्ववदाकाशरूपत्वमप्यस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाचेत्यादावाकाशस्तल्लिङ्गादितिन्यायेनोक्तमित्याह। तथेति। भूतपञ्चकबीजसहितस्य परस्य

सत्यशब्देन निर्देशं दर्शयति। तदेतदिति। एतस्माज्जायत इत्यादिना परस्मात्सृष्टेः प्रकृतत्वादित्यर्थः॥३५२॥

प्राणो ह्येष सर्वभूतैरिति चाऽऽथर्वणे वचः॥
प्राणबन्धनं सोम्येति¹⁶⁶ सर्वकारणमुच्यते॥॥३५३॥

तत्रैव वाक्यान्तरमाह। प्राणो हीति। न हि प्राणस्य स्वतः सर्वात्मकत्वं कार्यत्वात्परस्तु तद्भावमापन्नस्तथेति भावः। परस्य प्राणरूपत्वे वाक्यान्तरमाह। प्राणेति। मनःसाभासमन्तःकरणं जीवशब्दितं प्राणे परस्मिन्बद्धमभिन्नमिति वदता वेदेन प्राणशब्देन सर्वकारणं ब्रह्मोक्तमित्यर्थः। एवं परस्य तत्तद्रूपेणावस्थानात्सर्वकारणतेति निगमयति। सर्वेति॥३५३॥

एष स्वकार्यं संश्रित्य नानाभेदान्प्रपद्यते॥
स्वोत्सृष्टतोयधाराद्यैर्वैश्वरूप्यं रविर्यथा॥३५४॥

तस्य सर्वकारणत्वे सर्वस्माद्भेदो मृद्वत्कारणत्वादित्याशङ्क्य वास्तवः स न साध्योऽप्रसिद्धविशेषणत्वादितरसाधने सिद्धसाध्यतेत्याह। एष इति। औपाधिकभेदे दृष्टान्तः माह। स्वोत्सृष्टेति। आदित्याज्जायते वृष्टिरितिस्मृतेरादित्योत्सृष्टा वृष्टिधारा। आदिपदाद्दर्पणादिग्रहः॥३५४॥

प्राणभूतादिजन्मैव जन्माऽऽत्मन इहोच्यते॥
वियतोऽजन्मनो जन्म यथा कुम्भादिजन्मना॥३५५॥

आत्मनो भेदो वास्तवो जन्मवदित्याशङ्क्य चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यादितिन्यायेन साध्यवैकल्यमाह। प्राणेति। आदिशब्दोऽतिरिक्तभौतिकोषाधिविषयः। इहशब्दोलोकशास्त्रविषयः। औपाधिके जन्मनि दृष्टान्तमाह। वियत इति। अजन्मन इति च्छेदः॥३५५॥

एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च॥
नाव्याकृतं परादन्यदागमादवगम्यते॥३५६॥

भेदजन्मनोरौपाधिकत्वेऽपि न परस्य कारणत्वमव्याकृतस्य तद्भावादित्याशङ्क्याऽऽह। एतस्मादिति। उक्तागमात्परस्य कारणत्वावगमादन्याकृतस्य कारणत्वे न तस्माद्भेदस्तत्तमोऽपेक्ष्य ह्यव्याकृतगिरोच्यत इति चोक्तमित्यर्थः॥३५६॥

स्वकार्याण्येव संश्रित्य मृदसाधारणा¹⁶⁷ यथा॥
सामान्यरूपतामेति स्वकार्यैः कारणं तथा॥३५७॥

ब्रह्मणः सन्मात्रसामान्यत्वेन विशेषापेक्षायामव्याकृतस्य विशेषत्वादन्यत्वमित्याशक्ङ्क्याऽऽह। स्वकार्याणीति। यथा स्वभावतः साधारणताहीनाऽपि मृद्धटादिकार्या-

ण्यपेक्ष्य साधारणतां गच्छत्यतोऽस्याः साधारणता सापेक्षत्वात्कल्पिता तथा ब्रह्मापि स्वकार्यापेक्षया सामान्यत्वं गच्छतीति तस्य तत्कल्पितं तत्कुतो विशेषत्वेनाव्याकृतस्यान्यतेत्यर्थः॥३५७॥

तदेतन्नित्यमज्ञानं तज्जकालाद्यनाप्लुतेः॥
सर्वकालानुवर्येव लोके नित्यमितीर्यते॥३५८॥

यदपेक्षं ब्रह्माव्याकृतशब्दं तन्मिथ्याज्ञानमन्यद्वाऽऽद्येतद्विशिष्टस्य ब्रह्मणः कारणत्वं वदता कार्यस्य तदिष्टं स्याद्द्वितीये तस्याप्रसिद्धेर्बह्मणोऽपि न कारणतेत्याशङ्क्याऽऽह। तदेतदिति। अज्ञानजत्वात्कालादेस्तस्य तेनापरिच्छेदादिति हेतुमाह। तज्जेति। कालापरिच्छेदेऽपि कुतो नित्यत्वं तत्राऽऽह। सर्वेति। मिथ्याज्ञानादिहेतोरनाद्यज्ञानस्य कार्यकल्प्यत्वात्तद्विशिष्टब्रह्मणो युक्ता कारणतेति समुदायार्थः॥३५८॥

नित्यस्यानुच्छित्तिरिति चोद्यस्यापि न संभवः॥
नित्याज्ञानसमुच्छित्तौ यतः प्रामाण्यमाश्रितम्॥३५९॥

अनादि चेदज्ञानं नोच्छिद्येताऽऽत्मवदित्याशङ्क्य प्रागभावे व्यभिचारं मत्वाऽऽह। नित्यस्येति। अभावेतरानादित्वं हेतुरित्याशङ्क्य सर्वमानवैफल्यप्रसङ्गपक्षबाधकतर्कहतेरप्रयोजकतेत्याह। नित्येति॥३५९॥

प्रमान्तरैरविज्ञातं प्रमेयं वस्तु भण्यते॥
तत्तत्त्वमात्रगं तत्स्थध्वान्तनुन्मानमुच्यते॥३६०॥

अनाद्यज्ञानध्वंसित्वेन मानानां मानत्वे किं तन्मानमेयमित्याशङ्क्य व्यावहारिकमानमेयस्य व्यवहारसिद्धत्वात्तत्त्वावेदकमानविषयमाह। प्रमान्तरैरिति। किं तर्हि मानमित्याशङ्क्य व्यावहारिकमानानां सिद्धत्वात्तत्त्वावेदकं मानमाह। तत्तत्त्वेति। मेयगताज्ञानमुपलक्षणं न विशेषणत्वेन मेयान्तर्भूतमिति मात्रपदम्। मानफलमुक्तं स्मारयति। तत्स्थेति॥३६०॥

आगन्तु चेदिहाज्ञानमनिर्मोक्षः प्रसज्यते॥
पुरेवानागतं भूयो नैष्यतीत्यत्र का प्रमा॥३६१॥

अनाद्यज्ञाननिवृत्तिर्मानफलमित्युक्त्वाऽनादित्वासिद्धौ दोषमाह। आगन्तु चेदिति। इहेत्यात्मोक्तिः। प्रसङ्ग प्रकटयति। पुरेति। यथा मुक्तेरर्वागविद्यमानमज्ञानं प्रादुर्भवति तथा तदूर्ध्वमपि तत्प्रादुर्भविष्यतीति शङ्काया निवारकाभावादनावृत्तिलक्षणमोक्षासिद्धिरतोऽज्ञानस्यानादित्वाद्ब्रह्मणस्तद्विशिष्टस्य कारणत्वमेव जगतस्तु कार्यत्वमेवेति व्यवस्थेत्यर्थः॥३६१॥

कार्यकारणरूपेण द्वयोरव्यतिरेकतः॥
गुणप्रधानरूपेण कार्यकारणगीरियम्॥३६२॥

अथैवं व्यवस्थायामद्वैतासिद्धिर्भेदं विना व्यवस्थायोगात्तत्राऽऽह। कार्येति। ब्रह्मजगतोरुपादानोपादेयत्वादभेदो मृद्धटवदित्यर्थः। एकत्र कार्यकारणत्वायोगात्तद्भेदो घटकुलालवदित्याशङ्क्याऽऽह। गुणेति। रज्जुसर्पवदेकत्रैव स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यत्मना कार्यकारणव्यवहारः कल्पित इत्यर्थः॥३६२॥

न कारणं विना कार्यं न कार्यं कारणं विना॥
अन्योन्यापेक्षतः सिद्धेर्विनाऽन्योन्यं न तद्द्वयम्॥३६३॥

तर्हिकारणस्य स्वतन्त्रत्वाद्ब्रह्मवद्वस्तुत्वं नेत्याह। न कारणमिति। तत्र हेतुमाह। अन्योन्येति। सापेक्षत्वफलमाह। विनेति। लोकदृष्ट्या कारणस्य स्वातन्त्र्यं घटाद्यभावेऽपि मृदादिस्थितिदृष्टेर्वस्तुवृत्त्या तदपि सापेक्षत्वात्कार्यवत्कल्पितमिति भावः॥३६३॥

भावनाज्ञानकर्मादि कार्योत्पत्तेः प्रयोजकम्॥
तद्भूतौ तदभिव्यक्तेस्तत्स्वापेऽव्याकृतात्मता॥३६४॥

कारणस्यवस्तुतोऽस्वातन्त्र्ये हेत्वन्तरमाह। भावनेति। आदिशब्देन यत्नादिग्रहः। तस्य प्रयोजकत्वे हेतुमाह। तद्भूताविति। भावनादिव्यक्तौ कार्योत्पत्तेरन्यथा चानुत्पत्तेस्तत्तदुत्पत्तिप्रयोजकमनस्तदपेक्षं कारणं न स्वतन्त्रमित्यर्थः॥३६४॥

स्वकर्तुरुपभोगार्थं कर्माव्याकृतरूपकम्॥
व्यक्तीभूतं¹⁶⁸ प्रयुङ्क्तेक्ष्माबग्न्यन्तं साधनत्रयम्॥३६५॥

भावनादि किमर्थं जगज्जनयति तत्राऽऽह। स्वकर्तुरिति। तर्हि केन क्रमेण तत्तज्जनयतीत्याका‌ङ्क्षायां क्रमं दर्शयति। कर्मेति। कर्मग्रहो भावनादेरुपलक्षणम्। तव्द्यक्तीभावे हेतुर्वक्ष्यते॥३६५॥

वाय्वाकाशौ समाश्रित्य पूर्वेषां साधनात्मता॥
त्रयाणामप्यतस्तानि वाय्वाकाशौ प्रयुञ्जते॥३६६॥

यदि कर्मादि पृथिव्यादित्रयं जनयति तर्हि वाय्वाकाशयोरुत्पत्तौ किं प्रयोजकं तदाह। वाय्वाकाशाविति। पृथिव्यादीनामनन्तरोक्तानां त्रयाणां भोगोपायतया साधनशब्दितानां वाय्वादिद्वाराऽऽत्मलाभो भोगोपायत्वं चातस्तानि कर्मादीनि प्रागेव वाय्वाद्युत्पाद्य पृथिव्यादीन्युत्पादयन्तीत्यर्थः॥३६६॥

प्रयोजकप्रयोज्यत्वं कर्मसाधनयोर्भवेत्॥
स्वस्वामिभोगसिद्ध्यर्थमेवं व्याकृततेष्यते॥३६७॥

कर्मादेः माधनशब्दितभूतपञ्चकस्य चोक्तं संबन्धं निगमयति। प्रयोजकेति। स्वकर्तुरुपभोगार्थमित्युक्तं सृष्टटेरवान्तरं फलमुपसंहरति। स्वस्वामीति॥३६७॥

व्यक्तिर्नियतकालैवजगतोऽव्यक्तरूपिणः॥
अन्तर्यामिकृता चैषा नान्यः संभाव्यते प्रभोः॥३६८॥

कर्मादिना जगज्जन्म चेत्तस्य सदाभावात्सदा जगज्जायेत न हि सत्यां साम

न्यां कार्यक्षेप इत्याशङक्याऽऽह। व्यक्तिरिति। जगच्छब्देन कर्मादि गृह्यते। किंकृता नियता व्यक्तिरित्याशङक्य यावत्कार्यगतं किंचिदित्यत्र सूचितं व्यनक्ति। अन्तर्यामीति। ईश्वरोऽपि किमिति कदाचिदेव व्यनक्ति न सदेत्यत आह। नान्य इति। न हि तस्यान्यो नियन्ताऽस्त्यनीश्वरत्वप्रसङ्गादित्यर्थः॥३६८॥

वायोरिव प्रवृत्तिः स्यात्तथा चैवोपसंहृतिः॥
निर्निमित्तात्तथैवेशाज्जगज्जन्मस्थितिक्षयाः॥३६९॥

जगद्व्यक्तिरीश्वरकृता चेत्तर्हि सशरीरत्वं लौकिकेश्वरवत्तस्य स्यादित्याशङक्याह। वायोरिति। निमित्तं शरीरंयथा वायोरशरीरात्प्रवृत्त्यादिकार्यं भवति हि लोकस्य बलवदनिलप्रेरितस्यावशस्यापि प्रवृत्त्यादि तथेश्वरादप्यशरीराज्जगज्जन्माद्यविरुद्धं न तस्य कार्यं कारणं चेत्यादिश्रुतेरित्यर्थः॥३६९॥

न प्रयोज्यो यदा भोगः स्वाम्यर्थः कर्मणस्तदा॥
हित्वा कर्माखिला व्यक्तीरविशेषात्मतां व्रजेत्॥३७०॥

स्रष्टुरीश्वरस्य देहाद्यनपेक्षत्ववत्कर्माद्यनपेक्षता किं न स्यादित्याशङक्या। नेत्यादिना। कर्माद्यनपेक्षस्येश्वरस्य न जन्मादिहेतुता रागादिमत्त्वप्रसङ्गादतो यदा कर्मादिवशात्कर्त्रर्थी भोगो नाऽऽपाद्यते तदा तत्सर्वा व्यक्ति त्यक्त्वा जगता सह कारणतामेति तथाच लयोन सृष्टिरित्यर्थः॥३७०॥

अस्य द्वैतेन्द्रजालस्य यदुपादानकारणम्॥
अज्ञानं तदुपाश्रित्य ब्रह्म कारणमुच्यते॥३७१॥

कर्माद्यपेक्षस्यापि देहानपेक्षस्यैव स्रष्टुः कारणत्वे देहवदज्ञानमपि नापेक्ष्यमित्याशङ्क्याह। अस्येति। प्रतिपन्नस्य द्वैतस्येन्द्रजालवद‌विचारितरमणीयस्याभावेतरकार्यत्वेनोपादानापेक्षस्यानुरू‌पमुपादानमज्ञानमिति तदुपादाय ब्रह्म तत्कारणमिति श्रुतिस्मृत्यनुसारिभिरभ्युपेयं न हि कूटस्थासङ्गाद्वयं ब्रह्म जगदाकारेणाज्ञानमनादाय परिणामि भवति न च तस्याकारणत्वं श्रुतिस्मृतिवादेषु तत्कारणत्वोक्तेरित्यर्थः॥३७१॥

अज्ञानमात्रोपाधित्वादविद्यामुपितात्मभिः॥
कौटस्थ्यान्निर्द्वयोऽप्यात्मा साक्षीत्यध्यस्यते जडैः॥३७२॥

कारणत्ववत्साक्षित्वमपि स्वाज्ञानकृतमित्युक्तमेव प्रसङ्गात्प्रकटयति। अज्ञानेति। आत्मा कूटस्थत्वात्सर्वप्रकारद्वैतसंगतिरहितोऽप्यविद्यातिरस्कृतात्मभिरविवेकिभिः साक्षीति कल्प्यते साक्षित्वस्याज्ञानमात्रकृतत्वादित्यर्थः। मात्रशब्देन बुद्ध्युपाधिकमातृत्वव्यावृत्तिः॥३७२॥

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिरसद्धीपरिमोषणात्¹⁶⁹॥
तमोरूपमिवाऽऽभाति भानुर्नक्तंदृशामिव॥३७३॥

साक्षिणः स्वप्रकाशत्वात्तस्य ब्रह्मत्वमप्यात्मत्वात्स्वप्रकाशमतो ब्रह्मानुभवः सदा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। ज्योतिषामिति। तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिरित्यादिश्रुतेरादित्यादीनामपि प्रकाशकं ब्रह्म यद्यपि स्वप्रकाशं तथाऽप्यनधिकृतानामशुद्धबुद्धीनां बुद्ध्यशुद्धेरस्वप्रकाशमसदिव भात्युलूकानामिव सवितेत्यर्थः॥३७३॥

मोहतत्कार्यनीडं वत्कुटस्थाभासरूपकम्॥
ज्ञानं तदविनाभूतः परः साक्षीति भण्यते॥३७४॥

परस्मादन्यस्यैव तर्हि साक्षिता मोहमाहात्म्यादन्यत्रापि तद्योगादित्याशङ्क्याऽऽह। मोहेति। अज्ञाने तत्कार्ये च स्थितं यच्चिदाभासात्मकं ज्ञानं तेन तादात्म्यं गतः परः साक्षीत्युच्यतेऽन्यस्य चेतनस्याभावादतो नाज्ञानमात्रात्साक्षित्वं किंत्वाभासेनापि भाव्यमित्यर्थः॥३७४॥

इदं तत्सर्ववेदेषु यथाभूतार्थवित्तये॥
सदेवेत्यादिभिर्वाक्यैः कारणं ब्रह्म गीयते॥३७५॥

परस्यैवाज्ञानात्माक्षित्वेऽपि कथं तस्यैव तद्वशात्कारणत्वं मानाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। इदमिति। कार्यलिङ्गकं प्रत्यग्भृतं ब्रह्म विश्वस्यकारणं सर्ववेदेषु सदेव सोम्येदमित्यादिवाक्यैर्गीयतइति योजना। किमर्थं कारणत्वं ब्रह्मणो वाक्यैरुच्यते तदाह। यथेति। उपायः सोऽवतारायेतिन्यायादकार्य¹⁷⁰कारणप्रत्यगात्मसाक्षात्कारार्थमित्यर्थः॥३७५॥

सर्वज्ञः सर्वशक्तिश्च सर्वात्मा सर्वगो ध्रुवः॥
जगज्जनिस्थितिध्वंसहेतुरेष सदेश्वरः॥३७६॥

ननु प्रेक्षावत्प्रवृत्तेर्ज्ञानपूर्वकत्वाद्ब्रह्मणः सर्वकारणत्वे¹⁷¹ सर्वत्राप्रतिबद्धं ज्ञानं वाच्यं न च तदस्ति मानाभावात्तत्राऽऽह। सर्वज्ञ इति। यः सर्वज्ञः सर्वविदितिश्रुतेः शास्त्रयोनित्वाविकरणन्यायाच्चेति शेषः। दृक्शक्तिमतोऽपि पुरुषस्य प्रवृत्तिशक्तिहीनत्वं सांख्यैरुक्तमत आह। सर्वशक्तिरिति। पराऽस्य शक्तिरितिश्रुतेः। न च सर्वशक्तित्वेनैव सर्वज्ञत्वं प्रधाने सर्वशक्तिमत्यपि तदनिष्टेरयस्कान्ते प्रवृत्तिशक्तिमत्यपि दृक्शक्तेरदृष्टत्वाच्चेत्यर्थः। एवंविधमपीश्वरं तटस्यंवदन्ति केचित्तान्प्रत्याह। सर्वात्मेति। एतेन सर्वमृतसंयोगित्वं सर्वगतन्त्रं निरस्तमिति मत्वाऽऽह। सर्वग इति। सर्वत्राधिष्ठानत्वेन संनिहित इत्यर्थः। यद्वा मध्यमपरिमाणं पुरुषमाहुरार्हतास्तान्प्रत्युक्तम्। सर्वग इति।

तस्य परिणामित्वमाश्रयन्ते स्वयूथ्यास्तान्प्रत्याह। ध्रुव इति। हैरण्यगर्भास्तु हिरण्यगर्भमुक्तलक्षणमाहुस्तन्न तस्यजगन्मध्यपातित्वश्रुतेरित्याशयेनाऽऽह। जगदिति। यद्वा मीमांसका यथोक्तमीश्वरं न मृप्यन्ति तन्न कार्यलिङ्गादनेकश्रुतिस्मृतिवादैश्च तत्सिद्धेरित्याह। जगदिति। सदाशब्दो विशेषणेषु प्रत्येकं संबध्यते॥३७६॥

यः पृथिव्यामितीशोऽसावन्तर्यामी जगद्गुरुः॥
हरिर्ब्रह्मा पिनाकीति बहुधैकोऽपि गीयते॥३७७॥

कथं श्रुत्यवष्टम्भेनेश्वरस्य कारणत्वं मूर्तित्रयस्येतिहासादौ सर्गस्थितिलयेषु यथायोगं कर्तृत्वश्रुतेरत आह। यः पृथिव्यामिति। प्रकृतो हीश्वरः स्वरूपेणैकोऽपि मूर्तित्रयात्मना बहुधोच्यते पृथिव्यादौ तस्यैवान्तर्यामित्वेन स्थितिश्रुतेर्न च तद्विरोधे पुराणादिप्रामाण्यं सापेक्षत्वेन दौर्बल्यादिति भावः। स पूर्वेषां गुरुरितिन्यायेनान्तर्यामीत्यस्यव्याख्या जगद्गुरुरिति॥३७७॥

कूटस्थस्य न साक्षित्वं द्वितीयासंगतेर्भवेत्॥
नाशिनोऽपि न साक्षित्वं नाशेनाव्यतिरेकतः॥३७८॥

परस्यैव तत्तद्रूपेण स्थितस्य सर्वकारणत्वेऽपि कुतस्तस्य साक्षित्वं स हि मातुरन्योऽनन्यो वेति विकल्प्याऽऽद्ये पूर्ववादी दोषमाह। कुटस्थस्येति। परिणामिनो मातुरन्यस्य कूटस्थत्वात्तस्य विकारविरहिणः साक्ष्यासंबन्धान्न साक्षिता युक्तेत्यर्थः। मातुरपि परिणामित्वान्नाशादिमतो न साक्षित्वं साक्ष्यकोटिनिवेशादिति द्वितीयं दूषयति। नाशिनोऽपीति। परिणामित्वेऽपि हेमादिवदनाशादिसंभवे कथं मातुर्नाशादिमत्त्वं तदाह। नाशेनेति। परिणामस्य नाशादिना व्याप्तेरुदाहरणस्य चासंप्रतिपत्तेरित्यर्थः॥३७८॥

अज्ञानमात्रहेतौ तु सर्वमेतत्समञ्जसम्॥
कर्तृत्वाद्यन्यथाज्ञानहेतुत्वादात्मरूपिणः॥३७९॥

प्रत्यग्रूपस्य स्थास्नुत्वाज्ज्ञातुर्मोहेन चान्वयात्॥
कूटस्थस्यापि साक्षित्वमागमापायिनं प्रति॥३८०॥

आविद्ये जगति तद्वशात्परस्य साक्षित्वकारणत्वान्तर्यामित्वाद्युपपन्नमिति सिद्धान्तयति। अज्ञानेति। जगति परिणामिकारणं नाविद्यातिरिक्तमस्तीति वक्तुं मात्रपदम्। पूर्वपक्षनिवृत्त्यर्थस्तुशब्दः। परस्य साक्षित्वादावपि म कर्तृत्वादि युक्तं निष्क्रियत्वश्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह। कर्तृत्वादीति। ज्ञातुर्ज्ञानपरिणामिनश्चित्तस्याऽऽत्मन्यध्यासादनात्मनोऽप्यात्मरूपमापन्नस्य कर्तृत्वादि तच्च प्रतीचः कल्प्यते परिणाम्यैक्याध्यासस्यान्यथाज्ञानस्य हेतोः सत्त्वादित्यर्थः। कूटस्थस्याऽऽविद्यं साक्षित्वाद्युक्तं निगमयति। स्थानुत्वादिति।

कूटस्थस्य स्थास्नुत्वात्स्वतः सर्वविक्रियाहीनत्वान्मोहसंबन्धद्वारा जडवर्ग प्रति साक्षित्वादिकमित्यर्थः। स्वतस्तदयोगमपिना सूचयति॥३७९॥३८०॥

आत्मात्मवत्त्वसंबन्ध आत्मात्माज्ञानयोर्मतः॥
परोऽविवेको भूतानामात्माविद्येति कथ्यते॥३८१॥

कस्तर्हि संबन्धो मोहकूटस्थयोरित्याध्यासिकतादात्म्यमित्याह।आत्मेति। अविद्याया विद्याभावानतिरिक्तायाः साक्षित्वादौ कथं साधकत्वमित्याशङ्क्याज्ञानस्वरूपमाह।पर इति। कारणत्वं परशब्दार्थः। भवनयोग्यसर्वपदार्थानां हेतुर्विवेकनिवर्त्या प्रत्यगविद्या सा चाऽऽत्मन्येवेत्यर्थः॥३८१॥

ईशादिविषयान्तं यत्तदविद्याविजृम्भितम्॥
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्॥
इति वेदशिरःसूक्तिस्तथा चोद्घुष्यते स्फुटा॥३८२॥

कथमवधारणमीश्वरादेरपि तत्संभवादित्याशङ्क्याऽऽह।ईशादीति। एतेन पारमार्थिकत्वमैश्वर्यस्य पराकृतं तत्र श्रुतिं प्रमाणयति।मायां त्विति। ननु दर्शिता श्रुतिरीश्वराधीना मायाख्या जगत्प्रकृतिरित्येतावन्मात्रं ब्रूते न पुनरीश्वरस्य शब्दादिवदविद्याविलसितत्वं तत्राऽऽह।तथा चेति। ईश्वरस्योक्ताविद्याविजृम्भितत्वानुरोधेन मायिनमिति स्फुटा श्रुतिरुच्यमाना तस्य मायाविशिष्टतां वदन्ती शुद्धतां वारयत्यतोऽशुद्धजगन्निवेशी सन्नसौ कल्पितः स्यादियर्थः॥३८२॥

दैवी ह्येषा गुणमयी मम मायेतिच स्मृतिः॥
वैष्णवी खल्वियं मायेत्यपि लोकेऽपि गीयते¹⁷²॥३८३॥

तत्रैव स्मृतिमाह।दैवी हीति। मायाया दुरत्ययत्वं प्रत्यात्मप्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। तत्र च मम मायेति वदता भगवता मायामीश्वरस्य दर्शयता तद्विशिष्टस्य तस्य कल्पितत्वं सूचिनम्। अघटमानं विश्वं पश्यन्तो वदन्ति लौकिका एषा भगवन्मायैवेत्यतो लोकप्रसिद्धिरप्यत्र मानमेवेत्याह।वैष्णवीति। एकोऽपिरवधारणेऽपरः समुच्चये। लौकिका हि वैष्णवीति मायां विष्णुना विशिंषन्तो विष्णोरीश्वरस्य मायावैशिष्ट्यमाचक्षाणास्तस्य कल्पितत्वं मन्यन्ते स्वरूपेणाकल्पितत्वेऽपि संसृष्टाकारेण कल्पितत्वमीश्वरस्यजीववदम्युपेयमिति भावः॥३८३॥

मानान्तरानधिगतं मेयं तावन्निरूपितम्॥
स्वानुभ् त्यनुसारेण प्रत्यङ्मात्रसतत्त्वकम्॥३८४॥

प्रमाणप्रवृत्तेः प्राक्प्रतिपन्नस्यैवाज्ञातत्वस्य तत्प्रवृत्तिप्रयोजकत्वात्तत्साधकस्य च स्वप्रकाशानुभवादन्यस्याभावात्तस्य च स्वाध्यस्तसाधकत्वात्तादृगनुभवस्यैवाज्ञातत्वं

मेयत्वं वस्तुता चेति साधितम्। इदानीं वृत्तं कीर्तयति। मानान्तरेति। प्रत्यङ्मात्रं वस्त्वज्ञमज्ञातं चन चाज्ञातत्वादि मानगम्यं तन्निवर्त्यत्वात्स्वरूपानुभवानुसारात्तत्सिद्धिस्तच्च प्रत्यग्वस्त्वपूर्वत्वाद्वेदान्तमेयमित्येतत्तद्धेत्यादौ निर्धारितमित्यर्थः॥३८४॥

एतन्निदानमधुना मिथ्याज्ञानं निरूप्यते॥
यतो बिभ्यति भूतानि संसारानर्थलक्षणात्¹⁷³॥३८५॥

तन्नामरूपाभ्यामित्यादिवाक्यस्य कार्यकारणभेदेनेत्यत्रोक्तमेव तात्पर्यमक्षरार्थोक्त्यर्थं विवृणोति। एतदिति। कर्मव्युत्पत्त्या ज्ञानशब्दो विषयमपि विषयी करोत्येतदज्ञानं वस्तु निदानं यस्य तन्मिथ्याभूतं ज्ञानं ज्ञेयं च तदित्यादिना निरूप्यत इति योजना। कारणनिरूपणानन्तरं कार्यनिरूपणेति संगतिं सूचयति। अधुनेति। ननु संसाराख्यमहाव्याधेः किं मूलमिति चिन्त्यत इत्युपक्रम्य तच्चिन्तां कृत्वा संसारे निरूप्ये मिथ्याज्ञाननिरूपणं प्रक्रमाननुगुणमिति नेत्याह। यत इति। तन्मिथ्याज्ञानमिति संबन्धः। अज्ञातात्मविवर्ती जगदिति निरूपयितुमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः॥३८५॥

यदेव नित्यमज्ञानं मिथ्याज्ञानं तदेव तु॥
कारणेतररूपेण तयोरव्यभिचारतः॥३८६॥

अज्ञानं कारणं मिथ्याज्ञानं कार्यमित्यंत्र फलितमाह। यदिति। नित्यमित्यनादित्वमुच्यते। तत्र हेतुमाह। कारणेति। मिथ्याज्ञानस्याज्ञानेनान्वयव्यतिरेकवत्त्वात्तयोः कार्यकारणभावात्कार्यस्य चोपादानाद्भेदायोगादज्ञानात्मनो बन्धस्यसम्यग्ज्ञाननिरस्यत्वसिद्धिरित्यर्थः॥३८६॥

हेत्वन्तरानपेक्षं सत्तदव्याकृतरूपकम्॥
व्यक्ततां स्वयमेवैतिनिमित्तं नास्त्यसंहृतम्॥३८७॥

अज्ञातं वस्तु बन्धहेतुश्चेत्तर्हि दोषादिना सहकारिणा भाव्यमज्ञातशुक्त्यादे रजतादिहेतुत्वे काचादिसहकारिदृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। हेत्वन्तरेति। स्वव्यतिरिक्तहेतुनिरपेक्षं स्वयमेवाव्याकृतं सर्गकाले कार्यत्वमापद्यते दृष्टान्तवदत्रातिरिक्त हेत्वयोगादित्यर्थः। कर्मादेर्निमित्तस्योक्तत्वात्कुतो हेत्वन्तरानपेक्षतेत्याशङ्क्य लोकदृष्ट्या तथोक्तं वस्तुतस्तु कर्मादेरपि संहृतत्वान्नाव्याकृतातिरेकेण निमित्ततेत्याह। निमित्तमिति। अविद्याकर्मसंस्कारा” इत्यत्र चोक्तं न प्रस्मर्तव्यमिति भावः॥३८७॥

सुषुप्तादुत्थिती राज्ञः स्वयमेव यथा तथा॥
जग्धाशेषजगन्मूर्तेरव्यक्ताद्व्याकृतिर्मुहुः॥३८८॥

अज्ञातप्रत्यग्धातोर्बाह्यनिमित्तानपेक्षस्य स्त्रष्टृत्वे दृष्टान्तमाह। सुषुप्तवादिति। यद्यपि

सुषुप्तो राजा स्तुतिगीतादि निमित्तं प्रतिलभ्य प्रतिबुध्यते तथाऽपि कदाचिदन्तरेण बाह्यं हेतुं स्वयमेव प्रतिबुध्यमानो दृश्यते तथाच दृष्टान्तसिद्धिः। मुहुरिति व्याकृतेरभ्यासं दर्शयन्नमादित्वं संसारस्य सूचयति॥३८८॥

अनिश्चिता यथा रज्जुरिति न्यायोपबृंहितम्॥
स्फुटार्थं गौडपादीयं वचोऽर्थेऽत्रैव गीयते॥३८९॥

प्रत्यगज्ञानविवर्तो जगदित्यत्र संप्रदायविदां वाक्यं प्रमाणयति। अनिश्चितेति। “अन्धकारे विकल्पिता। सर्पधारादिभिर्भावैस्तद्वदात्मा विकल्पितः” इति पादत्रयम्। न चैतदमानमुपकरणन्यायवत्त्वादित्याह। न्यायेति। सत्त्वात्सत्त्वादिनानात्मनो दुर्निरूपत्वं न्यायः। असंदिग्धाबाधितार्थत्वाच्चैतन्मानमित्याह। स्फुटेति। विशिष्टपुरुषदृष्टत्वाच्चेत्याह। गौडेति। अज्ञातात्मविकारो जगदित्युक्तोऽर्थः सप्तम्योरर्थः॥३८९॥

तदिदं नामरूपाभ्यामनामकमरूपकम्॥
एवं व्याक्रियताज्ञानहेतुमात्रव्यपाश्रयात्॥३९०॥

तदित्यादिवाक्यस्य तात्पर्यमुक्त्वा तदक्षराणि व्याकरोति। तदिदमिति। प्रकृतमज्ञातं वस्तु नामरूपाभ्यांव्याक्रियतेत्ययुक्तं प्रागेव तयोः सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। अनामकमिति। अशब्दमित्यादिश्रुतेरिति शेषः। व्याकरणस्यानुभवानुसारितामाह। एवमिति। तत्र प्रधानं कारणमाह। अज्ञानेति। प्रत्यगज्ञानेतरस्वतन्त्रहेतुनिरासार्थं मात्रपदम्॥३९०॥

अभिधानाकृतिर्नामशब्देनेहाभिधीयते॥
अभिधेयाकृतिस्तद्वद्रूपमित्युपदिश्यते॥३९१॥

समुदायार्थमुक्त्वाऽवयवार्थं विवक्षुर्नामप्रातिपदिकार्थमाह। अभिधानेति। अस्मिन्वाक्ये नामप्रातिपदिकार्थो नामसामान्यमिति यावत्। रूपप्रातिपदिकार्थमाह। अभिधेयेति। यथा वाचकसामान्यं नामशब्दार्थस्तथा रूपशब्दार्थो वाच्यसामान्यमिति यावत्॥३९१॥

एवं द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामीशो व्याकृतजन्मनाम्॥
व्यवहाराय पर्याप्तो न त्वव्यक्तात्मना यतः॥३९२॥

उक्तप्रातिपदिकार्थद्वयानुवादेन विभक्त्यर्थमित्थंभावं कथयति। एवमिति। किमर्थमिदं व्याकरणमित्याशङ्क्य व्यवहारार्थमित्याह। ईश इति। व्याकृतजन्मना विना स्वरूपेणापि तस्य व्यवहारयोग्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। न त्विति। ईश्वरो हि नाव्यक्तात्मना व्यवहाराय पर्याप्तो लयाभावप्रसङ्गादतो व्याकृतिरर्थवतीत्यर्थः॥३९२॥

नाम्नः सामान्यमात्रस्य त्वसाविति समीरणम्॥
विशेषनाम्ना संयोज्य देवदत्तादिनोच्यते॥३९२॥

असौनामाऽयमित्यत्रासावित्यस्यार्थमाह। नाम्न इति। देवदत्तो यज्ञदत्त इति वेत्यादिभाष्यंविभजते। विशेषेति। नामसामान्यं देवदत्तादिना विशेषनाम्ना संयोज्य सामान्यविशेषवानर्थः प्रकृतभाप्येणोच्यत इत्यर्थः॥३९३॥

तद्वद्रूपस्य सामाम्यं रूपमित्युपदिश्यते॥
तदुपात्तविशेषं सच्छुक्लकृष्णादिनोच्यते॥३९४॥

इदंरूप इत्यत्रेदंशब्दार्थमाह। तद्वदिति। यथाऽसौनामेत्यत्रासाविति नामसामान्यमुक्तं तथाऽत्रापि यद्रूपमिति रूपसामान्यं तदिदमित्युच्यत इति योजना। इदं शुक्लमित्यादिभाप्यं व्याचष्टे। तदिति। रूपसामान्यं विशेषनिष्ठं शुक्लकृष्णादिना संयोज्य सामान्यविशेषात्मकरूपमुच्यते भाप्येणेत्यर्थः॥३९४॥

एवेत्यत्रधृतावेतदात्मवृत्तव्यपेक्षया॥
आत्माविद्यासमुत्थाभ्यामेव व्याक्रियते परः॥३९५॥

मा भूद्याकृतधीरित्यत्रोक्तमेवकारार्थमक्षरव्याख्यावसरे प्रपञ्चयति। एवेति। किमपेक्ष्यावधारणं तदाह। आत्मेति। अवधारणमेव स्फोरयति। आत्माविद्येति॥३९५॥

न तु विध्वस्तनिःशेषप्रत्यगज्ञानतद्भव—
सामान्यभेदैकात्म्याख्यतदनन्यप्रमात्मना॥३९६॥

आत्मवृत्तव्यपेक्षयेत्युक्तं व्यनक्ति। न त्विति। तस्माद्भवो येषां ते तद्भवाः सामान्यं च भेदाश्च सामान्यभेदास्तद्भवाश्च ते सामान्यभेदाश्च निःशेषं प्रत्यगज्ञानं निःशेषाश्च तज्जाः सामान्यविशेषा विध्वस्ता यस्मिंस्तदैकात्म्यं श्रुतिषु प्रसिद्धं तेन तादृशेनानन्या प्रमा नित्यानुभवरूपा तद्रूपेण परो न व्याक्रियत इति योजना॥३९६॥

आदावव्याकृतं तत्त्वं नामरूपक्रियात्मना॥
स्वयं तद्व्याकृतिमगाद्यथैतर्हि तथैव तत्॥३९७॥

तदिदमपीत्यादेरर्थमाह। आदाविति। वर्तमाने काले सुषुप्तावव्याक्कृतं तत्त्वं जागरादौ व्याक्रियमाणं दृष्टमतः सर्गादावपि पूर्वमव्याकृतस्य व्याकरणं दृष्टानुसारात्कल्प्यमित्यर्थः॥३९७॥`

नामरूपाभ्यामेवेति न समुच्चयनिश्चितौ॥
समस्तव्यस्तरूपाभ्यां लोकेऽपि व्याकृतिर्यतः॥३९८॥

नामरूपाभ्यां समुच्चिताभ्यामेव व्याकरणं न त्वेकैकेनेत्येतदर्थमवधारणमिति केचित्तान्प्रत्याह। नामरूपाभ्यामिति। अपिशब्दस्तृतीयया संबध्यते॥३९८॥

जातितो बधिरस्येह व्यक्तिः स्याद्रूपमात्रजा¹⁷⁴॥
जात्यन्धादेव नाम्नैव तथा चोभयथाऽप्यसौ॥३९९॥

व्यस्तेन रूपमात्रेण व्याकरणमुदाहरति। आतित इति। इहेति प्रकृतलोकोक्तिः।

नाममात्रेण व्याकरणं दर्शयति। जात्यन्धेति। आदिपदेन नैमित्तिकान्धोक्तिः। समुच्चयमाह। तथेति। उभयथेति नाम्ना रूपेण चेत्यर्थः। असाविति व्यक्तिरुक्ता तत्र चोदाहरणमस्मदादयः॥३९९॥

अज्ञातात्मैकहेतूनां मिथोपेक्षात्मनां श्रुतौ॥
नेयत्ताऽस्तीह तत्त्वानामानन्त्यान्नक्रमस्तथा॥४००॥

समस्ताभ्यां व्यस्ताभ्यां च नामरूपाभ्यां व्याकरणेऽपि व्याक्रियमाणसंख्याक्रमौ वाच्यावित्याशङ्क्याऽऽह अज्ञातेति। सृज्यमानानां हेतुद्वारकं कल्पितत्वमुक्त्वा स्वरूपतोऽपितदाह। मिथ इति। तेषां तत्त्वानामानन्त्यादिह श्रुतौ नेयत्ताऽस्त्यत एव न क्रमश्चेति योजना॥४००॥

प्रक्रियानियमो नापि पुंव्युत्पत्तिप्रधानतः॥
प्रतिश्रुतिविगीतिश्च प्रक्रियाणां समीक्ष्यते॥४०१॥

किंच सर्वत्र सृष्टिप्रकरणे सृष्टेरविवक्षितत्वान्न सृज्यमानसंख्याद्यन्वेप्यमित्याह। प्रक्रियेति। किमर्थं तर्हि सृष्टिसंकीर्तनं तदाह। पुंव्युत्पत्तीति। पुंसो व्युत्पत्तिज्ञानं तत्परत्वात्सृष्ट्यादिश्रुतेस्तादर्थ्येन तद्विधानमित्यर्थः। सृष्टेरविवक्षितत्वे हेत्वन्तरमाह। प्रतिश्रुतीति। क्वचिदाकाशादिका सृष्टिः क्वचिदग्न्यादिका क्वचिदकमैवेति विप्रतिपात्तिः॥४०१॥

यया यया भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि॥
सा सैव प्रक्रियेह स्यात्साध्वी सा चानवस्थिता॥४०२॥

एवं सृष्टिविप्रतिपत्तौ कीदृशी सृष्टिरेष्टव्येत्याशङ्क्याऽऽह। ययेति। इहेति श्रौतमार्गोक्तिः। साध्वीति फलवत्त्वकथनम्। व्यवस्थिता तर्हि सेत्याशङ्क्याधिकारिबुद्धितारतम्यान्नैवमित्याह। सा चेति॥४०२॥

उद्भूतिस्थितिहानीनां न क्वचित्संभवो यथा॥
मुख्यां वृत्ति समाश्रित्य तथोदर्केऽपि वक्ष्यते॥४०३॥

सृष्ट्यादेरवम्तुत्वे वक्ष्यमाणामपि युक्तिं स्मारयति। उद्भूतीति। क्वचिदिति समस्तवस्तूक्तिः। मुख्यां वास्तवीमिति यावत्। अस्मिन्नेवार्थे पूर्वोक्तन्यायमपिना समुच्चिनोति॥४०३॥

न जायते जन्यते वा नापि हन्ति न हन्यते॥
तमः संवृत¹⁷⁵दृष्टीनां षड्विकारादिवीक्षणम्॥४०४॥

सर्गादेरवस्तुत्वे फलितमाह। नेत्यादिना। कर्तृकर्मणी जन्मविनाशयोर्न चेदुपप¹⁷⁶

द्येते जन्मादिधीस्तर्हिकथमिति तत्राऽऽह। तम इति। आदिपदेनानात्मवर्गः सर्वो गृह्यते॥४०४॥

यदर्थंसर्वशास्त्राणां प्रवृत्तिरतिविस्तरा॥
आत्मज्ञानावतारार्थः सर्वशास्त्रसमुद्यमः॥४०५॥

तद्धेत्यत्र मूलकारणमुक्त्वा तदित्यादिना तत्कार्यमुक्तमिति व्याख्यातम्। इदानीं प्रवेशवाक्यस्थसशब्दापेक्षितमाचक्षाणो भाष्यकारोयदर्थंसर्वशास्त्रारम्भ इति यदाह तदवतारयति। यदर्थमिति। श्रौतेन सशब्देन यच्छब्दः संबध्यते। वैदिका¹⁷⁷वैदिकदर्शनसंग्रहार्थः सर्वशब्दः। प्रवृत्तिरारम्भस्तस्या¹⁷⁸श्चातिविस्तरत्वमाक्षेपसमाधानाभ्यामुपपादनंतस्यार्थमाह। आत्मेति॥४०५॥

विरोधः सर्वशास्त्राणां स्वाभिधेयव्यपेक्षया॥
निवृत्त्यर्थेऽविरोधित्वादत एतत्समीरितम्॥४०६॥

सर्वशास्त्रारम्भस्याऽऽत्मज्ञानोदयार्थत्वे मिथोविरोधः शास्त्राणां न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। विरोध इति। वैशेषिकनैयायिकादिशास्त्राणां यद्यपि स्वशब्दशक्तिदृष्टषट्पदार्थषोडशपदार्थाद्यपेक्षया विरोधधीस्तथाऽपि रागादिध्वस्तिद्वारा तत्त्वधीसंज्ञेऽर्थे विना विरोधं तात्पर्याद्युक्तं प्रत्यग्याथात्म्यज्ञानार्थत्वं तस्मादेतद्भा¹⁷⁹ष्यमुक्तमित्यर्थः॥४०६॥

स्वत एव यतः पुंसां प्रवृत्तिः स्त्रार्थसिद्धये॥
तत्रानुवादि शास्त्रं स्यान्निवृत्तावेव तन्मितिः॥४०७॥

शास्त्रान्तराणामन्यार्थत्वेन प्रस्थितानां कुतो निवृत्तिद्वारा तत्त्वज्ञानार्थतेत्याशङ्क्य स्वर्गादिबोधित्वेन तदुपायबोधित्वेन वा तेषां प्रवृत्तिरिति विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह। स्वत इति। बुद्धिपूर्वकारिणां स्वर्गादिसिद्धये शास्त्रापेक्षामन्तरेण प्रवृत्तिरिच्छारूपा यतोऽधिगताऽतस्तत्रैव बोधकत्वेन प्रवृत्तिशास्त्रमनुवादकमप्रमाणकं स्यादिति। स्वर्गादावतात्पर्यान्न तत्र शास्त्रप्रवृत्तिरित्यर्थः। द्वितीयं प्रत्याह। निवृत्ताविति। स्वर्गादेः पुमर्थाभासत्वात्तद्धेतुत्वबोधने शास्त्रस्यापर्यवसानाद्रागादिनिवृत्तिद्वारा सर्वसंसाररहिते प्रतीच्येव तन्मानतेत्यर्थः॥४०७॥

अपि वात्स्यायनादीनां शास्त्राणामुक्तहेतुतः॥
प्रामाण्यमविरुद्धं स्यादैकात्म्यज्ञानजन्मने॥४०८॥

किंच साक्षादेव सर्वशास्त्राणां प्रामाण्यं प्रतीच्येवैष्टव्यमित्याह। अपीति। यदि तेषां प्रामाण्यं तर्हि प्रत्यग्ज्ञानजन्मार्थत्वेनैव तदविरुद्धं तस्यैवाज्ञातत्वोक्त्या तादृग्विषयाभावे प्रामाण्याभासस्योक्तत्वाद्यद्यप्रामाण्यमेव तेषां तदोपेक्ष्यत्वान्न तत्समन्वयनिरूपणेत्यर्थः॥४०८॥

प्रवर्तमानः पुरुषः शास्त्रोद्दीपितवर्त्मना॥
प्रवृत्तिविषयं दुष्टं दृष्ट्वाऽतो विनिवर्तते॥४०९॥

वात्स्यायनादिशास्त्रेभ्यः शब्दशक्त्या दृश्यमानस्त्रीभोगादिषु प्रसक्तस्य ततो निवृत्तिहेत्वभावात्कथं प्रतीचि पर्यवसानं तेषामित्याशङ्क्याऽऽह। प्रवर्तमान इति। वात्स्यायनादिशास्त्रप्रकाशितमार्गेण स्त्रीभोगादौ प्रवर्तमानस्तद्विषयं दुःखभेदसंभेदादिना दुःखमवलोक्य प्रवृत्तिविषयादतः स्त्रीभोगादेर्निवृत्तो विरक्तः सन्नात्मज्ञानेऽवतरेदिति योजना। कामशास्त्रे नन्दिकेश्वरादिभिरनेकधा¹⁸⁰ कृते कामो धर्माविरुद्धोऽवान्तरफलम्।

यथाऽऽह—

“किं स्यात्परत्रेत्याशङ्का कार्ये यस्मिन्न जायते।
न चार्थघ्नं मुखं चेति शिष्टास्तस्मिन्व्यवस्थिताः॥
त्रिवर्गसाधकं यत्स्याद्वयोर्वैकस्य साधकम्।
कार्यं तदपि कुर्वीत न चैकार्थं द्विबाधकम्” इति॥

न कामस्तत्र परमफलम्। उक्तं हि—तेषां समवाये पूर्वः पूर्वो गरीयानिति।

“धर्ममर्थंच कामं च प्रत्ययं लोकमेव च।
पश्यन्नेतस्य तत्त्वज्ञो न च रागात्प्रवर्तते” इति च।

तत्तु वैराग्यद्वारा प्राप्तनतत्त्वज्ञानस्य कैवल्यम्।

यथाऽऽह—

“एवमर्थंच कामं च धर्मंचाप्याचरन्नरः।
इहामुत्र च निःशल्यमत्यन्तं सुखमश्नुते” इति॥
“तदेतत्कुशलो विद्वान्धर्मार्थाववलोकयन्।
नातिरागात्मकः कामी प्रयुञ्जानः प्रसिध्यति” इति च॥

न च सधारणसांप्रयोगिककन्यासंप्रयुक्तकभार्याधिकारिकपारदारिकवैशिकौपनिषदिकाद्यधिकरणेष्वर्थान्तरप्रतिपादनान्न यथोक्तार्थतेति वाच्यं तत्रार्थान्तरोपदेशस्यवैराग्यार्थत्वात्। यथाऽऽह—

“अधिकारवशादुक्ता ये चात्राऽऽचारवर्जिताः।
तदनन्तरमत्रैव ते प्रयत्नान्निवारिताः” इति।

तदेवं शाखान्तराण्यपिकामशास्त्रवत्परममुखे ब्रह्मणि पर्यवस्यन्तीति भावः॥४०९॥

अनित्यदुःखशून्यत्वं¹⁸¹ पदार्थानां ध्रुवन्स्फुटम्॥
बुद्धोऽपि रागाद्युच्छित्तौ यतते नाऽऽत्मनिहुतौ॥४१०॥

वैशेषिकादिशास्त्राणामज्ञातात्मज्ञानार्थत्वेऽपि कथं वैनाशिकशास्त्रस्य तदर्थता तस्य नैरात्म्यपरत्वात् “नैरात्म्यमार्गमधिगम्य भवन्ति मुक्तास्तस्मादसावतिशयेन विचार्यतेऽत्र” इत्युक्तत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अनित्येति। स्फुटमित्यस्योभयतः संबन्धः। पदार्थानामनित्यत्वाद्युक्त्या तद्वैराग्यद्वारा प्रत्यग्ज्ञाने वैनाशिकदर्शनं पर्यवसितम्। यथाऽऽह—सर्वज्ञवचनार्थो नाम क्षणिकनैरात्म्यादिचातुरार्थ्यसत्यतत्त्वपरिज्ञानेन सकलसंसारदुःखनिवृत्त्याख्यः परमपुरुषार्थ इति। अतो न तद्दर्शनं नैरात्म्यसाधकं तत्प्रतिपादकाभावेन तदसिद्धेरित्यर्थः॥४१०॥

त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम्॥
त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम्॥४११॥

सर्वेषामपि शास्त्राणां रागादिध्वस्तिद्वारा सम्यगधीफले मुक्तौ स्थितिरित्येतदेव साधयितुं रागादित्यागो ज्ञानहेतुरित्यत्र मानमाह। त्याग इति। सर्वेषां रागादीनामिति यावत्। संबन्धग्रन्थे व्याख्यातमेतत्॥४११॥

एकवाक्यत्वतो यद्वा ऐकात्म्यज्ञानजन्मने॥
वेदशास्त्रस्य कृत्स्त्रस्य तथा पूर्वमवादिषम्॥४१२॥

यथोक्तन्यायेन सर्वशास्त्राणामात्मज्ञानार्थत्वे मुमुक्षूणां क्षपणकादिपक्षेष्वपि यदृच्छया प्रवृत्तिः स्यात्तथाचाविचार्य यत्किंचित्प्रपद्यमानो निःश्रेयसात्प्रतिहन्येतानर्थं चर्च्छेदिति भाप्यासंगतिरित्याशङ्क्य प्रकृतभाप्यस्यार्थान्तरमाह। एकेति। कल्पान्तरप्रकटीकरणव्यग्रतया संधिर्न कृतः। सर्वस्य वेदरूपशास्त्रस्यैकवाक्यत्वादैक्यज्ञानजन्मार्थमारम्भ इत्यर्थः। कथमेकवाक्यत्वं तदाह। तथेति॥४१२॥

प्रमाणानि च शास्त्राणितत्प्रामाण्यं न चान्यतः॥
अज्ञातात्मा¹⁸²बबोधित्वात्तथा पूर्वमवादिषम्॥४१३॥

किंच प्रमाणस्याज्ञातज्ञापकत्वात्प्रतीचोऽन्यस्याज्ञातत्वाभावाद्वेदाख्यशास्त्राणां च प्रमाणत्वात्तत्रैव तत्प्रामाण्यमित्याह। प्रमाणानीति। कथमज्ञातज्ञापकत्वं प्रामाण्यं कथं वा प्रतीचोऽन्यस्याज्ञातत्वराहित्यं तदाह। तथेति॥४१३॥

यस्मिश्चाविद्ययाऽध्यासः संसारानर्थलक्षणः॥
स्वाभाविक्या कृतो मिध्या शुक्त्यादौ रजतादिवत्॥४१४॥

पूर्वभाप्यावष्टम्भेन सर्वशास्त्राणां ब्रह्मात्मनि समन्वये साधिते विरोधसमाध्यर्थ यस्मिन्नित्यादिभाष्यं तस्य तात्पर्यमाह। यस्मिंश्चेति। अध्यासस्य चतुर्विधख्यातीनामन्यतमत्वं वारयति। अविद्ययेति। अर्थाध्यासं संगृह्णाति। संसारेति। तस्य हेयत्वद्योतनार्थमनर्थपदम्। न चाऽऽपातिकमस्यानर्थत्वं किंतु निरूपणायां स्फुरतीति वक्तुं लक्षणवि-

शेषणम्। अविद्याया मिथ्याज्ञानत्वेन सादित्वादनाद्यध्यासहेतुत्वासिद्धिर्न च मिथ्याज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वमेकत्र तद‌भावादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वाभाविक्येति। अविद्याया विद्याप्रागभावाद¹⁸³नादित्वेऽपि नाध्यासोपादानतेत्याशङ्क्याऽऽह। मिथ्येति। उभयविधाध्यासस्याभावेतरत्वात्तदुपादानाज्ञानस्यापि नाभावत्वमुपादानान्तराभावादिति भावः। आत्मन्यनात्माध्यासे दृष्टान्तः शुक्त्यादाविति॥४१४॥

ननु सामान्यविज्ञानविशेषाज्ञानसंश्रयात्॥
जातरूप्यस्मृतेर्लोके मिथ्याज्ञानं प्रसिध्यति॥४१५॥

वैषम्यं शङ्कते। नन्विति। दृष्टान्ते कारणत्रयमस्ति दार्ष्टान्तिके तन्न दृष्टमात्मनो निःसामान्यविशेषत्वादनात्मनश्च साक्षिप्रत्यक्षत्वेन स्मृत्ययोगादित्यर्थः॥४१५॥

यत्राध्यासो यदध्यस्तं भेदसिद्धौ तयोर्मृषा॥
ज्ञानं जगति संसिद्धं सा चैकात्म्येऽतिदुर्लभा॥४१६॥

किंच भेदाग्रहोध्यासव्यापकस्तदभावान्नाऽऽत्मन्यनात्माध्यास इत्याह। यत्रेति। अधिष्ठानारोप्ययोर्भेदे सति तदग्रहाङ्भ्रान्तिर्दृष्टा। ऐकात्म्ये भेदसिद्धेर्यौर्लभ्यात्तदग्रहव्यापकाभावाद्व्याप्याध्यासासिद्धिरित्यर्थः॥४१६॥

समस्तव्यस्तमैकात्म्यं येषांचापास्तभेदकम्॥
चोद्यमेतत्समानं स्यादुभयोरपि पक्षयोः॥४१७॥

भेदाभेदवादे भेदाग्रहान्मिथ्याज्ञानोपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। समस्तेति। न हि भेदाभेदवादे सत्यपि भेदे तदग्रहसंभवो वस्तुग्रहे तन्मात्रस्याभेदवद्भेदस्यापि ग्रहप्रसङ्गान्न च तौ वस्तुधर्मो धर्मधर्मिभावस्य दुर्भणत्वात्तस्मादत्यन्ताभेदवादे भेदाभेदवादे च व्यापकाभावस्य तुल्यत्वाद्भान्त्यनुपपत्तिश्चोद्यसाम्यमित्यर्थः॥४१७॥

न नः परिहृतेनार्थश्चोद्येनानेन कश्चन॥
प्रत्यङ्मोहैकहेतुत्वात्सर्वानर्थमृपामतेः॥४१८॥

मायावादे कारणत्रयाभावान्न भ्रान्तिरितिचोद्यस्यानवकाशत्वान्न तेन तत्परिहार्यमिति सिद्धान्तयति। न न इति। कथं त्वत्पक्षे चोद्यस्यानवकाशत्वं तदाह। प्रत्यगिति। या हि सर्वानर्थरूपा मिथ्याबुद्धिस्तस्यास्तदधिष्ठाननिष्ठसाक्षिचैतन्याज्ञानस्यैव निरपेक्षकारणत्वान्नकारणत्रयाभावकृतचोद्यमस्मन्मतेऽवतरतीत्यर्थः॥४१८॥

अज्ञानमेव बाध्यं नो मानस्येह यतस्ततः॥
तच्चोद्यपरिहारोऽतः क्रियते नाफलत्वतः॥४१९॥

किंच भ्रमो माननिरस्यो न वा न चेद्बाधधीविरोधो, माननिरस्यश्चेत्तत्राऽऽह। अज्ञानमिति। इहेति मानभूमिरुक्ता। ततो माननिरस्यत्वाद्भ्रमस्याज्ञानत्वात्क्लृप्तकारण-

राहित्यात्तद्विषयचोद्यस्यानवकाशत्वात्तत्परिहारो न क्रियतेऽप्राप्तपरिहारस्याप्रयोजनत्वादित्याह। तदिति। अतः शब्दोऽप्राप्तपरामर्शी॥४१९॥

मिथ्याज्ञानातिरेकेण नान्यदज्ञानमिष्यते॥
येषां तान्प्रति चोद्यं स्यान्न त्वज्ञातात्मवादिनाम्॥४२०॥

कैस्तहींदं चोद्यं परिहर्तव्यं तदाह। मिथ्येति। येषां मिथ्याज्ञानातिरेकेणानाद्यनिर्वाच्यमज्ञानं नास्ति तान्प्रति कारणत्रयाभावे कुतोऽध्यास इति चोद्यावकाशात्तैस्तत्परिहार्यमित्यर्थः। अस्मत्पक्षे चोद्यस्यानवकाशादपरिहार्यतेति निगमयति। न त्विति। अज्ञातात्मविवर्ती जगदिति वदतामस्माकं मते यथोक्तचोद्यस्य निरवकाशत्वान्नैव परिहर्तव्यतेत्यर्थः॥४२०॥

नन्वज्ञानमवस्तुत्वात्कथं संसारकारणम्॥

मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वात्तदेवास्त्विह कारणम्॥४२१॥

अज्ञानजत्वादध्यासस्य क्लृप्तकारणाभावे चोद्यस्यानवकाशादपरिहार्यत्वमुक्तमिदानीमज्ञानं नाध्यासहेतुरवस्तुत्वान्नभोनलिनवदिति शङ्कते। नन्विति। किं तर्हि संसारकारणंन हि कारणमन्तरेण कार्यं युक्तं तदाह। मिथ्याज्ञानस्येति। इहेति प्रकृतसंसारग्रहणम्॥४२१॥

तथाच युक्तिमद्यत्नान्महद्भिरपि भाषितम्॥
अप्रामाण्यं पुनस्त्रेधेत्यत एतत्सुसंस्थितम्॥४२२॥

अज्ञानादन्यन्मिथ्याज्ञानं वस्तुभूतमसिद्धं यत्कारणमित्याशङ्क्याऽऽह। तथेति। अज्ञानं न कारणमवस्तुत्वान्मिथ्याज्ञानं तु वस्तुत्वात्कारणमित्येतदनुसारेणास्माभिरिव भट्टपादैरुक्तं न च तदमानं लोकसिद्धविभागविषयत्वेन युक्तिमत्त्वान्न चायमनास्थावादस्तात्पर्येणोक्तत्वान्न च महतां वचोऽप्रमाणं मन्वादिवचःस्वपि तत्प्रसङ्गादिति भावः। तदेव चोदनासूत्रस्थमाप्तवाक्यम्—

“अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः।
वस्तुत्वाद्विविधस्यात्र संभवो दुष्टकारणात्॥
अविज्ञाने तु दोषाणां व्यापारो नैव विद्यते।
कारणाभावतस्त्वेवं तत्सिद्धं नस्त्वदुक्तिवत्” इति॥

एवं रूपं संक्षिपति। अप्रामाण्यमिति। अज्ञानं मिथ्याधीः संशयधीरिति त्रिधाभिन्नमप्रमाणरूपमित्यज्ञानादिभेदे दर्शिते फलितमाह। अत इति। अज्ञानस्य ज्ञानानुत्पादकत्वान्न संसारहेतुता स्वापादावदृष्टत्वादितरयोस्तु युक्तं तद्धेतुत्वं तयोरनर्थहेतुताया रज्जुसर्पभ्रान्त्यादौ दृष्टत्वादतो मिथ्याधीः संसार हेतुर्माज्ञानमित्येतत्सिद्धं पूर्वं च मिथ्याज्ञानमुत्तरस्य हेतुरित्यर्थः॥४२२॥

किं भोः सदपि मानेन वस्तु साक्षान्निरस्यते॥
तस्मिन्निरस्ते किं शेषं यस्मिन्मानस्य मानता॥४२३॥

मिथ्याज्ञानादि माननिरस्यं न वेति सिद्धान्ती विकल्पयति। किमिति। आद्यमनुवदति। सदपीति। प्रत्यक्षादिसिद्धं सदपि वस्तु मानेन निरस्यते चेत्तेन सर्वस्यैव निरासप्रसङ्गान्निरस्ते सर्वस्मिन्नवशिष्टाभावान्निर्विषयस्य मानतैव न स्यादित्याह। तस्मिन्निति॥४२३॥

व्यञ्जकत्वात्प्रमाणानां मेयाभिव्यक्तितोऽपरम्॥
कार्यान्तरं न संभाव्यं नितरां वस्त्वपाक्रिया॥४२४॥

मानस्य वस्त्वनिवर्तकत्वे हेत्वन्तरमाह। व्यञ्जकत्वादिति। अपरं निकृष्टमुत्कृष्टं वेत्यर्थः। न त्वपरशब्दोऽन्य विषयोऽन्तरशब्देन पुनरुक्तेरिति द्रष्टव्यम्। मिथ्याज्ञानादेर्मानानिवर्त्यत्वे तद्वैफल्यमग्रहनिवृत्तिमात्रस्याकिंचित्करत्वादिति द्वितीयो बहिरेव निरस्यः। मेयाभिव्यक्तिव्यतिरिक्तकार्याभावे मानस्य वस्तुनिरासित्वं दूरनिरस्तमित्याह। नितरामिति। न संभाव्येति संबन्धः॥४२४॥

मिथ्याज्ञानं कथं वस्तु न हि मिथ्येति वस्तु सत्॥
मिथ्या तद्वस्तु चेत्युक्तिर्महतामेव शोभते॥४२५॥

मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वमुपेत्योक्तंतदेवासिद्धमित्याह। मिथ्येति। मिथ्याचेन्न वस्तु,वस्तु चेन्न मिथ्येत्यत्र हेतुमाह। न हीति। यद्वस्तु सदिष्टं न तन्मिथ्यात्वं गच्छति यत्तु मिथ्या न तद्वन्तु सद्भवतितयोर्मिथो विरोधादित्यर्थः। ननु मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वंवस्तुत्वाद्विविधस्यात्र संभवो दुष्टकारणादित्युक्तं तत्राऽऽह। मिथ्येति। न हि व्याहतव्याहरणं महतामुद्भावयितुमुचितमिति भावः॥४२५॥

स्वतोऽपि यदि सा वस्तु रज्ज्वां सर्पादिका मतिः॥
रज्ज्वात्मना तथाऽपीयमवस्त्वेवात्र बाध्यते॥४२६॥

रज्जुसर्पज्ञानादेः स्वरूपतो वस्तुत्वान्माननिवर्त्यत्वाच्च वस्तुनोऽपि तन्निरस्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। स्वतोऽपीति। यद्यपि सर्पादिमतिः सर्पादिश्च रज्ज्वां दृश्यमानं स्वतो वस्तु तथाऽपि रज्ज्वात्मना सर्पादिस्तन्मतिश्चावस्त्वेवात्र रज्जौ बाधदृष्टेर्नच तदुभयमन्यत्राबाधादस्ति तत्राप्राप्तेरतो न वस्तु बाध्यमित्यर्थः॥४२६॥

मिथ्याज्ञानस्य कार्यत्वात्किंतत्कारणमुच्यताम्॥
अकारणं सत्कार्यं चेड्डिम्भकैरपि हस्यते॥४२७॥

किंच मिथ्याज्ञानं कार्यमकार्यं वाऽऽद्ये तद्धेतुत्वेनानाद्यज्ञानसिद्धिरिति मत्वाऽऽह मिथ्येति। कार्यत्वेऽपि तस्य न त्वदृष्टमज्ञानं¹⁸⁴ कारणमित्याशङ्क्य तत्तर्हि तदनपेक्षं

तत्सापेक्षं वेति विकल्पयति। किं तदिति। आद्यं दूषयति। अकारणमिति। डिम्भकैर्बालकैरिति यावत्। किमुत प्रामाणिकैरितिकै मुतिकन्यायार्थोऽपिशब्दः॥४२७॥

रागादिकारणं चेत्स्यात्कार्यं सत्कारणं कथम्॥
अवस्त्वपि च वस्त्वेव वस्तुरूपात्तदन्यतः॥४२८॥

द्वितीयमाश्रित्य शङ्कते। रागादीति। तदपि कार्यमकार्यं बेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। कार्यमिति। तस्य मूलकारणत्वासिद्धिरित्यर्थः। न चाकार्य तत्प्रामाणिकंन च कारणदोषस्य निमित्तत्वेऽपि समवायित्वमद्रव्यत्वादनभ्युपगमाच्चातो मिथ्याज्ञानस्य कार्यत्वे तद्धेतुत्वेनानाद्यज्ञानसिद्धेस्कार्यत्वे तस्यैव तद्भावाद्भ्रामोपादानमनाद्यज्ञानं दुर्वारमिति भावः। यत्त्वत्वस्तुत्वात्तस्य न कारणतेति तत्राऽऽह। अवस्त्विति। तद्धि तुच्छत्वं वा वस्तुनोऽन्यत्वं वा वस्तुत्वानधिकरणत्वं वा नाऽऽद्योऽसिद्धेर्यदपि वस्तुरूपात्तम्याज्ञानस्यान्यत्वात्तदवस्तूपपद्यते तथाऽपि वस्त्वेवापरोक्षतया तुच्छव्यावृत्तेर्द्वितीये वस्त्वन्तरे व्यभिचारस्तृतीये त्वसिद्धिर्वस्तुत्वानधिकरणत्वस्य तुच्छत्वानतिरेकात्तस्य चासिद्धेरुक्तेर्न चैत्रमाद्यतृतीययोः पुनरुक्तिर्ब्रह्मणो वस्तुत्वानधिकरणस्यैवा¹⁸⁵तुच्छत्वात्परं प्रति च तदनतिरेकवचनान्न च तं प्रत्येव पौनरुक्त्यं संभावनोपनीतपक्षपराकरणाविरोधान्न च ब्रह्मान्यत्वमेवाज्ञानस्यावस्तुत्वं तस्मिन्ननिर्वाच्ये तदसिद्धेरिति भावः॥४२८॥

उपात्तमेयरूपत्वं मानानां सत्यतोच्यते॥
तद्वलेनैव मेयस्थं घ्नन्ति¹⁸⁶ मोहादि नान्यतः॥४२९॥

अथाज्ञानादि सत्यं तुच्छव्यावृत्तत्वादात्मवदित्यनुमीयते तत्र मानवन्मेयवद्वा सत्यतेतिविकल्प्याऽऽद्यं दूषयितुं मानसत्यतारूपमाह। उपात्तेति। विषयीकृतमेयाकारभजनमेव न मानसत्यता किंतु मेयगताज्ञानादिनिवर्तनमपीत्याशङ्क्याऽऽह। तद्वलेनेति। स्वातन्त्र्येण मानानामलब्धात्मनां मेयस्थमोहाद्यध्वंसित्वान्मेयमनुरुध्यैव तद्ध्वंसित्वात्तदाकारभजनमेव सत्यतेत्यर्थः॥४२९॥

तद्विपर्ययतो मिथ्या सर्वं मोहादि भण्यते॥
वस्त्वसाधारणं रूपं मोहादेर्न प्रमीयते¹⁸⁷॥४३०॥

मोहादेरपि तथाविधसत्यतामाशङ्क्याऽऽह। तद्विपर्ययत इति। मानविपर्ययमेव मोहादौ साधयति।वस्त्विति। न हि मोहादिना मानादिवद्वस्तुनोऽसाधारणरूपं मीयते तस्यामानत्वादतो मानवन्न तस्य सत्यतेत्यर्थः॥४३०॥

न च वस्तु सतत्त्वं तद्वाधात्तस्य प्रमाणतः॥
मेयप्रबोधनं मुक्त्वा न मितेः सत्यताऽन्यतः॥४३१॥

मेयवन्मोहादेः सत्यतेति पक्षं प्रत्याह। न चेति। तन्मोहादि वस्तुवत्सतत्त्वं सत्यं न

चेति योजना। अबाध्यत्वं हि तस्य सत्यत्वं तन्न मोहादावस्ति माननिरस्यत्वादित्याह। बाधादिति। मानस्य मेयबोधनं विना स्वरूपेण सत्यत्ववन्मोहादेरपि स्यादित्याशङ्क्य दृष्टान्तं दूषयति। मेयेति॥४३१॥

कारकाणां हि सत्यत्वं स्वकार्यापेक्षयेष्यते॥
इतोऽन्यथा तत्सत्यत्वं निष्फलं न च लभ्यते॥४३२॥

मेयवन्मानवद्वा सत्यत्वाभावेऽपि कारकवदज्ञानादेः सत्यत्वमित्याशङ्क्य तदर्थक्रियाकारित्वं वा परमार्थत्वं वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। कारकाणामिति। तथाविधं सत्यत्वमज्ञानादेरपीष्टमिति शेषः। दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरुक्तसत्यतायामुभयसंप्रतिपत्त्यर्थोहिशब्दः। द्वितीयं प्रत्याह। इतोऽन्यथेति॥४३२॥

यद्वस्तु स्वात्मनैवास्ति तत्परार्थं न बोधवत्¹⁸⁸॥
पारार्थ्येनैवसद्यच्च तत्परस्माद्धिरुङ्न सत्॥॥४३३॥

प्रयोजनप्रमाणयोरभावात्परमार्थसत्यत्वं मोहादेर्नेत्युक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरं वक्तुं भूमिकां करोति। यदिति। स्वेनैव रूपेण विद्यमानं यद्वस्तु तन्न परतन्त्रं यथा चिदात्मेत्यर्थः। तथाऽपि मोहादौ किमायातं तदाह। पारार्थ्येनेति। यन्मोहादि परतन्त्रत्वेनैवास्ति तत्परस्मात्पृथङ्न वर्तते यथा रज्जुसर्पादि तथाच विमतं मिथ्या जडत्वात्संमतवदित्यनुमातुं शक्यमित्यर्थः॥४३३॥

सर्वमन्यानपेक्षं सदीक्ष्यमाणं¹⁸⁸ स्वमात्रया॥
स्वात्मरूपात्पृथग्रपं न वस्तुत्प्रेक्ष्यतेऽण्वपि॥४३४॥

मोहादिद्वैतस्यकल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। सर्वमिति। घटः सन्पटः सन्घटः स्फुरति पटः स्फुरतीत्यादिना स्वरूपतावन्मात्रतया नित्यसद्रृपतया संविदा दृश्यमानं सर्व घटादि स्वप्रकाशस्फ़ुरणात्मकं सदेव संपद्यते तद्धटादि संविन्मात्रे कल्पितमित्यर्थः। तस्य सदनुभवात्पृथक्त्वं पृथगुपलब्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। स्वात्मेति। स्वात्मनः सतो रूपाच्चितोऽन्यदल्पमपि न वस्तुसदस्त्यन्यस्य नभोनलिनकल्पत्वाच्चितोऽन्यच्च नेक्ष्यते जड त्वात्स्वतोऽदृष्टेश्चिता संबन्धस्य दुर्वचनत्वादतः सच्चिदात्मनि कल्पितं जगच्चकास्तीत्यर्थः॥४३४॥

आत्मनैव स्वभावेन वस्त्वात्मानं बिभर्ति हि॥
नाऽऽत्मनो विद्यतेऽपेक्षा वस्तुनोऽन्यसमाश्रया॥४३५॥

आत्मनोऽपि वस्तुत्वादितरवत्कल्पितत्वान्न तत्कल्पनाधिष्ठानतेत्याशङ्क्याऽऽह आत्मनेति। स्वभावेनेत्यकल्पिताकारेणेत्यर्थः। आत्मनः स्वमहिमप्रतिष्ठत्वं श्रौतमितिहिशब्दार्थः। सोऽपि वस्तुत्वादनात्मवदपेक्षतेऽधिष्ठानमित्याशङ्क्याऽऽह। नेति। न

स्वमहिमप्रतिष्ठोऽन्यापेक्षो युक्तो न च वस्तुत्वमात्मानात्मसाधारणमनात्मवस्तुताग्राहिमानाभावादात्मनि तस्य स्वरूपत्वादित्यर्थः॥४३५॥

तस्मादविद्यासंभूतं नानात्वं प्रत्यगात्मनि॥
ब्रह्मास्मीति हि तद्ध्वंसान्न क्वचिद्भेदधीर्यतः॥४३६॥

आत्मनोऽकल्पितत्वेनाधिष्ठानत्वसंभवे फलितमाह। तस्मादिति। अन्वयव्यतिरेकाभ्यामाविद्यमात्मनि द्वैतमित्यर्थः। बाध्यत्वाच्च तस्य कल्पितत्वमित्याह। ब्रह्मेति। इतिशब्देनैक्यज्ञानोक्तिः। तस्याज्ञाननिवर्तकत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। ब्रह्मात्मैक्यज्ञानात्तदज्ञानध्वस्तौ तत्कार्यभेदतद्धियोर्ध्वंसाद्भेदस्तद्धीर्वा न क्वचिदपि स्तामतो द्वयं प्रत्यङ्मात्रं शिष्टमित्यर्थः॥४३६॥

मित्युत्पत्तावनुत्पत्तिर्विरोधाद्बाध्यते यतः॥
तद्बाधे नाप्यपेक्षाऽस्ति मिथ्याधीवाधनं प्रति॥४३७॥

तत्त्वज्ञानादज्ञानबाधेऽपि मिथ्याज्ञानम्य न बाधस्तस्याज्ञानत्वानङ्गीकारादतो भेदज्ञानमबाध्यमित्याशङ्क्याऽऽह। मितीति। तत्त्वज्ञानोत्पत्तौ तदनुत्पत्तिरूपमज्ञानं बाध्यते तयोर्विरोधादतस्तस्याज्ञानम्य बाधे सति मिथ्याज्ञानत्राधं प्रति पृथगपेक्षा नैवास्तीत्यर्थः॥४३७॥

मिथ्याधियोऽपि बाध्यत्वमज्ञानैकसमन्वयात्॥
मूलध्वस्तौ हतं तच्चेन्मिथ्याधीः किं करोति नः॥४३८॥

मिथ्याधियो बाधो नापेक्षितश्चेदबाधितैव सा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। मिथ्येति। अज्ञाने बाधिते मिथ्याज्ञानमप्ययत्नतो बाध्यते तत्कार्यत्वात्तत्तादात्म्यादित्यर्थः। ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ मिथ्याधियोऽपि ध्वस्तिं वदता तस्या वस्तुत्वं निरस्तम्। अथ संसारहेतुत्वं निरस्यति। मूलेति। मिथ्याज्ञानं तदित्युच्यते। न तावत्सा सती संसारहेतुस्तदा तन्मूलाज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वसंभवान्निगमनभाप्ये च कर्तृभोक्तृत्वप्रवर्तन इत्यध्यासस्य मूलाज्ञानद्वारैव तद्धेतुत्वमुक्तं तदभावे तस्यैवाभावान्नाप्यसती तद्धेतुरसत्त्वादेवार्थक्रियाकारित्वाभावादिति भावः॥४३८॥

मेयरूपानुरोधित्वं मिथ्यासंशययोर्यदि॥
सम्यग्ज्ञानात्तयोर्भेदो गम्यतां केन हेतुना॥४३९॥

किंच यस्य मिथ्याज्ञानादेः संसारहेतुत्वं स यथार्थोऽयथार्थो वा नाऽऽद्य इत्याह। मेयेति। तयोर्यथार्थत्वे सम्यग्धीसंकरः स्यादित्यर्थः॥४३९॥

अज्ञानं संशयत्वान्नो मिथ्याज्ञानात्तथैव च॥
तयोस्तत्त्वविवक्षायामज्ञानं तत्त्वमुच्यते॥४४०॥

न द्वितीय इत्याह। अज्ञानमिति। मिथ्यासंशयधियोरयथार्थत्वं चेदज्ञानत्वमेव

स्यात्तथा ह्यस्मिन्विषयेऽस्माकं संशयस्य सत्त्वादज्ञानमस्ति तथैव विषयान्तरे मिथ्याज्ञानस्य सत्त्वादज्ञानं वर्तते। एवं लोकव्यवहारात्तयोरज्ञानमेव तत्त्वंनिश्चितमतस्तत्स्वरूपविवक्षायामज्ञानमेव तद्विवेकिभिरुच्यते। तथाच तयोः संसारहेतुत्वेऽप्यज्ञानस्यैव तद्धेतुतेत्यर्थः॥४४०॥

अज्ञात एव यद्यत्र ज्ञाते तस्मिन्न तद्भवेत्॥
सर्वत्रासिद्धिरूपत्वान्मिथ्याज्ञानमिदं मतम्॥४४१॥

तयोरज्ञानत्वे हेत्वन्तरमाह। अज्ञात इति। यस्मिन्नज्ञाते सत्येव यन्मिथ्याज्ञानादि जायते तस्मिञ्ज्ञाते तन्न स्यात्तस्मादज्ञाते वस्तुनि मिथ्याज्ञानादेर्भावाज्ज्ञाते चाभावात्तदज्ञानशरीरमतोऽन्वयव्यतिरेकविरोधान्नेदमज्ञानादर्थान्तरं प्रकारान्तरेण सर्वत्रासत्त्वादित्यर्थः॥४४१॥

मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वं येनैव स्यात्सदात्मना॥
अज्ञानस्यापि तेनैव सत्यत्वं केन वार्यते॥४४२॥

किंच तस्याधिष्ठानरूपेण स्वरूपेण वा वस्तुतेति विकल्प्याऽऽचे तद्रूपेण तत्त्वमज्ञानस्यापि तुल्यमित्याह। मिथ्याज्ञानस्येति॥४४२॥

रज्जुसर्पो यथा रज्ज्वा सात्मकः प्राग्विवेकतः॥
अवस्तु सन्नपि ह्येष इति पूज्यैरपीरितम्॥४४३॥

अज्ञानादेः सर्वम्य प्रत्यग्रूपेण वस्तुत्वे भाष्यकारोक्तिं प्रमाणयति। रज्जुसर्प इति। कूटस्थेनाऽऽत्मना तथेति चतुर्थपादः। एष इति द्वैतप्रपञ्चोक्तिः। प्राग्विवेकत इत्युभयत्र संबध्यते॥४४३॥

स्वतस्तु सत्यता साक्षान्नोभयोरपि विद्यते॥
अविचारितसिद्धित्वान्न स्वतः परतोऽपि ते॥४४४॥

मिथ्याज्ञानादेरज्ञानदशायामधिष्ठानात्मना वस्तुत्वमुपेत्य स्वरूपेण वस्तुत्वपक्षं प्रत्याह। स्वत इति। उभयोर्मिथ्याधीसंशययोरिति यावत्। अज्ञानमपिना समुच्चितम्। तुशब्दोऽवधारणार्थः क्रियापदानन्तरनिवेशी। साक्षान्मानवशादिति यावत्। अज्ञानादेः स्वरूपेण वस्तुता न प्रामाणिकीत्यत्र हेतुमाह। अविचारितेति। तदेव कथं तदाह। नेति। अज्ञानसहिते संशयमिथ्याज्ञाने द्वितीयया निर्दिश्येते। न हि तत्प्रत्यग्रूपेण सिध्यति विरोधादैक्यायोगान्नापि भेदेन तस्य धर्मत्वेन स्वरूपत्वेन च दुर्वचत्वान्न च तत्स्यतः स्फुरति जडत्वान्नापि परतोऽसंबन्धादतस्तदविचारितसत्तास्फूर्तिकमित्यर्थः॥४४४॥

तदेवानुप्रविश्येति तत्त्वं यत्पारमार्थिकम्॥
सच्चत्यच्चादिकां भित्तिं मोहात्प्रापदिति श्रुतिः॥४४५॥

अज्ञानादि प्रतीचो भिन्नंतस्य स्वरूपेण वस्तुत्वादन्यस्य तदभावात्तत्कथमविचारितासिद्धित्वमित्याशङ्क्याऽऽह। तदेवेति। तत्सृष्ट्वातदेवानुप्राविशत्तदनुप्रविश्य सच्च त्यच्चाभवदित्याद्याश्रुत्तिर्यत्पारमार्थिकं तत्त्वं तदेव सच्चत्यच्चेत्यादिकां भित्तिमज्ञानात्प्राप्तवदित्याहेति योजना। तथाच परस्यैव तेन तेनाऽऽत्मनाऽवस्थानात्पृथक्प्रथमानमविचारितरमणीयमिति भावः॥४४५॥

न चापि त्रयसद्भावे मिथ्याज्ञानं जगत्यपि॥
मोहमात्रप्रयुक्तत्वान्न सामान्यात्स्मृतेश्च तत्॥४४६॥

अनाद्यज्ञानस्य संसारहेतुत्वं साधितम्। यत्तु सामान्यज्ञानाद्विशेषाज्ञानात्तदारोप्यस्मृतेश्च लोके मिथ्याज्ञानमिति तत्राऽऽह। न चेति। लोके सर्वत्रापि मिथ्याज्ञानं त्रयसद्भावे सिध्यतीति नैव प्रतिज्ञातुं शक्यमिति योजना। संसारभ्रमस्याज्ञानजत्ववद्रजतादिभ्रमस्यापि तन्मात्रजत्वसंभवादित्याह। मोहेति। उक्तदृष्टान्तद्योती पूर्वोऽपिशब्दः। चकारस्त्ववधारणे व्याख्यातः। सामान्यग्रहादारोप्यस्मृतेश्च मिथ्याधीर्दुष्टा तत्कथमज्ञानमात्रजत्वं तत्राऽऽह। नेति। मिथ्याज्ञानं तच्छब्दार्थः॥४४६॥

सामान्यान्तरनिर्मुक्तं तथाऽसाधारणैरपि॥
असामान्यत्वमेवैति शौक्लयमन्यानपेक्षतः॥४४७॥

गृह्यमाणसामान्यस्य भ्रान्तिहेतुत्वाभावं साधयति। सामान्यान्तरेति। अस्यार्थः। पुरोवर्ति शुक्लं द्रव्यं शुक्तित्वाद्यपेक्षया सामान्यान्तरैः सत्त्वजडत्वादिभी रजतभ्रान्तिहेतुत्वेन गृह्यमाणैर्निर्मुक्तं यथेष्टं पुरोवर्तिनां ज्ञातानामपि¹⁸⁹ तेषां¹⁹⁰ चाकचक्यादीनां धर्माणां भ्रमाहेतुत्वात्तथा शुक्तित्वादिभिरसाधारणैरपि तन्निर्मुक्तं तेषामपि भ्रमहेतुत्वेनाग्रहात्तच्च पुरोवर्ति शुक्लं द्रव्यं गृह्यमाणं स्वयमेवसामान्यभावमेति तस्यान्यापेक्षाभावेनासामान्यत्वान्न चसादृश्यधीभ्रान्तिहेतुः पीतशङ्खादिभ्रान्तिषु व्यभिचारात्क्वचिदारोप्यरूप्यादिसंस्कारोद्बोधने सादृश्यस्योपयुक्तत्वेऽपि तदुद्बोधनस्य दृष्ट्यादिकृतत्वे सादृश्योपयोगानवगमादिति॥४४७॥

न चेदं स्मरणाज्जातं नापि सामान्यहेतुजम्¹⁹¹॥
शुक्लस्य गृह्यमाणत्वात्पुरोदेशावलम्बिनः॥४४८॥

आरोप्यस्मृतेर्भ्रमाहेतुत्वमुक्तानुवादपूर्वकं साधयति। नचेति। यथा सामान्याद्गृह्यमाणाद्धेतोर्नभ्रान्तिमन्मेत्युक्तं तथा नाऽऽरोप्यस्मरणादपि तज्जातमिति योजना। तत्र हेतुमाह। शुक्लस्येति। पुरोवर्तिशुक्लद्रव्यस्य रूप्यारोपेणापरोक्षतया गृह्यमाणत्वादिति हेत्वर्थः॥४४८॥

एवं प्रत्यक्ष एतस्मिञ्शुक्तिकोदरवर्तिनि॥
तद्विरुद्धमभूज्ज्ञानं रजताभमबोधजम्॥४४९॥

इदंग्रहस्य रूप्यस्मृतेश्च भ्रमाहेतुत्वे फलितमाह। एवमिति। साधारणग्रहणादेर्भान्त्यहेतुत्वे सति शुक्त्यवच्छिन्ने प्रत्यक्कैतन्ये साक्षिण्यवस्थिताज्ञानजं रजताकारं ज्ञानमेष्टव्यं तच्च ज्ञानविरुद्धत्वेन तन्निरस्यत्वात्तदज्ञानजं युक्तमित्यर्थः॥४४९॥

अप्रत्यक्षं मतंयेषां ज्ञानं तान्प्रति भण्यते॥
इदं रजतमित्येतज्ज्ञानं शुक्तौ कुतोऽन्वभूत्॥४५०॥

स्वपक्षे भ्रान्तिमुक्त्वा परपक्षे तदसंभवमभिधातुं पृच्छति। अप्रत्यक्षमिति। येषां भ्रान्तिज्ञानं स्वानुभवसिद्धानाद्यज्ञानाजन्यमिष्टं तान्प्रति चोद्यते शुक्ताविदं रजतमिति ज्ञानं सामान्याद्वा रजताद्वा द्वाभ्यां वा कुतो जातमिति वाच्यमिति योजना॥४५०॥

विशिष्टाकृतिदेशेहाकालधर्मं प्रतीयते॥
शुक्तिकाज्ञानतो नर्ते वस्त्वीदृक्साध्यतेऽन्यतः॥४५१॥

तत्राऽऽयं दूषयति। विशिष्टेति। आकृती रजतत्वजातिर्देशस्तु पुरोवर्तिभूप्रदेश ईहा रजतोचिता चेष्टा कालो वर्तमानो धर्मस्त्रिकोणत्वादिरेतैर्विशिष्टैरुपेतं रजतं भ्रान्तौ भातं सत्यरजतसदृशं शुक्त्यज्ञानादन्यतः सामान्यमात्रान्न सिध्यति किंतु तदेव तत्कारणंसामान्यान्तरनिर्मुक्तमित्यत्र सामान्यग्रहस्य हेतुत्वं निरस्तमिह तु सामान्यस्यैत्र निरस्यत इत्यपौनरुक्त्यमिति भावः॥४५१॥

असाधारणधर्मोत्थो न साधारणकारणः॥
रजतं शुक्तिकेत्यादिव्यपदेशोऽप्रसिद्धितः॥४५२॥

असाधारणरूपेण रूप्यमाणेऽपि तत्कारणं सामान्यमेव किं न स्यादित्याशङ्क्य विषयत्वेन विधान्तरेण वा तस्य कारणतेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। असाधारणेति। प्रत्ययो विशेष्यते विशेषाकारोत्थमिथ्याज्ञानस्य सामान्यं विषयत्वेन न कारणं विशेषज्ञाने सामान्यस्य विषयत्वाप्रसिद्धेरित्याह। अप्रसिद्धित इति। न द्वितीयो न हि रजतं शुक्तिकेति वा सर्पोरज्जुरिति वा व्यपदेशोऽस्ति तद्वन्न प्रकारान्तरेण सामान्यस्य रूप्यधीहेतुत्वं न हि तस्य कर्तृत्वादिसंभवोऽप्रसिद्धेरिति मत्वाऽऽह। रजतमिति। अत्रापि पूर्वार्धान्नञनुषङ्गः॥४५२॥

न चेह राजता धर्माः कुतो ज्ञानं तदाकृति¹⁹²॥
न ह्याकारमनालिङ्ग्य ज्ञानमाकारवत्क्वचित्॥४५३॥

कल्पान्तरं निरस्यति। न चेति। देशान्तरस्थस्य रूप्यस्य तद्धर्माणां च वलयकारणयोग्यत्वादीनां पुरोदेशेऽसत्त्वान्न भ्रान्तिज्ञानस्य तदाकारत्वमतो देशान्तरस्थरू

प्यस्य न विषयत्वेन भ्रान्तिहेतुत्वं नापि प्रकारान्तरेणाप्रसिद्धेरित्यर्थः। एतेन तृतीयोऽपि प्रत्युक्तः। पुरोवर्तिसाधारणाकारस्य देशान्तरस्थरूप्याकारस्य च विशिष्टज्ञाने विषयत्वेन विधान्तरेण वा हेतुत्वायोगात्। ननु निराकारमेव भ्रान्तिज्ञानं न तत्सामान्यं विशेषं वाऽऽलिङ्गतेऽन्यथा भ्रान्तित्वायोगात्तत्राऽऽह। न हीति। आकारमनालम्ब्य क्वचिदपि भ्रान्तावभ्रान्तौ वा ज्ञानं नोपपद्यते सर्वं हि ज्ञानमाकारवद्दृश्यते तदत्रैव विशिष्टं रूप्यमज्ञानजमेष्टव्यमित्यर्थः॥४५३॥

शुक्तिकानुविधायित्वान्नेदं स्मर्तव्यसंश्रयम्॥
अनालिङ्गितबाह्यार्था बुद्धावेव स्मृतिर्यतः॥४५४॥

रूप्यधियः स्मृतित्वेनाप्रात्यक्ष्यान्न पुरोवर्त्यालम्बनं किंतु तटस्थं रूप्यमित्याशङ्क्या

ऽऽह। शुक्तिकेति। शुक्तीदमंशात्मना रूप्यस्य प्रतीतेस्तज्ज्ञानस्य पुरोवर्त्यनुसारित्वान्नेदं स्मर्यमाणं गोचरयत्यतो न स्मृती रूप्यधीरित्यर्थः। रूप्यधियोऽस्मृतित्वे हेन्वन्तरमाह। अनालिङ्गितेति। अतो रूप्यधीर्न स्मृतिर्बाह्यार्थवत्त्वादिति शेषः। कथं तर्हि स पितेत्यादिस्मृतावर्थवत्त्वप्रतीतिरित्याशङ्क्य बाह्यार्थाभावेऽपि प्रागनुभूतपित्रादिवासनात्मकबुद्धावेव तत्परिणामतया तदवस्थितेरित्याह। बुद्धाविति॥४५४॥

धर्मादिहेतुकं येऽपि परिणामं प्रचक्षते॥
सम्यग्ज्ञानेऽपि तुल्यत्वादनाश्वासस्तथा सति॥४५५॥

नन्वस्मृतिरपि सा नाज्ञानजा शुक्तेरेव वस्तुतो रूप्याकारेणादृष्टादिवशात्तज्ज्ञानात्मना चाऽऽत्मनो बुद्धेर्वा तद्वशादेव परिणामादत आह। धर्मादीति। यथोक्ते परिणामे सति तन्मते सर्वत्र तस्य तुल्यत्वाद्भ्रान्ताविव सम्यग्ज्ञानेऽप्यरूप्यस्य रूप्यात्मना धीरूप्यस्य वेति संशयान्न क्वचिदर्थनिश्चयः स्यादित्यर्थः॥४५५॥

भूतकालोपलब्धोऽर्थः स्मृतेश्चेद्भोचरो मतः॥
नासौ भूतात्मनाऽज्ञायि भूतज्ञानमनाश्रयम्॥४५६॥

निरस्ते परिणामवादिन्यनालिङ्गितबाह्यार्था स्मृतिरित्यत्र चोदयति। भूतेति। अतो रुप्यधियो बाह्यार्थवत्त्वेऽपि स्मृतित्वसिद्धिरिति शेषः। असावर्थो भूतात्मना पूर्वं न ज्ञातो न चानुभवमतिक्रम्य स्मृतिरतो भूतार्थस्मरणं युक्त्यवष्टम्भशून्यमिति परिहरति। नासाविति॥४५६॥

स्वोत्पत्तिव्यतिरेकेण ज्ञानकालोऽपि नेष्यते॥
अगत्वरं सद्विज्ञानं भूतार्थं ढौकते कथम्॥४५७॥

स्मृतेर्भूतार्थत्वेऽपि भ्रन्तेस्तदभावात्तत्र वर्तमानतया रूप्यादिदृष्टेस्तस्या न स्मृतितेति मन्वानः स्मृतेर्भ्रान्तेश्च न भूतार्थतेत्यत्र हेत्वन्तरमाह। स्वोत्पत्तीति। न हि क्षणिकस्य ज्ञानस्योत्पत्तिक्षणेतरक्षणे सत्त्वं क्षणिकत्वविरोधादतोऽपि वर्तमानं ज्ञानं न भूतार्थं स्यादि-

त्यर्थः। उत्पत्त्यत्वस्थायामेव ज्ञानं गत्वा कालान्तरस्थमर्थ स्पृशतीत्याशङ्क्याऽऽह। अगत्वरमिति। न च तर्कशास्त्रेशब्दवदर्भस्याऽऽगमनं कालान्तरस्थत्वविरोधात्सर्वत्र च गमनानभ्युपगमादिति भावः॥४५७॥

अविलुप्तार्थविज्ञानो यद्यात्माऽभ्युपगम्यते॥
सर्वेषां सर्वविज्ञानात्सर्वज्ञत्वं भवेद्ध्रुवम्॥४५८॥

न हि द्रष्टुरित्यादिश्रुत्या ज्ञानस्य क्षणिकत्वासिद्धिमाशङ्क्याह। अविलुप्तेति। स्वरूपज्ञानस्य नित्यत्वेऽपि विषयज्ञानस्य न नित्यत्वमतिप्रसङ्गादित्याह। सर्वेषामिति॥४५८॥

आश्रिताश्रयसंबन्धः कार्यकारणयोः स्मृतः॥
वर्तमानात्मगं¹⁹³ ज्ञानमतीतार्थं स्पृशेत्कथम्॥४५९॥

अथ स्थिरमपि ज्ञानमात्मनोऽन्यत्र स्थास्यति तत्कथमात्मनः सर्वज्ञत्वं तत्राऽऽह। आश्रितेति। न तावत्ते स्वतन्त्रं नित्यं ज्ञानमस्ति न च तस्याऽऽत्मनोऽर्थान्तरमाश्रयः कार्यकारणयोरिव ज्ञानात्मनोराश्रिताश्रयसंबन्धस्य प्रसिद्धत्वादतो ज्ञानस्य नित्यत्वायोगात्तस्य क्षणिकत्वादि दुर्वारमित्यर्थः। तस्य क्षणिकत्वमात्मनिष्ठत्वं चेति स्थिते फलितमाह। वर्तमानेति॥४५९॥

सम्यग्ज्ञानेऽपि चास्त्येतत्त्रयं यद्भवतेरितम्॥
प्रत्यभिज्ञाय तदिदमज्ञातं वस्त्ववैति हि॥४६०॥

रूप्यधियः स्मृतित्वासंभवान्न देशान्तरस्थं रूप्यं तद्धेतुरित्युक्त्वा सामान्यादित्रयजन्यं ज्ञानं भ्रान्तिरेवेति वासामान्यादित्रयजन्यैवेति वा विवक्षितमितिविकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। सम्यगिति। कथमिति चेद्यत्राज्ञातं ज्ञायते तत्र ज्ञाताज्ञातयोः सामान्यरूपं गम्यतेविशेषाग्रहश्च संभाव्यतेन हि केनचिदपि ज्ञानेन सर्वात्मनाऽर्थो गृह्यते। स्मृतिश्च तत्रास्तितदज्ञातं वस्तु ज्ञायते मयेति प्रत्यभिज्ञायेदं वस्तु लोको यतोऽवगच्छतीति त्रयं सम्यग्ज्ञाने संपादयति। प्रत्यभिज्ञायेति॥४६०॥

तथा सति मृषाज्ञानं सर्वत्रैव प्रसज्यते॥
मुक्त्वैकं प्रत्यगात्मानंन तत्रास्ति त्रयं यतः॥४६१॥

भवतु सम्यग्ज्ञाने त्रयं किं तावतेत्यत आह। तथेति। कारणत्रयजन्यं मिथ्याज्ञानमेवेत्यभ्युपगमादित्यर्थः। ज्ञानमात्रस्य मिथ्यात्वमिष्टमेवेति शून्यवादी मन्यते तं प्रत्याह। मुक्त्वेति। प्रत्यगात्मनः सामान्यविशेषमावविनिर्मुक्तत्वान्नित्यापरोक्षत्वाच्च तस्मिन्कारणत्रयस्य निरवकाशत्वादित्याह। न तत्रेति॥४६१॥

यस्मिन्सत्येव यत्कार्यंन भवेदेवचासति॥
तत्स्वकार्ये स्वत

चत्पादुच्यते कारणं बुधैः॥४६२॥

द्वितीयं दूषयति। यस्मिन्निति। स्वतन्त्रत्वं समर्थत्वमज्ञाने सत्येव भ्रान्तिदृष्टेरसति चादृष्टेस्तदेव तत्कारणमुन्वयव्यतिरेकक्तो लोके कारणत्वप्रसिद्धेः सामान्यादित्रयस्य भ्रमानुविधायित्वं पुनरग्रे निराकरिष्यति निराकृतं च पुरस्तादित्यर्थः॥४६२॥

स्वत आकारवत्किंचित्परतश्चापि दृश्यते॥
शुक्तिमृत्स्फटिकाद्येवं ज्ञानं किं नाभ्युपेयते॥४६३॥

भवतु भ्रान्तेरज्ञानजत्वं तथाऽपि रूप्यज्ञानमाकारवन्न वाऽऽद्ये स्वतो वा परतो वा प्रथमेविषयाकारभजनायोगो न खल्वाकारवत्याकारान्तरमर्थ्यतेऽर्थेनैव विशेषो हीत्यादिन्यायविरोधश्चपरतश्चेत्स्वतो निराकारता। द्वितीयेऽपि न विषयाकारभजनमाकारराहित्यस्वरूपविरोधादतो न सालम्बना भ्रान्तिरित्याशङक्याह। स्वत इति। चकारोऽवधारणार्थः स्वतःशब्देन संबध्यते। तत्र दृष्टान्तमाह। शुक्तीति। यथा स्वतः शुक्तिराकारवत्येव रूप्याकारं गृह्णाति मृदप्याकारवती स्वतो घटाद्याकारं भजते स्फटिकोऽपि स्वभावेनाऽऽकारवानेवालक्तकाद्याकारं धारयतीत्यर्थः। अनेकान्दृष्टान्तान्प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं प्रदर्श्यदार्ष्टान्तिकमाह। एवमिति। उक्तदृष्टान्तानुसारेण स्वतो ज्ञानस्याऽऽकारवत्त्वेऽपि विषयाकारभजनसंभवान्न भ्रान्तेर्निरालम्बनतेत्यर्थः॥४६३॥

नापि व्यभिचरेज्ज्ञानं यदि स्पर्तव्यपृष्ठगम्॥
साक्षाद्वस्त्वेकनिष्ठत्वाद्यथेयं शुक्तिकामतिः॥४६४॥

तर्हितस्याः सालम्बनत्वाद्धटादिधीवद्याथार्थ्यादभ्रान्ततेत्याशङ्क्याह। नापीति। स्मर्तव्यो रूप्यादिरर्थस्तं विषयीकृत्य सम्यग्रजतधीवद्भ्रान्तिज्ञानं स्थितं चेत्तर्हि प्रामाण्यं न व्यभिचरेदबाधितासंदिग्धापरोक्षवस्तुविषयत्वाच्छुक्तिज्ञानवदतो भ्रान्तेरमानत्वाद्याथार्थ्यायोगात्कल्पितविषयत्वेन सालम्बनतेत्यर्थः॥४६४॥

न च प्रत्यक्षविज्ञानात्स्मृतेर्भेदं लभेमहि॥
प्रध्वंसात्तस्य चार्थस्य नातोऽर्थस्पर्शिनी स्मृतिः॥४६५॥

भ्रान्तेरपि मानत्वाङ्गीकारादमानत्वासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। न चेति। स्मृतिशब्दो भ्रान्तिविषयः। तस्या मानत्वे मानभ्रान्तिभेदासिद्धिरुत्सर्गतो ज्ञानमात्रप्रामाण्येऽपि बाधादिना क्वचिदप्रामाण्यमिति विभागसिद्धिरित्यर्थः। इतश्चायथार्था भ्रान्तिरित्याह। प्रध्वंसादिति। भ्रान्त्यर्थस्य ज्ञानेन नाशान्न सा वस्तु विषयी करोत्यतस्तस्या युक्तमयथार्थत्वमित्यर्थः॥४६५॥

किं त्वेतदिति जिज्ञासोर्निषिद्धेऽप्यन्यथाग्रहे॥
तावतोव्यवधानत्वा

मुभुत्सा च न युज्यते॥४६६॥

भ्रान्तेरयथार्थत्वसमर्थनेनाज्ञानकार्यत्वं निर्धार्य तदर्थमेव मिथ्याज्ञानेतराज्ञाने हेत्वन्तरमाह। किं त्विति। आप्तोक्त्यादिना रूप्यसर्पादिमिथ्याज्ञाने निषिद्धेऽप्यधिष्ठानसाक्षात्कारात्पूर्वं किमेतदिति ज्ञातुमिच्छतो या बुभुत्सा सा वस्तुव्यवधीभूताज्ञानानुपगमे नैव युज्यते मिथ्याज्ञानमात्रं हि वस्तुनो व्यवधानमिष्टं तस्य निषिद्धत्वादतो वस्तुव्यवधानमनाद्यज्ञानं बुभुत्सानिदानमुपेयमित्यर्थः॥४६६॥

शुक्तिकेयमिति ह्यक्ते¹⁹⁴ यथार्थं प्रतिपद्यते॥
रजताद्यन्यथाज्ञानप्रतिषेधादृतेऽपि हि॥४६७॥

इतश्चास्ति मिथ्याज्ञानेतरदज्ञानमित्याह। शुक्तिकेति। इयं शुक्ती रज्जुरेषेत्यादौ प्रयोगे रूप्यसर्पाद्यन्यथाधीनिषेधं विनाऽपि श्रोता शुक्त्यादितत्त्वं वेत्तीति व्यवहारभूमावधिगतं तन्नान्तरीयकत्वेन तदज्ञानध्वस्त्या तद्धीर्निवर्तते तन्निवृत्तिश्च प्रतिषेधधियाऽनूद्यते मिथ्याज्ञानेतराज्ञानाभावे तु शुक्त्यादौ मिथ्याज्ञानोदयं विना सम्यग्ज्ञानं जायमानमनर्थकं स्यात्तस्यव्यवधायकाभावे स्वसत्तायां प्रकाशाव्यभिचारादतोऽस्त्यनाद्यज्ञानमित्यर्थः॥४६७॥

नीलोत्पलदलाभं स्वं सामान्येतरवर्जितम्॥
न पश्येयुस्त्रयासत्त्वान्न हि तच्चाक्षुषं यतः॥४६८॥

अज्ञानस्यमिथ्याधियोऽर्थान्तरत्वेऽपि न तद्धेतुत्वं सामान्यादित्रयस्यैवान्वयव्यतिरेकाम्यां तथात्वादित्याशङ्क्य व्यतिरेकाभावमाह। नीलेति। त्रयस्य भ्रान्तिहेतुत्वे नीलोत्पलदलसदृशमाकाशं बाला नाऽऽकलयेयुराकाशस्य सामान्यविशेषशून्यत्वात्कारणत्रयाभावादिति योजना। नभो नीलमिति धीस्तर्हिन भ्रान्तिरित्याङ्क्याऽऽह। न हीति। अचाक्षुषे नीरूपे द्रव्ये चाक्षुषधीभ्रान्तिरेवातस्मिंस्तद्धीत्वादित्यर्थः॥४६८॥

दिग्विभागादिवव्द्योम प्राग्यानं च रवौ तथा॥
स्वप्ने नानाप्रपञ्चाढ्यं मिथ्याज्ञानमृते त्रयात्॥४६९॥

त्रयं विना भ्रान्तिदृष्टेर्नतत्कारणमित्यत्रैव दृष्टान्तान्तराण्याह। दिगिति। आदिपदेन तलमलिननाद्युक्तिः। दृश्यते हि नभसि सामान्यविशेषभावविरहिणि प्राची प्रतीचीत्यादिदिग्विभागो दिशो व्योम्नो वस्त्वन्तरत्वे मानाभावात्तत्रैव धूमतुषारादिधीश्च निश्चिता सवितरि च प्रतीचीं दिशमारभ्य प्राचीदिशं प्रति गच्छतीति धीरस्ति स्वप्ने च विविधप्रपञ्चसहिता मिथ्याधीरुपलम्यते न च तत्र सर्वत्र कारणत्रयं सुसंपादमतो व्यतिरेकाभावान्न तस्य भ्रमहेतुतेत्यर्थः॥४६९॥

यत एवमतो ग्राह्यं शुक्तिकाज्ञानमेव तु¹⁹⁵॥
रजताद्यन्यथाज्ञान¹⁹⁶कारणं युक्तिगौरवात्॥४७०॥

त्रयस्य कारणत्वासंभवे पूर्वोक्तमज्ञामकारणत्वं सिद्धमित्युपसंहरति। यत इति। अतो युक्तिगौरवादिति संबन्धः। युक्तिस्तु न सामान्यात्स्मृतेश्चेत्यादावुक्ता॥४७०॥

कर्मज्ञानादिहेतुत्वान्नियमस्य यथा तव॥
सामान्याद्यविशेषेऽपि नियमोऽप्येवमिष्यताम्॥४७१॥

शुक्त्यज्ञानस्य भ्रान्तिहेतुत्वे किमिति तत्र रूप्यभ्रान्तिरेवार्थान्तरभ्रान्तिः किं न स्यादज्ञानस्य तुल्यत्वादिस्याशङ्क्याऽऽह। कर्मेति। ज्ञानशब्देन पूर्वानुभवो रजतादिविषयस्तद्वासना चाऽऽदिशब्देन गृह्यते। यथा ते त्रयस्याविशेषेऽपि शुक्तौ रूप्यधीरेव न हस्त्यादिधीरिति नियमस्तस्यादृष्टादिकृतत्वादेवं परस्य सर्वत्राज्ञानाविशेषेऽपि कर्मादिवशान्नियमो भ्रान्तेरित्यर्थः॥४७१॥

भूरिसामान्यविज्ञानाच्छौक्ल्यमेवकरोति किम्॥
सदप्यन्यदुदास्ते किं स्वाश्रयग्रहणं प्रति॥४७२॥

परपक्षेऽषि कर्मादिहेतुको नियमो भ्रान्तेरित्येतत्साधयति। भूरीति। नानासामान्यं शुक्तिस्थं गृह्णाति तत्र शौक्ल्यमेव किमिति रूप्यभ्रान्तिं जनयति वस्तुत्वादि गृह्यमाणं सदपि किमिति स्वाश्रयग्रहं प्रति न प्रभवत्यतो धर्मादिरेव नियमे हेतुरित्यर्थः॥४७२॥

अनेकार्थाभिसंबन्धाच्छौक्ल्यस्य रजते च कः॥
पक्षपातो विना हेतुं बलाकाज्ञानकृन्न किम्॥४७३॥

वस्तुत्वादित्यागेन शौक्ल्यस्यैव स्वाश्रयग्रहे व्यापारे तस्य पुरोवर्तिरजतसादृश्यात्मनो रजतपक्षपातितया विनाऽप्यदृष्टादिना नियमसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। अनेकेति। अनेकैरर्थे रूप्यबलाकादिभिः सदृशैः शौक्ल्यस्य संबन्धात्तस्य रूप्यपक्षपाते हेत्वभावाद्बलाकाज्ञानमेव किमिति शुक्तौ शौक्ल्यं न करोति तस्मात्परस्य कर्मादिना नियमवत्पक्षान्तरेऽपीत्यर्थः॥४७३॥

स्वाकारमात्रनिष्पत्तेर्नालं कार्यान्तराय हि॥
सामान्यं वा विशेषो वा नातः स्याद्राजती स्मृतिः॥४७४॥

इतश्च त्रयं न रूप्यादिभ्रान्तिहेतुरित्याह। स्वाकारेति। सामान्यादेः स्वविज्ञानमात्रहेतुत्वाद्रूप्यादिविशिष्टज्ञानार्थमसामर्थ्यात्तद्वशान्न रूप्यादिभ्रान्तिरित्यर्थः॥४७४॥

न ह्यसंनिहितं बोद्धर्वस्तु बुद्धौ करोति हि॥
ज्ञानयाकारवल्लोके सर्वाकारप्रसक्तितः॥४७५॥

त्रयस्य भ्रमाहेतुत्वमुक्त्वा देशान्तरस्थरूप्यस्य तदहेतुत्वे हेत्वन्तरमाह। न हीति। लोके हि बो

द्धरसंनिहितं वस्तु बुद्धौ

खाकारवद्विज्ञानं नैव जनयति तस्यासंनिहिताकारत्वे सर्वाकारत्वप्रसङ्गादतो न देशान्तरस्थरूप्यस्यैव भ्रान्तिहेतुतेत्यर्थः॥४७५॥

पदार्थान्तरसद्भावमपेक्ष्यान्यस्य वस्तुनः॥
यस्यः सिद्धिर्मृषा तत्स्याद्रज्जुसर्पद्विचन्द्रवत्॥४७६॥

शुक्त्याद्यवच्छिन्नचिदात्मस्थाज्ञान विलसितं रूप्यादीति दृष्टान्तं प्रसाध्य दार्ष्टान्तिकमाह। पदार्थेति। उत्पादकं ज्ञापकं च पदार्थान्तरं विवक्षितं। सापेक्षत्वाज्जगदपि सर्पादिवत्कल्पितमित्यर्थः॥४७६॥

प्रमात्रादीह यत्किंचित्प्रत्यगज्ञानहेतुजम्॥
अन्योन्यापेक्षसिद्धित्वान्मिथ्या तदपि पूर्ववत्॥४७७॥

कथं तस्य सापेक्षत्वं तदाह। प्रमान्नादीति। यत्किंचिदिह व्यवहारभूमौ मात्रादि तदप्यज्ञानजं मिथ्यैवान्योन्यापेक्षया सिद्धत्वान्न हि मिथोपेक्षामन्तरेण मातृमानादि सिध्यति पूर्वोक्तसर्पादिवदिति योजना॥४७७॥

आत्मन्यध्यासरूपोऽयं संसारः प्रतिपादितः॥
अध्यासश्च विना हेतुं न लोक उपपद्यते॥४७८॥

लोके मिथ्याज्ञानस्याज्ञानकार्यत्वात्प्रतीचि प्रपञ्चाध्यासस्तथेति प्रसाध्य वृत्तमनुद्रवति। आत्मनीति। भाष्यान्तरमवतारयितुं भूमिकामाह। अध्यासश्चेति। कार्यत्वाद्धटवदितिहेतुदृष्टान्तौ वक्तुं चशब्दः॥४७८॥

तस्माद्धेतूपदेशाय यः कारणमितीर्यते॥
यस्मिन्नविद्ययेत्येवं ननु कारणमीरितम्॥४७९॥

तात्पर्यफलोक्तिपूर्वके तदवतारयति। तस्मादिति। कार्यस्य कारणमन्तरेणासंभवादिति यावत्। पुनरुक्तिं चोदयति। यस्मिन्निति॥४७९॥

प्रधानवादमाशङ्क्य यस्माद्भूयोऽपि भण्यते॥
अज्ञात आत्मा जगतः कारणं न गुणत्रयम्॥४८०॥

परिहरति। प्रधानेति। यस्मिन्नविद्ययेति कारणस्योक्तत्वेऽपि निमित्तोपादानभेदं सांख्यवादमाशङ्क्योक्तमेव कारणं तद्भेदनिरासार्थं यस्मात्पुनरुच्यते तस्मान्न पुनरुक्तिदूषणमित्यर्थः। प्रधानवादनिराकरणं कथमिति तदाह। अज्ञात इति॥४८०॥

श्रुतितो युक्तितश्चापि स्वयमेव प्रवक्ष्यति¹⁹⁷॥
उदर्क इममेवार्थं नातोऽन्यत्कारणं ततः॥४८१॥

उत्तरपक्षस्य पूर्वपक्षनिरासस्यः चकथं प्रतिज्ञामात्रात्सिद्धिस्तत्राऽऽह। श्रुतित इति। अपिनोक्तत्वमस्यार्थस्य सूचयति। स्वयमिति भाष्यकारोकिः। आत्मन आकाशः संभूत एतस्माज्जायते प्राणो यः सर्वज्ञः सर्वविदित्यादिश्रुतेःपरिच्छिन्नस्य कार्यत्वान्मूलकारणत्वायोगादज्ञातं ब्रह्मैव कारणं न प्रधानादीति तत्र तत्रोक्तं वक्ष्यते च मधुब्राह्मणादा-

वतो न प्रधानवाद इत्यर्थः। कारणान्तरायोगादज्ञातं ब्रहौष तथेति निगमयति। नात इति। अज्ञातं ब्रह्म पश्चम्यर्थः। ततोऽन्यदिति संबन्धः॥४८१॥

यदात्मके नामरूपे इत्यज्ञानात्मता¹⁹⁸ तयोः॥
भण्यतेऽतोऽप्रमाणत्वं शुक्तिकारजतादिवत्॥४८२॥

यदात्मके इत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। यदात्यके इति। तयोर्नामरूपयोरिति यावत्। नामरूपात्मकद्वैतस्याविद्यादेहोफक्तलमाह। अत इति। अप्रमाणत्वमप्रामाणिकत्वं बाध्यतेति यावत्॥४८२॥

न कारणातिवर्त्यस्ति कार्यंजगति कुत्र चित्॥
स्वकारणाविशिष्टत्वे सलिलादितिहेतुगीः॥४८३॥

सलिलादिवदित्यादिदृष्टान्तभाष्यतात्पर्यमाह। नेत्यादिना। हेतुर्दृष्टान्तः साधकत्वाविशेषात्। न हि लोके कार्य हेतुमतिक्रमते तन्नामरूपद्वैतस्याज्ञातब्रह्मात्ममात्रत्वे सलिलादिवेत्यादिदृष्टान्तोक्तिः। यथा फेनादि जलोत्थं तन्मात्रमेवमज्ञातब्रह्मोत्थं जगद्ब्रह्ममात्रमित्यर्थः॥४८३॥

वस्तुवृत्तं न पर्याप्तं तदज्ञानापनुत्तये॥
अनुपात्तप्रमाणं सदित्यर्थप्रतिपत्तये॥४८४॥

यश्चेत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। वस्त्विति। नित्यशुद्धत्वादिलक्षणमपि वस्तुरूपं वाक्योत्थबुद्धिवृत्त्यनारूढं स्वगताज्ञानध्वंसार्थं न समर्थं केवलस्य वस्तुनस्तत्साधकत्वाद्वाक्यीयबुद्ध्यारूढमेव तत्स्वाज्ञानध्वस्तये शक्तमिति वक्तुं यश्चेत्यादिभाष्यमित्यर्थः॥४८४॥

स्वतो बुद्धमिदं यस्मादतः शुद्धमसद्द्वयम्¹⁹⁸॥
द्वितीयसंगतिर्यस्माल्लोकेऽशुद्धेः प्रयोजिका॥४८५॥

तत्र भाष्यं योजयति। स्वत इति। बोधैकरसत्वं शुद्धत्वे हेतुरित्युक्त्वा हेत्वन्तरमाह। असदिति। अतोऽद्वयमिति पाठे तु शुद्धत्वादेवाद्वयत्वं द्वितीयसंबन्धाभावस्य शुद्धत्वसाधकत्वादित्यर्थः। द्वितीयासंबन्धस्य शुद्धत्वहेतुत्वं व्यतिरेकमुखेन साधयति। द्वितीयेति। तस्मादद्वितीयत्वादुक्तं वस्तु सिद्धमिति शेषः। तादृश्यपि प्रतीच्यज्ञानादिदृष्टेर्वाक्यीयबुद्ध्यारूढमेवाऽऽत्मतत्त्वं तन्निवर्तकं न केवलमिति भावः॥४८५॥

यथोक्ततत्त्वे नाविद्यामृते स्याहूयसंगतिः॥
अतोऽशुद्धिनिषेधोक्तिस्तदविद्यानिषेधतः॥४८६॥

ननु द्वितीयासंबन्धान्न प्रतीचः शुद्धत्वमध्यक्षादिसिद्धद्वैतद्रष्टृत्वेनाऽऽत्मनस्तत्संबन्धात्तत्राऽऽह। यथोक्तेति। अविद्यासंबन्धाधीनद्वयसंबन्धादात्मन्यशुद्धिप्रसक्तिरतःश-

ब्दार्थः। तदविद्येत्यत्र तच्छब्दो यथोक्तवस्तुविषयः। द्वैततद्योगयोराविद्यत्वादात्मनो वास्तवी शुद्धिरित्यर्थः॥४८६॥

ईश्वराव्याकृतप्राणविराड्भूतेन्द्रियादिकम्॥
नाविद्योपाश्रयं मुक्त्वा संभाव्यं प्रत्यगात्मनि॥४८७॥

ईश्वराद्यष्टावस्थं जगत्पारमार्थिकमिति कैश्चिदिष्टत्वात्कथं द्वैतस्य मिथ्यात्वमित्याशङ्क्याऽऽह। ईश्वरेति। अन्तर्यामिसाक्षिणावीश्वरशब्दितौ। भूतशब्देन भवनयोग्या व्यक्तयो गृह्यन्ते। इन्द्रियशब्देन देवतोच्यते। आदिपदेन जातिरुक्ता॥४८७॥

प्रत्यग्याथात्म्यदृष्ट्या तन्निपुणोऽपि न वीक्षते॥
न च प्रत्यग्धियंमुक्त्वा पराग्बुद्धिर्मितिर्भवेत्॥४८८॥

प्रत्यगज्ञानजमेव द्वैतमिति प्रतिज्ञातेऽर्थे हेतुमाह। प्रत्यगिति। तथाऽपि पराग्दृष्ट्या दृष्टत्वाद्द्वैतस्य सत्यत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति॥४८८॥

पराञ्चिखानीत्येतच्च साटोपमभिधीयते॥
प्रत्यङ्यानैकमेयत्वं वेदान्तेष्वात्मवस्तुनः॥४८९॥

आत्मनोऽपि तर्हि पराग्बुद्धिबोध्यत्वान्मिथ्यात्वं स हि सर्वप्रत्ययवेद्योऽभ्युपेयते नेत्याह। पराञ्चीति। एतत्प्रत्यग्दृष्टिरूपमानमात्रगम्यत्वमात्मनो वेदान्तेषु पराञ्चीत्यादिश्रुत्या सतात्पर्यमुच्यते न हि तस्य सोपाधिकस्य सर्वप्रत्ययवेद्यत्वेऽपि निरुपाधिकस्य तथात्वमिति योजना॥४८९॥

इतो विरुद्धमानत्वं स्वतोपास्तद्वयात्मनः॥
शक्यं वैश्वानरवरात्प्रवक्तुंन तु मानतः॥४९०॥

प्रत्यङ्मानं हित्वा पराङ्मानगम्यतामपि केचित्प्रतीचो वदन्ति तान्प्रत्याह। इत इति। प्रत्यङ्मानादिति यावत्। विरुद्धमानत्वं पराङ्मानगम्यत्वमिति यावत्। विषयस्वरूपोक्त्या तस्मिन्पराङ्मानप्रवृत्तेरयोग्यतामाह। स्वत इति। अनुदिनमाराधितदेवताप्रसादादीदृग्वचनं भर्तृप्रपञ्चानां न प्रमाणादित्युपहसति। शक्यमिति॥४९०॥

नित्यशुद्धश्च बुद्धश्च यस्मादात्मा परः स्वतः॥
मुक्तश्चातोऽवसेयोऽसौ सद्वेदान्तोक्तिमानिना॥४९१॥

आत्मनो नित्यशुद्धत्वादि प्रतिपाद्य नित्यमुक्तस्वं प्रतिपादयति। नित्येति। न लिप्यते लोकदुःखेनेत्यादिवाक्यमत्र मानत्वेन सूचयति। सदिति। सतीं दोषरहितामपौरुषेयीं वेदान्तोक्तिं मानत्वेन स्वीकुर्वता वादिनेति यावत्॥४९१॥

एवंभूतोऽप्यसंबुद्धस्वात्मतत्वो महेश्वरः॥
आपेदे कारणात्मत्वंनामरूपादिसर्जने॥४९२॥

यथोक्तस्य परस्य कारणत्वानुपपत्तेः श्रुतिस्मृतिविरोधमाशङ्क्याऽऽह। एवमिति। स्रष्टुःसंहर्तुश्चाभेदमभिप्रेत्य महेश्वरग्रहणम्॥४९२॥

स एष इत्यनेनापि¹⁹⁹ सुविरुर्द्धात्मतां²⁰⁰ ब्रुवन्॥
विरुद्धवस्तुसंसृष्टि²⁰¹ ब्रूतेऽज्ञानैककारणम्॥४९३॥

नामरूपादिसर्जनस्या²⁰²ऽऽविद्यत्वमुक्तं तत्र श्रौतं पदद्वयं गमकमिति भाष्योक्तपदद्वयतात्पर्यमाह। स एष इति। स पर एष जीवस्तयोरद्वयत्वसद्वयत्वादिनाऽत्यन्तं विरुद्धयोरपि सामानाधिकरण्यादिनैकत्वं ब्रुवन्भाष्यकारो वेदो वा प्रतिपाद्यैक्यविरुद्धसृष्ट्यादिद्वैतमज्ञानजत्वेन मिथ्याभूतं सूचयति। अन्यथा तयोरैक्यायोगात्सामानाधिकरण्यादिविरोधादतो नामरूपादिसर्जनस्याऽऽविद्यत्वं पदद्वयगम्यमित्यर्थः॥४९३॥

व्याकुर्वन्निति वाक्येन स्वतो ज्ञोऽपि तमोन्वयात्॥
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं कार्यं प्राविशदुच्यते॥४९४॥

अव्याकृते आत्मभूते नामरूपे व्याकुर्वन्नित्यादिभाष्यमपि नामरूपादिसर्जनस्याऽऽविद्यत्वं गमयतीत्याह। व्याकुर्वन्निति। आत्मा स्वतो नित्यशुद्धत्वादिरूपोऽपि स्वाविद्यावष्टम्भात्कार्य सृष्ट्वा प्रविष्टस्तस्मिन्निति भाष्यणोच्यते तद्भाप्यमप्युक्तेऽर्थे मानमित्यर्थः॥४९४॥

स्वानुभूत्यनुरोधेन योऽज्ञातार्थः पुरोदितः॥
प्रकृतार्थावलेहित्वात्सर्वनाम्नास उच्यते॥४९५॥

वार्तिकाभ्यां प्रवेशवाक्यतात्पर्यं भाष्योक्तमुक्त्वा सशब्दार्थमाह। स्वानुभूतीति। पुरेत्यव्याकृतवाक्योक्तिः। अज्ञातस्य प्रतीचः सशब्देनोपादाने हेतुमाह। प्रकृतेति॥४९५॥

परामृश्य स इत्येवमव्याकृतसतत्त्वकम्॥
तथारूपः स्वकार्यस्थः प्रात्यक्ष्यादेष उच्यते॥४९६॥

सशब्देन पारोक्ष्यं प्रतीचो दर्शयित्वा कथमापरोक्ष्यमेषशब्देनोच्यते तत्राऽऽह। परामृश्येति। अव्याकृतस्य सतत्त्वकं पारमार्थिकमविकृतमात्मानमिति यावत्। तथारूप इत्यज्ञात इत्येतत्। स्वकार्यस्थो बुद्धिस्थः प्रत्यगात्मेति यावत्। तस्यैषशब्देनोक्तौ हेतुमाह। प्रात्यक्ष्यादिति॥४९६॥

विरुद्धरूपयोरेवं निर्द्वयद्वयरूपतः॥
स एष इति निर्देशः कथं स्यात्कृष्णसर्पवत्॥४९७॥

पदद्वयसामानाधिकरण्यादुक्तमैक्यमाक्षिपति। विरुद्धेति। निर्द्वयसद्वयरूपतो विरुद्धरूपयोस्तत्त्वमर्थयोः स एष इत्येवं सामानाभिकरण्यादेकत्वनिर्देशः कथं स्यादित्यन्वयः।

न हि चैत्रस्य कृष्णसर्पेणैक्यव्यपदेशो युक्तस्तथा परेण जीवस्याशक्यमैक्यं वक्तुं विरोधाविशेषादित्याह। कृष्णेति॥४९७॥

कारणान्नान्यतः कार्यं तथा कार्याच्च कारणम्॥
इत्युक्तन्यायहेतुत्वान्न विरोधोऽत्र कश्चन॥४९८॥

कार्यकारणयोर्मिथः सापेक्षत्वेन कल्पितत्वमित्युक्तन्यायस्याविरोधे हेतुत्वात्प्रकृतैक्यविरोधो नेति परिहरति। कारणादिति। द्वैतस्याविद्यातो भानाद्वस्तुनो विरोधासिद्धेः सामानाधिकरण्यलब्धमैक्यमविरुद्धमित्यर्थः॥४९८॥

अज्ञातवस्तुतत्त्वस्य दुष्करं नास्ति किंचन॥
नीलीकृतं नभः पश्येच्चक्षुषा नीलवस्त्रवत्॥४९९॥

अज्ञानादपि कथं प्रामाणिकैक्यविरुद्धकार्यकारणात्मकद्वैतधीरित्याशङ्क्य कुर्यान्मेरावणुधियमित्यत्रोक्तं स्मारयति। अज्ञातेति। तत्र दृष्टान्तमाह। नीलीकृतमिति॥४९९॥

योग्यायोग्यव्यपेक्षेयं मानव्यवहृतौ भवेत्॥
कल्पनामात्रनिष्पत्तेर्नापेक्षाऽज्ञानभूमिषु॥५००॥

अज्ञानाधीनेऽपि भ्रमे कथं चक्षुरयोग्यस्य नभसश्चक्षुषा दर्शनमित्याशङ्क्याऽऽह। योग्येति। अथवा नीलं वासो योग्यत्वाच्चक्षुषोपलब्धुं शक्यते नभस्तु नीलीकृतं चक्षुरयोग्यत्वान्न तेन द्रष्टुं शक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। योग्येति। आविद्यव्यवहारेषु योग्यायोग्यविभागापेक्षा नास्तीत्यत्र हेतुमाह। कल्पनेति। अज्ञानभूमयो विभ्रमास्तेषु न योग्यायोग्यविभागापेक्षा तेषां कल्पनामात्रेण निष्पन्नानां प्रतिभासमात्रदेहत्वादित्यर्थः॥५००॥

इत्युक्तप्रतिपत्त्यर्थं हेतुरेषोऽभिधीयते॥
प्रविष्ट इत्यनेनात्र स्वाभासैकतमोन्वयात्॥५०१॥

ऐक्यविरुद्धाकारस्याऽऽविद्यत्वादविरुद्धं तदिति पदद्वयेनोक्त्वा प्रविष्टपदस्यार्थमाह। इत्युक्तेति। इतिना पदद्वयसामानाधिकरण्योक्तिस्तेनोक्तमैक्यं तन्निश्चयार्थमपेक्षितो हेतुः प्रविष्टशब्देनोच्यत इत्यर्थः। परस्य प्रवेशश्चेत्प्रविष्टस्य जीवत्वात्तेन तदैक्यं युक्तं न तु परस्य प्रवेशस्तस्यासङ्गत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अत्रेति। सृष्टे कार्ये प्रत्यगाभासं यदखण्डं तमस्तत्संबन्धात्प्रवेश इत्यर्थः॥५०१॥

ब्रह्मादावित्यनेनापि जनिमत्सर्वमुच्यते॥
कृत्स्नसंसारधर्मार्थंदेहेष्विति च भण्यते॥५०२॥

इहशब्दार्थं भाष्योक्तं वदन्ब्रह्मादिस्तम्वपर्यन्तेष्वित्यस्यार्थमाह। ब्रह्मादाविति। सर्वमपीत्यपिशब्दस्य संबन्धः। इहशब्दार्थतया जनिमन्मात्रस्येष्टत्वात्तस्यैकवचने-

नापि वक्तुं शक्यत्वाद्बहूक्तिरविवक्षितेति मत्वा ब्रह्मादावित्युक्तम्। जनिमन्मात्रमिहशब्दार्थश्चेद्देहेष्विति विशेषणं किमर्थमित्याशङ्क्याऽऽह। कत्स्नेति। सर्वस्य संसाराश्रयस्योपाधेर्ग्रहार्थं देहपदमित्यर्थः॥५०२॥

ब्रह्मादिस्तम्ब

प

र्यन्तं²⁰³ देहेष्विति तथोच्यते॥
क्रियाफलाभिसं²⁰⁴बन्धो देहेष्वेवेति नाऽऽत्मनि॥५०३॥

कर्मफलाश्रयेष्वशनायादिमत्स्विति भागस्यार्थमाह। ब्रह्मादीति। देहेष्वेव क्रियादिसंबन्धो नाऽऽत्मनीति यथा तथा ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेष्वित्यादिभाष्येकर्मफलेष्वित्याद्युच्यत इति योजना॥५०३॥

प्रत्यङ्मोहमरूद्बुद्धिचक्षुर्देहादिरूपिणाम्॥
प्रविष्टवचसैकात्म्यं गुणप्राधान्यमुच्यते॥५०४॥

प्रवेशवाक्यस्थप्रविष्टशब्दस्यैक्यहेतुमर्थमुक्त्वा तस्यैवार्थान्तरमाह। प्रत्य‌ङ्ङिति। प्रत्यङ्मोहः परस्योपाधिः। मरुत्प्राणः सूत्रोपाधिः। बुद्धिरन्तःकरणं हिरण्यगर्भोपाधिः। चक्षुःशब्देन सर्वाणीन्द्रियाणि लक्ष्यन्ते। स्थूलो देहः स च सर्वो विराडुपाधिः। आदिशब्देनास्मदादीनामुपाधयो व्यष्टयः कर्मादि चोच्यन्ते। एतद्रूपिणामुपहितानामीशादीनां सर्वोपाधिविधुरेण ब्रह्मणैक्यं प्रविष्टशब्दार्थः। तच्चैक्यं रज्जुसर्पयोरिव गुणप्राधान्यरूपं तस्मादुपहितं सर्वमुपाधिहीने कल्पितत्वात्तन्मात्रमित्यर्थः॥५०४॥

न ढौकते पराचीनं प्रत्यक्त्वासङ्गतः परः॥
नेहाज्ञानमनादाय ह्यात्माऽनात्मानमीक्षते॥५०५॥

ननूपहितानां पराभेदश्चेत्तस्योपाधियोगादसङ्गत्वहानिस्तदयोगे च नोपहिताभेदस्तत्राऽऽह। न ढौकत इति। सर्वप्रत्यक्त्वेन भेदाभावात्तत्कल्पनेऽपि वस्तुतः सङ्गाभावस्य श्रौतत्वाद्वास्तवमसङ्गत्वमविरुद्धमित्यर्थः। परस्य पराचीनासंबन्धे साक्षित्वासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। नेति। इहेत्यज्ञं प्रत्यञ्चमाह। श्रौतं वा मतं साक्षित्वस्याविद्याकृतत्वं विद्वत्प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः॥५०५॥

स्थाण्वज्ञानमनादाय न चोरादीक्षणं यथा॥
आत्माज्ञानमनादाय तद्वन्नात्मवीक्षणम्॥५०६॥

अज्ञानतो विश्वसाक्षित्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। स्थाण्विति॥५०६॥

येनान्वितोऽयं संसारी सुषुप्ते कर्मणः क्षयात्॥
तत्स्वाभाव्यावशेषः स्यात्तत्कार्यत्वाद्धटादिवत्॥५०७॥

ईशादिभिरुपहितैरभिन्नस्यापि परस्यासङ्गत्वं साक्षित्वं च प्रसाध्याभेदे हेत्वन्तरमाह। येनेति। स्वापे व्यक्तभोगहेतुकर्माभावाद्विक्षेपहीनः सन्नेष संसारी सति संपद्येत्यादिश्रुते-

र्येनाज्ञातब्रह्मणा तादात्म्यं गतस्तस्य कारणब्रह्मणो यत्स्वाभाव्यमप्रपञ्चत्वं तदविशेषस्तन्मात्रो भवेदयमीशादिस्तस्मिन्नध्यस्तत्वाद्यथा घटो मृद्विकारस्तदात्मकस्तद्वदित्यर्थः॥५०७॥

स्वात्माभासप्रवेशो यः प्रत्यङ्मोहनिबन्धनः॥
तज्जेष्वपि स एव स्यान्मरुबुद्ध्यादिरुपिषु॥५०८॥

प्रविष्टशब्दस्य ब्रह्मात्मैक्यमर्थः समर्थितः। इदानीं तस्यार्थो नैक्यमर्थान्तरे रूढेरित्याशङ्क्याऽऽह। स्वात्मेति। यो हि प्रत्यङ्मोहकृतस्तस्मिन्मोहे प्रत्यगाभासाख्यः प्रवेशः स एव प्रत्यगज्ञानजन्येप्वपि सर्वेषूपाधिषु प्रवेशः प्रवेशान्तरस्यापरिच्छिन्ने परस्मिन्नयोगान्न चाऽऽभासस्याऽऽभासिनोऽन्यत्र सत्त्वमित्यैक्ये प्रविष्टशब्दः पर्यवस्यतीत्यर्थः॥५०८॥

पयोम्भोवत्सूत्ररूपं क्रियाविज्ञानशक्तिमत्॥
कर्तृस्थभावकं²⁰⁵ स्थास्नु चलं कर्मस्थभावकम्²⁰⁶॥५०९॥

मरुद्बहुद्व्यादिरूपिष्विति प्रवेशाधिकरणान्युक्तानि तेषां स्वरूपमाह। पयोम्भोवदित्यादिना। व्यतिकीर्णक्षीरनीरवन्मायोपाधिकारणं नानारूपं तस्य सर्वकार्यात्मकत्वात्तस्मादुत्पन्नं सूत्रमपञ्चीकृतभूतात्मकं क्रियाप्रधानज्ञानोपसर्जनशक्तियुक्तमित्यर्थः। कारणस्यावान्तरविशेषमाह। कर्तृस्थेति। कर्तृरूपेण जनकत्वेन स्थितं यत्स्वरूपं सूत्रकारणं तदुद्भवनिमित्तं स्थास्न्वविचलमनादित्वादित्यर्थः। कार्यस्य सूत्रस्यावान्तरविशेषमाह। चलमिति। कर्मरूपेण जन्यत्वेन स्थितं यत्कार्यरूपं सूत्रं तच्चलमाद्यन्तवदित्यर्थः॥५०९॥

बुद्ध्यात्मनोऽभिनिर्वृत्तिर्व्यवसायात्मनस्ततः॥
हिरण्यगर्भंयं प्राहुरुपादानं जगद्धियाम्॥५१०॥

क्रियोपसर्जनज्ञानशक्तिकहिरण्यगर्भस्य परस्मादुत्पत्तिमनुवदन्नवान्तरं स्वरूपमाह। बुद्ध्यात्मन इति। तमेव विशिनष्टि। व्यवसायात्मन इति। सूत्रं व्यावर्तयति। तत इति। अज्ञातात्परस्मादित्यर्थः। ततो बुद्ध्यात्मोत्पत्तावपि हिरण्यगर्भस्य किमायातं तदाह। हिरण्यगर्भमिति। तत्र श्रुतिस्मृती प्रमाणयति। प्राहुरिति। तस्मिन्नेव कार्यलिङ्गकमनुमानं सूचयति। उपादानमिति॥५१०॥

वैराजं स्थानमासाद्य क्ष्मादिदेशविभागवान्॥
देवताकरणो देव एषएवोच्यते विराट्॥५११॥

विराजः स्वरूपमाह। वैराजमिति। परात्मैव सूत्रादिहेतुर्मायावी सूक्ष्मः पृथिव्यादिपञ्चकाद्देशविभागवान्वैराजं स्थूलप्रपञ्चात्मकं स्थानं प्राप्य विराहुच्यते स चाग्निसूर्याद्यवयववानित्यर्थः॥५११॥

तथा च मन्त्रवर्णोऽत्र ह्यग्निर्मूर्धेति दृश्यते॥
तदुपादानमात्राः स्युर्देवताः स्वाभिमानजाः॥५१२॥

उक्ते विराजि पूर्वोक्तमेव मानं स्मारयति। तथा चेति। द्यौर्मूर्धानमस्य विप्रा वदन्तीत्याद्या स्मृतिरपि दर्शिते विराजि यथोक्तश्रुतिमूला भवति माममिति वक्तुं हिशब्दः। विराजः सकाशादुत्पत्तिमनुवदन्निन्द्रादिदेवतास्वरूपं संगृह्णाति। तदुपादानेति। इन्द्रोऽहमित्याद्यभिमानित्वेन साधकावस्थायां पुमानवस्थितस्तेन तद्वासनाऽपि देवतासु फलभूतासु हेतुरित्याह। स्वाभिमानजा इति॥५१२॥

आधिभौतिकभूतानां तथैवाध्यात्मरूपिणाम्॥
पूर्वोक्तानां परिच्छेदो ह्यविद्याकामकर्मभिः॥५१३॥

भवन्त्वेवंविधानि प्रवेशाधिकरणानि तेषु प्रविष्टं चैतन्यमेकमनेकं वाऽऽद्ये जीवभेदव्यवहारायोगाद्द्वितीये त्वद्वैतहतिरित्याशङक्याऽऽह। आधिभौतिकेति। तथैवेत्याधिदैविकभूतसमुच्चयार्थः। पूर्वोक्तानां प्रत्यङ्मोहमरुद्बुद्धीत्यादावुक्तानामिति यावत्। तत्तदुपाधिषु प्रविष्टचैतन्यस्यैक्येऽपि जीवभेदव्यवहारोऽविद्यादिवशादित्यर्थः। अविद्यादेरविद्यमानपरिच्छेदपरिनिर्माणनिपुणताद्योतनार्थो हिशब्दः॥५१३॥

सूत्रादिस्थाणुपर्यन्तं जगत्सृष्ट्वाऽऽत्ममायया॥
स्वाभासैकसहायात्मा तदेव प्राविशद्धरिः॥५१४॥

प्रवेशवाक्यार्थमुपसंहरति। सूत्रादीति। एकः स्वाभासः सहायोऽस्य स स्वाभासैकसहायः स चासावात्मा च स्वसृष्टं जगत्प्राविशदिति योजना। सृष्टौ प्रवेशे च साधारणं हेतुमाह। आत्मेति। प्रविष्टस्य तत्र तत्र पालयितृत्वं सूचयति। हरिरिति॥५१४॥

ननु व्याक्रियतेत्युक्तं स्वयमेव जगत्पुरा॥
कर्मकर्त्रुक्तितोऽकस्मात्कथं कर्ताऽभिधीयते॥५१५॥

व्यक्तस्रष्टा परमात्मा सृष्टौ प्रविष्टस्तस्मिन्नित्युक्तमाक्षिपति। नन्विति। पुरा तन्नामरूपाभ्यामित्यत्रेति यावत्। तत्र स्वयमेव जगतो व्याक्रियेत्येतदवद्योती शब्दो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह। कर्मेति। कर्मकर्तरि लकारदर्शनाज्जगतः स्वयमेव व्याक्रियेत्येवं सति द्रष्टुरभावान्न तस्य प्रवेष्टृत्वमित्याह। अकस्मादिति॥५१५॥

परात्मनः प्रवेशोऽपि न्यायं संगच्छते न च॥
नेहासौ प्रकृतो यस्मादतो नासौ प्रवेशभाक्॥५१६॥

परस्याप्रवेशे हेत्वन्तरमाह। परात्मन इति। यद्यपि परमात्मा जगतः स्रष्टा वेदान्तेष्वधिगतस्तथाऽपि नैव तस्य प्रवेशो न्यायमनुसरतीत्यर्थः। कथं न्यायासंगतिस्त-

त्राऽऽह। नेहेति। अव्याकृतस्य कारणत्वेनास्मिन्प्रकरणे प्रकृतत्वात्कारणत्वेनाकारणत्वेन च परस्याप्रकृतत्वान्न तस्य प्रवेशसिद्धिरित्यर्थः॥५१६॥

नैष दोषः परस्यापि ह्यव्यक्तजगदात्मना॥
विवक्षितत्वादाक्षिप्तनियन्त्राद्यभिधीयते॥५१७॥

परस्य प्रकृतत्वं दर्शयन्पूर्वापरविरोधं समाधत्ते। नेत्यादिना। अव्याकृतवदित्यपेरर्थः। परस्य जगद्धेतुत्वेन तत्प्रवेष्टृत्वेन च सर्वोपनिषत्प्रसिद्धत्वार्थोहिशब्दः। व्याक्रियतेति कर्मकर्तृत्वप्रयोगाज्जगत्कर्तुरविवक्षितत्वमुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। आक्षिप्तेति। जगद्वयाकरणस्य नियन्त्राद्यतिरेकेणायोगात्तद्युक्तं जगदव्याकृतशब्देनोच्यते मुच्यते वत्सः स्वयमेवेतिवत्कर्मकर्तरिलकारस्तु व्याकरणसौकर्यापेक्षयोक्तोऽतोऽस्ति परस्य प्रकृतत्वमिति न पूर्वापरविरोध इत्यर्थः॥५१७॥

इदंशब्दाभिधानेन ह्येकाधिकरणश्रवात्॥
अव्याकृतपदस्यातो यथोक्तोऽर्थोऽत्र युज्यते॥५१८॥

अव्याकृतशब्दस्य नियन्त्रादियुक्तजगद्वाचित्वे हेत्वन्तरमाह। इदंशब्देति। अतःशब्दस्य पञ्चम्या संबन्धः। यथोक्तोऽर्थो नियन्त्रादिसाहित्यम्। अत्रेत्यव्याकृतजगदुक्तिः। सामानाधिकरण्यस्याभिन्नार्थवृत्तित्वप्रसिद्ध्यर्थोहिशब्दः। इदंशब्देन व्यक्तजगदभिधानेनाव्याकृतपदस्याव्यक्तजगदभिधानस्य सामानाधिकरण्यश्रवणादस्मादस्मिञ्जगति सर्वत्रैव नियन्त्रादिसाहित्यमुचितमिति योजना॥५१८॥

इदं जगन्नियन्त्रादिविभिन्नानेकरूपवत्॥
यथाऽधुना निश्चिनुमः प्रागप्येतदभूत्तथा॥५१९॥

कथमुक्तसामानाधिकरण्यमात्रादव्याकृतस्य जगतो नियन्त्रादियुक्तत्वं तत्राऽऽह। इदमिति। आदिपदेन करणोपकरणादिग्रहणम्। इदमा च दृश्यमानं घटादि परामृश्यते। दृष्टानुसारिणी कल्पनेति भावः॥५१९॥

नामरूपाद्यभिव्यक्तेः प्राग्व्यक्ताप

हवेऽप्यभूत्॥
अव्यक्ताध्यक्ष एकाकी व्यक्तं यत्साक्षिकं जगत्॥५२०॥

अव्याकृते जगति नियन्त्रादियुक्ते साधकवैधुर्यमाशङ्क्याऽऽह। नामेति। नामरूपाभ्यां व्यक्तं जगद्येन साक्षिणा नियन्त्रादियुक्तमनुभूयते स एव तदुत्पत्तेः पूर्वं तदप

ङ्गवादूर्ध्वच तद्व्यक्ताव्यक्तसाधको न च तस्यान्यसाधकापेक्षैकाकित्वात्स्वप्रकाशत्वाश्चेत्यर्थः॥५२०॥

जगज्जनिस्थितिध्वंसनृत्तसा²⁰⁷क्ष्यतिरेकतः॥
शिष्टस्येह प्रवेश्यत्वात्पर एवाऽऽविशेदतः॥५२१॥

परस्य प्रकृतत्वोक्त्या तस्यैव प्रवेशमुक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरमाह। जगदिति। साक्षिणो भेदेन श्रुतं दृष्टं वा यदवशिष्टं तस्य सर्वस्य प्रवेशविषयान्तर्भावात्परात्मैव जगति प्रवेष्टा तन्न भेदशङ्केत्यर्थः॥५२१॥

विवक्षातश्च शब्दानां प्रयोगो जगतीक्ष्यते॥
यथा ग्रामादिशब्दानां तथेहाप्यवसीयताम्॥५२२॥

अव्याकृतवाक्ये परस्य न प्रकृतत्वमेकस्याव्याकृतशब्दस्यानेकार्थत्वाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। विवक्षातश्चेति। शक्त्यनुरोधं दृष्टान्तयितुं चशब्दः। ईक्षणमेव दृष्टान्तनिष्ठतया दर्शयति। यथेति। ग्रामपटादिशब्दवदव्याकृतशब्देऽप्यनेकार्थतेति दार्ष्टान्तिकमाह। तथेति॥५२२॥

निवासश्च निवासी च तथा चोभयमुच्यते॥
ग्रामशब्देन लोकेऽस्मिंस्तथेहापि जगद्भिरा॥५२३॥

कथं ग्रामशब्दस्यानेकार्थत्वं तत्राऽऽह। निवासश्चेति। ग्रामः शून्यो ग्रामो गतो ग्रामं न प्रविशेदित्युदाहरणानि। जगदव्याकृतशब्दयोरेकार्थत्वमादायोक्तमेव दार्ष्टान्तिकमादत्ते। तथेति। इहेति शास्त्रोक्तिः। जगद्गिराऽनेकार्थविवक्षेति शेषः॥५२३॥

क्वचिदात्मैव निर्देश्योऽनात्मैव क्वचिदुच्यते॥
तथोभयविवक्षाऽपि व्याकृताव्याकृतोक्तितः॥५२४॥

दार्ष्टान्तिकं प्रपञ्चयति। क्वचिदिति। उभयविवक्षायामुदाहरणमाह। व्याकृतेति। व्याकृतमेव जगदव्याकृतमित्युक्तेरित्यर्थः॥५२४॥

यत्र नाशादिमद्वस्तु प्राधान्येन विवक्ष्यते॥
तत्रानात्मैव वाच्योऽर्थः प्रत्यगात्मोपसर्जनः॥५२५॥

कुत्रानात्मैव जगच्छब्देनोच्यते तत्राऽऽह। यत्रेति। जगदुत्पत्तिनाशादिमदित्यादिप्रयोगे जगच्छब्देनानात्मैव प्राधान्येनोच्यते तस्मिन्प्रत्यगुपसर्जनी भवत्यन्यथा जन्माद्ययोगादित्यर्थः॥५२५॥

अस्थूलो²⁰⁸ऽजोऽजरः शुद्धो यत्र चाप्यभिधीयते॥
प्रत्येगात्मविवक्षैव²⁰⁹ तत्र ज्ञेयाभिधानतः॥५२६॥

कुत्र प्राधान्येनाऽऽत्मैव जगच्छब्देनोच्यते तत्राऽऽह। अस्थूल इति। यत्र निषेध्यत्वेन स्थूलादि जगत्कथ्यते तत्र प्रत्यगात्मैव निषेध्यार्पणद्वारा तच्छब्देन विवक्ष्यते निषेधमात्रे तदपर्यवसानस्य वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः॥५२६॥

अव्यक्तं व्याकृतं विश्वं यत्र चाप्यभिधीयते॥
आत्मानात्मद्वयार्थैव विवक्षा तत्र गम्यते॥५२७॥

उभयविवक्षया जगच्छब्दप्रयोगस्तर्हिक्वेत्याशङ्क्य तद्धेदमित्यादावित्याह। अव्यक्तमिति। व्याकृताव्याकृतोक्तित इत्येतदेवात्र व्यक्तीकृतमिति न पौनरुक्त्यम्॥५२७॥

यन्मदन्यदिति चोक्तेः परस्य प्रकृतत्वतः॥
सशब्देन परामर्शः परस्येह भवेदतः॥५२८॥

अव्याकृतवाक्ये परस्य प्रकृतत्वात्तस्य प्रवेशवाक्ये सशब्देन परामर्श उक्तः। यदि तस्य तत्र प्रकृतत्वं नेष्टं तथाऽपि यन्मदन्यन्नास्तीत्यत्र प्रकृतत्वात्तस्यात्र सशब्देन परामर्शात्तस्यैव स्रष्टुःसृष्टे जगति प्रवेशो युक्त इत्याह। यदित्यादिना। इहेति प्रवेशवाक्योक्तिः। परस्य सर्वनाम्ना परामर्शे तस्यैव सृष्टे जगति प्रवेशः सिध्यतीति फलितमाह। अत इति॥५२८॥

अव्यावृत्ताननुगतयाथात्म्यादात्मवस्तुनः॥
ननु प्रवेशस्तस्येह कथं श्रुत्योपदिश्यते॥५२९॥

प्रकारान्तरेण तस्य प्रवेशमाक्षिपति। अव्यावृत्तेति। इहेति बुद्ध्यादिनिर्देशः॥५२९॥

अप्रविष्टं यतो वेश्म परिच्छिन्नेन शक्यते॥
प्रवेष्टुं पुरुषेणैवं न खेनैतद्विधर्मतः॥५३०॥

कथमिति सूचितानुपपत्तिमेव स्पष्टयति। अप्रविष्टमिति। पुरुषवदाकाशेन वेश्म न प्रवेष्टुं शक्यं तस्यापरिच्छिन्नत्वेन तद्वैलक्षण्यादतो न पूर्णस्य क्वचित्प्रवेशसिद्धिरित्याह। एवमिति॥५३०॥

सर्वगाणामपि यथा भूतानां परिणामतः॥
सर्पादीनां प्रवेशः स्यादुपलादौ मतं यदि॥५३१॥

निदर्शनवशादाशङ्कते। सर्वगाणामिति। यथा पृथिव्यादिभूतानां सर्वकार्यव्यापिनामपि परिणामवशात्प्राप्तसर्पकृमिकीटादिभावानां तेनैव सर्पाद्याकारेण पाषाणदार्वादौप्रवेशस्तथा परस्य सर्वगतस्यापि जीवाख्यपरिणामद्वारा बुद्धौ प्रवेशः स्यादिति यदि मतमिति शङ्कार्थः॥५३१॥

युतसिद्धनिवृत्त्यर्थं सहजोक्त्याऽभिधीयते॥
अश्मनः परिणामत्वात्सर्पादेः परिपाकतः॥५३२॥

पृथिव्यादीनां सर्पाद्यात्मना पाषाणादौ प्रवेशो न युक्तः पाषाणे सहजोऽन्तस्थः सर्व इतिभाष्यविरोधादित्याशङ्क्य सहजशब्दार्थमाह। युतेति। पाषाणाद्बाह्यः सर्पादिस्तस्मात्पृथगेव सिद्धस्तत्र प्रविष्ट इति शङ्कापोहार्थ सहजशब्देनोक्त इत्यर्थः। पाषाणादौ सर्पादेः सहजत्वे हेतुमाह। अश्मन इति। सर्पमण्डूकादेरश्मादिरूपेण स्थितभूतपश्चकपरिणाम-

त्वात्तत्र सहजत्वमित्यर्थः।कथमश्माद्यात्मकभूतपञ्चकस्य सर्पादिरूपेण परिणामस्तत्राऽऽह। परिपाकत इति॥५३२॥

दृश्यतेऽन्तस्थतोयानां बहिष्ठः परिपाकतः॥
परिणामः पदार्थानां क्रिमिसर्पादिलक्षणः॥५३३॥

कालादिपाकवशात्पृथिव्यादिपञ्चकस्य सर्पादिपरिणाममनुभवेन साधयति। दृश्यत इति। अस्मदुदरेषु पाषाणादिषु चान्तः स्थानि यानि तोयोपलक्षितानि भूतानि पदार्थशब्दितानि तेषां पाकवशात्परिणामः सर्पादिलक्षणो बहिष्ठो लक्ष्यतेऽतस्तद्रूपेणाश्मादावपरिच्छिन्नभूतानुप्रवेशवदपरिच्छिन्नस्यापि परस्य जीवाकारेण बुद्ध्यादौ प्रवेशसिद्धिरित्यर्थः॥५३३॥

नैवं यस्मादनापन्नधर्मान्तर इहोच्यते॥
कार्ये प्रविष्टः स्रष्टैव पुमान्वेश्मेव तत्कृतम्॥५३४॥

पूर्ववाद्याह। नैवमिति। यथा देवदत्तोऽनेकशिल्पपर्यवदातः²¹⁰ स्वकृतं वेश्म प्रविशति तथैव स्रष्टा सृष्टे कार्ये बुद्ध्यादावप्राप्तपरिणामविशेषः सन्प्रविष्टोऽस्तीति तत्सृष्ट्वेत्यादिश्रुत्या यस्मादुच्यते तस्मान्नोपदिष्टदृष्टान्तवशादाशङ्कासावकाशेत्यर्थः॥५३४॥

यथा भुक्त्वैति नगरं भुज्येतिकिययोर्नरः॥
अविशिष्टो भवेत्कर्ता भिन्नकालस्थयोस्तथा॥५३५॥
सृष्ट्वेदं सकलं विश्वं पश्चात्तत्प्राविशद्विभुः²¹¹॥
अनुपात्तान्यधर्मः सन्न तु पाषाणसर्पवत्॥५३६॥

ननु तक्ष्णा सृष्टे वेश्मनि ततोऽन्यस्यापि प्रवेशो दृश्यते तथा परेण सृष्टे जगत्यन्यस्य प्रवेशो भविष्यति नेत्याह। यथेति। चैत्रो भुक्त्वा नगरं व्रजतीत्यत्र भोजनव्रजनक्रिययोरव्यवहितपूर्वोत्तरकालवर्तिन्योरेकश्चैत्रो यथा कर्ता स्वीकृतस्तथा विश्वमशेषं तदेवानापन्नविकारः स्रष्टा प्राविशदिति श्रवणान्न स्त्रष्टुरन्यस्य प्रवेष्टृत्वमित्यर्थः। स्रष्टू रूपान्तरमनापन्नस्यैव कार्ये प्रवेशश्रवणात्पाषाणे सर्पाकारस्य भूतस्यानुप्रवेशवत्परस्यानुप्रवेशो नेति व्यावर्त्यमाह। न त्विति॥५३५॥५३६॥

न चानवच्छिन्नतनोर्निर्विभागात्मवस्तुनः॥
पूर्वस्थानवियोगेन स्थानान्तरसमागमः॥५३७॥

अस्तु तर्हि परस्य मार्जारादिवत्पूर्वस्थानत्यागेन स्थानान्तरसंयोगात्मा प्रवेशो नेत्याह। न चेति। अपरिच्छिन्नत्वान्निरवयवत्वाच्चाऽऽत्मनो न प्रसिद्धप्रवेशसिद्धिरित्यर्थः॥५३७॥

मतंप्रवेशश्रवणादस्तु सावयवः परः॥
इति चेन्नैतदेवं स्यादागमोक्तिविरोधतः॥५३८॥

प्रवेशश्रुतिवशान्निरवयवत्वं त्याज्यमिति शङ्कते। मतमिति। श्रुतिविरोधान्न सावयवत्वं परस्येति परिहरति। नैतदिति॥५३८॥

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषो नेति नेतीति चासकृत्॥
गीर्मनोगम्यधर्माणां सर्वेषामात्मनिह्नुतेः²¹²॥५३९॥

आगममुदाहरति। दिव्यो हीति। द्योतनात्मकस्य चिदेकरसत्वात्। अमूर्तत्वं निरवयवत्वम्। पुरुषत्वं पूर्णत्वम्। सर्वविशेषनिषेधश्रुतिमत्रानुकूलयति। नेतीति। अस्यामुपनिषदि बहुषु देशेषु निषेधाम्यासं सूचयति। असकृदिति। वीप्साश्रुतेरर्थमाह। गीरिति। न परस्य सावयवत्वादिसंभावनेति शेषः॥५३९॥

रविविम्बादिवत्तर्हि प्रवेशोऽस्तु परात्मनः॥
नैतन्न्याय्यमसद्भावात्तत्संयोगवियोगयोः॥५४०॥

प्रकारान्तरेण प्रवेशोपपत्तिं शङ्कते। रवीति। तस्य परस्य केनचित्संयोगाद्यभावान्न प्रतिबिम्बोपपत्तिरित्याह। नैतादति॥५४०॥

संयोगश्च वियोगश्च यस्य येनेह वीक्ष्यते॥
प्रतिबिम्बप्रवेशोऽयं तत्र न त्विह युज्यते॥५४१॥

तदेव विभजते। संयोगश्चेति। प्रथममिहेति पदं लोकव्यवहारं गोचरयति। द्वितीयं त्वात्मानमधिकरोति। तत्रेति संयोगादिप्रतियोगिनो जलादेरुक्तिः। तस्याऽऽदित्यादेरिति द्रष्टव्यम्। आदित्यादौ जलादिना संयोगादिसंभवात्प्रतिबिम्बाख्यप्रवेशसिद्धेरात्मन्यसङ्गेऽनवच्छिन्ने संयोगाद्यभावान्न प्रतिबिम्बरूपः प्रवेश इत्यर्थः॥५४१॥

गुणप्रवेशवद्द्रव्य इति चेन्नानपाश्रयात्॥
द्रव्यैकपरतत्राणां गुणानामेव युक्तिमान्॥५४२॥

प्रकारान्तरेण प्रवेशं चोदयति। गुणेति। यथा द्रव्ये गुणस्य प्रवेश एवं परस्यापि कार्ये प्रवेश इत्यर्थः। दूषयति। नेति। गुणापेक्षया परस्य वैलक्षण्यं हेतुमाह। अनपाश्रयादिति। वैलक्षण्यं प्रकटयति। द्रव्येति। द्रव्ये प्रवेश इति शेषः॥५४२॥

तादृक्प्रवेशो नेशस्य स्वातन्त्र्यादुपपद्यते॥
एष सर्वेश्वर इति स्वातन्त्र्यं श्रूयतेऽसकृत्॥५४३॥

दार्ष्टान्तिकेऽनुपपत्तिमाह। तादृगिति। न हि कारणं कार्यतन्त्रं वैपरीत्यादतो द्रव्ये गुणवदीश्वरस्य प्रवेशो न कार्ये युक्तः स्वतन्त्रतया गुणवैधर्म्यादित्यर्थः। कथं स्वातन्त्र्यंतदाह। एष इति। तत्र श्रुतेस्तात्पर्यं सूचयति। असकृदिति॥५४३॥

बीजवत्स्यात्प्रवेशश्चेन्नैवमप्युपपद्यते॥
जन्मादिविक्रियाधर्मप्रसक्तेरात्मवस्तुनः॥५४४॥

प्रकारान्तरेण प्रवेशमुपन्यस्य निरस्यति। बीजवदिति। फले बीजस्य प्रवेशवत्कार्ये परस्य प्रवेशो न युक्त इत्यत्र हेतुमाह। जन्मादीति॥५४४॥

स्थूलादिविक्रियाषट्कप्रतिषेधश्रुतेर्न च॥
प्रवेशो ब्रह्मणोऽयुक्तः फले बीजादिवत्सदा॥५४५॥

आत्मनो विक्रियावत्त्वे का क्षतिस्तत्राऽऽह। स्थूलादीति। स्थूलादेरस्त्यादिविक्रियाषट्कस्य च निषेधश्रुतेर्नाऽऽत्मनो विकारितेति योजना। आत्मनो विकारित्वाभावे फलितमाह। प्रवेश इति। अयुक्त इति च्छेदः। सदाशब्दश्चात्र योजनीयः। आदिपदं बीजातिरिक्तफलप्रविष्टसर्वसंग्रहार्थम्। अथवा स्थूलादिद्वैतजन्मादिविक्रियाषट्कस्य फले बीजवत्प्रवेशे ब्रह्मण्यपि प्रसक्तस्य श्रुतिस्मृत्योर्निषेधश्रुतेः सदादर्शनान्नैव ब्रह्मणस्तथा प्रवेशो युक्त इति हेत्वन्तरमाह। स्थूलादीति॥५४५॥

ननु पाषाणसर्पेण पुनरुक्तमिदं कथम्॥
फले बीजवदित्युक्तं नैष दोषो भवेत्कृतः॥५४६॥

फलबीजदृष्टान्तस्य पाषाणसर्पदृष्टान्तेन पुनरुक्तिं शङ्कते। नन्विति। पुनरुक्त्यभावं प्रतिजानीते। नेति। अर्थविशेषाभावे दुर्वारा सेत्याक्षिपति। कुत इति॥५४६॥

भागभाग्यभिसंबन्धः ख्यातो बीजफलात्मनोः॥
आधाराधेयसंबन्धस्तत्राश्मोरगयोः स्फुटः॥५४७॥

अर्थविशेषं वदन्नुत्तरमाह। भागेति। बीजफलयोरवयवावयवित्वं पाषाणसर्पयोराधाराधेयतेति न पुनरुक्तिरित्यर्थः। तत्रेति निर्धारणे सप्तमी॥५४७॥

परस्मादन्य एवेह संसारी प्राविशज्जगत्॥
परिच्छिन्नस्य लोकेऽपि²¹³ प्रवेश उपपद्यते॥५४८॥

परस्य सर्वप्रकारप्रवेशासंभवे प्रवेशश्रुतेरालम्बनं वाच्यमित्याशङ्क्य पूर्वपक्षमुपसंहरति। परस्मादिति। इह श्रुतौ यो जगत्प्राविशदित्युक्तः स परस्मादन्यः संसार्येवेति योजना। किंच परस्मादन्यस्य प्रवेशो लोके युक्त्यनुसारीत्याह। परिच्छिन्नस्येति। न च श्रुतिविरोधः परस्यैव जीवभावमापन्नस्य प्रवेशवादित्वादिति भावः॥५४८॥

स्रष्टृप्रवेष्ट्रोरेकत्वाचैवमप्युपपद्यते॥
सृष्ट्वा जगत्सृष्टिमनु²¹⁴ तदेव प्राविशच्छ्रुतेः॥५४९॥

एवं पूर्वपक्षे सिद्धान्तमाह। स्रष्ट्रिति। जगतो हि परः स्त्रष्टेति वेदान्तमर्यादा स्रष्टैव

च प्रवेष्टा तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशदित्येककर्तृकत्वश्रुतेरतः परस्मादन्यस्य प्रवेशो नैवयुक्तः। अपिरवधारणार्थ इति योजना॥५४९॥

पर एव प्रविष्टश्चेत्प्रविष्टानामनेकतः॥
तदनन्यत्वतः प्रापन्महेशस्याप्यनेकता॥५५०॥

परस्य प्रवेशे तस्य नानात्वप्रसक्तिरित्यनिष्टापत्तिं शङ्कते। पर इति। प्रविष्टानामनेकत्वेऽपि कथमीशस्यानेकत्वमित्याशङ्क्य प्रविष्टैरभेदादित्याह। तदनन्यत्वत इति॥५५०॥

नैष दोषो यतो नेह भेदेनेशस्य संगतिः॥
आत्मत्वरूपतस्तस्य ह्यात्मा चाभेदसंगतेः॥५५१॥

प्रविष्टेषु परस्य भेदेन न संयोगादिसंबन्ध आत्मत्वेन तत्स्वरूपत्वान्न चाऽऽत्मत्वेऽपि भेदेन संगतिरभेदेनैकात्म्यसंगतेरेवाऽऽत्मत्वसंभवादतो न परस्यानेकतेति परिहरति। नेत्यादिना। आत्मत्वं नाम निरुपचरितस्वरूपत्वं तदैकात्म्यसंगतेराक्षेपकमिति प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः॥५५१॥

अनन्यत्वं प्रविष्टैः स्यान्नानात्वमिति दुर्भणम्॥
बहूनामेकयोगित्वादेकत्वं किं न चोद्यते॥५५२॥

परस्य प्रविष्टैरभेदेऽपि नानात्वमनेकाभिन्नत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अनन्यत्वमिति। प्रविष्टैरनन्यस्य तैरेवान्यत्वे विरुद्धेऽपि बहुभिरभेदात्तद्वन्नानात्वे कः समाधिरित्याशङ्क्याऽऽह। बहूनामिति। एकस्य बहुभिरभेदादनेकत्वं चेद्बहूनामेकस्मादभेदादेकत्वं किं न स्यादित्यर्थः॥५५२॥

न च नानात्वकृल्लोके संयोगोऽभेदकारणात्॥
तथाऽऽगमविरोधश्च बहुत्वं चेत्परात्मनः॥५५३॥

परतः स्वगतभेदवाननेकाभिन्नत्वात्तद्वदित्यत्रानेके तत्त्वतः स्वगतभेदहीना एकाभिन्नत्वादेकवदिति प्रत्यनुमानमुक्त्वाऽभिन्नत्वस्य भेदसाधकत्वे लोकविरोधमाह। न चेति। यथा संयोगोऽभेदकस्तथा नाभेदो नानात्वकारी दृष्टस्तस्याभेदकत्वादेव तद्विरोधित्वादित्यर्थः। भेदसाधनस्यानुमानेन लोकप्रसिद्ध्या च विरोधवदागमेनापि सोऽस्तीत्याह। तथेति॥५५३॥

एको देवोबहुधेतिमन्त्रब्राह्मणयुक्तितः॥
वियद्वदेकलस्तस्मादीश्वरोऽभ्युपगम्यताम्॥५५४॥

भाष्योक्तमन्त्रब्राह्मणाभ्यां नानात्वस्य दुर्निरूपत्वं युक्तेश्च न तत्परस्येति प्रतिज्ञातं विरोधमेव स्फुटयति। एक इति। नानात्वायोगे फलितमाह। वियद्वदिति। परः स्वगततात्त्विकभेदहीनो मेयत्वादाकाशवदित्यर्थः॥५५४॥

आस्तां तावत्प्रवेशोऽयं न्याय्योऽन्याय्यो यथा तथा॥
दोषान्तरमिह प्राप्तं तत्तावत्प्रविचार्यते॥५५५॥

परस्य प्रवेशे नानात्वप्रसङ्गं प्रत्याख्याय दोषान्तरं चोदयति। आस्तामिति। युक्तोऽयुक्तो वा येन केनापि प्रकारेण प्रवेशोऽस्तु श्रुतिवशादिति योजना। श्रुत्यवष्टम्भेन संक्षिप्तः प्रवेशः प्रपञ्चयितव्यः पश्चादिति तावच्छब्दः। अनेकत्वदोषाभावेऽपि परस्य प्रवेशपक्षेदोषान्तरं प्राप्नोति तच्च निराकर्तुं शक्यमशक्यं वेति विचार्याशक्यमिति निर्धार्योच्यत इत्याह। दोषान्तरमिति। तस्यापि निरासो भावीति तावच्छब्दः॥५५५॥

संसारित्वात्प्रविष्टानां परस्य तदभेदतः॥
संसारित्वं प्रसक्तं चेन्न क्षुदाद्यत्ययश्रुतेः²¹⁵॥५५६॥

तदेव दर्शयति। संसारित्वादिति। परः संसारी तदभिन्नत्वात्तद्वदित्यनुमानं दूषयति। नेत्यादिना। योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येतीत्यशनायादिशून्यत्वं परस्य श्रूयते तत्कुतोऽस्य संसारित्वं श्रुतिविरोधादित्यर्थः॥५५६॥

सुखिदुःखित्वमोहादिदर्शनान्नेति चेन्मतम्॥
नैवं वेदान्तवाक्येषु न लिप्यत इति श्रुतेः॥५५७॥

अनुभवमनुसृत्य शङ्कते। सुखीति। न क्षुदादिवैधुर्य²¹⁶ं परस्येति शेषः। उक्तमेव समाधिमाह। नैवमिति॥५५७॥

ननु प्रत्यक्षमानेन साक्षाद्दुःखादिदर्शने॥
प्रत्यक्षबाधसिद्ध्यर्थं न न्याय्योक्तिपरंपरा²¹⁷॥५५८॥

आगमो हि परस्यासंसारित्वे त्वयोच्यते स चाध्यक्षविरुद्धो न स्वार्थे मानं न च वैपरीत्यं ज्येष्ठत्वेन बलवत्त्वादिति शङ्कते। नन्विति॥ ५५८॥

नोपाध्याश्रयजनितविशेषविषयत्वतः॥
प्रत्यक्षाभासतासिद्धेस्तेन नोक्तिविरोधिता॥५५९॥

उपाधिरन्तःकरणं तदाश्रयत्वेन जनितो विशेषश्चिदाभासस्तद्गतदुःखादिविषयत्वात्प्रत्यक्षस्याऽऽभासत्वसिद्धिस्तेना ऽऽत्मन्यसंसारित्वागमस्य न विरोधस्तथा चाऽऽगमात्स्वार्थे धीरिति परस्य नास्ति संसारितेति परिहरति। नोपाधीति॥५५९॥

दुःखी यदि भवेदात्मा कः साक्षी दुःखिनो भवेत्॥
दुःखिनः साक्षिताऽयुक्ता साक्षिणो दुःखिता तथा॥५६०॥

किमित्याभासद्वारा चैतन्ये दुःखित्वं कल्प्यते साक्षादेव किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।

दुःखीति। दुःख्येव कश्चिद्दुःखिनः साक्षीत्याशङ्क्याऽऽह। दुःखिन इति। तथेत्ययुक्तेति यावत्॥५६०॥

मर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः॥
धीविक्रियासहस्राणां साक्ष्यतोऽहमविक्रियः॥५६१॥

दुःखित्वसाक्षित्वयोरेकत्रायोगे हेतुमाह। नेति। परिणामित्वं विना न दुःखितेत्यर्थः। परिणामित्वेऽपि साक्षित्वमाशङ्क्याऽऽह। साक्षितेति। तस्य जाड्यादसाक्षितेत्यर्थः। विकारिणोऽसाक्षित्वे फलितमाह। धीविक्रियेति। प्रत्यगात्मा निर्विकारो बुद्धितद्वृत्तिसाक्षीत्युक्तम्॥५६१॥

सुखदुःखादिसंबद्धां²¹⁸ यथा दण्डेन दण्डिनम्॥
राधको वीक्षते बुद्धिं साक्षी तद्वदसंहतः॥५६२॥

तदानीं तस्य साक्ष्येण योगश्चेदसङ्गत्वहानिरयोगश्चेदसाक्षितेत्याशङ्क्याऽऽह। सुखेति। राधकः साधको द्रष्टेति यावत्। यथा द्रष्टा दण्डेन युक्तं मैत्रमीक्षमाणो न स्वयं दण्डी तथा सुखादिमतीं बुद्धिमसंहतः सन्पश्यन्साक्षी न सुखादिना युज्यतेऽतोवस्तुतोऽसङ्गस्य कल्पितसंबन्धात्साक्षितेत्यर्थः॥५६२॥

शरीरेन्द्रियसंघात आत्मत्वेन गतां घियम्॥
नित्यात्मज्योतिषा दीप्तां विशिंषन्ति सुखादयः॥५६३॥

सुखादिमती बुद्धिरेव नाऽऽत्मेत्युपपादयति। शरीरेति। देहादावात्मत्वेन स्थितां साभासां बुद्धिं सुखादयो व्यावर्तयन्ति तद्बौद्धसुखादिविषयमध्यक्षमिति न चितः संसारितेत्यर्थः। सुखादीनां चेतनधर्मत्वप्रसिद्धेर्बुद्धिस्थत्वमयुक्तमिति चेन्नेत्याह। नित्येति। आत्मचैतन्यव्याप्तबुद्धिधर्मत्वादात्मधर्मत्वप्रसिद्धिरित्यर्थः॥५६३॥

पराङ्च्येव तु सर्वाणि प्रत्यक्षादीनि नाऽऽत्मनि॥
प्रतीच्येव प्रवृत्तं तत्सदसीति वचोऽञ्जसा॥५६४॥

प्रत्यक्षादीनामनात्मविषयत्वादात्मविषयत्वाच्चाऽऽगमस्य भिन्नविषयतया मिथो विरोधो नेत्यत्र श्रुतिं प्रमाणयति। पराञ्चीति। पराञ्चिस्वानीतिश्रुतेरनात्मविषयाणि प्रत्यक्षादीनि नाऽऽत्मविषयाणि नान्तरात्मन्निति विशेषणात्सदसीत्यादिवचस्त्वसंसारित्वप्रतिपादकमात्मन्येव तात्पर्येण प्रवृत्तमतो न मिथो विरोध इत्यर्थः॥५६४॥

विज्ञातारमरे केन न दृष्टेरिति च स्फुटम्॥
अन्यदेवेति वाक्याच्च प्रत्यक्षं नाऽऽत्मगोचरम्॥५६५॥

प्रत्यक्षादेरात्माविषयत्वं भाष्योक्तश्रुत्याऽप्याह। विज्ञातारमिति। स्फुटमात्मनो दृष्टिविषयत्वनिषेधादिति शेषः। प्रत्यक्षमित्यनुमानादेरुपलक्षणम्॥५६५॥

किंतु बुद्ध्याद्युपाधौ तदात्मच्छायैककर्मकम्॥
तथा दुःख्यहमित्यादौ प्रत्यक्षमुपचारतः॥५६६॥

मुख्यहमित्याद्यध्यक्षस्य तर्हिको विषयस्तत्र नोपाध्याश्रयेत्यादावुक्तं स्मारयति। किं त्विति। देहद्वयरूपोपाधावात्माभासोदयात्तन्मात्राश्रितं सुखादि विषयीकृत्याध्यक्षं चरितार्थी भवतीत्यर्थः। भिन्नविषयत्वादविरोधे हेत्वन्तरमाह। तथेति। तदेव स्फुट्यते। दुःखीति। यथा ब्राह्मणोऽहमित्याद्यध्यक्षंकल्पिततादात्म्यविषयं तथा दुःख्यहमित्यादौ यत्प्रत्यक्षं तदपि मिथ्याज्ञानमेवोपचारशब्देन विषयस्य मिथ्यात्वोक्तेरित्यर्थः॥५६६॥

सामानाधिकरण्यस्य तथैवेहोपचारतः॥
अयं दुःख्यहमस्मीति विषयेण तदीक्षणात्॥५६७॥

प्रकृताध्यक्षस्य मिथ्यात्वे हेतुं साधयति। सामानाधिकरण्यस्येति। ब्राह्मणोऽहमित्यैक्यस्य मिथ्यात्वात्तद्विषयाध्यक्षस्य मिथ्याज्ञानत्ववद्दुःखिन्यात्मनि च यत्सामानाधिकरण्यमैक्यमध्यक्षविषयस्तस्योपचार तो मिथ्यात्वाद्विषयिणोऽपि तस्य मिथ्याज्ञानतेत्यर्थः। विषयस्य मिथ्यात्वमेव कथमित्याशङ्क्याऽऽह। अयमिति। विषयिणो विषयेणैक्यभानाद्रूप्यादिवदैक्यस्य मिथ्यात्वं न चान्यस्यान्यात्मत्वममिथ्येत्यर्थः॥५६७॥

नासिकाग्रे महद्दुःखं पादाङ्गुष्ठाग्र एव च²¹⁹॥
देहावयवदुःखादेः प्रात्यक्ष्यानाऽऽत्मदुःखिता॥५६८॥

आत्मनो दुःखित्वाभावे हेत्वन्तरमाह। नासिकेति। दुःखादावित्यादिपदेन सुखादि गृह्यते॥५६८॥

प्रतीचि चेद्भवेदुःखं व्यापि चैतन्यवद्भवेत्॥
द्रष्टृस्थत्वान्न कर्मस्थं द्रष्ट्रा दृश्येत बोधवत्॥५६९॥

किंच दुःखमात्मनि व्याप्यवृत्तिप्रदेशवृत्ति वाप्रथमे देहाद्बहिरपि तद्धीः स्यान्न च तद्धेत्वभावान्नेति वाच्यं तथा सति तद्व्याप्यवृत्तित्वस्याप्रामाणिकत्वात्तस्य स्वसत्तायां प्रतीत्यव्यभिचारित्वान्न द्वितीयः सर्वगतस्य प्रतीचो वास्तवप्रदेशाभावात्कल्पितप्रदेशाश्रितं दुःखमपि तथेति मत्वाऽऽह। प्रतीचीति। दुःखादेरात्मधर्मत्वे दोषान्तरमाह। द्रष्टृस्थत्वादिति। द्रष्टरि स्थितत्वात्कर्मत्वेन स्थितं सदुःखादि तेनैव द्रष्ट्रा न दृश्येतस्वगतग्रहे स्वस्यापि ग्रहप्रसङ्गाद्यथा बोधो न कर्मत्वेन गृह्यतेऽनवस्थानात्तद्वदस्ति च दुःखादेरात्मदृश्यत्वमतो न तद्धर्मतेत्यर्थः॥५६९॥

स्वात्मनस्त्वेवकामाय ह्यात्मार्थत्वश्रुतेर्भवेत्॥
आत्मैकविषयं सौख्यमिति चेन्मन्यसे न हि॥५७०॥

सुखादेरात्माश्रयत्वं श्रुतेराशङ्कते। स्वात्मनस्त्विति। सुखं तावदात्माश्रयमात्म-

नस्तु कामायेति सुखसाधनस्याऽऽत्मार्थत्वश्रुतेस्ततस्तदविनाभूतं दुःखमपि तत्रैवेत्यात्भनि संसारित्वं श्रौतमित्यर्थः। श्रुतेरनुभवानुसारित्वद्योतनार्थो हिशब्दः। आत्मन्याविद्यसंसारित्वानुवादेन परानन्दत्वप्रतिपादकमात्मनस्तु कामायेत्यादिवाक्यमिति मत्वाऽऽह। **न हीति॥**५७०॥

यत्र वा अन्यदित्युक्तेरविद्याविषयं तु तत्॥
दुःखित्वं नाऽऽत्मनि ज्ञेयं यत्र त्वस्येति निहुतेः॥५७१॥

तदाविद्यसंसारानुवादीत्यत्र गमकमाह। यत्रेति। आत्मनि संसारित्वस्याप्रतिपाद्यत्वं व्यावर्त्यमाह। दुःखित्वमिति। तत्रापि गमकमाह। यत्र त्विति॥५७१॥

मम तावदिदं बुद्धौ भवद्भ्यो यन्न रोचते॥
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या संसारो नाऽऽत्मनीक्ष्यते॥५७२॥

विद्वत्प्रत्यक्षविरोधाच्च नाऽऽत्मनः संसारितेत्याह। ममेति। यदनर्थात्मकं दुःखादि भवतां स्वार्थं नेष्टं तदिदं विदुषां तावत्साभासायां बुद्धावनुभूयते तन्न तदात्मस्थमनुभवविरोधादित्यर्थः। आत्मस्थत्वेनापि तस्यानुभवोऽस्तीति चेन्नेत्याह। प्रत्यगिति॥५७२॥

मतं तार्किकसमयविरोधश्चेत्प्रसज्यते॥
इच्छाद्वेषादिमानात्मा यतस्तैरभ्युपेयते॥५७३॥

आत्मनः संसारित्वं तर्कशास्त्रप्रामाण्यादिति शङ्कते। मतमिति। कथमात्मनोऽसंसारित्वे तद्विरोधस्तत्राऽऽह। इच्छेति। इच्छादयः क्वचिदाश्रिता गुणत्वाद्रूपवदित्यनुमानात्पारिशेष्यात्तेषामात्माश्रयत्वात्तेषामेव च बहुलानर्थात्मतया संसारत्वादात्मनोऽसंसारित्वे तन्मतविरोधः स्यान्न च प्रामाणिकसमयविरोधे तत्त्वव्यवस्थेत्यर्थः॥५७३॥

नैवं निःशेषतर्केैश्चेदविरोधोऽभ्युपेयते॥

सिद्धान्तो दुःस्थितोऽत्यर्थं तदा वः प्राप्नुयाद्‌ध्रुवम्॥५७४॥

किमात्मनोऽसंसारित्रे कतिपयतर्काविरोधोऽपेक्षितः किंवा सर्वतर्काविरोध आद्ये श्रौततर्काविरोधस्य प्रस्तुतेऽपि सत्त्वात्तदसंसारितेत्याह। नैवमिति। कल्पान्तरमनूद्य दूषयति। निःशेषेति। तत्र तार्किकसिद्धान्तोऽपि न सिध्यति न हि तत्र सर्वतर्काविरोधो मिथो वैदिकतर्कैश्च विरोधादतस्तर्कशास्त्राणाममानत्वात्तद्विरोधो न समाधिमर्हतीत्यर्थः॥५७४॥

न च तार्किकयुक्त्याऽपि प्रतीचीहासुखात्मता॥
यतोऽवगम्यते तस्मान्निर्भीतिः मुखमास्यताम्॥५७५॥

ननु तर्कशास्त्राणामात्मनः संसारित्वे विवादाभावात्तस्मिन्नंशे मानत्वात्तदुक्ताबाधितयुक्त्या तत्संसारित्वसिद्धिस्तथाच तदसंसारित्वं युक्तिमयान्मुमुक्षुभिरुपगन्तुमशक्यं

नेत्याह। न चेति। इच्छादीनां मनोधर्मतया पारिशेष्यासिद्धेरुक्तत्वात्तदीययुक्त्याऽपि प्रतीचः संसारित्वानवगमात्तदसंसारित्वं मुमुक्षुभिनिर्भयैरभ्युपगन्तुं शक्यमित्यर्थः॥५७५॥

पराक्प्रत्ययगम्येन²²⁰ दुःखेन स्याद्विशेषणम्॥
न प्रत्यङ्मात्ररूपस्य विरोधादुष्णशीतवत्॥५७६॥

तार्किकयुक्तीनामनाभासत्वात्तद्बलात्तत्संसारित्वदृष्टेस्तमसंसारिणं निश्चित्य मुमुक्षुभिरभयैः स्थातुमशक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। परागिति। पराक्प्रतीचोर्मिथो विरोधाद्विशेषणविशेष्यत्वायोगे दृष्टान्तमाह। उष्णेति॥५७६॥

प्रत्यक्षाविषयत्वं च प्रतीचः प्रागवादिषम्॥
तच्छायापाश्रयाद्यस्मात्प्रत्यक्षस्यापि मानता॥५७७॥

आत्मनोऽपि प्रत्यक्षत्वाद्दुःखेन²²¹ विशेष्यत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यक्षेति। “मात्रादिविषयं मानं प्रत्यगात्मनि साक्षिणि। न व्यापारयितुं शक्यम्” इत्यादावित्यर्थः। किंचाऽऽत्माभासावष्टम्भात्प्रत्यक्षस्य तत्त्वसिद्धिर्जडस्य स्वतोऽसिद्धेरतो न तेनाऽऽत्मसिद्धिरित्याह। तच्छायेति॥५७७॥

यो यतो लिप्सते नासावकिंचित्को ह्यानर्थिने॥
भिक्षां दातुमलं तद्वज्ज्ञेयं स्वार्थपरार्थयोः॥५७८॥

आत्मप्रकाश्याध्यक्षेणाऽऽत्मा प्रकाश्यो नेत्येतदृष्टान्तेनाऽऽह। यो यत इति। लिप्सते भिक्षामिति संबन्धः। भिक्षुकस्य भिक्षां दातुमसामर्थ्ये हेतुः। अकिंचित्को हीति। तत्रैव हेत्वन्तरम्। अनर्थिन इति। न हि धनवते निराकाङ्क्षाय भिक्षुको भिक्षां क्षमो दातुमित्यर्थः। दार्ष्टान्तिकमाह। तद्वदिति। आत्मन्यजडेऽनपेक्षे च जडे सापेक्षे च स्वरूपमुक्तदृष्टान्तेन ज्ञेयम्। न हि चित्प्रकाश्यं जडं प्रत्यक्षं तत्प्रकाशकमित्यर्थः॥५७८॥

प्रत्यक्षमन्तरेणापि भवेद्दुःखविशेषणः॥
वियच्छब्दगुणं यद्वत्प्रत्यक्चेन्नैवमिष्यते॥५७९॥

एकमानानधिगतेर्नसुखग्राहिणाऽऽत्मनः॥
नित्यानुमितरूपस्य गृहीतिः स्यान्मनागपि॥५८०॥

प्रत्यक्षाविषयत्वोक्त्या प्रतीचस्तद्विषयदुःखाविशेष्यत्वमयुक्तं प्रत्यक्षाप्रत्यक्षयोः शब्दाकाशयोरिव दुःखात्मनोरपि गुणगुणित्वसंभवादिति शङ्कते। प्रत्यक्षमिति। दृष्टा

न्तेऽपि गुणगुणित्वं चेदेकमानग्राह्यत्वमन्यथा न तद्भावोऽतो न दृष्टान्ताद्दुःखात्मनोर्गुण

गुणितेत्याह। नैवमिति। अस्तु तर्हि सुखादिमानेनाऽऽत्मनोऽपि ग्रहणमित्याशङ्क्य

सांख्यानां वैशेषिकादीनां वा चोद्यमिति विकल्प्याऽऽद्यंदूषयति। नसुखेति

॥५

७९॥॥५

८०॥

एकत्वादात्मनश्चैवं विषयीकरणे सति॥
असंभवात्तदन्यस्य द्रष्ट्रभावःप्रसज्यते॥५८१॥

द्वितीयं प्रत्याह। एकत्वादिति। यथा सुखादि प्रत्यक्षं ते तथाऽऽत्मनोऽपि तेन विषयीकारे सत्येकस्मिन्देहे तदैक्यसंमतेरात्मान्तरस्य तत्रायोगादेकत्र भोक्तृद्वयानिष्टेः पुरुषान्तरस्यान्यं प्रत्यप्रत्यक्षत्वाद्द्रष्ट्रभावादात्मदृश्यत्वासिद्धिरित्यर्थः॥५८१॥

विषयित्वमथैकस्य विषयत्वं च दीपवत्॥
मतं चेन्नैतदेवं स्याद्युगपद्भूत्यसंभवात्॥५८२॥

कुतो द्रष्ट्रभाव एकस्यैवोभयभावादिति शङ्कते। विषयित्वमिति। एकत्रैव द्रष्टृदृश्यत्वमदृष्टमित्याशङ्क्याऽऽह। दीपवदिति। तस्य स्वगततमोनिरासेन विषयविषयित्ववदेकस्यैवाऽऽत्मनो द्रष्टृदृश्यत्वसिद्धिरित्यर्थः। एकस्याऽऽत्मनो विषयविषयित्वं कार्त्स्न्येनांशाम्यां वाऽऽद्येऽपि युगपत्क्रमेण वा नाऽऽद्य इत्याह। नैतदिति। क्रियायां गुणत्वं कर्तृत्वं तत्र प्राधान्यं कर्मत्वमतो युगपदेकक्रियां प्रत्येकस्य साकल्येन न गुणप्रधानतेत्यर्थः। न द्वितीय एकभावेऽन्याभावादिति द्रष्टव्यम्॥५८२॥

न व्यनक्ति प्रदीपोऽपि स्वतो भास्वररूपतः॥
विषयत्वाच्च पुंबुद्धेर्न दीपस्योभयात्मता॥५८३॥

यथादृष्टान्तं प्रतिपत्तेर्विकल्पाद्यनवकाशमित्याशङ्क्यदृष्टान्तं विघटयति। नेत्यादिना। न हि दीपो दीपं प्रकाशयति प्रकाशैकरसत्वादतो न तस्यैकरसस्यैव विषयविषयितेत्यर्थः। अस्तु तर्हि तस्य स्वप्रकाशता त्वदिष्टाऽऽत्मवन्नेत्याह। विषयत्वादिति। पुंबुद्धिः स्वरूपस्फुरणं तद्याप्यत्वाद्दीपस्य न स्वप्रकाशतेत्यर्थः। दृष्टान्ताभावं निगमयति। नेति॥५८३॥

प्रतीचश्च निरंशत्वान्न दीपेन सधर्मता॥
ब्रह्मग्राहकतैतेन विज्ञानस्याप्यपोदिता॥५८४॥

कल्पान्तरं प्रत्याह। प्रतीचश्चेति। आत्मनो द्रव्यांशेन विषयत्वं बोधांशेन विषयित्वमित्येतच्चकारनिरस्यम्। किंच दीपस्य जाख्यान्नतेनाजडप्रकाशस्याऽऽत्मनः समतेत्याह। न दीपेनेति। ननु विज्ञानवादिनो युगपदेकस्य विज्ञानस्य साकल्येन ग्राह्यग्राहकत्वमुपयन्ति तथा त्वदात्मनोऽपि स्यात्तत्राऽऽह। ग्राह्येति। एकस्योभयत्वनिरासेनेत्यर्थः॥५८४॥

तथा गुणगुणित्वेन ह्यक्षलिङ्गाधिगम्ययोः॥
दुःखात्मनोर्मियोयोगे नानुमानप्रमाणता॥५८५॥

ननु मा भूत्प्रत्यक्षेण दुःखात्मनोर्गुणगुणित्वधीरनुमानात्तुस्याद्दुःखं व्कचिदाश्रितं गुणत्वाद्रूपवदित्याश्रये सिद्धे परिशेषादात्मनस्तदाश्रयत्वात्तत्राऽऽह। तथेति। दुःखात्मनोरक्षलिङ्गगम्ययोर्गुणगुणित्वेन मिथोयोगे प्रत्यक्षवदनुमानस्य न मानतेत्यन्वयः। न हि मिथो विरुद्धयोर्गुणगुणित्वमनुमेयंदुःखादेश्च साभासबुद्धिस्थत्वात्पारिशेष्यासिद्धिरुद्धृतेत्यर्थः॥५८५॥

नित्यमक्षजगम्यत्वाद्दुःखस्योत्पलनीलवत्॥
रूपाद्यक्षजगम्यैश्च सामानाधिकरण्यतः॥५८६॥

आत्मनो दुःखवत्प्रत्यक्षत्वपक्षे दोषान्तरमाह। नित्यमिति। दुःखं नाऽऽ

त्मक वेद्यत्वाद्रूपवदित्यर्थः। तस्याऽऽत्माधर्मत्वे हेत्वन्तरमाह। रूपादीति। यत्र रूपादिमति देहे दाहच्छेदादि दृष्टं तत्रैव तत्कृतदुःखाद्युपलम्भान्नाऽऽत्मनस्तद्वत्त्वश्रित्यर्थः॥५८६॥

दुःखस्याऽऽत्मनि संयोगजत्वाभ्युपगमेऽपि च॥
सभागविक्रियानित्यत्वादिदोषः प्रसज्यते॥५८७॥

यत्त्वात्ममनःसंयोगादात्मनि बुद्ध्यादयो नव वैशेषिका गुणा भवन्तीति तद्रूषयति। दुःखस्योति। संयोगित्वाद्धटवत्सावयवत्वं ततो विक्रियावत्त्वानात्मत्वादिप्रसक्तिरित्यर्थः॥५८७॥

नाविकृत्य हि संयोगि गुणो द्रव्यं कदाचन॥
उपयन्नपयन्वेह²²² लोके दृष्टः²²³ प्रमाणतः॥५८८॥

प्रसङ्गस्य प्रशिथिलमूलत्वमाशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। यत्संयोगि तत्सावयवं सक्रियादि च घटादि दृष्टमात्मनोऽपि संयोगित्वे ते स्यातामित्यर्थः॥५८८॥

न चानवयवं वस्तु क्वचिदप्युपलभ्यते॥
विक्रियामाप्नुवन्नापि नित्यं ध्वंसिगुणाश्रयम्॥५८९॥

दुःखाद्यात्मनो विक्रियेति भाट्टस्थितेस्तस्य सक्रियत्वं तेषामिष्टमित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। आत्मा न परिणामी निरवयवत्वान्नभोवदिति भावः। किं चाऽऽत्मा न गुणी नित्यत्वात्सामान्यवदिति वैशेषिकादिवादे दोषान्तरमाह। नापीति। तदाश्रयत्वानधिकरणमिति यावत्। न चाद्रव्यत्वमुपाधिर्व्यतिरेकव्याप्तावनित्यत्वस्योपाधित्वान्न च तद्व्यतिरेकेण पूर्वोक्तोपाध्यवतारस्तदा परस्परोपाधितया द्वयोरप्यतल्लक्षणत्वादिति भावः॥५८९॥

आकाशस्य च नित्यत्वं नेष्टमागमवादिभिः॥
तत्कार्यश्रवणान्नापि दृष्टान्तोऽस्ति ततोऽपरः॥५९०॥

आकाशे व्यभिचारमाशङ्क्याऽऽह। आकाशस्येति। अण्वादिषु व्यभिचारमाशड्क्याऽऽह। नापीति। न तावदणवः सन्ति त्र्यणुकेतरसत्त्वेमानाभावाद्दिशश्चाऽऽकाशेऽन्तर्भवन्त्यनन्ताकाशदेशत्वादिति ह्युक्तम्। कालस्तु सर्वे निमेषा जज्ञिर इत्यादिश्रुतेरुत्पत्तिमानतो न क्वचिद्व्यभिचार इति भावः॥५९०॥

विक्रियावदपि द्रव्यं तत्प्रत्ययसमन्वयात्॥
नित्यमेवेति चेन्नैवमन्यथात्वातिरेकतः॥५९१॥

अनित्यत्वं क्वचिन्नास्ति यथाऽन्येषां प्रवादिनाम्॥
सन्नेवाभावरूपोऽपि त्विष्टः शून्यत्ववादिनाम्॥५९२॥

यस्मिन्विक्रियमाणेऽपि तदेवेदमिति धीर्न विहन्यते तत्परिणामिनित्यमिति केचित्तत्कुतो विक्रियावत्त्वादनित्यतेति शङ्कते। विक्रियावदिति। परिहरति। नैवमिति। विक्रियां वदतो द्रव्यस्यावयवान्यथात्वं वाच्यं तदेवानित्यत्वमत्यन्ताभावस्य घटविचारे निरस्तत्वादित्यर्थः। अन्येषां शून्यवादिनामिति यावत्। तेषामनित्यत्वशब्दार्थोऽत्यन्ताभावः स किमिति त्वया नेप्यते तत्र प्रकारान्तरेण दूषणमाह। सन्नेवेति। स मानसिद्धो न वाऽऽद्ये घटवत्सत्त्वापत्तिर्द्वितीये च स्वप्रकाशो न वा न चेत्तदसत्त्वे सर्वसत्त्वापत्तिरित्यर्थः। सर्वशून्यवादिनामिष्टो योऽभावरूपोऽर्थः सोऽपि सन्नेवेति योजना। उक्तविकल्पद्योती तुशब्दः। घटादि दृष्टान्तयितुमपिशब्दः॥५९१॥५९२॥

संवित्प्रमाणसत्त्वेन विना वस्तु न लौकिकम्॥
प्रमाणवादिभिर्दृष्टमनन्यायत्तसिद्धिकम्॥५९३॥

अत्यन्ताभावस्य स्वप्रकाशत्वं प्रत्याह। संविदिति। संविदेव प्रमाणं साधकत्वात्तत्स्वरूपस्यैव स्वप्रभत्वं तद्व्यतिरेकेण लौकिकं वैदिकं वा न किंचिदपि स्वप्रकाशं प्रामाणिकैर्दृष्टमतोऽत्यन्ताभावस्य स्वप्रभत्वे संविदभेदात्तद‌द्वैततेति भावः॥५९३॥

भागान्यथात्वाद्द्रव्यस्य नानित्यत्वं क्वचिन्मितम्॥
निर्भागत्वात्प्रतीचस्तत्कया युक्त्योपपद्यते॥५९४॥

परेष्टात्यन्ताभावम्य दुर्निरूपत्वे सत्यवयवान्यथात्वमेव सावयवस्यानित्यतेत्युपसंहरति। भागेति। अन्यदित्यध्याहारः। अस्तु तर्हि तादृगनित्यत्वमात्मनोऽपीत्याशङ्क्याऽऽह। निर्भागत्वादिति। भागान्यथात्वरूपानित्यत्वस्य निरवयवत्वे प्रतीच्ययोगान्न तस्य विक्रियावत्त्वमित्यर्थः॥५९४॥

अथ सावयवत्वेऽपि नित्यं स्यात्कुलिशादिवत्॥
संयोगपूर्वतो नैवं तद्विभागावसानतः॥५९५॥

असिद्धं निर्भागत्वमिति बुध्यमानः स्याद्वादी शङ्कते। अथेति। अवयवसंयोगपूर्व-

कत्वाद्वज्रादेः। संयोगस्य विभागान्तत्वातस्य विनाशित्वमावश्यकं तत्कुतोदृष्टान्तसिद्धिरिति परिहरवि। संयोमेति॥५९५॥

वद्धादेरविभागश्चेत्तस्यासंयोपूर्वतः॥
नानुमेयत्वतोऽस्त्येव तस्यावयवसंयुविः॥५९६॥

अवयवसंयोगपूर्वकत्वस्य वज्रादेरप्रामाणिकत्वात्तद्विभागाभावान्न नाशितेति दृष्टान्तसिद्धिं शङ्कते। वजादेरिति। विमतमवयवसंयोगपूर्वकं सावयवत्वाद्धटवदित्याह। नेत्यादिना॥५९६॥

न हि सावयवं किंचिदृतेऽवयवसंयुतिम्॥
घटादिवद्यतो दृष्टमतोऽदुःखित्वमात्मनः॥५९७॥

सावयवत्वेऽप्युक्तसंयोगपूर्वकत्वाभावे किं बाधकमिति चेत्सावयवत्वानुपपत्तिरित्याह। न हीति। यत्सावयवं तदुक्तसंयोगपूर्वकमिति व्याप्तिभूमिमाह। घटादिवदिति। यतः सावयवस्यानित्यत्वादि दुर्वारमतोऽवयवकल्पनायोगादात्मनो मुनःसंयोगानुपपत्तेस्तस्मिन्दुःखाद्युत्पत्तिहेत्वभावादसंसारितेति फलितमाह। अत इति॥५९७॥

निर्दुःखित्वे परस्येष्टे तदन्यस्याप्यभावतः॥

कृस्प दुःखनिवृत्त्यर्थं प्रारब्धोपनिषत्त्वया॥५९८॥

आत्मनोऽनर्भध्वस्त्यर्थ शास्त्रारम्भान्यथानुपपत्त्या तत्संसारित्वं मन्तव्यमिति शङ्कते। निर्दुःखित्व इति। जीवात्मनो दुःखनिवृत्त्यर्थं शास्त्रमारभ्यमित्याशङ्क्य नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यामदिश्रुतिमनुसरन्नाह। तदन्यस्येति। बुद्धिगतदुःखनिवृत्त्यर्थ शास्त्रमित्याशङ्क्याचैतन्यात्तस्या दुःखित्वायोगान्मैवमिति मत्वाऽऽह। कस्येति॥५९८॥

पत्यगज्ञानहेतुत्थदुःखित्वमतिविभ्रम-

ध्वंसमात्रस्य सिद्ध्यर्थमारब्ध्रोपनिषन्मया॥५९९॥

आप्तविद्यमात्मस्थ

मनर्थभ्रमं विरसितुं तदारम्भः संभववीति समाधत्ते। प्रत्यागिति। न क्वचिदपि वास्तवं दुःखमुपेत्य तद्ध्वंसार्थ शास्त्रमिति वक्तुं मात्रपदम्॥५९९॥

नवसंख्येयमात्रेक्षी दशमो विभ्रमाद्यथा॥
न वेत्तिदशमोऽस्मीति स्वीक्षमा

प्येऽपि तान्नव॥६००॥

परस्यैवाविद्याकृतसंसारित्वभ्रान्तिध्वंसार्थ शास्त्रमित्येतदृष्टान्तेन साधयन्नादौ तस्याविद्यातत्त्वे दृष्टान्तमाह। नवेति। वस्तुतो दशमो माणवको नवसंख्याकानेव माणवकानुपलभमानस्तद्दर्शन्मपहृतदशमदृष्टिर्नष्टोऽसाविति भ्रान्त्या स्वस्य दशमत्वं न पश्यतीत्यर्थः। दशमत्वधीप्राप्तिमाह। स्वीक्षमाणोऽपीति। स्वातिरिक्तान्पश्यन्स्वज्ञानं प्राप्तमपि न लभतेऽज्ञानसामर्थ्यादित्यर्थः॥६००॥

निःशेषानात्मदृक्तद्वदनिर्ज्ञातात्मतत्त्वकः॥
न वेत्त्यैकात्म्यमस्मीति वीक्षमाणोऽप्यनात्मनः॥६०१॥

दार्ष्टान्तिकमाह। निःशेषेति। उक्तदृष्टान्तानुसारेणानिर्ज्ञातात्मयाथात्म्यो मुमुक्षुः सर्वानात्मद्रष्टा स्वातिरिक्तानहंकारादीन्साक्षात्कुर्वन्नपि ब्रह्मात्मकत्वमस्मीत्यनेन प्रकारेण न वेत्तीत्यन्वयः॥६०१॥

दशमोऽसीतिवाक्योत्थसम्यग्ज्ञानानलाचिंषा॥
प्लुष्ट्वाऽऽत्मदशमाज्ञानं दशमोऽस्मीति वीक्षते॥६०२॥

यथा तत्त्वमसीत्यादिवाक्योत्थज्ञानवह्निना॥
प्लुष्ट्वेहाऽऽत्मतमस्तज्जं तथैकात्म्यं प्रपद्यते॥६०३॥

परस्याविद्यां दृष्टान्तेनोक्त्वा विद्यया तद्ध्वंसे दृष्टान्तमाह। दशम इति। आप्तवाक्योत्थसम्यग्ज्ञानाग्निना स्वकीयदशमत्वाज्ञानं दग्ध्वा दशमोऽस्मीति दशमत्वमात्मनोऽनुभवन्माणवको यथा निर्वृणोतीत्यर्थः। दृष्टान्तस्थमर्थं दार्ष्टान्तिके योजयति। तत्त्वमिति। इहेति जीवदवस्थोक्तिः॥६०२॥६०३॥

प्रत्यगज्ञानहेतूत्थशास्त्राचार्यादिसाधनः॥
तद्विरुद्धमयैकात्म्यं प्रत्यपद्यत मायया॥६०४॥

उक्तमर्थ सोपस्कारमुपसंहरति। प्रत्यगिति। आदिपदेन ब्रह्मविद्याहेतवोऽनुक्ताः सर्वे गृह्यन्ते। अज्ञानकृतशास्त्राचार्यादिद्वारोत्पन्नया मायया ब्रह्मविद्यया तत्कार्यविरुद्धमैक्यं यदा पुमान्प्रतिपन्नवांस्तदैव तस्य सर्वानर्थध्वस्तिरित्यर्थः॥६०४॥

शास्त्राचार्यादयो यद्वन्मोहोत्थत्वान्न वस्तुतः॥
प्रवेशोऽप्यस्य तादृक्स्यादैकात्म्यप्रतिपत्तये॥६०५॥

परस्य प्रवेशे संसारित्वशङ्कामुक्तरीत्या परिहृत्य तत्प्रवेशं स्त्रष्टृप्रवेष्ट्रोरेकत्वादित्यत्र शास्त्रावष्टम्भेनोक्तं युक्त्या व्यक्तीकर्तुमारभते। शास्त्रेति। शास्त्रादिवत्प्रवेशस्यापि कल्पितत्वान्न तमाश्रित्य काचिदाशङ्केति भावः। अविद्याकृतप्रवेशकरुपनाप्रयोजनमाह। ऐकात्म्येति॥६०५॥

व्याकृताव्याकृतावस्थे जगतोऽस्य स्वभावतः॥
अनूद्यलोकतो दृष्टेतद्याथात्म्यं प्रबोध्यते॥६०६॥

ननु च प्रकृतश्रुतिषु व्याकृताव्याकृतं जगदुच्यते न त्वैक्यं प्रतिपाद्यते तत्कथं तत्प्रतिपत्त्यर्थं प्रवेशकल्पनेत्याशङ्क्याऽऽह। व्याकृतेति। स्वभावतःशास्त्रं विना दृष्टे लोकतो लोकैरिति संबन्धः। तद्याथात्म्यं तस्य जगतस्तत्त्वं प्रत्यक्चैतन्यमित्यर्थः॥६०६॥

यत एवमतोऽपास्तरागद्वेषादिधीमलः॥
उदारधिषणः प्राह भाष्यकृन्न्यायवद्वचः॥६०७॥

द्वैतानुवादेनाद्वैते प्रतिपाद्ये तद्धीशेषत्वेन प्रवेशकल्पनोचितेति मन्वानो भाष्यमवतारयति। यत इति। ज्ञानप्रतिबन्धकवैधुर्यं भाष्यकृतो दर्शयन्वैशिष्ट्यमाचष्टे²²⁴। अपास्तेति। उदारमुत्कृष्टमकार्यकारणं ब्रह्म तस्मिन्नेव सदा धिषणा यस्य स तथेति विशेषान्तरोक्तिः। प्रामाण्यं वचसः सूचयति। न्यायवदिति॥६०७॥

अप्रविष्टस्वभावस्य दिग्देशाद्यनभिप्लुतेः॥
प्रवेशो व्याकृते क्लृप्तो जलपात्रार्कविम्बवत्॥६०८॥

किं तद्वचनं यत्कर्तृद्वारोपकरणद्वारा वाऽदोषतया मानं तदाह। अप्रविष्टेति। त्रिधाऽनवच्छिन्नत्वात्परस्य वस्तुतोऽप्रविष्टरूपस्य जगति श्रौतो यः प्रवेशः स जलपात्रे सवितृबिम्बस्य प्रतिबिम्बभाववत्कल्पित इति जलसूर्यादिप्रतिबिम्बवदित्यादिनोतमित्यर्थः॥६०८॥

बिम्बात्मना प्रवेशस्य ननु दूषणमीरितम्॥
विप्रकृष्ट्याद्यभावोक्त्या भूयः कस्मात्स आश्रितः॥६०९॥

वस्त्वन्तरेण विप्रकृष्टानुपपत्तेरित्यत्रोक्तं स्मारयति। बिम्बेति। वस्त्वन्तरेण ब्रह्मणोऽद्वितीयस्यासङ्गस्य विप्रकृष्टेः संनिकृष्टेश्चाभावोक्तेर्न तस्य प्रतिबिम्बाख्यप्रवेशसिद्धिरित्त्युक्तमित्यर्थः। दूषितस्याऽऽश्रयणमयुक्तमित्याह। भूय इति॥६०९॥

संभवाद्विप्रकृष्ट्यादेरदृष्टो दूषितः पुरा॥
कथं तदिति चेदत्र युक्तिलेशोऽभिधीयते॥६१०॥

प्रतिबिम्बपक्षदूषणमस्थाने संभ्रान्तिरिति परिहरति। संभवादिति। ब्रह्मणो वस्त्वन्तरेण विप्रकृष्ट्यादेः संभवाददुष्ट एव प्रतिबिम्बप्रवेशस्त्वया दूषितस्तेनासौ दो

द्यभास इति योजना। अनवच्छिन्नाद्वयचिद्धातोर्वस्त्वन्तरेण विप्रकर्षादेरयोगान्नादुष्टताऽस्य पक्षस्येति शङ्कते। कथमिति। वस्त्वन्तरकल्पनया कल्पितं विप्रकर्षाद्यादाय प्रतिबिम्बपक्षं साधयति। अत्रेति। आत्मप्रवेशश्चेत्यादिभाष्यमत्रेत्युक्तम्। प्रवेशपक्षो वा सप्तम्यर्थः॥६१०॥

निर्धूताशेषनानात्वतद्धेतुरविभागवान्॥
अनन्यसाक्षिकः प्रत्यङ्ङासी

न्नामादिजन्मतः॥६११॥
द्रष्ट्रादिरूपतस्वावव्द्यतिरेकोऽभवत्पुरा॥
नामादिजन्मनि द्रष्टेत्यादिरूपान्वयोऽप्यभूत्॥६१२॥

तमेव युक्तिलेशं वदन्नादौ प्रतिबिम्बस्थानीयाज्जीवाद्ब्रह्मणो बिम्बस्थानीयस्याभेदं साधयति। निर्धूतेति। तस्य नानात्वस्य हेतुर्धर्मिग्रहादिः। निर्धूतमशेषं नानात्वं तद्धेतुश्च यत्र स तथा। केवलभेदस्य सहेतोरभावेऽप्यभेदसहितस्य तस्य सत्त्वमाशङ्क्याऽऽह। अविभागवानिति। प्रकाश्यप्रकाशात्मकत्वेन भेदमाशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। आत्मानात्मत्वेन भेदं शङ्कित्वाऽऽह। प्रत्यङ्ङिति। द्रष्टृदृश्यादिभावेन तमाशङ्क्याऽऽह। नामादीति। जगत्सर्गात्पूर्वं द्रष्ट्रादिरूपतस्तस्य व्यतिरेकोऽसत्त्वमतो निर्विशेषं प्रत्यङ्मात्रं तावत्प्रागवस्थायामासीदित्यर्थः। द्रष्ट्रादेस्तर्हि प्रतीचोऽर्थान्तरत्वान्नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेत्यादिश्रुतिविरोधोऽन्यथा प्राक्काले द्रष्ट्रादिव्यतिरेकासिद्धिरात्मभावे तदभिन्नद्रष्ट्रादेरपि भावादित्याशङ्क्याऽऽह। नामादीति। जगत्सर्गे बुद्धिस्थप्रतिबिम्बद्वारा चक्षुरादिकरणकदर्शनादिशब्दितरूपाद्याकारधीवृत्तीरनुभवन्नात्मैव द्रष्टा श्रोतेत्यादिदशांमाविशतीत्यर्थः॥६११॥६१२॥

अप्पात्रोत्थापिताद्भानोर्दिवि भानुर्यथेक्ष्यते॥
सुषुप्तस्थस्तथा धीस्थात्कर्तृभोकृत्बलक्षणात्॥६१३॥

सर्गात्पूर्वमेकरसमेव ब्रह्मोत्तरकालं जीवत्वं बुद्ध्यादिसंबन्धात्प्राप्नोतीत्युक्तम्। इदानीं तयोर्वस्तुती भेदं निरसितुं दृष्टान्तेन स्थानभेदमाह। अप्पात्रेति। पञ्चमीभ्यामन्यशब्दो ध्वनितः। दार्ष्टन्तिकेऽपि क्रियापदमनुषज्यते। यद्वा प्रतिबिम्बस्य बिम्बाविनाभूतत्वेन तल्लिङ्गत्वादुदकपात्रप्रतिबिम्बितादादित्यादाकाशस्थः सविता यथा गम्यते तथा बुद्धिप्रतिबिम्बितादवस्थाद्वयगतात्कर्त्रादिरूपात्कार्योपाधेरात्मनः सुषुप्तस्थः कारणोपाधिः परोऽधिगम्यते तस्य तदपेक्षत्वादित्यर्थः॥६१३॥

द्रष्टृश्रोत्रादिरूपश्च यश्च द्रष्ट्रादिसाक्ष्यति॥
बुद्धितत्कारणोपाधी क्षेत्रज्ञेश्वरसंज्ञकौ॥६१४॥

तर्हि स्थानभेदानामभेदाच्च वस्तुतस्तयोर्भेदो घटपटवदित्वाशङ्क्याऽऽह। द्रष्ट्रिति। प्रमातुर्बुद्ध्युपाधिकस्य क्षेत्रज्ञसंज्ञकस्य प्रमातृसाक्षिणश्च कारणोपाधिकस्येश्वरसंज्ञकस्यौपाधिकभेदादेव स्थानादिभेद इत्यर्थः॥६१४॥

स्वप्ननिद्रायुताषाद्यौ प्राज्ञस्त्वस्वनिद्रया॥
इत्यादिस्थानभेदोऽपि वेदान्तोक्तौ विनिश्चितः॥६१५॥

स्थानभेदे श्रुतिं प्रमाणयति। स्वप्नेति। जाग्रस्वप्नाभिमानिनौ विश्वतैजसावाद्यावन्यथाग्रहाग्रहग्रस्तौ केवलाग्रहगृहीतस्तु स्वापाभिमानी प्राज्ञ इत्यर्थः। दर्शितश्रुतेरर्थं संगृह्णाति। इत्यादीति। आदिपदेन हृदयादित्य²²⁵मण्डलादिस्थानोक्तिः। स्थानभेदवद्वस्तुतो वस्तुभेदाभावोऽपि निश्चितो वेदान्त

व्वित्यपेरर्थः॥६१५॥

जिप्राणीममहं गन्धमिति यो वेस्यविक्रियः॥
तद्भावाभावसाक्ष्यात्मा ह्येतच्चश्रुतिमस्तके॥६१६॥

प्रतिबिम्बस्थानीये जीवे सत्यपि बिम्बस्थानीयोनास्ति परो मानाभावादिति केचित्तान्प्रत्याह। जिघ्राणीति। इमं गन्धमहं जिघ्राणीति गन्धधीकर्तृत्वेम स्थितं मातारमक्रियः सन्योवेत्ति स तस्य भावाभावयोः साक्षी परोऽस्ति शास्त्रप्रामाण्यादित्यर्थः। एतच्छब्देनं यथोक्तं परमात्मतत्त्वं परामृश्यते। तन्निरासे श्रुतिविरोधश्चकारार्थः। जगदपितदवधारणेनियन्तृरहितं भिन्नमर्यादमनवस्थितमापतेदिति हिशब्दार्थः॥६१६॥

अर्थान्तरनिरासार्थं दूषणं चोदितं पुरा॥
तदभावाददुष्टत्वात्प्रवेशो मुखबिम्बवत्॥६१७॥

एकरसस्य परस्याविद्यया सृष्टे कार्ये प्रतिबिम्बरूपेण कल्पिते प्रवेशे निर्दुष्टे किमिति तत्र दूषणं चोदितमित्यत्राऽऽह। अर्थान्तरेति। ब्रह्मातिरिक्तप्रतिबिम्बाधारनिरासेन प्रतिबिम्बाख्यप्रवेशप्रत्याख्यानार्थं वस्त्वन्तरेण संनिकर्षाद्यभावदूषणं शङ्कितमित्यर्थः। कथं तर्हि प्रतिबिम्बपक्षसिद्धिस्तत्राऽऽह। तदभावादिति। अर्थान्तरनिरासाभावाद्ब्रह्यातिरिक्तकल्पितप्रतिबिम्बाधारसंभवात्तेन संनिकर्षादियोगात्प्रतिबिम्बपक्षस्यादुष्टत्वान्मुखस्य दर्पणादौ प्रतिबिम्बवद्ब्रह्मणः सृष्टे कार्ये प्रतिविम्बाख्यः प्रवेशः सिध्यतीत्वर्थः॥६१७॥

दर्पणाभिहता दृष्टिः पर्यावृत्य स्वमाननम्॥
व्याप्नुवन्त्यविभागेन भ्रान्तिं नो जनयेद्यथा॥६१८॥

मुखबिम्बवदित्युक्तं दृष्टान्तं व्याचष्टे। दर्पणेति। बाह्यार्थग्रहार्थं प्रवृत्ता दृष्टिः संनिकृष्टेन दर्पणेन तेजस्विना प्रतिहता व्याघुट्य ग्रीवास्थमेवाऽऽननमविभागेन व्याप्नुवन्ती भ्रान्तिमस्माकं विभागेन जनयेदिति योजना॥६१८॥

इहापि कारणोपाधिः केवलोऽप्यविवेकतः॥
बुद्ध्यादिकार्यगैधर्मैः प्रतिविम्बवदीक्ष्यते॥६१९॥

दार्ष्टान्तिकं विभजते। इहापीति। स्वपक्षः सप्तम्यर्थः। वस्तुतोऽविद्यातज्जसंबन्धवैधुर्यमाह। केवल इति। तथाऽप्यनाद्यविद्याबलादेव तद्योगं दर्शयति। कारणेति। ततो बुद्ध्यादिसृष्ट्या तदैक्याध्यासात्तत्कर्तृत्वादिधर्मैर्विशिष्टोऽकेवलो दृश्यत इत्याह। अविवेकत इति। यथा मुखं स्वतः श्यामनादिहीनमुपाधियोगात्प्रतिविम्बद्वारा श्यामतातिशालीन दृश्यते तथेत्याह। प्रतिविम्बवदिति॥६१९॥

याथोक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थंवचांसि

सुबहून्यपि॥
त्रय्यन्तेषूपपद्यन्ते तत्सृष्ट्वेत्यादिकानि च॥६२०॥

यथोक्तप्रवेशसिद्ध्यर्थं वेदान्तेषु वाक्यान्यपि बहूनि युक्तिसहितानि सन्तितानि च भाष्ये दर्शितानीत्याह। यथोक्तेति॥६२०॥

दिग्देशकालभून्यस्य प्रवेशो बिलसर्पवत्॥
न त्वाञ्जसः परस्यास्ति तेनाविद्याप्रकल्पितः॥६२१॥

स्वाभिप्रेतं प्रवेशं प्रतिपाद्य परेष्टं निराचष्टे। दिगिति। न हि परस्य परिपूर्णस्य पराकृतपरिच्छेदस्य बिले सर्पवत्कार्ये प्रवेशो वास्तवोऽस्तीत्यर्थः। स्वपक्षं निगमयति। तेनेति। पराभिमतप्रवेशासंभवेनेति यावत्। प्रवेश इति पूर्वेण संबन्धः॥६२१॥

अग्निः सूर्यो मरुद्यद्वत्प्रविष्टो भुवनं तथा॥
अप्रविष्टस्वभावोऽपि कार्यमात्माऽविशज्जगत्॥६२२॥

कल्पितप्रतिबिम्बाख्यप्रवेशे भाष्योक्तवाक्यातिरेकेण वाक्यान्तराण्यपि सन्तीत्याह। अग्निरिति। अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टः सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुर्वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूवेति दृष्टान्तश्रुतयः। एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मेत्यादिदार्ष्टान्तिकश्रुतेरर्थमाह। तथेति॥६२२॥

प्रत्यग्याथात्म्यदृक्सिद्धिहेतुत्वाच्च भवेदिदम्॥
जगज्जनिस्थितिध्वंसप्रवेशानां प्रयोजनम्॥६२३॥

ननु वस्तुतोऽविद्यमानं प्रवेशाद्याविद्यं किमिति कल्प्यते तत्र पूर्वोक्तमेव स्मारयन्नाह। प्रत्यगिति। तत्त्वज्ञानोत्पत्त्यर्थत्वात्प्रवेशादीनामिदमेव ज्ञानफलमित्यर्थः॥६२३॥

तद्दृष्टेः पुरुषार्थत्वश्रवणादसकृच्छ्रुतौ॥
ब्रह्म बेदेत्येवमादौ क्लृप्ताः सृष्ट्यादयस्ततः॥६२४॥

कथं प्रवेशादीनां तादर्थ्यं स्वरूपे पर्यवसानं किं न स्यादत आह। तद्दृष्टेरिति। प्रवेशादिश्रुतीनां स्वार्थे विफलत्वेनापर्यवसानात्तत्त्वदृष्टेश्च फलवत्त्वश्रवणात्फलवत्संनिधावफलं तदङ्गमितिन्यायेन युक्तं तासां तादर्थ्यमित्यर्थः। तत्त्वज्ञानस्य फलवत्त्वे श्रुतेस्तात्पर्यलिङ्गमभ्यासं सूचयति। असकृदिति। तासां स्वार्थापर्यवसाने फलितमाह। क्लृप्ता इति॥१२४॥

युक्त्या नैवोपपद्यन्ते जगत्सृष्ट्यादयो यतः॥
प्रत्यगज्ञानमात्रोत्वाजगत्सृष्टचादयस्तवः॥६२५॥

तेषां कल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। युक्त्येति। सृष्ट्यादयो हि सक्रियस्याविक्रियस्य वा नाऽऽद्योऽनवस्थानान्नेतरः सदा प्रसङ्गान्नच ते स्वत्तो हेत्वन्वेषणवैयर्थ्यप्रसङ्गान्नापि परतस्तस्य तत्कारणस्वाभाव्ये च प्राचीनदोषात्तदस्वाभाव्ये कदाचिदपि तद‌भावापाताद्धेत्वन्तरापेक्षया तस्य तत्कर्तृत्वे चानवस्थात्रादित्यादिन्यायासहिष्णवोऽतः स्वाज्ञानकल्पिता एवेत्यर्थः॥६२५॥

नासतो जन्मना योगः सतः सत्त्वान्न चेष्यते॥
कूटस्थे विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः॥६२६॥

इतश्च कल्पिता सृष्टिरित्याह। नासत इत्ति। न तावदसज्जायतेऽसत्त्वान्नरविषाणवन्नापि सत्सत्त्वादात्मवन्नापि जन्म नास्ति दृश्यमानत्वादतस्तत्कल्पितमित्यर्थः। नाशादीनामपि कल्पितत्वं साधयति। कूटस्थ इति। न हि निर्विकारे विक्रियाव्याघातान्न च सविकारेऽनवस्थितेरुक्तत्वादतः स्वाज्ञानादेव जनिवन्नाशाद्यपीत्यर्थः॥६२६॥

तथा रूपं रूपमिति मन्त्रवर्णोऽपि चाऽऽत्मनः॥
याथात्म्यदर्शनायैव सृष्ट्यादि प्रत्यपीपदत्॥६२७॥

सृष्ट्वादेरात्मज्ञानार्थत्वे दर्शितन्यायस्य प्रापकमाह। तथेति। फलवत्संनिधावित्यादिन्यायवदिति यावत्। तदस्य रूपं प्रतिचक्षणायेति श्रवणादित्यर्थः॥६२७॥

व्याप्तिः प्रवेशशब्देन भण्यते कारणात्मनः॥
बुद्ध्यादिकार्यविषया व्यापिव्याप्यत्वमेतयोः॥६२८॥

प्रवेशादेरन्यार्थत्वेन मिथ्यात्वे मिथ्याप्रवेशस्यानियमाद्ब्रह्मणोऽन्यस्यासौ किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। व्याप्तिरिति। न हि कारणादन्यस्य कार्ये व्याप्तिर्मुख्याकारणत्वं च परस्यैवेति स्थितिस्तथा च कल्पितोऽपि प्रवेशस्तस्यैवेत्यर्थः। ब्रह्मणो बुद्ध्यादौ व्याप्तिः संयोगःसमवायस्तादात्म्यं वानाऽऽद्यो युतसिद्धिप्रसङ्गान्नेतरः समवायानभ्युपगमाच्चेत्यादिन्यायविरोधान्नान्त्यो भिन्नयोरभिन्नयोर्वा तदयोगादित्याशङ्क्याऽऽविद्यं तादात्म्यं गृहीत्वाऽऽह। व्यापीति॥६२८॥

असाधारणतो न स्यात्कालदिग्देशभिन्नयोः॥
मिथोऽसंगतितो व्याप्तिर्हिमवद्विन्ध्ययोरिव॥६२९॥

किं चान्यत्रापि व्याप्तिर्भिन्नयोरभिन्नयोर्वा भिन्नाभिन्नयोर्वा नाऽऽद्य इत्याह। असाधारणत इति। कालादिवशाद्भिन्नयोरसाधारणतो व्यावृत्तत्वेन स्थितत्वान्न व्याप्तिर्हिमवद्विन्ध्ययोरिव मिथोऽसंगतेरिति योजना॥६२९॥

मिथोऽविभिन्नयोर्नासौ नापि सैकात्म्य इष्यते॥
भिन्नसामान्ययोस्तद्वत्तदसाधारणात्मनः॥६३०॥

अत्यन्तभेदे न व्याप्तिरित्युक्त्वा कल्पान्तरं निरस्यति। मिथ इति। यथा मिथोऽत्यन्तं भिन्नयोर्विन्ध्यहिमवतोर्न व्याप्तिस्तथाऽत्यन्तमभिन्नयोरपि न सा युक्ता न चेष्टा न ह्येकस्मिन्नेव धूमेऽग्नौ वा व्याप्तिरित्यर्थः। अपिना तृतीयं प्रत्याह। न हि भिन्नाभिन्नयोर्व्याप्तिरेकत्र तदयोगादिति भावः। किंच सा जातिव्यक्त्योर्वा कार्यकारणयोर्वा तद्विलक्षणयोर्वा नाऽऽद्य इत्याह। भिन्नेति। भिन्नशब्दो व्यक्तिविषयः। तद्वदिति हिमवद्विन्ध्ययोरिव न व्याप्तिरित्यर्थः। तत्र हेतुः। तदसाधारणेति। तयोर्जातिव्यक्त्योर

त्यन्तभिन्नयोरसाधारणात्मना स्थितेर्न व्याप्तिर्यद्यत्यन्ताभिन्नेते तदा तयोरसाधारणात्मनैकरूपेण परिशेषाच्च व्याप्तिर्भेदाभेदौचैकत्रायुक्तावित्यर्थः॥६३०॥

कार्यकारणयोरेवं भि

क्षाभिन्नविकल्पतः॥
वस्तु

तुश्चेन संव्याप्तिर्न युक्त्येहोपपद्यते॥६३१॥

द्वितीयं प्रत्याह। कार्येति। जातिव्यक्त्योरुक्तन्यायेन तयोरपि न व्याप्तिरित्यर्थः। तृतीयं नि

ग्रह। भिन्नेति। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता। जातिव्यक्तिभ्यां कार्यकारणाभ्यां च विलक्षणयोरपि भिन्नयोरभिन्नयोभिन्नाभिन्नयोश्च वस्तुतो व्याप्तिरयुक्तेत्यर्थः॥६३१॥

यत्र कार्त्स्न्येन वृत्तिः स्याद्रज्जुसर्पादिवद्द्वयोः॥
व्याप्तिर्मुख्याऽस्तु तत्रैव तथाऽऽत्मानात्मनोरपि॥६३२॥

भिन्नयोरभिन्नयोर्भिन्नाभिन्नयोर्वा न व्याप्तिश्चेत्कथमात्मनोऽनात्मविषयोक्ता व्याप्तिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। यत्रेति। द्वयोर्मध्ये यस्मिन्नेकस्मिन्नपरस्य तादात्म्येन वृत्तिस्तस्मिन्नन्यस्य सा वृत्तिर्मुख्या व्याप्तिर्यथा रज्जुसर्पयोः सर्पस्य रज्जौ वृत्तिस्तथाऽऽत्मानात्मनोरप्यात्मनि कल्पितस्यानात्मनो वृत्तिर्मुख्याऽस्तु तस्मात्कल्पिताकल्पितयोः कल्पिततादात्म्याख्या मुख्या व्याप्तिरित्यर्थः॥६३२॥

तमसैव यथा सर्पं स्रक्प्रविष्टा न तु स्वतः॥
प्रत्यगज्ञानहेतूत्थमात्मैवं मायया जगत्॥६३३॥

दृष्टान्तावष्टम्भेन प्रवेशविचारमुपसंहरति। तमसेति। स्वाज्ञानादेव स्रजो भुजगे प्रवेशो न वस्तुतोऽस्तीति स्रगतिरिक्तसर्पात्सत्त्ववत्प्रतीचोऽपि स्वाज्ञानोत्थे जगति तद्वशादेव प्रवेशो न परमार्थत इति प्रत्यगात्मैव वस्तु न तु जगदिति स्थितमित्यर्थः॥६३३॥

कया मर्यादया कार्यं मायावी माययाऽविशत्॥
आनखाग्रेभ्य इत्युक्त्या मर्यादाऽतोऽस्य भण्यते॥६३४॥

प्रवेशवाक्यं मुख्यार्थं परश्च प्रवेशयोग्यो मायावशादित्युक्तम्। इदानीमाकाङ्क्षापूर्वकमुत्तरं पदमवतार्यव्याचष्टे। कयेति। अतः काङ्क्षितत्वादिति यावत्। अस्य प्रवेशस्येत्यर्थः॥६३४॥

नखाग्रावधिका यस्मात्संवित्पुंसोऽभिजायते॥
अतः सामान्यवृत्त्यात्मा प्राविशद्देहमीश्वरः॥६३५॥

किमिति प्रवेशस्येयमेव मर्यादा मर्यादान्तरं किं न स्यात्तत्राऽऽह। नखेति। चैतन्यं हि देहे पुरुषस्य नखाग्रपर्यन्तं प्रस्फुरत्यतो दृष्टानुसारित्वादुक्तमर्यादायाः सामान्यवृत्त्या विशेषवृत्त्या चाविकृतः परो मायया स्रष्टा सृष्टं देहं प्रविष्टः स चाऽऽत्मेत्यर्थः॥६३५॥

दृष्टान्ताभ्यामिमां वृत्तिंव्याचष्टे प्रत्यगात्मनः॥
कृत्स्नकारणतत्कार्यवृत्त्युपाधिसमाश्रयात्॥६३६॥

यथेत्यादिदृष्टान्तद्वयमवतारयति। दृष्टान्ताभ्यामिति। इमामुभयीमिति यावत्। कथमसङ्गस्याऽऽत्मनो द्वयी वृत्तिस्तत्राऽऽह। कृत्स्नेति। कृत्स्नस्य द्वैतस्य मूलकारणमज्ञानं तस्य कार्यं वियदादि तत्रोभयत्र वृत्तिराभासस्तद्रूपोपाध्यवष्टम्भादसङ्गस्यापि मायामयी द्वयी वृत्तिस्तं दृष्टान्तद्वयेन दर्शयत्युत्तरं वाक्यद्वयमित्यर्थः॥६३६॥

मिथो विभक्ता एकत्र धुरधाने यथा क्षुराः॥
क्षुरधानाद्विभज्यन्ते तथाऽऽत्मा नाडिभेदतः॥६३७॥

तत्राऽऽद्यदृष्टान्तव्याख्यानेन प्रतीचो विशेषवृत्तिं विशदयति। मिथ इति। एकस्मिन्नापितोपस्करणपात्रे क्षिप्ताः क्षुरा मूर्तानामेकदेशत्वविरोधाद्भिन्नदेशयुक्ता विशेषवृत्तिभाजोऽन्योन्यं क्षुरधानाच्च²²⁶ भिद्यन्ते तथाऽऽत्मा चक्षुरादिनाडीविशेषयोगाद्देहे द्रष्टा श्रोतेत्यादिविशेषव्याप्तिमान्मिथो देहाच्च भिद्यत इत्यर्थः॥६३७॥

ओतप्रोतात्मना तस्थुरर्वाग्या भूमयोऽक्षरात्॥
तत्तद्भूमिपरिच्छेदात्क्षेत्रज्ञः पर एव सन्॥६३८॥

विशेषवृत्तेरौपाधिकत्वोक्त्या सामान्यवृत्तेरपि तुल्यत्वादौपाधिकत्वमुक्तम्। इदानीं देहे वृत्तिद्वयस्यौपाधिकत्वे क्षेत्रज्ञत्वस्याऽऽर्थिक मौपाधिकत्वमित्याह। ओतेति। अक्षरादज्ञाताद्ब्रह्मणोऽधस्तात्पृथिव्याद्या या विकारभूमयो दीर्घतन्तुवदोतात्मना तिर्यक्तन्तुवत्प्रोतात्मना च तस्मिन्नेवाक्षरे स्थिता एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्चेत्यादिश्रुतेस्ताभिस्ताभिः समष्टिव्याष्टिभूताभिर्भूमिभिरवच्छेदादनवच्छिन्नः सन्परात्मैव जीवो भवत्यतो जीवत्वमौपाधिकमित्यर्थः॥६३८॥

सूक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये भूम्यादेर्यावदक्षरम्॥
पूर्वपूर्वप्रहाणेन तन्निष्ठा वियदात्मना॥६३९॥

जीवत्वादेरौपाधिकत्वे सत्युपाधेर्वस्तुत्वेऽद्वैतहानिरवस्तुत्वे तस्यावस्तुत्वाप²²⁷त्तिरुपाधेरवस्तुत्वादौपाधिकत्वायोग²²⁸ इत्याशङ्क्याऽऽह। सूक्ष्मतेति। पृथिव्यादेरक्षरान्तस्य पूर्वपूर्वत्यागेनोत्तरोत्तरस्य सूक्ष्मत्वादि ज्ञेयं कार्यापेक्षया कारणस्य तद्भावात्तस्य चाक्षरात्मनाऽवसानाद्वियच्छब्देनाक्षरपरिग्रहात्तत्पर्यायस्याऽऽकाशशब्दस्य तस्मिन्प्रयोगदर्शनादितरस्य सर्वस्य सापेक्षकत्वेन कल्पितत्वान्निरपेक्षमक्षरमेवाकल्पितमित्यद्वैतसिद्धिर्न चोपाधेरवस्तुत्वे जीवत्वादेरौपाधिकत्वायोगः कल्पितोपाधेस्तादृग्जीवत्वाद्यविरोधादिति भावः॥६३९॥

विश्वंभरोऽग्निर्विज्ञेयो विश्वस्य भरणादिह॥
दारु कृत्स्नमभिव्याप्य यथाऽग्निर्दारुणि स्थितः॥६४०॥

आद्यं दृष्टान्तं व्याकुर्वताऽऽत्मनो देहे विशेषवृत्तिं स्फुटीकृत्य तदौपाधिकत्वोक्त्या जीवत्वमपि तथेत्युक्तम्। इदानीं द्वितीयदृष्टान्तस्थं विश्वंभरशब्दार्थमाह। विश्वमिति। ननु नायं शब्दोऽग्निं गोचरयति तत्र रूढ्यभावादित्याशङ्क्य महाभूतत्वेन जाठरत्वेन वा विश्वभर्तृत्वमग्नेरित्याह। विश्वस्येति। इहेति प्रकृतवाक्योक्तिः। दृष्टान्ते विवक्षितमशमाह। दार्विति॥६४०॥

संव्याप्य तद्वदखिलं देहमात्मा व्यवस्थितः॥
तस्थावसंव्याप्य यथा क्षुरधानं क्षुरस्तथा॥६४१॥

श्रोत्रादिनाडीमध्यस्थ आत्माऽव्याप्य तनुंस्थितः॥
वृत्ती द्वे प्राप्नुतेऽतद्वान्स्वप्नजाग्रदवस्थयोः॥६४२॥

दार्शन्तिकमाह। संव्याप्येति। देहे सामान्यव्याप्तिमात्मनो दृष्टान्तेनोक्त्वा पूर्वोक्तनाडीस्फुटीकारार्थं विशेषव्याप्तिं दृष्टान्तेन सहानुवदति। तस्थाविति। अव्याप्येति च्छेदः। श्रोता द्रष्टेत्यादिविशेषरूपेणेति शेषः। उक्तवृत्त्योरवस्थाभेदेनावान्तरभेदमाह। वृत्ती इति। अन्यावृत्ताननुगतत्वाद्वस्तुतो वृत्तिद्वयहीनोऽपि स्वाविद्यया तद्द्वयमवस्थाद्वये प्राप्नोतीत्यर्थः। अतद्वानिति च्छेदः॥६४१॥६४२॥

सामान्यमात्रवृत्तिं स सुषुप्ते प्रतिपद्यते॥
प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहान्न त्वसौ परमार्थतः॥६४३॥

तर्हि तथैवावस्थान्तरेऽपि वृत्तिद्वयं स्यादित्याशङ्क्य स्वापे सामान्यवृत्तिरेवेत्याह। सामान्येति। असङ्गस्याऽऽत्मनोऽवस्थात्रयेण वृत्तिद्वयेन च योगे हेतुमाह। प्रत्यगिति। अवस्थात्रये यथोक्ता वृत्तिरस्य वास्तवी न संभवत्युक्तासङ्गत्वविरोधादिति व्यावर्त्यमाह। न त्विति॥६४३॥

महासत्ता वियज्ज्ञेयं कृत्स्नार्वाग्भूमिसंप्लुतेः॥
व्यक्तयोऽन्त्या विशेषाः स्युस्तदसाधारणत्वतः॥६४४॥

अध्यात्मं वृत्तिद्वयमुक्त्वा देहाद्बहिरपि विभज्य तद्दर्शयितुं पदार्थान्विभजते। महासत्तेति। वियदक्षरमृचो अक्षरे परमे व्योमन्निति व्योमशब्दस्य वियत्पर्यायस्याक्षरे प्रयोगात्तच्चाक्षरं महासत्ता सामान्यमात्रमिति ज्ञेयमित्यर्थः। महासत्तेति ज्ञेयमक्षरमित्यत्र हेतुमाह। कृत्स्नेति। सर्वास्वक्षरादर्वाक्षु विकारभूमिष्वक्षरस्य व्याप्तेस्तस्य सामान्यमात्रतेत्यर्थः। अन्त्यविशेषाणामत्यन्तव्यावृत्तेर्व्यक्तित्वमेवेत्याह। व्यक्तय इति। यद्यपि वैशेषिकपरिभाषासिद्धा न सन्त्यन्त्या विशेषास्तथाऽपि विशेषव्यवहारपरिसमाप्तिभूमितया तेषामेषितव्यत्वात्तेषु व्यक्तित्वंनियन्तुमुचितमिति भावः॥६४४॥

सामान्यानि विशेषाश्च तन्मध्यपतितानि च॥
सामान्यात्मविशेषत्वं तदुपाधिरगात्परः॥६४५॥

पृथिव्यादीनामुभयथात्वमाह। सामान्यानीति। सन्तु पदार्था यथोक्तविभागभाजः प्रस्तुते किं जातं तदाह। सामान्यात्मेति। अव्याकृतोपाधिः सामान्यात्मत्वमन्त्यविशेषोपाधिर्विशेषात्मत्वं पृथिव्याद्युपाधिरुभयात्मत्वं परो गतवानित्यर्थः॥६४५॥

श्रोत्रत्वगादिनाडिस्थं शब्दाद्यालोचनादिभिः॥
चेष्टितं²²⁹ नामरूपाभ्यां देहेऽमुष्योपलभ्यते॥६४६॥

देहाद्बहिरपि वस्तुषु वृत्तिद्वयमुक्त्वा प्रतीचो देहे विशेषवृत्तिं प्रागुक्तामनुभवेन साधयन्नाह। श्रोत्रेति। नामरूपाम्यां बीजभूताभ्यां शब्दस्पर्शादिज्ञानेन गत्युक्त्यादिक्रियया चाऽऽपादितं श्रोत्रादीन्द्रियोपाधिगतं द्रष्टृत्वश्रोतृत्वादिरूपममुप्य मैत्रस्य देहे दृश्यते तस्मादात्मनो देहे विशेषवृत्तिरनुभवसिद्धेत्यर्थः²³⁰॥६४६॥

असाधारणसामान्यरूपाभ्यामीक्ष्यमीक्षते॥
सर्वमानैः प्रसिद्धत्वादतो व्युत्थाप्यते ततः॥६४७॥

दृष्टान्तयोरभिप्रायमुक्त्वा तं न पश्यन्तीति वाक्यमवतारयितुं जगतो द्विरूपत्वं प्रत्यक्षादिसिद्धमिति भूमिकां करोति। असाधारणेति। दृश्यं जगदेव द्विरूपं तत्रैव तद्भावदृष्टेरित्यर्थः। उक्तमुपजीव्य वाक्यतात्पर्यमाह। सर्वेति। द्विरूपस्य जगतोऽध्यक्षादिसिद्धत्वादात्मनश्चातथात्वात्ततो द्व्यात्मकादात्मा पृथक्क्रियते तं नेत्यादिवाक्येनेत्यर्थः।अतः शब्दोऽस्येत्यर्थः²³¹॥६४७॥

अयं मेयः प्रमाताऽहं मानमेतदितीक्षणे॥
मिथ्याज्ञाने जनस्तुष्टः स्वप्नमायेन्द्रजालवत्॥६४८॥

जगतस्तर्हि मेयत्वात्तज्ज्ञाने लोकस्य तुष्टिदृष्टेश्च वस्तुत्वेनाद्वैतहानिरत आह। अयमिति। मात्रादिज्ञानस्य स्वप्नादिधीवद्भ्रान्तित्वान्नाद्वैतहानिः सर्वमानप्रसिद्धता तु व्यवहारदृष्ट्येत्यर्थः। दार्ष्टान्तिकस्य बहुरूपत्वं दर्शयितुमनेकदृष्टान्तग्रहणम्॥६४८॥

यतो मिथ्यावबोधोऽयमतस्तदपनुत्तये॥
न पश्यन्ति तमित्याह ये पश्यन्ति यथोदितम्॥ ३४९॥

मात्रादिभेदधियो भ्रान्तित्वे फलितमाह। यत इति। सामान्यविशेषाभ्यांद्विरूपं मात्रादिभेदभाजमात्मानं ये पश्यन्ति ते तं नोपलभन्ते तस्य तद्वैलक्षण्यादिति मिथ्याधीध्वंसार्थमाह श्रुतिरित्यर्थः॥६४९॥

वस्त्वज्ञानैकनिष्ठत्वान्मिथ्याधीर्न हि वस्तुनि॥
न पश्यन्तीत्यतो युक्तं नेक्षन्ते वस्तु तत्परम्॥६५०॥

सामान्यविशेषयोरप्यात्माभिन्नत्वेन वस्तुत्वात्तन्न तद्धीमिथ्याधीः संमतात्मधीवदित्याशङ्क्याऽऽह। वस्त्विति। सामान्यादेरात्माज्ञानमात्रस्थत्वेनावस्तुत्वात्तद्धीमिथ्याधीरेव न वस्तुविषयत्वेन सम्यग्धीने हि वस्तुनि चिदेकताने सामान्यविशेषभावसंभवस्तेनोभयरूपमात्मानं पश्यन्तोऽपि न तं पश्यन्तीति युक्तमेवेत्यर्थः। तं न पश्यन्तीत्यात्मनश्चाक्षुषत्वमेव निषिध्यते तदिष्टमेव न चक्षुषेत्यादिश्रुतेर्न तस्य विशेषनिषेधान्निरस्यते ज्ञेयतेत्याशङ्कय व्याचष्टे। नेति। प्राणनादिना विशिष्टमात्मानं पश्यन्तोऽपि तमप्रपञ्चं न जानन्तीत्यर्थः॥६५०॥

यद्यप्यत्राभिमानोऽस्ति निष्क्रियाकारकात्मनि॥
पश्यामीत्ययथार्थत्वान्मिथ्याधीरेव सा मता॥६५१॥

पश्यामि शृणोमीत्याद्यबाधितात्मदृष्ट्याऽभिमानात्कथं यथोक्तनिषेधसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। यद्यपीति। आत्मनि पश्यामीत्यादिरभिमानो यद्यप्यस्ति तथाऽपि सा मिथ्याधीरेवायथार्थत्वान्न च कूटस्थे द्रष्टृत्वाद्यधिकृत्य प्रवृत्तेरिप्यते चायथार्थाया धियो मिध्यात्वं न च सर्वविशेषनिषेधश्रुतौ सत्यां द्रष्टृत्वाद्यभिमानस्याबाधितत्वमित्यर्थः॥६५१॥

नन्वप्राप्तनिषेधोऽयं न पश्यन्तीति भण्यते॥
नैवं सृष्ट्यादिवाक्यानां प्रत्यग्बोधैकहेतुतः॥६५२॥

मिथ्याज्ञानध्वंसार्थ निषेधवाक्यमित्युक्ते निषेधमाक्षिपति। नन्विति। तन्नामरूपाभ्यामिति प्रकृतः सर्गः स एषइहेति प्रवेशश्च तस्याऽऽत्मज्ञानशेषत्वात्तदपि प्रकृतमेवेति परिहरति। नैवमिति॥६५२॥

मन्त्रोऽप्याहेममेवार्थं रूपं रूपमिति स्फुटम्॥
तद्दर्शनात्समस्तस्य पुरुषार्थस्य सिद्धितः॥६५३॥

सृष्ट्यादेर्ज्ञानार्थत्वे मानमुक्तमेव स्मारयति। मन्त्रोऽपीति। इत्युपक्रम्य तदस्य रूपं प्रतिचक्षणायेति स्फुटमेवेममर्थ मन्त्रोऽप्याहेति योजना। न केवलं तद्वशादेव सृष्ट्यादेर्ज्ञानार्थत्वं किंतु फलवत्संनिधावित्यादिन्यायाच्चेत्युक्तमर्थान्तरमाह। तद्दर्शनादिति। समस्तस्य परिपूर्णस्येति यावत्॥६५३॥

पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति विरुद्धं कथमुच्यते॥
मेयासंस्पर्शिदृष्टित्वान्न पश्यन्तीति भण्यते॥३५४॥

सृष्ट्यादिवाक्यैरात्मज्ञानस्य प्राप्तत्वादप्राप्तनिषेधाभावेऽपि नैष युक्तो व्याघातादिति शङ्कते। पश्यन्तोऽपीति। व्याघातं परिहरति। मेयेति। आत्मनः सामान्याद्यात्मना दर्शनस्य वस्त्वननुसारित्वेन भ्रान्तित्वात्सम्यग्दृष्ट्वभावविवक्षया निषेधो युक्त इत्यर्थः॥६५४॥

सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः कृत्स्नं वस्तु यतोऽद्वयम्॥
संभवस्तद्विरुद्धस्य कुतोऽकृत्स्नस्य वस्तुनः॥६५५॥

कथमात्मनः सामान्याद्यात्मना दृष्टेरवस्त्वनुसारित्वेन भ्रान्तित्वं तत्राऽऽह। सदिति। द्वैताभावोपलक्षितत्वेन कृत्स्नत्वं साधयति। यत इति। त्रिविधपरिच्छेदहीने वस्तुन्यागमसिद्धे फलितमाह। संभव इति। परिच्छिन्नस्यावस्तुत्वे तद्दृ‌ष्टिरसम्यग्दृष्टिरेवेति भावः॥६५५॥

अव्यावृत्ताननुगतं प्रत्यग्वस्तु स्वतो मितेः॥
तद्विरुद्धेह या दृष्टिर्मिथ्यारूपा न साऽन्यथा॥६५६॥

आत्मनः श्रौतं पूर्णत्वं युक्त्यनुभवाम्यां व्यनक्ति। अव्यावृत्तेति। प्रत्यग्वस्तु स्वतो निःसामान्यविशेषं विदुषामैकरस्येन स्फूर्तेः सामान्यादेश्च स्वतः परतो वाऽप्रमितेरित्यर्थः। वस्तुमितिविरुद्धत्वाच्चाऽऽत्मनि सामान्यादिधीर्मिथ्येत्याह। तद्विरुद्धेति। सामान्यादिदृष्टिरात्मन्यन्यथा सम्यग्दृष्टिर्नेति व्यावर्त्यमाह। न सेति॥६५६॥

आत्माऽनात्मानमाप्नोति यतः प्रत्यक्तयाऽखिलम्॥
तदन्यानवशिष्टत्वादकृत्स्नः स्यादतोऽन्यथा॥६५७॥

पूर्णत्वे प्रतीचो हेत्वन्तरमाह। आत्मेति। यतोऽखिलमनात्मानमात्मा व्याप्नोत्यात्मनस्तत्र सर्वत्र प्रत्यक्त्वादतस्तस्मादात्मनोऽन्यस्य तेनाव्याप्तस्याभावात्स पूर्णः स्याद्यद्यात्माव्याप्तमपि किंचिद्भवेद्भवेदकृत्स्नस्तदात्मा न च तदस्त्यात्माव्याप्तस्य निःस्वरूपत्वादतो युक्ता पूर्णतेत्यर्थः॥६५७॥

अनात्मा नाऽऽत्मरूपेण प्रत्यक्त्वात्सिद्धिमर्हति॥
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यात्कृतस्तद्व्यतिरेकतः॥६५८॥

आत्मनो मानयुक्तिभ्यांपूर्णत्वमुक्त्वा परिच्छिन्नस्याऽऽविद्यत्वे युक्त्यन्तरमाह। अनात्मेति। द्वैतमात्मनोऽभेदेन भेदेन वा सिध्यति नाऽऽद्यः प्रत्यङ्मात्रपरिशेषप्रसङ्गान्नेतरः प्रत्यगितरस्वरूपाभावादतः प्रतीचि कल्पितत्वेनैव तत्सिद्धिरित्यर्थः॥६५८॥

देशतः कालतो रूपाद्वस्त्ववस्थादितोऽपि च॥
व्यभिचारोऽस्य संसिद्धस्तद्विरुद्धात्मसाक्षिकः॥६५९॥

कल्पितत्वेऽनात्मनो हेत्वन्तरमाह। देशत इति। एकस्मिन्देशे काले च सदेवान्यत्र नास्ति यदेकस्य रूपं तन्नान्यस्य भवति यदैकस्य जन्मावस्था तदाऽन्यस्य नाशावस्था। एवं देशादिवशाद्गुणक्रियादिवशाच्चानात्मनो व्यभिचारः सिद्धो न च तत्र साधकाभावोऽव्यभिचारिसाक्ष्यनुभवसिद्धत्वादित्यर्थः॥६५९॥

प्रतिज्ञार्थस्य सिद्ध्यर्थ न पश्यन्तीति भण्यते॥
अकृत्स्नो हीति हेतूक्तिः साऽपि चैवं समर्थ्यते॥६६०॥

तं न पश्यन्तीत्यस्यार्थमुक्त्वाऽनन्तरवाक्यं पातयति। प्रतिज्ञेति। तं न पश्यन्तीति प्रतिज्ञा तदर्थसिद्व्यर्थमकृत्स्रो हीति हेतूक्तिर्भण्यत इति योजना। साऽपि हेतूक्तिर्वक्ष्यमाणनीत्या प्राणन्नेवेत्यादिना साध्यत इत्याह। साऽपीति। हेतुसमर्थनस्याऽऽवश्यकत्वं सूचयितुं चशब्दः॥६६०॥

तदकृत्स्नत्वसंसिद्ध्यै प्राणन्नेवेत्युदीरणम्॥
अन्योन्यव्यभिचारित्वं प्राणादेरीक्ष्यते यतः॥६६१॥

चतुर्थपादार्थं प्रपञ्चयति। तदिति। हेतुवाक्यार्थस्याकृत्नत्वस्य सिद्ध्यर्थं प्राणन्नेवेत्यादिवाक्यमित्यर्थः। ननु तेन प्राणनादिकर्तोच्यते न त्वकार्त्स्न्यं तदुपनायकशब्दाभावादत आह। अन्योन्येति। प्राणनदर्शनादिकर्तुर्मिथो व्यभिचारित्वं यतो दृश्यते न हि पूर्ण क्वचिद्व्यभिचरत्यतस्तस्याकृत्स्रतेत्यर्थः॥६६१॥

यस्मिन्दृष्टेऽप्यदृष्टोऽर्थः स तदन्यश्च शिष्यते॥
तथाऽदृष्टेऽपि दृष्टः स्यादकुत्स्नस्तादृगुच्यते॥६६२॥

अकृत्स्रो हीत्यादेस्तान्यस्येत्यस्मात्प्राक्तनस्य संदर्भस्य तात्पर्यमुक्त्वाऽकृत्स्नशब्दार्थमाह। यस्मिन्निति। यस्मिन्घटादौ दृष्टेऽप्यदृष्टः सोऽर्थोऽस्ति सावयवत्वात्ततोऽन्यश्च पटादिरदृष्टः शिष्यते तथा पटादौ स्वगतविशेषे चादृष्टेऽपि यो घटादिर्दृष्टः स्यात्स दर्शितप्रकारोऽकृत्नशब्दित इत्यर्थः॥६६२॥

आविष्करिष्यन्हेत्वर्थमकृत्स्नत्वप्रसिद्धये॥
न ह्यसौ कृत्स्नतामेति चक्षुःश्रोत्रादिसंहतः॥६६३॥

उक्तमकृत्स्नत्वं प्राणनादिकर्तरि कथं सिध्यति तदभावे²³² द्रष्ट्रादिदर्शनेऽपि कथमात्मनो दर्शनमित्याशङ्क्य तदकृत्स्नत्वसिद्व्यर्थमित्यत्रोक्तमनुवदति। आविष्करिष्यन्निति। प्राणनादिकर्तुरात्मनोऽकृत्नत्वसिद्ध्यर्थमकृत्स्रो हीति हेतुवाक्यार्थं प्राणन्नेवेत्यादिना प्रकटीकरिष्यन्वेदः प्रवृत्त इत्यर्थः। दर्शनादिकर्तुरपि कृत्नत्वमात्मत्वादन्यथा तत्कर्तृत्वायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। दर्शनादिकर्ता नैव पूर्णत्वं गच्छति चक्षुरादिभिः संहतत्वादित्यर्थः॥६६३॥

परस्परानभिव्याप्तेर्नामरूपक्रियात्मनाम्॥
व्यभिचारादकृत्स्नत्वं स्यादनात्मैकरूपिणाम्॥६६४॥

संहतस्याकात्स्न्यंसाधयति। परस्परेति। नामाद्यात्मनामनात्ममात्राणां प्राणनादिकृतामन्योन्याव्याप्तेर्व्यभिचारादुक्ताकृत्स्नत्वं स्यादिति योजना॥६६४॥

असंहतः संहतः सम्प्रत्यङ्मोहैकहेतुतः॥
प्राणनादिक्रियाः कुर्वन्प्राण इत्यभिधीयते॥ ६६५॥

प्रतीचो निर्विकारस्य प्राणनादिकर्तृत्वायोगात्तत्कर्तृत्वेन तस्य प्राणादिसंज्ञालाभात्प्राणनक्रियामेव कुर्वन्प्राणो नामेत्यादिभाष्यमयुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। असंहत इति। प्रत्यगात्मा वस्तुतोऽसंहतोऽपि मोहवशात्प्राणादिभिः संहतः सन्प्राणनादिचेष्टाः कुर्वन्प्राणादिशब्दवाच्यो भवतीति योजना। प्राण इत्यत्राऽऽदिशब्दो द्रष्टव्यः॥६६५॥

तस्मिंश्च प्राणने वायोर्व्यापारः करणात्मना॥
उत्सृज्यमानः कर्मत्वं विज्ञानात्मन एति सः॥६६६॥

मोहवशात्कर्तृत्वेऽपि प्राणने करणत्वं कर्मत्वं वा कस्य स्यान्न हि कर्तुरेव तद्भावो भेदप्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। तस्मिंश्चेति॥६६६॥

साक्षादात्मोत्सृजन्वायुं तस्मिन्प्राणनकर्मणि॥
अपेतकारकग्रामः प्रतीचैवानुभूयते॥६६७॥

यदि प्राणने वायोरेवाऽऽध्यात्मिकस्य साधकतमत्वेन करणत्वं क्रियाव्याप्यत्वेन कर्मत्वं च तर्हि कर्तृत्वमपि क्रियाश्रयत्वेन तस्यैव किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। साक्षादिति। तस्मिन्प्राणनाख्ये कर्मणि वायुमुत्सृजन्नात्मा साक्षादनुभूयते प्रतीचैवेति संबन्धः। तेनाऽऽत्मैव तत्र कर्तृत्वमनुभवति न वायुस्तस्य कारकान्तरत्वादित्यर्थः। तर्हि कर्तृत्वादेर्वास्तवत्वं नेत्याह। अपेतेति॥६६७॥

कर्त्रादिकारकाण्यस्मिन्नसाधारणरूपतः॥
अतद्धर्मक आभान्ति ह्यागमापायसाक्षिणि॥६६८॥

अवास्तवत्वं कर्तृत्वादेः साधयति। कर्त्रादीति। सर्वाणि कारकाणि क्रियाकारकादिभेदशून्ये प्रतीचि सर्वसाक्षिणि रज्जौ भुजंगवद्भान्ति तद्भानं च भ्रान्तिर्मिथोव्यावृत्तत्वेन व्यभिचारित्वादित्यर्थः। कारकाणां जडत्वेन साक्षिणमनपेक्ष्य स्वतोभानासंभवो हिशब्दार्थः॥६६८॥

साक्षिरूपं स्वतः सिद्धं तेनैष्वव्यभिचारतः॥
कर्त्रादि तु तमोन्तस्य रूपं धर्माद्यपेक्षया॥६६९॥

साक्षिणोऽपि तत्तद्धर्मविशिष्टस्य व्यभिचारित्वेन कल्पितत्वान्न तत्र कर्त्रादिकल्पनेत्याशङ्क्याऽऽह। साक्षीति। साक्षिणश्चिन्मात्रस्य कौटस्थ्यान्न कर्त्रादिसादृश्यमतो व्यभिचारिष्वव्यभिचारित्वेन तन्मात्रस्याकल्पितत्वात्तस्याधिष्ठानता युक्तेत्यर्थः। कर्त्रादेः साक्षिण्यध्यासे फलितमाह। कर्त्रादीति। साक्षिरूपाद्विशेषार्थस्तुशब्दः। अज्ञानतत्कार्यबुद्ध्योपहितप्रत्यग्वस्तुनो रूपं कर्त्रादीत्यर्थः। यथोक्तप्रतीचो नित्यत्वात्तद्रूपत्वे कर्त्रादेरपि नित्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। धर्मादीति॥६६९॥

अनित्यहेतुतोऽनित्यं तेन कर्त्रादि लक्ष्यते॥
निर्हेतु प्रत्यगज्ञानं लक्ष्यते तेन नित्यवत्॥६७०॥

कर्मकृतत्वं कर्त्रादिरूपस्य कथमिति तत्राऽऽह। अनित्येति। तेन साक्षिणा कर्त्रादिरूपमनित्यं लक्ष्यते तच्चानित्यत्वमनित्यधर्मादिकृतत्वादन्यथा चाकर्तृत्वाद्यनुभवविरोधादनुभूयते हि विदुषा प्रतीच्यकर्तृत्वादीत्यर्थः। कर्त्रादेरनित्यत्वे तदुपादानाज्ञानमपि तदभेदादनित्यं सन्नोपादानं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। निर्हेत्विति। यद्यपि ज्ञाननिरस्यत्वादज्ञानं न नित्यं तथाऽपि तेनैव साक्षिणा नित्यवल्लक्ष्यते निर्हेतुत्वे सत्यभावेतरत्वादात्मवदित्यनुमानादनित्योपादानत्वाच्च तन्नित्यमनित्यस्य तदयोगादिति भावः॥६७०॥

प्रत्यगज्ञानमात्रैकनीडत्वान्नान्यरूपता॥
क्रियाकारकरूपाणां नित्यानित्यमतिः कुतः॥६७१॥

कर्त्रादेरनित्यत्वेऽपि गगनादेर्नित्यत्वान्नाज्ञानकार्यतेत्यद्वैतहानिमाशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। क्रियाकारकाद्यात्मकसर्वार्थानामात्माज्ञानमात्रेऽनपेक्षाधारे स्थितत्वादज्ञानादन्यरूपता नास्त्यतो गगनादेर्नित्यता कर्त्रादेरनित्यतेति विभागेन न प्रमेत्यर्थः॥६७१॥

अतस्तद्व्यभिचारेण नामरूपक्रियात्मनाम्॥
अकृत्स्नव्यपदेशेन मिथ्याज्ञानत्वमुच्यते॥६७२॥

यतो विभक्तस्य नित्यत्वादि दुर्निरूपमतः प्रतीचि त्रयात्मकस्य कर्जादेराकाशादेश्च व्यभिचारादकृत्स्नवाक्येन तस्य मिथ्याधीविषयत्वं कथ्यत इति फलितमाह। अत इति॥६७२॥

अज्ञातायां यथा रज्ज्वां तदध्यस्तैकरूपिणाम्॥
व्यभिचारः स्रगादीनां प्रतीच्येवमनात्मनाम्॥६७३॥

प्रतीचि कर्त्रादीनामुक्तं व्यभिचारं मिथ्यात्वार्थं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। अज्ञातायामिति। या हि रज्जू रज्जुरित्यज्ञाता तस्यां तस्याज्ञानस्य तज्जस्य च तेनाध्यस्ततया तदेकस्वभावानां स्रगादीनां च यथा व्यभिचारोऽनुभूयते तथाऽऽत्मन्यज्ञाते तदज्ञानस्य तत्कृतानां च कर्त्रादीनां व्यभिचारान्मिथ्यात्वमित्यर्थः॥६७३॥

प्राणाग्नयः पुरा बुद्धेः सुप्तेष्वन्येषु जाग्रति²³³॥
अतस्तद्विपया तावत्कर्तृतेहोच्यते प्रभोः॥६७४॥

प्राणन्नेवेत्यादिवाक्यादित्थं हेत्वर्थः समर्थितः। संप्रति किमिति प्रथमं प्राणनकर्तृत्वं प्रतीचः श्रुत्योच्यते वदनाद्यन्यतमकर्तृत्वमेवाऽऽदौ किं नोक्तमित्याशङ्क्य प्राणन्नेवेत्यादिप्रथमप्रवृत्तवाक्यतात्पर्यमाह। प्राणाग्नय इति। प्राणानामग्नित्वं श्रुत्युक्तमाहुत्याधारत्वात्तदाधारत्वं च प्राणाग्निहोत्राधिकारेऽधिगन्तव्यम्। बुद्धेः पुरा सुषुप्ताविति यावत्।

इहेत्युदात्दृतवाक्योक्तिः। प्रभोः करणस्वामिनो जीवस्येत्येतत्। सुषुप्त्यवस्थायां वागादिकरणग्रामोपसंहारेऽपि प्राणस्यानुपसंहृतस्य व्यापारात्तद्व्यापारस्यावस्थात्रयव्यापित्वात्तद्विषयकर्तृत्वमास्मिन्वाक्ये प्रथम

णात्मनो दर्शितमित्यर्थः॥६७४॥

नामतो रूपतश्चैवं प्राणनादिषु कर्मसु॥
लक्ष्यतेऽविद्यया तद्वात्रज्जुः सर्पादिभिर्यथा॥६७५॥

श्रुत्या चेत्प्राणनादिकर्तृत्वं प्रतीचो वर्ण्यते तर्हि श्रौतत्वात्तस्य वस्तुत्वं ब्रह्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। नामत इति। यथा रज्जुरविद्यया सर्पधारादिमती लक्ष्यते तथाऽऽत्मा स्वाविद्यया प्राणाद्यध्यासात्प्राणनादिषु सत्सु नामरूपाभ्यामतद्वानपि तद्वानिव भातीत्यर्थः॥६७५॥

प्राणन्नेवेत्यवधृतेस्तदर्थान्तररूपतः॥
प्राणाद्यकृत्स्नतासिद्ध्यै²³⁴ व्यभिचारः प्रदर्श्यते॥६७६॥

प्राणन्प्राणो नामेत्यादिवाक्ये किमेवकारेणेत्याशङ्क्याऽऽह। प्राणन्निति। तस्मात्प्राणनकर्तुरर्थान्तररूपतो दर्शनादिकर्तुः सकाशादस्य व्यावृत्तिरवधृतेरुच्यते। तथाच प्राणो द्रष्टा श्रोतेत्यादेरकृत्स्नत्वसिद्ध्यर्थ मिथो व्यभिचारो दर्शितो भवतीत्यर्थः॥६७६॥

कर्मैतदेव कुर्वाणः काले चात्रैव भण्यते॥
अत्रैव च क्रियायोगे तद्रूपा

द्दः स इष्यते॥६७७॥

प्राणादेर्मिथो व्यभिचारेऽपि प्रतीचि तदभावाच्चैतन्यवदकल्पितत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। कर्मेति। प्राणनादिव्यापारं कुर्वन्नेवाऽऽत्मा तद्व्यापारोत्पत्तिदशायामेव प्राणनादिसंबन्धे व निमित्ते सत्येव तन्नामा तद्रूपश्चोच्यते तथा व्यापारान्तरं कुर्वन्कालान्तरे संबन्धान्तरे व तत्तन्नामरूपवानिष्टः। यथाऽऽहुः—स खलु प्राणने वैतदेव कर्म कुर्वन्नेवास्मिन्नेव काल एतस्यैव कर्मणो योगात्प्राणो नाम भव्रतीति। अतो व्यभिचारो वस्तुन्यपि प्राणादेरस्तीत्यर्थः॥६७७॥

तद्वानसमकालं तु प्राणनादिक्रियोत्थितेः॥
प्रागूर्ध्वं च तदन्येषु प्राणासंभवहेतुतः॥
न तन्नामा न तद्रूपस्तदन्यत्र च कर्मणि॥६७८॥

उक्तमेव व्यतिरेकद्वारा स्फोस्यति। तद्वानिति। यदुक्तं तद्वानसमकालं त्वितितदेव स्फुट्यते। प्राणनादीति। यथोक्तप्राणनादिक्रियादिव्यक्तेः प्राक्तन्नाशादूर्ध्वं च। प्राणादिनामाप्रत्यगात्मा नापि तद्रूप्तस्तस्मात्प्राणनकर्तुरन्येषु दर्शनादिकर्तृषु प्राणनासंभवान्न ते प्राणनादिक्रियाव्यक्तेः प्राक्तन्नामरूपवन्तः प्राणादन्यत्र च व्यापारे तुल्यो

न्यायो द्रष्टुरन्यत्र दर्शनायोगान्न द्रष्टृनामरूपत्वमेवं श्रोत्रादौ द्रष्टव्यमतो वस्तुनि प्राणादीनां व्यभिचारादकार्त्स्न्या

त्कल्पिततेति भावः॥६७८॥

प्राणनानन्तरं यस्मात्क्रियाशक्तेः समुद्भवः॥
वदन्वागित्यतः प्राह क्रमयोगानुरोधतः॥६७९॥

किमिति प्राणनकर्तृत्वोक्त्यनन्तरं कर्मेन्द्रियव्यापारकर्तृत्वमुच्यते ज्ञानेन्द्रियव्यापारकर्तृत्वमेव कस्मान्नोपन्यस्यते तत्राऽऽह। प्राणनेति। समुद्भवो बदनादिव्यापारः। क्रमस्य योगः संभवः। प्राह कर्मेन्द्रियव्यापारकर्तृत्वमिति शेषः। यद्यपि प्राणनानन्तरमेव दर्शनादिव्यारोऽपि दृश्यते तथाऽपि वदनादिक्रियायाश्चलनात्मकप्राणाश्रितत्वाद्युक्तमानन्तर्यमिति भावः॥६७९॥

वक्तीति वाग्भवेदात्मा ह्युच्यते वाग्भवेद्ध्वनिः॥
तथोच्यतेऽनयेत्यस्मात्करणं वागुदाहृता॥६८०॥

यद्यपि श्रुतौ प्राणनादिकर्तृत्वेनैवाऽऽत्मनो व्यवच्छेदः श्रुतस्तथाऽपि प्रतीन्द्रियव्यापारं कर्तृत्ववत्कर्मत्वेन करणत्वेन च व्यवच्छेदो द्रष्टव्य इत्याह। वक्तीत्यादिना। ध्वनौ वाक्शब्दस्य रूढिद्योतको हिशब्दः। अस्माद्व्युत्पादनादिति यावत्॥६८०॥

पश्यंश्चक्षुस्तथा द्रष्टा शृण्वञ्श्रोत्रंतथैव च॥
त्रिधा त्रिधा व्यवच्छिन्न एवं सर्वत्र लक्षयेत्॥६८१॥

वदन्वागित्यत्रोक्तन्यायं वाक्यान्तरेष्वतिदिशति। पश्यन्निति। तत्र हि चष्ट इति चक्षुःशब्देन द्रष्टोच्यते दृश्यत इति कर्म तथा दृश्यतेऽनेनेति करणमिति विभागः। शृण्वञ्श्रोत्रमित्यत्रापि श्रोत्रशब्देन शृणोतीति श्रोतोक्तः श्रूयत इति कर्म श्रूयतेऽनेनेति करणमिति विवेक्तव्यम्। त्वगादिष्वपि यथोक्तन्यायं योजयति। एवमिति॥६८१॥

चक्षुरालोचनायैवसंशयं कुरुते मनः॥
बुद्धिरध्यवसानाय साक्षी क्षेत्रज्ञ उच्यते॥६८२॥

इन्द्रियादिसंबन्धादात्मनोऽनेकधात्वमुक्त्वेन्द्रियादेरसाधारणं व्यापारमाह। चक्षुः रिति। चक्षुःशब्देन दशेन्द्रियाणि गृह्यन्ते। आलोचनशब्देन दर्शनादयो वचनादयश्चदश व्यापाराः। संशयः संकल्पस्याप्युपलक्षणम्। जीवस्यासाधारणं व्यापारमाह साक्षीति। आत्मनो वस्तुतो न कर्तृत्वादीति भावः॥६८२॥

यैवज्ञानविकाशेषु साक्षिता सैव नान्यथा॥
क्रियाशक्तिविकाशेषु ह्यन्योन्यव्यभिचारिषु॥६८३॥

प्रतीन्द्रियव्यापारं साक्षिभेद‌माशङ्क्याऽऽह। यैवेति। अन्योन्यव्यभिचारिष्वितिसप्तमी सप्तमीभ्यां संबध्यते। ज्ञानशब्देन तच्छक्तिरुक्ता। उभयत्र विकाशशब्द विकारविषयः। नान्यथा प्रकारभेदवतीन भवतीति यावत्। भेदस्यापि साक्षिणो भेद

काभावान्न वास्तवो भेदोऽस्तीति भावः। एकेनैव साक्षिणा तत्प्रयुक्तव्यापारसिद्धौ तद्भेदकल्पने गौरवमिति दर्शयितुं हिशब्दः॥६८३॥

निरस्तावयवे व्योम्नि मिथोभिन्नमदेशिनाम्॥
न संभाव्या यथा सिद्धिः प्रतीच्येवं तमोवताम्॥६८४॥

प्राणन्नेवेत्यादिहेतुसमर्थनवाक्यतात्पर्यमुपसंहरति। निरस्तेति। आकाशे निप्प्रदेशे परस्परव्यावृत्तप्रदेशविशेषजुषां धूमतुषारादीनां सद्भावो न शक्यते तथा प्रतीच्यसङ्गोदासीने नाज्ञानतज्जसंभावनेत्यर्थः॥६८४॥

प्राणन्वदन्नित्युक्तानि नामरूपाणि यानि तु॥
कर्मजान्येव तान्यस्य न तु चैतन्यवत्स्वतः॥६८५॥

तान्यस्येत्यादिवाक्यस्यार्थमाह। प्राणन्निति। अनामरूपत्वमेवास्य स्वाभाविकमिति वक्तुं तुशब्दः। एवकारार्थमाह। न त्विति॥६८५॥

अन्योन्यापेक्षसंसिद्धेरन्योन्यव्यभिचारतः॥
अपराधीनसंसिद्धौ भानाविव तमो भवेत्॥६८६॥

उक्तानां प्राणादिनामरूपाणां प्राणनादिनिमित्तत्वेऽपि पाचकादिवत्प्रतीचि वस्तुतेति चेन्नेत्याह। अन्योन्येति। नाम्नो रूपापेक्षस्य तस्य चान्यापेक्षस्य सिद्धे रूपस्यानामत्वान्नाम्नश्चारूपत्वान्मिथोव्यभिचारादादित्ये तमोवत्प्रतीचि चिदेकरसे नामरूपमसंभावितत्वात्कल्पितमित्यर्थः॥६८६॥

यत एवमविद्योत्थं प्राणाद्यस्यातदात्मनः॥
नामरूपमतस्ताभ्यां पश्यन्नपि न पश्यति॥६८७॥

नामरूपस्य कल्पितत्वे फलितमाह। यत इति। सापेक्षत्वाद्यभिचाराच्चेत्येवंशब्दार्थः। अतदात्मनो नामरूपहीनस्येति यावत्। इत्थंभावे तृतीया। पश्यन्द्रष्टाऽऽत्मानमिति शेषः॥६८७॥

तत्रैवं सति यो द्रष्टा प्राणनादिक्रियं परम्॥
उपास्त इति जानाति नस्वभावादुपासनम्॥६८८॥

स योऽत इत्यादेरर्थमाह। तत्रेति। तस्मिन्नात्मन्युक्तन्यायेन पूर्णे तदन्यस्य च सर्वस्य तत्रैव कल्पितत्वे सति यो याथात्म्येनाद्रष्टा सन्प्राणनाद्यन्यतमविशिष्टं केवलमात्मानमुपास्ते स न वेदेति संबन्धः। उपास्त इत्यस्यार्थमाह। इति जानातीति। उपास्त इत्यनेन स्वभाषाज्जानातीत्येतदुच्यते न हि विहितमुपासनमुत्तरत्र निन्दादृष्टेरित्यर्थः॥६८८॥

न यतो युगपत्कृत्स्नवस्तुज्ञानं क्रमेण वा॥
अस्त्येकैकमतोऽनूक्तिः प्राप्ता दृष्टिरनूद्यते॥६८९॥

अस्तु तर्हि स्वाभाविकज्ञानस्य विधायकमिदं वाक्यं नेत्याह। न यत इतिः। क्रमाक्रमाभ्यां न कस्यचिदसर्वज्ञस्य सर्ववस्तुज्ञानं किंत्वेकैकं क्रमभावि कतिपयपदार्थज्ञानमेव सर्वस्यास्ति तस्य च प्राप्तत्वादनूक्तिर्यतः संभाविताऽतः सा लोकतः प्राप्ता स्वाभाविकी दृष्टिः प्रकृतवाक्येनानूद्यते न तु विधीयतेऽप्राप्तांशाभावादित्यर्थः॥६८९॥

नानेकदृष्टिविध्यर्थमेकैकोपास्तिकुत्सनम्॥
मृत्योः स मृत्युमित्येवं तद्दृष्टिरपि कुत्स्यते॥६९०॥

न स वेदेत्येकैकोपास्तिनिन्दनादनेकदृष्टिरनुज्ञाता तथाच समस्तव्यस्तदृष्टिविधायकमिदं वाक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। नानेकेति। अनेकदृष्टेरपि निन्दितत्वादिति हेतुमाह। मृत्योरिति॥६९०॥

सर्व एकमिति द्युक्तेरिहाप्यैकात्म्यदर्शनम्॥
विधीयते यतो नातः समस्तव्यस्तदर्शनम्॥६९१॥

न केवलं श्रुत्यन्तरविरोधादेव समस्तव्यस्तदृष्यसिद्धिः किंतु वाक्यशेषविरोधादपीत्याह। सर्व इति। ऐकात्म्यदर्शनविधायकवाक्यान्तराणां समस्तव्यस्तदर्शनपरिपन्थिनां भूयस्त्वमभिप्रेत्य हिशब्दः॥६९१॥

समस्तव्यस्ततां तस्मान्मानान्तरमितत्वतः॥
अनूद्यापूर्वमैकात्म्यं विधेयमुपपत्तिमत्॥६९२॥

अत्र ह्येते सर्व एकं भवन्तीति वाक्यमपि समस्तव्यस्तदृष्टिपरमिति चेन्नेत्याह। समस्तेति। घटः सन्नित्यादिश्रुतीतरमानेन समस्तव्यस्तताया दृष्टत्वान्न तस्या यस्माद्वाक्यगम्यत्वमपूर्वत्वाभावात्तस्मात्तामनूद्यापूर्वं यन्निर्विशेषैकरसं वस्तु द्वैतमिथ्यात्वसाधकयुक्त्युपबृंहितं तदेवात्र प्रतिपाद्यं प्रसिद्धमन्याप्रसिद्धं विधेयमिति न्यायादित्यर्थः॥६९२॥

समुद्रतरुगोपिण्डदृष्टान्तैः परमात्मनः॥
व्याचक्षते बलात्केचित्समस्तव्यस्तदर्शनम्॥६९३॥

विशेषाणां ह्यविशेष एकता भवति यथा समुद्रे समुद्रोर्मीणामिति वदद्भिर्भर्तृप्रपश्चैः सम्रस्तव्यस्तदृष्टिपरत्वमस्य वाक्यस्योक्तं तदुत्थापयति। समुद्रेति। तरङ्गशाखाखण्डादिविशेषाणां समुद्रतरुगोष्वेकतावत्प्राणादेः सर्वस्य परस्मिन्नेकत्वात्तस्यापि समुद्रादिवन्नानारसत्वमत्र हीत्यादौ विवक्षितमित्यर्थः। बलादिति श्रुत्यक्षरबाह्यत्वोक्तिः॥६९३॥

नानावयवसंभेदभिन्नार्थश्चेन्नगादिवत्॥
सिद्धः कुतश्चिन्मानात्स्यादनुवादस्तथा सति॥६९४॥

किं समस्तव्यस्तात्मकं वस्तु प्रतिपाद्यत्वेनात्रोच्यते किंवोपास्यत्वेनेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। नानेति। नानाविधैरवयवैः प्राणादिभिः संभेदः संबन्धस्तेन विशिष्टो नानारसः परो विमतं समस्तव्यस्तात्मकमुपादानत्वात्तरुसमुद्रादिवदित्यनुमानाद्दृ‌ष्टश्चेत्तथा सति

वाक्यं तत्रानुवादो न मानं न चेदनुमानादेषोऽर्थो दृष्टो दृष्टान्तोक्तिस्त्वदीया वृथा स्यादित्यर्थः॥३९४॥

निःशेषभेदसामान्यदृष्ट्यावृत्तिरुपासनम्॥
विधित्सितं चेत्तादृतं कल्पकोट्याऽपि दुःशकम्॥६९५॥

द्वितीयमनूद्य दूषयति। निःशेषेति। भेदा विशेषाः सर्वेषां विशेषाणां सामान्यानां चैकवस्त्वात्मनामात्मतादात्म्येन दृष्टेरावृत्तिरूपमुपासनमस्मिन्वाक्ये विधातुमिष्टं चेत्तथाविधमुपासनं पुमायुवाऽपि दुष्करं तेषामानन्त्यात्कार्स्न्येनानुसंधानासिद्धेरतोऽध्यात्मकस्य वस्तुनो द्विधोक्त्यसंभवात्तद्दृ‌ष्टिर्भ्रान्तिरित्यर्थः॥६९५॥

प्रत्यग्दृष्टेर्हि विषयः स्यादात्मेत्यनुभूतितः॥
तदबोधमृते तत्र कुतः पिण्डादिदर्शनम्॥६९६॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। प्रत्यगिति। अहंप्रत्ययस्य स्वरूपचैतन्यस्य वाऽऽत्मेत्ययमर्थो विषयः स्यात्तन्त्र तस्यानुभवात्तस्य तथाविधानुभवे सर्वसंप्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः। तस्यानुभवसिद्धस्याज्ञानं विना तस्मिन्नात्मनि न देहादेर्दर्शनं मुक्तावभावादतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यामाविद्यमात्मनि देहादिदर्शनं भ्रान्तमित्यर्थः॥६९६॥

तं परादादिति तथा प्रतीच्यज्ञानकल्पितम्॥
मिध्याज्ञानापनुत्त्यर्थमात्मैवेत्यब्रवीच्छ्रुतिः॥६९७॥

इतश्च समस्तव्यस्तदर्शनं भ्रान्तमित्याह। तमिति। ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्राऽऽत्मनो ब्रह्म वेदेत्याद्या श्रुतिर्नानात्वदृष्टिं निन्दति तथाऽऽत्मन्याविद्यभेदधीनिषेधार्थमात्मैवेदमग्र आसीदात्मैवेदं सर्वमित्याद्या चाऽऽत्ममात्रत्वं सर्वस्योक्तवती तत्कुतः समस्तव्यस्तदृष्टिरित्यर्थः। अथवा ब्रह्म तं परादादिति प्रक्रम्य प्रत्यगात्मनि कल्पितब्रह्मक्षत्रादिभेददर्शनापवादार्थमिदं सर्वं यदयमात्मेतिश्रुतिरुक्तवती तथाच समस्तव्यस्तदृष्टिरयुक्तैवेत्यर्थः॥६९७॥

परा

ञ्ची

त्यपवादाच्च न पिण्डादीक्षणं श्रुतेः॥
प्रत्यग्दृष्ट्या विरुद्धत्वान्न परागर्थदर्शनम्॥६९८॥

तस्या विवक्षितत्वाभावे हेत्वन्तरमाह। पराञ्चीति। पराञ्चि स्वानीत्यादिश्रुतेर्भेददृष्टेर्निन्दितत्वान्न विशेषदृष्टिस्तन्न समस्तव्यस्तदृष्टिरित्यर्थः। आत्मानात्मदृष्ट्योर्मिथो विरुद्धत्वेनैकत्रायोगाच्च न समस्तव्यस्तदृष्टिरित्याह। प्रत्यगिति। न हि प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या पराचोऽर्थस्य दर्शनं नापि पराक्प्रवणया दृष्ट्या प्रतीचो दर्शनमुपपद्यते तयोर्मिथो विरुद्धत्वात्तथाच कथं समस्तव्यस्तदर्शनमित्यर्थः॥६९८॥

अनन्यमेयतन्मानमातृ वस्त्वविभागवत्॥
अमेयमानमात्रेकं तदात्मेति प्रचक्षते॥६९९॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। अनन्येति। अन्यन्मेयमस्य नास्तीत्यनन्यमेयं तदेव स्वरूपं मानं मातृ चेति तन्मानमातृ, अनन्यमेयं च तत्तन्मानमातृ चेति विग्रहः। तस्य कल्पनामात्राधिष्ठानत्वेन सत्यतामाह। वस्त्विति। तस्य चैकरस्यं श्रुत्यधिगतमित्याह। अविभागवदिति। उक्तानुवादेन तत्र विद्वत्प्रसिद्धिं प्रमाणयति। अमेयेति। तथाच कथं तस्य समस्तव्यस्तत्वं विद्वत्प्रसिद्धिविरोधादिति शेषः॥६९९॥

संसारदर्शनाभ्यासात्तन्मुक्तिं ये प्रचक्षते॥
नाकार्यं विद्यते तेषां वैश्वानरवराश्रयात्॥७००॥

किंच परपक्षे मोक्षानुपपत्तिरित्याह। संसारेति। नानारसार्थदृष्टिर्हि संसारदर्शनं तदभ्यासादेव ततो मोक्षमिच्छतां देवताप्रसादाच्चर्मवदाकाशमपि वेष्टितुमस्ति शक्तिरित्यर्थः॥७००॥

वयं तु वरहीनत्वाच्चर्मवद्वेष्टितुं वियत्॥
न शक्रुमोविना युक्तीरतो न श्रद्दधामहे॥७०१॥

किंच देवताप्रसादोऽस्तीति वाङ्मात्रान्नाशक्यार्थानुष्ठानमित्याशयेनाऽऽह। वयं त्विति। समस्तव्यस्तदृष्टिर्मानयुक्तिहीनत्वादश्रद्धेयेत्याह। विनेति॥७०१॥

उक्तं च वक्ष्यमाणं च समस्तव्यस्ततां प्रति॥
श्रुत्यक्षरानुरोधेन दूषणं दूषितात्मनाम्॥७०२॥

परपक्षासंभवमुपसंहरति। उक्तं चेति। दूषणोक्तेः समूलत्वेन दृढत्वं सूचयति। श्रुतीति। दूषितात्मनामशुद्धबुद्धीनामसम्यग्दृशामिति यावत्॥७०२॥

नादूषितात्मभिर्यस्मात्प्रतीचोऽन्यन्मनागपि॥
प्रत्यग्दृष्टपेक्षितुं शक्यं वस्तु स्वप्नदृशा यथा॥७०३॥

ननु समस्तव्यस्तदर्शिनस्तत्त्वदर्शिनस्ते कथं दूषितात्मानस्तत्राऽऽह। नेत्यादिना। यथा स्वप्नद्रष्ट्रा प्रत्यग्दृष्ट्या नान्यद्रष्टुं शक्यमेवं सम्यग्दर्शिभिरात्मनोऽन्यदीषन्मात्रमपिः स्वरूपदृष्ट्या न शक्यं द्रष्टुमतः समस्तव्यस्तदृष्टिर्धान्तिरित्यर्थः॥७०३॥

प्राणन्वदन्निति द्वाभ्यां क्रियाशक्तिसमुद्भवः॥
पश्यञ्शृण्वन्निति तथा ज्ञानशक्त्युद्भवः कृतः॥७०४॥

परमतं प्रसङ्गागतं प्रत्याख्याय श्रुतिव्याख्यामेवानुवर्तयन्प्राणन्नेव प्राणो वदन्वागित्याभ्यामित्यादिभाष्यंविभजते। प्राणन्निति। पदद्वयोपात्तप्राणनवदनाभ्यामनुक्तकर्मेन्द्रियव्यापारोपलक्षणमित्यर्थः। समुद्भवः कृत इति संबन्धः। कृतो लक्षित इति यावत्। समुद्भवो गमनादिव्यापारः। दर्शनश्रवणाभ्यामुक्ताभ्यामनुक्तज्ञानेन्द्रियव्यापाराणामुपलक्ष्यत्वमाह। पश्यन्निति। वदन्नित्यादौ प्ररकृतिभागोक्तवदनादिव्यापारेणानुक्तहस्तादिव्यापारस्य लक्ष्यत्ववदित्याह। तथेति। उद्भवः स्पर्शनादिव्यापारः॥७०४॥

नामरूपातिरेकेण न ज्ञेयं वस्तु विद्यते॥
उपलब्धौ तयोरुक्ते कारणे श्रोत्रचक्षुषी॥७०५॥

अथोक्तबुद्धीन्द्रियव्यापाराभ्यामनुक्ततद्व्यापारमुपलक्ष्याऽऽत्मनः स्प्रष्टृत्वादिपरिच्छेदो नोपदेष्टुं शक्यते संबन्धं विनोपलक्षणायोगादत आह। नामरूपेति। प्रकाश्यप्रकाशकातिरेकेण न किंचिज्ज्ञेयमस्ति ते च चक्षुःश्रोत्राभ्यां त्वगादिभिश्च दृश्येते तस्मादेकार्थत्वरूपसंबन्धादुपलक्षणसंभवादात्मनः स्प्रष्टृत्वादिपरिच्छेदसिद्धिरित्यर्थः॥७०५॥

नामरूपप्रकाश्या च क्रिया प्राणात्मिका तथा॥
नामाभिव्यक्तिकृद्वाक्स्यादेवं सर्वत्र योजना॥७०६॥

उक्तकर्मेन्द्रियप्राणव्यापाराभ्यामनुक्तपादादिव्यापारोपलक्षणादात्मनो न गन्तृत्वादिपरिच्छेदो विना संबन्धमुपलक्षणासिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। नामेति। सर्वा क्रिया नामरूपव्यङग्याप्राणाश्रया च तथा सति प्राणाश्रयनामविषयोच्चारणक्रियाव्यञ्जकत्वं वाचो हस्तादीनां तदाश्रयादानादिव्यञ्जकता तस्मादेकाश्रयक्रियाव्यञ्जकत्वयोगादुपलक्षणसंभवादात्मनो गन्तृत्वादिपरिच्छित्तिरित्यर्थः। वाचि प्राणाश्रयक्रियाव्यञ्जकत्ववत्करादावपि तदाश्रयतद्व्यञ्जकत्वयोजना कार्येत्याह। एवमिति॥७०६॥

श्रोत्रादिकरणैर्यद्यत्प्रथते²³⁵ तत्तदुच्यते॥
रूपं व्याक्रियते²³⁶ यत्तु तन्नामेत्युपदिश्यते॥७०७॥

नामरूपशब्दाभ्यां प्रसिद्धार्थग्रहान्न प्रकाश्यप्रकाशकमात्रग्रहस्तथाच चक्षुरादेस्त्वगादेश्च नोक्तैकार्थत्वसंगतिरित्याशङ्क्याऽऽह। श्रोत्रादीति। शक्तिद्वयोद्भवोक्त्या समस्तसंसारस्य प्रतीच्यध्यासस्यात्र विवक्षितत्वान्न प्रसिद्धनामरूपग्रहोऽत्र युक्तोऽतो नामरूपविषयत्वादित्यादिभाष्ये नामरूपशब्दाभ्यांप्रकाश्यप्रकाशकमात्रोक्तेर्यथोक्तसंबन्धसिद्विरित्यर्थः॥७०७॥

ज्ञानशक्तिविकाशानां मनः साधारणं मतम्॥
क्रियाशक्त्युद्भवानां च करणं तन्त्रिकालदृक्॥७०८॥

मन्वानो मन इत्यस्य तात्पर्यमाह। ज्ञानेति। विकाशोद्भवशब्दाभ्यां दृष्ट्यादयो वदनादयश्चोच्यन्ते। साधारणं करणमिति संबन्धः। मनसः साधारणत्वं साधयति। तदिति। अत्र च भाष्यानुसारेण व्युत्पत्तित्रयमाश्रित्य कर्तृत्वादित्रयमात्मनो द्रष्टव्यम्॥७०८॥

प्राणनादिकृतां मध्य एकैकं यः समीक्षते॥
न स जानात्यकृत्स्नत्वात्पूर्प्मंवस्तु यतः स्वतः।॥७०९॥

तान्यस्येत्यादिवाक्यस्य प्रागेव व्याख्यातत्वात्स योऽत इत्यादेरर्थमनुवदति। प्राण-

नादीति। विशिष्टस्य पूर्णताभावाद्वस्तुनश्च स्वतस्तथात्वाद्विशिष्टात्मदर्शी नाऽऽत्मविदित्यर्थः॥७०९॥

यावदेवमयं वेद प्राणितीत्यादिकर्तृकम्²³⁷॥
अक्रियाकारकं वस्तु न तावद्वेद तत्त्वतः॥७१०॥

यः समीक्ष्यते न स जानातीति व्याहतिमाशङ्क्याऽऽह। यावदिति। अयं जनो यावत्प्राणनादिकर्तारमात्मानं वेदन तावत्तत्त्वत्तो वेत्तियतो वस्त्वक्रियाकारकमिति योजना। एवमिति प्रसिद्धप्रकारोक्तिः॥७१०॥

अव्याकृतेऽनभिव्यक्तेर्न चेत्तत्तत्त्वमीक्ष्यते॥
व्यक्तौ च हेतुकार्याभ्यां कथं तर्क्षीक्ष्यतां परम्॥७११॥

स्वतो वस्तु पूर्णमप्रपञ्चमित्युक्तंतच्चेन्न स्फुरेन्नास्त्येवतर्हि स्फुरेच्चेत्किं स्वापे स्फुरतिजागरादौ वानाऽऽद्य इत्याह। अव्याकृत इति। स्वापविषयोऽव्याकृतशब्दः। अनभिव्यक्तेरज्ञानेन प्रतिबन्धादित्यर्थः। द्वितीयं दूषयति। व्यक्तौ चेति। जागरस्वापयोरिति यावत्। हेतुकार्याभ्यां प्रतिबन्धादिति संबन्धः। अवस्थात्रये तत्परं तत्त्वं नेक्ष्यते चेत्कथं तर्हि तदीक्ष्यतामित्याक्षेपो न हि स्थानान्तरमस्ति यत्रैतदीक्षितुं क्षममिति भावः॥७११॥

कार्यकारणबुद्धौ ताविष्येते विश्वतैजसौ॥
प्राज्ञः कारणबद्धस्तु द्वौ तु तुर्ये न सिध्यतः॥७१२॥

अज्ञानेन स्वापे जागरादावज्ञानतज्जाभ्यां प्रतिबद्धं तत्त्वमित्यत्र मानमाह। कार्येति। न च तुरीये तत्त्वधीस्तत्र कार्यकारणसंबन्धाभावादन्यतरसंबन्धं विना च धियोऽनुत्पत्तेरिति मत्वाऽऽह। द्वौ त्विति। कार्यकारणरूपावुपाधी द्विवचनविषयौ॥७१२॥

विस्फारिताक्षो जानाति शब्दाद्येव न तत्परम्॥
अपीतकरणग्रामः शब्दाद्यपि न वेत्ति हि॥७१३॥

अवस्थात्रयेऽपि तत्त्वज्ञानाभावे हेत्वन्तरमाह। विस्फारितेति। आगरादौ तत्त्वविरुद्धार्थज्ञानात्स्वापे च ज्ञानमात्रस्यैवाभावाद्दुर्लभा तत्त्वधीरिति भावः॥७१३॥

कथं पश्यंस्तमात्मानं साक्षाद्वेदेति चोदिते॥
आत्मेत्येवेति नो वक्ति चोद्यहेतुनिवृत्तये॥७१४॥

चोद्यमुपसंहरति। कथमिति। न तावदात्मानं सविशेषमुपलभमानस्तं साक्षाद्वेद न स वेदेति निन्दितत्वान्नापि निर्विशेषं पश्यन्नात्मानं यथावद्बहुध्यतेऽवस्थात्रयेऽपि तद्दृष्ट्ययोगस्योक्तत्वादित्यर्थः। चोद्यानुवादपूर्वकमुत्तरमवतारयति। इति चोदित इति। अज्ञानं चोद्येहेतुस्तन्निवृत्त्यर्थमिदं वाक्यमिति तात्पर्यमाह। चोद्येति॥७१४॥

अतिरोहितरूपं यज्जगत्यव्याकृते तथा॥
तत्साक्षित्वाच्च तद्व्यक्तौ यदक्षैर्व्यज्यते न च॥७१५॥

यदुक्तमव्याकृतेऽनभिव्यक्तेरित्यादि तन्निराकुर्वन्नात्मशब्दार्थमाह। अतिरोहितेति। जगत्यव्यक्ते यत्तथा नाव्यक्तमतिरोहितरूषत्वाद्यच्चाध्यक्षादिभिस्तस्य व्यक्तौ तैर्न व्यज्यतेव्यक्ताव्यक्तस्य जगतोऽध्यक्षादीनां च साक्षित्वात्स आत्मेत्युत्तरत्र संबन्धः। न चेति चकारस्तथेत्यत्र नञः संबन्धार्थः॥७१५॥

प्रत्यक्तया यः प्रथते स्वयंज्योतिःस्वभावकः॥
मातृमानक्रियामेयविभागैर्न विभज्यते॥७१६॥

तर्हि जगदात्मनोर्भेदादद्वैतहानिर्नेत्याह। प्रत्यक्तयेति। घटादिवज्ज्ञानकर्मत्वं वारयति। स्वयमिति। कल्पितमात्रादिप्रत्यक्त्वे फलितमाह। मात्रिति। मानमेव क्रियायद्वा क्रियापदेन कर्तृकरणभोक्त्रादित्रयं च लक्ष्यते। यद्वा मानस्योत्पत्तौ हेतुः क्रिया। न विभज्यते वस्तुत इति शेषः। तत्रापि स आत्मेत्येव संबन्धः॥७१६॥

जिघ्राणीममहं गन्धमिति यो वेत्त्यविक्रियः॥
स आत्मा तत्परं ज्योतिः शिरसीदं वचः श्रुतेः॥७१७॥

यदुक्तं विस्फारिताक्षो जानातीत्यादि तत्राद्वयं स्वप्रभमात्मतत्त्वं यतः श्रौतमिति मत्वाऽऽह। जिघ्राणीति। भवतु मातृसाक्ष्यात्मा ब्रह्मणस्तु किमायातं तत्राऽऽह। तदिति। अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मेत्यादिवाक्यं मातृसाक्षिण्यात्मनि मानमुक्त्वाऽऽत्मैव ब्रह्मेत्यत्र तत्त्वमादिवाक्यं प्रमाणयति। शिरसीति॥७१७॥

अभिधाज्ञानगम्यत्वनिषेधायेतिशब्दनम्॥
यतो वाचो निवर्तन्त इति च श्रुतिशासनम्॥७१८॥

इतिशब्दार्थमाह। अभिधेति। प्रकृतं प्रकारमितिशब्दो गोचरयेत्। न च वाङ्मनसाविषयत्वमात्मनोऽस्ति प्रस्तुतमित्याशङ्क्य श्रुत्यन्तरसिद्धप्रकारपरामर्शित्वं तस्य दर्शयति। यत इति॥७१८॥

व्याकृताव्याकृतात्मत्वनिराकरणसिद्धये॥
एवेत्याहान्यदेवेति तथा चोच्चैः श्रुतीरणम्॥७१९॥

कथमात्मादिशब्दधीभ्यां गम्यमानस्याऽऽत्मनो वाङ्मनसातीतत्वमित्याशङ्क्यावधारणार्थमाह। व्याकृतेति। कार्यकारणान्यतरोपहितस्यैवशब्दधीगम्यत्वंन निरुपाधिकस्य चिद्धातोरिति भावः। अकार्यकारणं तत्त्वमित्यत्र श्रुत्यन्तरं संवादयति। अन्यदिति। तात्पर्यमुच्चैरित्युच्यते॥७१९॥

उपेति सामीप्यवचस्तन्निष्ठा प्रत्यगात्मनि॥
कार्यकारणभूताभ्यां²³⁸ प्रत्यङ्नेदीय ईक्ष्यते॥७२०॥

उपेत्युपसर्गस्य वाच्यमर्थमाह। उपेतीति। सामीप्यस्य प्रतीचि पर्यवसानं वदन्नुपसर्गलक्ष्यमर्थमाह। तन्निष्ठेति। कार्यकारणयोरपि सामीप्यमस्ति बुद्ध्यादेरज्ञानस्य चाऽऽत्मना संनिधानात्तत्कथं सामीप्यस्य प्रतीचि निष्ठेत्याशङ्क्याऽऽह। कार्येति। प्रतीचो नेदीयस्त्वमत्यन्तसंनिकृष्टत्वं तत्र मानमाह। ईक्ष्यत इति॥७२०॥

व्याकृताव्याकृतात्मभ्यां यो भिन्नोऽज्ञानहेतुतः॥
प्रत्यक्तत्त्वधिया हत्वा तावुपैत्यात्ममात्रताम्॥७२१॥

कार्यकारणाभ्यां पृथक्करणात्प्रतीचः सद्वयत्वमाशङ्क्योपसर्गार्थं निगमयति। व्याकृतेति। यो हि कार्यकारणाभ्यामज्ञानाद्भिन्नः स वाक्योत्थज्ञानादज्ञानध्वंसद्वारा तदास्मकौकार्यकारणात्मानावुपाधी निरस्य सच्चिदानन्दैकरसतां प्राप्नोतीत्यर्थः॥७२१॥

व्युत्थाय कारणात्कार्यात्तत्तत्त्वज्ञानवर्त्मना॥
उपेत्य कूटस्थमजमासीतापरिणामवान्॥७२२॥

कूटस्थे प्रतीच्यासनादिव्यवहारायोगात्कथमासीतेत्युक्तं तत्राऽऽह। व्युत्थायेति। कार्यकारणस्वरूपप्रत्यम्याथात्म्यधिया ताभ्यांव्युत्थाय ते शिथिलीकृत्याकार्यकारणात्मानमुपेत्याविकारः सन्नासीत तदिदं स्वरूपावस्थानमासनं न त्वस्मिन्नात्मनि काचिद्विक्रियेत्यर्थः॥७२२॥

व्यक्ताव्यक्तविभागोऽयं सिध्येदात्मन्यतद्वति॥
अहोरात्रविभागोऽयं भानौ तद्रहिते यथा॥७२३॥

अक्षरव्याख्यानद्वारा कार्यकारणविलक्षणमद्वयं तत्त्वं वाङ्मनसातीतं कूटस्थमिति स्थापितम्। इदानीं कार्यकारणविभागभानं कथमित्याशङ्क्य दृष्टान्तेनाज्ञानकृतमिति ब्रुवन्नात्मदृष्ट्यनुसारेण कूटस्थमद्वयं तत्त्वं तत्र कल्पितमनात्मजातमिति प्रतिपादयति। व्यक्तेत्यादिना। यथाऽऽदित्ये प्रकाशैकस्वभावे दर्शनादर्शनाभ्यामहोरात्रविभागस्तद्धीनेऽपि कल्प्यते तथाऽऽत्मनि चिदेकताने कार्यकारणविभागस्तद्विभागशून्येऽपि तदविद्यया कल्प्यते वस्तुतस्तु कूटस्थोऽद्वयश्चाऽऽत्मेत्यर्थः॥७२३॥

आत्मानात्मविभागोऽपि नायमात्मस्पृगीक्ष्यते॥
अज्ञातात्मैकसाक्षित्वादज्ञानोत्थं न वस्तुगम्॥७२४॥

नन्वात्मानात्मविभागोऽस्ति न वानाऽऽद्योऽद्वैतहानान्नेतरो विरुद्धयोरैक्यायोगादत आह। आत्मेति। कार्यकारणविभागवदित्यपेरर्थः। आत्मस्पर्शित्वे मानाभावं हेतु-

माह। नेति। अयमित्यापरोक्ष्यं तर्हि कथं विभागस्योक्तं तत्राऽऽह। अज्ञातेति। आत्मनि स्पर्शित्वाभावस्तर्हि द्वैतस्य न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अज्ञानेति॥७२४॥

अनात्मसिद्धिवन्न स्यादात्मसिद्धिरनात्मनः॥
आत्मनोऽनात्मसिद्धिश्च नैव स्यादात्मसिद्धिवत्॥७२५॥

आत्मापेक्षया सिध्यन्ननात्मा कल्पितश्चेदनात्मश्रुत्याद्यपेक्षया सिध्यन्नात्माऽपि कल्पितो युक्तस्तस्यापि साक्ष्यन्तरमधिष्ठानान्तरं च वाच्यमित्यनवस्थेत्याशङ्क्याऽऽह। अनात्मेति। व्यवहारदशायामनात्मनो जडस्याजडात्मप्रसादात्सिद्धिवदनात्मप्रसादान्नाऽऽत्मसिद्धिस्तस्य स्वप्रकाशत्वादतः स्वतः स्फुरतश्चिद्धातोरज्ञाननिवर्तकस्वाकारधीपरिणतिभेदस्य श्रुत्यादिजन्यत्वेऽपि न तत्कल्पितत्वशङ्केत्यर्थः। अनात्माऽपि न कल्पित आत्मसिद्धत्वादात्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मन इति। यथा स्वप्रकाशचिदात्मत्वेनाऽऽत्मनः स्फूर्तिरेवमात्मनः सकाशादनात्मनो न वस्तुतः स्फुरणं तस्यासङ्गस्यानात्मासंबन्धादतः स कल्पितः सन्नात्मनि स्फुरति रज्ज्वां सर्पवदित्यर्थः॥७२५॥

आत्मनो व्यतिरेकेण नैःस्वाभाव्यादनात्मनः॥
तथैवाव्यतिरेकेण रज्जुसर्पखपुष्पवत्॥७२६॥

तस्य कल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। आत्मन इति। आत्मनो भेदेनानात्मनः स्वरूपाः भावादभेदेनापि प्रत्यङ्मात्रस्यावशेषात्स्वातन्त्र्येण स्वरूपाभावात्खपुष्पवदसन्नेव स स्यान्न चापरोक्षस्यात्सत्त्वमतः सर्पवत्कल्पिततेत्यर्थः॥७२६॥

तस्मान्नानात्मनोऽस्त्यात्मा नाप्यनात्माऽऽत्मनः स्वतः॥
आत्मनस्तु स्वतः सिद्धिरात्मसिद्धेरनन्यतः॥७२७॥

अथ न स कल्पित आत्मसंबन्धित्वात्तद्वदित्याशङ्क्य हेत्वसिद्धिमाह। तस्मादिति। भेदाभेदाभ्यामनात्मनो नैःस्वाभाव्यं तच्छब्दार्थः। कल्पितेऽपि संबन्धे वस्तुतः स नास्तीति वक्तुं स्वत इत्युक्तम्। आत्मानात्मनोरसंबन्धे कथं तयोः सिद्धिरित्याशङ्क्योक्तं सिद्धिप्रकारं परामृशति। आत्मनस्त्विति। आत्मस्वरूपस्फूर्तेरारोपिततादात्म्यादनात्मनः सत्ता स्फूर्तिश्चेत्याह। आत्मसिद्धेरिति। यद्वाऽऽत्मनः स्वतःसिद्धत्वे हेतुरनेनोच्यते। आत्मस्फुरणस्याऽऽत्ममात्रत्वादिति हेत्वर्थः। अनात्मसिद्धिस्तु तस्मिन्कल्पिततादात्म्यादित्युक्तमेव॥७२७॥

यावानात्मनि वेदाऽऽत्मा प्रतीच्यात्मानमात्मना॥
निरस्ताज्ञानतत्कार्यं पश्येत्तद्वदनात्मसु॥७२८॥

नन्वात्मा बन्धमोक्षयोरेकरूपो न वाऽऽद्ये तयोरविशेषान्न कश्चिदपि मोक्षायोत्तिष्ठेद्द्वितीये सविशेषत्वादनात्मवदात्मनो न स्वतःसिद्धिस्तत्राऽऽह। यावानिति। यद्वदित्येतत्। यथा मोक्षेस्वमहिमस्थमात्मानमविद्यातज्जनिर्मुक्तं निर्विशेषं स्वेनैव रूपेण स्वयं

वेत्ति न तत्र कर्त्रादिभेदस्तथा संसारेऽपि देहादिष्वनात्मस्वात्मानमस्थूलादिश्रुतेर्निर्विशेषं पश्येन्न चैवं बन्धमोक्षयोरविशेषो ज्ञानभावाभावाभ्यां विशेषान्न चैवंविधं स्वविशेषत्वमस्वतःसिद्धत्वे हेतुरनात्मत्वोपाधेरित्यर्थः॥७२८॥

बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्थ निरस्तस्याऽऽत्मनो बहिः॥
अनात्मवस्तुनः प्रत्यङ्ङात्मा ह्यात्मीयतो भवेत्॥७२९॥

नन्वनात्मस्वात्मानं पश्येदितिभेदोक्तेरद्वैतहानिस्तत्राऽऽह। बुद्ध्यादेरिति। दृश्यत्वजडत्वादिहेतुभ्यस्तस्याऽऽत्मनो बहिर्भावेन निरसनमुचितमिति दर्शयितुं हीत्युक्तम्। तस्य प्रत्यङ्ङात्मेत्यत्र हेतुमाह। आत्मीयत इति। आत्मीयत्वादनात्मनः प्रतीचस्तत्स्वरूपत्वंयथा रज्जोरात्मीयः सर्पस्तया सात्मकस्तथाऽनात्मा प्रत्यगात्मीयस्तेन सात्मक इत्यर्थः॥७२९॥

तद्यार्था²³⁹त्म्यात्महेतु²³⁹भ्यामनात्मार्थसमागमे॥
अव्यावृत्ताननुगतसंगती रज्जुसर्पवत्॥७३०॥

नन्वात्मात्मीयत्वसंबन्धो वास्तवोऽवास्तवो वा नाऽऽद्योऽसङ्गागमविरोधान्नेतरस्तत्प्रापकाभावादत आह। तद्याथात्म्येति। आत्मा तावदनात्मनः स्वरूपमारोपितस्याधिष्ठानातिरिक्तस्वरूपाभावात्स च चेतनः सन्नाधिष्ठानान्तरमन्वेषते ताभ्यां हेतुभ्यामनात्मनोऽर्थस्याऽऽत्मानं प्रत्यागमने निःसामान्यविशेषस्याऽऽत्मनस्तेन स्वस्वामित्वादिसंगतिरारोपितैव रज्जुसर्पयोस्तथा संगतिदृष्टेस्तथा च संबन्धत्वमेवाऽऽत्मात्मीयत्वसंबन्धस्यावास्तवत्वसाधकमित्यर्थः॥७३०॥

प्रतीचोऽव्यतिरेकेण तदन्यद्वस्तु सिध्यति॥
प्रतीचा तस्य जग्धत्वात्वत्क्वानात्मा सिध्यतामयम्॥७३१॥

तयोः संगतिरेवाऽऽरोपिता न त्वात्मानात्मानौ दूरस्थतरुवदित्याशङ्क्याऽऽह। प्रतीच इति। प्रतीचः सकाशादन्यदनात्मवस्तु तस्मादभेदेन भेदेन वा सिध्येदाद्ये तस्याऽऽत्मना ग्रस्तत्वान्न क्वचित्सिद्धिर्द्वितीयेऽपि तदसिद्धिर्निःस्वरूपत्वादतः संबन्धवत्स्वरूपेणाप्यनात्मा संसृष्टरूपेणाऽऽत्मा कल्पित इत्यर्थः॥७३१॥

सहतेऽनात्मतां नाऽऽत्माऽनात्मा तद्विरहे कुतः॥
वस्त्वात्मना न चेत्सिध्येत्कृतः सिध्येदनात्मना॥७३२॥

आत्मानात्मरूपसंबन्धयोः कल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। सहत इति। जडाजडत्वेन मिथोविरोधादित्यर्थः। तर्हि न्यायायातमन्यत्वं नेत्याह। अनात्मेति। आत्मनः सकाशादनात्मनो भेदाभेदयोरनुपपत्तिमुक्तामनूद्य तामिदानीमुपपादयति। वस्त्विति। अना-

त्मरूपं विरोधान्नाऽऽत्मरूपेण सिध्येच्चेन्न तदनात्मरूपेणापि सिध्येदात्मनोऽन्यत्र तत्सत्त्वाभावादित्यर्थः॥७३२॥

स्वात्मन्येव सदन्यत्र सर्वत्रस्तु प्रसिध्यति॥
तत्र चेत्तदसत्सत्स्यात्कथमन्यत्र निष्प्रमम्॥७३३॥

उक्तमर्थं दृष्टान्तेनाऽऽह। स्वात्मनीति। यथा घटादिर्मृदादिरूपे सदेवान्यत्र देशादौ सिध्यति तत्राविद्यमानं तु न क्वचित्सिध्येन्मानाभावान्नान्यत्र कारणात्कार्यमित्यादिन्यायाच्च तथा जगदपि ब्रह्मण्यन्यत्र चासत्त्वात्कल्पितमित्यर्थः॥७३३॥

मातृत्वकञ्चुको यद्वदात्माऽनात्मानमीक्षते॥
दृष्टिमात्रैकरूपत्वान्न तथाऽऽत्मानमीक्षते॥७३४॥

आत्माऽपि कल्पितो ज्ञेयत्वात्संमतवदित्याशङ्क्याऽऽह। मातृत्वेति। आत्मा हि मातृत्वोपहितोऽनात्मानं पश्यन्नपि नाऽऽत्मानं पश्यति तस्य नित्यदृष्टिरूपत्वेनादृश्यत्वादिति ज्ञेयत्वासिद्धिरित्यर्थः॥७३४॥

कर्तृत्वप्रतिषेधार्थं द्रष्टुर्दृष्टेरितिश्रुतिः॥
दृष्टिरेव तु यो द्रष्टेत्याह दृष्टिविशेषणम्॥७३५॥

आत्मा न मातृत्वोपहितः किंतु स्वयमेव माता नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेतिश्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह। कर्तृत्वेति। न हि द्रष्टुर्दृष्टेरित्यादिश्रुतिर्यो द्रष्टा स दृष्टिरेव तस्या विपरिलोपो नेति समानाधिकरणया षष्ठ्या दृष्टिं द्रष्टुर्विशेषणं दर्शनकर्तृत्वं निषेद्धमाहेति योजना। तथाच निषेधश्रुत्या चेतनान्तरनिषेधस्य विवक्षितत्वादात्मनो दृष्टिकर्तृत्वस्योतश्रुतिविरोधेनायोगादात्मा मातृत्वोपहितो न मातेत्यर्थः॥७३५॥

प्रतीचो वस्तुनस्तावद्वस्तुवृत्तं यथोदितम्॥
शब्दवृत्तमथेदानीं यथावदभिधीयते॥७३६॥

व्यक्ताव्यक्तविभागोऽयमित्यारभ्योक्तमनुवदति। प्रतीच इति। वस्तुवृत्तपरमार्थमात्मरूपमपेक्ष्य प्रत्यग्वस्तुनोऽद्वयकूटस्थचिदेकतानत्वमनात्मनः सर्पवत्कल्पितत्वमित्येतद्यथा तथा तावदुक्तमित्यर्थः। आत्मेतिशब्दवृत्तमपेक्ष्याऽऽत्मनोऽद्वयत्वादि यथा तथा यथावदुच्यतेऽनन्तरसंदर्भेणेत्याह। शब्देति॥७३६॥

यच्चाऽऽप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह॥
यच्चास्य संततो भावस्तस्मादात्मेति कथ्यते॥७३७॥

किं तदात्मशब्दवृत्तमित्यपेक्षायां तदर्थं व्यासवाक्यमुदाहरति। यच्चेति॥७३७॥

यस्मादर्थे तु विज्ञेया यच्छब्दाः सर्व एव तु॥
समुच्चये चशब्दाश्च तथा सर्वत्र योजयेत्॥७३८॥

तद्व्याकुर्वन्यच्छब्दचतुष्टयस्य चशब्दत्रयस्य चार्थमाह। यस्मादिति। प्रथमस्तुशब्दोऽवधारणार्थो द्वितीयस्तत्रार्थान्तरासंभवं हेतुं वक्तुमिति विवेक्तव्यम्॥७३८॥

व्याप्नोत्यनवशेषेण सर्पादीन्स्रगिवाखिलान्॥
प्रत्यक्तयाऽनात्मनोऽतः प्रत्यगात्मेति भण्यते॥७३९॥

यच्चाऽऽप्नोति तस्मादात्मेत्यस्यार्थमाह। व्याप्नोतीति॥७३९॥

सावशेषात्मनोऽकृत्स्नान्निः शेषात्मतया यतः॥
आत्माऽनात्मन आप्नोति तेनाऽऽत्मेत्यभिधीयते॥७४०॥

आत्मवदनात्मनामपि व्यापकत्वान्नाऽऽत्मनस्तेषु व्याप्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। सावशेषेति। सावशेषात्मत्वमेव साधयितुं विशिनष्टि। अकृत्स्नानिति। कृत्स्नत्वेऽनात्मत्वमेव न स्यादिति भावः॥७४०॥

स्वचिदाभासमोहेन तदुत्थानखिलान्यतः॥
आदत्तेऽनात्मनः प्राज्ञे ततश्चाऽऽत्मेति तं विदुः॥७४१॥

यदादत्ते तस्मादात्मेत्यस्यार्थमाह। स्वचिदिति। स्वकीयचिदाभासवता मोहेन तस्मादेव मोहादुत्पन्नानशेषाननात्मनो यस्मादादत्ते तस्मात्तमात्मेति विदुरिति योजना। आदत्ते स्वात्मन्येव संहरतीति यावत्। प्राज्ञे स्वापादावित्यर्थः॥७४१॥

पर आत्मनि सर्वेऽपि संप्रतिष्ठन्त एकले॥
पृथिव्याद्या अनात्मान इति चाऽऽथर्वणे²⁴⁰ वचः॥७४२॥

तत्र श्रुत्यन्तरं संवादयति। पर इति। संप्रतिष्ठन्ते लीयन्त इति यावत्॥७४२॥

स्वात्माभासाः पराचीना धीवृत्तीर्विषयोन्मुखाः॥
प्रत्यगत्ति यतोऽतोऽसावात्मेत्युक्तो मनीषिभिः॥७४३॥

यच्चात्तीत्यादेरर्थमाह। स्वात्मेति। पराचीना इत्यस्य व्याख्या विषयोन्मुखा इति। अत्ति साक्षात्करोतीत्यर्थः॥७४३॥

विश्वो हि स्थूलभुङ्नित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक्॥
आनन्दभुक्तथा प्राज्ञ इति चाऽऽगमशासनम्॥७४४॥

अत्रापि श्रुतिं पठति**। विश्वो हीति**। बालेन्द्रियोपनीतत्वं विषयाणां स्थौल्यं वासनामात्रोपस्थापितत्वं प्रविविक्तत्वमिति भेदः। आनन्दशब्देन कारणकोशो गृह्मते तं भुङ्क्ते पश्यतीत्यानन्दभुगुच्यते सौषुप्तः पुरुषः॥७४४॥

अव्यावृत्ताननुगतः पूर्णः स्वात्मन्यवस्थितः॥
यतोऽस्य संततो भावस्तस्माच्चाऽऽत्मेति²⁴¹ शब्द्यते॥७४५॥

यच्चास्येत्यादेरर्यमाह। अव्यावृत्तेति। अत्र पूर्वपूर्व उत्तरोत्तरस्य हेतुः॥७४५॥

तद्विष्णोरिति मन्त्रोऽपि विष्णोस्तत्परमं पदम्॥
चक्षुर्वदाततं व्योम्निव्याचष्टे प्रत्यगात्मनि॥७४६॥

“तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः। दिवीव चक्षुराततम्” इतिमन्त्रमत्रप्रमाणयति। तद्विष्णोरितीति। परममकार्यकारणमिति यावत्। आकाशे यथा चक्षुः सर्वतो विप्रसृतं तथा परस्य रूपं प्रतीच्येव व्याप्तमप्रत्यगर्थाभावादिति मन्त्रो वदतीत्यर्थः॥७४६॥

नानुत्पन्नमतो ज्ञानं नानपास्तं तथा तमः॥
यथोक्तैकात्म्यसंदृष्टावतः कार्त्स्न्यं ममाऽऽत्मनः॥७४७॥

आत्मशब्दतदर्थवृत्तवशादद्वयं कूटस्थं प्रत्यग्वस्त्वनात्मजातं तत्रैव कल्पितमिति सिद्धे फलितमाह। नानुत्पन्नमिति। यथोक्तात्मनः सम्यग्दृष्टावनुत्पन्नं ज्ञानं नास्त्यतः सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वादस्माज्ज्ञानादनिरस्तमज्ञानमपि नास्त्यस्य ज्ञानस्य पूर्णात्मविषयत्वात्तस्मादात्मनि ज्ञाते सर्वस्य ज्ञातत्वादज्ञानस्य च दग्धत्वात्प्रतीचः पूर्णपुमर्थताऽपि सिद्धैवेत्यर्थः॥७४७॥

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां प्रत्यक्तत्त्वं यतस्ततः॥
तद्दृष्टावखिलं दृष्टं रज्जुसर्पादिवद्भवेत्॥७४८॥

उक्तमर्थं दृष्टान्तेनाऽऽह। द्रष्ट्रिति। तद्दृष्टाविति प्रत्यक्त्वं तच्छब्दार्थः॥७४८॥

स्रगज्ञानैकहेतूनां स्रग्धिया ज्ञातता यथा॥
प्रत्यङ्मोहजवस्तूनां प्रतीच्यवगते तथा॥७४९॥

दृष्टान्तं स्पष्टयति। स्रगिति। दार्ष्टान्तिकं स्फोरयति। प्रत्यगिति॥७४९॥

अत्र ज्ञाते यतः सर्व ऐकात्म्यं यान्त्यशेषतः॥
प्राणादयोऽत आत्मैव द्रष्टव्यः सर्वदर्शनात्॥७५०॥

पूर्ववाक्योक्तेऽर्थे हेतुत्वेनात्र हीत्यादिवाक्यं योजयति। अत्रेति। तस्मादात्मैव मुमुक्षुणा ज्ञातव्यो नानात्मेति सिद्धमित्याह। अत इति। आत्मदर्शनात्सर्वदर्शनसंभवाद्द्रष्टव्यस्यान्यस्यानवशेषादिति हेतुमाह। सर्वदर्शनादिति॥७५०॥

केचिव्द्याचक्षतेऽपूर्वं विधिमेतं महाधियः॥
नियमं त्वपरे धीराः परिसंख्यामथापरे॥७५१॥

आत्मेत्येवोपासीतेतिवाक्यं विधिस्पर्शं विना विवक्षितेऽर्थे व्याख्यातम्। इदानीमत्र शङ्कितं विधिं निरसितुं पक्षत्रयमाह। केचिदिति। अत्रोदाहरणानि प्रागेवोक्तानि। तथाशब्दपर्यायोऽथशब्दः॥७५१॥

नापूर्वविधिरित्येष कदाचिदपि गृह्यते॥
सर्वदैव तु तत्प्राप्तेस्तथा नान्योऽपि कश्चन॥ ७५२॥

तन्निराकरोति। नेत्यादिना। अपूर्वविधिवन्नियमः परिसंख्या वा कश्चिदपि विधिर्न गृह्यत इति संबन्धः। तत्र हेतुः। सर्वदेति। आत्मधियः सदाभावात्तत्प्राप्तेर्वक्ष्यमाणत्वान्न तत्र विधित्रयं न हि सिद्धेऽर्थे विधिः साध्ये तन्नियमादित्यर्थः॥७५२॥

पुंव्यापारानधीनत्वान्नेह संभाव्यते विधिः॥
स्वव्यापारैकविषयः सर्व एव यतो विधिः॥७५३॥

किंच ब्रह्मणि तज्ज्ञाने वा त्रिविधो विधिरयुक्तो ब्रह्मणः सदाभावात्तज्ज्ञानस्य च मानवस्तुतन्त्रत्वादित्याह। पुंव्यापारेति। प्रयत्नानधीनेऽपि कादाचित्के ज्ञाने कुतो न विधिस्तत्राऽऽह। स्वव्यापारेति। यतो यत्नसाध्यधात्वर्थमात्रविषयस्त्रिविधोऽपि विधिरतो ज्ञाने मानवस्तुमात्रतन्त्रे न सोऽस्तीत्यर्थः॥७५३॥

संस्थेम्नेऽस्यैव चार्थस्य पूर्वपक्षोक्तिपूर्वकः॥
भाष्यकृद्भिः कृतो यत्नः स आविष्क्रियतेऽधुना॥७५४॥

वस्तुनि तज्ज्ञाने वा विध्यसंभवस्योक्तन्यायेन सिद्धत्वात्किमुत्तरेण विधिविचारेणेत्याशङ्क्याऽऽह। संस्थेम्नइति। उत्तरो विचाररूपो ग्रन्थो ज्ञानविध्यसंभवं द्रढयितुमित्यर्थः॥७५४॥

यथा कार्यानपेक्षस्य प्रामाण्यं वचसः स्फुटम्॥
ऐकात्म्यवस्तुनिष्ठस्य तथा पूर्वमवादिषम्॥७५५॥

ननु ब्रह्मणि तज्ज्ञाने च सर्वप्रकारविध्यसंभवस्य संबन्धग्रन्थे सिद्धत्वादत्रापि तस्यैवोक्तौ पुनरुक्तिरित्याशङ्क्य संबन्धोक्तमनुवदति। यथेति। कार्यासंस्पर्शिनां वेदान्तवचसां कार्यगिरामिवाकार्ये शुद्धे सिद्धे वस्तुनि मानत्वमतिस्फुटमस्तीत्येतावन्मात्रं संबन्धग्रन्थे समधिगतमित्यर्थः॥७५५॥

लिङ्प्रत्ययश्रुतेरत्र भ्रान्तिः समुपजायते॥
यजेतेत्यादिसामान्याद्विध्यर्थोऽतो विचार्यते॥७५६॥

उत्तरस्यापुनरुक्तमर्थमाह। लिङ्प्रत्ययेति। आत्मेत्येवोपासीतेत्यत्र विधायकपदश्रवणाद्यनेतेत्यादिना सादृश्यात्तत्र यागादौ विधिवदिहापि वस्तुनि तज्ज्ञाने वा विधिरिति भ्रान्तौ प्राप्तायां विधिपदस्यार्थोऽपूर्वी नियमोऽन्यो वेति विचार्य निरस्यतेऽतो भ्रान्तिनिवृत्त्या वाक्यस्य वस्तुपरत्वं निश्चेतव्यमित्यर्थः॥७५६॥

सिद्धान्तोपक्रमः पूर्वं पूर्वपक्षः प्रदर्श्यते॥
सम्यग्निर्ज्ञातसिद्धान्तो यतो वेत्ति बलाबलम्॥७५७॥

ननु पुनरुक्त्यभावेऽपि प्राप्तिपूर्वकत्वान्निषेधस्य पूर्व पूर्वपक्षं प्रापय्य पश्चादुत्तरपक्षो वाच्यस्तत्र यथोक्तक्रमातिक्रमे भाष्यकारस्य को हेतुरिति पृच्छति। सिद्धान्तेति। प्रदश्येते पश्चादिति शेषः। पूर्वोत्तरपक्षयोर्व्यत्यासे भाष्यकृतोऽभिप्रायमाह। सम्य-

गिति। पुरुषो हि समधिगतसिद्धान्तः सन्पूर्वोत्तरपक्षयोर्बलाबलमाकलयितुमलं तेनाऽऽदौ सिद्धान्तवचनमविरुद्धमित्यर्थः॥७५७॥

नापूर्वविधिरेष स्यात्पक्षेप्राप्तत्त्वकारणात्॥
पक्षे प्राप्तिर्विचारान्ते वक्ष्यते कारणाश्रयात्॥७५८॥

भाष्यकाराभिप्रायमुक्त्वा भाष्योक्तमुत्तरपक्षमादत्ते। नापूर्वेति। कथमात्मज्ञानस्य पक्षेप्राप्तिर्न हि तत्प्रतिपक्षत्वेन तुल्यबलस्यानात्मज्ञानस्य प्रसक्तिस्तत्राऽऽह। पक्षइति। प्रारब्धकर्मवशात्क्षुत्पिपासादिदोषोद्भवादात्मनो विस्मरणमनात्मनः स्मरणं च संभावितमिति वदन्भाष्यकृज्ज्ञानस्य पक्षे प्राप्तिं विचारावसाने वक्ष्यतीत्यर्थः॥७५८॥

नित्यप्राप्तिमिहाऽऽचष्टे विध्यर्थापनुनुत्सया॥
अप्राप्तांशानुपात्येव सर्व एव विधिर्यतः॥७५९॥

यत्साक्षादित्यादिप्राप्तत्वादित्यन्तस्य भाष्यस्य तात्पर्यमाह। नित्येति। ज्ञाने विधित्रयनिरासेच्छया तस्य नित्यप्राप्तिमत्र भाष्यकारो ब्रवीतीत्यर्थः। नित्यप्राप्तत्वेऽपि ज्ञानस्य कथं विधित्रयायोगस्तत्राऽऽह। अप्राप्तेति। अपिशब्दपर्यायः सर्व एवेत्येवकारः। अतो नित्यप्राप्ते ज्ञाने न कश्चिदपि विधिरिति शेषः॥७५९॥

पाक्षिक्युपासनप्राप्तिर्नित्या वेति च लिङ्गतः॥
विवक्षिता भाष्यकृतो नित्यप्राप्तिरितीक्ष्यते॥७६०॥

यत्साक्षादित्यादौ भाष्ये ज्ञानस्य नित्यप्राप्तिर्विवक्षितेति कुतो गम्यते तत्राऽऽह। पाक्षिकीति। तिष्ठतु तावदित्यादौ भाष्येनित्या वेतिप्रयोगसामर्थ्यादेव पूर्वभाष्येण ज्ञानस्य नित्यप्राप्तिर्विवक्षितेति भातीत्यर्थः॥७६०॥

यत्साक्षादितिवाक्योत्थमत्यग्याथात्म्यलेहिना॥
ज्ञानेन तमसो दाहात्कुतो विध्यर्थसंभवः॥७६१॥

तात्पर्यमुक्त्वा यत्साक्षादित्यादिभाष्यंयोजयति। यदित्यादिना। अधीतस्वाध्यायस्य समधिगतशब्दापेक्षितन्यायवतो यत्साक्षादित्यादिवाक्योत्थप्रत्यगवगाहिज्ञानेनाज्ञानबाधनान्न विध्यर्थः सिध्यति परोक्षमपि ज्ञानमज्ञानं शिथिलयद्विध्यर्थप्रवृत्तिमपि प्रतिबध्नातीत्यर्थः॥७६१॥

कारकाण्युपमृद्गाति विद्या बुद्धिमिवोषरे॥
कारकत्वमविद्योत्थं स्वतश्चाकारकात्मता॥७६२॥

नन्वज्ञाने नष्टेऽपि कर्त्रादिकारकसद्भावाद्विधिः स्यान्न हि विद्वदविदुषोर्व्यवहारे विशेषः पश्वादिभिश्चाविशेषावितिन्यायादित्याशङ्क्य तस्यामित्यादिभाष्यार्थमाह। कारकाणीति। अविद्यामेव विद्या निवर्तयति विरोधान्न कारकाणीत्याशङ्क्याऽऽह। कारकत्वमिति।

विदुषि कर्तृत्वादिधीरविद्यालेशकृतेति भावः। अस्तु तादृक्कर्तृत्वादिवशाद्विधिर्नेत्याह। स्वतश्चेति। बाधितानुवृत्तिमात्रान्न विधिरबाधिताभिमानपूर्वत्वात्तस्येति भावः॥७६२॥

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञाने सति सा कुतः॥
न हीहापास्तनिद्रोऽपि सुप्तवत्स्वममीक्षते॥७६३॥

इतश्च विदुषो न वैधी प्रवृत्तिरित्याह। यदज्ञानादिति। प्रत्यगज्ञानात्प्रवृत्तिः प्रत्यग्ज्ञाने हेत्वभावादयुक्तेत्यत्र दृष्टान्तमाह। न हीति। यथा लोके सुप्तो जनो निद्रादूषितमनाः स्वप्नानुच्चावचानुपलभते न तथा जागरिते निद्रारहितः स्वस्थचेताः स्वप्नान्यथा पश्यति तद्वदज्ञानात्प्रवृत्तिः सति ज्ञाने न युक्तेत्यर्थः॥७६३॥

यद्धि यस्य स्वतो रूपं न तत्प्राप्तावपेक्षते॥
क्रियां मोहनिमित्तत्वादपेक्षा कर्त्रपह्नवे॥७६४॥

ज्ञानार्थत्वेनाज्ञस्य क्रियावज्ज्ञानिनोऽपि तत्सहायत्वेन तत्स्वीकाराज्ज्ञाने विध्यभावेऽपि तस्यामसौ स्यादित्याशङ्क्य सा किं ब्रह्मप्राप्त्यर्थामोहापोहार्थावेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। यद्धीति। आत्मस्वरूपत्वाद्ब्रह्मणस्तत्प्राप्तौ क्रियापेक्षाभावान्न तत्प्राप्तिहेतुक्रियायां विधिरित्यर्थः। आत्मनो ब्रह्म स्वाभाविकं रूपं चेत्कथं तदप्राप्तिधीस्तत्राऽऽह। मोहेति। अप्राप्तेरिति शेषः। कुत्र तर्हि त्वन्मते क्रियापेक्षा तत्राऽऽह। अपेक्षेति। कर्तृत्वादेः सोपादानस्यापह्नवो येन तस्मिञ्ज्ञाने गुद्धिद्वारोत्पत्तौ क्रियापेक्षेत्यर्थः॥७६४॥

न च संमोहविध्वस्तौ यथावस्त्ववबोधतः॥
समर्थमन्यत्पश्यामः क्रियाकारकरूपकम्॥७६५॥

कल्पान्तरं निराह। न चेति॥७६५॥

स्वाध्यायाधीतिविधिना ज्योतिष्टोमादिबोधवत्॥
सदा प्राप्ताऽऽत्मविद्याऽपि नातो विधिरिहेष्यते॥७६६॥

उत्पन्ने ज्ञाने तेनाज्ञानदाहात्प्रवृत्त्ययोगान्न²⁴² विधिर्न वाऽनुत्पन्ने तस्मिन्विधिविषयाभावान्न च ज्ञानसहायत्वेन क्रियायां विधिस्तत्सहायत्वासंभवादित्युक्तम्। इदानीं शाब्दे ज्ञाने ज्ञानान्तरे वा विधिरिति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह²⁴³। स्वाध्यायेति। सदा स्वविषयविधिं विनेति यावत्। विधितोऽधीतस्वाध्यायस्याधिगतपदपदार्थसंबन्धस्य शब्दादेव कर्मज्ञानवद्ब्रह्मज्ञानस्य विधिमन्तरेण प्राप्तेर्न शाब्दे ज्ञाने विधिरित्यर्थः॥७६६॥

देहेन्द्रियमनोबुद्धिसर्वव्यापारभासिनः॥
लिङ्गतश्चावसेयत्वान्न संभाव्यो विधिस्ततः॥७६७॥

किंच संसारिणोऽसंसारिणो वाऽऽत्मनो ज्ञानं विधेयमाद्येऽपि स नित्यानुमेयः प्रत्यक्षो वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। देहेति। देहादिचेष्टा प्रयत्नवत्पूर्विका विशिष्टचेष्टात्वाद्रथादिचेष्टावदित्यनुमानाद्देहादिव्यापारलिङ्गेन तदनुपपत्तेश्च संसार्यात्मनिश्चयान्न तज्ज्ञाने विधिरित्यर्थः। ततस्तत्रेति यावत्॥७६७॥

तथाऽहंप्रत्ययात्साक्षादात्मयाथात्म्यनिश्चितेः॥
असंभवादसंप्राप्तेः कुतो विधिरिहेष्यते॥७६८॥

द्वितीयं दूषयति। तथेति। प्रत्यक्षत्वे सतीत्येतत्। इहेति संसार्यात्मधीग्रहः। अहंप्रत्ययेनाऽऽत्मनः संसारिणो याथात्म्यस्य प्रमातृताप्रमुखस्य कर्तृत्वादिरूपस्यतत्प्रत्यक्षत्वपक्षे निश्चितत्वात्तज्ज्ञानस्याप्राप्त्यभावान्न तत्र विधिरित्यर्थः॥७६८॥

नन्विहाऽऽत्मार्थसंदृष्टावहंप्रत्ययगम्यता॥
पाक्षिकीति ततोऽप्राप्तेर्भवेन्नैयमिको विधिः॥७६९॥

असंसार्यात्मधीर्विधेयेति पक्षमुत्थापयति। नन्विति। अहमिति संसार्यात्मार्थज्ञानस्यसदाप्राप्तत्वेऽप्यहं ब्रह्मेत्यहंप्रत्ययेन प्रत्यक्षतयाऽपहतपाप्मादिगुणस्यासंसारिणोऽद्वयस्य ब्रह्मणो ग्रहणं पाक्षिकं क्षुधादिदोषोद्भवकालानियमात्तद्विस्मरणसंभवात्तस्मादुपासीतेत्यसंसार्यात्मधीविषयो नियमविधिरित्यर्थः॥७६९॥

पाक्षिकी तावदत्राऽऽस्तामैकात्म्यार्थावलेहिनः॥
ज्ञानस्य प्राप्तिर्नित्या वेत्यस्त्वपूर्वो विधिः स्फुटः॥७७०॥

तादृग्ज्ञानं विधेयमित्येतदङ्गीकृत्यापूर्वविधिवाद्याह। पाक्षिकीति। ऐकात्म्यावगाहिनो ज्ञानस्य पाक्षिकी नित्या वा प्राप्तिरित्येतत्तावदास्तामत्रैकात्म्यज्ञाने यः स्फुटो विधिरसावपूर्वोऽस्त्विति संबन्धः॥७७०॥

एकार्थोल्लेखिदृत्तीनामातादात्म्याभिमानतः॥
आम्रेडनं हि शब्दार्थः सर्वत्रोपासनश्रुतेः॥७७१॥

आत्मज्ञाने विधेरपूर्वत्वसाधनायोपासनशब्दार्थमाह। एकार्थेति। आम्रेडनमावर्तनम्। सर्वत्र सर्वेष्वाम्नायदेशेष्विति यावत्। शब्दार्थो वाच्यार्थः। मर्यादामावृत्तेरादर्शयति। आतादात्म्येति। विजातीयप्रत्ययानन्तरितसजातीयप्रत्ययप्रवाहकरणमुपासनमुपास्यसाक्षात्कारावसानमित्युपासकसंमतमिति हिशब्दार्थः॥७७१॥।

न पश्यन्तीत्यतो लिङ्गाज्ज्ञानमेव विधित्सितम्॥
न तूपासनमिति चेन्मैवमैकार्यकारणात्॥७७२॥

सत्यपि विधौ ज्ञानस्य प्रकृतत्वात्तस्यैव विधेयत्वादुपासनशब्दार्थोक्तिरनुपयुक्तेति सिद्धान्ती शङ्कते। नेत्यादिना। ज्ञाननिषेधसामर्थ्यत्प्रतियोगित्वेन ज्ञानस्य प्रकृतत्वादिति यावत्। ज्ञानोपासनशब्दयोरैकार्थ्यान्नैतदित्याह। मैवमिति॥७७२॥

सर्वत्रैकार्थता दृष्टा वेदोपासनशब्दयोः॥
यथाऽन्यत्र तथेहापि कस्मान्नाध्यवसीयते॥७७३॥

ऐकार्थ्यं समर्थयते। सर्वत्रेति। दूरं ह वा अस्मान्मृत्युर्भवति य एवं वेदेत्यादौ ज्ञानवाचिवेदशब्दस्य तदावृत्तिवाचकोपासनशब्दस्य च यथैकार्थ्य दृष्टं तथाऽत्रापि प्रकरणे तयोरेकार्थत्वं निवारकाभावादित्यर्थः॥७७३॥

रश्मींस्त्वं पर्यावर्तयादिति चाऽऽवर्तनात्मकः॥
विधिः श्रुतः श्रुतौ स्पष्टस्ततश्च फलसंगतिः॥७७४॥

अत्रोपासने विधिदार्ढ्यार्थमन्यत्रापि तस्मिन्दृश्यते विधिरित्याह। रश्मीनिति। पर्यावर्तयादिति च्छान्दसत्वयोगात्पर्यावर्तयेति वक्तव्यम्। विधेः स्पष्टत्वं मुखतस्तच्छब्दोपात्तत्वम्। न चोपासनविधेर्वैफल्यमित्याह। ततश्चेति। बहवो वैते पुत्रा भविष्यन्तीति हि श्रुतमित्यर्थः॥७७४॥

देवो भूत्वेति देवांश्च सदा तद्भावभावितः॥
देवप्राप्तिं श्रुतिः प्राह भावनाबलसंश्रयात्॥७७५॥

उपासनात्फलमित्यत्र श्रुतिस्मृती प्रमाणयति। देव इति। उपास्ये परस्मिन्नपि सोपाधिके तुल्यं भावनातस्तद्भावापत्तिफलमिति वक्तुं चशब्दः। सदेत्यादिना स्मृतेरन्त्यं पादमादत्ते। तयोरर्थं संगृह्णाति। देवप्राप्तिमिति। श्रुतिग्रहणं स्मृतेरुपलक्षणम्। अथवा प्राचीनचकारोऽत्र संबद्धमानः स्मृतिमनुकर्षति। भावनाबलमुपास्यसाक्षात्कारस्तदवष्टम्भादित्येतत्॥७७५॥

स योऽत इत्युपक्रम्य ह्युपासनगिरैव तु¹⁹⁵॥
अन्त आत्मेत्युपासीत तथैवोपासनश्रुतेः॥७७६॥

उपासने सफलविधिसत्त्वमुक्त्वा ज्ञानोपासनशब्दयोरेकार्थे युक्त्यन्तरमाह। स य इति। स योऽतएकैकमुपास्त इत्युपासनशब्देनोपक्रम्यान्ते चाऽऽत्मेत्येवोपासीतेत्युपसंहारेऽपि यथोपक्रमं तच्छब्दश्रवणात्तयोरुपास्तिविषयतेत्यर्थः। उपक्रमोपसंहारयोरैकरूप्ये सत्येकार्थतया वाक्यैक्यमुपांशुयागमन्तरा यजतीत्यादौ प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥७७६॥

प्रवृत्तौ चोपसंहारे तथैवोपासनश्रुतेः॥
वेदेत्युपासनार्थत्वमस्याप्यभ्युपगम्यते॥७७७॥

तयोस्तद्विषयत्वेऽपि मध्ये न स वेदेति वेदशब्दादुपास्तेरर्थान्तरमेव कुतो नोच्यते तत्राऽऽह। प्रवृत्तौ चेति। तथैवेत्यैकरूप्यमुच्यते। प्रक्रमादिना वेदशब्दस्यापि मध्यस्थस्योपासनार्यत्वमन्यथा वाक्यभेदान्न च सति संभवे वाक्यं भेत्तुं युक्तमित्यर्थः॥७७७॥

तथैतत्सर्वं वेदेति यत्र यत्र श्रुतिर्भवेत्॥
अभ्यासस्य तदाऽप्राप्तेरपूर्वविधिरिष्यते॥७७८॥

अनेन हीत्यादौ वेदशब्दस्यार्थान्तरविषयत्ववन्न स वेदेत्यत्रापि किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। तथेति। यत्र यत्रैतत्सर्वं वेदाऽऽत्मानमेवावेदित्यादौ वेदशब्दः श्रुतस्तत्र तत्र तथा तस्योपास्तिरेवार्थ²⁴⁴ इत्यर्थः। वेदोपास्तिशब्दयोरैक्यार्थेऽपि किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अभ्यासस्येति। ज्ञानोपास्त्योरैक्ये सत्यैक्यज्ञानस्यसर्वथैवाप्राप्तेस्तदभिन्नोपासनस्यापि तथात्वात्तस्मिन्नपूर्वविधिः स्यादित्यर्थः॥७७८॥

वस्तुस्वरूपान्वाख्याने न च कश्चित्प्रवर्तते॥
तज्ज्ञानजन्ममात्राच्चपुरुषार्थोऽपि नेष्यते॥७७९॥

इतश्च तस्मिन्नेष्टव्यो विधिरित्याह। वस्त्विति। सप्तद्वीपा वसुमतीत्यादिवस्तुस्वरूपमात्रकथने बुद्धिपूर्वकारिणो न प्रवृत्तिरालक्ष्यतेऽतः प्रवर्तको विधिरुपेय इति शेषः। ज्ञानफलरागस्य प्रवर्तकत्वाद्व्योर्थो विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। तज्ज्ञानेति। तच्छब्देन विध्यस्पृष्टं वस्तूच्यते। विधिनिरपेक्षत्वं मात्रशब्दार्थः। न स्वतन्त्रं ज्ञानं फलवत्तस्मिन्सत्यपि फलानुपलब्धेरिति चकारार्थः। अपिरवधारणार्थः॥७७९॥

यादृक्कर्मविधे रूपमात्मध्यानविधेरपि॥
तादृगेव विशेषोऽत्र न मनागपि गम्यते॥७८०॥

आत्मोपास्तिर्विधेयेत्यत्र हेत्वन्तरमाह। यादृगिति। विधिद्वयं सप्तम्यर्थः॥७८०॥

कुतोऽविशेष इति चेदत आह यथा तथा॥
मानस्येव क्रिया यस्मादविशिष्टोभयोरपि॥७८१॥

वषट्करिष्यंस्तां ध्यायेदिति यद्वद्विधीयते॥
मानस्येव क्रिया तद्वदात्मार्थोपासनेष्वपि॥७८२॥

यथेत्यादिभाष्यमाकाङ्क्षापूर्वकमवतारयति। कुत इति। कर्मात्मज्ञानविध्योः शब्दानुसारेणाविशेषो यथा तथा यथेत्यादिभाष्येणाऽऽह भाष्यकृदित्यर्थः। मानसक्रियात्वाच्चेत्यादिभाष्यमनुसृत्या²⁴⁵र्थतोऽप्यविशेषमाह। मानसीति। कर्मज्ञानविध्योरुभयोरपि मानसी क्रिया विषयभूता यस्मादविशिष्टा तस्माद्वषट्करिष्यान्नित्यादौ यथा मानसी क्रिया विधीयते तथाऽऽत्मोपास्तिवाक्येष्वपि सैव विधेयेति योजना॥७८१॥७८२॥

भावनांशत्रयं यस्मादुपासनविधावपि॥
संभाव्यतेऽतो विज्ञेयो यजेतेत्यादिवद्विधिः॥७८३॥

शब्दतश्चाऽऽत्मोपासने विधिरस्तीत्याह। भावनेति। यथा यजेतेत्यादौ भावनारूपो

विधिरंशत्रयसंभवादिष्टस्तथोपासीतेत्यत्रापि भावनापेक्षितमंशत्रयं यतः संभवत्यतो विधेयमात्मोपासनमित्यर्थः॥७८३॥

स्वाध्यायस्य विधिर्ब्रूते लिङाद्यात्मानमेव च॥
विधिप्रशस्तज्ञानाभ्यां कुरुवं पुंस्पवर्तनम्॥७८४॥

कथमत्रांशत्रयोपपत्तिरित्याशङ्क्य तदर्थं शब्दभावना स्वरूपमाह। स्वाध्यायस्येति। अस्यार्थः। स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति विधिः स तु स्वविषयस्वाध्यायात्मकं लिङादिशब्दमाह। चकारेणाध्येतव्य इति तव्यप्रत्ययं लिङादावन्तर्भावयति प्रेरणाधर्मकलिङादिस्वरूपज्ञानादर्थवादज्ञानाच्चाधिकृतानां पुंसां प्रयत्नरूपां प्रवृत्ति कुरुध्वमिति। तथा च व्युत्पन्नस्याधिकारिणो लिङादिश्रवणे स्वास्थ्यात्प्रच्युतिरूपा या प्रवृत्तिस्तद्धेतः प्रेरणाख्योलिङादिव्यापारस्तद्वाच्या शब्दभावना सा खल्वाख्यातत्वसामान्यादर्थभावनावाचिना लिङादिना विशेषेणोच्यते। उक्तं हि—

“अभिधां भावनामाहुरन्यामेव लिङादयः।
अर्थात्मभावना त्वन्या सर्वाख्यातेषु गम्यते” इति।

लिङादिशब्द एव वा शब्दभावना। यथाऽऽहुः—

“किमाद्यपेक्षितैः पूर्णः समर्थः प्रत्ययो विधौ।
तेन प्रवर्तकं वाक्यं शास्त्रेऽस्मिंश्चोदनोच्यते” इति॥७८४॥

करणांशो विधिज्ञानं किमंशः पुंस्प्रवर्तनम्॥
इतिकर्तव्यता चात्र हार्थवादप्रशंसनम्॥७८५॥

सा चांशत्रयवतीति संक्षिप्योक्तमंशत्रयं विवेचयति। करणेति। प्रेरणाधर्मकं लिङादिपदं विधिस्तज्ज्ञानं शब्दभावनायाः करणांशस्तदुक्तं स्वज्ञानकरणक इति। न च संबन्धबोधः करणमित्युक्तिविरोधो हस्तेन शरेण विद्ध इतिवदुभयोरपि करणत्वाविरोधात्। भाव्यांशस्तु पुरुषप्रवृत्तिरूपार्थभावना। अस्याश्चेतिकर्तव्यतांशः पूर्णाहुत्या सर्वान्कामानाप्नोतीत्याद्यर्थवादज्ञानमित्यर्थः। उक्तमंशत्रयं प्राच्यां मीमांसायां प्रसिद्धमितिवक्तुं हीत्युक्तम्। प्रागुक्ता शब्द‌भावना सप्तम्या परामृश्यते॥७८५॥

प्रवृत्तस्य ततः पुंसः करणं याग इष्यते॥
स्वर्गादिश्च किमंशः स्यात्प्रयाजादिस्तथा परः॥७८६॥

अर्थभावनाया यथा हीत्यादिभाष्योक्तमंशत्रयमाह। प्रवृत्तस्येति। ततः शब्दभावनायाः सकाशात्प्रवृत्तस्य स्वास्थ्यात्प्रच्युतस्य या प्रयत्नरूपा प्रवृत्तिस्तस्या अर्थभावनाया इत्यर्थः। चोदनाप्रयुक्तपुंस्प्रवृत्तेः समानपदोपात्तधात्वर्थं हित्वा भाव्यान्तरमयुक्तमेकपदोपादानश्रुतिविरोधादिति चेन्न तस्यापुमर्थस्य भाव्यत्वानुपपत्तेरित्याह। कर-

णमिति। ननु पदान्तरोपात्तं पुरुषविशेषणं च स्वर्गादि कथं भाव्यतामनुभवेदिति चेत्सत्यं तथाऽपि पुरुषार्थत्वात्तस्य तद्भावः संभवतीत्याह। स्वर्गादिश्चेति॥७८६॥

यथा तत्र तथेहापि शास्त्रेणैव समर्प्यते॥
अंशत्रयमतो युक्तमपूर्वविधिरेव तु॥७८७॥

भवत्वेवं कर्मविधावंशत्रयमात्मज्ञाने तु किं जातं तदाह। यथेति। यागादाविवांशत्रये सत्युपासीतेत्यत्रापूर्वरूपो विधिरिति युक्तमेवेति फलितमाह। अत इति। तुशब्दो विध्यन्तरव्यावृत्त्यर्थः॥७८७॥

किमंश आत्मा विज्ञेयः करणांशस्तथा मनः॥
इतिकर्तव्यता त्यागब्रह्मचर्यादिसाधनम्॥७८८॥

कथमंशत्रयमत्र शास्त्रेणार्पितं तद्विविच्य दर्शयति। किमंश इति। आत्मनो मुक्तिरूपेण साध्यत्वमुपेत्य किमंशत्वं द्रष्टव्यम्। तथेति यागादिवदित्येतत्। काम्यप्रतिषिद्धवर्जनं त्यागः। ब्रह्मचर्यं सर्वथा मैथुनवर्जनमष्टविधम्। आदिशब्दः शमादिविषयः॥७८८॥

कृत्स्नप्रकरणार्थस्य ज्योतिष्टोमादिगामिनः॥
विध्युद्देशतया यद्वदुपयोगस्तथैव च॥७८९॥

उपासाविध्यपेक्षस्य प्रक्रियापतितस्य च॥
आत्मार्थोपासनविधिदेशे तद्विनियोज्यते²⁴⁶॥७९०॥

विधियुक्तानां वेदान्तानां कार्यपरत्वेऽपि तद्धीनानां तेषां वस्तुपरतेत्याशङ्क्याऽऽह। कृत्स्नेत्यादिना। प्रकरणमेवार्थः। विध्युद्देशतया ज्योतिष्टोमादिविषयप्रधानविधिशेषतयेति यावत्। सर्ववाक्यस्योपासनविधिशेषत्वेनोपयोग इति शेषः। ज्योतिष्टोमादिविषयस्य समस्तस्यैव प्रकरणस्य ज्योतिष्टोमादिविधिशेषतया विनियोगवदुपास्तिविध्यपेक्षितस्य तत्प्रकरणस्थस्य सर्वस्यैव वाक्यस्योपास्तिविधिशेषत्वेनैव विनियोग इत्यर्थः। विधिप्रकरणस्थं वाक्यं विधिमतिक्रम्य नार्हति वस्तु गोचरयितुमिति वक्तुं प्रथमश्चकारो द्वितीयस्तु समुच्चयार्थः। विधिहीनमपि सर्ववेदान्तवाक्यमात्मोपास्तिविधौ विनियुज्यते शेषत्वेनेति निगमयति। आत्मार्थेति॥७८९॥७९०॥

अत्रास्थूलादिवाक्यानामुपास्यार्थसमर्पणे॥
उपयोगः फलं मोक्षस्तमसो वस्त्वपह्नुतिः॥७९१॥

अस्थूलादिवाक्यानामारोपितद्वैतनिषेधेनाद्वयं वस्तु समर्पयतां कथमुपास्तिविधिशेषत्वेनोपयोग इत्याशङ्क्याऽऽह। अत्रेति। सप्तमीद्वयं मिथः संबध्यते प्रथमा निर्धारणे वा

मध्ये वेदान्तानामित्यर्थः। ब्रह्म बेद ब्रह्मैव भवति तरति शोकमात्मविदित्यादीनां फलार्पकत्वेनोपास्तिविध्युपयोगं विवक्षन्नाह। फलमिति। मोक्षो ब्रह्माप्तिः॥७९१॥

संप्रदायविदस्त्वन्ये यथावच्छास्त्रचक्षुषा॥
व्याचक्षते महात्मानो यथा तद‌भिधीयते॥७९२॥

शाब्दमात्मज्ञानमुपासनाख्यं मुक्तिफलं विधीयते वेदान्तेष्विति पक्षमुक्त्त्वा ज्ञानान्तरं विधेयमिति पक्षमुद्भावयति। संप्रदायेति। शाब्दज्ञानविधिवादिभ्योऽन्ये यथावत्संप्रदायविदस्तस्मादेव महात्मानो विज्ञायेत्यादिशास्त्रदृष्ट्यनुसारेण यथा वेदान्तेषु विधिं व्याचक्षते तथा तद्याख्यानमुच्यत इति योजना। संप्रदायविदो महात्मान इति चोपहासार्थं न हि वेदान्तेषु विधिमिच्छन्तः संप्रदायं विदन्ति न च ते महानुभावास्तेषु तदभ्युपगमस्य तदप्रामाण्यपर्यवसानादिति द्रष्टव्यम्॥७९२॥

विधिशून्यस्य वाक्यस्य न प्रामाण्यं किलेष्यते॥
नियोगानुप्रवेशेन यतो वस्त्ववबोध्यते॥७९३॥

तदीयं व्याख्यानमेव विभावयन्नादौ वेदान्तेषु विधेरुपेयत्वमाह। विधीति। तत्र ब्रह्मविदामसंमतिं सूचयति। किलेति। ननु विधिहीनमपि वचनमज्ञातं वस्तु ज्ञापयत्किमिति न मानं तत्राऽऽह। नियोगेति। यतो भूतं वस्तु नियोगशेषत्वेनैव बोध्यते भूतं भव्यायोपदिश्यत इति न्यायादतो नास्ति वचसो विध्यस्पृष्टे वस्तुनि मानतेत्यर्थः॥७९३॥

नानुवादस्वरूपस्य निरस्तविधिकस्य हि॥
सापेक्षस्येह वचसः प्रामाण्यमुपपद्यते॥७९४॥

ननु वेदान्ता नियोगानुप्रवेशादृते सिद्धमर्थं बोधयन्तो विधिवाक्यवत्प्रमाणं नेत्याह। नेत्यादिना। विधिहीनस्य सिद्धार्थस्य वचसो मानान्तरयोग्यविषयस्य सापेक्षत्वादनुवादसदृशस्य वस्तुनि प्रामाण्यायोगादेष्टव्यो वेदान्तेषु विधिरित्यर्थः। सुरसरित्तीरे सन्ति फलानीत्यादेः सिद्धार्थस्य वचसो दृष्टं सापेक्षत्वमित्यादेष्टुं हिशब्दः॥७९४॥

क्रियैव ननु सर्वत्र तत्र तत्र विधीयते॥
स्वव्यापारे हि विधिना नियोक्तुं शक्यते यतः॥७९५॥

विधेयधात्वर्थाभावान्न तेषु विधिरिति शङ्कते। क्रियेति। सर्वत्रेति विधिकाण्डोक्तिः। तत्र तत्रेति विधिवाक्यं परामृश्यते। वस्तुन्यपि क्वचिद्विधिसंभवात्कुतोऽवधारणं तत्राऽऽह। स्वव्यापारे हीति। पुंव्यापारसाध्ये धात्वर्थे विधिना पुंसो नियोक्तुं शक्यत्वादपुंस्तन्त्रे वस्तुनि नास्ति विधिरित्यर्थः। दध्यादौ प्रसिद्धोऽपि विधिर्व्यापाराविष्टे तस्मिन्प्रविष्टो न परिशुद्धे तस्मिन्निति वक्तुं हीत्युक्तम्॥७९५॥

द्रव्यस्वरूपेऽसाध्यत्वाद्विधिः कथमिहेष्यते॥
न हि सिद्धस्य साध्यत्वं निपुणेनापि गम्यते॥७९६॥

कटः कर्तव्य इतिवदात्मा द्रष्टव्य इतिश्रुतेरात्मनो विधेयत्वमाशङ्क्याऽऽह। द्रव्येति। असाध्यत्वं वस्तुनः साधयति। न हीति। साध्यत्वापर्यवसानादिति भावः॥७९६॥

न चाऽऽत्मविषयं ज्ञानं वेदान्तेषु विधीयते॥
तस्य विध्यन्तरात्सिद्धेर्वेदान्तस्यानुवादता॥७९७॥

आत्मनोऽविधेयत्वेऽपि तज्ज्ञानमाज्यावेक्षणवद्विधेयमिति नेत्याह। न चेति। तत्र हेतुः। तस्येति। विध्यन्तरसिद्धे चाऽऽत्मज्ञाने तेषां न तत्प्रतिपादकताऽनुवादप्रसङ्गादतोऽपूर्वत्वाभावान्न तत्र विधिरित्याह। वेदान्तस्येति॥७९७॥

स्वाध्यायाधीतिविधिना ज्योतिष्टोमादिबोधवत्॥
वेदान्तार्थावबोधोऽपि तेनैवेह समापितः॥७९८॥

किं तद्विध्यन्तरं तदाह। स्वाध्यायेति। इहेत्यधिकृतमुमुक्षुग्रहः। समापितः समर्पित इति यावत्॥७९८॥

स्यादेतत्फलसंबन्धो नियोगविरहाद्यदि॥
प्रत्यग्ज्ञानस्य लभ्येत न त्वसौ लभ्यते तथा॥७९९॥

वेदान्तेषु वस्तुनि तज्ज्ञाने वा न विधिरिति चोदिते पूर्ववादी गूढाभिसंधिराह। स्यादेतदिति। नियोगादृते ज्ञानस्य फलसंबन्धो लभ्येत चेत्तदा वेदान्तेषु विधिवैधुर्यमित्येतद्युक्तम्। न च तं विना ज्ञानस्य तत्संबन्धलाभोऽतो ज्ञाने स्वीकर्तव्यो विधिरित्यर्थः॥७९९॥

पुमर्थकारिता बुद्धेर्नियोगादेव लभ्यते॥
नातस्तन्निपेक्षस्य प्रामाण्यं वचसो भवेत्॥८००॥

नियोगं विना फलसंबन्धो ज्ञानस्य किं न स्यान्नायं सर्पो रज्जुरित्यत्र तथा दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। पुमर्थेति। राजा गच्छतीत्यादौ वस्तुधीमात्रात्पुमर्थादृष्टेर्न सर्पो रज्जुरित्यत्रापि मा भैषीरितिनियोगाङ्गीकारादित्यर्थः। नियोगसंबन्धं विना पुरुषार्थाहेतुत्वेज्ञानस्यापुमर्थत्वमेवास्तु का हानिरत आह। नात इति। ज्ञानस्य स्वतोऽपुरुषार्थत्वमतः शब्दार्थः। तन्निरपेक्षस्येति तच्छब्दो नियोगार्थः। न हि किमपि वचनं फलविकलं भवति मानमिति भावः॥८००॥

नैकात्म्यवस्तुसंव्याप्तिव्यतिरेकेण किंचन॥
फलं स्यादात्मबोधस्य यथा कर्मफलं तथा॥८०१॥

आत्मधियो नियोगाधीनफलभावेऽपि वस्तुज्ञातताख्यफलसंभवाद्युक्तमात्मनि वेदान्तप्रामाण्यमित्यज्ञातपराभिसंधिः शङ्कते। नैकात्म्येति। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह।

यथेति। कर्मणो हि फलमुत्पत्त्यादीनामन्यतमं ज्ञेयाभिव्याप्स्यतिरिक्तमभ्युपगतं न तथा ज्ञानस्येत्यर्थः॥८०१॥

अत्रोच्यतेऽन्यदेवेदं विज्ञानान्तरमात्मगम्॥
विधीयते सहोपायं वेदान्तोक्तिप्रबोधतः॥८०२॥

शाब्दे ज्ञाने ज्ञानान्तरे वा विधिरित्यत्र द्वितीयमवलम्ब्य पूर्ववादी स्वाभिप्रायमाह। अत्रेति। वेदान्तोक्तिजनितप्रबोधतोऽन्यदेवेति संबन्धः। विज्ञानान्तरमित्यन्तरशब्दात्तस्य शाब्दज्ञानवैजात्यं विवक्ष्यते विषयस्य ज्ञातता प्रकाशोऽप्रकाशो वाऽऽद्येज्ञानाभेदः। द्वितीये ज्ञानकृतस्याप्रकाशस्याकिंचित्करत्वमतो विषयज्ञाततातिरिक्तं मोक्षाख्यं फलं नियोगाधीनमस्ति तदुपेतं ज्ञानान्तरमात्मविषयं मननादिसहितं वेदान्तेषु विधेयमित्यर्थः॥८०२॥

न हि वाक्यसमुत्थेन ब्रह्मावाक्यार्थरूपकम्॥
विज्ञानेन परिच्छेतुं शक्यते कर्मवत्क्वचित्॥८०३॥

वाक्यीयज्ञानेनैव ब्रह्मणः सिद्धत्वात्किं वैधज्ञानान्तरेणेत्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह। कर्मवदिति। क्वचिद्देशे काले पुंसि वेत्यर्थः॥८०३॥

नानापदार्थसंसृष्टरूपं शब्दात्प्रजायते॥
विज्ञानं तेनावाक्यार्थरूपं नैव²⁴⁷ च गम्यते॥८०४॥

वाक्योत्थज्ञानाद्ब्रह्मणोऽपरिच्छेदे हेतुमाह। नानेति॥८०४॥

शब्दस्वभाव एवैष संसृष्टार्थावबोधनम्॥
ब्रह्मासंसृष्टरूपत्वात्तेनातो नावगम्यते॥८०५॥

ननु शब्दस्य मानत्वाद्यथाविषयमसंसृष्टापरोक्षबोधित्वमेष्टव्यमन्यथाऽमानत्वापत्तेरिति तत्राऽऽह। शब्देति। बहिरङ्गार्थानुसारादन्तरङ्गस्वरूपानुसरणमुचितमिति भावः। शब्दस्य संसृष्टपरोक्षत्रोधित्वे फलितमाह। ब्रह्मेति। तेन शाब्देन ज्ञानेनेति

यावत्॥८०५॥

वाक्यं चातीन्द्रियार्थेषु प्रमाणमिति निश्चितम्॥
तस्याप्यविषयत्वात्तद्विज्ञानान्तरगोचरः॥८०६॥

ब्रह्म शाब्दज्ञानगम्यमतीन्द्रियत्वाद्धर्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। वाक्यं चेति। यद्यप्यतीन्द्रियेषु धर्मादिषु वाक्यं मानं ब्रह्म चातीन्द्रियं तथाऽपि तस्यासंसृष्टापरोक्षस्य वाक्याविषयत्वाज्ज्ञानान्तरगोचरता तेन चाविद्यानिवृत्तिर्न शाब्दज्ञानेनेत्यर्थः। तदित्यसंसृष्टापरोक्ष ब्रह्मोच्यते॥८०६॥

न चेद्वाक्योत्थविज्ञानपरिच्छेद्यं तदिष्यते॥
नाऽऽम्नायार्थो भवेत्तर्हि नैवं वेदार्थ एव हि॥८०७॥

ब्रह्मणो वेदागम्यत्वेतदर्थत्वायोगादौपनिषदत्वविशेषणमनवकाशमिति शङ्कते। न चेदिति। वेदविहितोपायजन्यज्ञानगम्यत्वाद्वेदार्थतेत्यौपनिषदत्वमविरुद्धमित्याह। नैवमिति॥८०७॥

अपि चाधीयतेऽत्रार्थे वेदवाक्यान्यनेकशः॥
प्रज्ञां कुर्वीत विज्ञाये²⁴⁸त्येवमादीनि यत्नतः॥८०८॥

ज्ञानान्तरं वेदान्तेषु विधेयमित्यत्र मानमाह। अपि चेति। तात्पर्यलिङ्गाम्यासं दर्शयति। अनेकश इति। अध्येतॄणां विधिवाक्येष्वनास्थां व्युदस्यति। यत्नत इति॥८०८॥

मुमुक्षुपुरुषार्थस्य मोहमात्रान्तरायतः॥
ज्ञानात्कार्यान्तराभावान्नैतत्साध्वभिधीयते॥८०९॥

वेदान्तेषु शाब्दज्ञानं ज्ञानान्तरं वा मुक्तिफलं विधेयमिति प्राप्ते सिद्धान्तमाह। मुमुक्ष्विति। तस्येष्टं पुमर्थरूपं यत्कैवल्यं ब्रह्म तस्य तत्स्वरूपत्वादज्ञानमात्रव्यवहितत्वाज्ज्ञानादेव तन्निवृत्तेस्तस्य च वाक्यजन्यत्वेन विध्यनधीनत्वादनुष्ठेयाभावाद्विध्यसिद्धेर्वेदान्तेषु तदुक्तिरयुक्तेत्यर्थः॥८०९॥

विधेर्हि तत्र साफल्यं यत्र वाक्योत्थबोधतः॥
व्यतिरेकादनुष्ठेयः पदार्थः कश्चिदिष्यते॥८१०॥

ज्ञानात्कार्यान्तराभावेऽपि तदेव विधेयमित्याशङ्क्याऽऽह। विधेरिति। वाक्योत्थज्ञानातिरिक्तस्यैव यागादेर्विधेयत्वं न तस्यैवेत्यर्थः। तत्र विधिवादिनां संप्रतिपत्त्यर्थोहिशब्दः॥८१०॥

यथाऽग्निहोत्रयाथात्म्यविज्ञानव्यतिरेकतः॥
प्रयोगात्मा पृथक्तादृङ्नेह कश्चिदपीक्ष्यते²⁴⁹॥८११॥

उक्तमर्थं दृष्टान्तेन साधयति। यथेति। दार्ष्टान्तिके व्यतिरेकमाह। पृथगिति। तादृगिति प्रयोगसादृश्योक्तिः। इहेत्यस्थूलादिवाक्योत्थज्ञानमुच्यते॥८११॥

उत्पत्त्यादौ हि साध्येऽर्थे पुंव्यापृतिरपेक्ष्यते²⁵⁰॥
उत्पत्त्यादिविरुद्धत्वान्मुक्तेर्नान्यव्यपेक्षिता²⁵¹॥८१२॥

तदेव पृथक्त्वस्य प्रतियोगिकर्तव्यं तद्विनाऽभ्यासादिरूपपुरुषव्यापारदृष्टेस्तद्विषयो विधिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। उत्पत्त्यादाविति। ज्ञानेतरपुरुषव्यापारे चतुर्विधक्रियाफलविलक्षणमोक्षस्यापेक्षाभावाद्वेदान्तेषु न सोऽर्थवानित्यर्थः। नित्यनिरतिशयकूटस्थात्मस्वाभाव्यान्मुक्तेश्चतुर्विधक्रियाफलविलक्षणत्वमतिव्यक्तमिति वक्तुं हिशब्दः॥८१२॥

उत्पत्त्यादि स्वतो नो चेत्किं मुक्तौ कर्मणः फलम्॥
उत्पत्त्यादि स्वतश्चेत्स्यात्किं मुक्तौ कर्मणा वद॥८१३॥

मुक्तेरपि स्वर्गवत्कर्मसाध्यत्वादस्ति कर्मापेक्षेत्याशङ्क्य स्वतो मुक्तेरुत्पत्त्यादि नास्त्युतास्तीति विकल्प्य क्रमेण दूषयति। उत्पत्त्यादीति॥८१३॥

उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तंहेतुमात्रमपेक्षते॥
तस्य कर्मव्यपेक्षा स्यान्नान्यथा तदपेक्षते॥८१४॥

स्वर्गादेरपि तर्हि दर्शितरीत्या कर्मापेक्षा मोक्षवन्न स्यादिति चेन्नेत्याह। उत्पत्त्यदाविति। तत्र स्वर्गाद्युदाहरणं तत्राशक्तत्वे न कर्मापेक्षा नित्ये तदनुपलम्भादित्याह। नान्यथेति। मुक्तेरुत्पत्त्यादावशक्तत्वान्नास्ति कर्मापेक्षेति भावः॥८१४॥

प्रवृत्त्या स्वात्मसिद्ध्यर्थं कारकं सदपेक्षते॥
कारकाणां क्रियापेक्षा नोभयापेक्षिता²⁵²ऽऽत्मनि॥८१५॥

किंच क्रियाकारकयोरेवान्योन्यापेक्षाऽऽत्मनि नोभयापेक्षोभयविलक्षणत्वादित्याह।प्रवृत्त्येति॥८१५॥

संभावितात्मकर्तृत्वो ब्राह्मण्याद्यधिकारवान्॥
विधिश्रुतेः प्रवर्तेत न तु प्लुष्टतदन्वयः॥८१६॥

वेदान्तेषु विधेयाभावान्न विधिरित्युक्त्वाऽधिकार्यभावाच्च न तेषु विधिरित्याह। संभावितेति। अज्ञः सन्नात्मन्यारोपितकर्तृत्वादिर्ब्राह्मण्याद्यभिमानभागी विधिना प्रेर्यो भवति न पुनर्विद्वान्निरस्तकर्तृत्वादिरपाकृतसर्वाभिमानो नियोज्यतां गच्छतीत्यर्थः॥८१६॥

अपूर्वानपराबाह्यं ब्रह्मास्मीति विजानतः॥
कारकत्वं न संभाव्यं तन्मोहविरहात्कश्चित्॥८१७॥

विदुषोऽपि कर्तृत्वादिद्वारा भिक्षाटनादिवद्वैधी प्रवृत्तिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अपूर्वेति। कारकत्वे कारणीभूतो मोहस्तन्मोहः। क्वचित्कर्मणीति यावत्। भिक्षाटनादिप्रवृत्तिस्तु यादृच्छिकी नियताऽपि सा मोहलेशादविरुद्धेति भावः॥८१७॥

आत्मनो ब्रह्मता यत्र ब्रह्मणोऽप्यात्मता स्वतः॥
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थबोधाच्चेत्किमितीहते॥८१८॥

विदुषो न क्वचिदपि कारकत्वं हेत्वभावादित्युक्तम्। इतश्च विदुषो न वैधी प्रवृत्तिरित्याह। आत्मन इति। चेच्छन्दो निश्चयार्थः। यत्र यस्यां विद्यावस्थायामिति यावत्। किमितिशब्दात्पूर्वं तत्रेति वक्तव्यम्। ब्रह्मात्मनोरन्योन्यमैक्यं पश्यतो न प्रवृत्तिस्तत्फलाभावादित्यर्थः॥८१८॥

अब्रह्मानात्मविज्ञानमोहोत्थध्वंसहेतुतः॥
प्रत्यग्याथात्म्यबोधस्य कुतोऽमूढः प्रवर्तते॥८१९॥

प्रवृत्त्यभावे विदुषो हेत्वन्तरमाह। अब्रह्मेति। अमूढ इति च्छेदः। अब्रह्मेत्यात्मनो ब्रह्मणश्चानात्मेति ज्ञानमेव मोहोत्थं तद्ध्वंसे हेतुत्वात्तत्त्वज्ञानस्य ज्ञानवतो हेत्वभावादित्यर्थः॥८१९॥

तत्र को मोह इत्येवं मन्त्रवर्णोऽपि नो जगौ॥
संसारासंभवं साक्षादेकत्वमनुपश्यतः॥८२०॥

ज्ञानादज्ञानादिविध्वस्तौ मानमाह। तत्रेति॥८२०॥

बाध्यबाधकभावाच्च प्रत्यङ्मोहप्रबोधयोः॥
सहावस्थानताभावात्प्रवृत्तेः स्यादसंभवः॥८२१॥

ज्ञानिनः प्रवृत्त्यसंभवे हेत्वन्तरमाह। बाध्येति। न हि मोहादृते प्रवृत्तिर्न च मोहो ज्ञानेन सह स्थातुमर्हति तन्निवर्त्यत्वादतोऽपि न विदुषोऽस्ति प्रवृत्तिरित्यर्थः। भिक्षाटनादिस्तु बाधितानुवृत्तिमात्रमित्यसकृदुक्तमिति भावः॥८२१॥

मतं वाक्योत्थविज्ञानमात्राच्चेन्न निराकृतिः॥
अब्रह्मानात्मविषयमोहस्येति न तत्तथा॥८२२॥

तत्त्वमस्यादिवाक्यानां तावन्मात्रावबोधनात्॥
अर्थान्तरं न संभाव्यं वाक्यवाक्यार्थवेदिना॥८२३॥

वाक्यजनितेत्यादिभाष्योक्तं चोद्यमनुद्रवति। मतमिति। अतो विधिना भाव्यमिति शेषः। परिहरति। नेति। ब्रह्मात्मैक्यधीपरत्वाद्वेदान्तानां तदुत्थधियस्तदविद्यातज्जध्वंसित्वसिद्धेर्न विध्यपेक्षेत्यर्थः॥८२२॥८२३॥

अस्थूलाद्यर्थशंसीनि द्रष्टव्यादिविधेर्यदि॥
समर्पयेयुर्विषयमित्येतदपि नेष्यते॥८२४॥

द्रष्टव्यविधेरित्यादिभाष्यस्थं चोद्यमुत्थापयति। अस्थूलेति। वचनानि विशेष्यन्ते। विधिशब्देन तद्विषयं²⁵³ ज्ञानमुच्यते। तेन न स्वातन्त्र्यं तेषामिति शेषः। वेदान्तानां विध्यपेक्षितार्थसमर्पकत्वेन तच्छेषत्वं शङ्कितं प्रत्याह। इत्येतदिति॥८२४॥

मुक्त्यन्तरायसंमोहविध्वंस्यैकात्म्यबोधतः॥
न तदर्थान्तराभावादिति पूर्वमवादिषम्॥८२५॥

कुतो नेष्यते तत्राऽऽह। मुक्तीति। मोक्षव्यवधिभूततमोनिवर्तकतत्त्वज्ञानादर्थान्तरस्यानुष्ठेयस्याभावाद्वेदान्तेषु न तद्विधिरिति सिद्धान्तोपक्रमे दर्शितमतस्तेषां न तत्परत्वमित्यर्थः॥८२५॥

प्रत्यग्याथात्म्यव्याख्या²⁵⁴नमात्रेणैव विना विधिम्॥
न प्रवर्तेत वाक्यार्थसंबोधायेति चेन्मतम्॥८२६॥

तेषां विधिपरत्वाभावमुपश्रुत्य विधिवादी चोदयति। प्रत्यगिति। वस्तुकथनमात्रेणैव विधिं विना प्रेक्षावतोऽप्रवृत्तेर्वाक्यार्थज्ञानोत्पत्त्यर्थं प्रवर्तको विधिरेष्टव्य इत्यर्थः॥८२६॥

नाऽऽत्मयाथात्म्यसंबोधिवाक्यश्रवणमात्रतः॥
प्रत्यक्तत्त्वधियः सूतेः किमन्यद्विधिनेष्यते॥८२७॥

वाक्यार्थज्ञानोत्पत्त्यर्थं विधिरिष्यमाणस्तज्ज्ञाने वा वाक्यश्रवणे वा तदर्थज्ञानस्मृतिसंताने वा चित्तवृत्तिनिरोधे वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। नाऽऽत्मेति। अनुष्ठितसाधनस्याधिकारिणो निरस्तप्रतिबन्धस्य वाक्यश्रवणमात्राज्ज्ञानोत्पत्तेर्न तत्रार्थवान्विधिरित्यर्थः। ज्ञानस्य जन्मैव विधिफलं तच्चेद्वाक्यश्रवणतः सिद्धं विध्यानर्थक्यं ताह व्यक्तमित्याह। किमन्यदिति॥८२७॥

अन्तरेण विधिं वाक्यश्रवणायापि नेहते॥
इति ब्रुवाणं प्रब्रूयादनिष्टं श्रूयते कुतः॥८२८॥

द्वितीयं शङ्कते। अन्तरेणेति। यागाद्यनुष्ठानाय विध्यतिरेकेणाप्रवृत्तिवद्वाक्यश्रवणायापि तं विना न प्रवर्तते तद्यागादाविव वाक्यश्रवणे विधिरित्यर्थः। विध्यधीनंवाक्यश्रवणमिति वदन्तं प्रत्याह। इति ब्रुवाणमिति। अनिष्टार्थवादिवाक्यस्यासत्यादिलक्षणस्य विधिं विना श्रवणवत्तत्त्वमादेरपि तस्मादृते श्रवणमविरुद्धमित्यर्थः॥८२८॥

अनवस्थाप्रसक्तिश्च तत्र तत्र प्रसङ्गतः॥
विध्यन्तरस्येति ततो यथोक्तोऽर्थोऽवसीयताम्॥८२९॥

सर्वस्यापि वाक्यस्य विधेः श्रवणमिति पक्षे दोषान्तरमाह। अनवस्थेति। विधेश्चेद्वाक्यश्रवणं तर्हि तद्वाक्यश्रवणमपि विध्यन्तरादिति तत्र तत्प्रसङ्गादनवस्था न चतत्त्वमादिश्रवणप्रयोजको विधिरात्मनोऽपि तत्प्रयुङ्क्ते स खल्वध्ययनविधिरन्यो वाऽऽद्येतदपेक्षया श्रुततत्त्वमादेः स्वार्थबोधित्वं कर्मवाक्यवदिति तद्वाक्ययोः स्वार्थनिष्ठत्वाविशेषः।द्वितीये तस्याप्रमाणत्वात्तदी²⁵⁵यस्वपरनिर्वाहकत्वं दूरोत्सारितमधिगन्तव्यविधेः श्रवणविधेश्चाध्ययनविधेरविशेषस्तन्न विध्यन्तरायत्तं श्रवणमिति भावः। यतो न विध्यन्तरायत्तंश्रवणमतोऽनपेक्षाद्वाक्यादेव श्रुतादैक्यधीरित्याह। इति तत इति॥८२९॥

यथाऽऽत्मवादिवाक्यार्थश्रूतये न प्रवर्तते॥
विधिवाक्यमृते तद्वद्विध्यर्थश्रवणेऽपि न॥८३०॥

उक्तामनवस्थां विवृणोति। यथेति। उभयत्रार्थशब्दो वाक्यविषयः॥८३०॥

मतंवाक्योत्थविज्ञानस्मृतिसंतानता यदि॥
केवलोक्तिश्रवोद्भूतज्ञानादर्थान्तरं स्फुटम्॥८३१॥

तृतीयमुत्थापयति। मतमिति। वाक्यजन्यज्ञानस्य स्मृतिसंततिर्विधेयेति यदि मतमिति योजना। तत्र हेतुमाह। केवलेति। वाक्यश्रवणमात्रात्तदुत्थज्ञानमात्राच्चस्मृतिसंततेरर्थान्तरत्वादुक्तदोषाभावात्तस्याः स्फुटं विधेयतेत्यर्थः॥८३१॥

नैवं साक्षाद्यथावस्तुबोधस्यैवेह संभवात्॥
नित्यं संनिहिते तस्मिंस्तत्स्मृत्या किं प्रयोजनम्॥८३२॥

तद्दूषयति। नैवमिति। तस्मिन्निह प्रत्यग्भूते ब्रह्मणि यत्साक्षादित्यपरोक्षैकरसे प्रत्यक्तया सदा संनिहिते वाक्यीयज्ञाननाशेऽपि वस्तुवृत्तमनुसृत्य साक्षाद्बोधसंभवादात्मनि स्मृतेरफलत्वान्न तत्संततिर्विधेयेत्यर्थः॥८३२॥

अपि पाशुपतास्त्रेण विद्धश्चेन्नममार यः॥
निष्फलेषुवितुन्ना²⁵⁶ङ्गो नङ्क्ष्यतीत्यतिदुष्करम्॥८३३॥

वाक्योत्थज्ञानोपसर्जनस्वरूपज्ञानाद्वा तदुपसर्जनवाक्यीयज्ञा²⁵⁷नाद्वाऽज्ञानतज्जाध्वस्तेस्तदर्थं स्मृतिसंततिर्विधेयेति चेन्नेत्याह। अपीति। चेच्छन्दोऽवधारणे क्रियापदादुपरिसंबध्यते। इषोर्निष्फलत्वं पत्रराहित्येन वेगहीनत्वं नैशित्वराहित्यं वा लोहशून्यत्वं वा।वितुन्नत्वमङ्गस्य व्यथितत्वम्। प्रवृद्धे हि युद्धे प्रवृत्तशत्रुमप्रधृष्यमालक्ष्य प्रयुक्ते पाशुपतास्त्रे तेन विद्धोऽपि यो नैव प्राणानजहात्स पुनः शराभासेन ताडितः सन्नपहास्यतिप्राणानित्यसंभावितमिदं तथा न प्रमाणज्ञानादज्ञानादिध्वस्तिः किंतु तदीयस्मृतिसंतानादमानादिति दुःसंपाद²⁵⁸मिति भावः॥८३३॥

अपि प्रत्यक्तमो नित्यं भास्वच्चैतन्यविम्बितम्॥
बुद्धितद्वृत्तयश्चैवं तप्तायोविस्फुलिङ्गवत्॥८३४॥

किंचासंसार्यात्मज्ञानस्मृतिसंतानो विधेयः संसार्यात्मज्ञानस्मृतिसंतानो वा नाऽऽद्यस्तस्य विधिविरोधादिति मत्वा द्वितीयं दूषयितुं सर्वस्य चैतन्यव्याप्तिं साधयति। अपीति। अपिशब्दो दर्शितविकल्पद्योतकः। प्रत्यगाश्रयविषयमनाद्यनिर्वाच्यमज्ञानं जगन्मूलकारणं सदैवापरोक्षचैतन्यव्याप्तमित्यर्थः। कारणवत्कार्याणां बुद्ध्यादीनामपि तद्व्याप्तिमाह। बुद्धीति। तयोश्चैतन्यव्याप्तौ क्रमेण दृष्टान्तमाह। तप्तेति॥८३४॥

प्रागप्यनात्मसंपातात्प्रतीचैवाऽऽप्तमेयकम्॥
जन्मनैवाखिलं ज्ञानं फलवत्किमपेक्षते॥८३५॥

बुद्ध्यादीनामुक्तचैतन्यव्याप्तौ स्मृत्यनपेक्षत्वं फलतीत्याह। प्रागपीति। सर्वमपि बुद्धिवृत्तिरूपं ज्ञानमनात्माकारभजनात्प्रागपि जन्ममात्रात्प्रत्यगात्मनैव सालम्बनमपरोक्षं

सन्नाऽऽत्मस्मरणापेक्षमनात्माकारभजनादूर्ध्वमपि सविषयं प्रत्यक्चैतन्यव्याप्तमेव नान्यापेक्षमित्यर्थः॥८३५॥

मात्रादिव्यवधानेन यथाऽन्यत्र मितेः फलम्॥
फलतोऽवगतेरेव न तथेहाऽऽत्मदर्शने॥८३६॥

आत्मज्ञाने विशेषमाह। मात्रादीति। अन्यत्र स्तम्भादावनात्मनि मातृमेयादिव्यवधानेन मानफलं स्फुरणं सिध्यति नैवाऽऽत्मज्ञाने तद्व्यवधानेन तत्सिद्धिः स्वरूपावगतेरेवफलत्वादित्यर्थः॥८३६॥

खपूर्ण एव सन्कुम्भो द्रव्यैर्नानाविधैर्युतिम्॥
वियोगं वा यथा गच्छेच्चैतन्येद्धास्तथा धियः॥८३७॥

विषयसंबन्धात्पूर्वं बुद्धितद्वृत्तीनां चैतन्यव्याप्तावपि नोर्ध्वं तद्व्याप्तिर्विषयसंबन्धेनैवानाकाङ्क्षत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। खेति। यथा कुम्भो नभोव्याप्त एव दध्यादिभिः संयोगविभागावनुभवति न हि नभसा कदाचिदव्याप्तः सन्कुम्भः संभवति तस्यापि तथैवाव्यापकत्वप्रसङ्गात्तथा बुद्धयस्तद्वृत्तयश्च स्वचैतन्यव्याप्ताः सदैव विषयैः सह संयोगविभागौप्रतिपद्यन्ते न हि क्वचिदपि चिदव्याप्तं किंचिदस्तीत्यर्थः॥८३७॥

तस्मादावृत्तिपक्षेऽपि स्वतस्तत्सिद्धितो विधिः॥
नापूर्वः कश्चिदत्र स्यादत एवापरोऽपि न॥८३८॥

सर्वस्य सर्वदाऽपरोक्षचैतन्यव्याप्तत्वेऽपि प्रकृते किं जातं तदाह। तस्मादिति। उक्तन्यायेन सर्वस्यापरोक्षचिद्व्याप्तेर्वस्तुज्ञानस्मृतिसंततिर्विधेयेति पक्षेऽपि विधिं विना तस्याः सिद्धेर्न तत्रापूर्वोविधिः प्राप्तत्वादेव न तत्र नियमादिविधिरपि सर्वस्यैव विधेरप्राप्तांशानुपातिताया विचारारम्भे दर्शितत्वादित्यर्थः॥८३८॥

अशब्दाद्यात्मकं साक्षान्निचाय्याऽऽत्मानमेकलम्॥
मुच्यते मृत्युतो विद्वानिति नैगमिकं वचः॥८३९॥

इतश्च स्मृतिसंततिर्न विधेयेत्याह। अशब्देति। निर्विशेषमेकरसमात्मानमपरोक्षतया निश्चित्य तद्बलादनर्थराशेः सहेतोर्निवर्तते विद्वानिति वाक्योत्थज्ञानादेव पुमर्थसिद्धिरित्यशब्दमस्पर्शमित्यादिवाक्याद्गम्यते तत्कुतः स्मृतिसंततिर्विधेयेत्यर्थः॥८३९॥

आत्मन्यवगते साक्षात्प्रमाणार्थसमाप्तितः॥
किमन्यत्स्मृतिसंतानात्प्रार्थ्यते निष्प्रमाणकम्॥८४०॥

आत्मन्यपरोक्षीकृते मानफलस्याज्ञानादिध्वस्तेः सिद्धत्वेऽपि फलान्तरलिप्सया स्मृतिसंततिर्विधीयतामित्याशङ्क्य दृष्टमदृष्टं वा फलान्तरमिति विकल्प्याऽऽद्यमप्रामाणिकत्वेन दूषयति। आत्मनीति॥८४०॥

भविष्यत्कालसंबन्धि फलं चेह न नाकवत्॥
तज्ज्ञानजन्मकालत्वादग्निजन्मोत्थकार्यवत्॥८४१॥

ज्ञानस्य यागादिवददृष्टफलत्वात्तदीयस्मृतिसंततिर्विधेयेति द्वितीयमाशङ्क्याऽऽह।भविष्यदिति। इहेति ज्ञानोक्तिः। वैधर्म्यदृष्टान्तो नाकवदिति। अग्निहोत्रादौ भविष्यत्कालसंबन्धि स्वर्गाख्यं फलमवगतं नैवमात्मज्ञाने संभवतीत्यर्थः। तस्य मोक्षाख्यफलस्य विद्वान्न बिभेतीत्यादिश्रुतेर्ज्ञानजन्मनां तुल्यकालत्वादिति हेतुमाह। तज्ज्ञानेति। तत्र दृष्टान्तमाह। अग्नीति। यथाऽग्निजन्मसमकालमेधसां भस्मीभावस्तथा ज्ञानोदयसमकालं कैवल्यमित्यर्थः॥८४१॥

अविधिश्चार्थतः प्राप्तेस्तज्ज्ञानस्मृतिस॑ततेः॥
बोधाच्च ध्वस्तसंमोहः स्मृतिं नैव व्यपेक्षते॥८४२॥

संततेरविधेयत्वे हेत्वन्तरमाह। अविधिश्चेति। ब्रह्मविदो विषयान्तराभावादात्मज्ञानस्मृतिसंततेरर्थप्राप्तेर्न तत्र विधिरित्यर्थः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। बोधाच्चेति। तेन सा न विधेयेति शेषः॥८४२॥

सम्यग्ज्ञानाग्निनिर्दग्धे प्रत्यङ्मोहे सवान्धवे॥
यथावस्तुस्मृतिं मुक्त्वा स्मृतिर्नान्याऽवशिष्यते॥८४३॥

ज्ञानादज्ञानादिदाहेऽप्यनात्मस्मृत्यपोहार्थं ब्रह्मविदः स्मृतिसंतत्यपेक्षेति सा विधेयेत्याशङ्क्याऽऽह।सम्यगिति। आत्मज्ञानाग्निना निरवशेषतो दग्धे सत्यात्माज्ञानेसकार्ये वस्त्वनुसारिणीं स्मृतिमपहायानात्मस्मृतेरनवशेषान्न तन्निवृत्तये स्मृतिसंततिविधिरित्यर्थः॥८४३॥

प्रमाननुविधानाच्च न स्मृतिर्वाधिकाऽपरा॥²⁵⁹
बाध्यत्वेनैव माबुद्धेर्निष्ठिताऽभूदनात्मधीः॥८४४॥

ब्रह्मविदोऽनात्मस्मृत्यङ्गीकारेऽपि न तया ब्रह्मस्मृतिर्वाध्येत्याह। प्रमेति। अपराऽनात्मविषयेति यावत्। पराङिति पाठान्तरम्। कथं प्रमाननुविधानमात्मस्मृतेरितितत्राऽऽह। बाध्यत्वेनेति। द्वैतधीरद्वैतधियो बाध्यत्वेनैव स्थिता तेन तत्संस्कारजस्मृतेः प्रमाननुविधानमित्यर्थः॥८४४॥

बाध्यं तमो मितेः कृत्स्नं तज्जं चाप्यतिदुर्वलम्॥
मानं बाधकमेवाऽऽसीत्स्मृतिरप्यनयोस्तथा॥८४५॥

द्वैतज्ञानमेवाद्वैतधीबाधकं किं न स्यादित्याशङ्क्य द्वैततद्धियोराविद्यत्वादद्वैतधियश्च विषयद्वारा बलवत्त्वान्मैवमित्याह। बाध्यमिति। अज्ञानं तत्कार्यं च सर्वं प्रमित्यपेक्षया दुर्बलत्वात्तद्बाध्यं मानं पुनर्बलवत्त्वेन बाधकमेवेति रज्ज्वादिज्ञाने निर्धारितं प्रदी-

पेनैव हि तमो निवर्त्यते न विपरीतं तद्वदद्वैतधियैव द्वैतं तद्धीश्चसह कारणेन निराकरणीयेत्यर्थः। तथाऽपि द्वैतस्मृतिरद्वैतस्मृतिबाधिकेत्याशङ्क्य बाध्यधीसंस्कारजत्वाद्द्वैतस्मृतिर्बाध्यैव बाधकधीसंस्कारोत्थत्वादद्वैतस्मृतिर्बाधिकैवेत्याह। स्मृतिरिति॥८४५॥

न स्मृतिर्विस्मृतिर्वेह संभाव्येतापि केनचित्॥
सकृद्विभातो ह्येवैष रवौ रात्र्यहनी यथा॥८४६॥

आत्मनि स्मृतिमुपेत्य दोषमुक्त्वा न तत्र स्मृत्तिरेवेत्याह। न स्मृतिरिति। संभावनाभावे निश्चयो दूरादिति वक्तुमपिशब्दः। तत्र हेतुः। सकृदिति। प्रत्यगात्मा सदैवापरोक्षचिद्रूपो यस्मादित्यर्थः। आत्मनि स्मरणविस्मरणयोः संभावनाऽपि नेत्यत्र दृष्टान्तमाह। रवाविति। नोदेता नास्तमेतेत्यादिश्रुतेर्दृष्टान्तसिद्धिः॥८४६॥

अनर्थहेतुदाहित्वाद्यथोक्तात्मस्मृतेरतः॥
आत्मस्मृतेः स्वतः प्राप्तिरितरस्यास्तु बाध्यता॥८४७॥

प्रतीचि स्मृतिमुपेत्यैव तत्संततेरविधेयत्वे हेत्वन्तरमाह। अनर्थेति। आत्मावगतौ वाक्यजायामन्यस्य वस्तुनोऽनर्थहेतुत्वेनावगमादात्मनश्च तद्विलक्षणत्वात्परमपुरुषार्थरूपे तत्र स्मृतेरनर्थतद्धेतुदाहित्वादनात्मधीतत्संस्कारजस्मृतीनामात्मावगत्यनन्तरमभावात्पारिशेष्यादात्मैकज्ञानस्मृतेरर्थतो विधिं विना प्राप्तिरनात्मस्मृतिश्च तया बाध्येति न स्मृतिसंततिर्विधेयेति भावः॥८४७॥

निरोधस्तर्हि पूर्वोक्तान्मतमर्थान्तरं यदि॥
तन्त्रान्तरेषु तस्यापि कार्यत्वेन श्रुतत्वतः॥८४८॥

चतुर्थमुत्थापयति। निरोध इति। यदि वाक्यार्थज्ञानादेरविधेयत्वं तर्हि चित्ततद्वृत्तिनिरोधो मुक्तिसाधनत्वेन विधीयतां तस्य पूर्वोक्तज्ञानादेरर्थान्तरत्वादित्यर्थः। निरोधस्यमुक्तिहेतुत्वेन विधेयत्वे योगशास्त्रं संवादयति। तन्त्रेति। तस्यापीत्यपिशब्दः सप्तम्यासंबध्यते। अथ योगानुशासनमिति निःश्रेयसहेतुः समाधिः सूत्रितस्तस्य लक्षणमुक्तं योगश्चित्तवृत्तिनिरोध इति। तन्निरोधावस्थायां चाऽऽत्मनः स्वरूपप्रतिष्ठत्वं कैवल्यमाख्यातंतदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानमिति। भाष्यकारश्च ताः पुनर्निरोद्धव्या इत्युक्त्वाव्याजहार यस्मात्ते संस्काराश्चित्तस्याधिकारविरोधिनोऽनवस्थितिहेतवो भवन्ति तस्मादवसिताधिकारं सह कैवल्यभागीयैः संस्कारैश्चित्तं विनिवर्तते तस्मिन्विनिवृत्ते पुरुषः स्वरूपमात्रप्रतिष्ठः शुद्धः केवलो मुक्त इत्युच्यत इति। एवं योगशास्त्रे मुक्तिहेतुत्वेनेष्टो निरोधविधिरित्यर्थः॥८४८॥

न, मुक्तिसाधनत्वेन तस्यामधिगमाच्छ्रुतेः॥
प्रत्यबोधात्परं नान्यन्मुक्तेरस्तीह साधनम्॥८४९॥

योगशास्त्रादपि बलवतीं श्रुतिमाश्रित्योत्तरमाह। न मुक्तीति। तदेव प्रपञ्चयति।

प्रत्यगिति। परमुत्कृष्टमिति यावत्। इहेति शास्त्रोक्तिः। तमेव विदित्वेत्यादिश्रुतेर्ज्ञानमेव केवलं कैवल्यसाधनं न निरोधः श्रुतिविरोधे योगशास्त्रस्यानवकाशत्वादित्यर्थः॥८४९॥

अननुष्ठेयरूपत्वात्तत्सिद्धिश्चाऽऽत्मबोधतः॥
प्रत्यग्ज्ञाने निरुध्यन्ते चित्ततद्वृत्तयो यतः॥८५०॥

चित्तवृत्तिनिरोधस्य मुक्तिहेतुत्वेऽपि न विधेयतेत्याह। अननुष्ठेयेति। न तावद्यथाकथंचिच्चित्ततद्वृत्तिनिरोधोऽनुष्ठेयः सर्वस्यापि तत्संभवाद्विधितोऽननुष्ठेयत्वान्नापि सर्वात्मना तन्निरोधो विधेयो ज्ञानादेव तत्सिद्धेरतो न निरोधे विधिरित्यर्थः। ज्ञानस्याऽऽत्यन्तिकनिरोधसाधनत्वं साधयति। प्रत्यगिति। अतो मोक्षहेतुत्वे तस्योपेतेऽपि नविधेयत्वं विधिं विना तत्सिद्धेरिति शेषः॥८५०॥

अभ्युपेत्यैतदस्माभिरुच्यते संभवादिति॥
सम्यग्ज्ञानातिरेकेण न त्वन्यन्मुक्तिसाधनम्॥८५१॥

श्रुतौ स्मृतौ वा संभाव्यं ताभ्यां नान्यस्य मानता॥
प्रत्यग्याथात्म्यनिर्णीतौ तार्किकोक्तात्मवस्तुवत्॥८५२॥

नान्यः पन्था विद्यते, ज्ञानादेव तु कैवल्यमित्यादिशास्त्रमनुसरन्नुपेत्यवादं त्यक्तुंभूमिकां करोति। अभ्युपेत्येति। निरोधस्य मुक्तिहेतुत्वमुपेत्य विधिं विना ज्ञानादेवसंभवान्न विधेयतेत्युक्तमित्यर्थः। कस्मादयमभ्युपगमवादः किमित्ययमेव सिद्धान्तो नस्यादित्याशङ्क्याऽऽह। सम्यगिति।निरोधस्य मुक्तिहेतुत्वं तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानमित्यादौ योगशास्त्रे प्रसिद्धमिति चेन्नेत्याह। ताभ्यामिति। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह।तार्किकेति। यथा तार्किकैरीश्वरादौ स्वतन्त्रमनुमानादिमानमिष्टं नैवं वैदिकैरिष्यतेऽतो योगशास्त्रमपि श्रुत्यादिविरोधे न प्रमाणमेतेन योगः प्रत्युक्त इति न्यायादिति भावः॥८५१॥८५२॥

सर्वाकाङ्क्षैकहेतोश्च प्रत्यग्विज्ञानहानतः॥
न भावनेह संभाव्या मोहे सत्येव सा यतः॥८५३॥

वेदान्तेषु विधेयत्वं निरोधादेर्निरस्तम्। यत्तु तेष्वंशत्रयवती भावनाऽस्तीतितन्निरस्यति। सर्वेति। किं केन कथमित्याकाङ्क्षासु निरपेक्षहेतुरज्ञानं तस्य वाक्योत्थप्रत्यग्ज्ञानेन हानान्नांशत्रयवतीभावना वेदान्तेषु संभाव्यते मोहे सत्येवाऽऽकाङ्क्षाद्वारातादृश्या भावनायाः संभवदतो न तेषु विधिरित्यर्थः॥८५३॥

मानान्तरानधिगतोक्त्यर्थाधिगम एव नः॥
विधिर्यतो नियोगोऽपि नैव स्यादनृतन्त्रतः॥८५४॥

भावनाभावेऽपि वेदान्तेषु नियोगोऽस्त्येव तदभावे वाक्योत्थज्ञाने प्रवृत्त्यनुपपत्तेरि-

त्याशङ्क्याऽऽह। मानान्तरेति। अज्ञातवाक्यार्थज्ञापनमेवास्माकं विधिर्नाप्रवृत्तप्रवर्तनं गरलमभ्यवहरेत्यादौ व्यभिचारादतो बुद्धबोधिषूपनिषद्वाक्येषु भावनावन्नियोगोऽपिनास्तीत्यर्थः। किंच नाऽऽत्मज्ञाने नियोगस्तस्यापुंस्तन्त्रत्वान्नियोगस्य च तत्तन्त्रविषयत्वादित्याह।अनृतव्रत इति ॥८९४॥

नियोज्यतद्विषययोर्यत्र भेदोऽवसीयते॥
विषयः स नियोगस्य नाऽऽत्मज्ञाने त्वभेदतः॥८५५॥

आत्मज्ञाने नियोगासंभवे हेत्वन्तरमाह। नियोज्येति। यत्र साधयिता साधनंसाध्यमिति भेदधीस्तत्र नियोगो यथा यागादावात्मज्ञाने तु नासौ युक्तस्तज्जन्ममात्रेण सर्वभेदध्वस्तेरित्यर्थः॥८५५॥

शब्दो लिङादिशून्योऽपि ह्यविज्ञातार्थबोधकः॥
विधिर्भवति सामर्थ्याज्ज्ञाते ह्यर्थेऽनुवादता॥८५६॥²⁶⁰

विधायकपदसहितवाक्यस्यैवाबुद्धबोधित्वेन विधित्वादज्ञातं ब्रह्म ज्ञापयतां वेदान्तानामपि तत्पदसाहित्यापत्तेरनुप्रवेशो नियोगस्येत्याशङ्क्याऽऽह। शब्द इति। विधिविधुरोऽपि शब्दः स्वशक्तिवशादितरशब्दवदज्ञातज्ञापकः सन्विधिः स्यादित्यर्थः। अज्ञातज्ञापनमप्रवृत्तप्रवर्तनमिति विधिद्वैविध्यमभ्युपेयतामभिमतमेतदिति वदितुं हिशब्दः ज्ञापको विधिरिति वाच्ये किमज्ञातविशेषणेनेत्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञाते हीति। तस्मादनुवादत्वशङ्कामपवदितुं विशेषणमर्थवदित्यर्थः॥८५६॥

यतो वाचोऽभिधानानि प्रयुक्तान्युपलब्धये॥
सर्वाण्यनभिधायैव निवर्तन्तेऽववोध्य च॥८५७॥

अबुद्धबोधनस्य विधित्वेऽपि नासौ ब्रह्मणि युक्तस्तस्य यतो वाचो निवर्तन्त इतिशब्दागोचरत्वश्रुतेस्तद्ब्रह्म नोपनिषद्गम्यमित्याशङ्क्याऽऽह। यत इति। वाच इत्यस्यव्याख्यानमभिधानानीति। यतो निवर्तन्ते तद्ब्रह्माऽऽनन्दरूपं विद्वान्न विभेतीति संबन्धः।यदि ब्रह्मप्रतिपत्त्यर्थं प्रवृत्तानि वचनानि तत्र वचनप्रवृत्तिमकृत्वैव निवर्तेरन्कथं तर्हितदौपनिषदमित्याशङ्क्य लक्षणया तदवबोधं संपाद्यैव ततस्तेषां निवृत्तेर्युक्तमौपनिषदत्वंतस्येत्याह। अववोध्येति। समन्वयसूत्रे चास्योपपादितत्वादत्राबुद्धबोधनं विधिः संभवतीति भावः॥८५७॥

उदपादि च यच्छब्दैर्ज्ञानमाकारवद्धियः॥
स्वतोबुद्धं तदप्राप्य नाम्ना सह निवर्तते॥८५८॥

शब्दोत्थधीविषयत्ववद्ब्रह्मणः शब्दविषयत्वमपि किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। उदपादीति। अन्तःकरणस्य यत्परिणामरूपं ज्ञानं ब्रह्मात्मैक्याकारं तत्त्वमादिशब्दैरुत्पा-

दितं तद्ब्रह्माविषयीकृत्य स्वहेतुशब्देन सह ततो निवर्तते। अप्राप्य मनसा सहेति हि श्रूयते तस्य स्वतो बोधैकरसस्य विषयत्वायोग्यत्वात्तस्मादविषयत्वेनैव शब्दतदुत्थधियो ब्रह्म स्फुरतीत्यर्थः॥८५८॥

माहात्म्यमेतच्छब्दस्य यदविद्यां निरस्यति॥
सुषुप्त इव निद्राया दुर्बलत्वाच्च बाधते²⁶¹॥८५९॥

ननु ब्रह्मणि शब्दो गृहीतसंबन्धो न वा नाऽऽद्योऽविषयत्वानुपपत्तेर्नेतरः शब्दप्रमाणकत्वायोगान्न च तस्मिन्मानान्तरमिष्टमतस्तज्ज्ञानासंभवात्तदज्ञानाध्वस्तिस्तत्राऽऽह।माहात्म्यमिति। यथा सुषुप्तः शब्दश्रवणे तात्कालिकसंबन्धबोधं विना निद्रायाः सकाशात्प्रबुध्यते तत्र शब्दस्तदातनसंबन्धज्ञानानपेक्षस्तस्य बोधमाधाय निद्रां निरस्यति तथातत्त्वमादिशब्दस्य शबले ज्ञातशक्तेः प्रतिपाद्येऽर्थे शक्तिध्यन²⁶²पेक्षस्यैव लक्षणया ज्ञानंजनयतो महिमैष यदनर्थहेत्वज्ञाननिरासित्वमतो युक्तमविषयस्यैव ब्रह्मणः शास्त्रप्रमाणकत्वमित्यर्थः। ब्रह्मणि वाक्याज्ज्ञातेऽपि कथं तत्तस्मिन्नज्ञानं निवर्तयति वैपरीत्यस्यापि संभवादित्याशङ्क्य बाध्यं तमो मितेरित्यत्रोक्तमेव व्यक्तीकर्तुमाह।दुर्बलत्वाच्चेति॥८५९॥

दुर्बलत्वादविद्याया आत्मत्वाद्बोधरूपिणः॥
शब्दशक्तेरचिन्त्यत्वाद्विद्मस्तं मोहहानतः॥८६०॥

विद्यायाः सकाशादविद्याया दौर्बल्यं कथमिति तत्राऽऽह। दुर्बलत्वादिति। अविद्यादौर्बल्यस्य शुक्त्यादौ सिद्धत्वाद्बलवती विद्या दुर्बलामविद्यां स्वविरुद्धां बाधत एवेत्यर्थः। किंचाजडस्फुरणस्याऽऽत्मत्वात्तत्राविद्या दुःस्थत्वान्निमित्तमात्रादपगच्छति किमुत विद्यायामुदितायामित्याह। आत्मत्वादिति। किंच बोध्येऽर्थे ज्ञातशक्तिरेव शब्दो बोधमादधातीति न नियमः शब्दशक्तेर्मन्त्रादिशक्तिवद्दुर्ज्ञानत्वादित्याह। शब्देति। कथं तर्हि शब्दात्प्रत्यग्ब्रह्मधीस्तत्राऽऽह। विद्म इति। तं परं प्रत्यञ्चं मोहशब्दितविरुद्धांशनिरासद्वारालक्षणया शब्दाज्जानीमोऽतो ब्रह्म शास्त्रप्रमाणकमित्यर्थः॥८६०॥

अगृहीत्वैव संबन्धमभिधानाभिधेययोः॥
हित्वा निद्रां प्रबुध्यन्ते सुषुप्ते बोधिताः परैः॥८६१ ॥

दृष्टान्तं प्रपञ्चयति। अगृहीत्वेति। उत्तिष्ठ मैत्रेति पार्श्वस्यैर्बोध्यमानाः सुप्ता जनाः शब्दार्थयोस्तदा संबन्धमज्ञात्वैव निद्रां हित्वा बुध्यमाना भवन्तीत्यर्थः॥८६१॥

जाग्रद्वन्न यतः शब्दं सुषुप्ते वेत्ति कश्चन॥
ध्वस्तेऽतो ज्ञानतोऽज्ञाने ब्रह्मास्मीति भवेत्फलम्॥८६२॥

अगृहीत्वेत्यत्र हेतुमाह। जाग्रद्वदिति। यथा जागरे ज्ञातशक्तिकं शब्दं व्युत्पन्नोवेत्ति नैवं स्वापे तत्तत्राज्ञातशक्तिः शब्दो बोधक इत्यर्थः। दार्ष्टन्तिकं निगमयति। ध्वस्त

इति। अतो दृष्टान्तवशात्प्रतिपाद्येऽर्थे संबन्धबुद्ध्यनपेक्षादेव शब्दाल्लक्षणयोत्पन्नज्ञानादज्ञाने ध्वस्ते प्रतिबन्धाभावाद्ब्रह्मात्मैक्यं फलं सिध्यतीत्यर्थः॥८६२॥

अविद्याघातिनः शब्दाद्याऽहं ब्रह्मेति धीर्भवेत्॥
नश्यत्यविद्यया सार्धं हत्वा रोगमिवौषधम्॥८६३॥

नन्वज्ञाननिवर्तकं ज्ञानं निवर्तते न वाऽऽद्ये निवर्तकान्तरसत्त्वेऽनवस्था तदभावे निर्हेतुनाशापत्तिर्द्वितीये तद्धेत्वज्ञानस्थितेरमुक्तिरत आह। अविद्येति। सा खल्वविद्यानाशयन्ती स्वयमपि नश्यति स्वपरविरोधित्वादित्यर्थः। एकत्र निवर्त्यनिवर्तकत्वे दृष्टान्तमाह। हत्वेति। अजीर्णतादिरोगविगमार्थं प्रयुक्तमौषधं कषायपानादि रोगं विगमय्यस्वयमपि विगच्छति पयः पयो जरयति स्वयमपि जीर्यत इति हि प्रसिद्धम्। तथाविद्याऽपि निवर्तयन्त्यविद्यां स्वयमपि निवृत्ता भवतीत्यर्थः॥८६३॥

अवशिष्टं स्वतोबुद्धं शुद्धं मुक्तमतो भवेत्॥
नातः स्याद्भावनापेक्षा नापि मानान्तरं प्रति॥८६४॥

अथाविद्यातत्कार्यनिवृत्तौ किंचिदवशिष्टं न वाऽऽद्ये तन्मानं वाच्यम्। द्वितीये शून्यवादापत्तिरत आह। अवशिष्टमिति। अतः सनिदानसंसारध्वस्तेरेवंविधं तत्त्वमवशिष्टं भवेदिति संबन्धः। तदवशेषे फलितमाह। नात इति। भावनाशब्दो नियोगस्याप्युपलक्षणम्। स्वतोबुद्धत्वकृतं फलान्तरमाह। नापीति। यथोक्तस्य वस्तुनोऽवशिष्टत्वान्न तस्य विध्यर्थं प्रत्यपेक्षा स्वतोबुद्धत्वाच्च न तस्य मानान्तरं प्रत्यपेक्षा युक्ताविध्यर्थस्य मानान्तरस्य च तस्मिन्नकिंचित्करत्वादित्यर्थः॥८६४॥

क्रियाप्रभेदविरहाज्ज्ञानं वा निखिलं तमः॥
हन्त्यात्मलाभमात्रेण न तदन्या तमोह्नुतिः॥८६५॥

उक्तवस्तुनो भावनाद्यनपेक्षत्वेऽपि तज्ज्ञानं तदपेक्षमेवाज्ञानध्वंसीत्याशङ्क्याऽऽह।क्रियेति। वाशब्दोऽवधारणे। ज्ञानजन्ममात्रेण सर्वक्रियाकारकफलभेदध्वस्तेर्भावनाद्यपेक्षायोगादनपेक्षमेव ज्ञानमखिलमज्ञानं निवर्तयतीत्यर्थः। ननु तद्ध्वस्तिरात्माऽर्थान्तरंवाऽऽद्ये तस्याः सदातनत्वं द्वितीये सद्वितीयत्वं तत्राऽऽह। न तदन्येति। तच्छब्देनवाक्योत्थज्ञानोपलक्षित आत्मोच्यते॥८६५॥

क्रियातत्लयोर्भेदान्न भेदः क्रिययोरतः॥
प्रत्यग्ध्वान्तमतो ज्ञानं स्वात्मलब्ध्यैव हन्ति तत्॥८६६॥

ज्ञानादज्ञानध्वस्तिश्चेत्क्रिययोस्तयोर्वाच्यं पौर्वापर्यं स्थितिगतिवदित्याशङ्क्य घटविचारोक्तं स्मारयति। क्रियेति। ज्ञानं क्रिया तत्फलमज्ञानध्वस्तिस्तयोश्चाऽऽदौ क्रिया पश्चात्फलमिति भेदस्य च्छिदिद्वैधीभावयोः सिद्धत्वाद्द्वयोरपि क्रियात्वानिष्टेरिदं पूर्वमिदं पश्चादिति भेदो न वाच्योऽतश्च किं पूर्वमिति चोद्यमनवकाशमित्यर्थः। चोद्याभावे

फलितं निगमयति। प्रत्यगिति। तदिति ज्ञानस्य प्रत्यगाकारत्वोक्तिस्तथाच तदज्ञानध्वस्तिसामर्थ्यमस्य द्योत्यते॥८६६॥

निष्पन्नोऽपि कुठारादिः प्रयोगविरहाद्यथा॥
द्वैधीभावाय नैवालं तथा नैव प्रमाणधीः॥८६७॥

स्वरूपलाभमात्राज्ज्ञानमज्ञानध्वंसीति वैधर्म्यदृष्टान्तेन साधयति। निष्पन्नोऽपीति। विद्यमानोऽपि कुठारादिरनुष्ठानमन्तरेण काष्ठादौ द्वैधीभावादिसिद्धये न पर्याप्नोति नतथा प्रमाणजनितज्ञानमुत्पत्तिमात्रेणाज्ञाननिवर्तकत्वादित्यर्थः॥८६७॥

अलौकिकत्वाद्बोध्यस्य स्वतश्चावगमात्मनः॥
बोध्ये हि लौकिकेऽपेक्षा परतोऽवगतौ तथा॥८६८॥

नातः स्याद्भावनापेक्षेत्यत्र वाक्योत्थधियो भावनादौ मानान्तरे वाऽनपेक्षत्वमुक्त्वाभावनाद्यनपेक्षत्वं प्रसाध्य मानान्तरानपेक्षत्वं साधयति। अलौकिकत्वादिति। ब्रह्मणोमानान्तरायोग्यत्वादनपेक्ष्य प्रकाशमानत्वाच्च तदाकारा वाक्यजा धीरनपेक्षैवाविद्यांनिरस्यतीत्यर्थः। ब्रह्म मानान्तरानपेक्षं चेत्कुत्र तदपेक्षेति तत्राऽऽह। बोध्ये हीति।लोकप्रसिद्धे जडेऽर्थे मानमनपेक्ष्य भावनाभावादिति हिशब्दार्थः। जडे तदपेक्षा वेदज्ञानादेरपि तदपेक्षया सिद्धान्तहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। परत इति। रूपादिमत्त्वेनमानान्तरादवगतियोग्ये तदपेक्षा न चाविद्यादेर्जाड्येऽपि तथा तद्योग्यता तन्न तत्र तदपेक्षाव्यवहारोऽतस्तत्कार्ये तदपेक्षायामपि सुख²⁶³तस्तन्निरस्यायामविद्यायां न मानापेक्षेतिभावः। यद्वा यद्बोध्यं लौकिकमन्याधीनावगतित्वेनास्वप्रकाशं तस्मिन्मानान्तरापेक्षेत्यर्थः। तथाशब्दः समुच्चये॥८६८॥

नद्यास्तीरे फलानीव प्रत्यक्षाद्यनपेक्षतः॥
किमिवेहान्यमानेषु तवापेक्षाऽभिधाश्रुतेः॥८६९॥

आत्मनो मानान्तरायोग्यत्वं व्यतिरेकदृष्टान्तेन स्पष्टयति। नद्या इति। यथानद्यास्तीरे फलानि सन्तीतिवाक्यस्य मूलप्रमाणापेक्षा नरविरचितवचनस्य तदपेक्षयामानत्वाभ्युपगमान्न तथा तत्त्वत्मादिश्रुतेरिहाऽऽत्मनि प्रवृत्ताया मानान्तरापेक्षा तवापियुक्ता स्वप्रकाशस्याऽऽत्मनोऽध्यक्षाद्यपेक्षाभावादतस्तत्त्वमादि मानान्तरसापेक्षं सिद्धार्थवाक्यत्वान्नदीतीरफलसत्तावाक्यवदिति नानुमेयं मानान्तरयोग्यार्थत्वोपाधेरित्यर्थः॥८६९॥

प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयो निश्चितिस्तथा॥
यत्सांनिध्यात्मसिध्यन्ति तत्सिद्धौ किमपेक्षते²⁶⁴॥८७०॥

साधनव्याप्तिमाशङ्क्य सर्वसाधकस्याऽऽत्मनो मानान्तरायोग्यत्वान्मैवमित्याह। प्रमा-

तेति। विमतं मानाद्यनपेक्षं तत्साधकत्वाद्यद्यत्साधकं तत्तदनपेक्षं यथा घटसाधको दीपस्तदपेक्षो न भवतीत्यर्थः॥८७०॥

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु घटोऽयमिति संविदः॥
व्यवधानं न चेहास्ति तद्भावाभावसाक्षितः॥८७१॥

ननु परमात्मा मानान्तरमपेक्षते व्यवहितत्वादग्न्यादिवदित्याशङ्कियासिद्धिमाह।जाग्रदिति। यथा घटादिविशेषितायाः संविदो देशादि व्यवधानं विशेषणस्यानात्मत्वेनाऽऽगमापायित्वान्न तथेहावस्थात्रयेऽपि परस्मिन्प्रतीचि व्यवधानमस्ति तद्भावाभावयोः साक्षित्वेन सदा स्फूर्तेरित्यर्थः॥८७१॥

इदमेवमिदं नैवमिति बुद्धिर्विभागभाक्॥
अनात्मिकाऽऽत्मत्यत्र येनासौ किमपेक्षते॥८७२॥

किंचाऽऽत्मा नाध्यक्षादिविषयस्तत्स्वरूपत्वात्तद्वदित्याह। इदमिति। अत्र व्यवहारभूमाविति यावत्। घटादि पृथुबुध्नोदराकारत्वादियुक्तं न तथा पटादीतिविभागभागिनी व्यवहारावस्थायां या बुद्धिः सा स्वतः स्वरूपविरहिण्यपि येनाऽऽत्मना स्वरूपवती लक्ष्यते तस्याऽऽत्मनो मानादिस्वरूपत्वान्नास्ति तदपेक्षेत्यर्थः॥८७२॥

कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वमसंकीर्णमुपाधिभिः॥
अविक्षिप्तमसंसुप्तं ह्यनुभवन्किमपेक्षते॥८७३॥

किंचाऽऽत्मा न तद्विषयस्तस्मात्प्रागेव सिद्धत्वाद्यद्यस्मात्प्रागेव सिद्धं न तत्तस्यविषयो यथा कुम्भदृष्टेः प्राग्दृष्टः स्तम्भो न तद्विषय इत्याह। कर्त्रादीति। मातृमेयादिव्याष्टतिर्ज्ञानं ततः पूर्वं सुषुप्ताविति यावत्। आत्मनः स्वदृष्टावुपाध्यपेक्षावदध्यक्षाद्यपेक्षाऽपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। असंकीर्णमिति। कथमुपाध्यसंबन्धः स्वापे निश्चितस्तत्राऽऽह। अविक्षिप्तमिति। विक्षेपादृष्ट्या तत्र तदसंबन्धधीरित्यर्थः। कार्योपाध्यसंबन्धेऽपि कारणोपाधिसंबन्धोऽस्तीति चेत्तत्राऽऽह। असंसुप्तमिति। न हि कार्यकारणाम्यामात्मतत्त्वं तत्त्वतो युज्यतेऽन्यदेव तद्विदितादित्यादिश्रुतेर्न च तत्राज्ञानसंबन्धःसन्नपि कार्यं करोतीत्यर्थः। तादृगात्मनि मानमाह। अनुभवन्निति। उत्थितस्यपरामर्शादुक्तानुभवसिद्धिरिति हिशब्दार्थः। तस्याध्यक्षाद्यनपेक्षत्वं फलितमाह। किमिति॥८७३॥

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासस्तथैव च॥
कुर्वन्त्येव प्रमां यत्र तदसंभावना कुतः॥८७४॥

अनुभवादात्ममात्रसिद्धावपि यथोक्तात्मनो मानहीनत्वेनासंभावितत्वमाशङ्क्याऽऽह।प्रमाणमिति। कार्यत्वदृश्यत्वाभ्यामेतानि यस्मिन्कारणे दृष्टरि प्रमां कुर्वन्ति कार्यस्यकारणापेक्षकत्वादृश्यस्य च द्रष्टारमन्तरेणायोगात्तस्य स्वप्रकाशस्य नासंभावनेत्यर्थः॥८७४॥

प्रामाण्यमेतत्पृष्ठेन कस्मान्नास्त्यभिधाश्रुतेः॥
नियोगस्यापि मानत्वं नानपेक्ष्य प्रमामिमाम्॥८७५॥

परस्याऽऽत्मनोऽध्यक्षाद्यविषयत्वे तत्त्वमादिविषयत्वमपि न स्यादविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रामाण्यमिति। अनुभवरूपोक्तात्मन्यविद्यातज्जध्वस्तिद्वारा तत्त्वमादेर्मानत्वंमानान्तरस्य तु तदविद्याद्यध्वंसित्वान्न तत्र मानतेति भावः। ननु नियोगवादिना नियोगस्य वाक्यार्थे मानत्वमिष्टं न चोक्तोऽनुभवस्तद्विषयोऽतस्तस्यावाक्यार्थत्वान्मानान्तरायोग्यत्वेनापदार्थत्वाच्च न सोऽस्ति तत्राऽऽह। नियोगस्येति। मानत्वेऽपि तस्य जडत्वादजडबोधमनपेक्ष्य तत्त्वायोगादुक्तोऽनुभवो नियोगाविषयोऽपि तत्साधकत्वेनोपेयस्तद्वादेनाऽपीत्यर्थः। अथवा नियोगवादिना नियोगस्य वाक्यार्थे मानत्वमिच्छता साधकत्वेनतस्य यथोक्तानुभवाम्युपगमध्रौव्यान्न तस्मिन्विवदितव्यमित्याह। नियोगस्येति॥८७५॥

पश्येदात्मानमित्यादि वाक्यं यत्स्याद्विधायकम्॥
ज्ञानकर्तव्यतायां तन्नियोज्य पुरुषं प्रति॥८७६॥

भवत्वनुभवो मानान्तरायोग्यः संश्च तथाऽपि ज्ञाने नियोगोऽस्त्यात्मन्येवाऽऽत्मानं श्येदितिश्रुतेस्तथाच वस्तुनस्तदपेक्षा दुर्वारेत्याशङ्क्याऽऽह। पश्येदिति। यद्येतन्नियोगपरं तर्हि ज्ञानकर्तव्यतायां पुरुषं नियोज्य निराकाङ्क्षं सन्नियोज्यं पुरुषं प्रति वानेयोगबोधनेन चरितार्थं सन्न वस्तु बोधयेदतो वस्त्वसिद्धिरित्यर्थः॥८७६॥

स्वव्यापारेऽनपेक्ष्यैव वस्तुवृत्तं वचो यतः॥
नियुङ्क्ते पुरुषं तस्माद्वस्तुवृत्तं सुदुर्लभम्॥८७७॥

नियोगपरमपि वाक्यं तद्बोधयिष्यति कुल्याप्रणयनन्यायेनैकस्य वाक्यस्योभयार्थत्वसंवादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वव्यापार इति। पुरुषप्रयत्नार्हे भावार्थ इति यावत्। योषि

दग्न्यादिवाक्यवन्नियोगनिष्ठवाक्यस्य वस्त्वनपेक्षत्वान्न ततस्तत्सिद्धिरित्यर्थः॥८७७॥

स्वशक्त्यननुरूपं चेत्कार्यं वाक्यशतैरपि॥
नियुक्तोऽपि न तत्कर्तुमलं शक्ये स हीश्वरः॥८७८॥

ज्ञाने विधिमुपेत्य वस्त्वसिद्धिरुक्ता। इदानीं तत्र विधिरेव नास्तीत्याह। स्वशक्तीरिति। यदि पुरुषशक्त्ययोग्यं किंचित्कार्यमुच्यते तदा तत्र भूयोभिर्विधिभिर्नियुक्तोऽपिस तत्कर्तुं शक्नोत्ययोग्यत्वाद्योग्ये विषये पुंसः सामर्थ्यान्न च तज्ज्ञानं पुंस्तन्त्रमतो न

च वैधी प्रवृत्तिरित्यर्थः॥८७८॥

अभिधाश्रुतिश्चेत्तत्सिद्धौ व्यायच्छेत प्रयत्नतः॥
विधिवर्त्मानुगामित्वान्नार्थस्पृक्साऽस्वतन्त्रतः॥८७९॥

ज्ञाने विधिश्चेद्वस्त्वसिद्धिर्नापि तत्र विधिरित्युक्तं तत्र वस्त्वसिद्धिं परिहरति। भिधेति। नियोगपरत्वाज्ज्ञानविधिवाक्याद्द्वस्त्वसिद्धावपि तत्त्वमादिवाक्यं तत्सिद्धौ

तात्पर्येण व्याप्रियेतेत्यर्थः। अभिधाश्रुतिर्न वस्तुसाधिका विध्यपेक्षितार्पकत्वेनास्वातन्त्र्यादिति दूषयति। विधीति॥८७९॥

स्वमांसान्यपि खादन्ति नियोगानतिलङ्घिनः॥
जहत्यपि प्रियान्प्राणाञ्शक्यत्वादेव नान्यतः॥८८०॥

ज्ञाने विध्युपगमे वस्त्वसिद्धिमुपपाद्य तत्र विध्यसंभवशक्यत्वहेतुनोक्तं व्यनक्ति।स्वमांसानीति। नियोगरागिणां नियोगवशात्प्राणत्यागादावपि प्रवृत्तिः संभवति तस्यशक्यत्वान्नाशक्येऽर्थे ततोऽपि प्रवृत्तिरस्तीत्यर्थः॥८८०॥

अशक्ये विनियुक्तोऽपि कृष्णलाञ्श्रपयेदिति॥
सर्वात्मनाऽप्यसौ कुर्वन्कुर्यात्तस्करकन्दुवत्॥८८१॥

अशक्ये नियोगादप्रवृत्तिरित्येतदृष्टान्तेनाऽऽह। अशक्य इति। कृष्णला हैमा माषाः पाषणा वा क्षुद्राः कृष्णस्व²⁶⁵भावास्तान्पचेदिति सर्वात्मना पाकायोग्ये कृष्णलचरौ नियुक्तो न तं कुर्यादशक्यत्वात्। उक्तं हि — कृष्णलेप्वर्थलोपादपाकःस्यादिति। प्राजापत्यं घृते चरुं निर्वपेच्छतकृष्णलमायुष्काम इत्यत्र कृष्णलेषु पाकःकार्यो वा नेति संशये पचतेर्विक्लित्तिफलविषयत्वेन प्रयोगदर्शनात्कृष्णलेषु तदयोगादग्निना सिञ्चेदितिवद्विध्यनुपपत्तेर्न कार्यः पाक इति प्राप्ते चैत्रः पचतीति हेतृव्यापारेप्रयोगात्तस्यैव पचत्यर्थत्वात्कृष्णलेष्वपि तद्योगात्कर्तृव्यापारद्वारा फलस्य तद्विषयत्वात्प्रथमप्रतीतव्यापारवाचिताया युक्तत्वाद्वचनाददृष्टार्थतया पाकः कार्य इति ‘स्याद्वाप्रत्यक्षशिष्टत्वात्प्रदानवत्’ [ पू०मी० १०।२।२] इति दशमे राद्धान्तितम्। तत्र यद्यपिसंतापमात्रं कृष्णलेष्वपि शक्यं कर्तुं तथाऽपि विक्लित्तिप्रधानः पचतेरर्थ इति न्यायेनसंतापजन्यां तामेव तेषु कुर्वन्नायासमात्रभागी स्याद्यथा लोके तस्करः सन्कन्दुरपूपादिपक्तृषु स्वयमपि प्रविश्य तत्कर्म कुर्वन्नशक्यकारित्वादायासमात्रभाग्भवत्येवमशक्यत्वाज्ज्ञानेऽपि न वैधी प्रवृत्तिरित्यर्थः॥८८१॥

ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वान्नोपासनसमुत्थितिः॥
न चाऽऽवृत्त्या प्रमोत्पत्तिं प्रमाणानि प्रकुर्वते॥८८२॥

ज्ञाने विध्ययोगेऽपि तदावृत्तिरूपोपास्तौ सोऽस्तु ततो विहितोपास्तेर्ज्ञानान्तरमुत्पाद्यमित्युक्तमिति चेनेत्याह। ज्ञानस्येति। प्रत्यक्षादिष्वदृष्टत्वान्न ज्ञानावृत्तिरूपोपास्त्या प्रमात्मकज्ञानान्तरोत्पत्तिरित्याह। न चेति॥८८२॥

नार्थस्पृग्भावना चेत्स्याद्ब्रह्मधीजन्मने न सा॥
शुक्तिकाज्ञानसंभूतौ नस्वभ्य²⁶⁶स्ताऽपि रूप्यधीः॥८८३॥

किंचोपास्तिरर्थस्पर्शिनी न वाऽऽद्ये ततोऽर्थसिद्धेर्व्यर्थं ज्ञानान्तरमिति मत्वा कल्पा-

न्तरं निरस्यति। नार्थेति। यद्यपि सा नार्थस्पर्शिनी तथाऽपि ब्रह्मधियमाधास्यत्यभ्यासस्यैवंस्वाभाव्यात्स हि स्वविषयेऽतिशयमादधातीत्याशङ्क्याऽऽह। शुक्तिकेति। शुक्तौरूप्यधीरादरेण निरन्तरं दीर्घकालमम्यस्ता न शुक्तिकायां सम्यग्ज्ञानोत्पत्तौ हेतुर्भवतितथाऽऽत्मोपास्तिरपि न सम्यग्धियमाधातुमलमित्यर्थः॥८८३॥

द्रष्टव्यश्चेद्भवेदात्मा स्यान्नियोगस्तथाऽऽत्मनि॥
निषेधाद्दर्शनस्येह न नियोगोऽस्त्यतः परे॥८८४॥

ज्ञाने तदावृत्तौ वा विध्यभावेऽपि तद्विषये स भविष्यति द्रष्टव्यश्रुतेरित्याशङ्क्यद्रव्यस्वरूपेऽसा²⁶⁷ध्यत्वादित्यत्रोक्तं हृदि कृत्वा दोषान्तरमाह। द्रष्टव्यश्चेदिति। आत्मनोदृष्टिविषयत्वे नियोगविषयत्वमेष्टुं शक्यं दृष्टस्यैव नियोगविषयत्वादिति भावः। आत्मनोद्रष्टव्यत्वं श्रौतमित्याशङ्क्याऽऽह। निषेधादिति। इहाऽऽत्मनि दृष्टयुपास्त्योर्निषेधादुभयतः परे तस्मिन्न नियोगो द्रष्टव्यश्रुतिस्तु दर्शनार्हत्वं वदन्ती नाऽऽत्मनस्तत्कर्मतामाहेत्यर्थः॥८८४॥

मनुते यन्न मनसा मतं येन मनः सदा॥
ब्रह्म विद्धि तदेव त्वं न त्विदं यदुपासते॥८८५॥

तस्य तदविषयत्वे श्रुतिं प्रमाणयति। मनुत इति॥८८५॥

शृङ्गग्राहिकया श्रुत्या ब्रह्मताऽपोदिता स्फुटम्॥
उपास्यत्वैकदोषेण नियोगोऽतोऽत्र नेष्यते॥८८६॥

श्रुतेस्तात्पर्यमाह। शृङ्गेति। यथा गोमण्डलस्थां गां शृङ्खं गृहीत्वा विशेषतो दर्शयत्येषा बहुक्षीरेति तथा स्फुटं वस्तुप्रदर्शनपरया श्रुत्या ब्रह्मतोपास्यस्य वारितेति यावत्।उपास्यस्य ब्रह्मत्वापवादे हेतुमाह। उपास्यत्वेति। आत्मनो दृष्ट्याद्यविषयत्वे फलितमाह । नियोग इति। अत्रेत्यात्मोच्यते॥८८६॥

ज्ञाताज्ञातापनिह्नुत्या ज्ञातृभावादिसाक्षिणः॥
ब्रह्म विद्धि तदेवेति ब्रह्मता च समर्पिता²⁶⁸॥८८७॥

ज्ञानोपास्तिविषयस्याब्रह्मत्वमुक्त्वा तद्विपरीतस्य ब्रह्मत्वार्पणाच्चन तत्र विधिरित्याह। ज्ञातेति। अन्यदेव तद्विदितादित्यादिना ज्ञाताज्ञातात्मकं कार्यकारणरूपमारोपितं जगदपाकृत्य तेनैवाप्रपञ्चस्य ज्ञातृभावाभावसाक्षिणस्त्वंपदलक्ष्यस्य “तदेव त्वं ब्रह्म विद्धीति यतो ब्रह्मता दर्शिताऽतो निरवकाशो विधिरित्यर्थः॥८८७॥

वाक्यार्थज्ञानकाले यः पदार्थों नैव विद्यते॥
कर्तव्यः कारकापेक्षो विधेयः स न संशयः॥८८८॥

ज्ञानज्ञेययोरविधेयत्वे कस्य विधेयत्वं तदाह। वाक्यार्थेति। तुच्छव्यावृत्त्यर्थं

विशिनष्टि। कर्तव्य इति। कृतियोग्यत्वं साधयति। कारकेति। तस्य विधेयत्वे प्रतिबन्धकाभावं सूचयति। न संशय इति॥८८८॥

विपरीतस्ततो यस्तु वाक्यादेव च गम्यते॥
नित्योऽकर्मप्रयुक्तः स न विधेयः कथंचन²⁶⁹॥८८९॥

तर्हि यागादिवद्वाक्यगम्यत्वाद्ब्रह्मण्यपि विधिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। विपरीत इति। तस्य प्रामाणिकत्वमाह। वाक्यादिति। एवकारार्थं मानान्तरागम्यत्वं स्फोरयितुं चशब्दः। वैपरीत्यं साधयति। नित्य इति। नित्यत्वे हेतुमाह। अकर्मेति।तस्य स्वरूपेण संसृष्टस्वरूपेण वा न विधेयत्वमित्याह। स नेति॥८८९॥

यथावस्तु हि या बुद्धिः सम्यग्ज्ञानं तदेव नः॥
पौरुषायासमात्रोत्थमज्ञानं रजतादिवत्॥८९०॥

ज्ञानोपास्त्योरात्मनि च विधिं निरस्य ज्ञानविधिपक्षे दोषान्तरं वक्तुं भूमिकामाह।यथेति। वस्त्वनुसारि ज्ञानं प्रमेत्यर्थः। ज्ञानस्य सम्यक्त्वे वस्त्वनुसारित्वं हेतुरिति वक्तुंहिशब्दः। ऋते तदनुसाराद्विधर्ज्ञानापादने तदप्रमात्वं स्यादित्याह। **पौरुषेति।**पुरुषसंबन्ध्यायासो यत्नस्तन्मात्राद्विधेरुत्पन्नंज्ञानं रजतादिधीवन्मिथ्याधीरित्यर्थः॥८९०॥

वस्तुमात्रानुरोधित्वात्सम्यग्ज्ञानस्य दुष्करम्॥
नियोगानुप्रवेशेन वस्तुतत्त्वावबोधनम्॥८९१॥

सम्यग्धियो विधिं विना वस्त्वनुसारित्वे तद्धेतोर्वाक्यस्य नियोगद्वारा वस्तुबोधकत्वंदुष्करत्वाद्दुरुपपादमिति फलितमाह। वस्त्विति॥८९१॥

अभिधेयं न यद्वस्तुप्रत्ययश्च न ढौकते॥
नियुक्तोऽपि नियोगेन तादृङ्नैवेक्षितुं क्षमः॥८९२॥

इतश्च ब्रह्मधीर्न विधेयेत्याह। अभिधेयमिति। शब्दज्ञानागम्ये ब्रह्मणि नियोगाधीनधीविषयत्वमपि नास्तीत्यर्थः॥८९२॥

अपि मानान्तरप्राप्तं वस्तुबोधं निवर्तयेत्॥
नियोगार्थानुरोधेन यदि वस्त्वववोध्यते॥८९३॥

किंच विध्यधीनाद्बोधाद्वस्तुसिद्धिपक्षे समर्पितं विधत्ते विधिरिति पक्षक्षतिरित्याह।अपीति। नियोगानुसारेण वस्तुबोधश्वेद्विधीतरमानप्राप्तो यस्तद्बोधस्तं प्राप्तं विधत्तेलिङादिरिति पक्षं स नियोगो निवर्तयेदित्यक्षरार्थः॥८९३॥

मानान्तरोत्यविज्ञानप्राप्तावेवनियुज्यते॥
नियोगादेव तद्बुद्धौ नियोगत्वं भवेद्यतः॥८९४॥

नियोगाधीनज्ञानाद्वस्तुसिद्धिपक्षे दोषान्तरमाह। मानान्तरेति। विध्यन्यमानजन्यज्ञानेन धात्वर्थप्राप्तावेव तत्र विधिना पुरुषो नियुज्यते²⁷⁰ यदि नियोगादेव तस्य ब्रह्मात्मलक्षणार्थस्य सिद्धिस्तदा तस्यां सिद्धायां नियोगस्य नियोगभावे ज्ञाते तत्प्रवृत्तेस्ततश्चतद्बुद्धिर्नियोगादेव तद्बुद्धेरिष्टत्वादित्यन्योन्याश्रयोऽतो दृष्टस्य नियोगविषयतेति मतहतिरित्यर्थः। नियोगतो वस्तुसिद्धिमभ्युपेत्य पक्षासिद्धिमुक्त्वा ततो वस्तुसिद्धिरेव नेत्येतदिहोक्तमिति विवेक्तव्यम्॥८९४॥

भाव्यतेऽसन्नपीहार्थस्तस्यान्यत्र प्रसिद्धितः॥
ब्रह्मणस्त्वप्रसिद्धत्वात्क्रियतेऽसूत्रकः पटः॥८९५॥

प्रमाणज्ञानस्याविधेयत्वेऽपि तद्विषयासंसृष्टापरोक्षब्रह्मगोचरध्यानस्य योषितोऽग्नित्वध्यानवद्विधेयत्वान्नियोगानुप्रवेशो वेदान्तेष्वित्याशङ्क्य ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वादित्यादिनोक्तं मन्वानो दोषान्तरमाह। भाव्यतेऽसन्निति। योषित्यसन्नपि वह्निरारोप्य भाव्यतेतस्यान्यत्र स्वरूपेण प्रत्यक्षत्वाद्ब्रह्मणस्त्वसंसृष्टापरोक्षस्य त्वन्मते शब्दादसिद्धेर्मानान्तरस्य च तत्रायोगात्तद्ध्यानस्यासूत्रपटवदनुपपत्तेरविधेयतेत्यर्थः॥८९५॥

क्रियतेऽलौकिकोऽप्यर्थः पदार्थान्वयरूपतः॥
अवार्क्याथात्मकं ब्रह्म तेनादो दुष्करं मतम्॥८९६॥

उक्तलक्षणब्रह्मणः स्वर्गादिवदलौकिकत्वेऽपि शास्त्रीयत्वात्तद्ध्यानं विधेयमित्याशङ्क्याऽऽह।क्रियत इति। अलौकिकोऽपि नियोगादिः कर्तुं ज्ञातुं च शक्यते तस्यसंसृष्टपदार्थरूपत्वाद्ब्रह्म तु न संसृष्टरूपमन्यासंसर्गात्तेनास्य शास्त्रादृष्टत्वेनादो ध्यानंदुरनुष्ठेयत्वादविधेयमित्यर्थः॥८९६॥

अवाक्यार्थात्मकं ब्रह्म कुतोऽज्ञायीति कथ्यताम्॥
वाक्यातिरेकि सन्मानं नान्यत्किंचित्त्वयेष्यते॥८९७॥

किंचावाक्यार्थात्मकं ब्रह्म तवास्ति न वा? नास्ति चेत्कुतस्तद्ध्यानमस्ति चेत्तज्ज्ञातमज्ञातं वाऽज्ञातं चेत्तद्ध्यानासिद्धिर्ज्ञाते तत्संभवाज्ज्ञातं चेद्वाक्यादन्यस्माद्वेति पृच्छति।अवाक्यार्थेति। अन्यस्मादिति पक्षमनङ्गीकारेण निरस्यति। वाक्येति। त्वयेत्युपलक्षणं मयेत्यपि द्रष्टव्यम्। तस्मादपि ज्ञातत्वपक्षस्तथेत्याह। अन्यदिति। वाक्यादतिरेकि किंचित्तस्मिन्नवाक्यार्थब्रह्मणि मानं त्वया नेष्यतेऽन्यद्वाक्यमपि न तन्मानमिष्टमितियोजना॥८९७॥

अथान्यदपि तन्मानं भवताऽभ्युपगम्यते॥
तावतैव कृतार्थत्वाद्व्यर्थं ध्यानादिचेष्टितम्॥८९८॥

अनङ्गीकारासिद्धिं चोदयति। अथेति। अपिना वाक्यमनुकृष्यते। दूषयति।तावतेति। वाक्येन मानान्तरेण वा ब्रह्मधीसिद्धेर्विधिना ध्यानमननाद्यनुष्ठानवैयर्थ्यमित्यर्थः॥८९८॥

निदिध्यासनशब्देन सम्यग्ज्ञानं विवक्षितम्॥
उक्तानुवचने तस्य विज्ञानेनेतिनिर्णयात्॥८९९॥

ननु द्रष्टव्य इति साक्षात्कारमनूद्य निदिध्यासितव्य इति तत्साधनं विधीयते तत्कथं ध्यानानुष्ठानवैयर्थ्यं तत्राऽऽह। निदिध्यासनेति। तत्र हेतुमाह। उक्तेति। द्रष्टव्यादिवाक्योक्तदर्शनाद्यनुवादवाक्ये दर्शनेनेत्यादौ विज्ञानेनेति निदिध्यासनस्य स्थानप्रमाणादनुवादात्तस्य सम्यग्ज्ञानत्वनिश्चयाच्चतुर्थे चास्यार्थस्य विस्तरशो वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः॥८९९॥

ब्रह्म संसर्गरूपं चेद्वाक्यादध्यवसीयते॥
तावन्मात्रप्रमाणत्वात्तादृगेवास्तु तन्मितेः॥९००॥

किंच ब्रह्म संसृष्टरूपमसंसृष्टरूपं वा वाक्यादवगम्यत इति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह।ब्रह्मेति। वाक्यस्यैव ब्रह्मणि मानत्वात्ततः संसृष्टावगमे संसृष्टरूपमेव मानात्तदेष्टव्यमिति कुतोऽसंसृष्टब्रह्मध्यानमित्यर्थः॥९००॥

यादृक्तद्गम्यते मानात्तत्तादृङ्नेति गीः कुतः॥
अमानात्कल्प्यते²⁷¹ यादृक्तत्तथैवेति साहसम्॥९०१॥

वाक्यात्संसृष्टदृष्टावपि न ब्रह्म तथा ध्यानानुरोधादसंसृष्टमेव तद्भविप्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। यादृगिति। संसृष्टं परोक्षं च ब्रह्म वाक्यादधिगतं तथाऽपि तत्तथा नत्येयुक्तं प्रमाणविरोधादसंसृष्टमपरोक्षं च ब्रह्म ध्यानात्कल्प्यते तत्तथैवेति चायुक्तमप्रमाणोपनीतस्य वस्तुत्वायोगादित्यर्थः॥९०१॥

घटाकाशो महाकाश एवमाद्युक्तितोऽपि नः॥
असंसृष्टार्थबोधः स्याद्यथैवं सदसीत्यतः॥९०२॥

द्वितीयं दृष्टान्तेनाङ्गी करोति। घटेति। अपिर्दार्ष्टान्तिके योज्यः। अतो नावकाशोध्यानविधेरिति शेषः॥९०२॥

विज्ञाय प्रज्ञामित्यस्य न चार्थोऽयं विवक्षितः॥
यथा तथाऽतियत्नेन तत्रैवैतत्प्रवक्ष्यते॥९०३॥

विज्ञाय प्रज्ञामित्यत्रासंसृष्टात्मध्यानविधानात्कथं तदनवकाशमित्याशङ्क्याऽऽह।विज्ञायेति। अयमिति ध्यानविधिरुक्तः। तत्रैव षष्ठे तद्व्याख्यानदशायामिति यावत्।विध्यसंभवेऽपेक्षितन्यायजातमेतदिति परामृश्यते॥९०३॥

स्वरूपानूक्तिमात्रत्वादप्रामाण्यं मतं यदि॥
तत्त्वमस्यादिवाक्यानां सोऽरोदीदितिवाक्यवत्॥९०४॥

वेदान्तेषु विधिनिरासेनाऽऽत्मस्वरूपमात्रावसायित्वमुक्तम्। संप्रति न ते स्वार्थेमानं सिद्धार्थवाक्यत्वात्सोऽरोदीदित्यादिवदित्यनुमानेन शङ्कते। स्वरूपेति॥९०४॥

प्रामाण्यहेतुसद्भावान्नाप्रामाण्यमिहेष्यते॥
फलवन्निश्चितज्ञानजन्म प्रामाण्यकारणम्॥९०५॥

फलवन्निश्चितज्ञानाजनकत्वमुपाधिरिति मन्वानः समाधत्ते। प्रामाण्येति। इहेतिधर्मोकृतवाक्योक्तिः। किं तत्प्रामाण्यकारणं तदाह। फलवदिति। सोऽरोदीदित्यादेःस्वार्थे वैफल्येनाप्रामाण्यमिति वक्तुं फलवदित्युक्तम्। योषा वाव गौतमाग्निरित्यस्ययोषित्यग्नित्वानिश्चायकत्वात्तत्राप्रामाण्यमिति सूचयति। निश्चितेति। हुंफ़डादिशब्दानांज्ञानानुत्पादकत्वान्न स्वार्थे मानतेत्याह। ज्ञानेति॥९०५॥

तादृग्यत्रास्ति तन्मानं नास्ति यत्र न तन्मितिः॥
तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थश्रवणानन्तरं न किम्॥९०६॥

फलवन्निश्चितज्ञानजन्म साक्षात्समीक्ष्यते॥
तस्मिन्सत्यप्रमाणत्वं किमिवेहोच्यते त्वया॥९०७॥

प्रामाण्यहेतुमुक्त्वा व्यवस्थामाह। तादृगिति। सामान्यन्यायं प्रकृते योजयन्पृच्छति। तत्त्वमिति। किं समीक्ष्यते किंवा नेति प्रश्नार्थः। ईदृग्ज्ञानजन्म तत्त्वमादिषु नेक्ष्यते चेद्विद्वदनुभवफलश्रुतिविरोधः स्यादिति मत्वा पक्षान्तरं प्रत्याह। तस्मिन्निति॥९०६॥९०७॥

सोऽरोदिति वाक्येभ्यो निश्चितं फलवच्च किम्॥
जायते यदि विज्ञानं प्रामाण्यं केन वार्यते॥९०८॥

किमिवेत्युदाहरणं पृच्छ्यते तच्च सोऽरोदीदित्यादि दर्शितमित्याशङ्क्याऽऽह।सोऽरोदीदिति। किं जायते ज्ञानं किंवा नेति विकल्पार्थः। तत्राऽऽद्यमनूद्य दूषयति।जायत इति। तथाच दृष्टान्तस्य साध्ये विफलतेति भावः॥९०८॥

अथ नैतदमानत्वं काममस्तु न वार्यते॥
फलवन्निश्वितज्ञानजनकस्य किमागतम्॥९०९॥

द्वितीयमनुभाष्य दूषयति। अथेति। उक्तोपाधिसत्त्वान्नानुमेति भावः। साधनव्याप्तिमाशङ्क्थाऽऽह। फलवदिति। विमतं स्वार्थे मानं फलवन्निश्चितज्ञानजनकत्वाद्दर्शादिवाक्यवदिति भावः॥९०९॥

अथैतस्याप्रमाणत्वं मानत्वं क्वेति भव्यताम्॥
यत्राप्यभीष्टं मानत्वं तत्राप्येत्यप्रमाणता॥९१०॥

विपक्षमनुभाष्यातिप्रसङ्गमाह। अथेति। मानत्वं न क्वापीत्युक्तं प्रकटयति।यत्रापीति²⁷²। तत्त्वमादिवाक्यस्योक्तज्ञानजनकस्याप्यमानत्वे विधिवाक्यमप्यमानं स्यादित्यर्थः॥ ९१०॥

नरप्रवृत्तिसद्भावान्ननु तस्य प्रमाणता॥
ज्योतिष्टोमादिवाक्यस्य ब्रह्मास्मीत्यत्र तन्नतु॥९११॥

न तस्योक्तहेतोर्मानत्वं किंतु प्रवर्तकधीजनकत्वादित्युपाधिं शङ्कते। नरेति।वाक्यत्वे सति प्रमाणत्वे प्रवर्तकज्ञानजनकत्वं प्रयोजकमित्यर्थः। साधनव्याप्तिं धुनीते।ब्रह्मेति॥९११॥

प्रामाण्यहेतुसद्भावान्नैतत्साध्वभिधीयते॥
हेतुश्चाभिहितोऽस्माभिः प्रवृत्तिर्न तु कारणम्॥९१२॥

विमतममानं वाक्यत्वे सति प्रवर्तकज्ञानाजनकत्वाज्जरद्गवादिवाक्यवदित्यभीष्टं व्यतिरेकं निराचष्टे। प्रामाण्येति। विमतं मानं तत्कारणवत्त्वात्संमतवदित्यत्रासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। हेतुश्चेति। फलवन्निश्चितज्ञानजनकत्वं प्रामाण्यप्रयोजकं दर्शितमिति यावत्। चकारोऽवधारणे। प्रवर्तकधीजनकत्वस्य प्रामाण्ये प्रयोजकत्वं प्रत्यादिशति।प्रवृत्तिरिति। निषेधवाक्येष्वप्रामाण्यप्रसङ्गान्न च निवर्तकधीजनकत्वमपि प्रयोजकमेकैकत्रोभयकारणत्वाभावेनाप्रामाण्यान्न च प्रयोजकप्रतिनियमस्तदनुगमाभावे प्रयोज्याननुगमादिति भावः॥९१२॥

अलंकारोऽयमस्माकं यदशेषप्रवर्तन²⁷³—
वीजप्रध्वंसकृज्ज्ञानफलवज्जन्मकारिता॥९१३॥

यदुक्तं ब्रह्मास्मीत्यत्र न प्रवर्तकधीजनकतेति तत्राऽऽह। अलंकारोऽयमिति।वेदान्तानामिति शेषः। ये वेदान्तानामुपयन्ति मानत्वमेष तेषामलंकारो यदशेषस्यप्रवर्तनस्य कारणीभूतमिथ्याज्ञानरागादिध्वंसित्वादेव ज्ञानस्य फलवत्त्वं तथाविधज्ञानजनकत्वमन्यथा विधिशेषतया वस्तुनि प्रामाण्यासिद्धिरित्यर्थः॥९१३॥

यथोक्तेन विचारेण विधित्रयनिषेधनम्॥
कृतं तन्नित्यसंप्राप्तिहेतूक्त्याऽनवशेषतः॥९१४॥

तेषां यथोक्तधीजनकत्वाद्विध्युक्तिवन्मानतेत्युक्त्वा नापूर्वविधिरित्येष कदाचिदपीत्यादिविधिविचारेणोक्तमनुवदति। यथोक्तेनेति। तस्य ज्ञानस्य नियमेन प्राप्तिहेतुरूपवचनापूर्वादिविधित्रयस्य निषेधनमनवशेषतो विधिविचारेण कृतमिति संबन्धः॥९१४॥

तमेवेति च वाक्यस्य विध्यसंभवमब्रुवम्॥
स्वरसेनैव संप्राप्तेस्तथाऽऽत्मोपासनस्य च॥९१५॥

विज्ञाय प्रज्ञामित्यस्य न चेत्यत्रोक्तमनुवदति। तमिति। तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञांकुर्वीतेत्यस्य ज्ञानान्तरविषयो विधिरर्थत्वेन शङ्क्यते तस्यासंभवं तद्वाक्यव्याख्यावसरेवक्ष्यामीत्यवोचमित्यर्थः। ब्रह्मविषयशाब्दज्ञानस्य तदावृत्तिरूपोपास्तेर्वा विधिरर्थोऽस्येत्याशङ्क्याऽऽह। स्वरसेनेति। विधिं विनैवाऽऽत्मविषयशाब्दज्ञानस्य तदुपास्तेश्वप्राप्तेर्ज्ञानान्तरस्येव विध्यसंभवं नाऽऽत्मयाथात्म्यसंबन्धीत्यादिना नैवं साक्षाद्यथावस्तुबोधस्येत्यादिना चाब्रुवमतो नोपास्त्यादिविधिरपि विज्ञायेत्यादेरर्थ इत्यर्थः॥९१५॥

आत्मानमनुपास्येह नानात्मानं जनोऽपि हि॥
उपास्ते तेन तत्प्राप्तिर्नित्यैवेत्यभिधीयते॥९१६॥

अधिकविवक्षया वृत्तं वार्तिकाम्यामनूद्य विवक्षितमधिकमाह। आत्मानमिति।लोकश्च तदनुसारिवादिवर्ग श्चाहमित्यात्मानमननुसंधायानात्मानं न व्यवहारभूमावनुसंधत्ते।हिशब्दो यस्मादर्थस्तत्तस्मादर्थः। तस्मादात्मोपास्तिप्राप्तेर्नित्यत्वान्न तत्र विधिरित्यर्थः॥९१६॥

अहंप्रत्ययगम्यत्वे ह्यभ्युपेतेऽपि चाऽऽत्मनः॥
अनात्मप्रत्ययोत्पत्तिरहंप्रत्ययपूर्विका॥९१७॥

किंचाऽऽत्मोपास्तेर्विधेयत्वमिच्छता किं तस्य ज्ञानकर्मत्वमिष्टं तदाश्रयत्वं वेतिविकल्प्याऽऽद्ये विध्यसिद्धिमाह। अहमिति। तत्र लौकिकपरीक्षकप्रसिद्ध्यनुरोधार्थोहिशब्दः। आत्मनोऽहंधीग्राह्यत्वे कर्मकर्तृविरोधं समुच्चेतुमपि चेत्युक्तम्। तथा चाऽऽत्मोपास्तेर्नित्यप्राप्तेर्भाट्टादिमते न विधिरिति शेषः॥९१७॥

आत्माऽऽत्मानं सदोपास्ते तत्प्रत्ययसमन्वयात्॥
निःशेषानात्मबुद्धीनां; नित्यप्राप्तमुपासनम्॥९१८॥

अनात्मधियोऽहंधीपूर्वत्वेऽपि कथमात्मोपास्तेर्नित्यप्राप्तिस्तत्राऽऽह। आत्मेति। सर्वानात्मधियामात्मधीसंबन्धादात्मानमात्मा सदाऽनुसंधत्ते तेन सदा प्राप्तमात्मोपासनमिति योजना॥९१८॥

विज्ञानकारणत्वेऽपि ह्यभ्युपेतेऽन्तरात्मनः॥
नित्योपासनसंप्राप्तिस्तज्ज्ञानानां तदन्वयात्॥९१९॥

कल्पान्तरं दूषयति। विज्ञानेति। विषयज्ञानाश्रयत्वेनाऽऽत्मनो दर्शनं गुरुमतानुसारिसंमतमिति वक्तुं हिशब्दः। अनात्मज्ञानानामात्मज्ञानपूर्वकत्वादित्याह। तज्ज्ञानानामिति। यद्यप्यनात्मज्ञानान्यात्मानमाश्रयत्वेन प्रकाशयन्ति तथाऽपि तत्प्रकाशपूर्वकत्वंतेषामेष्टव्यम्। अहमिति ज्ञानं सविषयं निर्विषयं वाऽऽद्ये तद्वलादात्मनि दृष्टे पश्चादनात्मज्ञानानीति न तैस्तत्प्रकाशस्तेषामात्मप्रकाशत्वेऽनात्मज्ञानत्वायोगाद्द्वितीये जानातेःसकर्मकत्वनियमो न स्यादतो न गुरुमतेऽप्यात्मोपास्तिविधेयेति भावः॥९१९॥

अभ्युपेतेऽपि च विधौ न प्रवृत्तिरिष्यते॥
सर्वमात्मेति संदृष्टे न प्रवृत्तिरहेतुतः॥९२०॥

वाक्यार्थज्ञानविधिपक्षे दोषान्तरमाह। अभ्युपेतेऽपीति। इहेति वाक्यार्थज्ञानोक्तिः। तत्र विधाविष्टेऽपि न तत्फलं प्रवृत्तिः सिध्यतीत्यर्थः। तत्र हेतुः। सर्वमिति।ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ तज्जरागादिध्वस्तेः सर्वमात्मैवेति ज्ञाने सति न प्रवृत्तिरित्यर्थः॥९२०॥

नियमार्थो विधिरयमिति भाष्यकृतो वचः॥
अभ्युपेत्यापि वक्ष्यामीत्येवमेतत्समञ्जसम्॥९२१॥

आत्मोपास्तौ वाक्यार्थज्ञाने च विध्यभावे विज्ञायेत्यत्र कथं भाष्यकृतो नियमविध्यङ्गीकारस्तत्राऽऽह। नियमेति। विधिमभ्युपेत्यापि वेदान्तानां वस्तुपरत्वं वक्ष्यामीत्येवंविवक्षित्वा पक्षे प्राप्तस्य नियमविध्यर्थतेत्येतद्भाष्यं युक्तमतोऽभ्युपगमवादो नियमविध्युक्तिरित्यर्थः॥९२१॥

न कश्चिदपि संभाव्यो यथोक्तन्यायगौरवात्॥
विधिर्यतोऽभ्युपगमान्नियमोक्तिरियं ततः॥९२२॥

साक्षादेव भाष्यकृता विवक्षितो नियमविधिरिति किं नेष्यते तत्राऽऽह। न कश्चिदिति। आत्मधियो नित्यप्राप्तत्वप्रापकन्यायस्य बलीयस्त्वादित्याह। यथोक्तेति॥९२२॥

दर्शनं क्रियमाणं हि कर्माऽऽश्रित्य प्रसिध्यति॥
आत्माऽनात्मा च तत्कर्म तदन्यस्याप्रसिद्धितः॥९२३॥

भाष्योपेतनियमविधिप्रकारं वक्तुं भूमिकामाह। दर्शनमिति। निरालम्बनज्ञानायोगादिति हिशब्दार्थः। किं तत्कर्म तद्विभजते। आत्मेति। कर्मद्वैविध्यनियमे हेतुमाह। तदन्यस्येति॥९२३॥

यथा तण्डुलनिष्पत्तिरवघाताद्यपेक्षया॥
सिध्येद्दर्शननिष्पत्तिस्तद्वदात्माद्यपेक्षया॥९२४॥

उक्तमर्थं दृष्टान्तेनाऽऽह। यथेति॥९२४॥

अवघातस्य पाक्षिक्यां प्राप्तौ यद्वन्नियम्यते॥
अवहन्यादिति तथा ह्यात्मोपास्तिर्नियम्यते॥९२५॥

भूमिकामारचय्य प्रकृतनियमविधिप्रकारं दृष्टान्तेनाऽऽह। अवघातस्येति। नखविदलनादिनाऽपि तण्डुलनिष्पादनसंभवादवघातस्य पाक्षिकी प्राप्तिस्तत्र चावहन्यादिति नियमः। ये यत्र क्रियमाणाः प्रयोजनवन्तस्ते तत्र कर्तव्या अवघातादयश्चाऽऽज्यादावनुपकारत्वान्न तत्र करणीया अतस्तेषामवघातादीनां फलद्वारा ब्रीह्यादिष्वेव

संबन्धो नियतः। उक्तं हि —तेषामर्थेन संबन्ध इति। तथेहापि व्यवस्थेत्यर्थः। भूयःसु प्रदेशेषु नियमविधेरभ्युपगतत्वं द्योतयितुं हिशब्दः॥९२५॥

अनात्मोपासनप्राप्तौ ध्यायेदात्मानमित्यतः॥
अनात्मोपास्तेः सामर्थ्यान्निवृत्तिर्न तु शब्दतः॥९२६॥

नियमविधिस्वरूपमभिनयति। अनात्मेति। तत्फलमाह। अत इति। अस्मान्नियमसामर्थ्यादनात्मोपास्तेर्निवृत्तिरिति यावत्। अथाऽऽत्मोपास्तिविधिरनात्मोपास्तिनिवृत्तिश्चेत्यर्यद्वयमेकस्यैव शब्दस्य कथं युक्तं तत्राऽऽह। न त्विति। आत्मोपास्तिःश्रुत्या कार्यतयोच्यतेऽर्थाच्चानात्मोपास्तिर्व्यावर्तते न च सा शाब्दी यश्चार्थादर्थो न सचोदनार्थ इति न्यायादित्यर्थः। दर्शितन्यायपरामर्शार्थस्तुशब्दः॥९२६॥

यद्यात्मोपासनाप्राप्तिः क्वचित्संभाव्यतेऽञ्जसा॥
अवघातादिवत्कामं²⁷⁴ नियमोऽस्तु तथा सति॥९२७॥

नियमविधेरुपेत्यवादत्वं द्योतयितुमात्मोपास्तेर्नित्यप्राप्तिदर्शनेनाप्राप्तिं दूषयति।यदीति। क्वचिद्देशादाविति यावत्। अञ्जसा प्रमाणनिबन्धनेनेत्यर्थः॥९२७॥

प्रत्यगर्थमनालिङ्ग्यन पराग्वर्ति किंचन॥
विज्ञानं जायते यस्मादात्मोपास्तिः सदा ततः॥९२८॥

तथा सति युक्तो नियमविधिस्तत्प्रापकाप्राप्तांशसंभवादात्मोपास्तेरस्त्येव क्वचिदप्राप्तिर्न हि सा सदाऽनुवर्तते तत्राऽऽह। प्रत्यगिति॥९२८॥

प्रागप्यनात्मसंबन्धाज्जन्मनैषाऽऽत्मकर्मकम्॥
विज्ञानं निखिलं यस्मान्नित्यमाप्तिरतो भवेत्॥९२९॥

तस्या नित्यप्राप्तत्वे हेत्वन्तरमाह। प्रागपीति। अहंधीपूर्वैव सर्वाऽनात्मधीरित्यात्मधियो नित्यप्राप्ततेत्यर्थः। प्रागुक्तमपीदं प्रसङ्गादिह स्मारितमिति द्रष्टव्यम्॥९२९॥

उपास्यार्यातिरेकेण न चोपासनकृद्धिरुक॥
संभाव्यो नियमविधिरतो नाऽऽत्मन्यभेदतः॥९३०॥

उपास्योपासकभेदाभावाच्च नाऽऽत्मोपास्तौ नियमविधिरित्याह। उपास्येति।आत्मनि ज्ञाते भेदमात्रस्यासंभवादित्युपास्यादिभेदाभावे हेतुमाह। आत्मनीति। एतेनविध्यन्तरायोगोऽपि न्यायसाम्याद्द्रष्टव्यः॥९३०॥

उक्तं च न्यायमापेक्ष्य नियमोऽत्यन्तदुर्लभः॥
विधेर्दौर्वल्यसिद्ध्यर्थमतो भाष्यकृदुक्तवान्॥९३१॥

न केवलमुपास्योपासकभेदाभावान्नियमविध्यसिद्धिः किं त्वपि प्रत्यक्तमो नित्यमित्या-

द्युक्तन्यायाच्चेत्याह। उक्तं चेति। एवं नियमविध्यसंभवाद्भाष्यकृतस्तदुक्तिरुपेत्यवादमात्रमित्युपसंहरति। विधेरिति। भाष्यकारो हि नियमविधिमपूर्वविधेदौर्बल्यसिद्ध्यर्थमुक्तवान्नापूर्वविधिरित्युपक्रमान्नियमविधेरप्युक्तन्यायेनायोगादित्यर्थः॥९३१॥

मुक्तेष्वादिवदित्यादि यच्च किंचित्समीरितम्॥
तस्याप्यसंभवः स्पष्ट उपरिष्टात्प्रवक्ष्यते॥९३२॥

ननु यथा मुक्तेषुः पाषाणादिप्रतिबन्धवैधुर्ये यावद्वेगक्षयं कार्यमारभते तथा प्रवृत्तफलं कर्मावश्यं रागाद्याक्षिपति तस्य ज्ञानेनाविरोधादन्यथा सद्योमुक्तौ जीवन्मुक्तिशास्त्रविरोधादतो विदुषोऽप्यात्मविस्मरणसंभवान्नियमविधिरिति भाष्यकृता नियमविधिः समर्थितः सकथमुपेत्यवादः स्यात्तत्राऽऽह। मुक्तेति। यथा विदुषो रागादेरसंभवस्तथोत्तरत्र ब्रह्मकण्डिकायामागमाद्वेद चेद्ब्रह्म ब्रह्मैव भवतीति हीत्यादिना वक्ष्यते न च बाधितानुवृत्तिमात्रं विधिप्रयोजकं तस्य कर्तृत्वाद्यभिनिवेशपूर्वकत्वादतो नियमविध्युक्तिरङ्गीकारवादमात्रमित्याह। तस्येति॥९३२॥

अनात्मोपासनमिदमितिशब्दप्रयोगतः॥
प्रियमित्यादौ दृष्टत्वादप्रियोपासनं गुणात्॥९३३॥

शब्दस्य संसृष्टपरोक्षबोधित्वानियमादसंसृष्टापरोक्षधियः शाब्दत्वोपपत्तेः शाब्दज्ञानादेव पुमर्थसिद्धेस्तस्य तदावृत्तेर्वा तृतीयज्ञानस्य वा विधेयत्वाभावाद्वेदान्ताः शुद्धे सिद्धेमानमित्युक्तम्। इदानीमात्मेत्येवोपासीतेत्यत्रेतिशब्दस्योक्तोऽर्थो विवक्षितो भाष्यकृताऽपीति वक्तुं चोदयति। अनात्मेति। प्रियमित्येतदुपासीतेत्यादौ प्रियादिगुणादप्रियादिकस्य प्राणादेरुपास्तिरित्यस्यार्थस्य दृष्टत्वादिहाप्यात्मगुणस्यानात्मनो व्याकृतत्वेनप्रकृतस्य प्रधानस्योपास्तिर्विवक्षिताऽऽत्मशब्दादूर्ध्वमितिशब्दप्रयोगादात्मशब्दार्थस्योपास्यत्वेनाविवक्षितत्वादित्यर्थः। आदिशब्देन प्रज्ञेत्येतदुपासीत सत्यमित्येतदुपासीतानन्तमित्येतदुपासीताऽऽनन्दमित्येतदुपासीत स्थितिरित्येतदुपासीतेत्येतानि वाक्यानि गृह्यन्ततेषु हि वाक्चक्षुः श्रोत्रमनोहृदयानामप्रज्ञासत्याद्यात्मनां तत्तत्प्रज्ञादिगुणविशिष्टानामुपासनमिष्टं तथेहापि भविष्यति॥९३३॥

आत्मैकगुणवत्त्वेन न त्वत्राऽऽत्मैव चिन्त्यते॥
आत्मोपास्यत्ववाक्याच्च वैलक्षण्यं श्रुतेर्भवेत्॥९३४॥

आत्मगुणकमात्मवस्त्वेवोपास्यं किं न स्यादित्यत आह। आत्मेति। प्रकृतवाक्यं सप्तम्या परामृश्यते। एकत्र गुणगुणिभावासंमवादात्मगुणकमनात्मवस्त्वेवोपास्यमित्यर्थः। अनात्मोपासनमेवात्र विधित्सितमित्यत्र हेत्वन्तरमाह। आत्मेति। भवेदनात्मोपासनमेवात्र विवक्षितमिति शेषः॥९३४॥

आत्मानमितिकर्मोक्तेर्वैलक्ष्यण्यमितिः स्फु²⁷⁵टम्॥
आत्मोपास्तिनिषेधाच्च न पश्यन्तीति वाक्यतः॥९३५॥

वैलक्षण्यं स्फुटयति।आत्मानमिति। द्वितीयाश्रवणाद्वाक्यशेषे कर्मत्वेनाऽऽत्मोच्यते। इह तु द्वितीयाश्रुत्यभावादात्मशब्दस्य चेतिपरत्वादनयोः स्पष्टमेव वैलक्षण्यम्।तथा चानात्मैवाऽऽत्मगुणकः सन्नुपास्य इत्यर्थः। इतश्चानात्मोपास्तिरेवेयमित्याह।आत्मोपास्तीति। तं न पश्यन्तीतिवाक्यादात्मोपास्तेर्निषेधात्पूर्वापराविरोधेनानात्मोपास्तिरेवात्राभिप्रेतेत्यर्थः॥९३५॥

नाऽऽत्मोपास्यत्वावगमाद्वाक्यशेषे भवेदिदम्॥
पदनीयान्तरतरं प्रि²⁷⁶यमित्यादिशेषतः॥९३६॥

उपक्रमोपसंहारालोचनयाऽनात्मोपास्तिरत्र विवक्षितेति पूर्वपक्षं प्रत्याह। नाऽऽत्मेति। नेदमनात्मोपासनं भवेदात्मोपास्यत्वस्य वाक्यशेषेऽवगमादिति संबन्धः। कथंवाक्यशेषादात्मोपास्यत्वसिद्धिस्तत्राऽऽह। पदनीयेति। तदेतत्पदनीयमस्य सर्वस्यान्तरतरं यदयमात्मा। आत्मानमेव प्रियमुपासीत। आत्मानमेवावेदिति च वाक्यशेषादात्मोपास्यत्वसिद्धिरित्यर्थः॥९३६॥

आत्मानं प्रियमित्येतद्वाक्यशेषेऽवगम्यते॥
तस्मादात्मैवोपास्यः स्यान्नानात्मोपास्य इष्यते॥९३७॥

स य आत्मानं प्रियमुपास्ते न हास्येति फलवाक्ये चाऽऽत्मोपास्यत्वं गम्यत इत्याह।आत्मानमिति। वाक्यशेषादात्मोपास्यत्वावगतौ फलितमाह। तस्मादिति। आर्थिकीमन्यनिवृत्तिमाश्रित्योक्तं नानात्मेति॥९३७॥

अकृत्स्नत्वान्निषेधश्च न त्वात्मोपासनस्य सः॥
शब्दज्ञानातिव²⁷⁷र्तित्वख्यापनायेतिशब्दनम्॥९३८॥

यत्त्वात्मोपास्तिनिषेधान्न तस्योपास्यतेति तत्राऽऽह। अकृत्स्नत्वादिति। प्राणनादिविशिष्टस्य दृष्टिनिषेधस्तस्य परिच्छिन्नत्वेन नाशित्वादात्मोपास्तेर्नासौ वाक्यशेषविरोधादित्यर्थः। आत्मोपास्तिनिषेधेप्रस्तुतवाक्यविरोधसमुच्चयार्थश्वकारः। यत्त्वितिशब्दप्रयोगादात्मशब्दार्थस्योपास्यगुणत्वान्नास्य वाक्यस्याऽऽत्मोपास्तिपरतेति तत्राऽऽह।शब्देति॥९३८॥

यतो वाचो निवर्तन्ते नेति नेत्यादिकं तथा॥
एवं सत्यर्थवत्सर्वमन्यथा तदनर्थकम्॥९३९॥

तस्योक्तार्थत्वे वाक्यान्तरानुगुण्यमाह। यत इति। यदि पुनरितिशब्दो न यथो-

क्तार्थस्तदा तस्य वैयर्थ्यादात्मानमुपासीतेत्येव स्यात्ततश्चाऽऽत्मनः शब्दधीगम्यत्वसंभवादुक्तवाक्यवैयर्थ्यमित्याह। अन्यथेति॥९३९॥

अनात्मार्थापनुत्त्यर्थमात्मानमिति शब्द्यते॥
नातो वाक्यान्तरं तत्स्याद्यथोक्तार्थानुवादतः॥९४०॥

यच्चाऽऽत्मोपास्यत्ववाक्याच्चेत्यादि तद्दूषयति। अनात्मेति। आत्मानमेवेत्यादिवाक्यस्यानात्मोपास्तिनिवृत्त्यर्थतया पूर्ववाक्येनैकवाक्यत्वमेवेत्यर्थः। अस्माद्वाक्यात्तस्यावाक्यान्तरत्वे हेतुमाह। यथोक्तेति। एतद्वाक्यार्थानुवादित्वादित्यर्थः॥९४०॥

आत्मेत्येषोपासीतेति हेतुरत्रोपदिश्यते॥
अकार्त्स्न्यदोषहानाय प्रतीचः कृत्स्नतोच्यते॥९४१॥

आत्मेत्येवोपासीतेत्यत्र शब्दप्रत्ययागम्यमात्मानमनुसंदध्यादित्येषोऽर्थः समर्थितस्तत्र हेत्वपेक्षायामत्र हीत्यादिना हेतुरुच्यत इति हेतुवाक्यमवतार्य व्याख्यातमपि प्रपञ्चयितुं पुनरवतारयति। आत्मेत्येवेति। तद्व्याकरोति। अकार्त्स्न्येति। परिच्छिन्नत्वं हि दोषो यदल्पं तन्मर्त्यमित्यल्पस्य मर्त्यत्वश्रवणात्तन्निरासार्थमात्मनोऽद्वयत्वमुच्यते हेतुवाक्येनेत्यर्थः॥९४१॥

आत्मनोऽनवशेषेण संबन्धोऽनात्मवस्तुना॥
रज्जुसर्पादिवम्नातःप्रतीचः शिष्यते पराङ्²⁷⁸॥९४२॥

कथमद्वयत्वं तत्रोपपत्तिमाह। आत्मन इति। रज्जुसर्पयोरिवाऽऽत्मानात्मनोस्तादात्म्याद्रज्ज्वतिरिक्तसर्पासत्त्ववत्प्रत्यगितरानात्माभावात्तदद्वयत्वं रज्जुर्हि सर्पतादात्म्यमनुभवन्ती न तस्य पृथगवशेषं मृष्यते तथैवाऽऽत्मनोऽनात्मना संबन्धो निरवशेषेणेष्यते।तथा चास्मात्प्रतीचः सकाशादवशिष्टस्य पराचोऽभावात्तदद्वयतेत्यर्थः॥९४२॥

सर्वमज्ञातमेव स्याद्यस्मिन्नज्ञात आत्मनि॥
ज्ञाते ज्ञातं च कृत्स्नोऽसौ तावत्त्वात्सर्ववस्तुनः॥९४३॥

किंच येनाश्रुतमित्यादिवाक्यप्रामाण्यादात्मनोऽद्वयत्वसिद्धिरित्याह। सर्वमिति।तत्र युक्तिमाह। तावत्त्वादिति। आत्मनः सर्वोपादानत्वात्तावन्मात्रत्वं सर्वस्येत्यात्मज्ञानेन सर्वज्ञानसिद्धिरित्यर्थः॥९४३॥

युक्त्या निरूप्यमाणस्य ह्यात्मा तत्त्वमनात्मनः॥
प्रत्याख्यातः स चेत्तेन क्वानात्मा सिध्यतामयम्॥९४४॥

किं चाऽऽद्यन्तवत्त्वदृश्यत्वादियुक्त्या विविच्यमानस्यानात्मनः सर्पादे रज्जुवदात्मासर्वस्य तत्त्वं सिद्धमतो युक्तं तस्याद्वयत्वमित्याह। युक्त्येति। आरोप्यस्याधिष्ठानाति

रिक्तस्वरूपाभावो हिशब्देन हेतूकृतः। विपक्षे दोषमाह। प्रत्याख्यात इति। अनात्मनश्चेन्नाऽऽत्मा तत्त्वं तदा निःस्वरूपः सन्नासौ क्वचित्सिध्येदित्यर्थः॥९४४॥

अनात्मतत्त्वमन्वेति ह्यात्माऽसङ्गोऽगुणोऽद्वयः॥
स्वतः सिद्धौ न चेत्सिध्येत्किमन्यद्भेषजं ततः॥९४५॥

नन्वात्मा चेदनात्मनस्तत्त्वं तदाऽनात्मसंबन्धात्तस्यासङ्गत्वादिहानिरत आह। अनात्मेति। आरोपितकृतगुणदोषाभ्यामधिष्ठानस्य वस्तुतो न स्पर्शोऽस्तीति प्रसिद्धमिति भावः। आत्मनोऽसङ्गत्वादनात्मसाधकत्वायोगात्तद्वदनात्माऽपि स्वतः सेत्स्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। चेच्छब्दोऽवधारणे। अनात्मनः स्वतःसिद्धत्वे तस्याऽऽत्ममात्रत्वप्रसङ्गादनात्मा नाम न सिध्येदेवेत्यर्थः। आत्मनोऽसङ्गत्वादनात्मनश्च जाड्यादन्यदेव तत्साधकमित्याशङ्क्याऽऽह। किमन्यदिति। आत्मानात्मभ्यामर्थान्तराभावान्नसाधकान्तरमित्यर्थः॥९४५॥

ज्ञातायां स्रजितन्मोहकल्पितानां यथैकता॥
प्रतीच्येवं तदज्ञानक्लृप्तानामेकतेष्यते॥९४६॥

साधकान्तराभावादनुभवात्मनि प्रतीच्यध्यस्तं समस्तं स्फुरतु तथाऽपि प्रस्तुते किमायातमित्याशङ्क्याऽऽत्मज्ञानात्तन्मात्रता सर्वस्य फलतीति सदृष्टान्तमाह। ज्ञातायामिति।यथा स्रजि स्रुक्त्वेन स्रगेषेत्यवगतायां तन्मोहजनितभुजंगादीनां तदेकता न पृथगवशेषस्तथा प्रतीचि ज्ञाते तदज्ञानोत्थानां प्राणादीनां तन्मात्रत्वाङ्गीकारात्तज्ज्ञाने ज्ञानसिद्धिरित्यर्थः। यद्वा श्रुतियुक्तिभ्यामद्वयत्वमात्मनोऽभिधायात्र हीत्यादिवाक्यार्थं सदृष्टान्तमुपसंहरति। ज्ञातायामिति॥९४६॥

आत्मशब्दाभिधेयेऽर्थे प्रत्यक्सामान्यरूपके॥
अन्तर्भवन्ति निखिला विशेषा इति केचन॥९४७॥

हेतुवाक्यस्य स्वमतेनार्थमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चमतं प्रागुत्थाप्य प्रयुक्तमपि प्रतिवचनं प्रपञ्चयितुं पुनरुत्थापयति। आत्मेति। यथोक्त एतस्मिन्नात्मशब्दाभिधेयेऽनानात्वे प्राणनादिव्यापाराः सर्व एकं भवन्तीति॥९४७॥

सामान्येन समस्तं तद्विशेषैर्व्यस्तमेव च॥
कृत्स्नमेवं परं ब्रह्म सदोपासीत यत्नतः॥९४८॥

कथं तर्हि ब्रह्मणः सामान्यविशेषाभा²⁷⁹वे कृत्स्नता तदभावे वा कथं प्रागुक्तोऽपवादोनावतरति तत्राऽऽह। सामान्येनेति। यथाऽऽहुर्या तस्मिन्नन्तर्णीते विशेषणे बुद्धिःसाऽन्तर्णीतविशेषणैव कृत्स्नग्राहिणी भवतीति। अत्र सामान्यं प्रत्यक्त्वं प्राणो द्रष्टेत्यादयो विशेषाः। ब्रह्मणो दर्शितरीत्या कृत्स्नत्वे पूर्वोक्तापवादराहित्यं फलितमाह। कृत्स्नमिति। सदेति दीर्घकालत्वोक्तिः। यत्नत इत्यवशिष्टविशेषणयोरुदीरणम्॥९४८॥

अवस्थावदवस्थाभिः क्वचित्कार्त्स्न्ये प्रचक्षते॥
कार्यकारणरूपेण क्वचिव्याचक्षते तथा॥९४९॥

भागभागिविभागेन नाभिनेम्यरवत्तथा॥
व्याचक्षते महात्मानः संप्रदायबलात्किल॥९५०॥

सामान्यविशेषात्मना कृत्स्नत्वं ब्रह्मणो दर्शयित्वा ब्रह्मावस्थावदवस्था जगदितिविधान्तरेण कार्त्स्न्यं परैरुक्तमित्याह। अवस्थावदिति। ब्रह्म कारणं कार्यं जगद्ब्रह्मांशि जगदंश इत्येवंप्रकारेणापि कार्त्स्न्यमुक्तमित्याह। कार्येति। क्वचिदित्युभयत्रतदीयग्रन्थदेशोक्तिः। जगद्ब्रह्मणोरंशांशित्वे दृष्टान्तमाह। नाभीति। यथा रथचक्रस्यावयविनो नाभिर्नेमिरराश्चेत्यवयवास्तथा जगद्ब्रह्मणोर्भागभागितेत्यर्थः। मिथोविरुद्धत्वाद्भर्तृप्रपञ्चप्रस्थानमप्रामाणिकमिति मन्वानस्तन्मतं सोपहासमुपसंहरति। व्याचक्षतइति। तदीये व्याख्याने विदुषामसंमतिं द्योतयितुं किलेत्युक्तम्॥९४९॥९५०॥

अक्षराणामतात्पर्याद्युक्तितश्चाप्यसंभवात्॥
प्रतिपत्तुं वयं तादृक्शक्नुमो नाञ्जसा परम्॥९५१॥

श्रुत्यक्षराणां समस्तव्यस्तात्मके वस्तुन्यानुकूल्याभावादुक्तवक्ष्यमाणयुक्तितश्च तस्यायोगान्न वस्तुतस्तादृङ्नानारसमुपाधिमन्तरेण परं ब्रह्म प्रतिपत्तुं प्रामाणिकाः प्रभवन्तीतिदूषयति। अक्षराणामिति॥९५१॥

अज्ञातं जगदज्ञाते ज्ञाते ज्ञातं च यत्र तत्॥
तद्ब्रह्मैवंविधं कृत्स्नं न गोवृक्षादिवन्मतम्॥९५२॥

समस्तव्यस्तत्वाभावे ब्रह्मणः कथं कृत्स्नता तत्राऽऽह। अज्ञातमिति। यस्मिन्नज्ञातेसर्वमज्ञातं यत्र च ज्ञाते तदेव ज्ञातं तद्ब्रह्माद्वितीयमेवंविधमेकरसमनवच्छिन्नं भवतीत्यर्थः।यत्तु गवादिदृष्टान्तैः सामान्यविशेषादिभावेन कृत्स्नं ब्रह्मेति तत्राऽऽह। नेति। यथागोः सामान्यविशेषभावेन वृक्षस्यावयवावयविभावेनाब्धेरवस्थातद्वद्भावेन मृदः कार्यकारणभावेन कार्त्स्न्यंनैवं ब्रह्म समस्तव्यस्तभावेन कृत्स्नं शास्त्रगम्यमतो निर्विशेषतया कृत्स्नंब्रह्म न विधान्तरेणेत्यर्थः॥९५२॥

सामान्यानि विशेषाश्च व्यावर्तन्ते परस्परम्॥
प्राणादिवदतः कार्त्स्न्यंन तेषां युक्तिमद्भवेत्॥९५३॥

कथं ब्रह्म सामान्यविशेषभावेन कृत्स्नं न भवति तत्राऽऽह। सामान्यानीति। गोत्वाश्वत्वप्रत्यक्त्वादीनि सामान्यानि खण्डमुण्डशोणदेवदत्तादयो विशेषाः प्राणन्नित्यादिनोक्तप्राणनादिविशिष्टवदिति मिथोव्यावृत्तौ दृष्टान्तमाह। प्राणादिवदिति। मिथोव्यावृत्तिफलमाह। अत इति। न तेषां कार्त्स्न्यमेकब्रह्मतयेति शेषः। सामान्येनसमस्तं तदित्यादि निरस्तम्। यच्चावस्थावदवस्थात्वेन कार्यकारणत्वेनांशांशित्वेन च

कार्त्स्यमुक्तं तत्राप्यवस्थादिष्वन्योन्यव्यावृत्तेरेषामेकब्रह्मतायोगादकार्त्स्न्यंतुल्यमिति भावः॥९५३॥²⁸⁰

तदानन्त्याच्च तद्बोधो नेश्वरेणापि कार्त्स्न्यतः॥
क्रमशोऽक्रमशो वाऽपि शक्यः कर्तुं कदाचन॥९५४॥

किं ब्रह्मणो नानात्वं दृष्ट्यर्थमुपास्त्यर्थं वा नाऽऽद्य इत्याह। तदानन्त्यादिति। सामान्यादीनामसंख्यत्वात्पुरुषायुषस्य च परिमितत्वान्न सामान्याद्यात्मकब्रह्मबोधः समर्थेनापि सर्वात्मना क्रमाक्रमाभ्यां कदाचिदपि²⁸¹ शक्यः कर्तुमित्यर्थः॥९५४॥

तादात्म्यभावनायां तु पुंसां संभावनाऽपि न॥
शक्या सुनिपुणेनापि कर्तुं तद्व्यापृतिः कुतः॥९५५॥

द्वितीयं दूषयति। तादात्म्येति। अधिकृतानां मध्ये केनचिदतिसूक्ष्मदृशाऽपि तादृग्ब्रह्मण्यात्मतत्त्वध्याने संभावनाऽपि कर्तुं न शक्या धीपूर्वकत्वाद्ध्यानस्यासंख्यसामान्यादिधियश्चायोगादित्यर्थः। ध्यानसंभावनाभावे तदनुष्ठानं दूरनिरस्तमित्यपिना सूचितंकैमुतिकन्यायमाह। तद्व्यापृतिरिति॥९५५॥

गङ्गावतारवन्नापि बहूपासितृकर्मता॥
भावनोपचयाभावादेकैकस्मिंस्तथा सति॥९५६॥

ननु नानारसब्रह्मोपास्तेरेकेन पुंसा कर्तुमशक्यत्वेऽपि बहुभिः सा करिष्यते सगरपुत्राणां षष्टिसहस्रसंख्याकानां निमित्तविशेषमासाद्य वासुदेवनाम्ना भगवता प्रतप्तानांभस्मीभूतानां गाङ्गेन पाथसा पावितानां परलोकसिद्धये महता प्रयत्नेन तपोबलमवलम्ब्यभगीरथाद्यनेककर्तृकत्वेन पृथिव्यां गङ्गावतारवत्तत्राऽऽह। **गङ्गेति।**ब्रह्मोपास्तेर्बहुकर्तृकत्वे सत्येकैकस्मिन्पुंसि भावनानुपचयान्न सर्वात्मनोपास्यसाक्षात्कारः कस्यचिदपित्यादित्यर्थः॥९५६॥

देवो भूत्वैति विबुधान्भावनोपचयान्नरः॥
इति सर्वपदार्थेषु पुंसोऽशक्यं विधित्सितम्॥९५७॥

मा भूत्तत्साक्षात्कारो नैवं श्रुतिस्मृतिविरोधादित्याह। देव इति। उपास्तेर्बहुकर्तृकवायोगादेककर्तृकत्वे वाच्ये पूर्वोक्तं निगमयति। इति सर्वेति। इतिना ध्यानोक्तिः। कस्यैव पुंसः सर्वेषु सामान्याद्यर्थेषु तदात्मके च ब्रह्मणि कर्तुमशक्यमेव ध्यानं त्वयाविधातुमिष्टमित्यर्थः॥९५७॥

यज्ज्ञातमपि कार्त्स्न्येन तत्तदन्यच्च नाञ्जसा॥
ज्ञानेन ज्ञायते तादृक्कृत्स्नं कथमिहोच्यते॥९५८॥

किंच यस्मिन्दृष्टे तत्स्वरूपमन्यच्च सर्वात्मना न दृश्यते तस्य कार्त्स्न्यंविरुद्धमि-

त्याह। यज्ज्ञातमिति। यज्ज्ञातं तदपि स्वरूपेण ततोऽन्यच्च तेन ज्ञानेनाञ्जसा साकल्येन न ज्ञायते तादृङ्न कृत्स्नमित्यन्वयः। इहेति शास्त्रोक्तिः॥९५८॥

पराग्वस्तु विरोधित्वात्प्रत्यग्बुद्ध्या न गम्यते॥
पराञ्चीत्यपि हेतूक्तेर्नातः पिण्डादिकृत्स्त्नधीः॥९५९॥

किंच समस्तव्यस्तवादिना प्रत्यग्बुद्ध्या पराग्वस्तु गृह्यते पराम्बुद्ध्याच प्रत्यग्वस्त्विति वाच्यं तत्र न तावत्पराञ्चं प्रत्यग्धीर्गोचरयतीत्याह। परागिति। पराक्प्रतीचोर्मिथो विरोधादिति हेत्वर्थः। नापि प्रत्यञ्चं पराग्धीगृह्णातीत्याह।पराञ्चीति। पराञ्चिखानीत्यनात्मबुद्धेरात्माविषयत्वे हेतूक्तेरनात्मबुद्ध्या प्रत्यगपि न गम्यत इत्यर्थः। उक्तन्यायेनैकस्मिञ्ज्ञाते सामान्यादिसर्वज्ञानं परस्य नेति न तस्य पूर्णवस्तुसिद्धिरितिफलितमाह। नात इति॥९५९॥

तथाऽऽत्मनि च विज्ञाते सर्वं ज्ञातं भवेदिति॥
येनाश्रुतं श्रुतमिति कस्मिन्न्विति²⁸² तथा परम्॥९६०॥

किंच यथैकरस्यमात्मनस्तथा वाक्यानि वेदान्तेषु श्रूयन्ते सर्वमिदं विज्ञातं येनाश्रुतमित्यादीनि तानि चाऽऽत्मनो नानारसत्वे विरुध्येरन्नित्याह। तथेति॥९६०॥

आत्मसाम्यग्रहेऽप्यात्मभेदमात्रगृहीतितः॥
नैवानात्मार्थसामान्यविशेषाणां ग्रहो भवेत्॥९६१॥

ननु सामान्ये गृहीते तदन्तर्भूततया सर्वे विशेषा गृहीता भवन्ति तथा चैकविज्ञानेनसर्वविज्ञानश्रुतयः परस्यापि न विरुध्यन्ते तत्राऽऽह। आत्मेति। अनात्मसामान्यग्रहेऽपि तद्विशेषमात्रग्रहादात्मसामान्यविशेषा न गृह्येरन्निति द्रष्टव्यम्॥९६१॥

समस्तव्यस्ततादृष्टावेवमादि सुदुर्घटम्॥
अपूर्वानपरानन्तराबाह्योक्तिश्चदुःस्थिता॥९६२॥

किंच सामान्यादेर्विशेषादेश्चात्यन्त्रभेदे तद्भावासंभवोऽत्यन्ताभेदेऽप्यन्यतरपरिशेषातद्भावानुपपत्तिस्तुल्या भेदाभेदौ च विरुद्धावविरोधे सर्वत्र विरोधोच्छित्तिरितिमत्वाऽऽह। समस्तेति। एवंशब्देन भेदाभेदादिविकल्पोक्तं दोषं परामृशति। सामान्यादेर्विशेषादेश्चप्रातिखिकाकारस्थितौ तद्विरोधान्नैकस्मिन्नन्तर्भावस्तदस्थितौ स्वयमभावात्कस्यैकस्मिन्नन्तर्भावो, न च तं विनैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानसिद्धिरित्यादिशब्दार्थः।निर्विशेषत्वबोधकश्रुतिविरोधाच्च समस्तव्यस्ततादृष्टिरश्लिष्टेत्याह। अपूर्वेति॥९६२॥

पराक्प्रमेयमानानां प्रत्यगर्थधियोदितः॥
बाधोऽतोऽसाध्वभिहितं समस्तव्यस्ततां प्रति॥९६३॥

इतश्व सा न युक्तेत्याह। परागिति। अनात्मनां तद्धियां च प्रत्यग्धिया बाधस्यो-

क्तत्वाद्यदात्मनः समस्तव्यस्ततां प्रति त्वयोक्तमात्मशब्दाभिधेयेऽर्थ इत्यादि तदयुक्तं तस्यैकरसत्वेन तद्भावायोगादित्यर्थः॥९६३॥

तथोपास्यस्य ब्रह्मत्वे श्रुत्या साक्षान्निराकृते॥
नेदं यदिदमित्येवं समस्तव्यस्तता कुतः॥९६४॥

किंच ब्रह्मणः समस्तव्यस्तत्वे तस्य वेद्यत्वमुपास्यत्वं च स्यात्तत्र श्रुतिविरोधान्नसमस्तव्यस्तदृष्टिर्युक्तेत्याह। तथेति। हेत्वन्तरसमुच्चयार्थस्तथाशब्दः। उपास्यस्येत्युपलक्षणं वेद्यस्येत्यपि द्रष्टव्यम्॥९६४॥

स्थूलाद्यशेषापह्नुत्या चाक्षरे प्रत्यगात्मनि॥
कारणान्तस्य जगत ओतप्रोतोक्तितस्तथा॥९६५॥

इतश्च न समस्तव्यस्ततेत्याह। स्थूलादीति। अशेषविशेषनिरासेनाक्षरस्य निर्विशेषत्वनिर्देशान्न समस्तादिरूपं तदित्यर्थः। किंच तत्रैव सकारणस्य जगतोऽन्तर्भाववचनान्न समस्तादिरूपमक्षरमित्याह। अक्षर इति।तथा नास्य समस्तव्यस्ततेति यावत्॥९६५॥

न च प्रत्यग्धिया द्रष्टुं पराग्वस्त्विह शक्यते॥
समस्तव्यस्ततैवं च न मानादुपपद्यते॥९६६॥

मानाभावाच्च न वस्तु समस्तव्यस्तमित्याह। न चेति। इहेति व्यवहारमार्गोगृह्यते। न तावदात्ममानं पराञ्चस्पृशति विरोधान्मानान्तरस्य तद्विषयत्वेऽपि नाऽऽत्मनः समस्तव्यस्तता ततः सिध्यति तस्याऽऽत्मास्पर्शित्वान्न च तदात्मानमपि स्प्रक्ष्यति पराञ्चीति च हेतूक्त्तेरित्यत्र निरस्तत्वात्तथा च नानारसता वस्तुनो न मानानुसारिणीति भावः ॥ ९६६ ॥

मानभूमेश्व व्युत्थाप्य तथा विदितभूमितः॥
प्रत्यङ्मात्रस्य ब्रह्मोक्तेः समस्तव्यस्तता कुतः॥९६७॥

मानविरोधाच्च नाऽऽत्मनः समस्तव्यस्ततेत्याह। मानेति। अन्यदेव तद्विदितादित्यादिश्रुत्यर्थोऽत्रोक्तः। ब्रह्मोक्तेर्ब्रह्मत्वोक्ते²⁸³रिति यावत्॥९६७॥

न समस्तं न च व्यस्तं नोभयं प्रत्यगात्मनि॥
प्रत्यक्प्रवणया बुद्ध्या वीक्ष्यतां यदि शक्यते॥९६८॥

विद्वदनुभवविरोधाच्च नाऽऽत्मनः समस्तव्यस्ततेत्याह। नेत्यादिना। प्रतीचि नसमस्तं रूपं प्रत्यग्दृष्ट्येक्ष्यते न व्यस्तं न समस्तव्यस्तं यदि तत्र नानारूपं द्रष्टुं शक्येततदा वीक्ष्यतां न च वीक्ष्यते तस्मादैकरस्यमे²⁸⁴वेत्यर्थः॥९६८॥

कस्मात्पुनरिदं त्यक्त्वा दृष्टादृष्टार्थसाधनम्॥
आत्मेत्येवोपासीतेति महान्यत्नःश्रुतेरिह॥९६९॥

अत्र हीत्यादिवाक्येनाऽऽत्मनो मतान्तरनिरासद्वारा निर्विशेषत्वं बोधितमित्युक्तमिदानीं तदेतत्पदनीयमित्यादिवाक्यापोद्यं चोद्यमादत्ते। कस्मादिति। अग्निहोत्रादिकंकर्मेदमा परामृश्यते। इहेत्यात्मज्ञानोक्तिः। यत्नस्य महत्त्वं नाम प्रतिज्ञातात्मज्ञानस्यहेतुना साधनम्। शक्याशक्ययोः शक्योपादानस्य न्याय्यत्वादनायासलभ्यंकर्म यावज्जीवादिश्रुत्युक्तमत्याज्यमिति भावः॥९६९॥

पदनीयमिदं यस्मादनात्मभ्यः परं पदम्॥
सर्वज्ञेयपुमर्थानां प्रत्यग्ज्ञाने समाप्तितः॥९७०॥

उत्तरमवतारयति। पदनीयमिति। यस्मादनात्मनामज्ञातत्वज्ञातत्वयोरभावात्तेभ्यः सकाशादिदमेवाऽऽत्मतत्त्वं परं पदमज्ञातं ज्ञातव्यं तस्मात्तज्ज्ञाने यत्नः श्रुतेरित्यर्थः।यत्तु यावज्जीवादिश्रुतिसिद्धं कर्म त्यक्त्वा यत्नाधिक्यमात्मज्ञाने न युक्तमितितत्राऽऽह। सर्वेति। आयासलभ्येऽपि प्रत्यग्ज्ञाने यत्नातिरेकः श्रुतेरिति शेषः॥९७०॥

न हि प्रतीचि विज्ञाते कश्चिदप्यवशिष्यते॥
ज्ञेयोऽर्थः पुरुषार्थो वा पदनीयमतो भवेत्॥९७१॥

कथमात्मज्ञाने सति सर्वेषां ज्ञेयानां पुमर्थानां च समाप्तिस्तत्राऽऽह। न हीति।निरतिशयसुखात्मकात्मेतरवस्त्वभावादिति भावः। यस्मादात्मज्ञानस्यैष महिमा तस्मादग्निहोत्रादि त्यक्त्वा तदेवाऽऽदर्तव्यमित्याह। पदनीयमिति॥९७९॥

अनात्मार्थे तु विज्ञाते स्वाध्यस्ताहिमबोधवत्॥
न किंचित्स्यात्परिज्ञातं नानात्माऽतः प्रमित्सितः॥९७२॥

सूत्रादावनात्मनि विश्वात्मके ज्ञाते सर्वज्ञेयपुमर्थसमाप्तिसंभवादात्मवत्तस्यापि प्रमित्सेत्याशङ्क्याऽऽह। अनात्मेति। यथा स्वशब्दिताधिष्ठानभूतरज्ज्वामध्यस्तस्याहेर्वोधान्न रज्जुरहिर्वा ज्ञायते तथा चिदात्मन्यध्यस्तसूत्राद्यनात्मार्थे ज्ञातेऽपि न तद्रूपमन्यद्वाज्ञातं स्यादतो नानात्मा प्रमातुमिष्टस्तज्ज्ञानस्याफलवत्त्वादित्यर्थः॥९७२॥

अस्येति शैषिकी षष्ठीकृत्स्नसंगत्यपेक्षया॥
प्रतीचा व्यतिरेकी सन्नानात्मा ह्येति संगतिम्॥९७३॥

तदेतत्पदनीयमिति व्याख्यायास्य सर्वस्येति समानाधिकरणषष्ठ्योरर्थमाह। अस्येति। अनात्मराशेरात्मना संबन्धापेक्षया शेषे षष्ठी प्रवृत्ता। शेषशब्देन संबन्धमामान्यमुच्यते।प्रत्यक्षादिसंनिधापितस्य जगतः संबन्ध्यात्मतत्त्वं पदनीयमित्यर्थः। संबन्धे षष्ठी चेदात्मानात्मनोर्भेदः स्यात्संबन्धस्य तदपेक्षत्वादतो ऽद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रतीचेति।

ततो विभक्तः सन्ननात्मा न तेन संहन्यते विभागस्यान्योन्याश्रयादिग्रस्तत्वेनाप्रामाणिकत्वादित्यर्थः॥९७३॥

नर्ते विभागं संबन्धः प्रतीचाऽनात्मनोऽस्ति हि॥
प्रत्यगर्थोऽविभागात्मा नातः संगच्छते द्वयम्॥९७४॥

अस्तु तर्हि विना विभागं तयोः संगतिः संबन्धे षष्ठीस्वीकारान्नेत्याह। नर्त इति।संबन्धस्य द्विनिष्ठत्वादेकत्रायोगादित्यर्थः। अयमेवार्थो हिशब्देन ध्वनितः। कथं तर्हिशैषिकी षष्ठीत्युक्तं तत्राऽऽह। प्रत्यगिति। अविभागात्मेति च्छेदः। प्रकृतमविभागमतःशब्देन परामृशति। यद्यप्यद्वयो वस्तुतो न द्वैतं स्पृशति तथाऽपि काल्पनिकंसंबन्धमाश्रित्य षष्ठीत्यर्थः॥९७४॥

अतो दुःस्थितसिद्ध्येतत्पराग्वस्त्वन्तरात्मनि॥
तावन्मात्रैकयाथात्म्याबुद्ध्यादे रज्जुसर्पवत्॥९७५॥

ननु द्वैतं प्रतीयते तच्च न स्वतन्त्रमाद्यन्तवत्त्वान्न चाऽऽत्मनोऽन्यदस्याधिकरणं न चक²⁸⁵ल्पितमधिष्ठानानपेक्षं तत्कथमात्मनो द्वैतासंगतिरित्याशङ्क्य प्रागुक्तं काल्पनिकं संबन्धंसाधयति। अत इति। भेदेऽभेदे वाऽऽत्मानात्मनोः संबन्धस्य दुर्वचत्वादाध्यासिकतादात्म्यादेव द्वैतस्याऽऽत्मनि प्रतीतिर्वस्तुतस्तु तदात्मनि दुर्लभमिति तदसंगतेत्यर्थः। आत्मन्यनात्मनो दुःस्थितसिद्धत्वे तस्याऽऽत्मवदेव स्वातन्त्र्यं तुच्छत्वं वेत्याशङ्क्यानिर्वा

च्यत्वान्मैवमित्याह। तावन्मात्रेति। आत्ममात्रमेवानपेक्षं स्वरूपं तत्राऽऽरोपितबुद्ध्यादेरनात्मवर्गस्य न स्वातन्त्र्यं नापि तुच्छत्वमपरोक्षतया प्रतीते रज्ज्वामारोपितसर्पस्य रज्जुरूपत्वेन स्वातन्त्र्याद्यभाववदित्यर्थः॥९७५॥

पराक्तयैष ज्ञातोऽपि प्रत्यग्याथात्म्यहेतुतः॥
अनात्माऽज्ञात एव स्याच्छुक्तिकारूप्यबोधवत्॥९७६॥

अनिर्वाच्यत्वं प्रपञ्चस्यायुक्तं प्रत्यक्षादिसिद्धत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। पराक्तयेति।ज्ञातस्याज्ञातत्वं विरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। शुक्तिकेति। न हि शुक्त्यज्ञाने रूप्यज्ञानेन तद्धीस्तस्य शुक्तिरूपत्वात्तज्ज्ञाने च रूप्यतद्धियोर्ध्वस्तेर्न ज्ञेयं रूप्यं शिष्यते तथाऽऽत्माज्ञानेऽनात्मज्ञानेनाऽऽत्मा न गम्यते तस्याऽऽत्मेतरस्वरूपाभावादात्मज्ञाने²⁸⁶ चानात्मतद्भीध्वस्तेर्ज्ञेयानात्माभाव इत्यर्थः॥९७६॥

निर्धारणे वा षष्ठीयं ज्ञेयार्थस्यावधारणात्॥
प्रतीचो ह्यनधिगतान्नान्योऽनधिगतो यतः॥९७७॥

अस्येति षष्ठी शेषे व्याख्याता संप्रति भाष्योक्तं षष्ठ्यर्थमाह। निर्धारणे वेति।किमिति सा तत्र स्वीकृता कर्मादावर्थान्तरे किं न स्यात्तत्राऽऽह। ज्ञेयेति। सर्वस्मि-

ञ्जगति प्रत्यङ्मात्रमेव ज्ञेयं नान्यदित्यस्यार्थस्य निर्धारणात्तस्मिन्विषये युक्ता षष्ठीत्यर्थः।प्रतीचो ज्ञेयत्वं नान्यस्येत्यत्र हेतुमाह। प्रतीचो हीति। यत इति हिशब्दद्योतितोहेतुः स्फुटीकृतः। यद्वा प्रागस्यार्थस्य साधितत्वं हीत्युच्यते॥९७७॥

ज्ञातोऽपि तद्वदेवास्मामाऽऽत्मनो विद्यते परः॥
प्रत्यगज्ञानहेतुत्वात्तदन्यस्येह वस्तुनः॥९७८॥

अन्यस्य ज्ञातत्ववदज्ञातत्वमपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञातोऽपीति। तद्वदित्यज्ञातवदित्यर्थः। अन्यो नास्तीति शेषः। किंचाऽऽत्मनोऽन्यस्याभावान्न तस्योभयमित्याह। अस्मादिति। अनुभवविरोधमाशङ्क्याज्ञानादर्थान्तरप्रतीतिमाह। प्रत्यगिति।इह प्रतीतिर्न विरुद्धेति शेषः॥९७८॥

अनात्मनोऽस्य सर्वस्य व्याकृताव्याकृतात्मनः॥
यस्मादात्मा परं तत्त्वं पदनीयमतो भवेत्॥९७९॥

शैषिकीमेव षष्ठीमाश्रित्य यदयमात्मेति वाक्यमात्मत्वस्यैव पदनीयत्वे हेतुत्वेनव्याचष्टे। अनात्मन इति॥९७९॥

खण्डादौ गोत्ववद्यस्मात्प्रत्यग्दृष्ट्याऽन्तरात्मनि॥
समीक्ष्यते²⁸⁷ हिरुङ्नापि तेनासावात्मतत्त्वकः॥९८०॥

कथमात्मा सर्वस्यतत्त्वं न ह्यन्यदन्यस्य तत्त्वमित्याशङ्क्य वैधर्म्यदृष्टान्तमाश्रित्याऽऽह।खण्डादाविति। यथा व्यक्तिषु सामान्यं पृथक्प्रथते व्यावृत्तानुवृत्तयोर्भेदान्न तथाऽऽत्मनि तद्धिया पृथगनात्मा गृह्यते तस्य स्वरूपान्तराभावान्नापि प्रत्यक्त्वेनैव सगम्यते विरुद्धयोरैक्यायोगात्तस्मादात्मनि स कल्पितस्तन्मात्रयाथात्म्यः स्वीकर्तव्यइत्यर्थः॥९८०॥

ज्ञेय आत्मैव नानात्मा पदनीयत्वकारणात्॥
नन्वन्यज्ञाने नान्यस्य क्वचिदस्त्यवबुद्धता॥९८१॥

यस्मादात्मा सर्वस्य तत्त्वं तज्ज्ञानेन च सर्वं ज्ञायते तस्मात्स एव ज्ञातव्यो ज्ञातत्वेन प्रतिपाद्यत्वादनात्मा तु न ज्ञेयस्तदभावादिति फलितमाह। ज्ञेय इति। आत्माज्ञेयो नानात्मेत्युक्तेस्तयोर्भेदादनेन हीतिवाक्यशेषानुपपत्तिरिति चोदयति। नन्विति।न हि क्वचिदपि देशादौ घटादिज्ञानेन पटादि ज्ञायमानं दृष्टमित्यर्थः॥९८१॥

सत्यमेवं भवेदेतद्यद्यात्माऽप्यन्य इष्यते॥
आत्माऽसावन्य इति च नानुन्मत्तस्य गीरियम्॥९८२॥

अन्यज्ञानेनान्यन्नावबुद्धमित्यङ्गी करोति। सत्यमिति। आत्मानात्मभेदश्चेत्तदाऽऽत्मज्ञानेनानात्मा न ज्ञायेत न च तद्भेदो वास्तवस्तस्मात्तज्ज्ञानेनानात्मा शक्यो ज्ञातुमि-

त्याह। यदीति। आत्मनोऽपि वस्तुत्वाद्घटादिवद्भिन्नत्वमाशङ्क्याऽऽत्मत्वायोगान्मैवमित्याह। आत्मेति॥९८२॥

अनेनेति तृतीयेयमित्थंभूतार्थलक्षणा॥
इदंधीशब्दगम्यस्य प्रत्यङ्मात्रसतत्त्वतः॥९८३॥²⁸⁸

अनेन हीत्यादिवाक्यस्य विरुद्धार्थत्वमुद्धृत्य तदक्षराणां स्पष्टार्थतां दृष्ट्वा करणादिविषयत्वं तृतीयाया व्यावर्त्येत्थंभावार्थत्वमाह। अनेनेतीति। इत्थंभूतमर्थं लक्षयति गमयतीति तथोच्यते । तत्र हेतुमाह। इदमिति॥९८३॥

घटो नास्तीति कोऽन्वस्मान्मानादर्थः प्रतीयते॥
संवित्तावदशेषेभ्यः प्रमाणेभ्योऽवसीयते॥९८४॥

इदमर्थस्य सर्वस्यानुभवात्मकप्रत्यङ्मात्रस्वभावत्वादित्थंभावे युक्ता तृतीयेत्युक्तहेतुसिद्ध्यर्थमादौ विमृशति। घट इति। भावाभावप्रमाणात्कोऽर्थो भातीति परामृश्य फलत्वेनसर्वमानेभ्योऽनुभवस्य मानं सर्वाविगीतं दर्शयति। संविदिति॥९८४॥

न संविदः पृथक्त्वेन नापि संविदि तद्धिया॥
अनात्मवस्तूत्प्रेक्ष्यं स्याद्यथा संविदियं स्वतः॥९८५॥

ननु फलत्वेन संविद्भानवद्विषयत्वेन जगदपि भाति निर्विषयमानाभावान्नेत्याह।नेत्यादिना। यथा संविन्न स्वतो भेदेनाभेदेन वा लभ्यत एकस्मिन्धर्मित्वप्रतियोगित्वायोगात्सामानाधिकरण्यायोगाच्च तथाऽनात्मा संविदो भेदाभेदाभ्यामसिध्यन्नात्मनि तद्रूपेकल्पितो न हि संविदो भेदेनानात्मवस्तूत्प्रेक्षितुं क्षमं जडत्वात्तत्संबन्धस्य चासकृन्निरासान्नापि संविद्यभिन्नं संविद्रूपया धियाऽनात्मधिया वा तत्सिध्यत्यन्यतरपरिशेषादतो जगदात्ममात्रमित्यर्थः॥९८५॥

उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो लम्बोष्ठो देशकालवान्॥
पूर्वपूर्वातिरेकेण नोत्तरार्थोऽनुभूयते॥९८६॥

इतश्च संविदात्ममात्रं तदित्याह। उपलब्धोऽस्तीति। निर्विकल्पकानुभवातिरेकेणार्थाभावात्तद्रूपात्ममात्रत्वं सर्वस्य संबन्धे निष्टङ्कितमित्यर्थः॥९८६॥

कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वेसंवित्स्वात्मन्यवस्थितेः॥
अविभागादनाख्येया तदुद्भूत्या फलायते॥९८७॥

सर्वस्य नानुभवमात्रत्वं तस्य फलत्वेन कार्यत्वाद्रज्जुसर्पवत्कल्पितत्वादधिष्ठानत्वायोगादित्याशङ्क्य तत्कौटस्थ्यं साधयति। कर्त्रादीति। मात्रादिव्यापारज्ञानात्पूर्वं स्वापादौस्वरूपे स्थितत्वाद्धेतुफलविभागाभावात्फलमित्याख्याहीना संविदेष्टव्या सा च तस्य मात्रादिव्यापाराख्यस्य ज्ञानस्योत्पत्त्या फलवदाचरत्यतस्तस्या वस्तुतोऽकार्यत्वादकल्पिततेत्यर्थः॥९८७॥

अक्रियेऽपि यथा व्योम्नि ह्युत्पत्तिस्थितिहानिभिः॥
जगन्ननतिं मय्येवं सदसद्विश्वरूपभृत्॥९८८॥

संविदोऽकल्पितत्वेनाधिष्ठानत्वसंभवेऽप्यक्रियत्वादनधिष्ठानत्वं सक्रियमेव हि शुक्त्यादि तथा दृष्टमित्याशङ्क्यैकरसे निर्विकारे प्रतीचि कल्पितत्वं जगतो दृष्टान्तेनाऽऽह।अक्रियेऽपीति। व्योम्नोऽक्रियत्वं वादिभिरुपगतमिति वक्तुं हिशब्दः॥९८८॥

नञ्घटार्थावपह्नुत्य संवित्सद्रूपमात्रया॥
अवगत्यात्मना सत्त्वं सर्वदृक्स्यादविक्रियः॥९८९॥

प्रत्यगात्मा सक्रियोऽधिष्ठानत्वाच्छुक्तिवदित्यत्राऽऽकाशे व्यभिचारमुक्त्वा मूर्तत्वोपाधेश्च नैवमित्यभिप्रेत्याऽऽह। नञ्घटेति। यतो द्वैतस्यावगतिरूपेणैव सत्त्वं स्फुरतिसामानाधिकरण्यादतो भावाभावौसंविद्रूपसन्मात्रत्वेन निरस्य तद्रूपः प्रत्यगात्मा सर्वं पश्यन्नविक्रियो युक्तो न हि क्रियासाक्षी सक्रियो भवितुमलं साक्ष्यस्य साक्षिकुक्षिनिक्षेपाक्षमत्वादित्यर्थः॥९८९॥

दिग्विभागोऽविभागेऽपि व्योम्नि यद्वत्प्रकल्पितः॥
प्रध्वस्ताशेषभेदेऽपि मयि भिन्नधियस्तथा॥९९०॥

तर्हि दृष्टिकर्तृत्वात्तदवस्थमस्य सक्रियत्वं,न हि तत्कर्तृत्वं विना सर्वदृक्त्वं नापिक्रियां हित्वा कर्तृत्वं, मैवं, स्वरूपदृष्टिं मुक्त्वा तद्भेदस्य तत्कर्तृत्वस्य चाऽऽत्मनि कल्पितत्वादिति दृष्टान्तेनाऽऽह। दिग्विभाग इति । उभयत्रापिभ्यामक्रियत्वं समुच्चीयते॥९९०॥

कथं पुनरबोधोत्थकॢृप्तोपायेन तत्परम्॥
गम्यते सत्यमित्यस्य परिहृत्यै परं वचः॥९९१॥

अनेन हीत्यत्रेत्थंभावार्थत्वं तृतीयायाः समर्थितमिदानीं व्यावर्त्यचोद्यमनूद्य यथाहेत्यादिवाक्यमवतारयति। कथमिति। आत्माज्ञानजनितत्वात्कल्पितस्तावदाचार्यादिरुपायस्तेनाविद्यातदुत्थासंसृष्टं सत्यं ब्रह्म न ज्ञातुं शक्यं मिथो विरोधादिति चोद्यं परिहर्तुं यथा हेत्यादिवाक्यमित्यर्थः॥९९१॥

परमार्थात्मनाऽसत्यं पदं तदपि बोधकम्॥
स्वार्थस्यैवमुपायत्वमसत्यस्याऽऽत्मनीक्ष्यताम्॥९९२॥

तद्व्याकरोति। परमार्थेति। गवाश्वादिवर्णात्मकं पदं दैवगत्या कल्पितमपि स्वार्थस्यगोत्वादेर्बोधकं, न हि तदकल्पितं, क्रमवतां वर्णानां तद्भावात्क्रमस्य च तेष्वारोपं विनाऽयोगान्नहि नित्या विभवश्चवर्णाः स्वारस्येन क्रमवन्तस्तथाऽऽत्मन्याविद्यश्रुत्याचार्यादेस्तद्वीधोपायत्वं द्रष्टव्यमित्यर्थः॥९९२॥

उपायसत्यतां मुक्त्वा नान्यादृश्युप²⁸⁹युज्यते॥
सत्यताऽत्र ह्युपायानामुपेये किं तयेष्यते॥९९३॥

किं चोपायानामर्थक्रियाकारित्वं सत्यत्वं त्यक्त्वा परमार्थसत्यता नोपेयबोधनोपयोगिनी,तन्न तेषां तादृशी सत्पतेत्याह। उपायेति। उपेयबोधनं सप्तम्यर्थः। सत्सूपायेष्वर्थक्रियाकारिषु तदीयपरमार्थसत्यत्वाभावापराधेनानुपायत्वानुपलम्भादिति हिशब्दार्थः।कार्योत्पत्तावनुपयोगित्वं परमार्थसत्यताया व्यनक्ति। उपेय इति॥९९३॥

गवादिखुरबिम्बो वा पदमित्युपदिश्यते॥
अनन्वितार्थसिद्ध्यर्थेदृ²⁹⁰ष्टान्तोऽयं तथा सति॥९९४॥

ननु गवादिपदं स्वार्थ बोधयदध्यस्तमित्यसिद्धं तस्यच तं²⁹¹ बोधयतस्तेनास्ति संगतिस्तथा श्रुत्यादेरपि ब्रह्मबोधकत्वेन संगतिः स्यादतस्तदसङ्गत्वहानिरित्याशङ्क्य पदशब्दस्यार्थान्तरमाह। गवादीति। तदीयखुरबिम्बशब्देन तदङ्कितो देशो गृह्यते। तथाऽपि कथमुपायेन श्रुत्यादिना गम्यमानं ब्रह्मासङ्गमङ्गीकर्तुं शक्यमित्याशङ्क्याऽऽह।अनन्वितेति। गवादिखुराङ्किते देशे पदशब्दिते सति कार्यकारणासंवन्धिप्रत्यगर्थज्ञप्त्यर्थं यथा हेत्यादिदृष्टान्त इत्यर्थः॥९९४॥

गवादिबोधनिर्वृत्तिः पदतज्ज्ञानहेतुतः॥
अनन्वितपदज्ञानगोपिण्डैकावसायिनी॥९९५॥

यथैवं नामरूपादिप्रपञ्चोपायहेतुतः॥
अपञ्चात्मके भूम्नि प्रत्यग्बोधः प्रजायते॥९९६॥

विवक्षितार्थसिद्धये दृष्टान्तं विवृणोति। गवादीति। यथा ज्ञातखुराङ्कितदेशहेतुकतद्धीहेतुको वा नष्टे विवक्षिते गवादौबोधो जायते स च ताभ्यामस्पृष्टगवादिमात्रविषय इत्यर्थः। नान्विते पदतज्ज्ञाने येन गोपिण्डेन तस्मिन्पर्यवसितेति यावत्। दार्ष्टान्तकमाह। एवमिति।आदिपदं क्रियार्थम्। प्रत्यक्प्रतीचीति यावत्। प्रत्यगाकारणाद्वा प्रत्यगिति बोधो विशेष्यते॥९९५॥९९६॥

प्रमाणभूमावैकात्म्यं विरोधान्न प्रतीयते॥
तमोन्वयाप्रमेयत्वात्तदभावेऽपि नेक्ष्यते॥९९७॥

कल्पितस्य ज्ञानसाधनत्वसाधनाय ब्रह्मणो द्वैतासंबन्धाय च यथा हेत्यादि व्याख्यामिदानीमात्मेत्येवोपासीतेतिसूत्रावतितारयिषया प्रसञ्जितचोद्योत्तरत्वेन व्याकर्तुं चोद्यनुद्रवति। प्रमाणेति। अवस्थाद्वये न वस्तुधीरज्ञानतत्कार्यविरोधात्तदभावो मानाभावःस्वापस्तत्रापि न तद्धीरज्ञानप्रतिबन्धात्तन्मेयत्वासिद्धिरित्यर्थः॥९९७॥

न हि वस्त्वात्मनैवाऽऽत्ममोहाद्युच्छित्तये क्वचिद्॥
प्रमाणनिरपेक्षं सद्वस्त्वलं स्वप्रसिद्धये॥९९८॥

मा भूदात्मधीः स तु स्वयमेव स्वाज्ञानतज्जे निवर्तयिष्यति बोधात्मत्वात्तस्मादप्रतिवन्धात्तस्मिन्प्रमाऽपि सदा स्यादित्याशङ्क्य सामान्यन्यायमाह। न हीति। शुक्त्यादिवस्तुस्वरूपेणैव प्रमाणानपेक्षं सत्स्वाविद्यातज्जापनुत्तये स्वक्षप्तये वा न क्वचिदपि देशादौशक्तं दृष्टम्। किंतु प्रमाणमपेक्ष्यैव यथोक्तकार्याय पर्याप्तमित्यर्थः॥९९८॥

संसारानवतारः स्यान्मानवैफल्यमेव च॥
इत्येतस्येह चोद्यस्य परिहाराय चोत्तरम्॥९९९॥

शुक्त्यादौ जडे मानापेक्षायामप्यात्मनि स्वप्रकाशे तदपेक्षां विना स्वरूपबोधादवोधादिध्वस्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। संसारेति। यथेत्याद्युत्तरत्वेनाऽऽदत्ते। इत्येतस्येति।पूर्वोक्तस्य सोपस्कारमनूदितस्य चोद्यस्यात्र परिहारायानन्तरवाक्यमित्यर्थः। तस्योक्तार्थेन वक्ष्यमाणार्थस्य समुच्चयार्थश्वकारः॥९९९॥

यथा गवात्मना साक्षाद्गां विन्देद्गोपदानुगः॥
प्रत्यक्चैतन्यसृत्यैवं विन्देत्तत्परमं पदम्॥१०००॥

परिहारं स्फुटयितुं वाक्यं व्याचष्टे। यथेति । गवादिखुराङ्कितं देशं दृष्ट्वा तदनुरोधेन गतो गामन्विष्यमाणस्तद्रूपेणाध्यक्षतो लभते तथा प्रत्यक्चैतन्यस्य त्वमर्थस्य सृत्याशोधनया तद्रूपेण मुमुक्षुर्ब्रह्म जानातीत्यर्थः॥१०००॥

प्रत्यक्तया यदाभाति ह्यागमापायिसाक्षितः॥
देहेन्द्रियमनोधीषु चैतन्याभासरूपकम्॥१००१॥

त्वमर्थं विविच्याऽऽह। प्रत्यक्तयेति। देहादिषु बाह्येष्वागमापायवत्सु यत्प्रत्यक्त्वेन तत्साक्षित्वेन चान्वयव्यतिरेकाभ्यां भाति तदेतत्पदमिति संबन्धः। साक्षित्वे चिदाभासस्य द्वारत्वद्योतनार्थं विशिनष्टि। चैतन्येति॥१००१॥

जडेष्वेकमनेकेषु कूटस्थं क्षणभङ्गिषु॥
अनात्मसु तथा चाऽऽत्मा संहतेष्वप्यसंहतः॥१००२॥

साक्ष्यावैलक्षण्ये कथं साक्षित्वं तत्राऽऽह। जडेष्विति। अजडमित्यध्याहारः। तथाऽपि भिन्नत्वे देहादिवदसाक्षित्वमित्याशङ्क्याऽऽह। एकमिति। सक्रियत्वेनासाक्षित्वमाशङ्क्याऽऽह। कूटस्थमिति। प्रत्यक्तया यदाभातीत्युक्तं प्रत्यक्त्वं व्यनक्ति।अनात्मस्विति।सावयवत्वाद्देहादिवदप्रत्यक्त्वमाशङ्क्याऽऽह। संहतेष्विति॥१००२॥

तस्यावाक्यार्थरूपस्य पदमेतत्प्रचक्षते॥
पद्यतेऽनेन तस्मात्तेनेदं पदमुच्यते॥१००३॥

शोधितं त्वमर्थमुक्त्वा तस्य ब्रह्मैक्यं प्रति पदत्वं प्रतिजानीते। तस्येति। ब्रह्मणस्तदर्थस्याखण्डस्य प्रत्यक्त्वेन शोधितं प्रत्यक्चैतन्यं हेतुरित्यर्थः। कथं त्वमर्थस्तदर्थस्य पदमित्याशङ्क्य करणव्युत्पत्त्ये त्याह। पद्यत इति। शोधितेन हि त्वमर्थेन तदर्थःस्वरूपतया ज्ञायते पदार्थज्ञानाधीनत्वाद्वाक्यार्थज्ञानस्येत्यर्थः॥१००३॥

स्वमहिम्नैव चेत्सिध्येदुपायः परमार्थवत्॥
स्वतः सिद्धेर्न मिथ्यात्वं तस्य स्यात्परमार्थवत्॥१००४॥

परमार्थादभिन्नश्चेन्नितराममृषात्मता॥
इत्यादि पूर्वमुक्तं यदनुसंधेयमत्र तत्॥१००५॥

प्रत्यक्कितो ब्रह्मधीहेतोर्याथार्थ्यावदाचार्यादेरपि तद्धीहेतोस्तद्भावान्न तन्मिथ्यात्वं युक्तमित्याशङ्क्याऽऽचार्यादि स्वतोऽन्यतो वा सिध्यतीति विकल्प्याऽऽद्यमनुवदति। स्वमहिम्नेति। सदा स्वतः सिद्धेः स चैतन्यवन्न जडः स्यादिति दूषयति। परमार्थवदिति। परतः सिद्धौ तस्य मिथ्यात्वं स्यादाध्यासिकसंबन्धादृते दृशा तदसिद्धेरिति द्वितीयं प्रत्याह। मिथ्यात्वमिति। किं चोपायः परमार्थादभिन्नो भिन्नो वा नाऽऽद्यइत्याह। परमार्थवदिति। स्वरूपेणोपायस्य त्वया सत्यत्वेष्टेस्तदभिन्नत्वोपगमाच्चेत्यतिशयस्तन्मृषार्थाभावाद्वस्त्वन्तराभावाच्च तदद्वयमिति भावः। न द्वितीयो भेदस्याप्रामाणिकत्वान्न च कुर्वतोऽकुर्वतश्चोपायत्वमतः सर्वस्योपायस्याद्वये चिदात्मनि कल्पितत्वमव्याकृतविचारादावुक्तमत्रोपायासत्यत्वे हेतुत्वेन ज्ञेयमित्याह। इत्यादीति॥१००४॥॥ १००५॥

न सामान्यं विशेषो वा यथैकात्म्येऽवगम्यते॥
उक्तमप्युत्तरत्रैतदसंतोषात्प्रवक्ष्यते॥१००६॥

ब्रह्मणः सामान्यविशेषात्मकत्वादकल्पितं जगदित्याशङ्क्योक्तवक्ष्यमाणन्यायविरोधानैवमित्याह। नेत्यादिना। तथोक्तमपीति तथाशब्दमाहृत्य योजना। असंतोषान्नाना

सेऽर्थे मानयुक्तिविरोधात्पुनर्दोषोक्तिरित्यर्थः॥१००६॥

प्रत्यगात्मनि विज्ञाते नाज्ञातमवशिष्यते॥
अनेन ह्येतदित्युक्त्या तत्पूर्वमुपवर्णितम्॥१००७॥

यथेत्यादेर्यथोक्तज्ञानानुवादित्वमर्थान्तरमुक्त्वा कीर्तिमित्यादेस्तात्पर्यं वक्तुमनेन हीत्यत्रोक्तमनुवदति। प्रत्यगिति। क्रियापदादूर्ध्वमितिपदं यत्पदं चावतार्य योजनीयम्॥१००७॥

निःशेषपुरुषार्थाप्तिर्दुःखहानिस्तु तत्फलम्॥
यथा हेत्युच्यते श्रुत्या साधनाभिन्नमात्मनः॥१००८॥

तस्य ज्ञानस्य फलोक्तिमवतारयति। निःशेषेति। पुरुषार्थः सुखं तस्य निःशेषत्वं

पूर्णत्वं तत्फलं तस्य ज्ञानस्य फलमिति यावत्। आत्मनो विदुष इत्येतत्। साधनाभिन्नंस्वरूपज्ञानाभिन्नं तस्यैव वाक्योत्थवृत्त्युपेतस्य साधनत्वादित्यर्थः। अनेन हीत्यादावुक्तंतत्त्वज्ञानं यथेत्यादिश्रुत्याऽनूद्य तत्फलमात्मरूपा मुक्तिः कीर्तिमित्यादिनोच्यत इति भावः॥१००८॥

ननु प्रतीचि विदिते तदन्यद्विदितं भवेत्॥
ज्ञानार्थेप्रकृते कस्माल्लाभार्थेनोपसंहृतिः॥१००९॥

अनेनेत्यत्र वेदेतिज्ञानेनोपक्रम्यानुविन्देदिति लाभमुक्त्वा पुनर्ज्ञानार्थेन विदिना कीर्तिमित्यादिश्रुतिरुपसंहरत्यतोऽनुविन्देदितिश्रुतेरुपक्रमोपसंहारविरोध इति शङ्कते।नन्विति। क्रियाशब्दादुपरिष्टादितिशब्दो द्रष्टव्यः। ज्ञानार्थे शब्दे मध्ये लाभार्थेनशब्देनोक्त्वा पुनर्ज्ञानार्थेन शब्देनोपसंहरति कस्मादिति चोद्यार्थः॥१००९॥

ज्ञानलाभार्थयोर्यस्मादेकार्थत्वं विवक्षितम्॥
अविद्याध्वंसमात्रत्वात्तेनात्रास्त्वविरुद्धता॥१०१०॥

ज्ञानेनोपक्रम्य लाभमुक्त्वा ज्ञानफलत्वेनोपसंहारो न विरुध्यते ज्ञानलाभार्थशब्दयोरैकार्थ्यादित्याह। ज्ञानेति। यस्मादित्यस्य तेनेत्यनेन संबन्धः। ज्ञानलाभयोरैक्ये हेतुमाह। अविद्येति। हस्तगतविस्मृतसुवर्णलाभवत्प्रत्यग्ब्रह्मलाभस्याज्ञानध्वस्तिमात्रत्वात्तस्याश्च ज्ञानानतिरेकात्तयोरेकताऽत्रेत्यर्थः। तयोरैक्यं हेतूकृत्यानुविन्देदित्यत्र प्रक्रमोपसंहाराभ्यामविरुद्धत्वमाह। तेनेति॥१०१०॥

नित्यलब्धैकरूपस्य नालाभोऽज्ञानतोऽन्यतः॥
यथैवं तस्य लाभोऽपि तज्ज्ञानान्नान्यतो भवेत्॥१०११॥

आत्मनि लाभस्य ज्ञानमात्रत्वं दृष्टान्तेन साधयति। नित्येति। आत्मन्यलाभस्याज्ञानानतिरेकात्तत्र लाभो²⁹² ज्ञानमेवेत्यर्थः॥१०११॥

आत्मता ब्रह्मणो लाभो ब्रह्मताऽप्यात्मनः फलम्॥
व्यावर्त्यभेदात्तद्भित्तेरेकं वस्तु द्विरुच्यते॥१०१२॥

ग्रामादौ ज्ञानलाभयोर्भेदोपलम्भात्प्रकृतेऽपि कथं तदैक्यमित्याशङ्क्य तत्साधनार्थमत्रलाभशब्दार्थमाह। आत्मतेति। फलशब्दो लाभार्थः। ब्रह्मणोऽनात्मत्वे ब्रह्मत्वायोगादात्मनश्चाब्रह्मत्वे तत्त्वानुपपत्तेस्तयोरैक्ये कथं ब्रह्माऽऽत्मेति द्विर्वचनं पौनरुक्त्यात्तत्राऽऽह। व्यावर्त्येति। संसारित्वपारोक्ष्यादिनिरस्यभेदाद्विशिष्टभेदेऽपि वस्तुतो वस्त्वेकमेव द्विवारं व्यपदिश्यते तथाच व्यावर्त्यभेदेन विशिष्टवाच्यार्थभेदादपुनरुक्तिरित्यर्थः॥ १०१२॥

ब्रह्मता नाऽऽत्मनोऽन्यत्र नाऽऽत्मता ब्रह्मणोऽन्यतः॥
यत एवमतोऽभेदो ज्ञानलाभार्थयोरिह॥१०१३॥

तदभेदमुक्तमनूद्य तं हेतूकृत्य प्रतीचि ज्ञानलाभयोरैक्यं निगमयति। ब्रह्मतेति।न हि प्रत्यग्ब्रह्मणोरभेदे ज्ञानादन्यो लाभस्तत्रास्तीत्यर्थः॥१०१३॥

लब्धृलब्धव्ययोर्भेदो यत्राविद्योत्थभूमिषु॥
फलभेदः क्रियाभेदात्तत्र भिन्नार्थता तयोः॥१०१४॥

तच्छब्दयोरर्थभेदस्तर्हि कुत्रेत्याशङ्क्याऽऽह। लब्धिति। यत्र मैत्रो लब्ध्वाग्रामादि लभ्यं स एव ज्ञाता घटादि ज्ञेयं तत्र ज्ञानलाभार्थक्रिययोर्भेदाज्ज्ञानलाभयोःफलयोर्भेदोऽतोऽविद्योत्थानात्मसु तच्छब्दयोभिन्नार्थतेत्यर्थः॥१०१४॥

आप्ताशेषपुमर्थोऽपि प्रत्यग्याथात्म्यमोहतः॥
असर्वज्ञो भवेदात्मा तथाऽनाप्तार्थएव च॥१०१५॥

अविद्यादशायां लब्धृलब्धव्ययोर्ज्ञातृज्ञेययोश्च भेदाज्ज्ञानलाभशब्दयोर्भिन्नार्थतेत्युक्तम्। इदानीमाप्ताशेषपुमर्थस्य चिद्धातोर्न लब्धृत्वादीत्याशङ्क्योक्तमेव समर्थयते।आप्तेति। वस्तुतस्तु नासर्वज्ञत्वं नाप्यनाप्तार्थत्वमिति चशब्दार्थः॥१०१५॥

तत्राऽऽत्मा लब्धाऽविद्वान्स्याल्लब्धव्यं च क्रियाफलम्॥
उत्पत्त्याद्यन्तरायं सत्कारकोपात्तिपूर्वकम्॥१०१६॥

अविद्यादशां दर्शयित्वा तत्र लब्धादिसंभावनामाह। तत्रेति । चशब्दादविद्वानात्मा ज्ञाता ज्ञेयं घटादीत्युक्तम्। क्रियाफलं विशिनष्टि। उत्पत्त्यादीति। अन्तरायोव्यवधिस्तदुक्तमुत्पाद्यक्रियाव्यवहित इति। कारकाणामुपात्तिरुपादानं तत्पूर्वकं क्रियाफलंकारकाभावे तदभावादित्याह। कारकेति॥१०१६॥

तादृग्लब्धोऽप्यलब्धः स्यादविद्यामात्रहेतुतः॥
आद्यन्तयोरभावाच्च स्वमपुत्रादिलाभवत्॥१०१७॥

अनात्मलाभस्याविद्योत्थमिथ्याज्ञानजन्यत्वेनाऽऽभासत्वमाह। तादृगिति। मात्रशब्दो वास्तवहेत्वन्तरनिरासार्थः। अनात्मलाभोऽविद्याकल्पित आगन्तुकत्वात्संमतवदित्याह। आद्यन्तयोरिति॥१०१७॥

विपरीतस्वभावोऽत आत्मलाभः स्वतः सदा॥
अज्ञानहेतोरन्यादृक्स च ज्ञानान्निवर्तते॥१०१८॥

आत्मलाभोऽप्यविद्याकल्पितो लाभत्वादनात्मलाभवदित्याशङ्क्याऽऽह। विपरीतेति। अतोऽनात्मलाभादिति यावत्। वैपरीत्यमेवाऽऽह। स्वत इति। जडत्वं कादाचित्कत्वं चोपाधिरिति भावः। तस्यापि कादाचित्कत्वादिदृष्टेः साधनव्याप्तिमाश-

ङ्क्यायाह। अज्ञानेति। कादाचित्कत्वोपाधेर्न²⁹³ व्यतिरेकशुद्धिरज्ञाने व्यभिचारादित्याशङ्क्याऽह। स चेति । अज्ञानाख्योहेतुस्तद्विरोधिनो ज्ञानादपगच्छत्यतश्चाऽऽत्मलाभः स्वाभाविको नित्यस्तदन्यथात्वप्रथाहेत्वभावात्तथा च विमतोऽकल्पितोऽनाद्यनन्तत्वादात्मवदिति व्यतिरेकशुद्धिरिति भावः॥१०९८॥

आरभ्य सर्वेवेदेति ज्ञानार्थेनोपसंहृतिम्॥
अतोऽनुविन्देदित्याह लाभार्थेनैव तत्फले॥१०१९॥

अविरोधमुपसंहरति। आरभ्येति। यतो दर्शितनीत्या ज्ञानलाभयोरैक्यमतोऽनेनहीति ज्ञानार्थेन विदिनाऽऽरम्यानुविन्देदिति लाभार्थेन विदिना मध्ये लाभमुक्त्वा भूयोज्ञानफले वाच्ये ज्ञानार्थेनैव विदिशब्देनोपसंहृतिमाह श्रुतिरिति योजना॥१०१९॥

अप्रख्यातो यथैवाऽऽत्मा व्याकृते ख्यातिमेयिवान्॥
एवं तदववोधान्ना ख्यातिमेत्यविनश्वरीम्॥१०२०॥

आदिमध्यावसानानामविरोधमुक्त्वा कीर्तिमित्यादि पूर्वपक्षानुगुणतया व्याचष्टे। अप्रख्यात इति। अव्याकृते नामरूपाभ्यामख्यातोऽपि व्याकृते जगति ताभ्यामाख्यातस्तथा यथोक्तात्मज्ञानादधिकृतः पुरुषो नित्यसिद्धां ख्यातिमेतीत्यर्थः॥१०२०॥

संहतिश्चक्षुरादीनां लोकशब्देन भण्यते॥
यथाऽऽत्मा संहतिं प्रापद्व्याकृतः करणादिभिः॥१०२१॥

एवं विद्वानवाप्नोति पुत्रामात्यादिसंहतिम्॥
उक्तज्ञानप्रवृत्त्यर्थमर्थवादोऽयमिष्यते॥१०२२॥

श्लोकशब्दार्थमाह। संहतिरिति। पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह। यथेति। ननुनोक्तं फलमात्मज्ञानानुकूलं तस्य निरतिशयफलोपायत्वात्तत्राऽऽह। उक्तेति॥१०२१॥॥१०२२॥

निरेषणानां नेदृग्धिसंसारं प्रजिहासताम्॥
फलं युक्तं प्रवृत्त्यङ्गमर्थवादो भवेदतः॥१०२३॥

ब्रह्म वेदेत्यादिवत्फलविवक्षयैव किं न स्यादत आह। निरेषणानामिति। एषणात्रयनिर्मुक्तानां तदन्तस्थं संसारं त्यक्तुमिच्छतां तदन्तर्भूतं ख्यात्यादिफलं नोचितमित्यर्थः।फलविवक्षायोगे वाक्यस्य ज्ञानस्तुत्यर्थत्वं फलतीत्याह। प्रवृत्तीति॥१०२३॥

कीर्ति चैकात्म्यविज्ञानं श्लोकं चैकात्म्यसंगतिम्॥
यथोक्तवस्तुवेद्येतत्फलमाप्नोत्यभीप्सितम्॥१०२४॥

चकाराभ्यां पूर्वपक्षं व्यावर्त्य सिद्धान्तमाह। कीर्तिमिति। न हि संभवन्त्यां फलोक्तौ स्तुतिकल्पना युक्ता तथा च ज्ञानलाभयोर्नात्रार्थभेदो ब्रह्मात्मनोरभेदादिति यथोक्तं

वस्तु यो वेद स मुमुक्षूणामपेक्षितमैक्यज्ञानं तत्फलं च मुक्तिमाप्नोतीत्येतदर्थं कीर्त्यादिवाक्यमित्यर्थः॥१०२४॥

अव्याकृतव्याकरणं प्रत्यग्दर्शनसिद्धये॥
तदन्तरायस्तत्सक्तिस्तन्निवृत्तौ परा श्रुतिः॥१०२५॥

तदेतदित्यादेस्तात्पर्यमाह। अव्याकृतेति। आत्मज्ञानार्थं सृष्टिरुच्यते तदस्य रूपमित्यादिश्रुतेस्तस्य प्रतिबन्धस्तत्र सृष्टे जगत्यासक्तिस्तन्निवृत्त्यर्थमुत्तरं वाक्यं नामरूपासक्तमेवास्य दर्शनं बाह्यविषयासङ्गि प्रीतेर्गृह्यमाणत्वात्तन्निविवर्तयिषुरतश्चाऽऽत्मनि प्रविवर्तयिषुः प्रकरोतीति भर्तृप्रपञ्चैरुक्तत्वादित्यर्थः॥१०२५॥

शब्दादिबडिशाकृष्टचेतसः प्रत्यगीक्षणे॥
न सामर्थ्यं यतस्तेभ्यो व्यावृत्त्यर्थे परा श्रुतिः॥१०२६॥

तदासक्तिर्नाऽऽत्मधीप्रतिबन्धः सह संभवादित्याशङ्क्याह। शब्दादीति। ते हि दृश्यमानाश्चित्तस्याऽऽकर्षत्वाद्वडिशवदालक्ष्यन्ते तत्प्रवणचेतसो न प्रत्यगर्थधीर्युक्ता पराक्प्रत्यग्दृष्ट्योर्विरोधात्तस्माद्विषयेभ्यो मनो व्यावर्त्य प्रतीचि प्रवेशयितुमुत्तरा श्रुतिरित्यर्थः॥१०२६॥

हेत्वन्तरोपदेशो वा पदनीयत्व आत्मनः॥
तदेतदितिशास्त्रेण भण्यते तद्बुभुत्सवे॥१०२७॥

आत्मनः पदनीयत्वे तस्यैवाज्ञातत्वसंभवो हेतुरुक्तोऽधुना निरतिशयप्रियत्वं हेत्वन्तरमनेनोच्यत इतिभाष्योक्तं तात्पर्यमाह। हेत्वन्तरेति। तद्बुभुत्सवे हेत्वन्तरमात्मानं वाजिज्ञासमानायेत्यर्थः॥१०२७॥

सांख्यमुक्तिनिवृत्त्यर्थमथवाऽस्तूत्तरा श्रुतिः॥
प्रेयोगिराऽऽत्मनो यस्मान्निष्ठाऽऽनन्दस्य भण्यते॥१०२८॥

प्रकृतिपुरुषाविवेककृतबन्धध्वस्तिमात्रं मुक्तिर्नानतिशयमुखव्यक्तिरिति सांख्याः। यथाऽऽहुः—

“वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य।
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य” इति॥

“प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात्प्रधानविनिवृत्तौ।
ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति” इति च॥

तन्निवृत्त्यर्थमिदमिति तात्पर्यान्तरमाह। सांख्येति। कथमनया श्रुत्या सर्वस्मात्प्रियतमत्वमात्मनो वदन्त्या सांख्यमुक्तिनिवृत्तिस्तत्राऽऽह। प्रेयोगिरेति। आत्मनः प्रियतमत्वोक्त्या तस्मिन्नानन्दस्यावसानं यतोऽनया श्रुत्योच्यतेऽतो दुःखत्रयध्वस्तिमात्रं सांख्यीयं मोक्षं न मृष्यते श्रुतिरित्यर्थः॥१०२८॥

पुत्रात्प्रेय इदं तत्त्वंवित्तात्प्रियतरं तथा॥
पुत्रो वित्तं च लोकेऽपि प्रसिद्धं प्रियरूपतः॥१०२९॥

भाष्यद्वयानुसारेण स्वाभिप्रायेण च तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षरार्थमाह। पुत्रादिति। वीतरागाणां मुमुक्षूणां पुत्रादौ प्रेमानुपलम्भात्कथं तस्मात्प्रियतरत्वं स्वस्योच्यते तत्राऽऽह।पुत्र इति। अपिरभिव्याप्तौ। न वस्तुतोऽस्य प्रियत्वं किंतु प्रतीत्येति वक्तुं रूपशब्दः। लोकदृष्ट्याऽऽत्मनस्तस्मात्प्रियतरत्वोक्तिरित्यर्थः॥१०२९॥

ईयसुंस्तमबर्थे स्यात्पुत्रादीनां बहुत्वतः॥
छान्दसत्वात्प्रियतमस्तथाऽऽत्मा संभवत्यपि॥१०३०॥

ईयसुन्प्रत्ययस्यार्थमाह। ईयसुन्निति। बहूनामेकस्य निर्धारणे तमपो विधानादात्मनश्च प्रियत्वे पुत्रादिम्यो बहुभ्योऽतिशयस्य विवक्षितत्वादिति हेतुमाह। पुत्रादीनामिति।ननु द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनावितिस्मरणात्तमवर्थत्वं तस्यायुक्तं तत्राऽऽह।छान्दसत्वादिति। ईयसुनस्तरपा समानार्थत्वस्मृतावप्यस्य च्छन्दोगतत्वादविवक्षित्वा स्वार्थे तमबर्थत्वमेष्टव्यमित्यर्थः। छान्दसत्वेऽपि किमित्यस्यातिशयमात्रमादाय तमबर्थतेष्टा मुख्यसंभवे लक्षणायोगादित्याशङ्क्य प्रियतमत्वस्यैवाऽऽत्मनि संभवादन्यस्य तादृशोऽभावात्तस्मिन्नीयसुनस्तमबर्थत्वमेवेत्याह। प्रियतम इति। अपिरवधारणे। आत्मैव प्रियतमो न तथाऽनात्मा तस्मिन्प्रियतमत्वमेव संभवति पुत्राद्यनेकापेक्षया²⁹⁴प्रयत्वादिति योजना॥१०३०॥

वित्तात्पुत्रः प्रियः पुत्रात्पिण्डः पिण्डात्तथेन्द्रियम्॥
इन्द्रियेभ्यः प्रियः प्राण आत्मा प्रियतमस्ततः॥१०३१॥

तस्य प्रियतमत्वं पारिशेष्यानुभवाम्यामाह। वित्तादिति॥१०३१॥

वित्तं द्विविधमप्यत्र वित्तशब्देन गृह्यते॥
देवलोकः फलं यस्माद्देवस्यापि न तत्पदम्॥१०३२॥

वित्तशब्दस्य विवक्षितमाह। वित्तमिति। मानुषं दैवं चेति द्वैविध्यम्। प्रकृताश्रुतिः सप्तम्यर्थः। मानुषं वित्तं धनादि बन्धफलत्वादत्रवित्तशब्देन गृह्यतां दैवं वित्तंध्यानाख्यं मुक्तिफलत्वान्न तेन प्रायमित्याशङ्क्याऽऽह। देवेति। यथा पुत्रकर्मणोर्मनुष्यलोकः पितृलोकश्च फलमेवं देवलोकोऽपरविद्याख्यदैववित्तस्यापि फलं विद्यया देवलोकइतिश्रुतेर्न मुक्तिस्तत्फलं निषेधश्रुतेस्तस्मात्तदपीह ग्राह्यमित्यर्थः॥१०३२॥

प्रीतिसाधनहेतुत्वात्प्राणादौ प्रीतिरिष्यते॥
बन्धकीप्रीतिवन्मुख्या नैवानात्मसु युज्यते॥१०३३॥

आत्मनि प्राणादौ च प्रीतेः समत्वात्कथमात्मनः प्रियतमत्वं तत्राऽऽह। प्रीतीति।

उल्लासोमानसः प्रीतिस्तस्याः साधनमुत्पादनं तत्र हेतुत्वादिति यावत्। बन्धकी वारवनिता। वर्धकीप्रीतिवदिति पाठे स्वसती वर्धकी प्रसिद्धैव॥१०३३॥

व्याध्याद्युप्लुतो²⁹⁵ यस्माद्वक्ति निर्विण्णमानसः॥
अद्यैव मरणं श्रेयो मम दुःखार्दितात्मनः॥१०३४॥

प्राणादिषु प्रीतेरमुख्यत्वे लोकप्रसिद्धिमाह। व्याध्यादीति। आदिपदेन दरिद्रताराजपीडादि गृह्यते। तस्मात्प्राणादावमुख्या प्रीतिरिति शेषः॥१०३४॥

प्रतीचि निर्निमित्तैव सर्वावस्थास्वपीष्यते॥
प्रीतिरग्न्युष्णवत्तस्मादात्मा प्रेयाननात्मनः॥१०३५॥

तथैव प्रतीच्यपि प्रीतिरमुख्या स्यादित्याशङ्क्यानुभवविरोधमाह। प्रतीचीति।तत्र स्वाभाविकी प्रीतिरित्यत्र दृष्टान्तमाह। अग्नीति। प्राणादावात्मनि च प्रीतेरेकरूपत्वाभावे फलितमाह। तस्मादिति॥१०३५॥

त्रैगुण्यात्सर्वभावानां मोहदुःखसुखात्मता॥
स्वत एव त्वनध्यस्ता ह्येवं केचित्प्रचक्षते॥१०३६॥

आत्मनि मुख्या प्रीतिरनात्मन्यमुख्येत्युक्ते वैपरीत्यमिति सांख्यमतमाह। त्रैगुण्यादिति। स्वतस्त्वव्याख्यानमनभ्यस्तेति। उक्तार्थस्य सांख्यशास्त्रे प्रसिद्धतां वक्तुंहिशब्दः। आत्मनः सत्त्वादिगुणहीनत्वात्स्वतः सुखाद्यभावः। यथाऽऽह—“गुणवत्यगुणस्य सतस्तस्यार्थमपार्थकं चरति” इति। तथाच प्राकृतबुद्ध्यविवेकात्तस्य सुखादीति तस्मिन्प्रीतिरमुख्या—

“तत्र जरामरणकृतं दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः।
लिङ्गस्याविनिवृत्तेस्तस्माद्दुःखं स्वभावेन"॥

इत्युक्तेरिति भावः॥१०३६॥

तत्तु नैवं यतः सत्त्वं मोहादित्रयकृद्धियः॥
भानूदयंप्रपश्यामश्चोरदृग्रोगिदिग्दृशाम्॥१०३७॥

भावानां त्रैगुण्यकृतं मोहाद्यात्मत्वं दूषयति। तत्त्विति। एकमेव सत्त्वं बुद्धेर्मोहादिकरमित्यत्र दृष्टान्तमाह। भानुदयमिति। स हि केवलसत्त्वात्मकः। यदाह—सत्त्वंलघु प्रकाशकमिष्टमिति। नात्र रजस्तमसी चलनावरणयोरभावात्तथाऽपि चोराणां नेत्ररोगिणां दिग्विभागं द्रष्टुमिच्छतां च क्रमेण मोहदुःखसुखानां कारणं प्रतीमोऽतो नभावानां त्रैगुण्यान्मोहाद्यात्मतेत्यर्थः॥१०३७॥

समं त्रयं त्रिषु भवेत्त्तैगुण्यं चेद्रवौमतम्॥
गुणान्तराधिकारोऽपि न च भानूदये मतः॥१०३८॥

भानूदयस्यापि गुणत्रयात्मकत्वमनात्मत्वात्संतवदित्याशङ्क्य तस्करादिषु भास्करोदयदर्शिषु मोहादीनां साम्यं स्यादित्याह। सममिति। न हि भानूदयस्य गुणत्रयात्मत्वे पुरुषभेदेन कार्यविशेषकरत्वे हेतुरस्तीति भावः। किंच रवेत्रैगुण्यं वदतःसिद्धान्तहानिस्तस्य प्रकाशैकरसस्य सत्त्वमूर्तित्वात्सत्त्वं लघु प्रकाशकमित्युक्तेरित्याह। गुणान्तरेति। अधिकारशब्दोऽत्र प्रवेशविषयः। न हि तत्र रजस्तमसी तत्कार्याभावात्। उपष्टम्भकं चलं च रजो गुर्वावरकमे²⁹⁶व तम इति हि पठन्ति। न च कार्यभेददृष्ट्या तत्र त्रैगुण्यं कल्प्यं तदव्यवस्थानस्योक्तत्वात्सत्त्वस्य तु व्यवस्थया कार्यकरत्वमबाधितानुभवाधिगतमित्यर्थः॥१०३८॥

प्रमाणैर्गृह्यते प्रीतिर्व्यभिचारिण्यनात्मसु॥
रज्ज्वां सर्पादिवन्नैवं प्रत्यगात्मनि सेक्ष्यते॥१०३९॥

यत्तु सत्त्वाद्यभावादात्मनः सुखाद्यभावे तत्र प्रीतिरमुख्येति तत्राऽऽह। प्रमाणैरिति। सा व्यभिचारिणी प्रीतिरिति यावत्। सर्वावस्थास्वपि तस्मिन्ननतिशयप्रीतिप्रतीतेरित्यर्थः॥१०३९॥

आत्मैव प्रिय इत्यत्र हेतुः स्पष्टोऽभिधीयते॥
श्रुत्याऽन्तरतरोक्त्येह तद्धेतुश्वाऽऽत्मतोच्यते॥१०४०॥

पुत्रादौ प्रीतिव्यभिचारेऽप्यात्मवत्प्राणादौ तदव्यभिचारादात्मनो न प्रियतमत्वमित्याशङ्क्य पदान्तरमादत्ते। आत्मैवेति। स्पष्टत्वमुभयसंमतत्वम्। तृतीये समानाधिकरणे व्यधिकरणे अपि वा। इहेति प्रकृतवाक्योक्तिः। अन्तरतमत्वे प्रियतमत्वसाधने हेतूक्त्यर्थं यदयमात्मेति वाक्यमित्याह। तद्धेतुश्चेति॥१०४०॥

यथाऽन्तरतमः प्रत्यक्तथोदर्के प्रवक्ष्यते॥
वाचक्नव्यक्षरान्तेन ग्रन्थेन प्रत्यगात्मनः॥१०४१॥

न केवलमत्रैव प्रतीचोऽन्तरतमत्वं किंतूत्तरत्रापीत्याह। यथेति। गार्ग्या वचक्नोर्दुहितुः प्रश्नोऽक्षरविषयस्तादृक्क मुनेरुत्तरं तदन्तग्रन्थेन तन्निर्णयपरेण प्रत्यगात्मयोगिना तस्यान्तरतमत्वमुच्यते। अक्षरं हि सर्वस्मादान्तरं तच्च प्रत्यगिति तदन्तरतमत्वं दर्शितमित्यर्थः॥१०४१॥

प्रत्यक्ताऽन्यानपेक्षा हि तदन्यत्तदपेक्षया॥
यतोऽन्तरतमः प्रत्यङ्कस्मादेवावगम्यते॥१०४२॥

किं चाऽऽत्मत्वस्याऽऽत्मनोऽन्यानपेक्षत्वादनात्मनश्चाऽऽत्मापेक्षत्वात्सोऽन्तरतम इत्यन्तरतमत्वे युक्तिमाह। प्रत्यक्तेति। अपेक्षणीयवस्त्वसंभवो हिशब्दार्थः। अनात्मनोऽ-

नात्मत्वादेव स्वातन्त्र्यायोगः। प्रत्यक्त्वस्याऽऽत्मनि स्वाभाविकत्वे फलितमाह। यत इति॥१०४२॥

यस्य त्वष्टास्ववस्थासु प्रत्यक्त्वं सममिष्यते॥
तस्यान्तरतम इति दुर्घटं वचनं भवेत्॥१०४३॥

अन्तरतरवचनं स्वमतेनोपपाद्य भर्तृप्रपञ्चमते न युक्तमित्याह। यस्येति। पिण्डो जातिर्विराट्सूत्रं दैवमव्याकृतमन्तर्यामी साक्षीत्यष्टावस्थानां न बाह्याभ्यन्तरभावो यथा घटशरावादीनां मृद्विकाराणां मृदेव तत्त्वं तथा सामान्यमात्मत्वमतस्तासु प्रत्यक्त्वं सममिति पक्षे माऽऽत्मनोऽन्तरतमत्वसिद्धिरित्यर्थः॥१०४३॥

अन्यूनाधिकरूपासु त्वष्टावस्थास्विहाऽऽत्मनः॥
कं विशेषं समाश्रित्य ह्यात्माऽन्तरतमो मतः॥१०४४॥

अवस्थासु प्रतीचः साम्येऽप्यन्तरतमत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अन्यूनेति।इहेत्यात्मनि कल्पितावस्थास्वन्तर्बहिर्विभागहीनासु सतीष्विति यावत्। तस्मादात्मातिरिक्ताव्याकृतादीनां बाह्यान्तरभावो वाच्योऽन्यथा प्रतीचोऽन्तरतमत्वासिद्धेरिति भावः।आक्षिप्तविशेषासंभवं स्फुटयितुं हिशब्दः॥१०४४॥

भाक्तैवानात्मसु प्रीतिर्यस्मात्तस्मादनात्मनः॥
व्युत्थाप्य निखिलां प्रीतिं प्रतीच्येव निवेशयेत्॥१०४५॥

परपक्षनिरासद्वाराऽऽत्मनोऽन्तरतमत्वं प्रियतमत्वे हेतुमुक्त्वा स्वपक्षमुपसंहरति। भाक्तैवेति॥१०४५॥

एवं व्यवस्थितौ सत्यां युक्तिलेशोऽभिधीयते॥
पुत्रादि²⁹⁷ प्रियमात्मेति द्वयोर्विवदमानयोः॥१०४६॥

आत्मनोऽन्यत्प्रियमिति यो ब्रूते मोहसंप्लुतः॥
ब्रुवाणं तं प्रति ब्रूयादिति श्रुत्यनु²⁹⁸शासनम्॥१०४७॥

आत्मैव प्रियो नानात्मेति स्थिते तत्प्रियतमत्वे युक्तिसंक्षेपार्थं स योऽन्यमित्यादिवाक्यमाह। एवमिति। तद्योजयति। पुत्रादीति²⁹⁹।³⁰⁰ आत्मेतरप्रियवादित्वे हेतुमाह।मोहेति॥ १०४६॥१०४७॥

यस्ते प्रियतयाऽभीष्टः सोऽचिराद्दुःखकृद्भवेत्॥
यतो नङ्क्ष्यति स क्षिप्रं नश्यंश्चासुखकृत्प्रियः॥१०४८॥

श्रुतिवचो व्याख्याय प्रियं रोत्स्यतीत्यादि प्रतिवादिवचो व्याचष्टे। यस्त इति।दुःखकरत्वे हेतुमाह। यत इति। विनाशित्वेऽपि कथं दुःखकरत्वं तदाह। नश्यन्निति। प्रियस्य नश्यतो दुःखकरत्वं प्रसिद्धमिति वक्तुं चशब्दः॥१०४८॥

यथोक्तस्याविसंवादं तत्तथैवेति च श्रुतिः॥
आत्मैव प्रिय इत्येवं प्रतिज्ञां प्रत्यभाषत॥१०४९॥

तथैव स्यादिति श्रुतेरर्थमाह। **यथोक्तस्येति।**आत्मैव प्रिय इत्येवंविधां प्रतिज्ञामादावुक्त्वा तच्छेषत्वेनानात्मनो दुःखकरत्वेनाप्रियत्वस्योक्तस्याविसंवादं च तथैव स्यादितिप्रत्यभाषत श्रुतिरिति योजना। यद्वा यत्तेनोक्तं तत्तथैवेतिश्रुतिरात्मैव प्रिय इति प्रतिज्ञांयथोक्तस्यानात्माप्रियत्वस्याविसंवादमभाषतेति संबन्धः। तदेतत्प्रेयः पुत्रादित्यादिनोक्तमनुवदति। आत्मैवेति॥१०४९॥

यस्मादेवमतो हित्वा प्राणादीनप्रियात्मनः॥
सर्वान्तरतमात्मानमुपासीत प्रियं सदा॥१०५०॥

पुत्रादिप्रियस्यानित्यत्वादात्मैव प्रियः सुखरूप इति प्रतिज्ञातं प्रतिपाद्याऽऽत्मानमेवप्रियमुपासीतेत्यस्यार्थमाह। यस्मादिति। सर्वस्मादन्तरताऽस्ति यस्याऽऽत्मनः स सर्वान्तरतस्तमिति यावत्। यद्वा मकारोऽत्र लुप्तो द्रष्टव्यः। सर्वान्तरतमश्वासावात्मा चतमिति वा। विजातीयप्रत्ययाव्यवधानार्थं सदेत्युक्तम्॥१०५०॥

स य आत्मानमित्युक्त्या प्राप्तदोषनिराक्रिया॥
प्रमायुकत्वं मर्त्यत्वात्प्राणादेर्न तु वार्यते॥१०५१॥

स य आत्मानमित्यादिफलोक्तितात्पर्यमाह। स य इति। न हास्य प्रियमित्यत्रप्रियमात्मसुखं तस्यापि लौकिकसुखवन्नाशः सुखत्वात्प्राप्तस्तस्य दोषस्य निराक्रियाफलोक्त्या क्रियत इत्यर्थः। प्रियशब्देन प्राणादि विवक्षित्वा विदुषो विद्यासामर्थ्यात्तन्न नश्यतीति फलवाक्यार्थे का हानिरित्याशङ्क्याऽऽह।प्रमायुकत्वमिति॥१०५१॥

व्यावृत्तसर्ववाह्यार्थप्रीतेस्तन्मुक्तिकामिनः॥
न हास्येति गिरा नातो मुमुक्षोः फलकीर्तनम्॥१०५२॥

अतोऽन्यदार्तमितिश्रुत्या प्राणादेर्नाशित्वात्तदनाशो नोच्यते निर्गुणविद्याफलत्वेनेति फलितमाह। व्यावृत्तेति। बाह्यप्रीतिनिबन्धनो बन्धस्तच्छब्दार्थः। प्राणादेरनात्मनोनाशस्यावश्यंभावित्वमतःशब्दार्थः। विरक्तस्य संसारं जिहासतो मुमुक्षोर्ज्ञानिनो ज्ञानफलं प्राणाद्यनाशित्वं नानेनोच्यते। न हि नाशिनोऽनाशित्वोक्तिर्विद्याफलं मिथ्याज्ञानमूलत्वादित्यर्थः॥१०५२॥

आविरिञ्चाद्विरक्तश्चेत्कुम्भीपाकादिवेह यः॥
आप्ताशेषक्रियाकार्यो मुक्तौ स विनियुज्यते॥१०५३॥

उक्ताधिकारिणः प्राणाद्यनाशापेक्षाभावाच्च तदनाशो विद्याफलत्वेन नात्रोच्यतइत्याह।

आविरिञ्चा

दिति। ब्रह्मलोकावसानादशेषसंसारादिति यावत्। चेच्छब्दो

विरक्ते दौर्लभ्यद्योतनार्थः। इहेति मध्येऽधिकृतानामिति यावत्। क्रियाकार्यं चित्तशुद्धिः॥१०५३॥

परीक्ष्य लोकानित्यादि तथा नैगमिकं वचः॥
त्यज धर्ममधर्मंचेत्येवमादि स्मृतेरपि॥१०५४॥

वैराम्यादिभाजो मुक्तिभाक्त्वे श्रुतिस्मृती प्रमाणयति। परीक्ष्येति। स्मृतेरपि वच इति संबन्धः॥१०५४॥

आत्माविद्यापनुत्त्यर्थंप्रारब्धोपनिषत्परा॥
आत्मेत्युपक्रमं यच्च तत्सूत्रं प्रागुदाहृतम्॥१०५५॥

तदाहुरित्यादेर्गतेन संबन्धं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। आत्मेति। परविषयोपनिषदुषावा इत्याद्या स्वाविद्याध्वंसिस्वविद्यार्थं प्रवृत्तेत्यर्थः। तस्यामुपनिषद्यात्मेत्येवोपासीतेत्यात्मविद्यासूत्रं तच्च वर्णितमित्याह। आत्मेत्युपक्रममिति³⁰¹। आत्मेत्यु³⁰²पक्रमो यत्रास्ति तत्तथेति यावत्॥१०५५॥

तद्धेदमित्यनेनास्याः प्रमेयोऽर्थो निरूपितः॥
अकृत्स्नवचसा तद्वत्प्रमाभासोऽप्यपोदितः॥१०५६॥

अव्याकृतवाक्योक्तमनुवदति। तद्धेति। अस्या उपनिषदः प्रमेयोऽनधिगतः प्रत्यगात्मेति यावत्। अकृत्स्नो हीत्यादिवाक्योक्तमनुद्रवति। अकृत्स्नेति। अज्ञातप्रत्यगर्थस्याव्याकृतवाक्येन मेयोक्तिवदकृत्स्नवाक्येनानात्मनि प्रमाभासः परं न प्रमेति तन्मेयत्वं निरस्तमित्यर्थः॥१०५६॥

आत्मैवैकोऽत्र द्रष्टव्यः कृत्स्नत्वान्नाऽऽत्मनोऽपरः॥
अकृत्स्न एव तावत्स्यात्तदन्यो यावदीक्ष्यते॥१०५७॥

अथ प्रकृतसूत्रार्थं कीर्तयति। **आत्मेति।**अत्रेत्यात्मानात्मनोर्द्रष्टव्यत्वप्राप्तावित्यर्थः।अन्ययोगव्यवच्छेदेनाऽऽत्मनो द्रष्टव्यत्वे हेतुः कृत्स्नत्वादिति। तस्मिन्दृष्टे द्रष्टव्यस्यानवशिष्टत्वादित्यर्थः। एवकारार्थमाह। नेति। अनात्मनोऽद्रष्टव्यत्वे हेतुः। अकृत्स्न इति। तस्मादात्मनोऽन्योऽनात्मा यावद्दृश्यते तावन्नियमेन स परिच्छिन्नोऽनुभूयते तद्यावत्सत्त्वं परिच्छिन्नत्वात्तद्धिया च स्वरूपास्फूर्तेर्न तद्द्रष्टव्यतेत्यर्थः। यद्वाऽऽत्मनोऽन्योयावद्दृश्यते तावदात्मा परिच्छिन्न एव स्यात्प्रतियोगिनो दर्शनादतोऽनात्मत्वप्रसङ्गात्परिच्छिन्नमनात्मानं निरस्यापरिच्छिन्नमात्मानमेवानुसंदध्यादित्यर्थः॥१०५७॥

कोऽहं कस्य कुतो वेति कः कथं वा भवेदिति॥
प्रयोजकमतेरेष विध्यर्थोऽत्रावगम्यते॥१०५८॥

आत्मैव द्रष्टव्यश्चेत्तव्याधीनविधिविषयो वाच्यो; दर्शने च विधिस्त्रिविधोऽपि निरस्तो,न चाऽऽत्मैव तथा सिद्धत्वात्तत्कुत्र विधिरित्याशङ्क्य तद्धेत्वन्वयव्यतिरेकव्यापारे तंदर्शयति। कोऽहमिति। देहादिष्वात्मत्वेन दृष्टेषु व्यस्तः समस्तो वाऽहमन्यो वेत्यर्थः।देहादेरेकैकस्य मिलितस्यान्यस्य वाऽहं संबन्धीत्यालोचयति। कस्येति। परस्माद्भूतपञ्चकादन्यस्माद्वा जातोऽहमित्याह। कुतो वेति। इतिशब्दः प्रयोजकमतेरित्यनेन संबध्यते।मतोऽन्योऽपि सन्नसन्वेत्याह। क इति। अहमपि सत्त्वेऽसत्त्वे भिन्नत्वेऽभिन्नत्वे च कथमुत्पद्येयेत्याह। कथमिति। पौराणिकं वचो हीदमनुक्रियते। एवं विचारप्रयोजकधीयुक्तस्य मुमुक्षोर्ज्ञानहेत्वन्वयादिव्यापाराख्यत्वमर्थशोधने नियोगः सूत्रे स्वीकृत इत्याह।इति प्रयोजकेति॥१०५८॥

उत्पत्तिस्थितिविध्वंसाः कार्याणां स्युः कुतो न्विति॥
अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारोऽत्र विधीयते॥१०५९॥

मुमुक्षुणा त्वमर्थशुद्धिवत्तदर्थशुद्धिश्च कार्या, ज्ञातपदार्थद्वयस्यैव तदैक्यवाक्यार्थधीसिद्धेरित्याह। उत्पत्तीति। ब्रह्मणोऽन्यस्माद्वेति कुतःशब्दार्थः। अत्रेतिना पूर्ववार्तिकस्थं प्रयोजकमतेरिति पदमाकृष्यते। एवं वीक्षापन्नस्याज्ञातब्रह्मणो जगदुत्पत्त्यादयो नान्यथा; देहादयो दृश्यत्वादिहेतोरनात्मानो द्रष्ट्रादिरूपश्चाहमित्येवंप्रकारान्वयादिव्यापारस्तत्त्वमर्थबोधेऽभीष्टे श्रोतव्यादिवाक्ये विधीयत इत्याह। अन्वयेति॥१०५९॥

तपसा तत्परं ब्रह्म विद्धीति वचनादतः॥
अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारोऽत्र तपो मतम्॥१०६०॥

प्रत्यग्ब्रह्मधीहेतुत्वेनान्वयादिव्यापारो विहितस्तैत्तिरीयश्रुतावपीत्याह। तपसेति। अतो वचनादुक्तो व्यापारो विहित इति शेषः। तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्वेत्यतो वचनाद्धीसाधनत्वेन प्रसिद्धं तपो विधीयते नान्वयादीत्याशङ्क्याऽऽह। अन्वयेति। प्रकृताश्रुतिः सप्तम्यर्थः॥१०६०॥

यतो वा इत्यतो वा³⁰³क्यान्न तदन्यत्तपो भवेत्॥
लक्षणोक्तेर्य आत्मेति सोऽन्वेष्टव्य इति श्रुतेः॥१०६१॥

प्रसिद्धं हित्वाऽप्रसिद्धग्रहे हेतुमाह। यत इति। यतो वा इमानीत्यादिवाक्याज्जिज्ञास्यब्रह्मलक्षणमुक्तं तथाच लक्ष्यब्रह्मज्ञानाय विहितं तपोऽन्वयाद्येव³⁰⁴ न कृच्छ्रादि तस्य तथा प्रकृतानुपयोगादित्यर्थः। य आत्माऽपहतपाप्मेत्युपक्रम्य सोऽन्वेष्टव्य इतिवाक्याच्चान्वयादिर्विहितो धीहेतुत्वेनेति च्छान्दोग्यश्रुतिमाश्रित्योक्तं विधिं साधयति।य इति। श्रुतेर्विहितो दर्शितो व्यापार इति शेषः॥१०६१॥

त्यक्ताप्रियपरागर्थोह्यमानित्वादिसाधनः॥
प्रियात्मानमुपासीत शक्रवद्ब्रह्मचर्यवान्॥१०६२॥

प्रासङ्गिकं प्रजापतिवाक्यतात्पर्यं संगृह्णाति। त्यक्तेति। एकशतं ह वै वर्षाणीत्यादिश्रुतेर्ब्रह्मचर्यवानिन्द्रो यथाऽन्वयादिनाऽऽत्मानमनुसंहितवांस्तथाऽन्योऽपि त्यक्तदुःखात्मकानात्मार्थोऽमानित्वमदम्भित्वमित्यादिशास्त्रोक्तोपायोपेतः सुखात्मकमात्मानं तेनजानीयादित्यर्थः। अमानित्वादिविशेषणस्य स्मृतिप्रसिद्धिद्योतको हिशब्दः॥१०६२॥

आत्मेत्यनेन वाक्येन ब्रह्मविद्योपसूत्रिता॥
यदर्थोपनिषत्कृत्स्ना वृत्तिस्तस्या भविष्यति॥१०६३॥

अनुवादव्याजेन ज्ञानोपायान्वयादिव्यापारस्य विधेयत्वमुक्त्वा यदर्थोऽनुवादस्तदाह।आत्मेत्यनेनेति। विद्यासूत्रस्य सामीप्यादुपशब्दः सूत्रितविद्याजनकत्वेनोपनिषदस्तच्छेषत्वमाह। यदर्थेति। तर्हि सूत्रव्याख्यानेनैव सर्वोपनिषदर्थसिद्धेस्तदाहुरित्यादिर्वृथेत्याशङ्क्याऽऽह। वृत्तिरिति। तदाहुरित्यादिर्योग्रन्थो भविष्यत्यसौ सूत्रितायाविद्याया वृत्तिरिति योजना॥१०६३॥

आत्मेत्येकमिदं सूत्रं कण्डिकाद्वयमेव वा॥
अध्यायो वा समस्तोऽयमध्यायद्वयमेव वा³⁰⁵॥१०६४॥

आत्मेत्येवोपासीतेत्येतदेव सूत्रमुत्तरं सर्वं तद्विवरणमित्युक्तमनुवदति। आत्मेत्येकमिति। तद्धेत्येका कण्डिका तदेतदित्यपरा तदुभयं सूत्रमपरमस्य विवरणमित्याह।कण्डिकेति। तृतीयाध्यायः सर्वोऽप्येकं सूत्रमुत्तरप्रपञ्चस्तस्येत्याह। अध्यायो वेति।तृतीयाध्यायश्चतुर्थाध्यायश्च सूत्रमुत्तरं विवरणमित्याह। अध्यायेति॥१०६४॥

अव्याकृतव्याकरणप्रभृतीन्यपरे विदुः॥
पञ्चैव किल सूत्राणि तथाऽपीष्टं न बाध्यते॥१०६५॥

स्वाभीष्टां सूत्रकॢप्तिं विकल्पद्वारोक्त्वा भर्तृप्रपञ्चेष्टं तद्विभागमाह। अव्याकृतेति।उक्तविभागस्य तदीयसंप्रदायावगतत्वद्योतनार्थं किलेत्युक्तम्। अस्यामपि कल्पनायामैक्यज्ञानान्मोक्षस्य न क्षतिरित्यङ्गीकारं सूत्रविभागस्य सूचयति। तथाऽपीति॥१०६५॥

अव्याकृतं स एषेह तथाऽऽत्मैवेति चापरः॥
पदनीयं तथा प्रेयः पदार्थाः पञ्च सूत्रिताः॥१०६६॥

तान्येव परोक्तसूत्राणि दर्शयति। अव्याकृतमिति। एषेहेति च्छान्दस्या प्रक्रियया संधिरनादृतः। अज्ञातमात्मतत्त्वं जगतो निदानं तदेव सृष्टे जगति प्रविष्टं तदेवचानात्मनो हित्वा ज्ञातव्यं तस्यैव ज्ञातत्वेन पदनीयत्वं तदेव च प्रियतममिति पदार्थपञ्चकमत्र सूत्रितमित्यर्थः॥१०६६॥

यथोक्तानां च सूत्राणामा शास्त्रस्य समापनात्॥
वृत्तिः स्यादुत्तरो ग्रन्थस्तत्र तेषां समन्वयात्॥१०६७॥

उत्तरग्रन्थस्योक्तसूत्रवृत्तित्वेन प्रवृत्तिमाह। यथोक्तानामिति। सूत्रिताव्याकृतादीनामुत्तरग्रन्थे सम्यगनुगतेरिति हेतुमाह। तत्रेति। उक्तं च—एतेषां यथोपन्यस्तानां वृत्तिस्थानीय उत्तरो ग्रन्थ आरम्यत आ परिसमाप्तेः शास्त्रस्येति॥१०६७॥

व्याचिख्यासुरथेदानीं सूत्रार्थाञ्श्रुतिरञ्जसा॥
प्रयोजनाभिधित्साया³⁰⁶ उपोद्घाते प्रवर्तते॥१०६८॥

स्वपरपक्षयोः सूत्रं विभज्य स्वपक्षे तदाहुरित्यादेस्तात्पर्यमाह। व्याचिख्यासुरिति।सूत्रप्रवृत्तेरनन्तरमवसरे सत्यात्मेत्यादिसूत्रार्थमात्मज्ञानं तदपेक्षितानपि विवेकादीनुपायभेदानञ्जसा व्याख्यातुमिच्छन्ती श्रुतिः सूत्रितज्ञानफलकथनायोपोद्घातम् “चिन्तांप्रकृतसिद्ध्यर्थामुपोद्धातं प्रचक्षते" इत्युक्तलक्षणं करोतीत्यर्थः। अथेति सूत्रविभागोक्त्यानन्तर्योक्तिः। आदौ सूत्रं ततो वृत्तिरिति क्रमार्थमिदानीमित्युक्तम्। सूत्रभेदे तदैक्ये चतदर्थज्ञानैक्येऽपि तत्र तत्र त्वदुक्तिप्रक्रियाभेदं दृष्ट्वा बहूक्तिरिति द्रष्टव्यम्। इच्छार्थस्त्वविवक्षितः॥१०६८॥

वक्ष्यमाणवचो वस्तु तच्छब्देनाभिधीयते॥
ब्रह्म जिज्ञासवोविप्राआहुर्यद्गुरुसंनिधौ॥१०६९॥

वाक्यतात्पर्यमुक्त्वा पदार्थान्व्याचक्षाणस्तत्पदार्थमाह। वक्ष्यमाणेति। यद्ब्रह्मविद्ययेत्यादिवाक्यप्रकाश्यं वस्तु तच्छब्दवाच्यमित्यर्थः। किं तत्प्रकाश्यं तच्छब्देनोच्यते तदाह। ब्रह्मेति। ब्रह्मधीः सर्वात्मत्व हेतुरित्यत्र मुमुक्षवो विविदिषवो गुरुसंनिधौ यच्चोद्यमाहुस्तदुत्तरवाक्यप्रकाश्यमत्र तच्छब्दितमित्यर्थः। ब्राह्मणानामेव ब्रह्मजिज्ञासायांविशेषतोऽधिकार इति दर्शयितुं विप्रविशेषणम्॥१०६९॥

विज्ञाताशेषवेदान्तसर्वस्वं ब्रह्मणि स्थितम्॥
उपसद्य गुरुं न्यायादाहुः केचिन्मुमुक्षवः॥१०७०॥

श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठमितिश्रुतेर्गुरुं विशिनष्टि। विज्ञातेति । परोक्षज्ञानवन्तं व्यावर्तयति। ब्रह्मणीति। समित्पाणिरितिश्रुतेरुपसत्तिक्रमं सूचयति। न्यायादिति। आहुरित्यस्यापेक्षितं पूरयति। केचिदिति। तेषां तत्त्वज्ञानार्थितामाह। मुमुक्षव इति॥१०७०॥

यज्ञाद्याहितसंस्कारा अपास्ताशेषसाधनाः॥
सांसारिकपुमर्थेभ्यो विरक्ताः शुद्धबुद्धयः॥१०७१॥

ननु न तेषां मुमुक्षोपादेयता वर्तते स्वर्गादीच्छया तद्धेत्वनुष्ठानपराणां मुक्तिस्पृहाराहित्यादत आह।यज्ञादीति। नित्याद्यनुष्ठानोत्पन्नादृ³⁰⁷ष्टविशिष्टाः शुद्धधियो बन्धान्तर्भूतैहिकामुष्मिकफलेम्यो विरक्ता निरस्तसमस्तसांसारिकपुमर्थहेतवो ज्ञानमेवेच्छन्तश्चोदयन्तीत्यर्थः॥१०७१॥

त्यक्त्वा कर्माणि निःसङ्गाः कर्मणां चरितार्थतः॥
ब्रह्मविद्याप्लवेनेमं सं³⁰⁸साराब्धितितीर्षवः॥१०७२॥

ननु श्रौतं नानाकर्मानुतिष्ठन्तस्तत्त्यागेऽपि तत्फलाभिलाषोपहतमतयो न ज्ञानमेवापेक्षेरन्नत आह। त्यक्त्वेति। कर्मणां चित्तशुद्ध्या कृतफलत्वात्तदपेक्षाहेत्वभावात्तत्फलेभ्यो हेतुम्यो विरक्तास्तानि कर्माणि सफलानि³⁰⁹ त्यक्त्वा विद्याख्यतरणहेतुना भाष्योक्तमनुभवसिद्धं च संसारसागरं तर्तुमिच्छवः स्वच्छधियश्चोदयन्तीति संबन्धः॥१०७२॥

आ विरिञ्चात्पुमर्थानामकृत्स्नत्वादिदोषतः॥
वितृषोऽशेषतद्दोषध्वस्तिश्रेयः परीप्सवः॥१०७३॥

केवलं कर्मफले स्वर्गादावपेक्षाभावेऽपि तत्सहितोपास्तिफले ब्रह्मलोकादौ तत्संभवात्कृतो मुमुक्षेत्याशङ्क्याऽऽह। आ विरिञ्चादिति। आ मानुषादा च प्रजापतेर्ये पुमर्थास्तेषां परिच्छिन्नत्वक्षयिष्णुत्वादिदोषदर्शनात्तेभ्यो विरक्ता मुमुक्षवो भवन्तीत्यर्थः। तर्हि मोक्षेऽपि नेच्छा ब्रह्मलोकवत्फलत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अशेषेति। समस्तब्रह्मलोकादिषु दृष्टस्य परिच्छिन्नत्वादिदोषस्य ध्वस्तिर्यत्र श्रेयःशब्दिते मोक्षे तमाप्तुमिच्छवइति यावत्॥१०७३॥

साक्षेपमाहुः श्रेयांसं गुरुं प्राप्य निरेषणाः॥
गुरुद्वारैव विद्येह श्रेयःप्राप्तौ क्षमा यतः॥१०७४॥

तेषां गुरुं प्रति चोद्यमाक्षेपगर्भत्वादुपेक्षानर्हमित्याह। साक्षेपमिति। तत्समाधिसामर्थ्यंगुरोर्द्योतयति। श्रेयांसमिति। गुरुत्वाच्च शिष्याणां हितोक्त्तोयतितव्यमित्याह।गुरुमिति। साक्षेपं चोदयन्ति चेत्ते विजिगीषवो न शिष्या इत्याशङ्क्याऽऽह। निरेषणा इति। तेषां स्वधीवशादेव विद्योदयात्किमिति गुरूपसदनमित्याशङ्क्याऽऽचार्यवानेत्यादिश्रुतिमाश्रित्याऽऽह। गुरुद्वारेति। इहेत्यात्मोक्तिः। अतो गुरूपसदनं तेषामुचितमिति शेषः॥१०७४॥

किमाहुरित्यपेक्षायामिदं तदभिधीयते॥
मन्यन्त इत्यनेनैव यच्छब्दो याति संगतिम्॥१०७५॥

अव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मगिरोच्यते॥
मुख्यार्थो ब्रह्मशब्दोऽयमेवं सत्युपपद्यते॥१०७६॥

तदाहुरिति व्याख्याय यदित्याद्यवतारयति। किमिति। तत्रान्वयोक्तिपूर्वकं ब्रह्मपदार्थमाह। मन्यन्त इति। कमलासनादि ब्रह्मशब्दितं किं न स्यादत आह। मुख्येति। सामान्यविशेषभावहीने वस्तुनि ब्रह्मशब्दप्रयोगे सत्यसौ मुख्यार्थः स्यात्कमलासनादिविषयत्वे तु नैवं, न च संभवति मुख्येऽर्थेऽमुख्योऽर्थो ग्रहणमर्हतीत्यर्थः॥१०७५॥॥ १०७६ ॥

तद्यया वेद्यते बुद्ध्या तदसाधारणात्मना॥
ब्रह्मविद्येति तां साक्षाच्छेमुषीं प्रतिजानते॥१०७७॥

विद्याशब्दार्थमाह। तदिति। यया बुद्ध्या तद्ब्रह्म स्वासाधारणसच्चिदानन्दं प्रत्यक्त्वेन साक्षाद्वेद्यते तां बुद्धिवृत्तिं वाक्योत्थां ब्रह्मविद्येति प्रतिजानत इति योजना॥१०७७॥

सर्वं कृत्स्नं भविष्यामो मन्यन्ते ब्रह्मविद्यया॥
यन्मनुष्या वयं तत्र विरोधमनुयुष्टुमहे॥१०७८॥

ब्रह्मविद्यया कृत्स्नं भविष्याम इति यन्मनुष्या मन्यन्ते तत्र विद्याफ³¹⁰लमधिकृत्य विरोधंचोदयाम इत्युपोद्धातवाक्यं योजयति। सर्वमिति॥१०७८॥

कृत्स्नमेव यतः प्रोक्तं वस्तु यत्पारमार्थिकम्॥
तत्प्रमाणविशुद्ध्यर्थं चोदयन्ति मुमुक्षवः॥१०७९॥

मुमुक्षूणामुपशान्तदर्पाणां नाऽऽक्षेपो युक्तो जिज्ञासिते तत्त्वे ज्ञानोत्पत्तये प्रश्नमात्रस्यैव प्राप्तेरित्याशङ्क्य चोदयतामाशयमाह। **कृत्स्नमिति।**यद्वास्तवं वस्तु तत्पूर्णमेवपूर्वमत्र हीत्यादावृक्तमतस्तस्मिन्नद्वैते यत्प्रमाणं तत्परिशोधनार्थं चोद्यमित्यर्थः॥१०७९॥

ब्रह्मविद्यैव कृत्स्नाप्तौ यस्मात्साधनमुच्यते॥
तत्प्राप्तौ तत्तमोमात्रं व्यवधानमतो भवेत्॥१०८०॥

ज्ञानमात्रमिच्छतामद्वैतमानशोधनमपि नोपयोगीत्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मविद्येति।शोधिते हि माने सोदेति सैव मुक्तौ हेतुः श्रुतिस्मृत्योरुच्यतेऽतस्तच्छोधनमर्थवदित्यर्थः।तस्या मुक्तिहेतुत्वोक्तेरार्थिकमर्थमाह। तत्प्राप्ताविति। कृत्स्नं वस्तु तच्छब्दार्थः॥१०८०॥

द्योतिकैव यतो विद्या न त्वसौ कारकं ततः॥
उत्पत्त्यादिक्रियाकार्यं तस्माच्चेह न शङ्क्यते॥१०८१॥

विद्याया मुक्तिहेतृत्वेऽपि कथमविद्यायास्तद्व्यवधानत्वं तत्राऽऽह। द्योतिकेति।यतः सा द्योतिकैव न कारकमतो मोक्षे मोहापिधानभङ्गादृते विद्याकार्याभावात्तस्यास्तदुपायत्वानुपपत्त्या तद्व्यवधानत्वमविद्यायाः सिद्धमित्यर्थः। मुक्तेरविद्यामात्रव्यवहितत्वे

तद्धानेरकर्मसाध्यत्वात्स्वरूपस्थितेश्चतुर्विधक्रियाफलवैलक्षण्यान्न कर्मसाध्या मुक्तिरितिफलितमाह। उत्पत्यादीति। इह मुक्ताविति यावत्। तस्याश्च कर्मसाध्यत्वे यत्कृतकंतदनित्यमितिन्यायान्मुक्तेरनित्यतया पुनर्बन्धः स्यादिति चकारार्थः॥१०८१॥

सिद्धेऽर्थे द्योतको दीपो न तु कार्ये यतस्ततः॥
सर्वात्मभावः सर्वेषां सिद्धः प्रागपि बोधतः॥१०८२॥

कर्मासाध्यत्वेऽपि मुक्तेर्विद्यासाध्यत्वादुत्पाद्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। सिद्ध इति। नविद्योत्पादिका द्योतकत्वाद्दीपवदतो मुक्तिर्विद्यातः प्रागेव सिद्धेर्नोत्पाद्येत्यर्थः॥१०८२॥

अतोऽकृत्स्ना वयं मोहात्कृत्स्नात्मानोऽपि वस्तुतः॥
निहत्य विद्ययाऽविद्यां यामः³¹¹ कार्त्स्न्यंस्वतोगतम्॥१०८३॥

सर्वभावस्य स्वतःसिद्धौ ज्ञानात्तत्प्रेप्सा कथमित्याशङ्क्याज्ञानव्यवधानादित्याह।अत इति। कथं तर्हि मुक्तिरत आह। निहत्येति। स्वतोगतं स्वभावतोलब्धमविद्यामात्रव्यवहितमित्यर्थः॥१०८३॥

अधिकारविनिश्चित्यै मनुष्या इति गीरियम्॥
मनुष्याणां हि निःशेषत्रय्यर्थेऽधिकृतिर्यतः॥१०८४॥

मोक्षहेतुज्ञानोत्पाद्याद्वैतमानशुद्ध्यर्थं चोद्यमित्युपपाद्य मनुष्यग्रहणस्य कृत्यमाह।अधिकारेति। ज्ञानकर्मणोरिति शेषः। कथमधिकारविनिश्चितिस्तत्राऽऽह। मनुष्याणांहीति। तेषामेव वेदार्थेऽधिकृतिरिति प्राच्यां मीमांसायां दर्शितमिति हिशब्दार्थः।अतो मनुष्यग्रहणं युक्तमिति शेषः॥१०८४॥

दृष्टार्थतो वा विद्याया मनुष्यग्रहणं कृतम्॥
तावन्मात्रोऽधिकार्यत्र नाग्निहोत्राधिकारिवत्॥१०८५॥

भाष्यानुसारि मनुष्योक्तितात्पर्यमुक्त्वा तात्पर्यान्तरमाह। दृष्टेति। विद्यायाः शोकादिनाशाख्यदृष्टफलत्वात्तत्कामी सर्वोऽपि साधारणाधिकारिलक्षणाक्रान्तोऽत्र विद्यायामधिकारी न त्वग्निहोत्राद्यधिकारिनियमवदत्र तन्नियमोऽस्तीति वक्तुमिह मनुष्योक्तिरित्यर्थः॥१०८५॥

प्रत्यबुध्यत यो यस्तदिति चोर्ध्वं प्रवक्ष्यति॥
नातः कर्माधिकार्यत्र दृष्टार्थत्वादपेक्ष्यते॥१०८६॥

कर्माधिकारिवज्ज्ञाने नापेक्षितो विशिष्टोऽधिकारीत्यत्र मानमाह। प्रत्यबुध्यतेति। प्रवक्ष्यति विद्याधिकार्यनियममिति शेषः। मनुष्यग्रहणं विशेषतोऽधिकारज्ञापनार्थमित्यादिभाष्यं तर्हि कथमित्याशङ्क्य वाक्यशेषविरोधान्नाऽऽदेयमित्याह। नात इति।

अतो दृष्टार्थत्वादिति संबन्धः। कर्माधिकारी तद्वद्विशिष्टोऽधिकारीत्यर्थः। अत्रेतिविद्योक्तिः॥१०८६॥

कर्मभ्य इव च ज्ञानात्फलप्राप्ति सुनिश्चिताम्॥
मन्यन्त उभयत्रापि श्रुतिमानाविशेषतः॥१०८७॥

यथा तथा मनुष्यग्रहणेऽपि किमिति ते निश्चितवन्तो ज्ञानान्मुक्तिमित्याशङ्क्याऽऽह।कर्मभ्य इति। उभयत्र साधनत्वशक्तेरविशेषादिति चशब्दार्थः। कर्मणि ब्रह्मणिवेदप्रामाण्याविशेषादिति हेत्वन्तरमाह। **उभयत्रेति॥**१०८७॥

यन्मन्यन्ते नरास्तत्र विरुद्धमिव लक्ष्यते॥
यतोऽतश्चोदयामोऽत्र यथा विप्रतिषिद्धता॥१०८८॥

उक्तमनूद्य किमित्याद्यवतारयति। यदित्यादिना। यन्मनुष्याब्रह्मविद्यया मोक्षोभवतीति मन्यन्ते तत्र मते तेषामिति यावत्। विरुद्धमिव ज्ञानात्फलमिति शेषः। अत्रज्ञानफले यथा परस्यापि विप्रतिषिद्धता भाति तथा चोद्यमित्याह। अत्रेति। यद्वायथा पश्चादविप्रतिषिद्धता तथाऽऽदौ चोद्यते पूर्वपक्षविशुद्धा हीत्यादिन्यायादित्याह।यथेति॥१०८८॥

किमु तद्ब्रह्म यद्बेद्ययज्ज्ञानात्सर्वताऽऽप्यते॥
किंचापि तदवेदन्यद्यज्ज्ञानात्कृत्स्नतामगात्॥१०८९॥

किं तच्चोद्यमित्याशङ्क्य वाक्यं व्याचष्टे। किमिति। यस्य ब्रह्मणो ज्ञानान्मोक्षस्तद्यन्मुमुक्षुभिर्वेद्यं तत्किं परिच्छिन्नमुतापरिच्छिन्नमिति प्रश्नार्थः। तत्किमवेदित्यादिप्रश्नंव्याचष्टे। किंचेति। यस्य ज्ञानाद्ब्रह्म सर्वत्वं गच्छति तत्किं स्वरूपमेव विदित्वा सर्वं भवतीत्युतान्यदित्यर्थः। चकारापिकारौ किं ब्रह्म विदित्वा सर्वं भवत्युताविदित्वेतिप्रश्नान्तरद्योतनार्थौ॥१०८९॥

ब्रह्माकृत्स्नं मतं तच्चेदुक्तदोषानिराकृतेः॥
अनुपास्यं भवेत्तादृक्प्राणादिवदसंशयम्॥१०९०॥

परिच्छिन्नत्वपक्षमनुभाषते। ब्रह्मेति। स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेदेत्यत्र परिच्छिन्नत्वेन प्राणादेरनुपास्यत्वमुक्तं तथा ब्रह्मापि परिच्छिन्नं नोपास्यं प्राणादिषूक्तदोषस्य निवारकाभावादत्रापि प्राप्तेरित्याह। उक्तेति॥१०९०॥

कल्पना नापि गौण्यत्र मुख्यार्थे सति युज्यते॥
न ह्यालभन्ते वाहीकं मुख्ये गवि सति कचित्॥१०९१॥

किं ब्रह्मशब्दस्य मुख्यार्थोऽस्ति न वाऽऽद्येपरिच्छिन्नं ब्रह्म नोपेयं मुख्यगौणयोर्मुख्ये संप्रत्ययादित्याह। कल्पनेति। अत्रेति ब्रह्मशब्दोक्तिः। मुख्ये सति च

गौणग्रहणमित्यत्र दृष्टान्तमाह। न हीति। गौर्बाहिक इति प्रयोगाद्भारवाहकस्य गौणंगोत्वमवगन्तव्यम्। क्वचिदिति यज्ञोक्तिः॥१०९१॥

मुख्यं ब्रह्म न चेदस्ति गौणं स्यात्तद्विना कुतः॥
मुख्यमग्निं विना गौणं न लोकोऽप्यवगच्छति॥१०९२॥

द्वितीयमनूद्य दूषयति। मुख्यमिति। असति मुख्ये नास्ति गौणमित्यत्र दृष्टान्तमाह। मुख्यमग्निमिति। परीक्षकसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः॥१०९२॥

अकृत्स्नज्ञानतो नापि पुरुषार्थोऽवगम्यते॥
ब्रह्माज्ञानसमुत्थत्वान्मिथ्याज्ञानत्वकारणात्॥१०९३॥

किंच ब्रह्मज्ञानं पुमर्थसाधनं न बा न चेद्ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यादिश्रुतिकोपस्तत्साधनं चेद्ब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नत्वं ग्राह्यमित्याह। अकृत्स्नेति। अपिरवधारणार्थो यथोक्तविकल्पार्थो वा। तस्य पुमर्थाहेतुत्वे हेतुमाह। ब्रह्मेति। परिच्छिन्नस्य सर्वस्य ब्रह्माज्ञानजन्यत्वात्तद्धियो मिथ्याधीत्वादिति हेत्वर्थः॥१०९३॥

मेयमानादिसंभित्तिर्यदि नामेह लभ्यते॥
अयथावस्तुरूपत्वात्स्वप्नमेयादिवत्तुसा॥१०९४॥

परिच्छिन्नत्वे ब्रह्मणो मात्रादिभेदलाभात्तत्तथेत्याशङ्क्याऽऽह। मेयेति। परिच्छिन्नब्रह्मपक्षे मेयादिभेदलाभेऽपि तस्यावस्त्वनुसारित्वान्मिथ्यात्वं स्वप्नभेदवन्न हि मात्रादिभेदोवस्त्वनुसरत्यन्योन्याश्रयादिदोषादित्यर्थः। परिच्छिन्नब्रह्मपक्षः सप्तम्यर्थः। मेयादिसंभित्तिः सेत्युक्ता॥१०९४॥

अकृत्स्नस्य च ब्रह्मत्वं विरुद्धं भानुशैत्यवत्॥
तस्मादकृत्स्नं ब्रह्मेति न मानेनोपपद्यते॥१०९५॥

किं चास्मिन्पक्षे व्याहतिरित्याह। अकृत्स्नस्येति। आद्यपक्षायोगमुपसंहरति।तस्मादिति॥१०९५॥

ब्रह्मास्तु तर्हि तत्कृत्स्नमुक्तदोषासमन्वयात्॥
मुख्यार्थलाभतश्चापि तस्य च प्रकृतत्वतः॥१०९६॥

कल्पान्तरमाह। ब्रह्मेति। पूर्वकल्पनिरासेनास्यानिरस्तत्वं सूचयति। उक्तेति।ब्रह्मपदस्य मुख्यार्थसिद्धेश्चापरिच्छिन्नं ब्रह्मेत्याह। मुख्येति। संभवे मुख्यस्य नामुख्योऽर्थो ग्रहणमर्हतीत्यपेरर्थः। अत्र ह्येत इत्यत्र ब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नस्य प्रकृतत्वाच्चतत्तथेत्याह। तस्येति॥१०९६॥

न कुत्स्नमिति तद्ग्राह्यंतत्प्रमाणाद्यसंभवात्॥
तदन्यवस्तुसद्भावे तद्ब्रह्मत्वं विहन्यते॥१०९७॥

ब्रह्म चेदद्वयं तस्मिन्मानं माता फलं च न सिध्येत्ततो न तदपरिच्छिन्नमित्याह।

नेत्यादिना। तच्छब्दस्तत्रेत्यर्थे। ब्रह्मणः सजातीयभेदाभावेऽपि विजातीयमानादिभेदोऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। तदन्येति। सर्वतोऽनवच्छिन्नं हि ब्रह्म तत्र ब्रह्मशब्दस्य व्युत्पन्नत्वान्न च मानादिकस्पितमित्यदोषः। तद्धि वस्त्ववस्तु वा द्विधाऽपि ब्रह्मासिद्धिरितिभावः॥१०९७॥

न च मानानपेक्षस्य सिद्धिरभ्युपगम्यते॥
मानादियत्नानर्थक्यप्रसक्तिः स्यात्तथा सति॥१०९८॥

तेन विनाऽपि ब्रह्म सेत्स्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। **न चेति।**विमतं न मानाद्यनपेक्षसिद्धिकं वस्तुत्वाद्धटवदित्यत्र विपक्षे दोषमाह। मानादीति। तन्निरपेक्षस्य वस्तुनः सिद्धत्वेमानद्वारा मितिसिद्धये पुरुषप्रयत्नो विफलः स्यादित्यर्थः॥१०९८॥

सदानुदितालुप्तैकज्ञप्तिमात्रसतत्त्वकम्॥
यद्यपीष्टं तथाऽपीदं नाऽऽत्ममोहापनोदकृत्॥१०९९॥

जडत्वमुपाधिरित्याशङ्क्याऽऽह। सदेति। स्वप्रकाशस्यापि स्वाज्ञानध्वंसे मानाद्यपेक्षोपगमाद्व्यतिरेके बाधापत्तिरित्यर्थः॥१०९९॥

न हि मानमनाश्रित्य वस्त्वात्माज्ञानहानिकृत्॥
स्रक्स्थाण्वादावदृष्टत्वादुक्तदोषोऽपि चाऽऽपतेत्॥११००॥

स्वरूपज्ञानस्यैव तद्ध्वंसित्वात्किमपेक्षयेति व्यतिरेकबाधराहित्यमाशङ्क्याऽऽह। न हीति। विमतं स्वतो न स्वाज्ञानध्वंस्यधिष्ठानत्वात्स्रगादिवदित्यत्र विपक्षे मानादियत्नानर्थक्यप्रसक्तिमाह। उक्तेति। न च कदाचिदपि संसारोऽवतरेदिति चकारार्थः॥११००॥

मानाद्यनभ्युपेतौ हि न किंचिद्वस्तु सिध्यति॥
तदभ्युपेतौ ब्रह्मत्वं व्यावृत्तेर्न प्रसिध्यति॥११०१॥

ब्रह्मणि मानादिवैयर्थ्यापत्तिरिष्टापत्तिरिति चेन्मैवं मुमुक्षूणां श्रवणाद्यर्थवत्त्वोपगमभङ्गाद्धटादौ च मानाद्युपगम्यते न वा द्वितीयं प्रत्याह। मानादीति। घटादेर्जडत्वादितिहिशब्दार्थः। प्रथमं प्रत्यादिशति। तदभ्युपेताविति। व्यावृत्तेर्मानादिना व्यवच्छेदादित्यर्थः ॥ ११०१ ॥

यथाकथंचिच्छब्दार्थो यदि नामाभ्युपेयते॥
तथाऽपि दोषवद्ब्रह्मयथा तदधुनोच्यते॥११०२॥

परिच्छिन्नत्वेऽपरिच्छिन्नत्वे च प्रत्येकं दोषमुक्त्वा साधारणदोषं वक्तुमुत्तरो ग्रन्थइत्याह। यथेति। शब्दशब्देन ब्रह्मशब्दो गृह्यते॥११०२॥

कृत्स्नं वा यदि वाऽकृत्स्नं यथेच्छसि तथाऽस्तु तत्॥
ब्रह्मत्वं किं स्वतस्तस्य किंवा तत्परतो मतम्॥११०३॥

यथाकथंचिदित्येतदेव प्रकटयति। कृत्स्नं वेति। पक्षद्वयेऽपि दोषवत्त्वं वक्तुंविकल्पयति। ब्रह्मत्वमिति॥११०३॥

यदि तावत्स्वतस्तत्स्याद्ब्रह्मविद्या निरर्थिका॥
न ह्युष्णत्वं हुताशस्य परतः कुर्वते बुधाः॥११०४॥

आद्यमनूद्य दूषयति। यदीति। ब्रह्मणो ब्रह्मत्वे स्वतः सिद्धेऽपि कुतो विद्यावैयर्थ्यमित्याशङ्क्य सा ब्रह्मत्वमुत्पादयति वा प्रकाशयति वा तद्व्यवधानाज्ञानं निवर्तयतिवा नाऽऽद्यः स्वतः सिद्धिविरोधान्नेतरः प्रकाशस्यापि स्वरूपत्वादिति मत्वाऽऽह। न हीति॥११०४॥

ज्ञानमूर्तेर्न चा³¹²ज्ञानमागन्तु सहजंतथा॥
भानौ तमोवत्तेनेदृग्ब्रह्म नैवोपपद्यते॥११०५॥

तृतीयं प्रत्याह। ज्ञानेति। प्रकाशरूपस्य ब्रह्मणोऽप्रकाशात्मकाज्ञानायोगे दृष्टान्तमाह। भानाविति। विद्यावैयर्थ्येन स्वतोऽपरिच्छिन्नं परिच्छिन्नं वा ब्रह्मायुक्तमितिफलितमाह। तेनेति॥११०५॥

शास्त्राद्यारम्भानर्थक्यदोषश्वापि प्रसज्यते॥
स्वानुभूतिविरोधोऽपि ब्रह्मत्वं चेद्भवेत्स्वतः॥११०६॥

किंच ब्रह्मणः स्वतो ब्रह्मत्वे शास्त्रारम्भस्य श्रवणादिपुंस्प्रवृत्तेश्चाऽऽनर्थक्यान्न स्वतोब्रह्मतेत्याह। शास्त्रादीति। ब्रह्मत्वस्य स्वतस्त्वे हेत्वधीनत्वशङ्कैव नेति वक्तुमपिशब्दः।किंचाद्वयं ब्रह्माहमित्यननुभवात्कर्ताऽहमित्यादिविपरीतानुभवाच्च प्रतीचोऽद्वयब्रह्मत्वस्यस्वतस्त्वे तदर्थशास्त्रस्यानुभवविरोधेनाप्रामाण्यान्न तस्य स्वतो ब्रह्मतेत्याह। स्वानुभूतीति॥११०६॥

योषाग्निवच्चेच्छास्त्रं स्यादृष्टिमात्रविधायकम्॥
तथा सत्यविरोधः स्याद्भिन्नाधिकरणत्वतः॥११०७॥

अनुभवाविरोधार्थमेकदेशी शङ्कते। योषेति। योषा वात्र गौतमाग्निरिति वाक्यंयथा योषित्यग्निदृष्टिमात्रपरत्वान्न वस्तुनिष्ठमेवमद्वयब्रह्मशास्त्रं ब्रह्मास्मीत्यात्मनि दृष्टिमात्रपरं न वस्तुपरमित्यर्थः। शास्त्रस्योपास्तिविधायकत्वे वस्तुविषयमानान्तरेणाविरोधफलमाह। तथेति॥११०७॥

सदसीति क्रियानिष्ठं प्रत्यक्षाद्यर्थनिष्ठितम्॥
विरोधः कोऽनयोरत्र मिथोर्थासंस्पृशोः सतोः॥११०८॥

अविरोधे हेतुं भिन्नविषयत्वं स्फोरयति। सदिति। साध्यं निगमयति। विरोधइति। अत्राऽऽत्मनीति यावत्। हेतोर्निगमनं मिथ इति॥११०८॥

नैतदेवं यतो वाक्यं वस्तुनिष्ठं पुरोदितम्॥
विरोध एव तेन स्यादेकाधिकरणत्वतः॥११०९॥

पूर्ववादी दूषयति। नैतदिति। सर्वोऽपीत्यत्र वस्तुपरत्वं तत्त्वमादेरुत्तमत्र क्रियापरत्वं वदतस्तद्विरोधोऽतो नोपास्तिविधायकं वाक्यमित्याह। यत इति। क्रियापरत्वाभावाद्वाक्यस्यापि मानान्तरवद्वस्तुनिष्ठत्वाद्ब्रह्मनिष्ठवाक्यस्य मानान्तरेणैकविषयतया स्वानुभवविरोधः स्यादेवेत्याह। विरोध इति॥११०९॥

अशक्या ब्रह्मदृष्टिश्च कर्तुं ब्रह्मासिद्धितः॥
लोकसिद्धौ तु योषाग्नी तद्दृष्टिः सुकरेष्यते॥१११०॥

किंचाप्रसिद्धं प्रसिद्धं वा ब्रह्माऽऽद्ये तदुपास्तिरशक्येत्याह। **अशक्येति।**योषित्यग्निदृष्टिवत्प्रतीचि ब्रह्मदृष्टिः सुकरेत्युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। लोकेति। तद्दृष्टिस्तस्यांयोषिति तस्याग्नेर्दृष्टिरिति यावत्॥१११०॥

अथाग्निवच्चेत्तद्ब्रह्म सिद्धं मानान्तरान्मतम्॥
तावतैव कृतार्थत्वात्किमन्यत्प्रार्थ्यते श्रुतेः॥११११॥

कल्पान्तरमनूद्य निरस्यति। अथेति। मानान्तराधीनब्रह्माधिगमादेव पुमर्थसिद्धेःश्रौतं ब्रह्मज्ञानमकिंचित्करमित्यर्थः॥११११॥

तदृृष्टावेव निःशेषपुरुषार्थसमाप्तितः॥
फलान्तराय तदृृष्टिर्न च स्याददृष्टिवत्॥१११२॥

ब्रह्मज्ञानमात्रात्पुमर्थमात्रसिद्धावपि पूर्णपुरुषार्थासिद्धेस्तदर्थं तस्य शास्त्रादुपास्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। तद्दृष्टाविति। मानान्तरादपि ब्रह्मदृष्टौ तावतैव पूर्णपुरुषार्थलाभात्तदर्थं पुनः शास्त्रीया ब्रह्मदृष्टिर्न कर्तव्या पिष्टपेषणादित्यर्थः। यथा मानान्तराधीनाग्निहष्टावनिर्वृत्तफलनिर्वृत्तये योषित्यग्निदृष्टिः शास्त्रात्क्रियते तथेति वैधर्म्यदृष्टान्तोऽग्नीति ॥ १११२ ॥

परतोऽपि च कृत्स्नत्वे ब्रह्मत्वं दुःस्थसिद्धिकम्॥
क्रियातो ज्ञानतो वा तद्यदि वोभ³¹³यसंश्रयात्॥१११३॥

स्वतोब्रह्मत्वपक्षं प्रतिक्षिप्य पक्षान्तरमनुभाप्य दूषयति। परतोऽपीति। ब्रह्मणोब्रह्मत्वस्यान्याधीनत्वे तदव्यवस्थितं स्वर्गवदनित्यं स्यादित्यर्थः। उक्तदृष्टान्तार्थश्चशब्दः। क³¹⁴थमित्याशङ्क्य तद्दर्शयितुं विकल्पयति। क्रियात इति॥१११३॥

न ब्रह्मता क्रियातः स्यादुत्पत्त्यादिसमन्वयात्॥
न स्यादाद्यन्तवद्ब्रह्म ह्यपूर्वाजादिशास्त्रतः॥१११४॥

आद्यं प्रत्याह। नेति। क्रियासाध्यस्योत्पत्त्यादियोगात्तत्साध्ये तद्दर्शनादनित्यत्वापत्तेरिति हेतुमाह। उत्पत्यादीति। स्याद्ब्रह्मणोऽपि जन्मादीत्याशङ्क्याऽऽह। नस्यादिति। आद्यन्तवत्त्वे घटवदब्रह्मत्वप्रसक्तिरितियुक्तिद्योतको हिशब्दः॥१११४॥

अपवादश्च बहुशः कर्मकार्यस्य दृश्यते॥
मुमुक्षुत्वस्य तद्धेतोः कर्मकार्यं न तत्ततः॥१११५॥

नास्त्यकृतः कृतेन न कर्मणा न प्रजयेत्यादिश्रुतिविरोधाच्च न क्रियासाध्या ब्रह्मतेत्याह। अपवादश्चेति। मुक्तेरक्रियासाध्यत्वे श्रुतेस्तात्पर्यलिङ्गमभ्यासं सूचयति।बहुश इति। कर्मकार्यस्येति भावप्रधानोक्तिः। मुमुक्षुत्वस्य तदिष्टब्रह्मत्वस्येत्यर्थः।तस्मादपवादादिहेतोर्न ब्रह्मत्वं क्रियासाध्यमित्याह। तद्धेतोरिति। ततः प्रथमपक्षानुपपत्तिः सिद्धेत्याह। तत इति॥१११५॥

अथ ज्ञानात्तदभवत्कृत्स्नं ब्रह्मेति चेन्मतम्॥
अन्यानन्यप्रमेयत्वे तथाऽपीष्टं न सिध्यति॥१११६॥

कल्पान्तरं कथयति। अथेति। तस्मादनन्यद्विदित्वा ब्रह्म पूर्णमभवदन्यानन्यद्वाऽन्यद्वा त्रिधाऽपि न ब्रह्मसिद्धिरित्याह। अन्येति॥१११६॥

क्रियाविरोधः प्राप्नोति यद्यनन्यस्य मेयता॥
श्रुत्यन्तरविरोधश्चप्रत्यग्दृष्टौ प्रसज्यते॥१११७॥

अनन्यमेयत्वे कथमिष्टासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। क्रियेति। एकस्यांक्रियायामेकस्यैव कर्मत्वकर्तृत्वविरोधः स्यादित्यर्थः। किंच ब्रह्मविषया पृथग्दृष्टिश्चेदिष्टा तदा सत्यज्ञानप्रज्ञानघनादिश्रुतिविरोधः स्यादित्याह। श्रुत्यन्तरेति। यद्वा ब्रह्मणोऽन्या तद्दृष्टिश्चेदन्यदेव तद्विदितादित्यादिना विरोधः स्यादित्यर्थः। अथवा प्रतीचः स्वग्राह्यदृष्ट्यादृष्टौ न दृष्टेरित्यादिवाक्यान्तरविरोधः स्यादित्यर्थः॥१११७॥

तथाच ज्ञानसाध्यत्वं ब्रह्मणः संप्रसज्यते॥
अन्यानन्यप्रमेयेऽपि दोषोऽयं दुर्निवारणः॥१११८॥

ब्रह्मणोऽनन्यब्रह्मत्वस्य ज्ञानसाध्यत्वे ब्रह्मैव तत्साध्यं स्यादिति दोषान्तरमाह। तथा चेति। क्रियाविरोधः श्रुतिविरोधवदित्यर्थः। अनन्यमेयत्वपक्षोक्तदोषेण द्वितीयं निरस्यति। अन्यानन्येति। अत्राप्यनन्यत्वस्य सत्त्वादित्यर्थः। भेदांशेनाविरोधश्चेदभेदांशाद्विरोधः स्यादेवेति भावः॥१११८॥

बुद्ध्वाऽथान्यत्तदभवत्तदन्यत्किमबुध्यत॥
तदप्यन्यत्पुराऽज्ञासीदनवस्था प्रसज्यते॥१११९॥

तृतीयमनुवदति। बुद्ध्वेति। यदन्यद्बुद्ध्वा ब्रह्म सर्वमभवत्तत्किमन्यदबुध्यतोतनेति विकल्पयति। तदन्यदिति। आद्यमनूद्य दूषयति। तदपीति॥१११९॥

निर्निमित्तस्य कृत्स्नत्वेऽप्यस्मदादेस्तथा न किम्॥
पक्षपातः श्रुतेर्नापि प्रामाण्यादुपपद्यते॥११२०॥

कल्पान्तरमाशङ्क्याऽऽह। निर्निमित्तस्येति। ज्ञानहीनस्येति यावत्। अस्मदादेरपीति संबन्धः। तथाच सर्वत्र विद्यावैयर्थ्यमिति भावः। अस्मदादेर्ज्ञानादेव सर्वापत्तिर्ब्रह्मणस्तद्वेद्यस्य वा स्वत इति श्रुतिरेव तस्मात्तत्सर्वमित्याद्या वदतीत्याशङ्क्याऽऽह।पक्षपात इति। सर्वान्प्रति श्रुतिप्रामाण्यस्य तुल्यत्वादित्यर्थः। एतेन किंचापि तदवेदितिपक्षो निरस्तः॥११२०॥

समुच्चयनिषेधश्च युक्तिभिर्वक्ष्यते स्फुटम्॥
प्रधानगुणभावोऽपि विरोधान्न तयोर्भवेत्॥११२१॥

ब्रह्मणो ब्रह्मत्वस्य क्रियातो ज्ञानतो वा साध्यत्वं निरस्य यदि वोभयसंश्रयादिति पक्षंनिरस्यति। समुच्चयेति। चकारः संबन्धोक्तसमुच्चयनिषेधसमुच्चयार्थः। वक्ष्यते भुज्युप्रक्रियायामिति शेषः। उक्तवक्ष्यमाणत्रिविधसमुच्चयासंभवं बुद्धिसौकर्यार्थं सूचयति। प्रधानेति॥११२१॥

इत्यादिबहुदोषत्वाद्दुःसंभाव्यं प्रमाणतः॥
विद्ययैवाऽऽप्नुमः कार्त्स्न्यमित्यादि यदुदीरितम्॥११२२॥

उपोद्घातमुपसंहरति। इत्यादीति। इतिशब्देनोक्तदोषप्रकारोक्तिः। प्रेप्सितंकार्त्स्न्यंसद्वाऽसद्वा त्रिधाऽपि विद्यावैयर्थ्यं तच्च प्राप्नुर्भिन्नमभिन्नं वाऽऽद्ये कार्त्स्न्यविरोधो द्वितीये प्रेप्सायोगस्तच्च वेद्यमवेद्यं वाऽऽद्ये जाड्यादब्रह्मत्वं द्वितीये तदसिद्धिःस्वप्रकाशत्वस्य मानविषयत्वाविषयत्वयोरयोगादित्यादिशब्दोक्तो दोषः। कार्त्स्न्यमित्यादीत्यादिपदेन मोहादकार्त्स्न्यं वस्तुतस्तु कार्त्स्न्यंकल्पनया मानादिभेदः सा चानिर्वाच्याविद्याविजृम्भितेत्यादि गृह्यते॥११२२॥

न कश्चिदपि दोषोऽत्र यथैतदुपपत्स्यते॥
अन्यथा कल्प्यमानेऽस्मिन्नुक्तदोषपरंपरा॥११२३॥

मुमुक्षूणामाक्षेपगर्भं चोद्यमुक्त्वा सिद्धान्तं सूचयति। न कश्चिदिति। अत्रेति विवर्तवादोक्तिः। यथा ब्रह्मात्मज्ञानात्तत्र सर्वभावमोक्षोपपत्तिस्तथोपरिष्टाद्वक्ष्यते तन्निर्दोषत्वप्रतिज्ञोचितेत्याह। यथेति। परिणामवादे तु ज्ञानान्मोक्षासिद्ध्यादोषप्रवाहप्राप्तिरित्याह। अन्यथेति॥११२३॥

एवं तावदुपद्धातो व्याख्यातोऽत्र समासतः॥
भगवत्पादभाष्येऽस्मिन्नन्यदीयोऽपि वर्ण्यते॥११२४॥

पूर्वोत्तरसंदर्भयोरपौनरुक्त्यं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। एवं तावदिति। अत्रेत्यतीतग्रन्थोक्तिः। अस्मिन्भगवत्पादभाष्ये स्थित्वेति शेषः। सिद्धान्तश्च संगृहीत इति द्रष्ट-

व्यम्। भर्तृप्रपञ्चैर्यथोपोद्घातो व्याख्यातस्तथोच्यते स्वीकर्तुमित्याह। अन्यदीयोऽपीति॥११२४॥

तदेतद्ब्रह्मविद्याया आरम्भे फलमुच्यते॥
तत्प्रवृत्यङ्गतायै च तत्फलस्य प्रकीर्तनम्॥११२५॥

तदाहुरित्यत्र तन्मतेन तच्छब्दार्थमाह। तदेतदिति। ब्रह्म वा इदमित्यादिर्ब्रह्मविद्यारम्भस्तस्मिन्कार्ये मोक्षाख्यमेतत्फलं तदित्यनेन परामृष्टमित्यर्थः। विद्याफलोक्तेरकिंचित्करत्वात्तत्कथं तच्छब्देन तदुक्तिस्तत्राऽऽह। तत्प्रवृत्तीति। विद्याफलोक्तौ तदिच्छया विषयविमुखो विद्यायां प्रवर्तेतातस्तस्यां प्रवृत्त्यङ्गतयाऽऽदौ फलोक्तिर्युक्तेत्यर्थः फलोक्तेरुपायप्रवृत्त्युपयोगित्वमन्यत्रापि प्रसिद्धमिति वक्तुं चशब्दः॥११२५॥

वक्ष्यमाण उपोद्घातो ब्रह्मविद्या ततः परम्॥
ततोऽप्यूर्ध्वं फलोक्तिश्चेत्तच्छब्देनोच्यते कथम्॥११२६॥

तदुक्तेस्तदङ्गत्वेऽपि तच्छब्देन फलं दुर्वचमिति शङ्कते। वक्ष्यमाण इति। तच्छब्दादूर्ध्वमुपोद्घातो यद्ब्रह्मविद्ययेत्यादिना वक्ष्यते तस्मात्परस्तात्तदात्मानमेवावेदिति ब्रह्मविद्या ततोऽप्यूर्ध्वं तस्मादित्यादिना फलं तदेवं व्यवहितं चेन्न तच्छब्दमर्हति तस्य संनिहितावलम्बित्वादित्यर्थः॥११२६॥

अनन्तरेण संबन्धसामर्थ्ये सत्यमानतः॥
दवीयसाऽभिसंबन्धस्तच्छब्दस्योच्यते कुतः॥११२७॥

भर्तृप्रपञ्चानुसारी परिहरति। अनन्तरेणेति। न हास्येत्यनन्तरोक्तविद्याफलेन तच्छब्दस्य संबन्धसामर्थ्ये सति विप्रकृष्टसर्वभावेन न संबन्धो मानाभावात्तस्मात्तस्यफलवाचिता युक्तेत्यर्थः॥ ११२७ ॥

द्वैतैकत्वात्मकं साक्षाद्ब्रह्मविद्योदयात्पुरा॥
समाप्य तत्फलं कृत्स्नं जातकौतूहलाः परे॥११२८॥

आहुरेवं द्विजाः केचिद्विरक्ताः पूर्वभूमितः॥
संभाव्यते ब्रह्मविद्भिर्यत्तदर्थबुभुत्सवः॥११२९॥

अथ प्रकृते विद्याफले चोद्यमुद्भावयन्नाहुरित्यस्यापेक्षितमाह। द्वैतेति। अपरोक्षत्वेनैकरसार्थज्ञानोत्पत्तेः पूर्वं नानारसं सौत्रं पदं कर्मज्ञानफलं कृत्स्नमपि वर्तमानदेहे भावनाप्रकर्षादनुभूय तस्मादुत्कृष्टे तस्मिन्विद्याफले कैवल्ये श्रद्धालवः पूर्वभूमितः सूत्रपदाद्विरक्ता वक्ष्यमाणादित्याहुरिति योजना। उत्कृष्टवाची परशब्दो विद्याफलविषयः। केचिद्द्विजा इति मनुष्याणां सहस्रेष्वितिन्यायं द्योतयति। तत्रापि द्विजग्रहणेन त्रैवर्णिकानामेव वेदद्वारा विद्याधिकारं सूचयति । विद्याफले कुतूहलिनामपि विद्येच्छाभावे कुतूहल-

वैफल्यमित्याशङ्क्याऽऽह। संभाव्यत इति। यदैक्यं ब्रह्मविद्भिः संभाव्यते तस्मिन्वुभुत्सवस्तत्फलेऽपि कुतूहलिनश्चोदयन्तीत्यर्थः॥११२८॥११२९॥

द्वैतैकत्वधिया नैव पूर्वया फल्गुकार्यया॥
संभाव्यते सर्वभूतिर्यतः सा ब्रह्मविद्यया॥११३०॥

द्वैतैकत्वज्ञानादेव सर्वभावमोक्षलाभाद्ब्रह्मविद्यावैयर्थ्यादैक्यबुभुत्सोत्सार्यतामित्याशङ्केयाऽऽह। द्वैतेति। ब्रह्मविद्यापेक्षया प्राक्प्रवृत्तत्वं पूर्वत्वम्। फल्गुकार्यया संसारान्तस्थात्यल्पफलयेति यावत्। उपास्तिर्हि संसारफला न तद्ध्वस्तिं फलयति तत्क्रतुन्यायविरोधादतः सर्वभावमुक्तिर्ब्रह्मविद्ययैवेति युक्ता तद्बुभुत्सेत्याह। यत इति॥११३०॥

द्वैतैकत्वमतिर्यद्वत्स्वानुरूपफलाप्तये॥
अलं सर्वमतिस्तद्वत्सर्वभावफलाप्तये॥११३१॥

तथाऽपि न तथाविधं ज्ञानमस्ति यत्सर्वभावं फलयेत्तत्राऽऽह। द्वैतैकत्वेति। सर्वमतिः पूर्णप्रत्यग्ब्रह्मबुद्धिरिति यावत्। सूत्रोपास्त्या तत्क्रतुन्यायेन सूत्राप्तिवद्ब्रह्मधियाब्रह्मप्राप्तिर्युक्तेत्यर्थः॥११३१॥

ब्रह्मबुद्ध्या भविष्यामः कृत्स्त्रं ब्रह्मेति तद्विदः॥
यन्मन्यन्तेऽथ तद्ब्रह्म किमवेदिति पृच्छ्यते॥११३२॥

तदाहुरिति व्याख्याय किमाहुरित्यपेक्षायां यदित्यादि व्याचष्टे। ब्रह्मेति। तद्विदो ब्रह्मविदः। अथशब्दस्तत्रार्थे। यस्य ब्रह्मणो ज्ञानान्मनुष्याः सर्वभावमापन्नास्तद्ब्रह्मकिमवेत्किंवा नेति पृच्छ्यते शिष्यैर्गुरुरित्याह। तद्ब्रह्मेति॥११३२॥

किमवेदिति यः प्रश्नः स किं स्यात्कर्तृकर्मणोः॥
विद्यायाः पृच्छयते कर्ता कर्म वेह विवक्षितम्॥११३३॥

पृच्छ्यमानं निर्णेतुं परामृशति। किमवेदिति। विद्यायाः किं कर्ता पृच्छ्यतेकिंवेह प्रश्ने कर्म विवक्षितमिति परामर्शमेव विशदयति। विद्याया इति॥११३३॥

ब्रह्मणा चेत्कृता विद्या निष्फलेयं प्रसज्यते॥
ब्रह्मविद्योदयाद्यस्मादभूद्ब्रह्म पुराऽपि तत्॥११३४॥

पूर्ववादी कर्तरि प्रश्ने दोषमाह। ब्रह्मणेति । विद्यानैष्फल्यप्रसङ्गे हेतुमाह। ब्रह्मेति। यस्मात्तद्ब्रह्मविद्योदयात्पुराऽपि ब्रह्माभृत्स्वरूपत्यागायोगात्तस्मान्न विद्याऽर्थवतीत्यर्थः ॥११३४॥

तस्मात्कर्मैव विद्यायाः पिपृच्छिषितमत्र तु॥
प्रमेयोपाश्रयादेव यतः प्रामाण्यमुच्यते॥११३५॥

कर्तरि प्रश्नायोगे फलितमाह। तस्मादिति। अत्रेति प्रश्नवाक्योक्तिः। प्रश्नस्यविषयान्तराभावमेवकारोक्तं व्यक्तीकर्तुं तुशब्दः। विद्याकर्मणः प्रष्टुमिष्टत्वे हेतुमाह।

प्रमेयेति। कर्म हि विद्यायामभ्यर्हितं तदन्तरेण तत्प्रमाणभावायोगादतस्तस्यैव प्रष्टुं योग्यतेत्यर्थः॥११३५॥

वस्तुनिष्ठत्वतोऽदोषः कर्तर्यपि विवक्षिते॥११३६॥

सर्वं ब्रह्माभवद्यस्माद्विज्ञानात्तदिहोच्यते॥
ब्रह्मविद्येति सर्वाप्तावसाधारणकारणम्॥११३७॥

सिद्धान्ती कर्तरि कर्मणि च प्रश्नमाश्रित्य परिहरति। वस्त्विति। अदोष इति च्छेदः।कर्मणि प्रश्ने कर्ताऽर्थादाक्षिप्यते तमन्तरेण विद्यानुदयात्कर्तरि प्रश्नेऽपि कर्माऽऽर्थिकंविद्याया वस्तुविषयत्वात्तेनोभयविवक्षायां प्रश्नो न च कर्तृप्रश्ने विद्यावैफल्यं स्वतः सदा ब्रह्मत्वेऽपि ब्रह्मणोऽविद्याध्वंसित्वेन तत्साफल्यादित्यर्थः। प्रष्टृृणामभिप्रायमुक्त्वा ब्रह्मविद्यां व्याचष्टे। सर्वमिति। यज्ज्ञानाद्ब्रह्म सर्वमभवत्तत्सर्वाप्तावसाधारणकारणमुपोद्घातवाक्ये ब्रह्मविद्येति शब्दितमिति योजना॥११३६॥११३७॥

सर्वैकत्वावबोधोऽयं ब्रह्मविद्यागिरोच्यते॥
द्वैतस्याद्वैतयाथात्म्यात्क्लृप्तसर्पादितत्त्वत्वत्॥११३८॥

प्रतिज्ञामनूद्य हेतुमाह। सर्वेति। रज्ज्वां क्लृप्तस्य सर्पादेर्यथा रज्जुस्तत्त्वं तथा द्वैतस्याद्वैतमेव स्वरूपमतः सर्वैकत्वबोधो ब्रह्मविद्येत्यर्थः॥११३८॥

सर्वैकत्वं परं ब्रह्म परमात्मेति यं विदुः॥
तन्मोहजानां सर्वेषां स तत्त्वं परमार्थतः॥११३९॥

अथैतदयुक्तं यतः सर्वस्यैकत्वमेकस्य च सर्वत्वं विरुद्धमित्याशङ्क्य सर्वैकत्वं परं ब्रह्म परमात्मा य इति भाष्यमनुसरन्नाह। सर्वैकत्वमिति। स आत्मेतिभाष्यार्थमाह।तदिति। परमात्मा तच्छब्दार्थः। स तत्त्वमिति पदद्वयम्॥११३९॥

तदज्ञानैकहेतुत्वात्तेनैव परमात्मना॥
तदन्यान्यात्मवन्ति स्युः सर्पादीनि स्रजा यथा॥११४०॥

सर्वस्य ब्रह्म तत्त्वमित्येतद्दृष्टान्तेन स्पष्टयन्ननेनाऽऽत्मनाऽऽत्मवन्तीतिभाष्यार्थमाह। तदज्ञानेति। तदन्यानि परमात्मातिरिक्तानि समस्तान्यनात्मवस्तूनीति यावत्॥११४०॥

उक्तात्मच्युतदृष्टीनां तदबोधैकहेतुतः॥
आस्थाणुभेदोऽयं नामरूपक्रियात्मकः॥
अविद्याकृत एवायं न यथावस्तुधीकृतः॥११४१॥

द्वैतभानं तर्हि कथमित्याशङ्क्य ततः प्रच्युतानामविद्याकृतो हिरण्यगर्भ आत्मा सर्वसाधारणस्तेनाऽऽत्मना सर्वसत्त्वान्यात्मवन्तीत्यादिभाष्यं विभजते। उक्तेति। उक्तादात्मनो

दृष्टिच्यूतौहेतुः। तदबोधेति। आत्माज्ञानात्ततो बहिर्मुखानां सर्वमपि नामादिद्वैतं मानंविनाऽविद्यया भातीति भावः॥११४१॥

तमोघ्न्यैव ततो ब्रह्म प्राप्यते ब्रह्मविद्यया॥११४२॥

यथोक्ततस्त्वकान्येव रज्ज्वां तत्क्लृप्तव³¹⁵स्तुवत्॥
सूत्रं विराड्देवता च यावत्किंचिच्च वस्त्विह॥११४३॥

सर्वस्य ब्रह्ममात्रत्वेऽपि द्वैतधीरविद्येत्युक्त्वा फलितमाह। तमोघ्न्येति। सर्वस्य नब्रह्ममात्रत्वं सूत्रादीनां भेदेन वस्तुत्वस्य तैरिष्टत्वादित्याशङ्क्य द्वैतस्याद्वैतयाथात्म्यादित्यत्रोक्तं स्मारयति। यथोक्तेति। रज्ज्वां तदज्ञानोत्थसर्पादे रज्जुस्तत्त्वमेवं सूत्रादीन्यात्माज्ञानजत्वादज्ञातात्ममात्राणि ब्रह्मणस्तत्तद्रूपेणावस्थानमपेक्ष्य क्वचित्तत्सत्त्वोक्तिरित्यर्थः। यावत्किंचिदिति पिण्डजात्योरुदाहरणम्। चशब्दो व्याकृतसमुच्चयार्थः।वस्तुशब्देनान्तर्यामी साक्षीत्युभयं विवक्षितम्। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता॥११४२॥॥ ११४३॥

ब्रह्मेवेदं यथा सर्व विद्यया तदबोधजम्॥
अविद्यया तथाऽकृत्स्नं ब्रह्म सूत्रादिरूपकम्॥११४४॥

कथं निष्प्रपञ्चं ब्रह्म सूत्राद्यात्मकमित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मैवेति। यथेदं सर्वं ब्रह्माज्ञानोत्थं तद्विद्यया च तदेव भवति तस्मात्तत्सर्वमभवदितिश्रुतेस्तथा तदेवाविद्यया सूत्रादिरूपमापद्य परिच्छिद्यते ब्रह्मैवेदं सर्वमित्यादिश्रुतेरित्यर्थः। अकृत्स्नमिति च्छेदः॥११४४॥

भावनाज्ञानकर्माणि साधनानीति यद्यपि॥
तत्सतत्त्वमविद्यैव यतोऽतः सैव कारणम्॥११४५॥

अविद्यया ब्रह्म सूत्रादिरूपं परिच्छिन्नमिति वदता जगत्कारणमविद्येत्युक्तं तदयुक्तमुपासनाज्ञानकर्मणां तत्कारणत्वाद्धिया धिया जनयते कर्मभिश्चेतिश्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह।भावनेति। तेषामविद्यैव तत्त्वमित्यत्रान्वयव्यतिरेकौ प्रमाणयितव्यौ। अथ योऽन्यांदेवतामुपास्तेऽविद्यायामन्तरे वर्तमाना इत्याद्या श्रुतिश्च॥११४५॥

न हि साधनसापेक्षं वस्तु स्यात्पारमार्थिकम्॥
परमार्थं न वस्त्वस्ति यत्परायत्तसिद्धिकम्॥११४६॥

सूत्रादि नाविद्याकार्यमवाध्यत्वादात्मवदित्याशङ्क्य हेत्वसिद्धिं मत्वा प्रत्यनुमानमाह। न हीति। विमतं कल्पितं सापेक्षत्वात्सर्पवदित्यर्थः। विमतं न वास्तवं कार्यत्वात्संमतवदित्यनुमानान्तरमाह। परमार्थमिति॥११४६॥

मोहोत्थाःपृथगा³¹⁶त्मानः साधनायत्तसिद्धिकाः॥
सूत्रादयस्तृणान्ताः स्युरन्योन्यव्यभिचारिणः॥११४७॥

विमतं कल्पितं भिन्नत्वात्संमतवदित्याह। मोहेति। कार्यत्वहेतुनोक्तमनुमानमनूद्यानुमानान्तरमाह। साधनेति। विमतं कल्पितं व्यभिचारित्वात्सर्पादिवदित्यर्थः॥११४७॥

सर्वेऽप्येते यथादृष्टि ह्येकैकस्य तमस्विनः॥
सूत्रादयोऽनुभूयन्ते यथाकर्म यथाश्रुतम्॥११४८॥

विमतं कल्पितं दृश्यत्वाद्रूप्यवदित्याह। सर्वेऽपीति। दृश्यत्वस्य कल्पितत्वेनव्याप्ती रज्जुसर्पादिसंसर्गे व्यक्तेति वक्तुं हीत्युक्तम्। तदुक्तमेते सर्वेऽप्येकैकस्याऽऽत्मनोयथादर्शनमनुभूयन्त इति। अज्ञस्यैव द्वैतधीर्विदुषस्तु नेति मत्वा तमस्विन इत्युक्तम्।यथादृष्टीत्येतद्व्याचष्टे। यथेति॥११४८॥

अविद्यैव यतोऽमीषां प्रागभाषो न तत्परम्॥
भावनाज्ञानकर्मभ्यो जन्मैषां तेन नान्यतः॥११४९॥

केचिदविद्याविलसितत्वममृष्यन्तो विश्वस्य प्रधानादि निदानमित्याहुरपरे ब्रह्मैवपरिणामि तत्कारणमिति तान्प्रत्याह। अविद्यैवेति। अमीषां सूत्रादीनां प्रागभावस्तदुपलक्षितमुपादानमित्येतत्। अतो न परिणामि कारणान्तरं शङ्कनीयमिति शेषः। न ब्रह्म तदुपादानं श्रु³¹⁷त्यादिप्रमितकौटस्थ्यस्यासङ्गाद्वयस्य परिणामायोगादित्याह। न तदिति। सूत्राद्युत्पत्तौ निमित्तमाह। भावनेति। न प्रधानादि तदुपादानमचेतनस्यास्वातन्त्र्यात्पारतन्त्र्ये च मायाप्रवेशात्तां विना तदयोगादित्याशयेनाऽऽह। तेनेति। नान्यतो जन्मैषामिति संबन्धः। भावनाशब्देनोपासनान्युक्तानि॥११४९॥

यथैता दर्शनावस्थाः कार्यमासां तथाविधम्॥
उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं विकार्य च क्रियावशात्॥११५०॥

तत्फलं ता एता दर्शनावस्था एतदेव चाऽऽसां कार्यमितिभाष्ययोजनयादर्शयति।यथेति। दर्शनावस्थाशब्देन भावना गृह्यते। तथाविधत्वमेव कथयति। उत्पाद्यमिति।फलविकल्पहेतुमाह। क्रियावशादिति॥११५०॥

पिण्डात्माऽहमितीक्षाणः पिण्डमेव प्रपद्यते॥
दैवं विराजं सूत्रं च मृतः सन्प्रतिपद्यते॥११५१॥

पिण्डात्मदर्शी पिण्डात्मानमेवाभिसंपद्यते प्रेत्येत्यादिभाष्यंव्याकुर्वन्नुक्तमेव व्यनक्ति।पिडात्मेति। ईक्षमाण इति वक्तव्यम्। तत्र तत्र तादात्म्यापत्तिरिति वक्तुं चशब्दः।

परिच्छिन्नेऽपरिच्छिन्ने वा तादात्म्योपासनया तद्भावमापन्नो देहान्ते यथोपासनफली भवतीत्यर्थः॥११५१॥

संस्कारोपचयाद्यद्वद्देवो भूत्वैति देवताम्॥
संस्कारापचयादुध्वंसस्तथा तासां न संशयः॥११५२॥

सूत्रादीनामुपास्त्यधीनत्वेऽपि ध्वंसाश्रवणान्नित्यत्वमाशङ्कयाऽऽह।संस्कारेति। उपासको हि भावनाप्रकर्षाज्जीवन्नेव देवताभावमनुभूयान्ते यथोपास्ति प्रतिपद्यते स च तत्तद्देवतापदे स्थित्वा भुञ्जानो भोगहेतुवासनावसानात्ततः प्रच्यवते तदा देवतानामेवाप्रतिबन्धेन ध्वंसो व्यपदिश्यते तस्माद्भावत्वे सति साध्यस्यानाशित्वं न्यायविरुद्धमिति भावः॥११५२॥

ब्रह्मणोऽन्यद्यतो वस्तु ब्रह्मैव परमार्थतः॥
तदबोधात्तदन्यत्तद्बोधा³¹⁸द्ब्रह्मैव तत्त्वतः॥११५३॥

तर्हि सूत्रादीनामुत्पत्त्यादिमत्त्वाद्ब्रह्मणस्तदभावान्मिथो भेदाद्यथोक्ततत्त्वकान्येव रज्ज्वां तत्कॢृप्तसर्पवदित्ययुक्तं तत्राऽऽह। ब्रह्मण इति। यद्ब्रह्मणोऽन्यद्वस्तु शङ्क्यते तद्वस्तुतो ब्रह्मैव ब्रह्माबोधाद्ब्रह्मणोऽन्यत्तद्भाति ततो ब्रह्मबोधाद्ब्रह्मैव सूत्रादीति तत्र जन्मादिधीभ्रान्तिर्धर्मिण्यसति धर्मायोगादित्यर्थः। यतः शब्दो यदित्यर्थे व्याख्येयः। यद्वा यतो ब्रह्मणोऽन्यद्वस्तु ब्रह्मैव परमार्थतोऽस्ति ब्रह्माबोधाद्ब्रह्मान्यद्भाति ततो ब्रह्मैव ब्रह्मबोधात्तत्सर्वं संपद्यते कल्पितस्याधिष्ठानानतिरेकादित्यर्थः॥११५३॥

सूत्रादिदर्शनानां स्यात्सूत्राद्येव यथा फलम्॥
परात्मदर्शनस्यापि तद्भावः स्यात्तथा फलम्॥११५४॥

सूत्रादिनिमित्तत्वेन प्रसक्तोपास्तिफलं विविच्य ब्रुवता सूत्रादेर्ब्रह्मबोधाद्ब्रह्मत्वमुक्तं तदयुक्तं न हि मैत्रस्य प्रतिमाबोधात्प्रतिमात्वमित्याशङ्क्यैवं परमात्मदर्शनावस्थायाः परमात्मभाव एव कार्यमिति भाष्येणाऽऽह।सूत्रादीति॥११५४॥

ब्रह्मभावोऽत्र नित्यः³¹⁹ स्यात्कारणाद्यनपेक्षतः॥
अनित्यमितरत्सर्वेयदविद्याविजृम्भितम्॥११५५॥

ज्ञानसाध्यत्वे ब्रह्मभावस्य स्वर्गादिवदनित्यतेत्याशङ्क्य तत्र परमात्मा नित्य इतिभाष्यार्थमाह। ब्रह्मेति। अत्र सूत्रादिष्विति यावत्। प्रमाणप्रकाश्यत्वमादिशब्दार्थः। ब्रह्मभाववद्विद्याफलत्वात्सूत्रादिभावस्यापि नित्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। अनित्यमिति॥११५५॥

अनित्यं दर्शनं ज्ञेयं नित्यस्यापि परात्मनः॥
मोहमात्रान्तरायत्वात्कादाचित्कं हि दर्शनम्॥११५६॥

परस्य ब्रह्मभाववद्दर्शनमपि नित्यमनित्यं वाऽऽद्ये ततोऽज्ञानध्वस्तेर्बन्धानुदयो द्वितीयेविज्ञानघनत्वादिश्रुतिविरोधः परस्यास्मदाद्यविशेषश्चेत्याशङ्क्य कदाचिद्दर्शनमनित्यमित्यस्यार्थमाह। अनित्यं दर्शनमिति। नित्यज्ञप्तिरूपस्यापि परस्य वाक्यीयमनित्यज्ञानमिष्टं न च श्रुतिविरोधस्तस्याः स्वरूपविषयत्वान्न च परस्यास्मदाद्यविशेषो नित्यज्ञानत्वादिति भावः। परस्य नित्यज्ञानत्वे ततोऽज्ञानध्वस्तेर्बन्धध्वस्तिरित्याशङ्क्य कदाचिदविद्यातिरस्कृतं भवतीत्यस्यार्थमाह। मोहेति। नित्यदृष्टेरपि परस्याविद्यामात्रव्यवहितत्वात्तद्ध्वंसि ज्ञानमनित्यमेव शुक्त्यादौ मानोत्थज्ञानस्य तद्ध्वंसित्वदर्शनान्न हि स्वरूपज्ञानंवाक्यीयबुद्धिवृत्त्युपरागं विना तद्ध्वंसीति भावः। आगन्तुकं प्रमाणज्ञानमेवाज्ञानध्वंसिदृष्टमिति हिशब्दार्थः॥११५६॥

अहमेव परं ब्रह्मेत्यस्यार्थस्याप्रबुद्धता॥
अविद्येति वयं ब्रुमोयेह नास्ति सदाऽऽत्मनि॥११५७॥

अविद्या तर्हि कीदृशी यया परस्तिरस्क्रियते तत्राऽऽह। अहमेवेति। यथोक्तंसाऽविद्याऽहमेवेदं सर्वमित्येतस्यार्थस्यासंबोध इति॥११५७॥

परात्मनि तु संबोधो नित्यः स्याच्छशिशीतवत्॥
तदन्यात्मस्वनित्योऽसौ मोहसंवीतबुद्धिषु॥११५८॥

तद्ध्वंसिस्वरूपज्ञानसहकारिज्ञानस्यानित्यत्वे तस्यापि ज्ञानत्वादनित्यतेत्याशङ्क्य सएष संबोधो नित्यः परमात्मनीत्यस्यार्थमाह। परात्मनीति। तहिं तद्वदेव ज्ञानत्वादितरदपि नित्यमित्याशङ्क्यानित्य इतरस्मिंस्तिरस्कृतविज्ञाने सांसारिक इत्यस्यार्थमाह।तदन्येति॥११५८॥

तत्रैवं सति योऽकार्त्स्न्यमित्वा ब्रह्माप्रबोधतः॥
सर्वात्मविद्ययाऽविद्यां हत्वा ब्रह्माभवत्पुमान्॥११५९॥

अहं ब्रह्मेत्यस्याज्ञानमविद्येति स्थिते फलितमाह। तत्रेति। तस्मिन्नज्ञाने दर्शितरूपेसति यस्तद्वशात्परिच्छिन्नत्वमित्वा गत्वा स्थितः स पुरुषो ब्रह्मास्मीतिविद्यया तद्विपरीतामविद्यां त्यक्त्वा पूर्णो भवतीति योजना। यथाऽऽहुः। तत्रैवं सति योऽविद्ययाऽसर्वभावमित्वा विद्यया सर्वात्मदर्शनेन सर्वभावमभिसंपन्न इति॥११५९॥

पुराऽपि चाऽऽत्मसंबोधाद्ब्रह्मैवायं स्वतो ह्यभूत्॥
यतोऽतस्तत्त्वसंबोधाद्ब्रह्म ब्रह्म प्रपद्यते॥११६०॥

अहं ब्रह्मेत्यस्याज्ञानस्यावि³²⁰द्यात्वे तत्कृतत्वादकार्त्स्न्यस्याहं ब्रह्मेति केवलज्ञानात्तद्ध्वस्तेर्मुक्तिरित्युक्तं तदयुक्तं ज्ञानात्प्रागस्य ब्रह्मत्वं सिद्धं चेज्ज्ञानवैयर्थ्यादसिद्धं चेत्तस्मादेव तत्सिद्ध्ययोगात्तस्याकारकत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। पुराऽपीति। आत्मनः स्वतो

ब्रह्मत्वमशेषोपनिषदधिगतमिति वक्तुं हिशब्दः। स्वतःसिद्धब्रह्मत्वविरोध्यज्ञाननिरासिज्ञानमर्थवदित्यर्थः॥१९६०॥

प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधात्तदन्यत्रैव या मतिः॥
परार्था सा मतिर्ज्ञेया बाह्यकर्मव्यपाश्रया॥११६१॥³²¹

विमतंन मुक्तिफलं कर्माङ्गसंस्कारत्वात्संमतवदित्याशङ्क्य हेत्वसिद्धिमाह। प्रत्यगिति। तच्छब्दस्तस्मादर्थो बोधसमानाधिकरणः। व्रीह्यादिः सप्तम्यर्थः। तत्र हेतुमाह।बाह्येति। बाह्यंकर्म दर्शपूर्णमासादि॥११६१॥

अहं ब्रह्मेति यज्ज्ञानं स्वार्थमेव तदिष्यते॥
सर्वप्रयोगबीजात्मध्वान्तोच्छेदित्वहेतुतः॥११६२॥

विमतं परार्थं ज्ञानत्वात्संमतवदित्याशङ्क्याऽऽह। अहमिति। तत्र हेतुमाह।सर्वेति। अनुष्ठानमात्रे बीजमात्माज्ञानं तदुच्छेदित्वादैक्यधियस्तच्छेषत्वं³²² धर्मिग्रहबाधितमित्यर्थः॥११६२॥

निःशेषपुरुषार्थानां ज्ञेयानां चापि कृत्स्नतः॥
प्रत्यक्तत्त्वपरिज्ञानसमुत्पत्तौ समाप्तितः॥११६३॥

तस्य स्वातन्त्र्येण पुमर्थहेतुत्वे हेत्वन्तरमाह। निःशेषेति। स्वतन्त्रमेव तज्ज्ञानमिति शेषः॥११६३॥

भर्तृप्रपञ्चप्रस्थानमेवमेतद्यथो³²³दितम्॥
इतोऽन्यत्रापि तद्भाष्यं गमयेदेवमेव तु॥११६४॥

एष विचारः किमु तद्ब्रह्मावेद्यस्मात्तत्सर्वमभवदिति भाष्येणोपोद्घातमुपसंहरति।भर्तृप्रपञ्चेति। अस्यार्थः। यस्य ज्ञानं मोक्षहेतुरिति मनुष्या मन्यन्ते तद्ब्रह्म किं सर्वमभवदुत न; नचेद्ब्रह्मत्वायोगः आद्ये विदित्वा तत्सर्वमभवदविदित्वा वा प्रथमे स्वात्मानमन्यद्वा नाऽऽद्योजीवानामपि स्वज्ञानात्सर्वभावापाताद्ब्रह्मधीवैयर्थ्यान्नेतरोऽनवस्थानादविदित्वैव ब्रह्मणः सर्वभावे जीवानामपि तत्संभवाद्विद्यावैयर्थ्यमेव ब्रह्मणश्च कर्तृत्वे कर्मत्वे च संसारिवद्धटवच्चाब्रह्मत्वमतो न तज्ज्ञानं सर्वभावे हेतुरित्यनेन क्रमेण भर्तृप्रपञ्चमतंस्थितमिति। कथमुपोद्घातसंबन्धि तद्भाष्यंविवर्तानुसारि व्याख्यातं तदीयभाष्यान्तरस्यपरिणामानुसारित्वादित्याशङ्क्याऽऽह। इत इति। उपोद्घातादन्यत्रापि भर्तृप्रपञ्चभाष्यंविवर्तवादानुसारि नेतव्यमित्यस्मन्मतानुकूलमेव तद्भाष्यमित्यर्थः॥१९६४॥

ब्रह्मभाविरवं श्रुत्वा ये तु व्याचक्षतेऽन्यथा॥
तानुद्दिश्य विचारोऽयं प्रारब्धो गुरुभिः स्फुटः॥११६५॥

सर्वमपि तद्भाष्यं विवर्तानुसारितया सिद्धान्ताविरुद्धं चेत्किमित्यनुभाष्यदूष्यते

भाष्यकृतेत्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मेति। ब्रह्म वा इदमित्यत्र ब्रह्मभावी पुरुषो ब्रह्मशब्देनोच्यत इति भर्तृप्रपञ्चवचः श्रुत्वा विवर्तवादं ते नेच्छन्तीति ये भ्राम्यन्ति तानुद्दिश्य तद्भ्रान्तिध्वस्त्यर्थं विचारो भाष्यकारैरवतारित इत्यर्थः। विचारं मही करोति। स्फुटइति॥१९६५॥

यथोक्तसूत्रव्याख्यायां प्रयोजनविवक्षया॥
उपोद्घातोक्तदोषाणां परिहाराय यत्यते॥११६६॥

उपोद्घातवाक्यं भाष्यद्वयेऽपि व्याख्याय भाष्यान्तरस्य सिद्धान्ताविरुद्धत्वं चोक्त्वापरिहारवाक्यस्य मतद्वयाभिमतमर्थं संगृह्णाति। यथोक्तेति। आत्मेत्येवोपासीतेत्यादेःस्वमते विभज्योक्तस्यैकस्य सूत्रस्य तद्धेत्यादिसूत्राणां वा पञ्चानां परमते व्याख्या प्रस्तुतातत्र सूत्रितविद्याफलस्यानपवादेन वचनेच्छया तदाहुरित्यादावुक्तदोषाणां परिहारोऽनन्तरवाक्येनोच्यत इत्यर्थः॥११६६॥

ब्रह्मविद्योपदेशस्य विषयश्चावधार्यते॥
साक्षाद्ब्रह्माथवा ब्रह्म यदि वोभयरूपकम्॥११६७॥

ननु ब्रह्मविद्यायाः सूत्रं विवरणं चायुक्तं तदधिकारिणोऽनुक्तत्वात्तत्राऽऽह। ब्रह्मविद्येति। तमेवाधिकारिणं विषयशब्दितं विशिनष्टि। साक्षादिति। शुद्धं ब्रह्म नित्यमुक्तं तद्विद्यामर्हतीत्येकः कल्पस्ततोऽत्यन्तभिन्नस्यैवान्तःकरणादेरधिकारितेत्यपरोऽविद्याविशिष्टस्य ब्रह्मणः संसारित्वेन मुमुक्षुत्वादधिकारितेति कल्पान्तरम्। वक्ष्यति हि ब्रह्मविद्याधिकारित्वं द्वैविध्यात्प्रतिपद्यत इति॥११६७॥

समाशङ्कितनिःशेषदोषानागन्धितं स्फुटम्॥
श्रुतिः प्रतिवचः प्राह दोषमूलनिरासकृत्॥११६८॥

उत्तरवाक्यस्य भाष्यद्वयानुसारि तात्पर्यमुक्त्वा परकीयोपोद्धातोत्तरत्वेन व्याख्यातुंब्रह्मेत्यादिवाक्यमादत्ते। समाशङ्कितेति। उपोद्घातोक्तसर्वदोषास्पृष्टमिति यावत्।असंदिग्धावाधितानधिगतार्थत्वं स्फुटत्वम्। दोषमूलमज्ञानं तन्निरासित्वं वचसो ज्ञानहेतुत्वात्॥११६८॥

ब्रह्मेति ब्रह्मशब्दोऽयं मुख्यब्रह्मार्थवाचकः॥
अपूर्वादिश्रुतेर्ज्ञेयो ब्रह्मत्वं न ततोऽन्यथा॥११६९॥

ब्रह्मशब्दे विप्रतिपत्तिं निराकर्तुं विवक्षितमर्थमाह। ब्रह्मेतीति। त्रिधाऽनवच्छिन्नंवस्तु ब्रह्म बृंहतेरेवमर्थत्वादसति संकोचके संकोचायोगादित्यर्थः। उक्ते ब्रह्मशब्दार्थेतदेतद्ब्रह्मेत्यादिवाक्यं प्रमाणयति। अपूर्वेति। तत्रैव युक्तिमाह। ब्रह्मत्वमिति।निरतिशयमहत्त्वसंपन्नमात्मानमनादृत्य न ब्रह्मत्वं युक्तं परिच्छिन्नेषु घटादिषु तदभावादित्यर्थः॥११६९॥

अविचारितसंसिद्धिप्र³²⁴त्यगज्ञानकारणात्॥
अब्रह्मेव तदाभाति मोहसंवीतचेतसः॥११७०॥

श्रुतियुक्तिधातुभ्यो ब्रह्मशब्दस्योक्तार्थत्वेऽपि कथं परिच्छेदधीरित्याशङ्क्याऽऽह।अविचारितेति॥११७०॥

प्रत्यक्संबोधविध्वस्तप्रत्यङ्मोहः परात्मनः॥
संभावयति संबोधान्नान्यद्वस्त्वन्तरं यथा॥११७१॥

अज्ञस्यानिर्वाच्यस्वाज्ञानात्परिच्छेदधीरित्यत्र दृष्टान्तमाह। प्रत्यगिति। समानाधिकरणे पञ्चम्यौ। वस्त्वन्तरं स्वतन्त्रमकल्पितं वस्त्विति यावत्। दग्धाविद्यस्य हेत्वभावान्नद्वैतधीरित्यर्थः॥११७१॥

एवमेव महामोहसंवीतधिषणः पुमान्॥
ब्रह्मैवापि स्वतो मोहान्न तत्संभावयत्यपि॥११७२॥

अदग्धाविद्यस्य नाद्वैतधीः किं तु मोहाद्वैतधीरेवेति दार्ष्टान्तिकमाह। एवमिति।मोहस्य महत्त्वमशेषानर्थमूलत्वम्। स तर्हि ब्रह्मणोऽभिन्नत्वादेव तदसंभावनां भजतेतत्राऽऽह। ब्रह्मैवेति। संभावयत्यपीत्यपिशब्दो निश्चयस्य दूरनिरस्ततां दर्शयति॥११७२॥

बुद्धतत्त्वस्य लोकोऽयं जडोन्मत्तपिशाचवत्॥
बुद्धतत्त्वोऽपि लोकस्य जडोन्मत्तपिशाचवत्॥११७३॥

तत्र पौराणिकीं गाथामाह। **बुद्धेति।**लोकस्य तत्त्वात्प्रच्युतत्वे तद्विपरीतचेष्टावत्त्वे हेयत्वे च क्रमेण दृष्टान्तत्रयं विदुषो द्वैतमसत्कल्पमित्यर्थः। अविदुषस्तद्वदद्वैतमसत्सममित्याह। बुद्धतत्वोऽपीति। तस्यापि लोकतो व्युत्थापितत्वे तद्विपरीतचेष्टावैशिष्टोतदुपेक्षणीयत्वे चोदाहरणानि॥११७३॥

यदि नामास्ति संभेदः साक्षात्कल्पितसर्पयोः॥
भीतं प्रत्यविशिष्टोऽसौ वास्तवत्वादनादृतः॥११७४॥

द्वैतमकल्पितं व्यवहारहेतुत्वादात्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। यदीति। कल्पिताकल्पितसर्पयोः स्वरूपभेदेऽपि भयादिकार्यं प्रति तुल्यत्वादकल्पितः सर्पो वास्तवत्वान्नार्थक्रियांप्रत्यादृतोऽतः कल्पितसर्पादौ व्यभिचार इत्यर्थः॥११७४॥

प्रत्यक्तत्त्वं तमोमात्रव्यवधानादिहोच्यते॥
ब्रह्मभावीति न पुनर्वस्तुतत्त्वव्यपेक्षया॥११७५॥

ब्रह्मशब्देन मुख्यब्रह्मग्रहे द्वैतमसत्कल्पमिति युक्तं न चात्र मुख्यग्रहो भर्तृप्रपञ्चैरिष्टो ब्रह्मेति ब्रह्मभावी पु³²⁵रुषो निर्दिश्यत इति तदुक्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यक्तत्त्वमिति।

इहेति तद्भाष्योक्तिः। वस्तुतो ब्रह्मणो भिन्नं यज्जीवरूपं तदपेक्षया न ब्रह्मभाविशब्द इत्याह। नेति॥११७५॥

इदंधीशब्दगम्यं यद्ब्रह्मरूपाद्विशिष्यते॥
ब्रह्मैव तदुपाधीहेदंशब्देनाभिधीयते॥११७६॥

इदमिति नामरूपव्याकृतं जगन्निर्दिश्यत इति भाष्येणेदंशब्दार्थमाह। इदमिति।कार्योपाधि ब्रह्मेदंशब्दमित्यर्थः। इहेति वाक्योक्तिः॥११७६॥

योऽसावविद्योत्सङ्गस्थः प्राक्प्रविष्ट इतीरितः॥
स्वाभासान्तः स संमोहान्नामरूपात्मकोऽभवत्॥११७७॥

कथमसङ्गोदासीनस्य कार्योपाधित्वेनेदंशब्दत्वमित्याशङ्क्य स इदं जगदात्मत्वेनाभिसंपन्नोऽभूदविद्ययेत्यादिभाष्यमनुसृत्याऽऽह। योऽसाविति। अविद्याविशिष्टः साक्षी सृष्टे कार्ये प्रविष्टो यो व्याख्यातः स मोहात्प्रपञ्चभावं प्राप्तः सन्निदंशब्दवाच्यो भवतीत्यर्थः। स्वाभासान्तशब्देन साक्षी विवक्षितः॥११७७॥

अव्याकृतादिपिण्डान्तं पर एव त्वविद्यया॥
तदात्मत्वं समापेदे न त्वसौ परमार्थतः॥११७८॥

सप्रपञ्चत्वं परस्य सर्वगन्धादिश्रुतेर्वास्तवमित्याशङ्क्यास्थूलादिश्रुतिविरोधान्नेत्याह।अव्याकृतेति। मूलकारणादारभ्यान्त्यकार्यान्तं यज्जगत्तदात्मत्वमविद्ययैव परः संसारावस्थायामापन्नस्तद्विषया च सर्वगन्धादिश्रुतिर्न वस्तुतस्तस्य जगदात्मत्वापत्तिरित्यर्थः॥११७८॥

प्रागात्मबोधात्पिण्डादौ याऽऽत्मेत्यासीन्मतिर्दृढा॥
सा तत्तत्त्वमसंप्राप्य सिद्धा स्रगहिबोधवत्॥११७९॥

पिण्डादावबाधितात्मधीदृष्टेस्तदात्मत्वं परस्य कुतोऽविद्याकृतमित्याशङ्क्याऽऽसीदित्यस्यार्थमाह। प्रागिति तत्तत्त्वं पिण्डादेस्तत्त्वमधिष्ठानभूतं प्रत्यग्याथात्म्यं तदसंप्राप्य तदज्ञात्वा सिद्धा तत्प्रसादप्रसूतेति यावत्॥११७९॥

अविद्याकल्पितांस्तस्मादन्वयव्यतिरेकतः॥
विधूयानात्मनोऽशेषांस्तत्प्रत्यग्रूपमैक्षत॥११८०॥

तदात्मानमित्यादेरर्थमाह। अविद्येति। यस्मात्प्रत्यग्ब्रह्मेतरदविद्यादेहं तस्मात्तस्यप्राणादेर्दष्टृदृश्याद्यन्वयव्यतिरेकतो निरासेन तद्ब्रह्मस्वरूपमेवाज्ञासीदयं पुनः सर्वमतोत्यस्वयमेवाऽऽत्मानमवेदित्युक्तेरित्यर्थः॥११८०॥

प्रत्यग्याथात्म्यविद्याग्निसंप्लुष्टाशेषतत्तमः॥
ब्रह्मैवाऽऽत्मानमेवेति प्रत्यबुध्यत वाक्यतः॥११८१॥

यत्तु तद्ब्रह्म विदित्वा सर्वमभवदविदित्वा वेत्यादि तत्राऽऽह। **प्रत्यगिति।**फला-

वस्थं ब्रह्म पूर्वार्धार्थः। तत्प्रत्यबुध्यतैवेति नावेदनप्रयुक्तदोषः। तच्चाऽऽत्मानमेवाबुध्यतेति नानवस्था। ब्रह्मैव बुद्ध्वा सर्वमभवत्तदात्मानमेवेत्यादिश्रुतेरतो न जीवानामविद्याकल्पितानां विशिष्टरूपज्ञानात्सर्वभाव इति भावः॥११८१॥

न हि प्लुष्टाखिलाविद्यः प्रतीच्यन्यन्मनागपि॥
प्रत्यग्दृष्टयेक्षतेऽन्यस्य तदविधैकहेतुतः॥११८२॥

यत्तु कर्तृत्वे संसारिवत्कर्मत्वे घटवदब्रह्मतेति तत्राऽऽह। न हीति। अविद्यादशा यामेव तावत्क्रियाकारकादिव्यवहार आत्मदृष्ट्या प्लुष्टाविद्यस्त्वात्माऽऽत्मनि कर्तृत्वादिलेशमपि न पश्यति तस्याऽऽविद्यत्वादतः कल्पितं कर्तृत्वाद्याश्रित्याऽऽत्मानमेव बुध्यमानंब्रह्म विद्यापास्ताविद्यातज्जं पूर्णं तिष्ठतीत्यर्थः॥११८२॥

अद्वैतविषयं वेदमेकं ब्रह्मेति भण्यते॥
समस्तव्यस्तता यस्मान्नेह प्रत्यग्धियेक्ष्यते॥११८३॥

समस्तव्यस्तात्मकं ब्रह्मेत्युपगमान्न कर्तृत्वादेराविद्यत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। अद्वैतेति। इदं हि ब्रह्माद्वयमविषयरूपं चैकमेवाद्वितीयमन्यदेव तद्विदितादित्यादिषूच्यतेऽतस्तदेकरसमेवेत्यर्थः। तदैकरस्ये हेत्वन्तरमाह। समस्तेति। इह ब्रह्मणीति यावत्।न हि ब्रह्मदृष्ट्या ब्रह्मणि नानारसता द्रष्टुं शक्या ब्रह्मत्वविरोधात्तस्मादेकरसमेवेत्यर्थः॥११८३॥

मिथ्याभिमानात्संपत्तिरविद्योत्थासु भूमिषु॥
यत्र वा अन्यदित्येवं श्रुतिश्वापि जगौ तथा॥११८४॥

ब्रह्मैकरसं चेत्कथं तस्याऽऽकाशाद्यात्मतेत्याशङ्क्य द्वैतविषयेऽन्यस्यान्येनाऽऽत्मनाऽभिसंपत्तिरिति भाष्येणाऽऽह। मिथ्येति। आकाशादिभावस्याऽऽविद्यत्वे श्रुतिं प्रमाणयति। यत्रेति। जडत्वदृश्यत्वादिहेतोश्च तन्मिथ्यात्वं वक्तुं चशब्दः। न हि प्रतीचस्तद्भावो वास्तवो मिथो विरोधादिति दर्शयितुमपिशब्दः। उक्तार्थानुरोधस्तश्चाशब्दार्थः॥११८४॥

निरविद्य इहाद्वैते भेदहेतोरसंभवात्॥
स्वत एवाभिसंपत्तिर्यत्र त्वस्येतिशास्त्रतः॥११८५॥

तर्हि प्रतीचो ब्रह्मत्वसंपत्तिरप्यविद्याकृता संपत्तित्वादितरवदित्याशङ्क्येह पुनरद्वैते सर्वभावानामनन्यत्वात्सर्वमञ्जसैवाऽऽत्मत्वेनाभिसंपद्यत इति भाष्येणाऽऽह। निरविद्यइति। प्रतीचः स्वतो ब्रह्मसंपत्तिरित्यत्र श्रुतिमाह। यत्रेति॥११८५॥

तस्मात्तदिति विद्यायाः पूर्णता फलमुच्यते॥
तदन्यस्य त्वकृत्स्नत्वाज्जिहासा³²⁶विषयत्वतः॥११८६॥

तस्मात्तत्सर्वमभवदित्यस्यार्थमाह। तस्मादिति। पूर्णतैव फलमित्यत्र हेतुः। तदन्यस्येति। परिच्छिन्नस्य मर्त्यत्वश्रवणात्पुमर्थत्वशङ्कैव नेति वक्तुं तुशब्दः॥१९८६॥

यदिदंशब्दनिर्दिष्टं पूर्णाविद्यैकहेतुजम्॥
अहं ब्रह्मेति तद्ध्वंसात्पूर्णमेवाभवत्स्वतः॥११८७॥

ब्रह्म पूर्वमेव पूर्ण चेन्न तस्य विद्यया पूर्णत्वमपूर्ण चेत्कथमन्यस्यान्यभावस्तयाऽपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। यदिदमिति। प्रत्यगविद्याजंहि ब्रह्म वा इदमित्यत्रेदंशब्दोपात्तं द्वैतमतोऽहं ब्रह्मेति विद्यया तद्ध्वस्तेः पूर्णमेव ब्रह्म पूर्णमभवदित्युपचर्यत इत्यर्थः॥११८७॥

भर्तृप्रपञ्चभाष्यस्य प्रचारोऽयं प्रदर्शितः॥
श्रुत्यक्षरानुसारेण तथाऽनुभववर्त्मना॥११८८॥

परपक्षमुपसंहरति। भर्तृप्रपञ्चेति। प्रचारो विवर्तवादानुसारेण प्रवृत्तिप्रकारः।किमित्येवं तदीयभाष्यस्य गतिरुच्यते तत्राऽऽह। श्रुतीति॥११८८॥

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन द्वैतैकत्वात्मकं किल॥
भण्यते न परं ब्रह्म तस्य विद्यानपेक्षतः॥११८९॥

परमतमादेयमुक्त्वा तद्भाष्ये ब्रह्मभाविशब्दं श्रुत्वा येषां³²⁷ भ्रान्तिस्तन्निरासार्थं विचारोभाष्यकृता कृत इति प्रस्तावितं विचारमवतारयन्पूर्वपक्षयति। ब्रह्मेतीति। द्वैतैकत्वात्मकमनेकरसमपरं ब्रह्मेत्यर्थः। किलेत्युभयोर्भाष्यकृतोरत्रानिच्छोक्तिः॥११८९॥

परस्य ब्रह्मता यस्मादनन्यायत्तसिद्धिका॥
स्वत एव तु तत्सिद्धेर्नातस्तदभिधीयते॥११९०॥

न परमित्यादिप्रतिज्ञायां तस्येत्यादिहेतुं प्रपञ्चयति। परस्येति। तस्माद्विद्यानैरपेक्ष्यमिति शेषः। अनन्यायत्तसिद्धिमनूद्य विद्यानपेक्षत्वप्रसङ्गप्राप्तं फलमाह। स्वत इति।विद्यासाध्या तु सर्वभावापत्तिरत्र श्रुतेति तुशब्दार्थः॥ ११९०॥

तथा कालानवच्छित्तेरासीदिति न तत्प्रति॥
घटते कालसंबन्धो विरिञ्चे तूपपद्यते॥११९१॥

परस्य ब्रह्मशब्देनानुपादाने हेत्वन्तरमाह। तथेति। परस्य कालानवच्छित्तिरन्यत्रभूताच्चेत्यादिश्रुतिसिद्धा। कुत्र तर्हि कालसंबन्धो विद्यापेक्षा चेति तत्राऽऽह। विरिञ्चेत्विति। न हि तस्य ब्रह्मता स्वतस्ततोऽर्थान्तरत्वादतो विद्यापेक्षोपपत्तिः समवर्ततेतिश्रुतेश्च कालसंबन्धसिद्धिरिति भावः॥११९१॥

ननु तस्यापि विज्ञानं नोपदेशव्यपेक्षया॥
जन्मनैवास्य तत्सिद्धेर्न युक्ता ब्रह्मगीरियम्॥११९२॥

तस्य ब्रह्मणोऽन्यत्वेऽपि नोपदेशजन्यज्ञानात्तद्भावः स्वाभाविकज्ञानवत्त्वात्संहसिद्धं

चतुष्टयमितिस्मृतेस्तस्मात्तत्सर्वमभवदिति चोपदेशाधीनधीसाध्योऽसौ श्रुतोऽतो नात्र ब्रह्मशब्देनापरग्रहणमिति शङ्कते। नन्विति॥११९२॥

आसीदिति च निर्देशस्तस्मिन्नपि न युज्यते॥
विरिञ्चस्य त्रिकालत्वादासीदस्ति भविष्यति॥११९३॥

यत्त विरिञ्चेःकालसंबन्धः समवर्ततेति तत्राऽऽह। आसीदिति चेति। अन्यत्र भूताच्चेत्यादिश्रुतेः परस्मिन्निवेत्यपेरर्थः। संवर्तनं हि जन्ममात्रं न कालात्मकस्य कालसंबन्धोऽनवस्थानादिति मत्वाऽऽह। विरिञ्चस्येति॥११९३॥

यत एवमसंतोषात्पक्षान्तरसमाश्रयः॥
मनुष्याधिकृतेर्वेति क्रियते पूर्वपक्षिणा॥११९४॥

मनुष्याधिकाराद्वेत्यादिभाष्यमुत्तरत्वेनावतारयति। यत इति। यत एवमतोऽपरब्रह्मपक्षेऽसंतोषादिति योजना॥११९४॥

मनुष्याः प्रकृताः पूर्व ते च निःश्रेयसार्थिनः॥
ब्रह्मणो नत्वनर्थित्वात्तथा चाप्रकृतत्वतः॥११९५॥

पक्षान्तरमेवविवृणोति। मनुष्या इति। पूर्वमित्युपोद्धातवाक्योक्तिः। तस्माद्ब्रह्मभावी पुरुषो ब्रह्मेति शेषः। ननु परापरब्रह्मणोरन्यतरग्रहणमिह कुतो न स्यात्तयोरपि मनुष्यशब्दप्रयोगसंभवादत आह। ब्रह्मण इति। परस्यापरस्य वा ज्ञानानर्थित्वादप्रकृतत्वाच्च नात्र ग्रहणमित्यर्थः॥११९५॥

ऋष्यादिवचसा चापि ब्रह्मविद्याऽविशेषतः॥
सर्वार्थैव समुद्दिष्टा नाग्रजन्मैकगोचरा॥११९६॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। ऋष्यादीति। तद्यो यो देवानामित्यादिना सर्वेषामविशेषतः पुरुषार्थहेतुतया ब्रह्मविद्योक्ता न हिरण्यगर्भादिमात्रस्य तथाच वाक्यशेषादेष ब्रह्मशब्दो न तद्वाचीत्यर्थः। अग्रजन्मशब्दोऽपरब्रह्मवाची परब्रह्मणोऽप्युपलक्षणम्॥११९६॥

जन्मनैव तु तत्सिद्धेर्नोपदेशव्यपेक्षता॥
ज्ञानमप्रतिघंयस्य वैराग्यं चेति च स्मृतेः॥११९७॥

जन्मनैवास्य तत्सिद्धेरित्यत्र हिरण्यगर्भस्य परस्येव ब्रह्मशब्दत्वं निराकर्तुमुपदेशानवेक्षज्ञानमित्युक्तं तदनूद्य मानमाह। जन्मनेति। तस्याऽऽगन्तुकज्ञानत्वे हेत्वभावस्तुशब्दार्थः। तस्य स्वाभाविकज्ञानत्वे श्रुतिसमुच्चयार्थश्वकारः॥११९७॥

द्वैतैकत्वात्मकब्र³²⁸ह्मविद्याकर्मैकसाधनः॥११९८॥

अपरब्रह्मतापन्नोभोज्याद्यावृत्तमानसः॥
निःशेषप्राप्त्या चोच्छिन्नकामकर्मादिबन्धनः॥११९९॥

परब्रह्मपरिज्ञानभावनोपचयात्परः॥
ब्रह्मभावी नरोऽतोऽत्रब्रह्मशब्देन भण्यते॥१२००॥

परापरब्रह्मणोरत्र ब्रह्मशब्दत्वं निराकृत्य ब्रह्मशब्दार्थं निगमयति। द्वैतेत्यादिना। समुच्चयानुष्ठानात्प्राप्तसूत्रभावस्तदधिककर्मफलाभावादशेषतत्फलाप्त्याऽपास्तकर्मादिप्रवाहःसौत्रेऽपि पदे क्षयिष्णुतादिदृष्ट्या ततो विरक्तो वाक्यात्परं ब्रह्म ज्ञात्वा तत्रैव भावनांकुर्वाणस्तदुपचयात्तद्भावी जीवोऽत्र ब्रह्मशब्देनोच्यतेऽन्यस्य तद्वाच्यत्वायोगादितियोजना॥११९८॥११९९॥१२००॥

भविष्यद्वृत्त्या लोकेऽपि प्रयोगो दृश्यते यथा॥
ओदनं पचतीत्यादि तथेहापि भविष्यति॥१२०१॥

ब्रह्म भविष्यतीति भाविनीं वृत्तिमाश्रित्य जीवो ब्रह्मशब्दित इत्यत्र दृष्टान्तमाह।भविष्यदिति। आदिपदेन ग्रामं ददाति कटं करोतीत्यादि गृह्यते। दार्ष्टान्तिकमाह।तथेति॥१२०१॥

गृहस्थो भार्यो विन्देत शास्त्रे चापि समीक्ष्यते॥
एवं व्याचक्षते केचिद्गम्भीरन्यायवादिनः³²⁹॥१२०२॥

शास्त्रे चेत्यादिभाष्यस्थमादिशब्दं व्याचष्टे। गृहस्थ इति। पूर्वपक्षमुपसंहरति। एवमिति। गम्भीरेत्यादिरुपहासः॥१२०२॥

सर्वापत्तेरनित्यत्वदोषासक्तेर्न तत्तथा॥
साधनायत्तलब्धात्मा न लोकेऽस्त्यविनश्वरः॥१२०३॥

ब्रह्मशब्देन परस्मादर्थान्तरग्रहे तस्य साधनसाध्यत्वान्मुक्तेरनित्यत्वापत्तेर्न तन्मतमुक्तनीत्या युक्तमिति दूषयति। सर्वेति। साध्यस्यापि मोक्षस्य नित्यत्वमाशङ्कयाऽऽह।साधनेति। लोकशब्देन शास्त्रमपि संगृह्यते। यत्कृतकं तदनित्यमिति न्यायादित्यर्थः॥१२०३॥

अथाविद्योत्थाकृत्स्नत्वनिवृत्तिं चेदिच्छसि॥
कल्पनेयं³³⁰ वृथैव स्याद्ब्रह्मभावीति या कृता॥१२०४॥

किं चाऽऽत्मनोऽकृत्स्नत्वमाविद्यं वास्तवं वेति विकल्प्याऽऽद्ये तन्निवृत्तिरेवाऽऽत्मनिसर्वभावापत्तिरेष्टव्येति मत्वाऽऽह। अथेति। या तहिं ब्रह्मभावी जीवो ब्रह्मेति कल्पनाकृता सा व्यर्था स्यान्मुख्यस्यैव ब्रह्मणो ग्रहसंभवादित्याह। कल्पनेति॥१२०४॥

यतः प्रागपि तद्बोधात्सर्वो जन्तुः स्वभावतः॥
ब्रह्मत्वादाप्ततद्भावो नित्यमेव न साधनात्॥१२०५॥

तत्र हेतुः। यत इति। अतः कल्पना वृथेति संबन्धः। तद्बोधाद्ब्रह्मास्मीति ज्ञानादिति यावत्॥१२०५॥

केवलं तत्तमोमात्रव्यवधानैकहेतुतः॥
संभावयत्यकृत्स्नत्वं प्रत्यगात्मनि मूढधीः॥१२०६॥

स्वभावतः सर्वस्य ब्रह्मत्वान्नित्यमेव प्राप्ते ब्रह्मत्वे कथमकार्त्स्न्यधीरित्याशङ्क्याऽऽह।केवलमिति। प्रत्यगज्ञानमात्रव्यवधानादेकस्माद्धेतोर्मूढधीरात्मन्यकार्त्स्न्यं संभावयतीतियोजना। केवलशब्देन तत्प्रामाणिकत्वे शङ्काभावो द्यो³³¹तितः॥१२०६॥

यदविद्यैकहेतु स्यादब्रह्मत्वं न तु स्वतः॥
तद्यथावस्तुसंबोधान्मूलनाशात्प्रणश्यति॥१२०७॥

अकार्त्स्न्याऽऽविद्यत्वे फलितमाह। यदिति । यदब्रह्मत्वमविद्यामात्रकृतं तन्न स्वाभाविकं तत्पुनस्तत्त्वज्ञानादज्ञाननाशान्नश्यतीत्यर्थः॥१२०७॥

एवं चेत्स्यादभिप्रायः किमर्थ निष्प्रयोजनम्॥
मुख्यार्थं संपरित्यज्य पुंसि ब्रह्मेति कल्पनम्॥१२०८॥

यथा त्वयोच्यते तथा मयाऽपीष्यते किंतु ब्रह्मशब्दार्थो जीवो ब्रह्मभावीत्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। आवयोरेकाभिप्रायत्वे ब्रह्मभाविपुरुषकल्पनमप्रयोजनं ब्रह्मशब्दस्य मुख्यार्थत्यागादयुक्तं चेत्यर्थः॥१२०८॥

श्रुतार्थहानिरेवं स्यादश्रुतस्य च कल्पना॥
अपन्यायो वृथा च स्यात्पुमर्थासंभवादिह॥१२०९॥

ब्रह्मभावी जीवो ब्रह्मेत्यत्र दोषान्तरमाह। श्रुतेति। ब्रह्मभाविकल्पने ब्रह्मशब्दशक्तिदृष्टनिरतिशयमहदर्थत्यागस्ततोऽदृष्टस्य च भाविपुरुषस्य कल्पना स्यादित्यर्थः। भवत्वियं कल्पनेति नेत्याह। अपन्याय इति । श्रुतिलक्षणाविशये श्रुतिर्न्यायेति स्थितेरित्यर्थः। किंच ब्रह्मभाविकल्पनायां फलाभावान्ना सा युक्तेत्याह। वृथेति। अयुक्तेति यावत्॥१२०९॥

अविद्योत्थातिरेकेण स्वत एवेति चेन्मतम्॥
अब्रह्मत्वं न तद्धानिरुपायासंभवात्कचित्॥१२१०॥

कल्पान्तरमादत्ते। अविद्येति। दूषयति। नेत्यादिना। लोके शास्त्रे च वास्तवाब्रह्मत्वनिवर्तकायोगादित्याह। **उपायेति॥**१२९०॥

अभिव्यञ्जकमेवेष्टं प्रमाणं न तु कारकम्॥
नापोढ्रीनापि कर्त्रीयं विद्याऽतो वस्तुनः कचित्॥१२११॥

ब्रह्मज्ञानस्योपायत्वात्तदसंभवासिद्धिमाशङ्क्य सामान्यन्यायमा। अभिव्यञ्जकमिति। तस्य व्यञ्जकत्वनियमे फलितमाह। नेत्यादिना। क्वचिदित्यवस्थादेशकालोक्तिः।अब्रह्मत्वस्य वस्तुत्वे ज्ञानान्नध्वस्तिर्यतोऽज्ञानस्यैवनिवर्तकमित्युक्तेरित्यर्थः॥१२११॥

स्वप्रमेयाखिलाज्ञानध्वंसिनीति समीक्ष्यते॥
विद्या लोके तथेहापि तद्ध्वंसिन्येव गृह्यताम्॥१२१२॥

ज्ञानस्य वस्तुजनकत्वनिवर्तकत्वयोरभावे किं तत्कृत्यं तदाह। स्वप्रमेयेति। ब्रह्मसप्तम्यर्थः। लोकानुसारित्वाद्वेदस्येत्यभिप्रायः॥१२१२॥

सदानुदितानस्तमितभास्वद्विज्ञानमात्रतः॥
तद्विरुद्धतनुर्मोहः कुतो ब्रह्माणि चेन्मतम्॥१२१३॥

ब्रह्मण्यविद्याध्वस्तिर्विद्याफलमित्यत्र चोदयति। सदेति। कूटस्थस्वप्रकाशज्ञप्तिमात्रत्वाद्ब्रह्मणस्तस्मिन्नज्ञानमयुक्तं ज्ञानाज्ञानयोरेकत्र विरुद्धस्वादित्यर्थः॥१२१३॥

नानुभूत्यैव तत्सिद्धेर्ज्ञातकुम्भानुभूतिवत्॥
न वेद्मीत्यनुभूतिर्हि सर्वेषामात्मसाक्षिका॥१२१४॥

अनुभवविरोधान्न युक्तिरुल्लसेदित्याह। नानुभूत्येति। ज्ञाते कुम्भे तज्ज्ञानस्याऽऽत्मन्यनुभूत्या सिद्धिवत्तस्मिन्नज्ञातेऽज्ञानस्यापि सिद्धेर्न ते युक्तिस्तद्विरुद्धा सिध्येदित्यर्थः।आत्मन्यज्ञानानुभूतिमेवाभिनयति। नेति। उक्ताज्ञानानुभूतौ विप्रतिपत्त्यभावो हिशब्दार्थः॥१२१४॥

अव्याकृताधिकारे च यदुक्तं प्राक्समासतः॥
ब्रह्मण्यविद्यासंसिद्ध्यै स्मर्तव्यं तदिहाखिलम्॥१२१५॥

किंच ब्रह्मण्यज्ञातत्वमज्ञत्वं वाऽऽक्षिप्यते नाऽऽद्योऽज्ञातार्थाधिगन्तृृणि प्रमाणानीत्यादावुक्तन्यायविरोधादित्याह। अव्याकृतेति। चकारः संबन्धाधिकारसमुच्चयार्थः॥१२१५॥

विद्याविधानाच्चाविद्या ब्रह्मण्यस्तीति गम्यताम्॥
विद्याविधानं विज्ञाते पिष्टपेषणवद्यतः॥१२१६॥

ब्रह्मणोऽज्ञातत्वे हेत्वन्तरमाह। विद्येति। तत्त्वमसीति ब्रह्मणि विद्याविधानेऽपिकथं तस्मिन्नविद्येत्याशङ्क्याऽऽह। विद्याविधानमिति। अतो विद्याविधानं ब्रह्मण्यज्ञातत्वं गमयतीति शेषः॥१२१६॥

अज्ञानमेव मिथ्याधीः प्रमेयानभिसंगतेः॥
रूप्याध्यारोपणं तस्मादुदाहारि गरीयसा॥१२१७॥

न हि शुक्तिकायामित्यादिभाष्येण मिथ्याज्ञानं ब्रह्मणि भाष्यकृतोक्तं त्वया तस्मिन्नज्ञानंसाध्यते न च तदेवाज्ञानं हेतुफलभावात्तथा च भाष्याननुकूलतेत्याशङ्क्योक्तं

स्मारयति। अज्ञानमिति। मिथ्याज्ञानस्याज्ञानाव्यतिरेकाद्ब्रह्मण्यविद्याध्यारोपणायशुक्तौ रूप्यारोपणं यद्भाष्यकृतोदाहृतं तद्युक्तमिति फलितमाह। रूप्येति। हेतुफलभावस्तु नाऽऽत्यन्तिकं भेदमावहतीति भावः॥१२१७॥

अस्त्वविद्या परे भूम्नि यथोक्तन्यायगौरवात्॥
न तु ब्रह्मैव तां कुर्यात्सर्वज्ञं प्रत्यगात्मनि॥१२१८॥

विद्याविधानादिति युक्तेर्बलीयस्त्वाद्ब्रह्मण्यज्ञातत्वमुक्तमङ्गी करोति। अस्त्विति। कल्पान्तरमालम्बते। न त्विति। ब्रह्म स्वात्मन्यन्यत्र वा नाविद्यां करोति सर्वज्ञत्वादित्यर्थः॥१२१८॥

न हि धीपूर्वकारी सन्निःशेषानर्थदायिनीम्॥
प्रतीच्यविद्यां विसृजेद्याऽन्यत्रापि न काम्यते॥१२१९॥

सर्वकर्तृत्वात्तदविद्यामपि करिष्यत्यन्यथा तदयोगादित्याशन हीति॥१२१९॥

यद्यविद्या भवेत्कार्यमस्त्वेतद्यदिहोदितम्॥
अकार्यत्वात्वविद्यायास्त्वदुक्तं तुषकण्डनम्॥१२२०॥

किं यथाश्रुतमादाय चोद्यते किंवा ब्रह्मणः सर्वज्ञस्याज्ञत्वायोगादन्यस्याज्ञत्वतत्राऽऽद्यं प्रत्याह। यदीति यदिह ब्रह्मण्यविद्यां प्रति न स्रष्टृत्वमित्यादिष्टं तद्युतंयदि कार्यत्वमविद्यायाः स्यान्न च तदस्तीत्यर्थः। अविद्याया ब्रह्मातिरेकात्कार्यत्वमाशङ्क्याऽऽह।अकार्यत्वादिति। तस्या हि कार्यत्वे कारणं वाच्यं निष्कारणकार्यायोगान्न चाऽऽत्मा तथा कौटस्थ्यान्न चाविद्यैव तथैकत्र कार्यकारणत्वायोगात्तद्भेदस्य चासिद्धत्वादतोऽकार्यत्वात्तस्या ब्रह्म न तां करोत्यतिरेकस्त्वनिर्वाच्याविद्याया नास्तीति भावः॥१२२०॥

अथोपचारात्कार्यत्वमविद्याविषयत्वतः॥
तथाऽपि नापराधो नस्तदन्यासंभवादिह॥१२२१॥

मुख्यकार्यत्वाभावेऽपि तस्या विषयत्वान्निवृत्तिमत्त्वाच्च घटवत्कार्यत्वमौपचारिकमित्याह। अथेति। औपचारिकं कार्यत्वमङ्गीकृत्याऽऽह। तथाऽपीति। अविद्याकरब्रह्मैवेति वदतामस्माकं नापराधोऽस्तीत्यत्र हेतुं वदन्द्वितीयं दूषयति। तदन्येति। इहस्वपक्षो विवक्षितः॥१२२१॥

न हि ब्रह्मातिरेकेण ब्रह्मावि³³²द्याकृदिष्यते॥
नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेति तथाच श्रुतिशासनम्॥१२२२॥

ब्रह्मणोऽन्यस्यासंभवं साधयति। न हीति।स हि चेतनोऽचेतनो वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। न ह्यन्य इति॥१२२२॥

क्रिया वा कारकं वेह सदसद्वेह यन्मतम्॥
अप्रज्ञातात्मयाथात्म्यं ब्रह्मैव तदितीक्ष्यता³³³म्॥१२२३॥

द्वितीयं निराकरोति। क्रियेति। इहशब्दाभ्यां लोकशास्त्रे गृह्येते॥१२२३॥

पुरुष एवेदं सर्वमात्मैवेदमिति श्रुतिः॥
नानुभूतेः प्रमाणाद्वा तदन्यद्वस्तु लभ्यते॥१२२४॥

प्रतिपन्नस्य सर्वस्य कारणब्रह्ममात्रत्वे मानमाह। पुरुष इति। ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वादज्ञत्वायोगादन्यदज्ञमिति पक्षं मानविरोधेन निरस्य मानाभावेनापि निरस्यति। नेत्यादिना। न हि ब्रह्मणोऽन्यद्वस्त्वनुभूतेरवगम्यते तथाभूतानुभूतेरप्रसिद्धत्वान्नापि मानान्तरात्तद्धर्ब्रह्मणोऽन्यत्राज्ञातत्वाभावेन मानप्रवृत्त्ययोगादतो नमानप्रवृत्त्ययोगादतो न तदन्यदज्ञमस्तीत्यर्थः॥१२२४॥

ननु शास्त्रोपदेशोऽयमेवं सत्यफलो भवेत्॥
नासौ ब्रह्मणि साफल्यं नाप्यन्यस्मिन्समभुते॥१२२५॥

ब्रह्मणोऽन्यस्याज्ञस्याभावे शास्त्रारम्भानर्थक्यमिति शङ्कते। नन्विति। कथमित्याशङ्क्य स ब्रह्मण्यन्यत्र वा फलवानिति विकल्प्य क्रमेण निरस्यति। नेत्यादिना॥१२२९॥

उपदेशानपेक्षत्वाद्ब्रह्मत्वस्य परात्मनः॥
असंभवात्ततोऽन्यस्य ह्युपदेशोऽफलो भवेत्॥१२२६॥

ब्रह्मण्युपदेशवैफल्ये हेतुमाह। उपदेशेति। न च तस्मिन्ननर्थध्वंसार्थमुपदेशो नित्यमुक्तत्वादिति भावः। अन्यस्मिन्नुपदेशासाफल्यमित्यत्र हेतुमाह। असंभवादिति।ब्रह्मणोऽन्यस्यासंभवः सिद्धो मानयुक्तिम्यामिति वक्तुं हिशब्दः। अतः शास्त्रारम्भेवैयर्थ्यमिति फलितमाह। उपदेश इति॥१२२६॥

ब्रह्माकर्त्रपि संबोधात्प्रागभूत्तदसंसृति॥
अविद्यातज्जसंबन्धात्कर्तृत्वेऽपि न दोषभाक्॥१२२७॥

सिद्धान्ती ब्रह्मणि तत्साफल्यं साधयति। ब्रह्मेति। तद्ब्रह्म वस्तुतः सनिदानकर्तृत्वादिसंसृतिहीनमपि ज्ञानात्पूर्वमविद्यया संसार्यासीदतस्तत्रोपदेशोऽर्थवानित्यर्थः। न चतस्मिन्नुपदेष्टुरभावात्तदनुपपत्तिरविद्याकृताचार्यपरिच्छेदस्य तद्भावान्न च सर्पवत्कल्पितत्वातस्यावस्तुत्वात्तदयोगः सर्वज्ञतया तत्कल्पनादिति द्रष्टव्यम्। आविद्येऽपि संसारित्वे

कथमसंसारित्वं विरोधादित्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। कल्पितसंसारित्वेन वास्तवासंसारित्वमविरुद्धं न हि कल्पितसर्पादिना रशनादे रशनादित्वविहतिरित्यर्थः॥१२२७॥

प्रागज्ञातं तदैकात्म्यं यथैवानुभवान्मतम्॥
ब्रह्मास्मीत्यपि संबोधस्तथैवानुभवाश्रयात्॥१२२८॥

अस्तुतर्हि वस्तुरूपाविरोधित्वादध्वस्तिरभ्यस्तसंसारित्वस्येत्याशङ्क्य विरोधिवाक्यीयबोधात्तदध्वस्तेर्मैवमिति मत्वा निवर्तकबोधं दृष्टान्तेनानुभूत्या साधयति। प्रागिति।वाक्यप्रवृत्तिरत्र प्रतियोगित्वेन विवक्षिता॥१२२८॥

प्रमेयाधिगमं कुर्वत्प्रमाणमफलं यदि॥
क्वान्यत्र फलवत्तत्स्यान्नातोऽन्यत्स्यान्मितेः फलम्॥१२२९॥

वाक्योत्थज्ञानमनुभवसिद्धमपि स्वप्रकाशेऽतिशयाहेतुत्वादफलमित्याशङ्क्याऽऽह।प्रमेयेति। प्रमेयमैकात्म्यं तस्याधिगमस्तद्गताज्ञानतज्जध्वंसस्तत्कुर्वदपि मानसफलं चेन्नक्वचित्तत्फलवत्स्यात्सकार्याज्ञानध्वंसादन्यत्तत्फलाभावादित्यर्थः॥१२२९॥

सोत्प्रासमिव चाऽऽहातो वाढमित्येवमादिना॥
अस्त्वेषोऽवगते दोष इतोऽन्यः कीदृशो गुणः॥१२३०॥

शास्त्रोत्थज्ञानस्य फलवत्त्वमुक्त्वाऽऽनर्थक्यमवगते चोद्यतेऽन्यत्र वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकुर्वन्भाष्यमवतारयति। सोत्प्रासमिति। यतो वाक्यीयज्ञानं ब्रह्मणि फलवदस्माभिरुक्तमतः सोत्प्रासं परो हि सरोषो हसनीयो हासकनिकुञ्चितांसशीर्षत्वादिना³³⁴येनोत्प्रास्यते परिभूयते तेन परिभवितशरीरविकारेणोत्प्रासेन सहितमिव यथोक्तविकारोपेताच्छुरितकपदवेदनीयहासपूर्वकमिव बाढमित्यादिना भाष्येण भाष्यकारो ब्रवीतीत्यर्थः। यथाऽऽह– स्यादाच्छुरितकं हासः सोत्प्रासः स मनाक्स्मितम्" इति।किं तद्भाष्यकारेण यथोक्तहासपूर्वकमुक्तं तदाह। अस्त्विति। उपदेशानर्थक्याख्यंदोषमेषशब्देन परामृशति। नरके सति को दोष इतिवदानर्थक्याङ्गीकारो गतिरित्याशङ्क्याऽऽह। इत इति। वस्तुनि ज्ञाते कृतकृत्यता गुण एवैतद्बुद्ध्वेत्यादिस्मृतेरिति भावः॥१२३०॥

अथावगमवैयर्थ्यं भवता परिचोद्यते॥
तत्रापि चानवगमध्वस्तिः प्रतिवचो भवेत्॥१२३१॥

अज्ञाते वस्तुन्युपदेशवैयर्थ्यं चोद्यते न चासौ ज्ञानार्थस्तस्यापि वैयर्थ्यादिति द्वितीयंशङ्कते। अथेति। परिहरति। तत्रेति। यथोपदेशवैयर्थ्ये चोदिते ज्ञानार्थतया तदर्थवत्त्वमुक्तं तथा ज्ञानानर्थक्ये चोदितेऽपि तदर्थोऽज्ञानध्वस्तिरिति प्रत्युक्तिर्युक्तेत्यर्थः॥१२३१॥

ऐकात्म्ये तन्निवृत्तिश्चेदसंभाव्येति चोद्यते॥
लब्धैकात्म्येन नैवेयं निवृत्तिः काम्यते श्रुतेः॥१२३२॥

सा वस्तुनो भिन्नाऽभिन्ना वाऽऽद्येऽद्वैतहानिर्द्वितीये न ज्ञानाधीनेति चोदयति।ऐकात्म्येति। अज्ञानध्वस्तेरयुक्तत्वमसत्त्वं वोच्यते। आद्येऽपि वस्तुनि ज्ञातेऽज्ञाते वातदिति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। लब्धेति। श्रुतेर्वस्तुनि लब्धे सत्यज्ञाननिवृत्तिर्न तेनवस्तुज्ञानवताऽर्थ्यत ऐकात्म्यज्ञानस्यैव पुमर्थत्वादात्मलाभान्न परमितिस्मृतेरतस्तदनुपपत्तावपि न क्षतिरित्यर्थः॥१२३२॥

अप्रसिद्धे त्वथै³³⁵कात्म्ये निवृत्तिरिह चोद्यते॥
तथा दृष्टविरोधो वः प्रामुवन्न निवार्यते॥१२३३॥

कल्पान्तरमनुवदति। अप्रसिद्ध इति। तत्रापि निवृत्तेरनुपपन्नत्वं पूर्ववदङ्गीकरोति। तथेति। पक्षान्तरं प्रत्याह। दृष्टेति। अप्रसिद्धे वस्तुन्यज्ञाननिवृत्तेरसत्त्वेऽपिप्रसिद्धे तदसत्त्वमनुभवविरुद्धमित्यर्थः॥१२३३॥

सर्वस्यानुपपन्नत्वं सिद्धं दृष्टबलाश्रयात्॥
दृष्टस्यानुपपन्नत्वं किमाश्रित्याभिधीयते॥१२३४॥

अज्ञाननिवृत्तेरनुपपन्नत्वमङ्गीकृत्योक्तम्। वस्तुतस्तु नैवं दृष्टिवशादनुपपत्तिनिरासादित्याह। सर्वस्येति॥१२३४॥

उक्तानि तावद्भूयांसि दूषणानि विभागशः॥
अब्रह्मविषये क्लृप्ते ब्रह्मभावी पुमानिति॥१२३५॥

ब्रह्मभाविपुरुषकल्पनां निरस्य स्वपक्षे शास्त्रस्यार्थवत्त्वमुक्त्वा वृत्तं कीर्तयति।उक्तानीति। ब्रह्मभावी जीवो ब्रह्मेत्यब्रह्मविषये ब्रह्मशब्दे कल्पितेसर्वापत्तेरनित्यत्वग्नित्यादिदूषणान्यसांकर्येणोक्तानीति योजना॥१२३५॥

भूयोऽप्यस्यैव दाय पूर्वपक्षाय यत्यते॥
वाक्यार्थाभाससंजातभ्रान्त्युच्छित्त्यैप्रयत्नतः॥१२३६॥

अथोक्तनीत्या पूर्वपक्षस्य क्षिप्तत्वात्पुण्यो वै पुण्येनेत्यादिभाष्येण तदुद्भावनमफलमित्याशङ्क्याऽऽह। भूयोऽपीति। अस्य ब्रह्मभावी जीवो ब्रह्मेतिपक्षनिरासस्येति यावत्।तन्निरासो यया युक्त्या दृढी भवति सैव वाच्या निरस्तपक्षोत्थापनं त्वकिंचित्करमित्याशङ्क्याऽऽह। वाक्यार्थेति। वक्ष्यमाणवाक्यानामर्थाभासो जीवपरयोरापाततो भेदस्तस्मिन्नुत्पन्नभ्रान्तिध्वस्त्यै निरस्तस्यापि पक्षस्योत्थापनमित्यर्थः। ननु निरस्तपक्षोक्तिद्वारावाक्यार्थाभात्सभ्रान्तिरपि किमिति निरस्यते तत्राऽऽह। प्रयत्नत इति। वाक्यीयसम्पद्यर्थे जिज्ञासूनां बुद्धिस्थैर्ये तात्पर्यादित्यर्थः॥१२३६॥

पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा॥
संसारिणं समुद्दिश्य श्रुतिरेतदुदाहरत्॥१२३७॥

भाष्योक्तां श्रुतिमनुभाष्यतात्पर्यमाह। पुण्य इति। एतत्कर्मफलयोगित्वमितियावत्॥१२३७॥

तथैष हीति विस्पष्टं संसार्येवाभिधीयते॥
तस्माद्विलक्षणस्तद्वदीश्वरोऽप्यभिधीयते॥
स एष नेति नेतीति य आत्मेत्यादिना तथा॥१२३८॥

उदाहृतवाक्यवद्वाक्यान्तरमपि संसारिविषयमस्तीत्याह। तथेति। एष हि द्रष्टास्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मेत्यादिश्रुतेरुपद्रष्टाऽनुमन्ताच भर्ता भोक्तेत्यादिस्मृतेर्वक्ष्यमाणन्यायाच्च संसारी परस्मादन्यः स चाहंधीगम्यः स्पष्टंतद्भेदमनुभवतीत्यर्थः। जीवस्य परस्माद्वैलक्षण्येऽपि न तस्य ततो वैलक्षण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। तस्मादिति। तद्वदीश्वरविलक्षणसंसारिवदित्यर्थः॥१२३८॥

तथाऽक्षपादकाणादतर्कशास्त्रेषु यत्नतः॥
उपपत्तिशतैरीशः साध्यते वादिभिः पृथक्॥१२३९॥

परस्यतद्वैलक्षण्यं श्रुतितो दर्शयित्वा तत्रैवोपपत्तिमाह। तथेति। उपपत्तिशतैरितिक्षित्याद्युपलब्धिमत्कर्तृकं कार्यत्वाद्धटवदित्यादिभिरित्यर्थः। पृथक्संसारिभ्य इति शेषः।ईश्वरवादिनामीश्वरसाधने तात्पर्यं यत्नत इत्युक्तम्। न च जीवानामेवादृष्टद्वारा क्षित्यादिकर्तृत्वं तेषां तदुपकरणोपादानादिसाक्षात्कारविरहित्वादतः संसारिभ्यो विलक्षणस्तत्कर्तेति भावः॥१२३९॥

दुःखापनयनार्थित्वप्रवृत्तेर्दर्शनादपि॥
अत्यन्तभेदो विज्ञेयः संसारीश्वरयोरतः॥१२४०॥

तयोर्मिथो भेदे हेत्वन्तरमाह। दुःखेति। जीवस्य स्वगतदुःखध्वंसे दुःखं मे माभूदित्यर्थित्वेन प्रवृत्तिर्दृष्टा नेशस्य साऽस्ति दुःखाभावादतस्तद्भेद इत्यर्थः। अभेदे क्वचित्प्रवृत्तिरन्यत्र नेतिवैधर्म्यायोगादित्यतः शब्दार्थः॥१२४०॥

तं विदित्वैतमेवेति कर्मकर्तृविभागतः॥
क्षेत्रज्ञेश्वरयोरुक्तेर्मृगव्याधादि³³⁶भेदवत्॥१२४१॥

मिथो भेदे युक्तिमुक्त्वा तत्रैव श्रौतं लिङ्गमाह। तमिति । “तं विदित्वा न लिप्यते"“एतमेव प्रवाजिनो लोकमिच्छन्तः” “एतं वै तमात्मानं विदित्वा” “एतमितः प्रेत्याहमभिसंभवितास्मीति कर्मकर्तृभेदेन जीवेश्वरयोरुक्तेस्तयोरत्यन्तभेदो मृगव्याधयो³³⁷रिवैकस्मिन्कर्मकर्तृत्वायोगादित्यर्थः॥१२४१॥

मुमुक्षोर्गतिमार्गस्य देशभेदोपदेशतः॥
भेदेऽसति गतिः केयं गन्तृगन्तव्ययोर्भवेत्॥१२४२॥

तद्भेदे श्रौतलिङ्गान्तरमाह। मुमुक्षोरिति। तस्य गतिमार्गो देवयानः पन्थास्तस्यदेशभेदोऽर्चिरादिपर्वविशेषस्तस्योपदेशस्तेऽर्चिषमित्यादिरतो गन्तृगन्तव्यभेदधीरित्यर्थः।तद्भेदाभावेऽपि गतिरुच्यतामित्याशङ्क्याऽऽह। भेद इति। असतीति च्छेदः॥१२४२॥

दक्षिणोत्तरमार्गोक्तिस्तथा सति विरुध्यते॥
गन्तव्यदेशाभावाच्च गतिर्नैवोपपद्यते॥१२४३॥

मा भूद्गतिरित्याशङ्क्याऽऽह। दक्षिणेति। गत्यनङ्गीकारे दक्षिणमार्गस्य धूमाद्युपलक्षितस्येष्टादिकारिणं प्रत्युक्तिवज्ज्ञानिनं प्रत्युत्तरमार्गस्याचिराद्युपलक्षितस्योक्तिर्विरुध्येतातो गतिर्दुरपह्नवेत्यर्थः। अस्तु तर्हि गतिः सा च सकर्तृकत्वाद्गन्तारमपेक्षतां ततोविलक्षणगन्तव्यलाभस्तु कुतस्तत्राऽऽह। गन्तव्येति। तस्या हि कर्तृकर्मणोरपेक्षासाम्यातद्भेदाभावे नैव सा सिध्येदित्यर्थः। गन्त्रभावे गत्यभाववदितिदृष्टान्तार्थश्वकारः॥१२४३॥

तथाऽभ्युदयकैवल्यसाधनानां विधानतः॥
न हीश्वरस्य कैवल्यं साधनायत्तमिष्यते॥१२४४॥

जीवेशभेदे हेत्वन्तरमाह। तथेति। विधानतस्तथेति संबन्धः। अथैतानि परस्यैव विधास्यन्ते तत्कथं भेदस्तत्राऽऽह। न हाति। न तावदीशस्याभ्युदयार्थंसाधनं विधेयं तस्य बन्धान्तर्गतस्वर्गाद्यभ्युदयसंबन्धायोगान्नित्यमुक्तत्वात्कैवल्यं तु तस्यनित्यसिद्धं न साधनाधीनमतो न तं प्रति साधनद्वयविधिर्जीवं प्रति च सोऽस्ति तद्भेदस्तयोरित्यर्थः॥१२४४॥

ब्रह्मभावी ततो नेशः किंतु तद्व्यतिरेकभाक्॥
संसार्येवाभिधीयेत यथोक्तन्यायगौरवात्॥१२४५॥

जीवेशभेदे प्रामाणिकेऽपि ब्रह्मभाविपुरुषकल्पना कथमित्याशङ्क्योपसंहरति। **ब्रह्मेति।**पञ्चम्योः सामानाधिकरण्येन संबन्धः। ब्रह्म वा इदमित्यत्र ब्रह्मशब्देन नेशो गृह्यते ब्रह्मभावी तु जीवस्ततोऽन्यस्तेनोच्यते यथोक्तन्यायस्य जीवपरभेदप्रामाणिकत्वस्य दृढत्वादित्यर्थः॥१२४५॥

नैवं ब्रह्मोपदेशार्थशास्त्रानर्थक्यसक्तितः॥
संसारिविद्ययैवास्य पुरुषार्थसमाप्तितः॥१२४६॥

ब्रह्मभाविनो जीवस्य ब्रह्मशब्दे ब्रह्मोपदेशानर्थक्यमिति दूषयति। नैवमिति। तदुपपादयति। संसारीति। यदत्र ब्रह्मशब्दं तज्ज्ञानादेव मुक्तिरिहेष्टा तदात्मानमित्यादिश्रुतेरतो जीवोऽब्रह्म चेज्जीवज्ञानादेव तत्सिद्धेः सत्यज्ञानादिब्रह्मोपदेशो वृथा स्यादित्यर्थः॥१२४६॥

न च ब्रह्मोपदेशस्य सर्वभावातिरेकतः॥
शक्यं फलान्तरं वक्तुं येनासावर्थवान्भवेत्॥१२४७॥

जीवधियो मुक्तिफलत्वेऽपि ब्रह्मोपदेशस्य फलान्तरेणार्थवत्त्वमित्याशङ्क्याऽऽह। नचेति। सत्यज्ञानादिलक्षणब्रह्मोपदेशस्य ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यादिश्रुत्या तद्भावे फलेगम्यमाने तदतिरेकेण फलान्तरमभ्युदयरूपं तस्याशक्यं वक्तुमुक्तश्रुतिविरोधादतो नब्रह्मोपदेशस्य प्रकारान्तरेणार्थवत्त्वमित्यर्थः॥१२४७॥

पुमर्थसाधनेऽन्यस्मिन्न चासौ विनियुज्यते॥
मन्त्रवत्तेन तच्छास्त्रं स्यादनर्थकमेव तु॥१२४८॥

विधिशेषतया तदर्थवत्त्वमाशङ्क्य कर्मविधिशेषत्वेनोपास्तिविधिशेषत्वेन वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। पुमर्थेति। अन्यस्मिन्नग्निहोत्रादिविधाविति यावत्। असावितिब्रह्मोपदेशोक्तिः। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तो मन्त्रवदिति। इषे त्वेति शाखामाच्छिनत्तीत्यादिविनियोजकब्राह्मणवशादिषे त्वेत्यादिमन्त्रो यथा शाखाछेदनादौ विनियुक्तो न तथाब्रह्मोपदेशोऽग्निहोत्रादौ विनियुज्यते विनियोजकश्रुत्याद्यभावादित्यर्थः। विनियोगाभावेफलमाह। तेनेति। तच्छास्त्रं ब्रह्मोपदेशार्थं सत्यज्ञानादिवाक्यमित्यर्थः। कर्मविधिशेषत्वेनब्रह्मोपदेशस्यार्थवत्त्वायोगेन स्वतन्त्रतया तदर्थवत्त्वमावश्यकमिति तुशब्दार्थः॥१२४८॥

मतं दुःखिन एवासौ संपदर्थेविधीयते॥
ब्रह्मास्मीत्यविनिर्ज्ञाते कथं ब्रह्मणि सा भवेत्॥१२४९॥

कल्पान्तरमाह। मतमिति। ब्रह्मोपास्तिस्तज्ज्ञानानपेक्षेत्याशङ्क्य व्यतिरेकमाह।अविनिर्ज्ञातइति॥१२४९॥

तस्मिंस्तु शास्त्राद्विज्ञाते शक्यते कर्तुमञ्जसा॥
ब्रह्मसंपदतः शास्त्रं तादर्थ्यादर्थवद्भवेत्॥१२५०॥

तत्रैवान्वयमन्वाचष्टे। तस्मिन्निति। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां ब्रह्मज्ञानस्य तदुपास्त्युपयोगमुक्त्वा फलितमाह। अत इति॥१२५०॥

ननु ब्रह्म यदि ज्ञातं तावतैव कृतार्थता॥
न चेत्तत्संपदा किं स्याद्येन तामनुरुध्यते॥१२५१॥³³⁸

सिद्धान्ती संपदमाक्षिपति। नन्विति। ब्रह्मज्ञानेऽपि विनोपास्ति नास्ति कृतार्थतेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेदिति। ब्रह्मज्ञानान्मानान्न कृतार्थता तदुपास्तेरमानात्सेतिविचित्रं पाण्डित्यमित्यर्थः॥१२५१॥

नैवं ब्रह्मावबोधस्य पारार्थ्येन फलत्वतः॥
सर्वमेव यतो ज्ञानं परार्थं फलवन्मतम्॥१२५२॥

पूर्ववाद्याह। नैवमिति। ब्रह्मधीर्न स्वतन्त्रा पुमर्थहेतुर्ज्ञानत्वादाज्यादिज्ञानवदित्यर्थः। तदेव समर्थयते। सर्वमिति। मतं वार्तिककारादिभिरिति शेषः। अतो युक्तं प्रागुक्तमनुमानमित्यर्थः॥१२१२॥

उक्तत्वात्परिहारस्य नैवमेतद्भवेदिह॥
ब्रह्मज्ञानात्तदन्यत्र परार्थं ज्ञानमिष्यते॥१२५३॥

ब्रह्मधियः स्वतन्त्रफलायाः श्रुत्यनुभवाभ्यां संबन्धे साधितत्वात्तस्या न पारार्थ्यमित्याह। उक्तत्वादिति। एतदिति पारार्थ्यमिहेत्यात्मज्ञानं परामृष्टम्। उक्तानुमानस्यकिं बाधकमित्याशङ्क्य कालातीतत्वं शुक्त्यादिज्ञाने व्यभिचारं च मन्वानोऽप्रयोजकत्वमाह। ब्रह्मेति। तज्ज्ञानमिति संबन्धः॥१२५३॥

सर्वत्रैव हि विज्ञानं संस्कारत्वेन गम्यते॥
पराङ्गं चाऽऽत्मविज्ञानादन्यत्रेत्यवधारणात्॥१२५४॥

शब्दसाधुताज्ञानस्य शब्दे पुंसि वा संस्कारत्वेन प्रयोगाङ्गत्वं प्रकृत्य व्याकरणाधिकरणे वार्तिककारोक्तिमत्र मानत्वेनोदाहरति। सर्वत्रेति। ननु ज्ञानस्य विनियुक्तसंस्कारत्वं विनियोक्ष्यमाणसंस्कारत्वं वा न प्रतीयते मैवमुपांशुयागाङ्गभूताज्यावेक्षणवदस्यविनियोक्ष्यमाणसंस्कारत्वोपपत्तेरित्याह। पराङ्गं चेति। तर्हि ज्ञानत्वादात्मज्ञानस्यापिकर्माङ्गतेति नेत्याह। आत्मेति। अपहतपाप्मादिशास्त्रेण मोक्षहेतुं तज्ज्ञानमाचक्षाणेनतद्वर्जयित्वा ज्ञानान्तरमेव परार्थमित्यवधारणात्तत्स्वतन्त्रमेव मुक्तिफलमित्यर्थः॥१२५४॥

सामानाधिकरण्येन त³³⁹था ब्रह्मात्मशब्दयोः॥
श्रुतौ श्रुतेर्न संपत्स्यात्संपद्येष न हि क्रमः॥१२५५॥

अहं ब्रह्मास्मीति संपदर्थमङ्गीकृत्य तच्छेषत्वं ब्रह्मोपदेशस्य निरस्य संपदमेव निरस्यति। सामानाधिकरण्येनेति। सोऽयमितिदृष्टान्तार्थस्तथाशब्दः। संपत्पक्षेऽपि सामानाधिकरण्यं मनोब्रह्मेतिवत्स्यादित्याशङ्क्य विधायकपदातिरेकेण ब्रह्मात्मपदयोः सामानाधिकरण्यं तत्र न युक्तमित्याह। संपदीति॥१२५५॥

आत्मा ब्रह्मेत्येवमादौ सामानाधिकरण्यगीः॥
अ³⁴⁰न्यस्यान्यत्र संपत्स्यादद्वये सा कथं भवेत्॥१२५६॥

काऽसौ श्रुतिर्यत्र सामानाधिकरण्यश्रवणं ब्रह्मात्मशब्दयोरित्याशङ्क्याऽऽह।आत्मेति। संपदभावे हेत्वन्तरमाह। अन्यस्येति। अन्यत्र मनोगगनादावन्यस्यब्रह्मणः संपद्दृष्टा न त्वद्वये ब्रह्मण्यप्रपञ्चे सा युक्तेत्यर्थः॥१२१६॥

द्रष्टव्यस्याऽऽत्मनस्तद्वदैकात्म्यं श्रुतिरब्रवीत्॥
ब्रह्मादि सर्वमात्मेति संपन्नातोऽत्र युज्यते॥१२५७॥

अथाद्वयत्वमसिद्धं सामानाधिकरण्यस्य वेदाः प्रमाणमितिवदन्यथासिद्धेरत आह।द्रष्टव्यस्येति। आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इतिप्रकृतात्मनो ब्रह्मत्ववदिदं सर्वं यदयमात्मेतिश्रुतिरद्वयत्वमाहातः संपदनवकाशेत्यर्थः। ब्रह्मादीत्यादिशब्देन क्षत्रं तं परादादित्यादिवाक्योपात्तं क्षत्रादि गृह्यते॥१२५७॥

तदापत्तिश्रुतेश्चेयं संपन्नेहोपपद्यते॥
ब्रह्मैव भवतीत्यादितदापत्तिवचांस्यपि॥१२५८॥

अभेदेऽपि भेदं कल्पयित्वा सा प्रवर्ततामित्याशङ्क्याऽऽह।तदापत्तीति। चकारोदर्शितशङ्कानिरासार्थः। इहेत्यद्वयात्मोक्तिः। तदापत्तिश्रुतिमुदाहरति। ब्रह्मेति।संपत्पक्षे न तदापत्तिः स्थितस्य नष्टस्य वाऽन्यस्यान्यत्वायोगादित्यपेरर्थः॥१२५८॥

वचनात्स्यात्तदापत्तिः संपत्तेरिति चेन्मतम्॥
नैवं प्रत्ययमात्रत्वात्संपत्तेर्न तदिष्यते॥१२५९॥

तं यथेत्यादिश्रुतेः सूत्राद्युपास्तेस्तद्भाववद्ब्रह्मोपास्तेरपि तद्भावो वचनात्फलं स्यादितिशङ्कते। वचनादिति। संपत्तेरमानत्वान्न तद्बलादन्यस्यान्यत्वं मानत्वेऽप्येवंमानस्याकारकत्वान्न च सूत्राद्युपासनादप्यन्यस्यान्यत्वं स्थितस्य नष्टस्य वाऽनुपपत्तेरुक्तत्वात्तंयथेत्यादिश्रुतिश्च न पूर्वसिद्धसूत्रादिभावमुपासितुराह तत्सादृश्याप्त्या तद्भावोपचारात्तस्माद्ब्रह्मभावः स्वतःसिद्धो न सांपादिक इति समाधत्ते। नैवमिति॥१२५९॥

तमोमात्रान्तरायत्वादाप्तमप्याप्यते न तत्॥
न च संपत्तमोहन्त्री मिथ्याज्ञानात्मकत्वतः॥१२६०॥

ब्रह्मभावस्य स्वतस्त्वे किमिति तद्भावः सर्वैर्नानुभूयते तत्राऽऽह। **तमोमात्रेति।**तन्मात्रस्य व्यवधानाद्वस्तुभृतव्यवधानाभावाद्वस्तुतस्तु तदाप्तमपि नाऽऽप्यते नानुभूयतइति यावत्। तमोव्यवधानादननुभवेऽपि तद्ध्वस्तिहेतुः संपदेष्टव्येत्याशङ्क्याऽऽह। नचेति। संपदाऽमानत्वान्न ततस्तमोध्वस्तिः किंतु सम्यग्ज्ञानादेवेत्यर्थः॥१२६०॥

तमोध्वंसातिरेकेण सम्यग्ज्ञानस्य नापरम्॥
फलमण्वपि संभाव्यं ज्ञानस्याकारकत्वतः॥१२६१॥

सम्यग्ज्ञानस्य मोक्षफलस्य कथं तमोध्वस्तिः फलमित्याशङ्क्य तद्ध्वस्तिरेव मुक्तिरित्याह। तमोध्वंसेति। नाविद्याध्वस्तिर्मुक्तिः किंत्वात्मनो ब्रह्मत्वं तदुत्पत्तिहेतुर्ज्ञानमित्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञानस्येति। विद्याया व्यञ्जकत्वादन्यस्यान्यभावानुपपत्तेरुक्तत्वात्तमोध्वंसेतरब्रह्मभावायोगान्न फलान्तरमिति भावः॥१२६१॥

वस्तुनः शक्तिकृन्नापि वचनं ज्ञापकत्वतः॥
ज्ञापकानि हि शास्त्राणि कारकाणि न कुत्रचित्॥१२६२॥

कथमन्यस्यान्यभावायोगो ब्रह्म वेदेत्यादिवाक्यमेव तच्छक्तिकरमित्यङ्गीकारान्न च

श्रौतेऽर्थे केवलतर्कप्रवेशः श्रुतेर्बलीयस्त्वादतः संपन्मुक्तिहेतुरत आह। वस्तुन इति। कथंज्ञापकं तदाह। ज्ञापकानीति। शास्त्राणामादित्यवदर्थज्ञापकत्वं सर्वसंप्रतिपन्नमितिहिशब्दार्थः। कुत्रचिदिति विषयोक्तिः॥१२६२॥

अभीष्टपुरुषार्थस्य बाधश्चैवं प्रसज्यते॥
निःशेषपुरुषार्थाप्तिकारि ब्रह्मावबोधनम्॥१२६३॥

ब्रह्मोपदेशस्य संपच्छेषत्वे दोषान्तरमाह। अभीष्टेति। न केवलमिष्टहानिरेव किंत्वनिष्टापत्तिश्चेत्यपेरर्थः। संपद्वशादिष्टापत्तिमाशङ्क्याऽऽह। निःशेषेति॥१२६३॥

तादृक्षं संपदो न स्यान्न च दुःख्यात्मबोधतः॥
निःशेषपुरुषार्थाप्तिस्तद्बुद्धेरनृतन्त्रतः॥१२६४॥

संपदपि तथा किं न स्यादत आह। तादृक्षमिति। न हि तादृशं शास्त्रीयं पूर्णफलमप्रमाणसंपन्मात्रेण सिध्यति तस्मादिष्टहानिः संपत्पक्षे दुर्वारेत्यर्थः। ननु बन्धमोक्षयोरैकाधिकरण्याज्जीवस्य बद्धत्वात्तस्यैव मुक्तिर्न वाऽन्यज्ञानादन्यमुक्तिरतः संसारिज्ञानादेव तत्सिद्धेर्ब्रह्मशब्देन संसारिग्रहे नेष्टहानिर्न च ब्रह्मोपदेशानर्थक्यं संसारिणं ब्रह्मत्वेन स्तोतुं तदुपदेशात्तत्राऽऽह। न चेति। संसारिज्ञानान्न मुक्तिरित्यत्र हेतुमाह।तद्बुद्धेरिति। जीवधियोऽपुंस्तन्त्रत्वेन निजत्वान्न ततो मुक्तिरन्यथा सर्वमुक्तेराधुनिकःसंसारो न स्यान्न चोपदेशः स्तुत्यर्थो मुख्ये बाधाभावादतो ब्रह्मेति जीवोक्तावुपदेशानर्थक्यमिष्टनष्टिश्च स्पष्टेत्यर्थः॥१२६४॥

अपूर्वाद्यर्थ एवैकः प्राधान्येन विवक्षितः॥
काण्डद्वयेऽपि नैतस्मादन्योऽर्थः कश्चिदीक्ष्यते॥१२६५॥

किंच ब्रह्मणोऽर्थान्तरस्य संसारिणो ब्रह्मशब्दत्वे बृहदारण्यकेऽभीष्टहानिः स्पष्टेत्याह। अपूर्वेति। अर्थान्तरस्यापि प्राणादेरत्र दृष्टेरवधारणायोगमाशङ्क्याऽऽह।प्राधान्येनेति। यथोक्तं वस्तु तात्पर्यगम्यमिहेत्यत्र हेतुमाह। काण्डेति। मधुकाण्डेमुनिकाण्डे चेति यावत्। अर्थान्तरमत्र दृष्टमपि न तात्पर्यगम्यमित्यर्थः॥१२६५॥

एतावदर इत्यन्त उपसंहारदर्शनात्॥
न चोपक्रमसंहारविरुद्धोक्तिः प्रशस्यते॥१२६६॥

अर्थान्तरवदपूर्वाद्यर्थस्यापि नात्र तात्पर्यविषयत्वं दृष्टेरविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह।एतावदिति। मधुकाण्डान्ते तदेतद्ब्रह्मेत्याद्युपसंहारस्यापीदमुपलक्षणम्। अतश्चोपसंहारवशादुपक्रमेऽप्यद्वयं प्रतिपाद्यमित्यर्थः। ब्रह्म वा इदमित्युपक्रमे जीवपरयोर्भेदोऽस्तूपसंहारे त्वेतावदित्यादावभेद इति व्यवस्थामाशङ्क्याऽऽह। न चेति॥१२६६॥

तत्रैवं सति संसारी यद्यन्यो ब्रह्मणो भवेत्॥
इष्टस्यार्थस्य बाधः स्यान्न च ध्वान्तनिराकृतिः॥१२६७॥

कथं तयोर्भिन्नार्थत्वमप्रशस्तमिति तत्राऽऽह। तत्रेति। तयोस्त्वदिच्छया भिन्नार्थत्वे सति ब्रह्मणोऽन्यो जीवः स्यादेवं चेदशेषोपनिषदिष्टैक्यार्थबाधस्तज्ज्ञानादज्ञानाहानिश्चस्यादित्यर्थः॥१२६७॥

आरम्भेऽवसितौ शास्त्रं परस्परविरोधतः॥
समञ्जसं न कॢप्तं स्यात्संभवेऽप्यविरोधिनः॥१२६८॥

इष्टार्थबाधमुपगन्तुरनिष्टापत्तिमाह। आरम्भ इति। अविरुद्धार्थनिष्ठत्वेनैकवाक्यत्वेविरुद्धार्थनिष्ठतया तद्भेदकल्पनमयुक्तं यथोपांशुयाजवाक्ये जामितादोषोपक्रमे तत्प्रतिसमाधानोपसंहारे च वाक्यैक्यमाश्रित्य विष्णुरुपांशू यष्टव्य इत्यादिरर्थवाद उपांशुयाजमन्तरा यजतीति च विधिः। यथाऽऽहुः–एक हीदं वाक्यं नानेकं विधातुमर्हतीति।तथेहाप्येकवाक्यतावशादेकार्थतेति भावः॥१२६८\।\।

समाख्यानुपपत्तिश्च ब्रह्मणोऽन्यस्य वेदनात्॥
नापि रूढिस्तदन्यस्मिन्नश्वकर्णादिवद्भवेत्॥१२६९॥

ब्रह्मेत्यादिवाक्ये ब्रह्मशब्देन परस्याग्रहे तद्विद्यायां ब्रह्मविद्येतिसंज्ञानुपपत्तिरितिदोषान्तरमाह। समाख्येति। सास्नादिमति गोशब्दवज्जीवज्ञाने ब्रह्मविद्याशब्दस्यरूढिमाशङ्क्याऽऽह। नापीति। ब्रह्मज्ञानादन्यस्मिञ्जीवज्ञाने ब्रह्मविद्याशब्दस्य नरूढिस्तथाविधवृद्धव्यवहाराभावादित्यर्थः॥१२६९॥

आत्मेति वेत्तुरन्यश्चेन्नब्रह्माहमिति श्रुतेः॥
प्रतीचो ब्रह्मवत्प्रत्यग्ब्रह्मणोऽपि विशेषणम्॥१२७०॥

अत्रोक्तब्रह्मशब्दार्थाद्वेत्तुर्जीवादन्यस्तदात्मानमित्यात्मशब्देन परो गृह्यते। तद्विद्या च ब्रह्मविद्येति संज्ञासिद्धिरित्याशङ्कते। आत्मेतीति। वाक्यशेषविरोधान्मैवमित्याह।नेति। ब्रह्माऽऽत्मा भवत्वात्मा ततोऽन्यः सर्पस्य रज्ज्वभेदेऽपि रज्जोस्तदन्यत्वदृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रतीच इति॥१२७०॥

ब्रह्मता न मदन्यत्र कौटस्थ्यान्मम³⁴¹ नाशिषु॥
ब्रह्मणो नान्यतः प्रत्यक्साक्षात्त्वाद्ब्रह्मवस्तुनः॥१२७१॥

तयोरन्योन्यविशेषणत्वेनान्योन्यात्मत्वमुक्तं व्यनक्ति। ब्रह्मतेति। ब्रह्मधर्मस्यकौटस्थ्यस्याऽऽत्मनि दृष्टेरात्मा ब्रह्म तद्धर्मस्याऽऽपरोक्ष्यस्य यत्साक्षादिति ब्रह्मणि श्रुतेर्ब्रह्माऽऽत्मेत्यर्थः॥१२७१॥

अव्यावृत्ताननुगतेर्मुख्यार्थश्च तथा सति॥
ब्रह्मविद्येति सिद्धः स्याद्व्यपदेशो न चान्यथा॥१२७२॥

अन्योन्याभेदे निःसामान्यविशेषं ब्रह्म सिध्यति तत्सिद्धौ तद्विद्यायां ब्रह्मविद्येत्युक्ति-

मुख्या स्यान्मिथो भेदे तु न ब्रह्मशब्दो मुख्यो नापि व्यपदेशस्तथेति फलितमाह। **अव्यावृत्तेति॥**१२७२॥

भिन्नाभिन्नत्वगीर्याऽपि साऽपि दुःस्थितसिद्धिका॥
विरुद्धधर्मसंबन्धो न प्रतीच्यस्त्यधर्मणि³⁴²॥१२७३॥

जीवब्रह्मणोरत्यन्तभेदे संज्ञायोगेऽपि भेदाभेदोपगमादभेदांशे तदुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। भिन्नेति। अत्यन्तभिन्नत्वोक्तिवदित्यपेरर्थः³⁴³। तत्र हेतुः। विरुद्धेति।यत्र धर्ममात्रमेवास्थूलादिश्रुत्याऽपास्तं तत्र कुतो विरुद्धभेदाभेदधर्मवत्त्वं तथा चाभेदांशेनसंज्ञासाधनमयुक्तमित्यर्थः॥१२७३॥

धर्मधर्म्यभिसंबन्धा गृह्यन्तेऽनात्मवस्तुषु॥
प्रत्यक्षादिप्रमाणेन नामीषामात्मनि ग्रहः॥१२७४॥

धर्मित्वमनात्ममात्रवृत्ति धर्मिमात्रवृत्तित्वाद्धटत्ववदिति मत्वाऽधर्मित्वमात्मनः साधयति। धर्मेति। प्रत्यक्षादिभिरनात्मस्वेव धर्मो धर्मी विशेषणं विशेष्यमित्यादयः संबन्धागृह्यन्ते न त्वात्मनि प्रत्यक्षादिभिस्तेषां ग्रहणमात्मनोऽध्यक्षाद्ययोग्यत्वादित्यर्थः॥१२७४॥

आत्मानात्मनिमित्तेऽपि व्यपदेशोऽपि दुर्घटः॥
विकल्पतो वा तत्सिद्धिर्ब्रह्मसंसारिणोर्भवेत्॥१२७५॥

स्यातां वा ब्रह्मात्मनोर्भेदाभेदौ तथाऽपि भिन्नाभिन्नविद्यायां ब्रह्मविद्येति नियतोक्तिर्न स्यादित्याह। आत्मेति। निमित्तं विषय उभयविषये ज्ञाने स्वीकृतेऽपि व्यपदेशो नघटते, तयोर्भिन्नाभिन्नत्वेन द्वयोर्विद्याविषयत्वे ब्रह्मविद्येति ब्रह्मणैव विद्याया विशेष्यत्वायोगादित्यर्थः। द्वयविषया विद्या ब्रह्मविषयाऽपि भवत्येवेति व्यपदेश सिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। विकल्पतो वेति। द्वयोर्विद्याविषयत्वाविशेषाद्ब्रह्मविद्येति कदाचित्कदाचिज्जीवविद्येति व्यपदेशो विकल्पितः स्यादित्यर्थः॥१२७५॥

न चार्धवैशसं युक्तं तत्त्वज्ञाने विवक्षिते॥
संशयो हि तथा श्रोतुः स्यादनिश्चितवाक्यतः॥१२७६॥

द्वयात्मत्वाद्वस्तुनस्तद्विद्याऽपि द्वयात्मिकेति समुच्चयमाशङ्क्याऽऽह। न चेति। कुक्कुटादेरेको देशः प्रसवाय कल्पते पच्यते देशान्तरमित्यर्धवैशसं तदिहायुक्तं न हि वस्तु ब्रह्म चाब्रह्म च तत्त्वज्ञानस्य विवक्षितत्वाद्विरुद्धस्यातथात्वादित्यर्थः । अस्तु तर्हि वस्तुसंसार्यसंसारि वा वैकल्पिकमिति नेत्याह। संशयो हीति। विकल्पतो वस्तुनो ह्यात्मत्वे

तद्वाक्यात्संशयः श्रोतुः स्यात्संसार्यसंसार्युभयरूपं वा वस्त्विति न च वस्तुनि संशयंप्रशंसतीत्यर्थः। संशयितार्थस्य वाक्यस्य संशयजनकत्वं प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः॥१२७६॥

निश्चित्तं फलवज्ज्ञानं यस्य स्यादिति शास्त्रतः॥
न तु संशयितं यस्मात्संशयात्मा विनश्यति॥१२७७॥

किंच संशयिते ज्ञाने वाक्योत्थे तस्य फलवत्त्वासिद्धिरित्याह। निश्चितमिति।तत्र श्रुतिं प्रमाणयति। यस्येति। संशयस्यापि निश्चयवत्फलवत्त्वमाशङ्क्याऽऽह।न त्विति॥१२७७॥

परमात्मन्ययुक्ता चेत्साधकत्वादिकल्पना॥
शाखोपालम्भतो नैवं शास्त्रीयेयं प्रकल्पना॥१२७८॥

जीवपरयोरत्यन्तभेदस्य भेदाभेदयोश्वायोगात्परमेव ब्रह्म ब्रह्मशब्दं न जीवस्तद्भावीत्युक्ते सत्यत्यन्ताभेदपक्षे चोदयति। परमात्मनीति। तदात्मानमेवावेदिति ज्ञातृत्वं ब्रह्मण्ययुक्तं तस्य ज्ञानमूर्तित्वादत एव न तत्कर्मत्वमपि न च स्वकर्तृकर्मकज्ञानान्मुक्तिः परस्यक्रियाकारकफलविलक्षणत्वादतस्तत्र ज्ञातृत्वादिकल्पनायोगान्न परं ब्रह्म ब्रह्मशब्दमित्यर्थः।शास्त्रं ब्रह्मणि साधकत्वादि दर्शयति, तच्चापौरुषेयमदोषं नोपलम्भार्हमतस्तस्मिन्नाविद्यंसाधकत्वादि स्वीकार्यमित्याह। **शास्त्रेति॥**१२७८॥

अक्षमा भवतः केयं साधकत्वकल्पने॥
किं न पश्यसि संसारं तत्रैवाज्ञानकल्पितम्॥१२७९॥

किंचसर्वस्यापि संसारस्य ब्रह्मण्यविद्ययाऽध्यासात्तदन्तर्भूतसाधकत्वाद्यपि तत्राध्यस्तमित्युपगमे नानुपपत्तिरित्याह\। **अक्षमेति॥**१२७९॥

अनात्मवस्तु यत्किंचिद्ब्रह्मानवबोधतः॥
ब्रह्मण्येव समध्यस्तं शुक्तिकारजतादिवत्॥१२८०॥

न संसारो ब्रह्मण्यध्यस्तस्तस्य नित्यमुक्तत्वाज्जीवे त्वारोपितस्तत्र तद्दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। अनात्मेति। न तावज्जीवशब्दवाच्यः संसारी संसारान्तर्भावात्तच्छब्दलक्ष्यार्थो ब्रह्मणो नातिरिच्यते तद्ब्रह्मण्येव स्वाज्ञानादनात्मवस्त्वध्यस्तमनात्मत्वात्संमतवदित्यर्थः॥१२८०॥

यस्मादेवमतोऽशेषसंसारानर्थकल्पना॥
निदानबहुलाज्ञानसमुच्छित्त्यै परा श्रुतिः॥१२८१॥

उक्तन्यायेन ब्रह्मभावी जीवो न ब्रह्मशब्दार्थः किंतु परमेव ब्रह्म तत्र च निःशेषदोषाभावस्तस्माद्ब्रह्मेत्याद्या श्रुतिः सर्वसंसारहेत्वनवच्छिन्नस्वाविद्याध्वंसि ब्रह्मविद्यार्थत्वेनाऽऽरब्धेत्युपसंहरति। यस्मादिति॥१२८१॥

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन कृत्स्नं वस्त्वाभिधीयते॥
प्रकृतस्याऽऽत्मकार्त्स्न्यस्य वैशब्दः स्मृतये मतः॥१२८२॥

परेष्टं ब्रह्म निरस्य स्वेष्टं तदाह। ब्रह्मेतीति। अत्र हीति प्रकृतमात्मकार्त्स्न्यं तस्य स्मारको वैशब्द इत्याह। प्रकृतस्येति॥१२८२॥

प्रकृतार्थोपरोधाच्च मुख्यब्रह्मार्थलाभतः॥
यथोक्तदोषाभावाच्च ब्रह्म कृत्स्नमिहास्त्वतः॥१२८३॥

ब्रह्मशब्देनाद्वयग्रहे युक्तिमाह। प्रकृतेति। आत्मेत्येवोपासीतेति प्रत्यगात्माऽद्वयःप्रकृतोऽर्थस्तस्य ब्रह्मशब्देनाद्वयवस्तुग्रहेऽबाधात्तदेवात्र ब्रह्मशब्दमित्यर्थः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। मुख्येति। उपोद्घाते शङ्कितदोषाणामत्राभावाच्चैवमित्याह। यथोक्तेति।प्रकृतं वाक्यमिहेत्युक्तम्। परपक्षे प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गान्मुख्यार्थबाधादुपोद्घातोक्तदोषाच्च न स युक्तिमानित्याह। अत इति॥१२८३॥

ननु मानादिविरहादकृत्स्नमपि नेष्यते॥
कुतः कार्त्स्न्यंयतः सर्वं मानादेव प्रसिध्यति॥१२८४॥

कृत्स्नं ब्रह्मेत्यत्राकृत्स्नपक्षोक्तदोषाभावेऽपि तत्पक्षोक्तदोषापरिहाराद्यथोक्तदोषाभावासिद्धिरिति शङ्कते। नन्विति। कृत्स्नपक्षे मानादि नास्त्यस्ति वेति विकल्प्याऽऽद्यंदूषयति। मानादीति। विना मानादि लौकिकं परिच्छिन्नमपि वस्तु न लभ्यते तदतिरेकेणालौकिकमद्वयं न सिध्यतीति किं वाच्यमित्यर्थः। मानादि विना किंचिदपि नसिध्यतीत्यत्र हेतुमाह। **यत इति।**यत्सिध्यति तन्मानादेव सिध्यतीति न्यायादित्यर्थः॥१२८४॥

अभ्युपेतौ च मानादेस्तस्य कार्स्त्न्यंविहन्यते॥
न हि ब्रह्मातिरिक्तेऽर्थे सति संभाव्यतेऽजडैः॥१२८५॥

द्वितीयं निरस्यति। अभ्युपेतौ चेति। तस्येति ब्रह्मार्था षष्ठी। सति मानादौब्रह्मणो ब्रह्मताहानिरित्यत्र हेतुमाह। न हीति। अजडैरिति च्छेदः। सत्यन्यस्मिन्विवेकिभिर्ब्रह्म न संभाव्यते वस्तुपरिच्छेदादिति योजना॥१२८५॥

भिन्नाभिन्नत्ववादेऽपि ब्रह्माभिन्नात्मना भवेत्॥
व्यावृत्तेर्न तु भिन्नेषु ब्रह्मता स्याद्वटादिवत्॥१२८६॥

भिन्नाभिन्नब्रह्मपक्षे भेदान्मानादिव्यवहारोऽभेदाद्ब्रह्मतेति सर्वाविरोधमाशङ्कयाऽऽह।भिन्नेति। यद्यपि तत्राभिन्नात्मना ब्रह्म भवेत्तथाऽपि भिन्नेषु सत्सु न ब्रह्मता स्याद्धटादिवद्व्यावृत्तेरतो ब्रह्मताऽब्रह्मता च दुर्घटेति योजना॥१२८६॥

वस्त्वन्तराभ्युपगमः प्रत्यक्कार्त्स्यविघातकृत्॥
न तु मानाभ्युपगमो मितेस्तदवसानतः॥१२८७॥

प्रतीचोऽन्यवस्तुस्वीकारोऽद्वयत्वविरोधी, न मानादिस्वीकारस्तस्य कल्पितत्वादद्वयेसमाप्तेरित्युत्तरमाह। वस्त्वन्तरेति॥१२८७॥

वस्त्वन्तरस्य सद्भावः सिद्धे कार्त्स्न्ये विरुध्यते॥
मानाद्यपेक्षा सिद्धस्य नानुन्मत्तेन चोद्यते॥१२८८॥

किंचाद्वये वस्तुन्यदृष्टे मानादिभावो विरुध्यते दृष्टे वा नाऽऽद्य इत्याह। वस्त्वन्तरस्येति। अद्वये दृष्टे हि मानादेर्भावस्तेन विरुध्यतेऽन्यथा विरोध्यदृष्टेर्न विरोधधीरत्यर्थः। द्वितीयं दूषयति। मानादीति। अद्वये ज्ञाते वैफल्यादेव मानाद्यनपेक्षणान्नविरोधाशङ्केत्यर्थः॥१२८८॥

न चापि वास्तवी सिद्धिः प्रमात्रादिविरोधिनी॥
सत्यामेव यतस्तस्यां संसारानर्थविभ्रमः॥१२८९॥

प्रतीच्यद्वयेऽज्ञाते ज्ञाते च मानादिभावो न विरोधीत्युक्तमिदानीं मानाद्यधीनज्ञानहीनमपि वस्तु स्वमहिम्ना वस्त्वन्तरस्य मात्रादेर्बाधकमिति नाद्वये तत्सिद्धिरित्याशङ्केयाऽऽह। न चेति। प्रमाणजनितसिद्धिवदिति वैधर्म्यमपेरर्थः। अद्वयवस्तुसत्तामानाद्यविरोधिनीत्यत्र हेतुमाह। सत्यामिति। वस्तुस्वरूपस्फूर्तिस्तद्बाधिका चेत्कदाचिदपि संसारभ्रमो न स्यादतो न वास्तवी सिद्धिस्तद्विरोधिनीत्यर्थः॥१२८९॥

वास्तव्या अपि संसिद्धेः स्वमहिम्नैव नेष्यते॥
प्रमाणविरहात्सिद्धिरेतच्चस्वानुभूतितः॥१२९०॥

वस्तुनः स्वरूपेण मानाद्यविरोधित्वे हेत्वन्तरमाह। वास्तव्या इति। न हि वस्तुस्वरूपज्ञप्तेरपि मानं विना स्वशक्त्यैव ज्ञप्तिरिष्टाऽज्ञानावृतायास्तस्या मानादेवाऽऽवरणवारणादतो मानादिसापेक्षं वस्तु न तद्विरोधीत्यर्थः। अज्ञानध्वस्तिद्वारा मानापेक्षयावस्तुनः सिद्धिरित्येतत्कुतः सिद्धं तत्राऽऽह। एतच्चेति। यद्वा वस्तुनि कथमावरकमज्ञानं सिद्धं तत्राऽऽह। एतच्चेति॥१२९०॥

मेयकार्त्स्न्या³⁴⁴विरोधित्वान्न मितेः शङ्क्यते भिदा॥
मेयस्वरूपावसितेर्नान्या मानस्य मानता॥१२९१॥

मानाद्यपेक्षया वस्तुसिद्धौ मानमेयभेदादद्वैतहानिरित्याशङ्क्य मितेस्तदवसानतइत्येतत्प्रपञ्चयति। मेयेति। मितेस्तत्त्वमस्यादेर्मेयमैक्यं तदनुसारित्वात्तद्भेदो नशङ्क्यते तन्नीलमानवदद्वैतमानस्य स्वार्थसाधकतैवेत्यर्थः। मानस्वरूपालोचनेऽपि स्वमेयाविध्यद्वैते मानमित्याह। मेयस्वरूपेति। मानस्य हि मानत्वं मेयस्वरूपावसानमेव, तन्मानं तत्परिच्छेदकमित्यङ्गीकारात्तथा चाद्वैतमानमद्वैते पर्यवस्यत्तदविरोधीत्यर्थः॥१२९१॥

न हि मेयप्रतिस्पर्धि तन्मानं मेयबोधितः॥
मानप्रसादात्सिद्धं सत्स्पर्धते मितिबाधितैः॥१२९२॥

अद्वैतमानमद्वैताद्भिन्नमभिन्नं वा? भिन्नं चेत्तद्विरोधि स्यादभिन्नं चेन्न मानमेयभाव, एकत्र तदयोगादित्याशङ्क्याऽऽविद्यं भेदं मत्वाऽऽह। न हीति। यद्वोक्तं व्यतिरेकेणाऽऽह। न हीति। तत्प्रतिस्पर्धित्वे तद्बोधकत्वानुपपत्तेरित्याह। मेयेति। मानस्यमेयाविरोधित्वे मेयस्याप्यद्वयस्य तदविरोधित्वाद्द्वैततादवस्थ्यमित्याशङ्क्य बुद्धीद्धोबोधो नित्यबोधबाधितैर्मानादिभिः स्पर्धमानस्तद्ध्वंसीति न द्वैतसंभावनेत्याह। मानेति॥१२९२॥

न हि वस्त्वनपाश्रित्य मानत्वं लभ्यते मितेः॥
वास्तव्या अपि संसिद्धेर्न सिद्धिः स्यात्प्रमां विना॥१२९३॥

तर्हि मेयवन्मानस्यापि मेयविरोधितेत्याशङ्क्य मानस्य तदालम्बित्वात्तदभावे स्वरूपासिद्धेर्न तद्विरोधितेत्याह। न हीति। जडे तस्य मेयानुसारित्वेऽपि स्वप्रकाशे नैवंकृत्याभावादित्याशङ्क्य वास्तव्या अपीत्यादावुक्तं स्मारयति। वास्तव्या इति। वस्तुस्वरूपवज्ज्ञप्तेरपि सिद्धिरज्ञानध्वस्तिरूपा मानादेव सिध्यतीत्यर्थः॥१२९३॥

स्वप्रमेयार्पणं मुक्त्वा मानत्वेऽन्यन्न कारणम्॥
अर्पितेन विरोधश्चेदस्तु कामंन दुष्यति॥१२९४॥

मानस्य स्वरूपसत्त्वमस्ति न वाऽऽद्ये द्वैतापातो द्वितीये मानत्वासिद्धिरित्याशङ्क्य स्वरूपसत्त्वं विना स्वमेयबोधनमात्रेण प्रतिविम्बादिवन्मानत्वसिद्धेर्मैवमित्याह। स्वप्रमेयेति। अन्यत्स्वरूपसत्त्वं केवलव्यतिरेकाभावात्।³⁴⁵ न च स्वरूपसत्त्वाभावे स्वप्रमेयार्पकत्वमेव नेतियुक्तं प्रतिबिम्बादेर्बोधकत्वाकारस्य स्वरूपसत्त्वराहित्यादिति भावः। प्रतिविम्बादेरर्प्यमाणविम्बादिना विरोधाभावाद्युक्तं मानत्वमद्वैतमाने त्वर्पिताद्वैतेन विरोधान्न तत्रमानतेति शङ्कते। अर्पितेनेति। विरोधमङ्गी करोति। अस्त्विति। कथं तर्हि मानतेत्याशङ्क्य मेयार्पकत्वादित्याह। न दुष्यतीति॥१२९४॥

प्राग्ज्ञानाज्ज्ञानकाले च मानं मेयोऽप्यपेक्षते॥
प्रमाणकार्ये निर्वृत्ते नान्यत्किंचिदपेक्षते॥१२९५॥

मानस्य मेयविरोधिनो ध्वस्तेर्न तदर्पकत्वेन मानतेत्याशङ्क्यार्पणात्पूर्वं मेयाकाङ्क्षितेतस्मिन्नविरोधाद्दूर्ध्वं चानपेक्षिते विरोधेऽपि न दोष इत्याह। प्रागिति। अर्थो हि ज्ञानोत्पत्त्यपेक्षया पूर्वकाले, तत्काले च तदीयस्वरूपलाभार्थं, मानमाकाङ्क्षति, तदुत्पत्तेरूर्ध्वं तुकृत्याभावान्न तदपेक्षते, तेन युक्तमविरोधेन मानस्य मेयार्पकत्वमित्यर्थः॥१२९५॥

अज्ञातोऽर्थः प्रमेयः स्याज्ज्ञाते कोऽतिशयो मितेः॥
अज्ञाते न विरोधोऽस्ति ज्ञाते चान्यानपेक्षतः॥१२९६॥

ज्ञानात्पूर्वं मेयस्य मानापेक्षा नोर्ध्वमित्युक्तं साधयति। अज्ञात इति। अद्वयमज्ञातं चेन्न मानादिविरोधो हेत्वभावात्तस्यैव मानगम्यत्वाच्च, ज्ञातं चेत्तत्कृतातिशयाभावेन तदपेक्षाभावात्तथेत्युक्तमुपसंहरति। अज्ञात इति॥१२९६॥

मेयासाधारणात्मोत्थज्ञानस्यैव प्रमाणतः॥
तस्य वस्त्वनुरोधित्वादभेदादविरोधिता॥१२९७॥

ज्ञातेऽनपेक्षितमपि मानं सत्त्वादद्वैतविरोधीत्याशङ्क्य विषयस्वरूपबोधिज्ञानस्यै³⁴⁶व मानत्वादद्वैतमानस्यापि तद्बोधनस्तदानुगुण्यात्तस्य स्वमेयाद्भेदाभावान्न विरोधितेत्याह। मेयेति॥१२९७॥

पश्येदात्मानमित्यत्र नियोज्यो विषयाद्धिरुक्॥
न लभ्यते यतो नात ऐकात्म्ये स्याद्विरुद्धता॥१२९८॥

अद्वैते मानाद्यविरोधेऽपि ब्रह्मविद्ब्रह्मणो भिन्नो न वाऽऽद्ये द्वैततादवस्थ्यं द्वितीये वेद्यवेदितुत्वासिद्धिरित्याशङ्क्य वस्तुतो भेदाभावात्कल्पितभेदाच्च न किंचिदेतदित्याह।पश्येदिति। आत्मनो हि दर्शनमिहोपदिश्यते न चाऽऽत्मनोऽन्यो वेदिता वस्तुतोऽस्ति तस्यैकरसत्वादतो न वेदितारमादायाद्वैते विरुद्धत्वं शङ्कनीयमित्यर्थः॥१२९८॥

ब्रह्मश्रुतेश्चमुख्योऽर्थः प्रतीचोऽन्यत्र दुर्लभः॥
यथाकथंचिदित्येतदतो नैवाभ्युपेयते॥१२९९॥

कल्पितं मानादिभेदमादाय कृत्स्नं ब्रह्मेत्युक्तम्। यत्तु यथाकथंचिच्छेदार्थो यदि नामेत्यादि तत्राऽऽह। ब्रह्मेति। अकृत्स्नस्य ब्रह्मत्वनिरासात्कृत्स्नमेव तदिति निश्चयान्नाङ्गीकारवादो युक्त इत्यर्थः।आत्मश्रुतेरिवेत्युदाहरणं चकारार्थः॥१२९९॥

स्वत एवाऽऽत्मनः कार्त्स्न्यान्न कार्त्स्न्यंसाधनाश्रयात्॥
साधनायासतः प्राक्कब्रह्मैवाऽऽसीदितीरितम्॥१३००॥

यत्तु ब्रह्मत्वं किं स्वतस्तस्येत्यादि तत्राऽऽद्यमुपेत्य द्वितीयं निरस्यति। स्वत एवेति। स्वतःकार्त्स्न्याङ्गीकारे श्रुतिमनुग्राहिकामाह। साधनेति। तस्याऽऽयासोऽनुष्ठानं तस्मात्प्रागूर्ध्वं च प्रत्यगात्मा ब्रह्मेति ब्रह्म वा इदमित्यादिश्रुत्योक्तमतः स्वतः प्रतीचः कार्त्स्न्यमित्यर्थः॥१३००॥

आसीदित्यपि यः शब्दः स तन्मोहाद्यपेक्षया॥
वस्तुवृत्तमपेक्ष्यैतन्नासीदस्ति भविष्यति॥१३०१॥

यत्तु ब्रह्मशब्देन परपरिग्रहे तस्य कालानवच्छित्तेरासीदितिकालसंबन्धो न युक्त

इति तत्राऽऽह।आसीदित्यपीति। अज्ञानतत्कार्यापेक्षया वस्तुनि कालसंबन्धवाची शब्दो न स्वरूपापेक्षयाऽन्यत्र भूताच्च भव्याच्चेतिश्रुतेरित्यर्थः। एतदिति प्रत्यग्ब्रह्मोच्यते॥१३०१॥

सदानुदितालुप्तैकज्ञानमूर्तिरिति त्वया॥
कुतोऽज्ञायि विना मानान्मानं नाज्ञाततां विना॥१३०२॥

यत्तु ज्ञानमूर्तेर्न चाज्ञानमित्यादि तत्राऽऽह। सदेति। न हि विना मानमीदृग्वस्त्विति सिध्यति मानं चेत्तत्राज्ञानेन भाव्यमज्ञातस्य मेयत्वादतो वस्तुन्यविद्याध्वंसित्वेन विद्याऽर्थवतीत्यर्थः॥१३०२॥

एकं ब्रह्म सदा बुद्धं यथा मानानुभूतितः॥
व्युत्पत्तेः प्रागविज्ञातं तथैवानुभवाश्रयात्॥१३०३॥

तत्र युक्तिसिद्धामविद्यामनुभवेन साधयति। एकमिति। सत्यज्ञानादिवाक्यं मानमनुभूतिर्विद्वदनुभवोव्युत्पत्तिर्वाक्यीयं ज्ञानमनुभवो न वेद्मीति धीरिति विवेकः॥१३०३॥

व्युत्पत्तिफलमाश्रित्य तमोसंभव उच्यते॥
व्युत्पत्तेः प्राक्तमस्वित्वं तत्साक्षित्वेऽपि गम्यते॥१३०४॥

ब्रह्मद्वारा त्वविद्येयं नेतिसंबन्धे ब्रह्मण्यज्ञानायोगोक्तेस्तद्विरुद्धं तत्राज्ञानं कथमिहेष्यतेतत्राऽऽह। व्युत्पत्तीति। ज्ञानफलमज्ञानध्वंसोपलक्षितं स्फुरणमपेक्ष्य तद्रूपे ब्रह्मण्यज्ञानायोगस्तत्रोक्त, इह तु ज्ञानात्पूर्वं तस्मिन्नज्ञानं तद्वशादुपेयमित्युच्यते तन्न विरोध इत्यर्थः। ज्ञानात्पूर्वमपि ब्रह्मणो नाज्ञानित्वं तत्साक्षित्वादित्याशङ्कयाऽऽह। व्युत्पत्तेरिति। अयुक्तमपि प्रत्यग्ब्रह्मणोऽज्ञानित्वमनुभवसिद्धमित्यर्थः॥१३०४॥

स्वसत्तयाऽऽत्मनो मोहं न यतो वस्तु हन्त्यतः॥
शास्त्रानारम्भदोषोऽपि नैवास्मान्प्रति ढौकते॥१३०५॥

स्वतो ब्रह्म कृत्स्नमित्यत्र ब्रह्मविद्यानर्थक्यदोषो निरस्तः। यच्च शास्त्राद्यारम्भानर्थक्यदोषश्चेति तत्राऽऽह। स्वसत्तयेति। शास्त्रोत्थज्ञानादज्ञानध्वस्तेः शास्त्रारम्भोऽर्थवानितिसमन्वयाधिकरणे स्थितमित्यर्थः॥१३०५॥

अनादेरपि बाधश्चेत्तमसो नाभ्युपेयते॥
प्रमाणानां प्रमाणत्वं न क्वचिद्वःप्रसिध्यति॥१३०६॥

अनादिनोऽज्ञानस्याऽऽत्मवदनिवृत्तिं शङ्कते। अनादेरिति। अतिप्रसङ्गेन प्रत्याह। प्रमाणानामिति। लौकिकवैदिकसर्वप्रमाणानां स्वविद्यया³⁴⁷ऽज्ञाननिवर्तकत्वेनैव प्रामाण्यसिद्धिसंभवादित्यर्थः॥१३०६॥

अनुभूतेस्तदज्ञातं सिद्धं ब्रह्म पुरा मितेः॥
अपास्ताज्ञानतत्कार्य तत्तु मानात्प्रसिध्यति॥१३०७॥

यत्तु स्वानुभूतिविरोधोऽपीति तत्राऽऽह। अनुभूतेरिति। वाक्योत्थज्ञा³⁴⁸नात्पूर्वं यदज्ञातं ब्रह्म तत्कर्तृत्वादिरूपेणानुभूतेः सिद्धं तदेव यदा वाक्यीयज्ञानात्सिध्यति तदाध्वस्ताज्ञानतज्जमकर्तृत्वाद्यात्मनाऽनुभूतमिति नानुभवविरोध इत्यर्थः॥१३०७॥

पूर्वोक्त्यैवोत्तरेषां च दोषाणां परिहारतः॥
परिहारान्तरं तस्मान्न वाच्यं तत्प्रसिद्धितः॥१३०८॥

किमु तद्ब्रह्म यद्वेद्यमित्येतत्परिहृत्य किंचापि तदवेदित्येतदपि पूर्वचोद्यनिरासेनैव निरस्तमित्याह। पूर्वेति। पूर्वचोद्यपरिहारोक्त्यैवोत्तरचोद्यस्यानवस्थादिदोषाणां परिहारात्परिहारान्तरमत्र न वाच्यं तदतिरेकेणेह परिहारसिद्धेरिति योजना॥१३०८॥

प्रतीचोऽर्थस्य ज्ञेयत्वादनवस्था च नेष्यते॥
अकारकस्य कौटस्थ्याद्विरोधो नाऽऽत्मदर्शने॥१३०९॥

कथं पूर्वेणोत्तरस्य परिहृतत्वं तत्राऽऽह। प्रतीच इति। आत्मनोऽद्वयत्वात्तस्यैव वेद्यत्वान्नानवस्था न च निर्निमित्तं तस्य ब्रह्मत्वं स्वाभाविकत्वेऽपि विना ज्ञानमव्यक्तेरतो निर्निमित्तस्येत्याद्ययुक्तमित्यर्थः। यत्तु क्रियाविरोध इत्यादि तत्राऽऽह। अकारकस्येति। क्रियाकारकादिभेदशून्यस्याऽऽत्मनः स्वदृष्टौ कर्तृत्वाद्यभावाद्वस्तुतो न क्रियाविरोधो न च ब्रह्मणो ज्ञानसाध्यत्वं कौटस्थ्यादित्यर्थः॥१३०९॥

घटादिमेयसाधर्म्ये नि³⁴⁹षेधोऽपि श्रुतीरितः॥
यथोक्तावगमत्वं तु न कथंचिन्निवार्यते॥१३१०॥

यत्तुं श्रुत्यन्तरविरोधश्चेत्यादि तत्राऽऽह। घटादीति। योऽर्थः सत्यं ज्ञानं, विज्ञातारमरे केनेत्यादिश्रुत्युक्तः सोऽपि घटादेरिव ब्रह्मणः स्फूर्तिव्याप्यत्वनिषेधो न वृत्तिव्याप्यत्वनिषेधोऽन्यथौपनिषदत्वव्याकोपादतो ब्रह्मविषयवृत्त्युपगमे न श्रुतिविरोध इत्यर्थः। तर्हि वृत्तिव्याप्यत्वाद्घटवद्ब्रह्मणः स्फूर्तिव्यापिताऽपि स्यादित्याशङ्क्य कूटस्थस्फूर्तित्वं शास्त्रानुभवसिद्धं दुर्वारमिति नास्य तद्व्याप्यतेत्याह। यथोक्तेति॥१३१०॥

तस्मान्न कश्चिदप्यत्र कार्स्न्यात्मावगमे भवेत्॥
दोषोऽतः सांप्रतं भाष्यग्रन्थं व्याचक्ष्महे स्फुटम्॥१३११॥

यत्पुनरित्यादिबहुदोषत्वादित्यादि तत्राऽऽह। तस्मादिति। अज्ञाते ब्रह्मणि प्रेप्साप्रमाणप्रवृत्त्योः संभवादज्ञानध्वस्तेश्च मानफलत्वात्पूर्णसदेकरसस्वप्रकाशब्रह्मणो वेदान्तावगमे न कश्चिद्दोषोऽस्तीत्यर्थः। उपोद्घातोक्तदोषान्परित्दृत्य तस्माद्यत्प्रविष्टमित्यादिभा-

ष्यमवतारयति। अत इति। परिशङ्कितदोषाभावादिति यावत्। परकीयचोद्यनिरासानन्तरं भाष्यव्याख्यावसरं दर्शयति। सांप्रतमिति॥ १३११॥

यत्स्रष्टृब्रह्म पूर्वोक्तं स्वात्ममोहैकवर्त्मना॥

कार्यं चैतन्यविम्बेन प्रविष्टं जलचन्द्रवत्॥ १३१२॥

तदक्षराणि योजयति। यदित्यादिना। पूर्वोक्तमव्याकृतप्रक्रियायामिति शेषः। स्वात्ममोहैकवर्त्मना स्रष्ट्रिति संबन्धः। प्रवेशवाक्योक्तं स्मारयति। कार्यमिति॥ १३१२॥

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन तदेवात्राभिधीयते॥

तस्य योऽतिशयः प्रोक्तो व्याकृताव्याकृतात्मकः॥

इदमित्युच्यते ब्रह्म तदुपाधिस्वभावकम्॥१३१३॥

यत्पदापेक्षितं पूरयति। ब्रह्मेतीति। वाक्यं सप्तम्यर्थः। इदं शरीरस्थमित्यादेस्तात्पर्यमाह। तस्येति। कूटस्थस्य ब्रह्मणो यः कार्यकारणाख्योऽतिशयोऽव्याकृतप्रक्रियायामुक्तस्तत्र देहद्वयात्मकोपाभावाविद्ये स्थितं ब्रह्मेदंशब्दितमित्यर्थः॥१३१३॥

वैशब्दोऽवधृतौ ज्ञेयो ब्रह्मैव न तदन्यथा॥

अनिर्ज्ञातात्मतत्त्वंसदब्रह्मैवावभाति तत्॥१३१४॥

प्रकृतस्याऽऽत्मकार्त्स्न्यस्येत्यत्र प्रकृतार्थस्य वैशब्दः स्मृत्यर्थ उक्तोऽधुना भाष्यमनुसृत्यार्थान्तरमाह। वैशब्द इति। अवधृतिमेवाऽऽह। ब्रह्मेति। यदीदं सर्वं जगद्ब्रह्मैवतर्हि कथमन्यत्वधीरित्याशङ्क्याऽऽह। अनिर्ज्ञातेति॥१३१४॥

यदिदंशब्दधीगम्यं सम्यग्ज्ञानोदयात्पुरा॥

अपि ब्रह्मैव तत्कृत्स्नं तन्मोहादतथेक्ष्यते॥१३१५॥

इदंशब्दार्थमनूद्याग्रे प्रागित्यादिभाष्यं व्याचष्टे। यदिदमिति॥ १३१५॥

रज्जुवत्तदविज्ञानात्सर्पदण्डादिनेक्ष्यते॥

ब्रह्मेदंमात्रश्रवणात्कुतोऽग्र इति भण्यते॥१३१६॥

सम्यग्ज्ञानात्प्रागूर्ध्वं चेदं सर्वं जगद्ब्रह्मैव तथाऽपि तदज्ञानादब्रह्मैव भातीत्यत्र दृष्टान्तमाह। रज्जुवदिति। यथा रज्जुः स्वाज्ञानादुजंगाद्यात्मना गृह्यते तथा ब्रह्माज्ञानादब्रह्मेव दृश्यत इत्यर्थः। अग्रशब्दमाक्षिपति। ब्रह्मेति। ब्रह्म वेदं वाऽन्यद्वाऽत्र प्रतियोग्याद्येतस्मादग्रे तदेवाऽऽसीदिति व्याघातो द्वितीये चानुवाद्याभावाद्विध्ययोगो न तृतीयोऽस्मिन्वाक्ये तदश्रुतेरतः प्रतियोग्यभावादग्र इत्ययुक्तमित्यर्थः। उत्तरमाह। भण्यत इति॥१३१६॥

सूत्रान्तजगतो व्यक्तेः प्राक्तनः काल उच्यते॥

यद्वै तदिति तच्चापि स्पष्टमूर्ध्वंप्रवक्ष्यते॥१३१७॥

कल्पितस्य जगतोऽकल्पितात्मत्वात्तद्व्यक्तिरात्मैक्यधीस्तदुदयात्पूर्वकालोऽग्रशब्दार्थ इत्याह। सूत्रेति। सूत्रं तत्कारणमव्याकृतं तदन्ते यस्येति तद्गुणसंविज्ञानेन सर्वं जगदुक्तं तस्येति यावत्। किं चोक्ते काले सर्वस्य यद्ब्रह्ममात्रत्वं तदुत्तरत्रापि स्वापाधिकारे³⁵⁰ यद्वै तन्नेत्यत्र वक्ष्यत इति वाक्यशेषं संवादयति। **यदिति॥**१३१७॥

नाविद्यासंगतिस्तत्र तदकार्यत्वहेतुतः॥
तमोजस्यापि कार्यस्य न प्रतीच्यस्त्यकारणात्॥१३१८॥

अत्रोक्तस्योत्तरत्रोक्तेरेव स्पष्टमिदमर्थस्याव्याकृतादेर्ब्रह्मत्वे ब्रह्मणोऽप्यव्याकृतादित्वं स्यादित्याशङ्क्याव्याकृतारन्याविद्यातादा³⁵¹त्म्ययोगो न ब्रह्मण्यस्ति तस्याविद्याकार्यत्वाभावात्स्वकार्येणैव तस्यास्तादात्म्यादित्याह। नेत्यादिना। व्याकृताख्यतत्कार्यस्यापि ब्रह्ममात्रत्वाङ्गीकारात्कुतो ब्रह्मणस्तत्कार्यत्वाभावस्तत्राऽऽह। तमोजस्येति। अज्ञानजस्यापि न ब्रह्मण्यभेदेन संगतिस्तस्य स्वकारणेनाभेदाद्ब्रह्मणश्चाकारणत्वात्कार्यकारणान्यत्वश्रुतेरविद्यया च तत्कारणतेति स्थितेरित्यर्थः॥ १३१८॥

प्रत्यक्तयाऽऽत्मसंबन्धान्मोहादेश्विन्निभात्मता॥
आचिच्छेषादतो नासौ मृषा स्याद्धर्मकार्यवत्॥१३१९॥

तर्हि कथमिदमो मोहादेर्ब्रह्ममात्रत्वं तत्राऽऽह। प्रत्यक्तयेति। कल्पितमोहादिरूपत्वेनाधिष्ठानस्याऽऽत्मनस्तेन संबन्धात्तस्य सदा चिदाभासग्रस्ततेत्यर्थः। किंच मोहादेर्ब्रह्मणश्चाभेदेऽपि ब्रह्मैव शिष्यते नान्यदित्याह। आचिच्छेषादिति। मोहादेः सर्वस्याऽऽभिमुख्येन चिन्मात्रत्वेन शेषान्नाभेदेऽपि ब्रह्मणस्तद्रूपतेत्यर्थः। मोहादे र्ब्रह्मत्वं न तस्य मोहादित्वमिति स्थिते फलितमाह। अत इति। चितोऽपि कल्पितत्वेऽधिष्ठानाभावान्निरधिष्ठानकल्पनायोगोऽतः शब्दार्थः। असाविति चिदुक्तिः। धर्मादिकार्यं द्वैतं वैधर्म्यदृष्टान्तः॥१३१९॥

प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधान्नान्यो हेतुः समीक्ष्यते॥
निरन्वयविनाशाय योऽलं संसाररूपिणः॥१३२०॥

कार्यकारणात्मकं जगदध्यस्तं चेत्कुतोऽस्य निवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। **प्रत्यगिति।**आत्मनि सम्यग्ज्ञानादेवानर्थस्याऽऽत्यन्तिको ध्वंसो हेत्वन्तरस्याप्रामाणिकत्वादित्यर्थः॥१३२०॥

कौटस्थ्यासंगतो नास्य मोहतत्कार्यसंगतिः॥
स्वतः सेद्धुमशक्तत्वान्मोहादेरात्मसंगतिः॥१३२१॥

प्रत्यक्तत्त्वविद्यया द्वैतस्य ध्वस्तियोग्यत्वं साधयति। कौटस्थ्येति। प्रतीचोऽस्य कौटस्थ्यादसङ्गत्वाच्च न मोहादिना वस्तुतो योगो न च स्वातन्त्र्येण तत्सिद्धिर्जडस्य

तदनुपपत्तेरतस्तस्याऽऽत्मनि काल्पनिकी युक्तिरित्यात्मविद्ययाऽऽत्यन्तिकी तद्ध्वस्तिरित्यर्थः॥१३२१॥

कार्ष्ण्येनेव³⁵² वियद्योगः खवृत्तापेक्षया त्वसन्॥
आत्मनैवं तमोयोगो नाऽऽत्मवृत्तानुरोधतः॥१३२२॥

आत्मनि कल्पिता मोहादियुक्तिरित्येतद्दृष्टान्तेनाऽऽह। कार्ष्ण्येनेति³⁵³। तमः शब्देन तत्कार्यमपि लक्षितम्॥१३२२॥

अन्यतः संगतिः सेयमविचारितसिद्धिका॥
अविज्ञातचिदुत्सङ्गसंस्थैवेयं न वस्तुनि॥१३२३॥

आत्मानात्मयोगस्य कल्पितत्वमुपसंहरति। अन्यत इति। अन्येनानात्मनाऽऽत्मनः संगतिश्चेत्कथमात्मवृत्तापेक्षया सा नास्तीत्याशङ्क्याज्ञातात्मस्थैवान्ययुक्तिर्न शुद्धात्मस्थेत्याह। अविज्ञातेति। उत्सङ्गपदमूरुदेशार्थम्॥१३२३॥

अविद्याद्वारिकाऽप्यस्य संगतिर्नाञ्जसेष्यते॥
निरात्मकपरार्थत्वहेतुभ्यां शुक्तिरूप्यवत्³⁵⁴॥१३२४॥

अज्ञातात्मस्था चेदज्ञानादियुक्तिरंशतश्चाऽऽश्रयविषयत्वयोरापत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह। अविद्येति। यथा वस्तुवृत्तमपेक्ष्य नाऽऽत्मन्यज्ञानादिसंगतिरेवमविद्यावृत्तापेक्षयाऽपि नासाविष्यते निरात्मकत्वात्परार्थत्वादज्ञानतत्कार्ययोस्तदीयसंगतेः स्वतोऽसिद्धेरतोऽविचारसुन्दरैषा शुक्तिरूप्यसंगतिवदतः श्रोत्ररूपयोः संबन्धवदनुपपत्तिरेवेत्यर्थः॥१३२४॥

प्रत्यग्रूपातिरेकेण नान्यद्रूपमनात्मनः॥
वादिभिर्युक्तिभिः शक्यं क्वचित्साधयितुं सदा॥१३२५॥

अनात्मनो न निरात्मकत्वमात्मातिरेकेण वादिभिस्तस्य वस्तुत्वाङ्गीकारादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। विमतं न स्वातन्त्र्येण सदनात्मत्वाद्रूप्यवदित्यर्थः। प्रातीतिकं रूपान्तरं स्वीकर्तुं युक्तिभिरित्युक्तम्। क्वचिल्लोके शास्त्रे चेत्यर्थः। सदेति कालत्रयं निर्दिश्यते। विमतं स्वातन्त्र्येणासद्व्यभिचारित्वात्संमतवदित्यर्थः॥१३२५॥

कूटस्थादितमोन्तेन नित्यमव्यतिरेकतः॥
बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य नित्यमेतदतो जगत्॥१३२६॥

विमतं ब्रह्मणोऽन्यदनिर्वाच्यत्वात्तद्वदिति व्यतिरेकिणा जगतोऽर्थान्तरत्वमाशङ्क्य हेतुप्रतिज्ञयोर्मिथो व्याहतिमभिप्रेत्याऽऽह। कूटस्थादीति। कूटस्थश्च सर्वस्य मूलत्वेनाऽऽदिश्चाज्ञानाविष्टतया तभोन्तश्च तेनाऽऽत्मना सदा सर्वस्याव्यतिरेकादसत्त्वनिरासान्नित्यं जगत्सदेव सोम्येत्यादिश्रुतेरतो बहिरवगतस्य जगतोऽनिर्वाच्यतया ब्रह्मणोऽन्यत्वव्याघातादागमविरोधाच्च नोक्तानुमेत्यर्थः॥१३२६॥

अतोऽविद्यामहानिद्रासंवीतमनसामसौ॥
जन्मादिविक्रियाषट्कंस्वप्नदर्शनविभ्रमः॥१३२७॥

जगतो जन्मादिदृष्टेर्ब्रह्मणोऽर्थान्तरत्वसिद्धिरित्याशङ्क्य तस्य ब्रह्माव्यतिरेकित्वेन तत्त्वस्य श्रौतत्वाज्जन्मादिधीः स्वप्नधीवद्भ्रान्तिरित्याह। अत इति। जन्मादिरूपविक्रियाषट्कमधिकृत्य स्वप्नदर्शनवद्विभ्रमो जगत्यविवेकिनामिति योजना॥१३२७॥

यथा व्याख्यातबाह्यार्थप्रधानोऽसंहतोऽप्रमः॥
सर्वप्रमाणभाक्तद्वत्प्रमाणाभासभागपि॥१३२८॥

सर्वस्य द्वैतस्य मायामात्रत्वे मानतदाभासानामाश्रयो विषयश्च कः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। वस्तुतोऽसंहतस्यासङ्गचिदेकतानस्य प्रमाविषयस्य प्रतीचो व्याकृताव्याकृतजगदुपहितस्य प्रमाणतदाभासविषयत्वोपपत्तिरित्यर्थः॥१३२८॥

अविचारितसंसिद्धि तमोवत्स्यात्तदुद्भवम्॥
कृत्स्नं जगदतो मोहध्वस्तौ ध्वस्तं भवेच्चितिः॥१३२९॥

असंहतस्य द्वैतोपाधित्वं व्याहतमित्याशङ्क्योपाधेरवस्तुत्वान्मैवमित्याह। अविचारितेति। अज्ञानवत्तज्जन्यद्वैतस्य मिथ्यात्वे फलितमाह। अत इति। ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ तज्जत्वाद्ध्वस्तं जगच्चितिरेव स्यादित्यर्थः॥१३२९॥

भिन्नमातृप्रमाणादौ कार्यकारणवस्तुनि॥
अभिन्नमातृमानादिरात्मैवैकोऽद्वयः स्वतः॥१३३०॥

प्रतीचोऽसंहतस्य संहतत्वमापाद्य मानतदाभासविषयत्वे मेयत्वापत्तिरित्याशङ्क्याप्रमेयत्वं प्रतिपादयन्नाह। भिन्नेति। प्रपञ्चे प्रमात्रादिभेदभाजि प्रमेये सत्यात्मैव तद्भेदरहितः सन्नद्वयत्वादनपेक्षः स्वतः स्फुरत्यतो नास्य प्रमेयतेत्यर्थः॥१३३०॥

न देशकालावस्थादावपेक्षाऽस्त्यात्मनः स्वतः।
अनन्यापेक्षसंसिद्धेर्देशादेस्तदपेक्षतः॥१३३१॥

आत्मा नाद्वयो देशाद्यपेक्षत्वाद्धटवदित्याशङ्क्याऽऽह। नेति। आदिपदेनोत्पादकज्ञापकग्रहः। आत्मनो नैरपेक्ष्ये हेतुमाह। अनन्येति। निरुपाध्यात्मनः स्वारस्येन स्वतःसत्त्वस्फूर्त्योः सत्त्वादित्यर्थः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। देशादेरिति। न हि जडस्याजडापेक्षां विना सिद्धिर्न च वैपरीत्यमजाड्यव्याघातादिति भावः॥१३३१॥

देशकालनिमित्तादिव्यपेक्षं वस्तु यद्भवेत्॥
तदेव तदपेक्षं स्यान्नतु देशादिसिद्धिदम्॥१३३२॥

देशाद्यपेक्षत्वहेतोरसिद्धिमुक्त्वा कार्यत्वोपाधिमाह। देशेति। देशकालौ निमित्ते आदिपदेन कारणान्तरोक्तिस्तदपेक्षं यद्घटादि जायते तदेव देशाद्यपेक्षं सद्वयं स्यादिति योजना। साधनव्याप्तिं शङ्कित्वाऽऽह। न त्विति। न हि देशादिसाधकस्याऽऽत्मनस्तदपेक्षया

कार्यत्वं प्रागेव ततः सिद्धत्वाद्विभक्तं कार्यमित्यन्वये घटाद्युदाहरणमकार्यमविभक्तमिति व्यतिरेके च प्रतिपाद्यात्मा तथाच न तस्यापि विभक्तत्वं घटवदनात्मत्वादिप्रसङ्गादिति भावः॥१३३२॥

प्रमात्राद्युत्थितेरग्रे ब्रह्मैवाऽऽसीद्यथोदितम्॥
यतस्ततो न साध्यं तज्ज्ञानकर्मादिसाधनैः॥१३३३॥

इदं ब्रह्मेतिसामानाधिकरण्यलब्धमर्थमुपपाद्य वाक्यार्थमुपसंहरति। **प्रमात्रादीति।**उत्थितिस्तत्त्वव्यक्तिः। सप्रपञ्चचैतन्यस्य सदैवाप्रपञ्चब्रह्मत्वं परामृशति। **यत इति।**ततो हेतोस्तद्ब्रह्मत्वं न साधनायत्तमिति परमतनिरासं निगमयति। तत इति। आदिशब्दो भावनार्थः॥१३३३॥

ब्रह्मापि तत्स्वतः साक्षात्तदबोधैकहेतुतः॥
इदं रूपं समापेदे रशनेवाहिरूपताम्॥१३३४॥

जगतो ब्रह्मत्वे कथं तद्विपरितपरिच्छिन्नरूपतेत्याशङ्क्य मायावशादित्यसकृदुक्तमित्याह। ब्रह्मापीति। तदिति जगदुक्तिः। साक्षादिति ब्रह्मणः शुद्धतोच्यते। स्वतो मायां विनेत्येतद्वास्तवं वृत्तमनूद्याऽऽविद्यकं कथयति। तदबोधेति। कथमबोधादपि³⁵⁵ विरुद्धाकारता तत्राऽऽह। रशनेति॥ १३३४॥

अविद्याफलकारूढं तदेवंरूपकं परम्॥
ब्रह्म विद्याधिकारित्वं द्वैविध्यात्प्रतिपद्यते॥१३३५॥

जगतो ब्रह्ममात्रत्वेऽपि³⁵⁶ चेतनोऽन्योऽन्यथा तज्ज्ञानाधिकार्यभावात्तदसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। एवंरूपकमन्तःकरणाद्युपाधिकमित्यर्थः। परं हि ब्रह्मानाद्यविद्याख्यं फलकमधिरोहति तदेव पुनरन्तःकरणादिभिरुपधीयते तच्च द्वैविध्याधिकारित्वंगच्छतीत्यर्थः॥१३३५॥

स्वतो मुक्तं यतस्तस्माद्ब्रह्म विद्यां तदर्हति॥
संसारित्वमविद्यातो मुमुक्षुत्वं ततो भवेत्॥१३३६॥

द्वैविध्यमेवाऽऽह। स्वत इति। एकमेव ब्रह्म स्वतो मुक्तत्वाद्विद्यालम्बनमविद्यया बद्धत्वाच्च तद्ध्वस्तिहेत्वधिकारीत्यर्थः। एतेनानेकजीववादिनामश्रुतशास्त्रत्वमादर्शितम्॥१३३६॥

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम्॥
परं तदभिमानेद्धं तच्छब्देनाभिधीयते॥१३३७॥

ब्रह्मेत्यादिवाक्यं व्याख्यायोत्तरवाक्यस्थतच्छब्दार्थमाह। अध्यात्ममिति। तत्परं³⁵⁷ नष्टृ ब्रह्माध्यात्मादौ सृष्टे प्रविष्टं तत्र तत्राहंममाभिमानेनाऽऽविद्येन ग्रस्तं तदात्मानमित्यत्र तच्छब्दितत्वंपदवाच्यमित्यर्थः॥१३३७॥

हिरण्यगर्भतां नीत्वा कृत्स्नमध्यात्मरूपकम्॥
तस्मै हिरण्यगर्भाय ब्रूयाद्विद्यां तमस्विने॥१३३८॥

किमर्था त्वमर्थोक्तिरित्याशङ्क्य वाक्यार्थज्ञानार्थेत्याह। हिरण्यगर्भतामिति। कृत्स्नं ब्रह्माध्यात्माद्यभिमानेद्धं प्राप्तपरिच्छेदं त्वंपदवाच्यमपरिच्छिन्नतया परिशोध्य तस्मै विविदिषवे दयालुराचार्यो विद्यामुपदिशेत्स च पदार्थज्ञस्तदुपदेशाद्वाक्यार्थं जानातीत्यर्थः॥१३३८॥

एवं निःशेषसंसारप्रत्याख्यानेन निर्वृतिम्॥
सर्वाविद्यापनिह्नुत्या विद्यया प्रतिपद्यते॥१३३९॥

किमर्थं वाक्यार्थज्ञानमित्याशङ्क्य तत्फलं वक्ष्यमाणं संक्षिप्याऽऽह। **एवमिति।**सर्वानर्थमूलाविद्याया निह्नुतिर्यया विद्यया पूर्वोक्तरीत्या निर्वृत्तयाऽशेषबन्धध्वंसेन मुक्तिमाप्नोति विद्वानित्यर्थः॥१३३९॥

आत्मानात्मात्मकं विश्वं प्रत्यक्षादिप्रमाणकम्॥
आत्मानमेव तदवेन्निष्ठां कार्त्स्न्यात्मनः पराम्॥१३४०॥

तदवेदितिपदद्वयस्यार्थमुक्त्वा तदनुवादेनाऽऽत्मशब्दार्थं वदन्वाक्यं योजयति।आत्मेति। चेतनाचेतनं विभक्तमध्यक्षादिसिद्धं जगदन्वयव्यतिरेकाभावपरिहारेण पूर्णवस्तुनः सा काष्ठा सा परा गतिरिति प्रकृष्टप्रतिष्ठारूपात्ममात्रत्वेन तद्ब्रह्म विदितवदित्यर्थः॥१३४०॥

अविचारितसंसिद्धि सर्वानर्थैककारणम्॥
प्रत्यङ्मात्रैकसाक्षित्वात्तमस्तत्प्रत्यगात्मनि॥१३४१॥

ब्रह्मणः स्वात्मनि स्वरूपज्ञानस्य सदा भावात्किमौपदेशिकज्ञानेनेत्याशङ्क्य तदर्थवत्त्वार्थमात्मन्यज्ञानं साधयति। अविचारितेति। तत्तमोऽनिर्वाच्यं प्रत्यगात्मनीति संबन्धः। तदनिर्वाच्यत्वसिद्ध्यर्थमाद्यं विशेषणम्। प्रतीचि तमःसत्त्वे कार्यलिङ्गकमनुमानमाह। सर्वेति। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। प्रत्यङ्मात्रेति। तस्यैकस्याविद्यात्तज्जसाक्षित्वात्तस्य चाज्ञानसंबन्धं विना सिद्धिरित्यर्थः॥१३४१॥

प्रतीच्येव यतोऽज्ञानमतस्तत्तत्त्वविद्यया॥
सकार्ये तमसि ध्वस्त आत्मैवैकोऽवशिष्यते॥१३४२॥

आत्मन्येवाज्ञानमित्युक्तिफलमाह। प्रतीचीति। अज्ञाने प्रतीचि सिद्धे तन्निवर्तकत्वेन तत्रोपदेशजनितं ज्ञानमर्थवदिति भावः॥१३४२॥

विरक्तः सर्वसंसाराभिविवृत्सुः स्वतस्ततः॥
संसारानलसंतप्तस्तद्विरुद्धं परीप्सति॥१३४३॥

ब्रह्मलोकादिमर्थं त्यक्त्वा मोक्षार्थित्वायोगादधिकार्यभावात्तत्त्वविद्यानुपपत्तेः सकार्या-

ज्ञानध्वस्त्या कथमात्ममात्रावशेषसिद्धिरत आह। विरक्त इति। संसारेत्यादिना विशेषणेन नित्यानित्यवस्तुविवेकोक्तिः। ततः संसारादिति यावत्। स्वतः संसारस्वरूपवशादित्यर्थः। यद्वा स्वतः प्रकृतवैराग्यस्वभावात्प्राप्तशमादिरित्यर्थः। साधनचतुष्टयवान्बन्धविरुद्धं मुक्तिहेतुज्ञानमाप्तुमिच्छन्नधिकारीत्याह। तद्विरुद्धमिति॥१३४३॥

तस्याकृत्स्नापवादेन कृत्स्नैकात्म्यावबुद्धये॥१३४४॥

अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारो विहितः पुरा॥
आत्मेत्येवेति विधिना पराक्प्रत्यग्विवेककृत्॥१३४५॥

तस्य किं ज्ञानसाधनमित्यपेक्षायां पूर्वोक्तं स्मारयति। तस्येति। अधिकारिणो हि प्रकृतस्य परिच्छिन्नार्थदर्शननिरासेनापरिच्छिन्नार्थदर्शनार्थमन्वयादिव्यापारो विद्यासूत्रेण प्रागुक्त इत्यर्थः। अन्वयादिव्यापारस्य फलमाह। परागिति॥१३४४॥१३४९॥

ऐकात्म्यं वीक्ष्यते³⁵⁸ तेन त्यक्त्वा सर्वाननात्मनः॥
कृत्स्नमेव यतो वस्तु तदन्यत्तदबोधजम्॥१३४६ ॥

विवेकफलमाह। ऐकात्म्यमिति। देहादीनव्याकृतान्तानात्मत्वेन प्राप्तान्परित्यज्य किमित्यप्रसिद्धमैकात्म्यमेव ज्ञेयमिति तत्राऽऽह। कृत्स्नमिति। अतः कृत्स्नमेव वस्तु ज्ञेयमिति शेषः॥ १३४६॥

कृत्स्नं पश्येदिति ततो वाक्यं वस्तुनि वर्तते॥
प्रविष्टोऽकृत्स्नरूपत्वात्संसारानर्थचोदितः॥
आत्मेत्यनेन कृत्स्नात्मदर्शनाय नियुज्यते॥१३४७॥

आत्मेत्येवेति विधिना विहितोऽन्वयादिव्यापार इति ब्रुवता वाक्यस्य विधिनिष्ठत्वमिष्टमित्याशङ्क्याऽऽह। कृत्स्नमिति। विहितान्वयादिव्यापारस्यैक्यज्ञानावसानत्वाद्वाक्यं साधनविधिद्वारा वस्तुनिष्ठमित्यर्थः। वाक्यस्याद्वयवस्तुपरत्वे तज्ज्ञाने कोऽधिक्रियते न तावत्तदेवाद्वयं घटादिज्ञानेष्वधिकारिणो विषयादन्यत्वान्नापि वस्त्वन्तरं तदभावान्न च निरधिकारं ज्ञानं युक्तमत आह। प्रविष्ट इति। परात्मा³⁵⁹ स्वाविद्यया बुद्ध्यादि सृष्ट्वा तत्प्रविष्टः परिच्छेदाभिमानित्वात्संसरन्कदाचिद्विवेकादियुक्तस्तत्त्वज्ञानेऽधिकारीति विधिनाऽधिगतमित्यर्थः॥ १३४७॥

कृत्स्न आत्मेत्यतो वाक्यात्तथारूपं दिदृक्षति॥
अन्योन्यार्थसमाप्तित्वान्न भेदोऽत्र पदार्थयोः॥१३४८॥

तस्य तर्हि पूर्वोक्तान्वयादेरेवाहं ब्रह्मेति धीसिद्धेर्वाक्यवैयर्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह।कृत्स्नइति। परिच्छिन्नस्य घटवदनात्मत्वादपरिच्छिन्नस्तावदात्मा तं पूर्णमात्मानं वाक्यादेवाधिकारिजिज्ञासापूर्वकमनुभवत्यन्वयादेरमानत्वादित्यर्थः। अहं ब्रह्मेति नाभेद-

धीर्ब्रह्माहमर्थयोर्भेदप्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। अन्योन्येति। अत्र प्रतीचि वाक्ये वेत्यर्थः। अहमर्थस्य ब्रह्मार्थे ब्रह्मार्थस्य चाहमर्थे पर्यवसानादन्यथाऽनात्मत्वाब्रह्मत्वप्रसङ्गादिति भावार्थः॥१३४८॥

अकृत्स्नानात्मनः सर्वान्कृत्स्नांश्चानात्मनस्तथा॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तथा कृत्स्नाननात्मनः॥१३४९॥

निर्माल्यवत्परित्यज्य चैतन्याभासवर्त्मना॥
अनुनीयाऽऽत्मनाऽऽत्मानं कृत्स्नात्मानं प्रपश्यति॥१३५०॥

अस्तु तर्हि वाक्यादेवाहं ब्रह्मेति धीः कृतमन्वयादिनेत्याशङ्क्याऽऽह। अकृत्स्नानिति। अन्तःकरणविभक्तचैतन्याभासान्व्यष्टिरूपानकृत्स्नानात्मनोऽव्याकृतादिसमष्ट्युपाधीन्कृत्स्नांश्चानात्मनस्तद्व्यष्टिप्राकृतदेहादीनशेषानन्वयादिनोपेक्ष्य चैतन्याभासवर्त्मना समुत्पन्नविवेकज्ञानेन त्वमर्थं निष्कृष्टात्मना दृष्ट्वा कृत्स्नमात्मानमहं ब्रह्मेति वाक्यादनुभवत्यतोऽन्वयादेः शुद्धिहेतुत्वात्तद्वतश्च वाक्यात्तदर्थज्ञानादुभयमर्थवदित्यर्थः॥१३४९॥१३५०॥

उक्तदोषापनुत्त्यर्थं प्रत्युक्तिर्गौरवी त्वियम्॥
ब्रह्म वा इदमित्यादिर्नातो दोषोऽत्र कश्चन॥१३५१॥

तदात्मानमित्यादेरर्थं संक्षिप्य तमेव प्रपञ्चयितुं प्रतिवचनं प्रस्तौति। उक्तेति। उपोद्धातोक्तदोषनिरासार्थं दृढतरन्यायवती ब्रह्मेत्याद्या प्रत्युक्तिरतो ज्ञानान्मुक्तिरित्यत्रादोषतेति योजना॥१३५१॥

प्रमेयं यत्पुरा पृष्टं तद्ब्रह्म किमवेदिति॥
सर्वंं चाप्यभवद्यस्माज्ज्ञानं ज्ञेयं च भण्यते॥१३५२॥

तदात्मानमित्यादेस्तात्पर्यमाह। प्रमेयमिति। उपोद्घाते तद्ब्रह्म किमवेदिति यन्मेयं पृष्टं यस्माद्ब्रह्मज्ञानाद्ब्रह्म सर्वमभवदिति च यन्मानमन्विष्टं तद्द्वयमनन्तरवाक्येनोच्यते ब्रह्मेत्यत्र तु प्राधान्येनोक्तोऽधिकारीत्यर्थः॥१३५२॥

तद्ब्रह्माऽऽत्मानमेवावेन्मेयं मानं च भण्यते॥
आत्मा मेयस्तथामानमात्मप्रत्यय एव तु॥१३५३॥

कथमत्र मानमेययोरुक्तिरित्याशङ्क्य विभजते। तद्ब्रह्मेति। तत्र तद्ब्रह्मेत्युक्ताधिकारिपरामर्शः। आत्मानमिति मेयोक्तिः। अवेदिति मानवचनमिति भेदः। चकारो मातृसमुच्चयार्थः। एवकारार्थमाह। आत्मेति। एवकारस्याऽऽत्मेत्यत्रापि संबन्धं सूचयितुं तुशब्दः॥१३५३॥

नाऽऽत्मज्ञानाद्यतोऽज्ञानं विद्यतेऽनात्मनस्ततः॥
नाऽऽत्मयाथात्म्यविज्ञानाज्ज्ञानमन्यदनात्मनः॥१३५४॥

आत्मैव मेयस्तज्ज्ञानमेव मानमिति कुतो नियमोऽनात्मतज्ज्ञानयोरपि तादृशोर्भावादित्याशङ्क्याऽऽह। नाऽऽत्मेति। आत्माज्ञानमेवानात्माज्ञानमात्मज्ञानमेव तज्ज्ञानमतोऽनात्मा नाऽऽत्मातिरेकेणास्तीत्यर्थः॥१३५४॥

प्रमात्रादिविभागेन यज्ज्ञानं प्रथते कचित्॥
तज्जन्मनः पुरेवार्थो न तेन ज्ञायतेऽञ्जसा॥१३५५॥

आत्मज्ञानमेवानात्मज्ञानमिति न युक्तमनात्मनो घटाद्यात्मना पृथग्दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमात्रादीति। क्वचिदिति घटादिविषयोक्तिः॥१३५५॥

तमोमात्रावसायित्वान्न यथावस्तु तत्ततः॥
प्रत्यग्वस्त्वात्मकत्वेऽपि चित्रमज्ञानचेष्टितम्॥१३५६॥

प्रागिव घटादिज्ञानोत्पत्तेरुत्पन्नेनापि तेनानात्मा न ज्ञायते याथात्म्येनेत्यत्र हेतुमाह। तमोमात्रेति। वस्तुयाथात्म्याप्रकाशित्वाद्घटादिज्ञानं न मानमतो घटादिरनात्मा नाऽऽत्मातिरेकेणास्तीति फलितमाह। तत इति। ऐकरस्यात्प्रतीचो घटादेरनात्मनोऽपि तद्रूपत्वे वैचित्र्यासिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह। प्रत्यगिति। अथवा सर्वस्य प्रत्यङ्मात्रत्वे कथं द्वैतप्रथेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। सर्वस्य तन्मात्रत्वेऽपि विचित्रमेतदज्ञानचरितंयत्तद्वशादेकमेवानेकधा भातीत्यर्थः॥१३५६॥

यत्प्रसादात्तमःसिद्धिस्तत्स्वसाक्ष्यप्यपह्नते॥
तमोऽप्यनुभावादेव प्राक्तद्व्युत्पत्तिजन्मनः॥१३५७॥

ऐकरस्ये प्रत्यङ्मात्रे जगति कथमज्ञानस्यापि वैचित्र्यहेतुत्वमित्याशङ्क्यासंभावितसाधकं तदिति कैमुतिकन्यायेनाऽऽह। यत्प्रसादादिति। न तमः साक्षिसिद्धं मानसिद्धत्वादित्याशङ्क्य प्रागेव मानाधीनज्ञानोत्पत्तेस्तमोभानादनुभवादेव तद्धीरित्याह।तमोऽपीति। रागादि दृष्टान्तयितुमपिशब्दः॥ १३५७॥

प्राक्प्रवृत्तेः प्रमाणानामज्ञातं यदिहोदितम्॥
अक्षादि तत्तमोबाधान्न मानं रज्जुसर्पवत्॥१३५८॥

प्रत्यक्षादेर्मानत्वमुपेत्योक्तं तदेवासिद्धमित्याह। प्रागिति। इहेत्यव्याकृतप्रक्रियोक्तिः। तत्तमोबाधादज्ञातप्रत्यगज्ञानानिवर्तकत्वादिति यावत्॥१३५८॥

न पश्यन्तीत्यतः प्राह बोद्धृत्वादिसमन्वयम्॥
न हि मोहैकनिष्ठेन तद्धीनं वस्तु मीयते॥१३५९॥

अव्याकृतवाक्यानुसारेणाक्षादेरमानत्वमुक्त्वा तंन पश्यन्तीति वाक्यादपि तथेत्याह। नेत्यादिना। ये द्रष्टृत्वादिविशिष्टमात्मानमध्यक्षादिभिरीक्षन्ते ते तं न पश्यन्तीत्याह श्रुतिरतस्तेषां वस्तुन्यमानतेत्यर्थः। प्रत्यक्षादिभिर्विशिष्टमात्मानं पश्यन्तो न पश्यन्तीति।

व्याहतमिति चेन्नेत्याह। न हीति। विशिष्टविषयाध्यक्षादिभिर्निर्विशेषं वस्तु मातुमशक्यमित्यर्थः॥१३५९॥

आत्मानं विरहय्यान्यो नालमात्मावबुद्धये॥
असाधारणतन्मातृमानमेयात्मकत्वतः॥१३६०॥

किं चाऽऽत्मनोऽध्यक्षादिगम्यत्वे माताऽन्योऽनन्यो वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। आत्मानमिति। न तावदनात्माऽऽत्मानं वेद जडत्वान्न चान्यश्चेतनोऽस्ति नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेतिश्रुतेरित्यर्थः। द्वितीयं प्रत्याह। असाधारणेति। प्रतीचोऽनन्योऽसाधारणस्तस्याध्यक्षादेराश्रयो माता तद्वदक्षादिमानं मेयं चेत्यस्य सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वात्तस्मिन्नेकरसे विभागाभावान्नाक्षादिगम्यतेत्यर्थः॥१३६०॥

असाधारणमात्रादि प्रत्यग्वस्तु यतस्ततः॥
नियोगोऽपीह नाऽऽयाति भिन्नकर्त्रादिगो ह्यसौ॥१३६१॥

तर्हि तदगम्यत्ववदागमागम्यत्वमपि स्यात्तस्य नियोगनिष्ठत्वादित्याशङ्क्याऽऽह।असाधारणेति। यदसाधारणं व्याकृतमात्रादि तस्य सर्पादे रज्जुत्ववत्प्रत्यक्त्वादस्मिन्प्रतीचि तज्ज्ञाने वा न नियोगस्तस्य व्यावृत्तकर्तृकरणाद्यपेक्षत्वादतो न नियोगपरत्वेनाऽऽगमो मानं किंतु कल्पितमात्राद्यपेक्ष्याऽऽत्मनि सकार्याविद्याध्वंसिसम्यग्धीहेतुत्वेन तन्मानता नैवमध्यक्षादेरित्यर्थः॥१३६१॥

सर्वमज्ञातमेव स्याद्यस्मिन्नज्ञात आत्मनि॥
ज्ञातेज्ञातं च तत्कार्त्स्न्यात्तावत्त्वात्सर्ववस्तुनः॥१३६२॥

कथं मात्रादेः सर्वस्य प्रत्यङ्मात्रत्वं तत्रैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानश्रुतिं प्रमाणयति। सर्वमिति। आत्मन्यज्ञाते सर्वमज्ञातं ज्ञाते ज्ञातमित्यत्र हेतुमाह। तावत्त्वादिति। तस्मादात्मनोऽद्वयत्वान्न तत्र मात्रादिभेद इत्याह। तत्कार्त्स्न्यादिति॥ १३६२॥

युक्त्या निरूप्यमाणस्य ह्यात्मा तत्त्वमनात्मनः।
प्रत्याख्यातः स चेत्तेन क्वानात्मा सिध्यतां ततः॥१३६३॥

मात्रादेरात्ममात्रत्वं श्रुत्योक्त्वा दृश्यत्वादियुक्त्याऽप्याह। युक्त्येति। रूप्यादेरारोप्यस्य दृश्यत्वादिशालिनः शुक्त्यधिष्ठानात्मत्वदर्शनादिति हिशब्दार्थः। विपक्षे तुच्छत्वापत्तिमाह। प्रत्याख्यात इति॥ १३६३॥

अनात्मतत्त्वमन्वेति ह्यात्माऽसङ्गोऽगुणोऽद्वयः॥
असिध्यन्स स्वतःसिद्धौ सिद्धिं क्वान्यत्र लप्स्यते॥१३६४॥

आत्मा चेदनात्मनस्तत्त्वं तद्वत्तदभिन्नत्वादात्मनोऽसङ्गत्वादिहानिरित्याशङ्क्य मायिकत्वादनात्मसंगतेर्मैवमित्याह। अनात्मेति। मायाकृतोदकादिसंगतिर्मरुभूमिप्रमुखस्याधिष्ठानस्य वास्तवकठिनत्वादेरव्याघातकरीतिदृष्टान्तार्थो हिशब्दः। किंच प्रकाशे सदा-

त्मनि सत्तां स्फूर्तिं चानाप्नुवन्ननात्मनाऽन्यत्र सेत्स्यत्यस्वातन्त्र्यादन्यस्य च साधकस्याभावादतस्तत्रैव कल्पितः सिध्येदित्याह**।** असिध्यनिति॥१३६४॥

सर्ववादिविरोधेऽपि संवादोऽनुभवे यथा॥
वादिनामविसंवादस्तथाऽज्ञानेऽप्यसंशयः॥१३६५॥

मात्रादेरात्मनि कल्पितत्वादक्षादेरमानत्वादज्ञानस्यातग्राह्यत्वात्साक्षिसिद्धतैवेत्युक्तम्। इदानीमद्वयस्वप्रकाशकूटस्थसाक्ष्यनुभवे विवादान्न ततोऽज्ञानसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। सर्वेति। सर्वपक्षाणां मिथोविरोधेऽपि सर्वैरनुभवस्तावदिष्टोऽन्यथा व्यवहारलोपात्स च स्वप्रकाशो वेद्यत्वेऽनवस्थानात्स कूटस्थोऽद्वयश्च तत्र जन्मादिसाधकाभावात्तस्मिन्वादिनामङ्गीकारो यथेत्यर्थः। यथोक्तेऽनुभवे सत्यपि तत्साध्यमज्ञानं विप्रतिपन्नमित्याशङ्क्याऽऽह। अविसंवाद इति। अज्ञानानुपगमे व्यवहारायोगात्तस्य च सादित्वे वस्तुनस्तद्धेतुत्वाभावादवस्तुनस्तद्धेतुत्वे तस्यापि सादित्वेऽनवस्थानादनादित्वे तस्यैवास्मदिष्टाज्ञानत्वादवस्तुत्वे सत्या³⁶⁰परोक्ष्यादेवानिर्वाच्यत्वादनुभववदत्रापि वादिनामस्त्येव संमतिरित्यर्थः॥१३६५॥

तद्वद्बाधोऽप्यबोधस्य बोधेनाभ्युपगम्यते॥
एतावतैव पर्याप्तमस्मद्राद्धान्तसिद्धये॥१३६६॥

अनुभवेऽपरिपन्थिनि विप्रतिपत्तिरयुक्तेति वक्तुमसंशय इत्युक्तं तथाऽपि तस्य साक्षिसिद्धस्य साक्षिवज्ज्ञानानिवर्त्यत्वमित्याशङ्क्याज्ञानवत्तद्ध्वस्तिरपि संमतेत्याह। **तद्वदिति।**तदभावे सर्वव्यवहारविहतिरिति भावः। तथाऽपि किं ते सिद्धं तदाह। एतावतेति। अनुभवोऽज्ञानं तद्धानिरितित्रयसिद्धिमात्रेणेति यावत्॥१३६६॥

अस्मद्राद्धान्तसंसिद्धौ नान्यद्राद्धान्तसिद्धता॥
तत्सिद्धावस्य संसिद्धिर्न कथंचिन्निवार्यते॥१३६७॥

त्वत्सिद्धान्तवदितरसिद्धान्तानामपि तद्बुद्ध्या सिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। अस्मदिति। अद्वैतमते प्रामाणिके सतीतरराद्धान्तानामज्ञानमूलत्वेन भ्रान्तत्वमेवेति भावः। भवतु तावत्तद्बुद्ध्या परसिद्धान्तसिद्धिस्तथाऽपि न क्षतिस्तैरप्यनुभवादित्रयस्वीकारादस्मदिष्टसिद्धिरित्याह। तत्सिद्धाविति। अस्येति स्वसिद्धान्तस्येति यावत्॥१३६७॥

अज्ञानं संशयज्ञानं मिथ्याज्ञानमिति त्रिकम्॥
अज्ञानं कारणं तत्र कार्यत्वं परिशिष्टयोः॥१३६८॥

परसिद्धान्तसिद्धावपि स्वसिद्धान्तसिद्धिश्चेन्मिथोविरोधाद्वस्तुनि विकल्पः स्यादित्याशङ्क्य परसिद्धान्तानां भ्रान्तत्वसिद्ध्यर्थं स्वसिद्धान्तमाह। अज्ञानमिति। प्रत्यग-

ज्ञानविजृम्भिताः सर्वे परसिद्धान्ता अप्रामाणिकभेदाश्रयत्वादतस्तेषां भ्रान्तत्वमिति भावः॥१३६८॥

कूटस्थज्ञानमात्रत्वान्न तमोऽस्य स्वभावतः॥
नाप्यागन्तु तथाऽज्ञानं हिरुक्सिद्धेरसंभवात्॥१३६९॥

प्रत्यगज्ञानस्य कल्पितत्वं साधयति। कूटस्थेति। तदस्य नैजमागन्तु वा नाऽऽद्योनित्यदृष्टिस्वाभाव्यान्नेतरस्तस्याऽऽत्मनोऽन्यत्रानुत्पत्तेस्तत्रापि हेत्वन्तराभावादुत्पत्त्यनुपपत्तेरित्यर्थः॥१३६९॥

अविद्यातज्जकार्याणामात्मना संगतिस्ततः॥
आत्मात्मवत्त्वरूपा स्यान्न तु सोभयकर्मजा॥१३७०॥

अविद्याद्वारा तज्जन्यसंशयादीनामात्मना काल्पनिकी संगतिस्तद्रूपत्वात्तेषामित्यविद्याकार्यस्य कल्पितत्वं साधयति। अविद्येति। संशयादीनामविद्यातिरेकेणासत्त्वं पञ्चम्या परामृश्यते। कीदृशी संगतिरविद्यायास्तज्जानां चाऽऽत्मनेति तामाह। आत्मेति। संयोगादि व्यावर्तयति। न त्विति॥१३७०॥

एकमेव हि सद्वस्तु यद्वेदान्तप्रमाणकम्॥
तावन्मात्रैकनिष्ठत्वादात्मज्ञानं सदास्पदम्॥१३७१॥

सकार्याज्ञानस्य कल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। एकमिति। सदेव सोम्येदमेकमेवेत्यादिवाक्यगम्यं सदात्मकं यद्वस्तु तदेकमेव ततोऽन्यत्कल्पितमित्यर्थः। तत्र ब्रह्मविदामपि प्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः। वाक्यगम्यत्वे तदुत्थज्ञानस्य ज्योतिष्टोमादिवाक्योत्थज्ञानस्येव संसृष्टविषयत्वाद्ब्रह्म संसृष्टमेव नैकरसमित्याशङ्क्याऽऽह। तावन्मात्रेति। कार्यकारणात्मप्रपञ्चस्य सन्मात्रत्वादात्मज्ञानमेकरसं सदालम्बनमित्यर्थः॥१३७१॥

सर्ववादिविरोधेऽपि यत्सिद्धान्तबलाश्रयम्॥
साधनं दूषणं सर्वं न तन्निहनुतिरिष्यते॥१३७२॥

स्वसिद्धान्तोक्त्या परसिद्धान्तानां भ्रान्तिमूलत्वमापाद्य स्वसिद्धान्तस्यानिरस्यत्वमुपसंहरति। सर्वेति। यत्र सिद्धान्ते स्थितं बलमनुभवलक्षणं तदाश्रयं साधनादि तस्य सिद्धान्तस्य न निराससिद्धिरित्यर्थः॥ १३७२॥

साधनं दूषणं सर्वं यस्य पादव्यपाश्रयात्॥
सिद्धायते तीर्थदृशां कुतः स्यात्तस्य निह्नुतिः॥१३७३॥

अनुभवान्न सर्वसिद्धिः शून्यवादिना तस्याप्यपलापादित्याशङ्क्याऽऽह। साधनमिति। अनुभवापलापे साधनाद्यसिद्धिः साधकाभावादित्यर्थः॥१३७३॥

अभावो येन भावेन भाव्यतेऽस्ति न नास्ति सः॥
तस्य भावस्य सद्भावो वद केन निवार्यते॥१३७४॥

अभावसाधकत्वाच्च सोऽशक्योऽपह्नोतुमित्याह। अभाव इति। अनुभवाभावसाधकाभावाच्च न तन्निहुतिरित्याह। तस्येति॥१३७४॥

व्यभिचारि न यत्रास्ति प्रमाणं सर्ववादिनाम्॥
स्वमहिम्ना च यत्सिद्धं तदपह्नूयते कथम्॥१३७५॥

सर्वपक्षेषु सर्वमानस्यानुभवाव्यभिचाराच्च न ह्नूतिरित्याह। व्यभिचारीति। तर्हि मेयतया घटादितुल्यतेत्याशङ्क्य मानमेयादिसत्तास्फूर्तिप्रदत्वान्मैवमित्याह। स्वमहिम्नेति। अनुभवतत्त्वस्य निरासासंभवं निगमयति। तदिति॥ १३७५॥

तस्यैवाव्यभिचारित्वात्सर्वेषु व्यभिचारिषु॥
तदेवैकं प्रमाणं नः सर्ववाद्यविरोधि यत्॥१३७६॥

तस्य स्वमहिमसिद्धिं साधयति। तस्येति। यत्सर्ववादिसंमतं तस्यैव सर्वेषु देहादिषु व्यभिचारिषु साधकत्वेनाव्यभिचारित्वात्तदेकरसमस्माकं मानमेत्र न मेयमिति स्वमहिमसिद्धतेति योजना॥१३७६॥

देहादावात्मबुद्धिर्नोन कदाचिद्विहन्यते॥
जाग्रत्स्वमसुषुप्तेषु शुक्तिकारजतादिवत्॥१३७७॥

देहादेर्व्यभिचारादनुभवात्मनोऽव्यभिचारात्तयोर्भेदभानाद्देहादावात्मबुद्ध्यसिद्धेर्व्यवहा- रोच्छित्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। देहादाविति। तिसृष्ववस्थासु मध्ये जाग्रत्स्वप्नयोर्देहादावात्मधीरविवेकिनामिव विवेकिनामपि न कदाचिद्धीयते यथा शुक्तौ भ्रान्तिकाले रजतधीरतः सर्वव्यवहारसिद्धिरित्यर्थः। उदाहरणान्तरद्योतनार्थमादिपदम्॥१३७७॥

देहान्तात्कर्तुरन्यो यो बुद्ध्यन्ताद्बोद्धुरेव च॥
प्राणान्तात्करणाच्चान्यः प्रत्यग्दृष्ट्या य ईक्ष्यते॥१३७८॥

अस्तु तर्हि यथाप्रतिभासं देहाद्येवाऽऽत्मेत्याशङ्क्य लोकायतं प्रत्याह। देहान्तादिति। शरीरमिन्द्रियं मनश्चेति त्रयं पञ्चम्यर्थः। यो हि प्रत्यग्दृष्ट्या स्वरूपज्ञप्त्याऽहंबुद्ध्या वीक्ष्यते स क्रियाश्रयाद्देहादित्रयादन्यस्तस्य भौतिकत्वात्प्रतीचश्चातथात्वादित्यर्थः। मीमांसकं प्रत्याह। बुद्ध्यन्तादिति। अहंकर्तुश्च सोऽन्यस्तस्य व्यभिचारित्वेनानात्मत्वादित्यर्थः। हैरण्यगर्भादीन्प्रत्याह। प्राणान्तादिति। अत्रैको य इति शब्दः सशब्दपर्यायः॥१३७८॥

अदेहतोऽजरोऽमृत्युरस्वान्तोऽमोहशोकवान्॥
अबुभुक्षोऽपिपासश्च प्राणकारणवर्जनात्॥१३७९॥

देहाद्यतिरेकादात्मनस्तद्धर्मा न तं स्पृशन्तीति षडूर्मिवर्जितत्वेनाऽऽत्मनः शुद्धतामाह। अदेहत इति॥ १३७९॥

अहीनो हीयते योऽसौ तथाऽनागत एति यः॥
जानीयात्तमनात्मानं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु॥१३८०॥

अनात्मधर्मा नाऽऽत्मानं स्पृशन्तीत्युक्तेरात्मानात्मानौ विभज्य वाच्याविति मन्वानोऽनात्मलक्षणमाह। **अहीन इति।**अवस्थात्रयेऽपि यो वस्तुतो हानिहीनोऽपि प्रतीचि तामनुभवति यश्चाऽऽगमाभावेऽपि तस्मादेवाऽऽगच्छति सोऽनात्मेत्यर्थः॥१३८०॥

न हीयते हीयमान आगच्छति न चैति यः॥
आगमापायसाक्षित्वादात्मा सोऽनुभवाश्रयात्॥१३८१॥

आत्मलक्षणमाह। नेत्यादिना। देहादेरागमापाययोर्यो नाऽऽगमापायी तदागमापायसाक्षित्वादसावात्मेत्यर्थः। कथं तयोर्यथोक्तयोः सिद्धिरत आह। अनुभवेति॥१३८१॥

नाविद्यामनुपादाय प्रत्यक्कारकतां व्रजेत्॥
नाकारकः क्रियां कर्तुमलं जगति वीक्ष्यते॥१३८२॥

तयोस्तद्धर्माणां चासांकर्ये कथमद्वैतसिद्धिरित्याशङ्क्य कारकस्य कल्पितत्वमाह। नेति। कूटस्थत्वादित्यर्थः। कल्पितकारकनिर्वर्त्यतया क्रियायाः कल्पितत्वमाह। नाकारक इति॥१३८२॥

द्रष्टुर्दृष्ट्या न चानाप्तोऽनात्मा कश्चित्मसिध्यति॥
मिथ्याज्ञानमतोऽनात्मा ह्यात्माज्ञानसमुत्थितेः³⁶¹॥१३८३॥

कारकाद्यनात्मनोऽविद्यामयत्वमन्वयादिनोक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरमाह। द्रष्टुरिति। अनात्मसिद्धेरन्याधीनत्वात्कल्पितत्वं सर्पवदित्याह। मिथ्येति। तस्य मिथ्याधीविषयत्वे पूर्वोक्तं हेतुं स्मारयति। आत्मेति। अज्ञानोत्थस्य मिथ्याज्ञानविषयत्वं रूप्यादौ व्यक्तमिति वक्तुं हिशब्दः॥१३८३॥

नाविद्यामनुपादाय जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु॥
अनात्मानं विजानाति तज्जाज्ञात्राद्यनन्वयात्॥१३८४॥

अज्ञानोत्थत्वं समर्थयते। नाविद्यामिति। अविद्यां विनाऽवस्थात्रयेऽप्यनात्मानं न कश्चिद्वेत्तीत्यत्र हेतुमाह। तज्जेति। अविद्याजन्यज्ञातृज्ञानादेस्तां विनाऽनात्मासंबन्धादविद्याजमेव दर्शनमित्यर्थः॥१३८४॥

न च ज्ञात्रनुरोधिन्या दृष्ट्वाऽज्ञानासमन्वितम्॥
आत्माऽऽत्मानमलं द्रष्टुं रूपं श्रोत्रधिया यथा॥१३८५॥

अनात्मवदात्मनोऽपि मात्रधीनत्वान्मिथ्यात्वमित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। मातृप-

रिणामरूपया दृश्यया दृष्ट्या केवलस्याविद्यातदुत्थसंस्पर्शशून्यस्याऽऽत्मनो दृष्ट्ययोग्यत्वे दृष्टान्तमाह। रूपमिति॥१३८५॥

उत्सार्यानात्मनः सर्वानन्वयव्यतिरेकतः॥
प्रत्यक्प्रधानया दृष्ट्या पश्येदात्मानमद्वयम्॥१३८६॥

आत्मदृष्टिस्तर्हि कथमित्याशङ्क्याऽऽह। उत्सार्येति। प्रत्यक्प्रधानया तन्मात्राकारया वाक्योत्थयेति यावत्॥१३८६॥

त्वं ब्रह्मेति गुरोर्वाक्यात्तन्निविष्टपदार्थयोः॥
उक्तान्वयादिनोत्पन्नविवेकः सन्नबुध्यत॥१३८७॥

आत्मैव मेयस्तज्ज्ञानमेव मानमित्येवकारार्थः समर्थितः संप्रत्यात्मज्ञानं गुरूपदेशादेवोत्पद्यते नोत्प्रेक्षयेत्याह। त्वमिति। वाक्यादबुध्यतेति संबन्धः। तर्हि गुरूपदिष्टवाक्यात्किमिति सर्वो न बुध्यते तत्राऽऽह। तन्निविष्टेति। श्रुतवाक्योऽपि वाक्यस्थपदार्थपरिशोधनवैधुर्यादनधिकारितया वाक्यार्थं नानुभवतीत्यर्थः॥१३८७

तद्ब्रह्माऽऽत्मानमेवावेद्यदनात्मेत्यभूत्पुरा॥
अविद्यया विद्यया तु ब्रह्माऽऽत्मैवाभवत्स्वतः॥१३८८॥

तद्ब्रह्म शिष्यभूतं गुरुवाक्यात्किमबुध्यत न तावदात्मानमेव कर्मकर्तृविरोधान्नाप्यनात्मानं तदभावादित्याशङ्क्याऽऽह। तद्ब्रह्मेति। अविषयत्वेनाऽऽत्मनो ज्ञानात्कर्मकर्तृविरोधो नास्तीत्यर्थः। आत्मनो नित्यज्ञप्तिरूपस्य किमागन्तुकज्ञानेनेत्याशङ्क्याऽऽह। यदिति। ब्रह्मात्मत्वस्य स्वभावत्वादविद्याध्वस्तौ विद्याऽर्थवतीति फलितमाह। विद्ययेति। यद्विद्योदयात्पूर्वमनात्मेत्यविद्यया स्थितं तद्ब्रह्म स्वरूपमेव गुरूपदिष्टवाक्याद्दृष्टवद्दृष्टिफलं चाविद्यानिवृत्त्या परिपूर्णतया स्थितिरेवेति समुदायार्थः॥१३८८॥

एवेत्यवधृतौ ज्ञेयं ब्रह्मात्मार्थविशेषणम्॥
आत्मैव ब्रह्म विज्ञेयं ब्रह्मैवाऽऽत्मेति संभवात्॥१३८९॥

आत्मा मेयस्तथा मानमित्यादिना विवक्षितमर्थमेवकारस्योक्त्वाऽधुना वाच्यमर्थमाह। एवेतीति। तच्च ब्रह्मार्थस्याऽऽत्मार्थस्य च प्रत्येकं विशेषणमित्याह। ब्रह्मेति। अवधारणप्रकारं प्रकटयति। आत्मैवेति। विज्ञेयमित्यन्वयार्थमितिपदं तत्र हेतुः संभवादिति॥१३८९॥

ब्रह्मता नाऽऽत्मनोऽन्यत्र नाऽऽत्मता ब्रह्मणोऽन्यतः॥
तद्याथात्म्याप्रबोधात्तु तयोरेष विपर्ययः॥१३९०॥

संभवं साधयति। ब्रह्मतेति। आत्मन्यब्रह्मताया ब्रह्मणि चानात्मतायास्तर्हि कथं प्रथेति तत्राऽऽह। तद्याथात्म्येति॥१३९०॥

आत्माऽपि साक्षात्तद्ब्रह्म परोक्षं तदबोधतः॥
ब्रह्मैव तद्वदात्माऽपि सद्वितीयवदीक्ष्यते॥१३९१॥

ब्रह्मणि विपर्ययं दर्शयति। **आत्माऽपीति। **आत्मनि तमुदाहरति। ब्रह्मेवेति॥१३९१॥

वाक्योत्थसम्यग्विज्ञानप्रध्वस्ततमसो यतेः॥
विभागहेतोरुच्छित्तेः सर्वमात्मैव शिष्यते॥१३९२॥

अविद्यान्वयव्यतिरेकाभ्यामाविद्यत्वं विपर्ययस्योक्त्वा विद्यापोद्यत्वादपि तथेत्याह। वाक्येति। संन्यासस्यापि शमादिवद्धीहेतुत्वं यतेरित्युक्तम्। विभागहेतोर्विपर्यासस्येति यावत्। सर्वं पूर्णं ब्रह्माऽऽत्मैवैकं सच्चिदानन्दैकतानमवशिष्टमित्याह। सर्वमिति॥१३९२॥

विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति श्रुतेः॥
ननु विप्रतिषिद्धार्थं तदात्मानमितीर्यते॥१३९३॥

तदात्मानमेवावेदित्यत्र चोदयति। विज्ञातारमिति। आत्मनो वेद्यत्वस्य श्रुतावाक्षिप्तत्वात्तद्वेद्यत्वोक्तिर्वाक्यान्तरविरुद्धेत्यर्थः॥१३९३॥

दृष्टेर्द्रष्टेति विज्ञानान्नात्र विप्रतिषिद्धता॥
प्रत्यग्बुद्धिः प्रमात्रादौ सर्वत्रैवोपजायते॥१३९४॥

आत्मनः कर्मत्वेन वा साक्षित्वेन वा ज्ञानाद्विप्रतिषेधो नाऽऽद्य इत्याह। दृष्टेरिति। न द्वितीय इत्याह। नात्रेति। सर्वसाक्षित्वेनाऽऽत्मा ज्ञायते न कर्मतयेति कुतोऽस्मिन्वाक्ये विप्रतिषेध इत्यर्थः। सर्वसाक्षित्वं साधयति। प्रत्यगिति। प्रत्यगेव बुद्धिश्चैतन्यं सा सर्वत्र साक्षित्वेन भात्येवान्यथा जडस्यादृष्टेरित्यर्थः। उपजायमानत्वमुपचारतो भासमानत्वम्॥१३९४॥

युष्मदस्मद्विभागाभ्यां यावद्वस्त्विह मीयते॥
तेन तेन विशेषेण प्रत्यगर्थः प्रतीयते॥१३९५॥

तर्हि साक्षिसाक्ष्यभेदः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। युष्मदिति। इहेति मानभूमिरुक्ता॥१३९५॥

प्रत्यगर्थमनालिङ्ग्य न पराग्वर्ति जायते॥
विज्ञानं तेन तत्पूर्वं सर्वमन्यत्प्रतीयते॥१३९६॥

न तर्हि साक्षित्वं भेदाभावादित्याशङ्क्य कल्पितभेदात्तदुपपत्तिरित्याह। प्रत्यगर्थमिति। नासाक्षिका सत्त्ववृत्तिरर्थो जानातेरिति न्यायादित्यर्थः। उक्तन्यायमुपजीव्य फलितमाह। तेनेति॥१३९६॥

आब्रह्मास्थाणु चान्वक्षं सर्वेषु व्यभिचारिषु॥
प्रत्ययोऽव्यभिचार्येकश्चैतन्यप्रतिविम्बितः॥१३९७॥

प्रत्यक्चैतन्यपूर्वा सर्वस्य धीरित्ययुक्तं चैतन्यस्य प्रतिक्षणध्वंसित्वादिति केचित्तान्प्रत्याह। आब्रह्मेति। ब्रह्माणमारम्य स्थाणुपर्यन्तं सर्वेष्वनात्मसु प्रत्यक्षं व्यभिचारिषु सत्सु चैतन्यरूपेण सर्वत्र प्रतिबिम्बितोऽनुभवोऽव्यभिचारीति यावत्। सर्वत्र साक्षित्वेनाऽऽत्मनो भानान्नानुभवो व्यभिचारीत्यर्थः॥१३९७॥

न च विप्रतिपद्यन्ते वादिनोऽनुभवात्मनि॥
तत्र चेत्स्याद्विसंवादः केनान्येन चिकित्स्यते॥१३९८॥

तस्य क्षणिकत्वं निरस्य शून्यत्वं निरस्यति। न चेति। तस्मिन्नपि विवादः शून्यवादिनोऽस्तीति चेतत्राऽऽह। तत्रेति। अनुभवेऽपि विप्रतिपत्तौ साधकाभावेन सर्वासिद्धिः स्यादित्यर्थः॥१३९८॥

अन्योऽपि योऽत्र कल्प्यः स्यात्सोऽप्यस्मान्नैव भिद्यते॥
सर्वभेदात्मरूपत्वात्कः सन्स्यादात्मना विना॥१३९९॥

अनुभवं विनैव मात्रादिसिद्धेस्तदभावेऽपि न सर्वासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। अन्योऽपीति। अत्रेति सर्वसिद्धिं निमित्तीकृत्येत्यर्थः। स जडोऽजडो वा जडश्चेदनुभवे कल्पितः सर्पवदिति मत्वा द्वितीयं दूषयति। सोऽपीति। अनुभवदृष्टान्तार्थोऽपिशब्दः। किंच जडस्याजडस्य वा सर्वस्याऽऽत्मरूपत्वात्तेन विना न कश्चित्सिध्येत्ततो निष्कर्षे सत्त्वायोगात्स च न स्वाश्रयवृत्तिव्याप्यो विरोधादतः स्वप्रकाश इत्याशयेनाऽऽह। सर्वेति॥१३९९॥

प्रत्यगात्मनि विश्वस्य ततोऽनात्मनि तद्वशात्॥
अविद्वदङ्गनाबालं विश्वसित्यनपेक्षतः॥१४००॥

विषयज्ञानाधारत्वेन तत्सिद्धेर्न स्वप्रकाशतेति कश्चित्तं प्रत्याह। प्रत्यगिति। आत्मन्यादौ विश्वासं कृत्वा तद्वशादनात्मनि सर्वो लोको विश्वासं करोत्यतोविषयसंविदनपेक्षः प्रत्यग्विश्वासस्तत्पूर्वभावितया पराचीनविषयधीसापेक्षत्वायोगादित्यर्थः॥१४००॥

आत्मनैवाऽऽत्मविज्ञानं ज्ञेयज्ञात्रादिवर्जितम्॥
स्वयमेव फलात्मत्वात्फलं चास्मान्न भिद्यते॥१४०१॥

प्रतीचि विश्वासे मात्रादिविभागापेक्षणात्कुतः स्वप्रकाशता तत्राऽऽह। आत्मनैवेति। एवकारार्थमाह। ज्ञेयेति। आदिपदं करणादिविषयम्। मानफलवन्मानादेरप्यात्मनो भेदः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वयमिति। स्वप्रकाशत्वादात्मनो न तादृक्फलं ततो भेत्तुं युक्तमित्यर्थः॥१४०१॥

प्रमाणव्यवहारोऽयं सर्वेषामपि वादिनाम्॥
स्वतोऽनुभवनिष्ठः स्यान्न चेत्षष्ठेन्द्रियार्थवत्॥१४०२॥

आत्मनि मात्रादिविभागाभावेऽपि शब्दाद्यनात्मनि तद्भावादद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमाणेति। विषयवज्ज्ञानादेः स्वप्रकाशानुभवनिष्ठत्वेन तन्मात्रत्वाभावे तुच्छतैवेत्याह। न चेदिति॥१४०२॥

चैतन्यमात्ररूपोऽयं सदानस्तमितोदितः॥
अविद्यामस्पृशन्नास्ते निष्क्रियोऽकारकोऽफलः॥१४०३॥

जगतो व्याकृताव्याकृतात्मकस्याऽऽत्ममात्रत्वे तद्गतगुणदोषाभ्यां संस्पृश्येतेत्याशङ्क्याऽऽह। चैतन्येति। तर्हि तद्वदुदयास्तमयौ स्यातामित्याशङ्क्य तस्मिन्नपि न तावित्याह। सदेति। अविद्यास्पर्शाभाववत्तत्कार्येणापि स्पर्शो नास्तीत्याह। निष्क्रिय इति॥१४०३॥

स्वतोऽसङ्गस्वभावत्वात्खचरादि वियद्यथा॥
नाविद्यानापि तत्कार्यं प्रत्यक्स्थमपि ढौकते॥१४०४॥

आत्मनोऽविद्यातज्जास्पर्शेऽपि तद्गतत्वात्तेन संस्पृश्यत इत्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। यथा वियतोऽसङ्गत्वात्तद्गतमपि विहगादि न तत्स्प्रष्टुमीष्टे तथाऽविद्यादि प्रत्यगात्मगतमपि तस्यासङ्गस्वाभाव्यान्न तं स्पृशतीत्यर्थः॥१४०४॥

स्वतः सेद्धुमशक्तत्वात्खमृते वायुवत्सदा॥
प्रत्याख्यातस्वभावोऽपि सिध्यतीवाग्रहो दृशौ॥१४०५॥

आत्मनोऽविद्यादेश्व मिथोऽसंबन्धे साविद्यजगदसिद्धेर्बन्धासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। स्वतः सेद्धुमिति। प्रत्याख्यातस्वभावोऽपि दृशेति शेषः। अग्रहः सकार्यमज्ञानम्। दृगात्मन्यविद्यादिसंगतिरविद्यानिमित्तेतीवशब्दार्थः। न हि वायुराकाशमन्तरेण कदाचित्स्वातन्त्र्येण सिध्यति तथा जगदपि सनिदानं स्वतो जडतया कालत्रयेऽपि सेद्धुमशक्यं प्रत्यगात्मस्वभावालोचनया तत्रासंभाव्यमानमेवाविद्यया तस्मिन्नेव सिद्ध्याभासभाग्भवतीत्यर्थः॥१४०५॥

युतिं साधारणात्मा हि यात्यसाधारणात्मभिः॥
अनन्यवृत्तितो नाऽऽत्मा संसर्गं प्रैत्यनात्मभिः॥१४०६॥

दृशो वस्तुतो द्वैतासंबन्धे हेत्वन्तरमाह। युतिमिति। सामान्यस्य विशेषैः संबन्धो दृष्टः प्रतीचस्त्वसामान्यान्न केनापि संगतिरित्यर्थः। सामान्यविशेषसंबन्धस्य गवाश्वादौ प्रसिद्धिप्रदर्शनार्थो हिशब्दः॥१४०६॥

विभज्यमानोऽन्येभ्यो हि विशेषोऽपि प्रसिध्यति॥
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx॥१४०७॥

तर्हि विशेषत्वप्राप्तेः सामान्येन संगतिरिति चेनेत्याह। विभज्यमान इति। अन्यतो व्यावृत्तस्य विशेषत्वं खण्डादौ सिद्धमिति हिशब्दार्थः। सामान्यन्यायमुक्त्वाऽऽत्मनि विभागाभावमाह। एकत्वादिति। भेदस्य दुर्निरूपत्वादिति यावत्। तदेव साधयति। द्वयाभावादिति। चकारोऽवधारणे। धर्मिप्रतियोगिनोर्भेदापेक्षत्वात्तस्य चेतरापेक्षया सिद्धेरन्योन्याश्रयाद्भेदो दुर्निरूप इत्यर्थः। यद्वा तत्र तत्र प्रत्यक्त्वेनाऽऽत्मनः स्वरूपत्वान्न कुतश्चिदपि भेदोऽस्तीत्याह। एकत्वादिति। तस्मिन्धर्मिप्रतियोगिविभागायोगाच्च भेदासिद्धिरित्याह। द्वयेति॥१४०७

भेदसंसर्गहीनत्वात्पदवाक्यार्थताऽऽत्मनः॥
दुःसंभाव्याऽत आत्माऽयमात्मनैवानुभूयते॥१४०८॥

शब्दार्थत्वादात्मनो गवादिवत्सामान्यत्वं विशेषत्वं चेत्याशङ्क्याऽऽह। भेदेति। न हि क्रियाकारकयोरिवाऽऽत्मनि भेदो वा नीलोत्पलादाविव संसर्गे वा संभवति तस्मिन्नसङ्गाद्वितीये द्वयोरपि दुःसंपादत्वात्तथा च नास्य शब्दार्थतया सामान्यादिभावाशङ्का युक्तेन्यर्थः। आत्मनस्तर्हि मानादसिद्धेरसिद्धिरेवेति तत्राऽऽह। अत इति॥१४०८॥

यादृगस्य द्वये तत्त्वमात्मनैवानुभूयते॥
निषिद्धाशेषभेदस्य तावदेवाऽऽत्मसाक्षिकम्॥१४०९॥

निःसामान्यविशेषस्य भेदसंसर्गरहितस्य पदवाक्यार्थहीनस्य स्वप्रकाशस्यापि नैकरस्यमात्मनः संभवति बन्धमोक्षयोस्तद्रूपभेदादित्याशङ्क्याऽऽह। यादृगिति। कूटस्थचैतन्यमेकरसमेवाऽऽत्मरूपं सदनुभवसिद्धमित्यर्थः॥१४०९॥

अपास्ताशेषतमसो यत्तत्त्वं प्रत्यगात्मनः॥
तदवच्छित्तये नालं प्रत्यग्बोधादृतेऽन्यधीः॥१४१०॥

चैतन्यं चेदुभयत्राऽऽत्मरूपं तदविद्यावस्थायामपि प्रत्यक्षादिसिद्धं किं वाक्येनेत्याशङ्क्याऽऽह। अपास्तेति। प्रत्यक्षादि विशिष्टविषयं न शुद्धविषयमित्यावेदितमिति भावः॥१४१०॥

प्रत्यङ्मात्रेक्षणादात्ममोहतज्जनिराकृतेः॥
असंभवाद्द्वितीयस्य स्यामपूर्वादिमानहम्॥१४११॥

वाक्योत्थप्रत्यग्बोधस्य फलमाह। प्रत्यगिति। अनात्मदर्शनं परित्दृत्येति मात्रचोऽर्थः॥१४११॥

व्यपेततमसस्तत्त्वमागमापायसाक्षिणः॥
ज्ञानेन गम्यते साक्षात्तावन्मात्रानुरोधिना१४१२॥

अकार्यकारणे प्रती

तेति। साक्षाज्ज्ञानेनेति संबन्धः। साक्षाद्गम्यत इति वा। चक्षुरादिजन्यज्ञानस्य तत्त्वविषयत्वं व्यावर्तयति। तावदिति। निर्विशेषात्ममात्रानुसारिणेति यावत्॥१४१२॥

कालादिप्रविभक्तं सद्यद्ब्रह्माभूदविद्यया॥
तत्प्रत्यक्तत्त्वसंबोधाद्ध्वस्ते ध्वान्तेऽन्तरात्मनि॥
आत्मानमेव तद्ब्रह्म ब्रह्मैवाऽऽत्मेत्यवेच्छ्रतेः॥१४१३॥

तदात्मानमेवावेदित्यस्यार्थमुपसंहरति। कालादीति। श्रुतेर्गुरूपदिष्टवाक्यादिति यावत्। यद्ब्रह्म गुरूपदेशात्प्रागविद्यया देशकालादिप्रविभक्तं परिच्छिन्नमिवाऽऽसीत्तत्प्रतीचत्वमर्थस्य तत्त्वं परिशुद्धं रूपं तद्बोधादात्मन्यन्तरवस्थिते ध्वान्ते ध्वस्ते पदार्थधियो वाक्यार्थधीहेतोर्भावादाचार्यादिष्टवाक्यादैक्यं मिथो ब्रह्मात्मनोः साक्षात्कृतवदित्यर्थः॥१४१३॥

अब्रह्मानात्मताहेतौ प्रत्यग्ध्वान्ते निवर्तिते॥
व्यावृत्त्यनुगमाभावात्सर्वं तदभवत्ततः॥१४१४॥

तस्मादित्यादेरर्थमाह। अब्रह्मेति। ततःशब्दस्तत्त्वज्ञानवाची वार्तिकादौ योज्यः॥१४१४॥

व्यावृत्त्यनुगमौयस्माद्द्वितीये सति वस्तुनि॥
दृष्टिमात्रात्मवस्तुत्वात्कार्यकारणवस्तुनः॥१४१५॥

व्यावृत्त्यनुगमयोरभावे हेतुमाह। व्यावृत्तीति। तस्माद्द्वितीयाभावान्न ताविति शेषः। द्वितीयाभावं साधयति। दृष्टीति॥१४१५॥

नाज्ञातं किंचिदप्यस्ति नानपास्तं तमोऽप्यतः॥
सामानाधिकरण्यार्थमस्मीत्येतत्पदं भवेत्॥१४१६॥

आत्मनोऽद्वयत्वे फलितमाह। नेत्यादिना। तस्याखण्डैकरसस्य ज्ञानादित्यर्थः। इदमेवातः शब्दार्थः। अहमित्यादि व्याचिख्यासुरस्मीत्यस्यार्थमाह। सामानाधिकरण्येति। अस्मीति वर्तमानापदेशादैक्यस्य सदासत्त्वमुच्यते नाभूतभवनमतो भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामैक्यार्थं सामानाधिकरण्यमितिन्यायेनाहंब्रह्मपदयोरैक्यवृत्तितया तत्सिद्ध्यर्थमिदं पदमित्यर्थः॥१४१६॥

ब्रह्माहंपदयोरर्थौयौ तयोः संगतिर्मिथः॥
अहमर्थो विशेष्योऽत्र तत्प्राधान्यप्रसिद्धितः॥१४१७॥

पदयोः सामानाधिकरण्यमुक्त्वा तदर्थयोर्विशेषणविशेष्यत्वेन मिथः संगतिरित्याह। ब्रह्मेति। कम्य विशेष्यत्वं विशेषणत्वं चेति तत्राऽऽह। अहमर्थ इति। द्वयोर्मध्ये

तस्यैव विशेष्यत्वे हेतुमाह। तदिति। अहंशब्दवाच्यस्याऽऽत्मार्थस्य सर्वविशेषिणः प्रधानतया प्रसिद्धत्वेनोद्देश्यत्वसंभवादित्यर्थः॥१४१७॥

तद्याथात्म्यप्रसिद्ध्यर्थं ब्रह्मार्थस्तु विशेषणम्॥१४१८॥

विशेषणानां संबन्धो विशेष्येण विशेषणैः॥
विशेष्यस्यापि संबन्धः स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यतः॥१४१९॥

अहमर्थस्वरूपनिश्चायकत्वाद्ब्रह्मार्थस्तस्य विशेषणमित्याह। तद्याथात्म्येति। भवत्वमर्थस्य सर्वविशेषित्वेन प्राधान्यं ब्रह्मार्थस्य तन्निश्चायकत्वेन तादर्थ्यं तथाऽपि विषरीतं विशेषणविशेष्यत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्य तत्स्वरूपमाह। **विशेषणानामिति।**तयोर्मिथः संबन्धस्तद्भावः स च स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यात्मकोऽतः स्वातन्त्र्यस्य विशेष्यत्वमितरस्य विशेषणतेति प्रसिद्धं स्वातन्त्र्येऽपि ब्रह्मणोऽस्मिन्प्रयोगेऽहमर्थपरतन्त्रतया प्रतीतेस्तद्विशेषणत्वमविरुद्धमित्यर्थः॥१४१८॥१४१९॥

विशेषणविशेष्याणां साकल्येनैव संगतिः॥
उपात्तान्योन्यरूपाणां विशेषणविशेष्यता॥१४२०॥

मूलसंबन्धादृते तस्यातिप्रसङ्गित्वमाशङ्क्य तादात्म्यमाह। विशेषणेति। साकल्यमन्योन्यतादात्म्यम्। तदेव साधयति। उपात्तेति। मिथस्तादात्म्यवतामेव वस्तूनां विशेषणविशेष्यत्वमित्यर्थः॥१४२०॥

उपात्तद्रव्यकाण्येव विशिषन्त्युत्पलादिकम्॥
द्रव्यं विशेषणान्येति तथोपात्तविशेषणम्॥ १४२१॥

तेषां विशेषणविशेष्यत्वमुदाहरति । उपात्तद्रव्यकाणीति । नीलं सुगन्धि महदित्यादीनि विशेषणानि द्रव्येणोत्पलादिना तादात्म्यभाञ्जि सन्ति तव्यावर्तयन्ति तदपि द्रव्यं विशेषणैस्तादात्म्यमुपेत्यैव तैः संगतिमनुभवतीत्यर्थः॥ १४२१ ॥

नायःशलाकाकल्पानां विशेषणविशेष्यता॥
परस्परानपेक्षत्वाद्धिमवद्विन्ध्ययोरिव॥१४२२॥

ब्रह्माहमर्थयोस्तादात्म्ये न विशेषणविशेष्यत्वं दण्डादिवत्तद्भावस्य भेदापेक्षत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। दण्डादावपि नात्यन्तभिन्ने तद्भावस्तस्य तत्र कल्पितत्वात्तादात्म्यानपायाद्विशेषणविशेष्यत्वस्य दण्डदेवदत्ताभ्यामभेदे तद्वारा तयोरपि मिथोऽभेदसंभवादिति भावः॥१४२२ ॥

एकदा निर्विभागेन कार्त्स्न्यसंगतिकारणात्॥
सामर्थ्यात्स्वविरुद्धानां न विशेष्येऽस्ति संभवः॥१४२३॥

ब्रह्माहमर्थौ नाभिन्नौ मिथो विरुद्धत्वादुष्णशीतवदित्यनुमानात्तयोरभेदायोगात्कुतो

विशेषणविशेष्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। एकदेति। तयोरंशांशित्वाद्यभावादैक्यात्तद्बलाद्ब्रह्मविरुद्धानां बद्धत्वादीनामहमर्थे तद्विरुद्धपारोक्ष्यादीनां चान्यतरत्र संभवो न कदाचिदस्त्यतो हेत्वसिद्धिरित्यर्थः॥ १४२३॥

परस्पराविरोधेन विशिषन्त्यात्मसंश्रयम्॥
विशेषणानि येनातस्तद्विरुद्धं न ढौकते॥१४२४॥

विशेषणविरुद्धानां विशेष्ये संभावना नेत्युक्तं समर्थयते। परस्परेति। मैत्रो दीर्घो गौरश्चेत्युक्ते दीर्घत्वविशेषणं विशेष्ये ह्रस्वत्वमेव निवर्तयति न गौरत्वं तदपि रक्तत्वाद्येव न दीर्घत्वमेवं सर्वत्र विशेषणानि विशेष्ये स्वविरुद्धं व्यावर्तयन्त्यतो ब्रह्मविरुद्धं संसारित्वादि नाऽऽत्मानं तद्विरुद्धं च पारोक्ष्यादि न ब्रह्म स्पृशतीत्यर्थः॥१४२४॥

विशेषणयुतिः शाब्दी तद्विरुद्धनिराकृतिः॥
मोहमात्रेण तत्प्राप्तेः सामर्थ्यात्स्यान शब्दतः॥१४२५॥

ब्रह्माहमर्थयोरभेदः संसारित्वादिध्वस्तिश्च वाक्यादेव सिध्यति चेदर्थभेदाद्वाक्यभेदः स्यादित्याशङ्क्याभेदस्य शाब्दत्वादन्यनिवृत्तेरार्थत्वान्नैवमित्याह। विशेषणेति। शाब्दभेदज्ञानशक्त्या संसारित्वादिध्वंसे हेतुमाह। मोहेति। अभेदविरुद्धं बद्धत्वादि तच्छब्दार्थः॥१४२५॥

एकैकरूपासंसर्गबोधमात्रस्वभावतः॥
विशेषणानां संप्राप्तिर्नाऽऽञ्जसी प्रत्यगात्मनि॥१४२६॥

ब्रह्माहमर्थयोर्विशेषणविशेष्यत्वे वाक्यार्थो नीलोत्पलवन्नानारसः स्यादित्याशङ्क्य परिच्छिन्नाकारसंसर्गहीनचिदेकरसत्वादात्मनस्तत्र विशेषणविशेष्यत्वस्याविवक्षितत्वान्मैवमित्याह। एकेति। सजातीयभेदव्युदासार्थमेकपदम्। विजातीयभेदापवादार्थमेकरूपेत्युक्तम्। स्वगतभेदनिरासार्थमसंसर्गपदम्। आश्रयाद्यपेक्षां क्षेप्तुं मात्रेति। कथं तर्हि ब्रह्मणो विशेषणत्वं प्रतीचश्च विशेष्यत्वं प्रागुक्तमित्याशङ्क्य कल्पनयेत्यभिप्रेत्याऽऽह। विशेषणानामिति॥१४२६॥

विशेषणानां संबन्धो यतो न प्रत्यगात्मनि॥
लक्ष्यलक्षणता तस्मात्प्रतीच्यध्यवसीयते॥१४२७॥

प्रतीचि वस्तुतो विशेषणविशेष्यत्वासंभवे कथं वाक्यगम्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। विशेषणानामिति। शुद्धे तस्मिन्न विशेषणविशेष्यता वाच्ये त्वस्त्यतः शुद्धस्य लक्ष्यत्वाद्वाच्यस्य लक्षणत्वाद्विशिष्टार्थद्वयेनाद्वयं प्रत्यग्वस्तु लक्ष्यमित्यतो युक्तं तस्य वाक्यार्थत्वमित्यर्थः॥१४२७॥

अनन्यापेक्षि प्रत्यक्त्वमर्हरूपेण लक्ष्यते॥

अहमर्थस्य लक्षकत्वं स्फुटयति। अनन्येति। ब्रह्मसंसृष्टाहमर्थेन तस्यानातिशयप्रत्यक्त्वं लक्ष्यमित्यर्थः। ब्रह्मार्थस्य लक्षकत्वं स्फोरयति। तथेति। प्रतीचा संसृष्टब्रह्मार्थेन तस्य पूर्णता लक्ष्येत्यर्थः॥१४२८॥

निवर्त्यभेदाद्भिन्नोऽर्थोऽमानित्वादेर्यथा तथा॥
ब्रह्माहमर्थयोर्ज्ञेयस्तयोरैकार्थ्यहेतुतः॥१४२९॥

शुद्धाशुद्धयोरध्याससंबन्धाल्लक्ष्यलक्षणत्वेन प्रत्यग्ब्रह्मणोरैक्यमुक्तमिदानीमेकेनैव पदेनैकरस्यार्थसिद्धेरलं पदान्तरेणेत्याशङ्क्याऽऽह। निवर्त्येति। यथाऽमानित्वमदम्मित्वमहिंसेत्यादिपदस्य निवृत्त्युपलक्षितस्वरूपमात्रनिष्ठत्वेऽपि निवर्त्यमानदम्भादिभेदाद्भिन्नार्थता तथा ब्रह्मार्थे पारोक्ष्यमहमर्थे सद्वयत्वमिति निवर्त्यभेदात्तत्त्वंशब्दपर्याययोर्ब्रह्माहंशब्दयोरर्थभेदान्न पदान्तरानर्थक्यमित्यर्थः। ब्रह्माहमर्थयोस्तद्वाचकयोः शब्दयोरिति यावत्। अस्तु तर्हि भिन्नार्थतैव तयोरित्याशङ्क्याऽऽह। तयोरिति। लक्ष्ययोस्तत्त्वमर्थयोरैक्याद्वाच्यभेदेऽपि न वस्तुतो भिन्नार्थतेत्यर्थः॥१४२९॥

अनात्माब्रह्मताहेतौ प्रत्यग्ध्वान्ते निवर्तिते॥
पदार्थ एक एव स्याद्ब्रह्माहंपदयोः परः॥१४३०॥

निवर्त्यभेदस्तर्हि किंकृत इत्याशङ्क्य तस्याज्ञानकृतत्वोक्त्या लक्ष्यैक्यं साधयति।अनात्मेति। ब्रह्मण्यनात्मत्वस्याऽऽत्मनि चाब्रह्मत्वस्य प्रतिभानहेतावनाद्यज्ञाने वाक्योत्थज्ञानादपनीते परमात्मैव प्रत्यग्भूतो ब्रह्माहंशब्दयोर्लक्ष्योऽर्थो भेदसंसर्गहीनः सन्नखण्डैकरसो भवतीत्यर्थः॥१४३०॥

भेदसंसर्गनाशार्थो नात उक्तेरिहेष्यते॥
अहंब्रह्मभ्रुतेः साक्षात्तादात्म्यमिह गम्यते॥१४३१॥

विमतं संसृष्टार्थं वाक्यत्वाद्गवानयनवाक्यवदित्याशङ्क्याऽऽह। भेदेति। इहेत्यात्मोक्तिः। न हि तत्र वाक्यस्य भेदः संसर्गोऽन्यनिवृत्तिर्वाऽर्थस्तस्य सर्वस्याऽऽविद्यस्य विद्यापोद्यत्वादतो वाक्यत्वेऽप्यखण्डार्थत्वं प्रकृष्टप्रकाशादिवाक्यवदित्यनैकान्तो हेतुरिति भावः। अहं ब्रह्मेतिसामानाधिकरण्यसिद्धमर्थमुपसंहरति। अहमिति। साक्षादित्यैक्यावगतेरापरोक्ष्यं विवक्ष्यते। इहेति ब्रह्मात्मनोरुक्तिः॥१४३१॥

कर्तुर्ज्ञातुर्हि या दृष्टिः साऽविद्योत्थार्थलेहिनी॥
तत्प्रत्यगात्मदृष्ट्या तां प्रत्याख्यायाश्नुतेऽद्वयम्॥१४३२॥

श्रौतं ज्ञानं जडमजडं वाऽऽद्ये तद्गम्यत्ववदध्यक्षादिगम्यत्वमपि ब्रह्मात्मनः स्याद्द्वितीये तस्य तदभेदान्न विषयविषयितेत्याशङ्क्याऽऽद्यमङ्गीकृत्य परिणामिसाभासा बुद्धिरिष्टा चक्षुरादिजन्या वृत्तिरविद्योत्थशब्दादिविषया न ब्रह्म विषयी करोतीत्याह।

रूपं सवितारं प्रकाशयतीति वक्तुं हिशब्दः। तर्हि श्रौती दृष्टिरपि दृष्टित्वादितरवन्न ब्रह्म स्पृशेदित्याशङ्क्य श्रौताद्वयप्रत्यङ्मात्रदृष्ट्येतरदृष्टिं तद्विषयं चाविद्यातत्कार्यं निरस्य तद्ब्रह्माऽऽत्मानमद्वयं प्रत्यङ्मात्रं व्याप्नोतीत्याह। तदिति। वाक्योत्थदृष्टिर्हि ब्रह्म स्पृशति तदौपनिषदत्वश्रुतेर्दृष्ट्यन्तरं तु नैवं पराञ्चिखानीतिश्रुतेरिति भावः॥१४३२॥

अस्मीतीहत्यनिर्देशाद्विद्याकालैव मुक्तता॥
सिद्धाऽतोऽसौ न साध्या स्यादग्निहोत्रादिकार्यवत्॥१४३३॥

ज्ञानफलमज्ञानध्वस्त्या पूर्णात्मनाऽवस्थानं कैवल्यं न ज्ञानकालभावि श्रौतफलत्वात्कर्मफलवदित्याशङ्क्य श्रुतिविरोधमाह। अस्मीतीति। मुक्तेर्ज्ञानेन तुल्यकालत्वे फलितमाह। अत इति। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह। अग्निहोत्रादीति॥१४३३॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानमात्रव्युत्पत्तिसिद्धये॥
तस्मादिति श्रुतिर्वक्ति ह्युत्पत्त्यादिनिवृत्तये॥१४३४॥

न केवलं पदविरोधादनुमानानुदयः किंतु तस्मादित्याद्यनन्तरवाक्यविरोधादपीत्याह।प्रत्यगिति। प्रतीचो याथात्म्यस्य विशिष्टं वाक्योत्थज्ञानमात्रमेव व्युत्पत्तिस्ततः सिद्धिर्मुक्तिरुत्पत्तिनाशादिबन्धध्वस्तिरूपा तस्या ज्ञानकाले प्राप्तिद्योतनार्थं तस्मादित्यादिवाक्यमाहश्रुतिरतो न कालान्तरभावि कैवल्यमित्यर्थः॥१४३४॥

अविद्यातज्जनिर्मुक्तौ ब्रह्म ब्रह्माभवत्स्वतः।

सर्वः कृत्स्नस्तथा पूर्णः शब्दाः पर्यायवाचकाः॥१४३५॥

फलवचनार्थमुपसंहरति। अविद्येति। स्वतो ब्रह्मैवाविद्यातत्कार्याभ्यामब्रह्मवदधिगतं विद्यया तन्निवृत्तौ स्वाभाविकं ब्रह्मैवाभवदित्यर्थः। सर्वभावो ज्ञानफलं श्रूयते न ब्रह्मभावस्तत्कथं ब्रह्माभवदित्युक्तमत आह। सर्व इति। सर्वशब्दस्य ब्रह्मपर्यायत्वात्तद्भाव एव ज्ञानफलमुच्यत इत्यर्थः॥१४३५॥

आत्माविद्यासमुत्थानामात्मयाथात्म्यमात्रतः॥
कर्मकाङ्क्षते ज्ञानं विशिष्टं नाधिकारिणम्॥१४३६॥

सर्वशब्दस्य ब्रह्मपर्यायत्वे युक्तिमाह। आत्मेति। यथा रज्ज्वविद्याजनितभुजंगादीनां रज्जुरेव तत्त्वं तथा ब्रह्माविद्याप्रसूतप्रपञ्चस्य ब्रह्ममात्रतया प्रपञ्चविषयः सर्वशब्दो ब्रह्मशब्दस्य पर्यायो युक्त इत्यर्थः। तद्योयो देवानामित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। कर्मवदिति। यथाऽग्निहोत्रादि मनुष्यत्वजातिमन्तमर्थित्वादिविशेषणमधिकारिणमपेक्षते न तथा ज्ञानमर्थित्वादिविशेषणस्य साधारणत्वेऽपि मनुष्यत्वादिविशेषणमनियतमिति वक्तुमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः॥१४३६॥

देवादीनामतो यो यो यथोक्तेनैव वर्त्मना॥

तदक्षराणि योजयति। देवादीनामिति। अधिकार्यनियमोऽतःशब्दार्थः। यथोक्तेनान्वयादिकृतपदार्थशोधनादिनेति यावत्॥१४३७॥

प्रत्यग्बोधातिरेकेण साधनान्तरनिह्नुतौ॥

एवेत्यवधृतिर्ज्ञेया ज्ञानादेव ततो भवेत्॥१४३८॥

एवकारं व्याकरोति। प्रत्यगिति। अवधृतिफलमाह। ज्ञानादिति। साधनान्तराभावाज्ज्ञानादेव मुक्तिरित्यर्थः॥१४३८॥

आत्मयाथात्म्यविज्ञानाद्यदन्यत्साधनान्तरम्॥

ज्ञानाभावोऽथवा सर्वमविद्यैवेति निश्चितिः॥१४३९॥

मुक्तेर्हेत्वन्तराभावं साधयति। आत्मेति। अन्यदित्यस्याथवेत्यत्र संबन्धः। ज्ञानस्याभावो यस्मिन्निति ज्ञानाभावः कर्म तद्वाऽन्यद्वाऽभ्यासादि सर्वमविद्या न मोक्षहेतुरित्येवकारसामर्थ्यान्निश्चितम्। यद्यपि ब्रह्मज्ञानमविद्याकार्यत्वादुक्तकर्मादिवदविद्यात्मकमेव तथाऽपि स्वविषयभूतप्रत्यगर्थसामर्थ्यात्तस्याविद्या निवर्तकत्वेन मोक्षहेतुत्वं निर्धारितमित्यर्थः॥ १४३९॥

मनुष्या यदमन्यन्त साध्वेवातस्तदीरितम्॥

न कश्चिदपि दोषोऽत्र पूर्वोक्तोऽतः प्रसज्यते॥१४४०॥

एवकारार्थमुपजीव्य फलितमाह। मनुष्या इति। यतो ज्ञानमेव मोचकं नान्यदतो ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्याम इति यदमन्यन्त मनुष्यास्तत्तेषामीरितं वचो युक्तमेवेत्यर्थः। कथं पुनरुपोद्घातोक्तेषु दोषेषु विद्यमानेषु तदीयमतमुचितमित्याशङ्क्याऽऽह। न कश्चिदपीति। यतो ज्ञानाद्ब्रह्मभावसंभवो निर्णीतोऽत उपोद्घातोक्तदोषः कश्चिदप्यस्मत्पक्षे नास्तीत्यर्थः॥१४४०॥

प्रत्यक्तयैव संबन्धादात्मनोऽनात्मवस्तुना॥

विशिष्टेनाविशिष्टस्य कॢप्तेनाकल्पितात्मनः॥१४४१॥

यतो तो लोकबुद्ध्यैव देवादीनामितीर्यते॥

तुल्यो देवादिसंबन्धो ब्रह्मणो मशकादिभिः॥१४४२॥

ब्रह्मैवाविद्यया संसरति विद्यया विमुच्यत इत्युक्तत्वाद्देवादीनां विद्याविद्याभ्यां बन्धमोक्षोक्तिस्तद्विरुद्धेत्याशङ्क्य देवादीनामित्यादि लोकदृष्ट्यपेक्षयेत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। प्रत्यक्तयेति। यतः सर्वस्यानात्मनस्तत्त्वमात्मैवातस्तत्र तत्र प्रत्यक्त्वेन तस्य संबन्धादौपाधिकलोकनिष्ठभेदबुद्ध्या देवादीनामित्यात्मभेदमाविद्यमनूद्य तत्तद्रूपेण स्थितब्रह्मचैतन्यस्यैव विद्याविद्याभ्यां बन्धमोक्षौ श्रुत्योच्येते न परिच्छिन्ने जीवशब्दिते प्रतिबिम्बादौ देवादौ कल्पिते बन्धमोक्षौ कल्पेते कल्पनाया वस्तुनिष्ठत्वात्तन्न पूर्वापरविरोध इत्यर्थः। आत्मनोऽनात्मना प्रत्यक्त्वेन संबन्धे प्रतीचोऽकल्पितत्वमितरस्य तस्मि-

द्रष्टव्यम्। देवादीनामुत्तमत्वात्तत्र प्रत्यक्त्वेन ब्रह्मणः संबन्धेऽपि नाधमेषु मशकादिषु सोऽस्तीति तदीयसर्वात्मत्व विरोधमाशङ्कयाऽऽह। तुल्य इति। यो ब्रह्मणो देवादिभिः संबन्धः स मशकादिभिरपि तुल्यः सर्वत्र स्वरूपत्वाविशेषादौपाधिकावेवोत्कर्षनिष्कर्षो न वास्तवाविति भावः॥१४४१॥ १४४२॥

अन्तरेणाधिकारं चेनाऽऽत्मबोधस्य संभवः॥
न जन्मान्तरसंस्काराद्वामदेवस्य तद्भवेत्॥१४४३॥

तद्धैतदित्याद्यवतारयितुं शङ्कयति। अन्तरेणेति। विमतं विशिष्टाधिकार्यपेक्षं विशिष्टपुमर्थहेतुत्वात्कर्मवदन्यथा तस्यैवानुपपत्तिरित्यर्थः। तदुत्तरत्वेन मन्त्रमवतारयति। नेत्यादिना। जन्मान्तरानुष्ठितान्तरङ्गबहिरङ्गसाधनसंस्कृतबुद्धेर्वामदेवस्य तत्सदृशस्य च पुंसो यथोक्तसंस्कारात्तद्ब्रह्मज्ञानं भवत्यतो न तस्य मनुष्याधिकार्यपेक्षेत्यर्थः॥१४४३॥

श्रुत्युक्तार्यस्य वा स्थेम्ने मन्त्रोदाहृतिरिष्यते॥
प्रमाणान्तरसंवादात्पुंसां विश्वासधीर्यतः॥१४४४॥

विमतं देवादीन्नाधिकरोति विहितसाधनत्वात्संमतवदित्याशङ्क्य मन्त्रब्राह्मणविरोधान्मैवमित्याह। श्रुतीति। ब्रह्मविद्या सर्वभावफलेति श्रुत्यर्थे श्रुतेरेव निश्चायकत्वात्किं मन्त्रेणेत्याशङ्क्याऽऽह।प्रमाणान्तरेति। अतो मन्त्रोदाहृतिरर्थवतीति शेषः॥१४४४॥

अव्यावृत्ताननुगतं तद्धैतत्प्रत्यगात्मनि॥
तद्दर्शनादृषिः साक्षात्पश्यन्सर्वं प्रपन्नवान्॥१४४५॥

मन्त्रस्थपदयोरर्थमाह। अव्यावृत्तेति। तदव्यावृत्तमेतदननुगतं ब्रह्म प्रसिद्धमित्यर्थः। पश्यन्नित्यादेरर्थमाह। प्रत्यगिति। तस्य ब्रह्मणो दर्शनादृषिः सन्वामदेवनामा कश्चित्प्रत्यगात्मनि तद्ब्रह्म साक्षात्पश्यन्पूर्णं ब्रह्मैवाऽऽप्तवानिति योजना॥१४४५॥

सूक्तादिज्ञापनार्थाय ह्यहं मनुरितीरणम्॥
ऐकात्म्यं सर्वभूतेषु प्रतीचोऽसौ ददर्श ह॥१४४६॥

अहं मनुरित्यादिवाक्यं वामदेवसूक्तस्याऽऽदिं ज्ञापयितुमित्याह। सूक्तेति। तस्य सूक्तादित्वमृग्वेदिनां प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः। अवतारितस्य सूक्तस्यार्थमाह। ऐकात्म्यमिति। ऋषिर्वामदेवः सर्वनामार्थः।ज्ञानान्मुक्तिरित्यस्यात्राऽऽदेयत्वमिति द्योतयितुं हेति निपातः॥१४४६॥

तत्पश्यन्नित्यनेनात्र ब्रह्मविद्या प्रदर्श्यते॥
अहमासं मनुरिति विद्यायाः फलमुच्यते॥१४४७॥

अथ मन्त्रं त्रेधा विभज्य व्याचष्टे। तदित्यादिना। प्रकृतं वाक्यं सप्तम्यर्थः॥१४४७॥

पश्यन्प्रतिपेद इति प्रयोगादवसीयते॥
विद्याकालैव कृत्स्नाप्तिरिति तन्मोहहानतः॥१४४८॥

विद्याफलयोर्व्यवधानाभावे गमकमाह। पश्यन्निति। अन्यथा शतुरयोगादिति भावः। ननु ज्ञानादज्ञाननिवृत्तिरेव तत्काले भवति न कृत्स्नाप्तिरिति चेन्न तद्व्यवधिभूतमोहनिवृत्त्या कृत्स्नाप्तिरूपब्रह्मप्राप्तेर्विद्याकालत्वादित्याह। तन्मोहेति॥१४४८॥

ब्रह्मप्राप्त्यन्तरायस्य प्रत्यक्संमोहमात्रतः॥
प्रत्यग्विज्ञानतो ध्वस्तेस्तत्प्राप्तिर्नान्यसाधना॥१४४९॥

मोहनिवृत्त्या ब्रह्मप्राप्तिश्चेज्ज्ञानादेवासहायात्तद्भावात्तत्कालैव सा युक्ता न चाज्ञानमात्रं तत्प्राप्तिव्यवधानं देशादिनाऽपि तद्योगादतो न केवलज्ञानान्मुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह।ब्रह्मेति। देशादेरपि स्वरूपत्वाद्ब्रह्मणो न तेन व्यवधिरिति भावः। तत्प्राप्तिरित्यत्र तच्छब्दो ब्रह्मविषयः॥१४४९॥

अविद्याध्वंसमात्रेण पुमर्थस्य समाप्तितः॥
तावताऽवसितेर्विद्या स्वार्थैवेति विनिश्वयः॥१४५०॥

आत्मज्ञानस्याऽऽज्यादिज्ञानवत्पारार्थ्यान्न स्वतन्त्रस्य पुमर्थहेतुता तत्कथमव्यवहितफलतेत्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। तावता यथोक्ताविद्याध्वस्तिहेतुत्वमात्रेण विद्यायाश्चरितार्थत्वादित्यर्थः॥१४५०॥

सकृदात्मप्रसूत्यैव निरुणद्ध्यखिलं भवम्॥
ध्वान्तमात्रनिरासेन न ततोऽन्याऽन्यथा मतिः॥१४५१॥

ज्ञानादज्ञानध्वस्तावपि न पुमर्थसिद्धी रागादिसंभवादतोऽभ्यासापेक्षेत्याशङ्क्याऽऽह। सकृदिति। स्वरूपलाभादेव क्षणमात्रेण सकार्यमज्ञानं निरस्यति ज्ञानमित्यत्र हेतुमाह। नेति। अज्ञानेतररागाद्यभावात्तद्ध्वंसि ज्ञानं तस्यापि ध्वंसकमित्यर्थः॥१४५१॥

देशकालाद्यसंबन्धाद्देशादेर्मोहकार्यतः॥
नानुत्पन्नमदग्धं वा ज्ञानमज्ञानमस्त्यतः॥१४५२॥

घटज्ञानात्तदज्ञानवद्ब्रह्माज्ञानमपि सर्वात्मना न निवर्ततेऽतोऽवशिष्टाज्ञानध्वंसार्थमन्याप्रेक्षेत्याशङ्क्य ब्रह्मणो घटादिवैषम्यमाह। देशेति। घटादि देशादिना परिच्छिद्यते नैवं ब्रह्म देशादेर्मोहकार्यत्वेन तन्निष्ठस्य परिशुद्धे ब्रह्मण्यसंबन्धादित्यर्थः। ब्रह्मणो घटादिवैषम्ये तज्ज्ञानस्यापि तज्ज्ञानाद्वैषम्यसिद्धिरित्याह। नानुत्पन्नमिति। अतो ज्ञानादिति यावत्॥१४५२॥

नावाधित्वेह बाध्यार्थं बाधको बाधकात्मताम्॥
लभते मेययाथात्म्यहेतुमात्रव्यपेक्षतः॥१४५३॥

इहेत्यात्मोक्तिः। बाध्योऽर्थोऽज्ञानं तत्कार्यं च। ज्ञानस्य बाधकत्वे सहायसापेक्षत्वमाशङ्क्याऽऽह।मेयेति। आत्मस्वरूपहेतुमात्रापेक्षत्वात्तज्ज्ञानस्य नान्यापेक्षया फलवत्त्वमित्यर्थः॥१४५३॥

यतोऽतोऽविद्यातज्जानां बाधितत्वात्प्रबोधतः॥
सकृदेव च मायोगान्नोर्ध्वं तच्चोदनेष्यते॥१४५४॥

सम्यग्ज्ञानशिखिफ्लुष्टमोहतत्कार्यरूपिणः॥
सकृन्निवृत्तेर्बाध्यस्य किं कार्यमवशिष्यते॥१४५५॥

यस्मादात्मज्ञानं तद्गताशेषाज्ञानतत्कार्यध्वंसि तस्मात्तत्र मानसंबन्धादुत्पन्नज्ञानाद्बाध्यमात्रस्य सकृदेव ध्वंसात्पुमर्थसमाप्तेर्नोर्ध्वं मानाद्यपेक्षेति फलितमाह। **यत इति।**ज्ञानादूर्ध्वं मानाद्यपेक्षाभावेऽपि मोक्षार्थं कर्तव्यान्तरमस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। **सम्यगिति।**अथवा ज्ञानादज्ञानतत्कार्यनिवृत्तावपि न पुरुषार्थपरिसमाप्तिर्विहितादेव ज्ञानात्तद्भावादित्याशङ्क्याऽऽह। नोर्ध्वमिति। तत्र हेतुमाह। सम्यगिति॥ १४१४॥

ध्वान्तादिघस्मरे प्रत्यक्चैतन्यात्मैकनिष्ठिते॥
प्रत्यर्थिनि स्थितेऽनात्मधियां स्यात्सत्यता कुतः॥१४५६॥

बाध्यस्य सम्यग्ज्ञानान्निवृत्तावप्यबाध्यानामनात्मबुद्धीनां ध्वंसार्थं कार्यापेक्षेत्याशङ्क्याऽऽह।ध्वान्तादीति। ज्ञानस्याज्ञानतज्जध्वंसशीलत्वे हेतुमाह। **प्रत्यगिति।**प्रत्यक्त्वमजडत्वमात्मत्वमद्वयत्वं च ज्ञेये वस्तुन्यस्ति तस्मिन्नेवावस्थिते सम्यग्ज्ञाने परिपन्थिनि सति पराचीनजडानात्मद्वैतबुद्धीनां नाबाध्यत्वाशङ्केत्यर्थः॥१४५६॥

अज्ञातमिथ्याविज्ञाततत्त्वमात्रावलम्बिना॥
ज्ञानेन किं न विज्ञातं वद किं वा न बाधितम्॥१४५७॥

सम्यग्ज्ञानस्य न प्रत्यर्थित्वं बोधकत्वेनाबाधकत्वादित्याशङ्क्योभयमपि तत्रास्तीत्याह। अज्ञातेति। अकारकमपि ज्ञानं बोधकं बाधकं चेष्टं न चाऽऽत्मनि बोधैकरसे तद्भेदोऽस्तीत्यर्थः॥१४५७॥

सर्वापत्तिरियं युक्ता देवादीनां महात्मनाम्॥
अस्मदादेस्तमस्वित्वान्न संभाव्येति चेन्न तत्॥१४५८॥

तद्धैतदित्यादि व्याख्याय तदिदमित्याद्यवतारयितुं शङ्कयति। सर्वापत्तिरिति। अस्तु तेषां माहात्म्यं साधनाधीना सर्वापत्तिरस्मदादेरपि स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। अस्मदिति। तमस्वित्वात्तद्धेत्वसत्त्वात्। तदुत्तरत्वेन वाक्यमादत्ते। न तदिति॥ १४१८॥

एतर्ह्यपि तु तद्ब्रह्म यो यः साक्षादबुध्यत॥
स एव तदभूद्यस्मान्नातोऽभिजनकारणम्॥१४५९॥

तदक्षराणि व्याकरोति। एतर्हीति। तत्त्वसाक्षात्कारस्यैव मोक्षहेतुत्वं न परोक्षधीमात्रस्येति विवक्षित्वा साक्षादित्युक्तम्। नाऽऽभिजात्यकृता मुक्तिः किंतु ज्ञानाधीनेत्यर्थः। अयमेव तुशब्दार्थः॥१४५९॥

अप्येतर्हि यथान्यायं यो वेदाऽऽत्मानमद्वयम्॥
स इदं सर्वमात्मैव भवत्यज्ञानहानतः॥१४६०॥

प्राप्तप्राप्तन्यभावेनाऽऽत्मब्रह्मणोर्भेदमाशङ्क्योक्तं व्यनक्ति। अप्येतर्हीति। पूर्वकालवदित्यपेरर्थः। यथान्यायमुक्तान्वयादिक्रमेणेत्यर्थः। सर्वभावस्याऽऽत्मत्वे सदाभावात्कुतो ज्ञानाधीनतेत्याशङ्क्याऽऽह। **अज्ञानेति॥**१४६०॥

न हीहोत्कृष्टसत्त्वेषु देवादिषु परात्मनः॥
नापि चात्यन्तमूढेषु विशेषः कश्चिदीक्ष्यते॥१४६१॥

प्रत्यक्तत्त्वधियो वाऽस्ति स्वतोबुद्धैकताऽऽत्मनः॥
श्रेयांसि बहुविघ्नानीत्याशङ्क्यैतदथोच्यते॥१४६२॥

आभिजात्यं मुक्तिं प्रत्यहेतुरिति व्यक्तीकुर्वन्न हीत्यादिभाष्यं विभजते। **न हीति।**इहेति शास्त्रग्रहणम्। वस्तुनस्तज्ज्ञानस्य वा सर्वत्राविशेषे हेतुमाह। स्वत इति। स्वभावतो बोधैकरसत्वाद्वस्तुनस्तत्र तज्ज्ञाने वा वस्तुतो न विशेषोऽस्तीत्यर्थः। वाक्यान्तरं शङ्कोत्तरत्वेनाऽऽदत्ते। श्रेयांसीति। ब्रह्मविद्याफले विघ्नमाशङ्क्य तन्निरासार्थं तस्य हेत्यादिवाक्यमित्यर्थः। तस्य तन्निरसनसमर्थताद्योतनार्थमथेत्युक्तम्॥१४६१॥॥१४६२॥

तस्य ज्ञातात्मतत्त्वस्य प्रध्वस्ततमसो यतेः॥
इन्द्रादयोऽपि नैवालं कैवल्याप्तिनिवारणे॥ १४६३॥

तद्व्याचष्टे। तस्येति। ज्ञानयोग्यमधिकारिणमाह। यतेरिति। अन्येषां मुक्तौ विघ्नाचरणे शक्तिर्दूरापास्तेत्यपेरर्थः॥१४६३॥

देवाद्यैश्वर्यविषयव्यतिक्रान्तत्वहेतुतः॥
कैवल्याभूत्या उद्युक्ता ईश्वरा अपि नेशते॥१४६४॥

विदुषो विद्याफलाप्तौ विघ्नकरणे देवादीनां न शक्तिरित्यत्र हेतुमाह। **देवादीति।**विदुष इत्यध्याहारः। उच्चुक्ता इत्यत्रापिर्योज्यः॥१४६४॥

ईशेशितव्यसंबन्धः प्रत्यगज्ञानहेतुजः॥
सम्यग्ज्ञानात्तमोध्वस्तावीश्वराणामपीश्वरः॥१४६५॥

देवादीनामीश्वरत्वमाश्रित्योक्तं तदेतद्विद्वद्विषये नास्तीत्याह। ईशेति। ईश्वराणां देवादीनामिति यावत्। विद्वानिति शेषः॥१४६५॥

ईश्वराणामनैश्वर्येकस्माद्ब्रह्मविदीति चेत्॥
आत्मा ह्येषामितीत्याह तद्धेतुमतिपत्तये॥१४६६॥

वाक्यान्तरमुत्थापयितुं पृच्छति। ईश्वराणामिति। तद्विषये तेषां नानैश्वर्यं युक्तमीश्वरत्वविरोधादित्यर्थः। देवादीनां ब्रह्मविद्विषये स्वातन्त्र्याभावे हेतुसिद्ध्यर्थमात्मा हीत्याद्याह श्रुतिरतो युक्तं तद्विषये तेषामनैश्वर्यमित्याह। आत्मेति। न चैतावता तदैश्वर्यं विरुध्यते तस्यान्यत्र सावकाशत्वादिति हिशब्देन द्योत्यते॥१४६६॥

भोज्यत्वेन जगत्कृत्स्नं कर्मविद्यादिसाधनैः॥
उपात्तं तदभुक्त्वा तु कैवल्यं लभते न चेत्॥१४६७॥

उत्कृष्टं श्रेयो मोक्षस्तत्प्राप्तौ प्रत्यूहः संभात्यते श्रेयांसि बहुविघ्नानि भवन्ति महतामपीतिन्यायादित्याशङ्क्य तत्परिहर्तुं तस्य हेत्याद्यवतार्य भाष्यार्थानुसारेण व्याख्यातम्। इदानीं भर्तृप्रपञ्चव्याख्यानुसारेणापि व्याख्यातुं भोज्यतया कृत्स्नं जगदुपात्तमित्यादितद्भाप्योक्तां शङ्कामाह। भोज्यत्वेनेति। वासनादिसाधनसंपदा भोज्यत्वेनार्जितस्य भोगादृते मुक्तिरयुक्ता तदाऽर्जनसाधनविरोधान्न च सर्वमपि जगद्भुक्त्वा पुंसो मुक्तिरिति युक्तं तद्भोगस्य पुरुषायुषेणापि दुष्करत्वादित्यर्थः॥१४६७॥

इत्याशङ्कापनुत्त्यर्थेपरो ग्रन्थोऽवतार्यते॥
कैवल्यावाप्तिविघ्नाय नालं देवा अपीश्वराः॥१४६८॥

** **तत्रोत्तरत्वेन वाक्यं पातयति। इत्याशङ्केति। तद्योजयति। कैवल्येति॥१४६८॥

अविद्याविषये यस्मात्तेपामधिकृतिः स्मृता॥
न तु प्लुष्टात्मयाथात्म्यविज्ञानतमसामसौ॥१४६९॥

द्वैतविषये हि तेषामधिकार इतिहेतुभाय्यार्थमाह। अविद्येति। अयं पुनरद्वैतावस्थितो भवतीतिभाष्यार्थमाह। न त्विति। तद्विषये नाधिकारो देवादीनां तस्य तैरविभागान्न हि विदुषो जगदशेपमपि भुक्त्वा मुक्तिरिति युक्तं सहेतुकस्य तस्य तत्त्वज्ञानानिवृत्त्या तस्यासंभवादित्यर्थः॥ १४६९॥

ब्रह्मविद्याफलमाप्तौ विघ्नं कुर्वन्ति देवताः॥
इत्यत्र किंनिमित्तेयमाशङ्केत्यभिधीयते॥१४७०॥

युक्ताऽऽशङ्का यतो मर्त्या देवान्प्रत्यृणिनः श्रुतेः॥
पशुलोकत्ववाक्याच्च पारतन्त्र्याश्च कर्मिणः॥१४७१॥

भाष्यद्वयानुरोधेन तस्य हेत्यादि व्याख्याय शङ्कयति। ब्रह्मेति। तत्र विद्याफ-

इत्यर्थः। परिहरति। अभिधीयत इति। जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिर्ऋणवाञ्जायत इतिश्रुतेर्मनुष्या देवान्प्रत्यृणिनो गम्यन्ते तथा चाधमर्णानिवोत्तमर्णास्ते तान्प्रति विघ्नं कुर्युरित्यर्थः। यथा पशुरेवं स देवानामिति मनुष्याणां पशुत्वश्रवणादथो अयं वा आत्मा सर्वेषां भूतानां लोक इति च तेषां सर्वप्राणिभोग्यत्वश्रुतेः कर्मिणां पारतन्त्र्याद्देवादयस्तद्विघ्नकरा भवन्तीत्याह। पश्विति। विद्याफलप्राप्तौ देवादीनां विद्याचरणे हेत्वन्तरं समुच्चेतुमेकश्चकारः। पशुत्वं लोकत्वं च देवादीन्प्रति मनुष्याणां विवक्षितमेवतत्कार्यस्य देवादिषु दर्शनादिति दर्शयितुं द्वितीयश्चकारः॥१४७०॥ १४७१॥

ब्रह्मवित्त्वे च पारार्थ्यं देवादीन्मति हीयते॥
तस्य ब्रह्मतमोहेतोस्तन्निवृत्तौ निवर्तते॥१४७२॥

मनुष्याणां देवादीन्प्रति पश्वादिभावश्चेद्ब्रह्मवित्त्वे सत्यपि तेषां तद्भावात्पारतन्त्र्यानिवृत्तेर्देवादयस्तान्प्रत्यपि विघ्नकराः स्युरित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मवित्त्वे चेति। पारार्थ्यस्याविद्यात्वाद्विद्यया ध्वस्तेरिति हेतुमाह। तस्येति। अथ वा मनुष्याणां देवादीन्प्रति पारतन्त्र्ये ब्रह्मवित्त्वेऽपि तदनिवृत्तेर्न ते ब्रह्मविद्यायां विघ्नमाचरेयुरित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मवित्त्वे चेति। पारतन्त्र्यस्याज्ञानकृतत्वाज्ज्ञानादज्ञाननिवृत्तौ निवृत्तेरित्याह। तस्येति॥ १४७२॥

अप्रियारिष्टिवाक्याभ्यामयमर्थोऽवसीयते॥
तस्माद्विद्याफलावाप्तौ विघ्नं कुर्वन्ति देवताः॥१४७३॥

ब्रह्मज्ञाने पारतन्त्र्यहानिरित्यत्र मानमाह। अप्रियेति। तस्मादेषां तन्न प्रियं सर्वाणि भूतान्यरिष्टिमिच्छन्तीतिवाक्याभ्यां ज्ञानात्पारतन्त्र्यध्वस्तिः सूचितेत्यर्थः। यद्वा देवादयो मनुष्याणां ब्रह्मविद्याप्रवृत्तिं प्रतिबध्नन्तीत्यत्र हेत्वन्तरमाह। अप्रियेति। फलितमाह। तस्मादिति। उक्तहेतुबलात्सामर्थ्याच्चेत्यर्थः॥१४७३॥

नन्वेवं तर्ह्यविश्रम्भो ह्यदृष्टफलसंपदि॥
प्राप्तोऽभ्युदयमोक्षार्थसाधनव्यापृताविह॥१४७४॥

सामर्थ्याच्चेद्विद्याफलाप्तौ तेषां विघ्नकरत्वं तर्हि कर्मफलाप्तावपि स्यादित्यतिप्रसङ्गं शङ्कते। नन्विति। सप्तमीत्रयं समानाधिकरणम्। अविश्रम्भो विश्वासाभावो देवादीनां तत्र विघ्नोत्पादे सामर्थ्यादित्यर्थः। अयमेव हिशब्दार्थः॥१४७४॥

तथेश्वरोऽपि नो विघ्नं कुर्वन्केन निषिध्यते॥
कालमन्नौषधादीनामचिन्त्या शक्तिरिष्यते॥१४७५॥

सामर्थ्याद्विघ्नकर्तृत्वेऽतिप्रसक्त्यन्तरमाह। तथेति। देवादिवदिति यावत्। अपि-

शब्दः समुच्चयार्थः। नोऽभ्युदयहेतुषु कर्मसु प्रवृत्तानामित्यर्थः। विघ्नं तत्फलप्राप्ताविति शेषः। अतिप्रसङ्गान्तरमाह। कालेति॥१४७५॥

कर्ममन्त्रौषधितपःकालादीनां च विद्यते॥
महती शक्तिरित्यत्र युक्तमाशङ्कितुं फले॥१४७६॥

उक्तानुवादेन फलमाह। कर्मेति। अत्रेति कर्मनिमित्तफलोक्तिः। सप्तमीद्वयं समानाधिकरणम्॥१४७६॥

देवादयः स्वतन्त्रत्वात्फलप्राप्तिविघातयोः॥
सर्वं कुर्युरनाश्वासस्तस्मात्प्राप्नोति कर्मसु॥१४७७॥

चोद्यमुपसंहरति। देवादय इति। सर्वं निग्रहमनुग्रहं वा स्वेच्छाधीनमिति यावत्। तेष्वनाश्वासे कर्मकाण्डप्रामाण्यासिद्धिरिति भावः॥१४७७॥

नैवं सर्वपदार्थानां नियतादानकारणात्॥
जगद्वैचित्र्यदृष्टेश्चस्वभावे तदसंभवात्॥१४७८॥

कस्येदं चोद्यं स्वभाववादिनामस्वभाववादिनां वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। नैवमिति। दध्याद्युत्पिपादयिषया दुग्धाद्यादानदर्शनात्प्राणिनां सुखदुःखादितारतम्यदृष्टेश्चन स्वभाववादो युक्तस्तत्र नियतहेत्वादानादेरयोगादतो जगत्कर्मफलमित्यर्थः॥१४७८॥

सुखादिफलदं कर्मेत्यस्मिन्पक्षे व्यवस्थिते॥
श्रुतिन्यायादिसंसिद्धेर्नातो विघ्नकृतः सुराः॥१४७९॥

द्वितीयं प्रत्याह। सुखादीति। पुण्यो वै पुण्येन कर्मणां कर्म हैवेत्यादिः श्रुतिः। जगद्वैचित्र्यानुपपत्तिर्न्यायः। आदिपदेन कर्मणा बध्यते जन्तुरित्याद्या स्मृतिर्गृह्यते। उक्तश्रुत्यादिप्रमिते यथोक्ते पक्षे स्थिते न कर्मकृतां फलप्राप्तौ देवादयो विघ्नं कुर्वन्तीत्यर्थः। उक्तं च कामसूत्रे – पुरुषकारपूर्वकत्वात्सर्वप्रवृत्तीनामवश्यंभाविनोऽप्यर्थस्योपायपूर्वकत्वादेव न निष्कर्मिणो भद्रमस्तीति। १४७९॥

कर्मणैव स्वसिद्ध्यर्थंतेषां क्रोडीकृतत्वतः॥
नाऽऽत्मानं लभते कर्म देवेशाद्यनपेक्षि सत्॥१४८०॥

अनुगुणत्वात्कर्मफले वेवादयो न विघ्नमाचरन्तीत्यत्र हेतुमाह। कर्मणेति। तमेव हेतुं व्यतिरेकद्वारा साधयति। नेत्यादिना॥१४८०॥

फलादानेऽनुलोमत्वान्नामी स्युर्विघ्नकारिणः॥
यथा कर्म तथेशादि कर्मापेक्ष्यैव सिध्यति॥१४८१॥

देवादीनां कर्मानुगुणत्वान्न ते तत्फले विघ्नं कुर्वन्तीत्येतमर्थं तस्मादित्यादिभाष्यस्याऽऽह। फलेति। कर्मस्वरूपसिद्धिहेतुत्वात्तत्फलप्राप्तावनुकूलत्वान्न तत्र देवादीनां विघ्नकरत्वमि-

त्यर्थः। यथा कर्म देवाद्यपेक्षमेवं तदपि कर्मापेक्षमतो न तत्फले तस्य विघ्नकर्तृतेति हेत्वन्तरमाह। यथेति॥१४८१॥

सर्वं सर्वमपेक्ष्यैव संहतत्वात्मसिध्यति॥
प्रधानगुणभावश्च क्वचित्कस्यचिदिष्यते॥१४८२॥

कर्मणो देवादेश्चान्योन्यापेक्षा तेनास्वातन्त्र्यान्न कर्मफले देवादेर्विघ्नकर्तृतेत्युक्त्वा तयोरन्योन्यापेक्षत्वे हेतुमाह। सर्वमिति। एतच्चाग्रे स्फुटी करिष्यति। कथं तर्हि क्वचित्कस्यचित्प्राधान्यमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रधानेति। क्वचित्कार्ये कस्यचित्कर्मादेरिति यावत्। सर्ववादिभिरिष्टेऽर्थे न चोद्यमवतरतीत्यर्थः॥ १४८२॥

विघ्नकार्येऽपि चाप्येते नानपेक्ष्य प्रकुर्वते॥
तत्सामर्थ्याप्रणोद्यत्वात्सर्वेषां सर्वकर्मसु॥१४८३॥

देवादेः कर्मापेक्षत्वे हेत्वन्तरमाह। विघ्नेति। विघ्नरूपं यत्कार्यं तत्रापि कर्मानपेक्ष्य देवादयो न कर्तारः सर्वेषु कर्मसु क्रियमाणेषु कार्येषु सर्वेषां हेतूनां तत्सामर्थ्यस्यानपोयत्वादतो विघ्नकार्येऽपि कर्मफले कर्मसामर्थ्यस्य दुर्वारत्वात्तत्र देवादीनां कर्मापेक्षावदन्यत्रापि सर्वत्र तेषां तदपेक्षा वाच्येत्यर्थः॥१४८३॥

गुणप्रधानभावश्च देवकालेश्वरादिषु॥
कर्मस्वनियतो दृष्टो नान्यथा चोपपद्यते॥१४८४॥

कर्मापेक्षत्वेऽपि तेषां प्राधान्यात्तत्फलप्रतिबन्धकत्वं स्यादित्याशङ्क्य प्रधानगुणभावश्चेत्यत्रोक्तं प्रपञ्चयति। गुणेति। कर्मविषये देवादिषु यो गुणप्रधानभावः सोऽनियतो न नियत इति योजना। अथवा देवादिषु कर्मसु च यो गुणप्रधानभावः सोऽनियतो दृष्टो नान्यथेति योजनीयम्। अथवा कर्मसु कार्येषु विषयभूतेषु देवादिषु गुणप्रधानभाव इति योज्यम्॥१४८४॥

यदैकस्य प्रधानत्वं तदाऽन्यस्याप्रधानता॥
एवं नृत्यज्जगन्नित्यमतद्वृत्याऽऽत्मनि स्थितम्॥१४८५॥

नियमाभावत्वमुपपादयति। यदेति। न हि बहूनां द्वयोर्वैकस्मिन्कार्ये प्राधान्यं भिन्नमतित्वेन कार्यानुदयप्रसङ्गान्न च गुणप्रधानभावं विनैकमत्यं न चैकस्मिन्कार्ये प्रधानस्यान्यत्रापि तथात्वं दाहादौ प्रधानस्याग्नेःसेचनादावपि तत्प्रसङ्गादिति भावः। अनात्मसु मिथो गुणप्रधानत्वस्यानियमेऽपि चिदात्मनि प्राधान्यमितरत्र गुणतेति नियममाशङ्क्याऽऽह। एवमिति। न हि वस्तुतोऽद्वये गुणप्रधानत्वमस्ति कल्पितं त्वविरुद्धमिति भावः। अथवा यथोक्तस्य गुणप्रधानभूतस्य जगतः स्वातन्त्र्यमात्मनि गुणप्रधानभावहीने तदयोगादित्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति॥१४८५॥

गुणप्रधानभावश्च पदार्थानामनन्ततः॥
क्षेपीयस्त्वाच्च कालस्य दुर्ज्ञेयो मतिविभ्रमात्॥१४८६॥

तस्यानियमेऽपि यस्य यस्मिन्प्रधानत्वं गुणत्वं वा स तथैव सर्वैः किमिति न गृह्ये तेत्याशङ्क्याऽऽह। गुणेति। असंख्यानामपि भावानां पर्यायेण गुणप्रधानत्वं शक्यं ज्ञातुमित्याशङ्क्याऽऽह। क्षेपीयस्त्वादिति। पुरुषायुषोऽल्पत्वादित्यर्थः। गुणप्रधानत्वस्य दुर्ज्ञानत्वे हेत्वन्तरमाह। मतीति॥ १४८६॥

कर्मैव कारणं केचित्फलप्राप्तौ प्रचक्षते॥
दैवमेकेऽपरे कालं स्वभाव इति चापरे॥१४८७॥

भ्रान्तिहेतुविप्रतिपत्तिमाह। कर्मेति। एवकारो हेत्वन्तरनिरासार्थः। केचिदिति मीमांसकग्रहणम्। दैवमेव परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकमितिन्यायेन देवताकाण्डीयमतमुक्तं दैवमिति। ज्योतिःशास्त्रविदामङ्गीकारं दर्शयति। अपर इति। स्वभाववादस्तु लोकायतादिभिरङ्गीकृतः॥१४८७॥

श्रुतयः स्मृतिवादाश्च कर्मप्राधान्यमेव तु॥
अङ्गीकृत्य प्रदृश्यन्ते प्रवृत्ताः सर्व एव हि॥१४८८॥

कथं तर्हि निश्चयस्तत्राऽऽह। श्रुतय इति। हेत्वन्तराणामपि फलप्राप्तौ गुणत्वेनाङ्गीकारं दर्शयितुं तुशब्दः। कर्मप्राधान्यस्य प्रमाणसिद्धत्वेनोपादेयत्वं वक्तुं हिशब्दः॥१४८८॥

पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा॥
वचांस्येवं सुबहुशो लक्ष्यन्ते शास्त्रभूमिषु॥१४८९॥

श्रुतीरुदाहरति। पुण्य इति। धर्मरज्ज्वा व्रजेदूर्ध्वामित्यादिस्मृतिवचनानि श्रुत्यनुसारीणि विवक्षन्नाह। वचांसीति। दर्शितवचनसदृशानि वचनान्तराण्यपि श्रौतस्मार्तानि द्रष्टुं योम्यानि सन्तीत्याह। एवमिति॥ १४८९॥

येषां स्वविषये प्राधान्यं कस्यचित्क्वचित्॥
अप्राधान्यं तदन्येषां तथाऽपि तु न कर्मणाम्³⁶²॥
फलप्राप्तावहेतुत्वं शास्त्रन्यायावधारणात्॥१४९०॥

सूर्योदयदाहसेचनादौ कालज्वलनजलादेः प्रधानत्वप्रसिद्धेर्न कर्मैव प्रधानमित्याशङ्क्याऽऽह। यद्यपीति। एषां हेतूनां मध्ये कस्यचित्कालादेः स्वविषये क्वचिदुदयादौ प्राधान्यमन्येषां च तत्राप्राधान्यं यद्यपि दृष्टं तथाऽपि कर्मणां फलप्राप्तौ नाप्राधान्यमिति योजना। अहेतुत्वमप्राधान्यम्। कर्मणः फलप्राप्तिं प्रति प्राधान्ये पूर्वोक्तं हेतुं स्मारयति। शास्त्रेति॥१४९०॥

कर्मणः फलसंप्राप्तिरप्राप्तिश्चेह³⁶³ येक्ष्यते॥
साद्गुण्यविगुणत्वाभ्यां सा स्यात्कर्मण एव च³⁶⁴॥१४९१॥

कारीर्यादिषु व्यभिचारान्न कर्मणोऽस्ति फलहेतुत्वं कुतस्तत्प्राधान्यमित्याशङ्क्याऽऽह।कर्मण इति। या हि कर्मभूमौ कुतश्चित्कारर्यादिकर्मणो वृष्ट्यादिप्राप्तिर्दृष्टा सा तस्य गुणसाकल्यादिष्टा या तु कुतश्चित्कर्मणस्तदप्राप्तिर्दृश्यते सा तस्य वैगुण्याद्भवत्यतः समग्रंफलाव्यभिचारीति तत्प्राधान्यमिति भावः॥१४९१॥

विघ्नं कुर्वन्ति नो देवा विद्योत्थफलसंगतौ॥
उक्तं यदपनुत्त्यर्थंतत्र प्रतिविधीयते॥१४९२॥

कर्मफले देवादीनां विघ्नकर्तृत्वं प्रसङ्गागतं निरस्य विद्याफले तेषां तदाशङ्कितं निरसितुमनुवदति। विघ्नमिति। तेषां विद्याफले विघ्नकरणे न शक्तिरिति परिहरति। अपनुत्त्यर्थमिति॥१४९२॥

अविद्याहानमात्रत्वात्कैवल्याप्तिफलात्मनः।
तत्प्राप्तेर्ज्ञानकालत्वान्नालं विघ्नाय देवताः॥१४९३॥

तदेव प्रकटयति। अविद्येति। आत्मनो ब्रह्मप्राप्तिरूपमुक्तेरज्ञानध्वस्तिमात्रत्वात्तस्थाश्चज्ञानेन तुल्यकालत्वात्तस्मिन्सति तत्फलस्याऽऽवश्यकत्वाद्देवादीनां विद्याफले विभाचरणे निरवकाशत्वमित्यर्थः॥१४९३॥

चक्षूरूपाभिसंबन्धसमकाला यथेष्यते॥
रूपाभिव्यक्तिरेवं स्यादविद्याध्वस्तिरात्मनः॥१४९४॥

आत्मनो विद्यासमकालाऽविद्याध्वस्तिरित्येतद्दृष्टान्तेन समर्थयते। चक्षुरिति। आत्मनोऽविद्याध्वस्तिर्विद्यासमकालेति शेषः॥१४९४॥

यथास्थितात्मयाथात्म्यज्ञानजन्मातिरेकतः॥
न तत्तमोनिवृत्तिः स्यात्तदुत्थस्य च वस्तुनः॥१४९५॥

इतश्च ज्ञानफले प्रतिबन्धासिद्धिरित्याह। यथास्थितेति। आत्मतत्त्वधीर्जायते चेन्न तत्फलमज्ञानादिहानं प्रतिबन्धार्हं तस्य तज्जन्ममात्रत्वादित्यर्थः। चकारेण तस्य निवृत्तिर्ज्ञानजन्मातिरिक्ता नास्तीत्यनुकृष्यते॥ १४९९॥

सर्पात्मना गृहीतायां न दण्डादीक्ष्यते स्रजि॥
प्रतीच्येकतनुग्राह्ये तदन्यन्न तथेक्ष्यते॥१४९६॥

तदुत्थस्येत्यज्ञानजत्वेन द्वैतस्य कल्पितत्वमुक्तं तदयुक्तं तदप्रसिद्धेरित्याशङ्क्य तत्कल्पितत्वं साधयति। सर्पात्मनेति। यथा स्रजि सर्पोऽयमिति तद्रूपेण गृहीतायां न दण्डादिभ्रमस्तत्कालेऽस्ति न च तस्यां दण्डात्मना गृहीतायां तदा सर्पभ्रमस्तथा प्रती-

च्येकाकारेण जाग्रत्प्रपञ्चरूपेण ग्राह्ये तदैव न स्वप्नादिभ्रमो न च तद्रूपेण तद्ग्रहे जाग्रद्भ्रमोऽतो विमतं कल्पितं व्यभिचारित्वात्सर्पादिवदित्यर्थः। सर्वात्मनेति पाठे त्वयमर्थो यथा स्रजि यथावद्गृहीतायां न दण्डादिभ्रमस्तथा प्रतीचि चिदेकरूपेण ग्राह्ये ततोऽन्यद्द्वैतं न गृह्यतेऽतो विमतं कल्पितं तत्त्वज्ञाने सत्यग्राह्यत्वात्संमतवादिति॥१४९६॥

अन्योन्यव्यभिचारित्वमज्ञानेऽपि ह्यनात्मनाम्॥
किमु विध्वस्तनिःशेषघनाज्ञानेऽन्तरात्मनि॥१४९७॥

व्यभिचारित्वं कैमुतिकन्यायेन साधयति। अन्योन्येति। देहादीनामनात्मनामज्ञाने कारणे सत्यपि मिथो व्यभिचारित्वं दृष्टं निरस्तसमस्ताज्ञाने तु प्रतीचि तेषां व्यभिचारित्वं किमु वक्तव्यं तदा स्वरूपस्यैव तेषां दुर्वचत्वादित्यर्थः। तेषां स्वरूपतो मिथो व्यभिचारित्वस्यावस्थाद्वयेऽपि प्रत्यक्षत्वं हिशब्दार्थः॥१४९७॥

रूप्या³⁶⁵भज्ञानवेलायां शुक्तिकाधीर्न बाधते॥
तदसूतेरिह त्वात्मन्यादिमध्यान्तवाधधीः॥१४९८॥

द्वैतस्य कल्पितत्वे हेत्वन्तरमाह। रूप्येति। रूप्याकारं ज्ञानं यदा जायते तदाऽधिष्ठानशुक्तीदमंशज्ञानं रूप्यतज्ज्ञाने न बाधते तयोरिदमंशाज्ञानानुत्थत्वात्प्रत्यग्ब्रह्मणि तु वाक्योत्थज्ञानात्प्रागूर्ध्वं तत्काले च स्वरूपज्ञानाख्या बाधधीर्द्वैततद्धियोरस्त्यतो यत्र रूप्यादौ कल्पितत्वसंमतिस्तत्र कदाचिदेव बाधधीर्द्वैते सदेत्यावश्यकं कल्पितत्वम्। यद्वा रूप्यभ्रान्तिकाले शुक्तिधीर्न तद्बाधिका तस्यास्तदाऽनुत्पत्तेरात्मनि तु दृष्टद्वैतस्य तद्दृष्टिकाले प्रागूर्ध्वं च नित्यबोधादेव बाधधीरिति युक्तं तस्य कल्पितत्वं विमतं कल्पितं बाध्यत्वात्संमतवादिति भावः॥१४९८॥

निर्निमित्तं प्रमात्रादेः प्रत्यग्रूपमनात्मनः॥
सनिमित्तं पराग्रूपमात्मनो मोहहेतुतः॥१४९९॥

स्वरूपज्ञानस्यैवासिद्धेस्तस्य कथं बाधकत्वमित्याशङ्क्यतत्साधयति। निर्निमित्तमिति। प्रमात्रादेरनात्मनश्चैतन्याकारभजनस्य स्वाभाविकत्वात्तत्साक्षित्वेन नित्यानुभवसिद्धेः स्वरूपज्ञानं दुरपह्नवमित्यर्थः। अनात्मनश्चैतन्याकारभजनवदात्मनोऽपि शब्दाद्याकारभजनस्य स्वाभाविकत्वात्तदकल्पितमित्याशङ्क्याऽऽह । सनिमित्तमिति। तदेव स्फुटयति। मोहेति॥१४९९॥

एक आत्मेति विज्ञाने दोषोऽप्यप्रतिबन्धकः॥
मूढात्मनामपि ह्येतन्न विसंवादमृच्छति॥१५००॥

अविद्यादोषप्रतिबन्धान्न स्वरूपज्ञानसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। एक इति। अहमेकोऽहमेक इति प्रतिदेहमहंधीसाक्षित्वेनाऽऽत्मनो ज्ञाने नाविद्यादोषो दोषान्तरं वा विरोध्यस्ति

तस्यापि स्वसिद्धौ तदपेक्षत्वादतो न स्वरूपज्ञानासत्त्वमित्यर्थः। किं चाविवेकिनामपि न स्वरूपज्ञानं विसंवादास्पदं तस्याहंधीसाधकत्वेनानुभवादतो न तदभाव इत्याह। मूढेति। विदुषामिवेत्यपेरर्थः। सर्वोपनिषत्प्रसिद्धं स्वरूपज्ञानमपह्नवानर्हमिति हिशब्दार्थः॥१५००॥

मिथ्यासंशयविज्ञानमनात्मानं प्रतीप्यते॥
प्रत्यगात्मनि तद्यस्मात्सम्यग्ज्ञानान्न विद्यते॥१५०१॥

स्वरूपज्ञानास्तित्वे हेत्वन्तरमाह। मिथ्येति। संशयाद्यनात्मानं प्रत्येवासम्यग्ज्ञानं तदसाधकत्वात्प्रतीचि सम्यग्ज्ञानमेव तस्य सदा चैतन्याकारभजनात्तद्द्योतकत्वादतो न स्वरूपज्ञानासत्त्वमित्यर्थः॥१५०१॥

अज्ञानं चेच्चिदाकारं संशयादिषु का कथा॥
प्रमित्सिते प्रतीच्यस्मान्न दोषो नापि बाधकम्॥१५०२॥

संशयादेः सदा चैतन्याकारभजनं कैमुतिकन्यायेनाऽऽह। अज्ञानमिति। तद्धि नित्यजडरूपं³⁶⁶ तदपि चैतन्यव्याप्तमेव लक्ष्यते तथा चेदज्ञानभेदेषु संशयादिषु तद्व्याप्तेरतिव्यक्तत्वान्न सा वक्तव्येत्यर्थः। यथोक्तस्वरूपज्ञानेन कुतो द्वैतबाधो न हि तस्य बाधकत्वे कदाचिदपि द्वैतं स्यात्तथा च व्यवहोरादिविरोध³⁶⁷ इत्याशङ्क्याऽऽह।प्रमित्सित इति। अस्मात्तत्त्वमादिषाक्यात्प्रतीचि³⁶⁸ प्रमातुमिष्टे न कारणदोषो नापि बाधकमध्यक्षादेः कल्पितविषयत्वादतोऽदुष्टकारणत्वादवाध्यत्वाच्च वाक्योत्थं ज्ञानं सम्यग्ज्ञानं तदिद्धं च स्वरूपज्ञानमज्ञानादिबाधकं न केवलमिति कुतो यथोक्तानुपपत्तिप्रसक्तिरित्यर्थः॥ १५०२॥

महिमानो यदाऽमी स्युरविद्याया न वस्तुनः³⁶⁹॥१५०३॥

काला देवादयस्तस्यां ध्वस्तायां तद्विनाशतः॥
देवेश्वरादयः के स्युर्विघ्नं वा कस्य कुर्वते॥१५०४॥

साविद्यं द्वैतं बाधते विद्येत्युक्त्वा फलितमाह। महिमान इति। विद्ययाऽविद्याध्वस्तौ तद्विकारदेवादिनाशात्सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वाद्विदुषो न ते विघ्नं कुर्वन्तीत्यर्थः॥१९०३॥१९०४॥

यत्र त्वस्येति श्रुत्यैव सर्वमेतत्स्फुटीकृतम्॥
इहापि हेतुसंसिद्ध्यै तत्स्पष्टमभिधीयते॥१५०५॥

विदुषः सर्वमात्ममात्रमित्यत्र मानमाह। यत्रेति। अविद्वद्दृष्ट्युपनीतदेवादेस्तदीयविघ्नकर्तृत्वस्य’ च विद्वदृष्ट्या प्रत्याख्यानपुरःसरं तस्य हेत्यादिवाक्यं व्याख्याय वक्ष्यमाणं

सर्वस्याऽऽत्मत्वमात्मा हीत्युत्तरवाक्येऽपि देवादीनां विद्याकले विघ्नाकर्तृत्वे हेतुत्वसिद्ध्यर्थं कथ्यत इत्याह। इहेति। आत्मत्वहेतोर्निर्दोषत्वमाह। स्पष्टमिति॥११०५॥

यतो विघ्नकृतामात्मा प्रत्यग्याथात्म्यविद्भवेत्॥
तद्गोचरातिवर्तित्वं विद्याकाले तमोहतेः॥१५०६॥

हेतुवाक्यं व्याचष्टे। यत इति। अतो नाऽऽत्मनः प्रतिकूलत्वे यत्नो देवादीनामिति शेषः। विद्याफले न ते विघ्नं कुर्वन्तीत्यत्र हेत्वन्तरं देवाद्यैश्वर्यविषयेत्यादिनोक्तमुपपादयति। तद्गोचरेति। विद्यानान्तरीयकत्वेनाभिनिवेशहेतोस्तमसो ध्वस्तेर्देवाद्यैश्वर्यविषयमतिक्रम्य स्थितत्वाद्विदुषोविरोधाभावान्न ते तद्विघ्नकर्तार इत्यर्थः॥११०६॥

आत्माऽमीषां तदा ब्रह्म देवादीनां भवेद्वशी।
कालाद्यन्तरितं यत्स्यात्प्राप्त्युत्पत्त्यादिलक्षणम्॥१५०७॥

अनात्मैव फलं तत्र देवानामीशता भवेत्॥
अपि ज्ञातात्मतत्त्वानामभावाज्ज्ञानसंततेः॥१५०८॥

न विदुषो देवाद्यात्मत्वमन्यस्यान्यत्वायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। यदाऽविद्या विद्यया नष्टा तदा विद्वान्ब्रह्मभूतः स्वतन्त्रः सन्नेषामात्मा भवति ब्रह्मणोऽन्यवस्त्वभावादतो न ते विदुषो विघ्नकर्तार इत्यर्थः। विद्वत्फले कैवल्ये तेषामस्वातन्त्र्ये कुत्र स्वतन्त्रतेत्याशङ्क्याऽऽह। कालादीति। ईशता निग्रहानुग्रहयोः स्वतन्त्रतेति यावत्। ज्ञानस्यानन्तरफलत्वात्तत्फले तेषां न विघ्नकर्तृतेत्युक्तमुपेत्य स्वयूथ्यमतमाह। अपीति। अज्ञानामिव तत्त्वज्ञानामपि न ब्रह्मास्मीति ज्ञानसंततिर्ज्ञानस्यानन्तरफलतोपगमादतो न साऽविद्यानिवर्तिकेत्यर्थः॥१५०७॥१५०८॥

अन्त्योऽविद्यापनुद्बोधो रागादिमत्ययोत्थितेः॥
इति चेन्नैतदेवं स्यादाद्येऽनैकान्तिकत्वतः॥१५०९॥

आद्यमेव ज्ञानमज्ञानध्वंसि किमन्त्येनेत्याशङ्क्य प्रागिवोर्ध्वमपि रागादेस्तत्कार्यस्य चदृष्टेर्देहपातकालीनं ज्ञानमज्ञानध्वंसीत्याह। अन्त्य इति। अतो जीवन्मुक्त्यनुपपत्तिरित्याह। इति चेदिति। अन्त्यज्ञानस्य वा तत्संततेर्वाऽज्ञानध्वंसित्वमाद्ये तस्यान्त्यत्वाद्वाऽऽत्मविषयत्वाद्वा तद्ध्वंसित्वमिति विकल्प्योभयत्र दृष्टान्ताभावं मत्वा द्वितीये दोषान्तरमाह। नैतदिति। न चान्त्यज्ञानत्वानुमाने रजतभ्रमवतो निधनकालीनं शुक्तिज्ञानमुदाहरणं तस्य संसारहेत्वज्ञानानिवर्तकत्वान्न चैवं ब्रह्मज्ञानादज्ञाननिवृत्तौ दृष्टान्तासिद्धिरागमात्तत्सिद्धौ क्वचिदुपन्यासस्य लोकदृष्ट्यनुसारित्वादिति द्रष्टव्यम्॥११०९॥

नान्त्याऽविद्यापनुद्बुद्धिरात्मैकविषयत्वतः॥
आद्यात्मबुद्धिवद्धेतोरनैकान्तिकतेक्ष्यते॥१५१०॥

अनुमान विरोधं दोषान्तरं स्फोरयति। नान्त्येति। अन्त्याया बुद्धेरविद्यानिवर्तकत्व -

माद्यायास्तु नेति व्यवस्थामाशङ्क्याऽऽत्मविषयत्वहेतोराद्यबुद्धावनैकान्तिकता पूर्वोक्ता स्यादित्याह। हेतोरिति॥१११०॥

अनैकान्तिकता हेतोस्तद्वत्संततिवादिनः॥
न चाभ्यासात्प्रमाणानि कुर्वन्त्यर्थावबोधनम्॥१५११॥

त्वदनुमानं सिद्धसाधनमन्त्यज्ञानसंततेरविद्याध्वंसित्वस्वीकारादिति कल्पान्तरमाशङ्क्य साऽपि किमन्त्यत्वात्तां निवर्तयत्यात्मविषयत्वाद्वेति विकल्प्योभयत्र दृष्टान्तासत्त्वं मत्त्वा द्वितीये दोषान्तरमाह। **अनैकान्तिकतेति।**अन्त्यज्ञानमज्ञानध्वंसीत्यत्राऽऽत्मविषयत्वहेतोराद्यज्ञानेऽनैकान्तिकतावदन्त्यसंततिस्तदृध्वंसिनीत्यत्राप्यात्मविषयत्वहेतोराद्यज्ञानसंततावनैकान्तिकता तत्र साध्यसिद्धावन्त्यज्ञानतत्संततिवैयर्थ्यादित्यर्थः। किंच सा किं स्वरूपेण तन्निवर्तिका सम्यग्धीद्वारा वा नाऽऽद्य उक्तन्यायादेव तदयोगान्न द्वितीयोऽभ्यासानपेक्षमानोत्थसम्यग्बोधादबोधध्वस्तेरिति मत्वाऽऽह। न चेति॥१५११॥

संबन्धमात्राभिव्यक्तेर्व्यञ्जकत्वात्प्रदीपवत्॥
भोजनादौ न च सति ज्ञानसंततिरिष्यते॥१५१२॥

मानानामभ्यासं विनाऽर्थावबोधित्वे हेतुमाह। संबन्धेति। दीपवन्मानस्य व्यञ्जकत्वात्तत्संबन्धमात्रान्मेयव्यक्तेर्न तत्राभ्यासापेक्षेत्यर्थः। किंच ज्ञानसंततिरविच्छिन्ना विच्छिन्ना वा सम्यग्धीहेतुरिति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। भोजनादाविति॥१११२॥

तदन्तरायबाहुल्यात्सुषुप्तादौ च नेष्यते॥
प्रत्यक्प्रमेयपूर्वैव सर्वासां नो यतो धियाम्॥
सूतिराम्रेडनं तस्मात्सिद्धमात्मधियः सदा॥१५१३॥

तत्र हेतुमाह। तदन्तरायेति। ज्ञानसंततिप्रतिबन्धकस्याशनपानादिव्यवहारस्य बहुलत्वादित्यर्थः। अविच्छिन्नज्ञानसंतत्ययोगे हेत्वन्तरमाह। सुषुप्तेति। आदिपदेन मूर्छाप्रलयासंप्रज्ञातसमाधयो गृह्यन्ते। द्वितीये लौकिकात्मज्ञानस्यालौकिकात्मज्ञानस्य वा संततिरिति विकल्प्याऽऽयं प्रत्याह। प्रत्यगिति। अहमितिलोकसिद्धात्मधीपूर्विका सर्वेषामस्माकं सर्वप्रत्ययोत्पत्तिरतो लौकिकात्मज्ञानस्य संततिः सदा सिद्धाऽपि सम्यग्बोधादृष्टेर्न तद्धेतुरित्यर्थः॥१११३॥

ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वान्न कर्त्रनुविधायिता॥
‘शीतोष्णज्ञानवत्तस्मान्नेष्यते ज्ञानसंततिः॥१५१४॥

द्वितीये दोषमाह। ज्ञानस्येति। अलौकिकाखण्डाद्वयप्रत्यग्ब्रह्मधीसंततिर्विध्यधीनपुरुषयत्नादिना कर्तुं न शक्यते ज्ञानस्य मानवस्तुतन्त्रत्वात्तज्जन्ममात्रेण निःशेषकारकोपमर्दाच्चातो यथोक्तधीसंतत्यभावान्नासौ सम्यग्धीद्वाराऽविद्याध्वंसिनीत्यर्थः॥१५१४॥

भोजनादिनिरोधेन संततिश्चेत्समर्थ्यते॥
उक्ता परिहृतिस्तत्र न भूयोऽपि व्यपेक्षते³⁷⁰॥१५१५॥

विच्छिन्नाऽविच्छिन्ना लौकिक्यलौकिकी वाऽनात्मधीसंततिर्विद्याद्वाराऽविद्याध्वंसिनीत्युक्तं तत्राविच्छिन्नपक्षोक्तं दोषं परिहरन्नाशङ्कते। भोजनादीति। ज्ञानस्य वस्तुतस्त्रत्वादित्यत्र परिहृतमेतदित्याह। उक्तेति॥१११५॥

क्षुत्पिपासापरिम्लानचेतस्त्वान्नितरां न सा॥
भोजनादिनिरोधेन³⁷¹ न च तस्याः प्रमेक्ष्यते॥१५१६॥

भोजनादिनिरोधमङ्गीकृत्योक्तं समाधिं स्मारयित्वा तन्निरोधस्यैवायोगमाह। क्षुदिति। सति भोजनादौ स्वस्थचित्ततया कथंचन ज्ञानसंततिः सिध्यत्यसति पुनर्भोजनादौ चित्तस्वास्थ्याभावान्न ज्ञानसंततिशङ्काऽपीत्यतिशयं दर्शयितुं नितरामित्युक्तम्। उपेत्यवादेनैव मानाभावेन धीसंततिं धुनीते। भोजनेति॥१११६॥

संतत्यारम्भकधियामियत्तानवधारणात्॥
शाखार्यानिश्चयो दोषः स चानिष्टः प्रसज्यते॥१५१७॥

ज्ञानसंततिर्ज्ञानद्वाराऽज्ञानध्वंसिनीत्यत्र दोषान्तरमाह। संततीति। ईदृशी संततिर्ज्ञानद्वाराऽज्ञानध्वंसिनीति शास्त्रार्थानिश्चये किं बाधकमित्याशङ्क्य शास्त्राप्रामाण्यप्रसक्तिरित्याह। स चेति॥१५१७॥

मतं संततिमात्रत्वे निश्चितिः स्यात्तथाऽपि च॥
अनैकान्तिकता हेतोराद्यसंततिवद्भवेत्॥१५१८॥

आत्मेत्येवोपासीतेतिश्रुतेस्तद्धीसंततिमात्रसद्भावे ततो विद्याद्वाराऽविद्याध्वस्तिरिति शङ्कते। मतमिति। आत्मधीसंततेः सत्त्वेऽपि न साऽऽत्मविषयत्वाद्विद्याद्वाराऽविद्यां निवर्तयत्याद्यद्वित्रिक्षणस्थात्मधीसंततौव्यभिचारान्न चान्त्यात्मधीसंततित्वं प्रयोजकं दृष्टान्ताभावस्योक्तत्वादिति परिहरति। तथाऽपीति॥१५१८॥

समानविषयत्वेऽपि नाऽऽद्याऽविद्यां निहन्ति चेत्॥
ज्ञानसंततिरन्त्या नः सेत्स्यतीत्यत्र का प्रमा॥१५१९॥

व्यभिचारं स्फोरयति। समानेति॥१९१९॥

मरणेऽपि न विश्वासो हिक्किकावशवर्तिनः॥
ज्ञानसंततिनिष्पत्तौ तमोमात्रसमाप्तितः॥१५२०॥

न च दृष्टान्ताभावेऽपि व्यतिरेकव्याप्त्या यथोक्तहेतूनामन्यतमेन विवक्षितं साध्यमनुमेयमिति युक्तमात्मविषयज्ञानत्वस्य तथाविधज्ञानसंततित्वस्य च पूर्ववद्विपक्षवृत्तित्वादन्त्वज्ञानत्वस्य तथाविधसंततित्वस्य चासिद्धत्वादित्याह। मरणेऽपीति। हिक्किकादि-

मरणाव्यभिचारिचिह्नवतोऽतिनिबिडे तमोमात्रे मग्नत्वादवश्यंभाविनि मरणेऽपि न निश्चय आत्मधीतत्संतत्युत्पत्तौ तु का वार्तेत्यर्थः॥१५२०॥

कर्मच्छिद्रेषु कुर्वन्ति येऽपि सम्यग्धियं बलात्॥
नूनं ते नासिकाग्रेण वीक्षन्ते सूर्यमण्डलम्॥१५२१॥

अन्त्यधीतत्संतत्योरज्ञानध्वंसित्वं निरस्य प्रत्यहमनुष्ठानं समाप्यान्तरालक्षणेषु कर्तृत्वादिज्ञानेऽपि बलादेव सम्यग्धीरावर्त्यते ततश्च सहेत्वनर्थध्वस्तिरिति मतान्तरमाशङ्क्याशक्यमिच्छया ज्ञानं कर्तुमित्याह। कर्मेति॥११२१॥

वस्तुतन्त्रं, न हि ज्ञानं नृतन्त्रंलोकवह्निवत्॥
अनन्यज्ञातुकत्वाच्च प्रत्यग्ज्ञानस्य सर्वदा॥१५२२॥

ज्ञानस्येच्छया कर्तुमशक्यत्वं साधयति। वस्त्विति। ज्ञानं हि वस्तुतन्त्रं न पुरुषतन्त्रं द्युलोकेऽग्निदृष्टिर्यथा पुंस्तन्त्रा न तथाऽऽत्मधीरित्यर्थः। आत्मधियो व्यवहारदशायां सदा स्वसाक्षिकत्वाच्च न कर्तव्यतेत्याह। अनन्येति॥११२२॥

न चानिवर्तकं ज्ञानं प्रत्यङ्मोहस्य युज्यते॥
स्वानुभूतिविरुद्धत्वादग्निदाहादिबोधवत्॥१५२३॥

तथाऽपि सा नाज्ञानध्वंसिनी संसारानुदयप्रसङ्गादतो ज्ञानमनिवर्तकमेवेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। अग्निर्न दाहको जलं न शीतमित्यादिप्रयोगे सत्यग्नेर्दाहकत्वमम्भसः शैत्यमित्यादिस्वानुभवादेव बाधवदात्मधीस्तदज्ञानाध्वंसिनीति गीर्विद्वदनुभवविरुद्धेत्यर्थः॥११२३॥

सर्ववेदान्तवाक्यानामेतावन्मात्रनिष्ठतः॥
न चार्थवादता तेषामन्याशेषत्वकारणात्॥१५२४॥

तस्मात्तत्सर्वमभवद्भिद्यते हृदयग्रन्थिरित्यादीनामात्मज्ञानात्तदज्ञानध्वस्तिमात्रे निश्चयेन स्थितत्वात्तद्विरोधाच्च नानिवर्तकत्वमित्याह। सर्वेति। तेषामर्थवादत्वेनाविवक्षितत्वमाशङ्क्याऽऽह। न चेति॥१५२४॥

अहंधीविषयत्वाच्चेत्तेषां स्यादर्थवादता॥
नोक्तत्वात्परिहारस्य न चाहंगम्यताऽऽत्मनः॥१५२५॥

अहंधीगम्ये प्रतीचि तेषां प्रवृत्तेः संवादविसंवादाभ्यां मानत्वायोगादर्थवादतेति चोदयति। अहमिति। मातुरहंधीगम्यता नाऽऽत्मनस्तत्साक्षिणस्तस्य वेदान्ता ब्रह्मत्वं बोधयन्तीति न संवादादिशङ्केत्याह। नोक्तत्वादिति। तमेव स्मारयति। न चेति॥ १५२५॥

अहंबुद्ध्येक्ष्यते प्रत्यक्प्रतीचा चाप्यहंमतिः॥
अन्योन्याश्रयता दोषः स्यादहंवृत्तिवीक्षणे॥१५२६॥

तस्याहंधीगम्यत्वाभावे युक्तिमाह। अहंबुद्ध्येति॥११२६॥

यत एवमतो यो नः प्रत्यक्संमोहहानिकृत्॥
आद्योऽन्त्यः संततो वाऽसौ बोधो मुक्तिफलः स्मृतः॥१५२७॥

विचारफलमुपसंहरति। यत इति। प्रत्यग्ज्ञानस्य तदज्ञानध्वंसित्वमुक्तन्यायाद्यतो युक्तमतः सम्यग्ज्ञानं विशेषजिज्ञासामन्तरेण प्रतीच्यज्ञानतज्जध्वंसि मोचकमित्यर्थः। वाशब्दोऽसंततो वेतिविकल्पान्तरार्थः॥ १५२७॥

यत्तूक्तंज्ञाततत्त्वानामपि रागादिदर्शनात्॥
नाविद्याहानिकृज्ज्ञानमत्र प्रतिविधीयते॥१५२८॥

धीसंतप्तेरन्त्यधियश्चाज्ञानध्वंसित्वायोगादाद्यमेव ज्ञानं तथेत्युक्तम्। संप्रति परोक्तमनूद्योत्तरं प्रतिजानीते। यत्त्विति। अज्ञानामिवेत्यपेरर्थः॥१५२८॥

आरब्धफलशेषैकहेतुत्वाद्देहसंस्थितेः॥
रागादिप्रत्ययोद्भूतिरिषुचक्रादिवेगवत्॥१५२९॥

प्रतिविधानं प्रकटयति। आरब्धेति। येन कर्मणा शरीरमारब्धं तदारब्धफलं तच्छेषमात्रहेतुकत्वाद्विद्वद्देहस्थितेस्तस्य रागाद्याभासो यावदारब्धक्षयं न विरुध्यते तत्क्षये च देहाभासजगदाभासयोरभावान्मुक्तिरित्यर्थः। विद्वद्देहस्थितावविद्यालेशाधीनप्रारब्धकर्मशेषातिरिक्तवस्तुभूतहेत्वभावं वक्तुमेकविशेषणम्। प्रारब्धकर्मणोऽप्यज्ञानजत्वेन निरस्यत्वान्न ज्ञानिनस्ततो देहस्थितिरित्याशङ्क्याऽऽह। इषुचक्रेति। यथा प्रवृत्तवेगस्येप्वादेर्वेगक्षयादेव क्षयस्तथाऽऽरब्धक्षयो भोगादेव भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा संपद्यत इति न्यायान्न ज्ञानादित्यर्थः॥१५२९॥

तस्य³⁷² वृत्तफलत्वान्नो ज्ञानं स्यात्तन्निवृत्तिकृत्॥
अतीतत्वाच्च तद्धान्यै नालमात्मावबोधनम्॥१५३०॥

ज्ञानमनारब्धकर्मवदारब्धमपि कर्मत्वाविशेषात्कुतो न निवर्तयेदित्याशङ्क्याऽऽह।तस्येति। न ज्ञानादारब्धमपि कर्म क्षीयते तस्य फलदानार्थप्रवृत्ततया ज्ञानस्य तदविरोधित्वादविद्यालेशाच्च तदवस्थितेः। ययाऽऽहुः- तिष्ठति संस्कारवशाच्चक्रभ्रमणवद्धृतशरीर इति। अन्यथा जीवन्मुक्तिशास्त्रविरोधादित्यर्थः। फलरूपेणाऽऽरब्धकर्मणो जातत्वात्पृथक्तस्य रूपाभावाश्च न तद्ध्वंसिनीधीरित्याह। अतीतत्वाच्चेति॥१५३०॥

यत्तु स्वात्माश्रयं कर्म ह्यनारब्धफलं भवेत्॥
उत्पित्स्वनागतं कृत्स्नं ज्ञानं हन्ति तदेव नः॥१५३१॥

आरब्धकर्मणो ज्ञानानिवर्त्यत्वे ज्ञानं कर्मनिवर्तकमिति कथं प्रसिद्धिरित्याशङ्क्य तद्विषयमाह। यत्त्विति। स्वात्माश्रयं तत्त्वज्ञानाश्रयाश्रितमिति यावत्। प्रमातृगतं ज्ञानं

कर्मापि तन्निष्ठं तस्य परिणामित्वेन तदाश्रयत्वसंभवादिति हिशब्दार्थः। आरब्धमपि कर्म तादृगिति विशिनष्टि। अनारब्धेति। तस्याफलस्य निवृत्तप्रायत्वं निरस्यति। उत्पित्स्विति। फलात्मना जन्माभिमुखमिति यावत्। तस्य ज्ञानकाले पश्चाच्च संभावनामाह। अनागतमिति। तत्सर्वं ज्ञाननिरस्यमित्यागमप्रसिद्धिस्तद्विषयेत्याह। कृत्स्नमिति॥१५३१॥

अनारब्धफलं कर्म न त्वारब्धफलं यदि॥

निरुणद्ध्यात्मविज्ञानं तदाऽनिष्टं प्रसज्यते॥१५३२॥

सिद्धान्तिनोक्तमनूद्य पूर्ववाद्यनिष्टप्रसङ्गं प्रतिजानीते। अनारब्धेति॥१५३२॥

प्रारब्धात्मफलं नो चेत्कर्म ज्ञानं निवर्तयेत्॥

अनारब्धफलं हन्तीत्यत्रापि स्यान्न निश्चितिः॥१५३३॥

किं तदनिष्टं तदाह। प्रारब्धेति। विमतं न ज्ञाननिरस्यं कर्मत्वादारब्धकर्मवदित्यनुमानादितरदपि न तन्निरस्यमित्यागमविरोधस्ते स्यादित्यर्थः॥१५३३॥

न चेदारब्धकार्येषु ज्ञानस्वातन्त्र्यमिष्यते॥

अनारब्धेषु नितरां पुंसोऽपि स्याद्यथेष्टता॥१५३४॥

कर्मत्वेऽप्यनारब्धस्य तन्निरस्यत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्येतरस्यापि तदापत्तिरन्यथेतरत्रापि न तन्निरस्यत्वमप्राप्तेरित्याह। न चेदिति। नितरामित्यतिशयोक्तिः। किंच त्वत्पक्षे विदुषो यथेष्टचेष्टा स्यात्तस्य वर्तमानदेहपाते देहान्तरारम्भानभ्युपगमादनारब्धस्य ज्ञानादारब्धस्य भोगाद्ध्वस्तेरित्यनिष्टान्तरमाह। पुंसोऽपीति॥१५३४॥

न च तेषु निरुद्धेषु किंचिन्नः स्यात्प्रयोजनम्॥

प्राङ्वृतेर्मुक्त्यसंसिद्धेरबीजत्वाच्च संसृतेः॥१५३५॥

आरब्धकर्मणोऽपि ज्ञाननिरस्यत्वं चेष्टमितरस्य तद्राहित्यं वेति विकल्प्याऽऽद्यं सिद्धान्ती प्रत्याह। न चेति। आरब्धकर्मसु ज्ञानदग्धेषु नास्माकं किंचित्फलमित्ययुक्तं कैवल्यलब्धेरेव फलत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रागिति। न हि ज्ञानोदये सद्यः शरीरं पतति जीवन्मुक्तिशास्त्राद्विद्यासंप्रदायाच्चन च सति देहे विदेहमुक्तिरतो नाऽऽरब्धदाहो ज्ञानादित्यर्थः। तर्हि तस्य देहान्तरारम्भकत्वादमुक्तिरेवेति नेत्याह। अबीजत्वादिति। तस्य भोगाद्ध्वस्तेर्देहान्तरारम्भाख्यबन्धाहेतुत्वान्मुक्तिरित्यर्थः। नेतरो ज्ञानात्तद्दाहस्याऽऽगमसिद्धत्वान्न च विदुषो यथेष्टचेष्टा, तत्प्रापककर्मारब्धे देहे मुक्तिफलज्ञानानुत्पत्तेर्न च नियामकाभावो यथेष्टचेष्टोपनायकाधर्मारब्धे देहे तथाविधचेष्टासंस्कारविशिष्टस्याशुद्धबुद्धेस्तद्विरुद्धज्ञानहेतुशमादिप्रवृत्त्यनुपपत्त्या तदुत्पत्त्ययोगस्यैव नियामकत्वाच्छ्रुतिस्मृत्युपदर्शितविद्वल्लक्षणस्य च यथेष्टचेष्टाप्रतिस्पर्धित्वाज्ज्ञानादूर्ध्वं तत्प्रापकस्य दुर्वचत्वात्तथा तद्धेत्वार-

ब्धकर्मकल्पने तद्वतो ज्ञानित्वस्यासंमतत्वान्न हि तस्य विहितमपि त्यजतो निषिद्धचेष्टेति चकारार्थः॥१५३५॥

सर्वसंहारकाले च निरोधोऽभूदशेषतः॥
तावानपि न पर्याप्तो निरोधो मुक्तयेकथम्॥१५३६॥

अल्पीयोहःसमभ्यस्तो निरोधोऽलं विमुक्तये॥
भावनोपचयान्नापि मुक्तिः स्याद्भङ्गुरत्वतः॥१५३७॥

ज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्वमुपेत्यानारब्धकर्मध्वंसित्वमुक्तम्। अन्ये तु चित्ततद्वृत्तिनिरोधो मुक्तिहेतुर्न ज्ञानमित्याहुस्तत्राऽऽह। सर्वेति। चकारो यथोक्तमतनिरासार्थस्त्वर्थे पठितः। विमतो निरोधो न मुक्तिहेतुर्निरोधत्वात्प्रलयस्थनिरोधवदित्यर्थः। अपरे तु ज्ञाननिरोधौहित्वा ब्रह्मास्मीतिनिरन्तरधीप्रसूतवासनोपचयान्मुक्तिरित्याचक्षते तान्प्रत्याह। भावनेति। स हि मुक्तेर्निमित्तमुपादानं चोभयत्रापि मानाभावं मत्वा द्वितीये दोषान्तरमाह। भङ्गुरत्वत इति। तत्साध्या मुक्तिरपि तादृशी स्यादिति शेषः॥१५३६॥१५३७॥

दुःख्यस्मीत्यपि चेद्ध्वस्ता कोटिकल्पोपबृंहिता॥
अल्पयोभ्यासजा³⁷³साध्वी भावनेत्यत्र का प्रमा॥१५३८॥

ब्रह्मास्मीति भावनाया भङ्गुरत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। दुःखीति। दीर्घकालीनाम्यासजनिताऽपि दुःखित्वभावना निवृत्ता चेदल्पकालीना तद्दर्शिताभ्यासप्रसूतब्रह्मत्वभावना नित्येत्यत्र नास्ति नियामकमित्यर्थः॥१५३८॥

शास्त्रार्थस्य समाप्तेश्चमुक्तिः स्यात्तावता मितेः॥
रागादयः सन्तु कामं न तद्भावोऽपराध्यति॥१५३९॥

कथं तर्हि मुक्तिस्तत्राऽऽह। शास्त्रार्थस्येति। तत्त्वम³⁷⁴स्यादिवाक्यजा धीर्मितिस्ततो मुक्तिः स्याद्ब्रह्म वेदेत्यादिश्रुतेरैक्यज्ञानान्मुक्तिरित्येव तावतोपनिषत्फलावसानादतः शास्त्रप्रामाण्याज्ज्ञानादेव मुक्तिरित्यर्थः। ज्ञानिनोऽपि रागादिदृष्टेर्न ज्ञानं तद्धेतुरित्याशङ्क्य न तद्दर्शनं तद्विरोधि ज्ञानदग्धबीजत्वेनाऽऽभासत्वादित्याह। रागादय इति॥१५३९॥

आगमाद्वेद चेद्ब्रह्म ब्रह्मैव भवतीति हि॥
फलावस्थस्य च सतः कुतो रागादिश्रुतिः॥१५४०॥

नन्वस्मदादेरिवानाभासो रागादिर्विदुषोऽनुवर्तते तत्कार्यदीर्घदृष्टेस्तत्राऽऽह। आगमादिति। ब्रह्मास्मीति श्रुतेर्ज्ञानतो ब्रह्मभावस्याऽऽवश्यकत्वाद्ब्रह्मभूतस्य रागाद्यसंस्पर्शान्न तस्य यथापूर्वं रागादिः सिध्यति सर्वो हि रागादिर्वाधितस्तस्यानुवर्तमानोऽन्यथा

विद्यावैयर्थ्यान्न च तस्य तथापूर्वं तत्कार्यमस्ति यस्य तु यथापूर्वं संसारित्वमित्यादिन्यायादित्यर्थः॥१५४०॥

न च ब्रह्मपरिज्ञानहुताशाप्लुष्टमण्वपि॥
संभाव्यते ब्रह्मधियः सर्वान्त्यत्वैकहेतुतः॥१५४१॥

इतश्च विदुषो नानाभासो रागादिरित्याह। न चेति॥१५४१॥

सम्यग्ज्ञानविरुद्धा धीर्न चैकात्म्यं विजानतः॥
उत्पद्यते निर्विषया विषयाशयहानतः॥१५४२॥

नान्त्या ब्रह्मधीः परस्तादपि ततो भूयसीनामनात्मधियामादेहपाताद्भावादित्याशङ्क्याऽऽह। सम्यगिति। तत्र हेतुः। निर्विषयेति। हेतुं साधयति। विषयेति। विषयाणामाशयः समुदायस्तस्यासत्त्वादिति यावत्। यद्वा विषया यस्मिन्बाह्यकरणद्वारकवृत्तिद्वारेणाऽऽशरते तस्यान्तःकरणस्याभावादित्यर्थः॥१५४२॥

लोकेऽनिर्ज्ञाततत्त्वस्य मिथ्याधीरुपजायते॥
प्रध्वस्ततत्त्वतमसः कुतः स्यात्कारणादृते॥१५४३॥

विदुषो न मिथ्याधीर्विषयसमुदायान्तःकरणयोरभावादित्युक्त्वा हेत्वभावाच्चेति सामान्यन्यायोक्तिपूर्वकमाह। लोक इति। व्यवहारभूमौ शुक्त्यादितत्त्वमजानतो रजतमेतदित्याद्या मिथ्या बुद्धिरुत्पद्यते विज्ञातशुक्त्यादितत्त्वस्य तु पुंसो नासावस्ति हेत्वभावात्तथैव ब्रह्मविदो न युक्त्या मिथ्याधीरित्यर्थः॥१५४३॥

सम्यग्ज्ञानेऽपि चेत्सा स्यादविश्रम्भः प्रसज्यते॥
एवं सत्यप्रमाणत्वं मितेश्चापि प्रसज्यते॥१५४४॥

विदुषो मिथ्याज्ञानाभावमुक्त्वा विपक्षे दोषमाह। सम्यगिति। शास्त्रोत्थज्ञानादूर्ध्वमपि मिथ्याधियः सत्त्वे शास्त्रे विश्वासाभावात्तदर्थं प्रवृत्तेरसामञ्जस्ये दोषान्तरमाह। एवं सतीति॥१५४४॥

सम्यङ्मिथ्याधियोर्यस्माद्विशेषो नोपलभ्यते॥
व्यवहारस्य लोपोऽतः सर्वस्य स्यादसंशयः॥१५४५॥

मानस्यामानत्वे सर्वव्यवहारहानिरिति फलितमाह। सम्यगिति॥१५४५॥

सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तिसमनन्तरमेव च॥
शरीरपातः कस्मान्नेत्येत्तच्चाप्यपहस्तितम्॥१५४६॥

ज्ञानेनाज्ञानध्वस्तेस्तत्कार्यमिथ्याज्ञानस्य सविशेषस्य³⁷⁵ बाधितत्वान्न विदुषो रागादिरित्युपपाद्य ज्ञानान्मोक्षे तज्जन्ममात्रेण शरीरं पतेत्तत्स्थितिहेत्वभावादिति सद्योमुक्तिमतं दूषयति। सम्यग्ज्ञानेति॥१५४६॥

पूर्वोक्तेनैव न्यायेन वक्तव्यं नावशिष्यते॥
ज्ञानोत्पत्तावतो ध्वस्तिः सर्वेषामपि कर्मणाम्॥१५४७॥

तस्यापहस्तितत्वे हेतोर्वाच्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। पूर्वेति। प्रारब्धकर्मणा देहस्थितेःसद्यस्तत्पातो विदुषो नाऽऽप्नोतीत्यर्थः। आरब्धकर्मणा देहस्थितिमुपजीव्येतरेषां ज्ञानध्वस्तिमुपसंहरति। ज्ञानेति॥१५४७॥

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन॥
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा॥१५४८॥

तत्र भगवद्वाक्यं प्रमाणयति। यथेति॥१५४८॥

सर्वदृष्टान्तसारूप्यप्रसक्तौ तन्निषेधकृत्॥
तावदेव चिरं तस्येत्यपवादः श्रुतीरितः॥१५४९॥

ज्ञानाग्निः सर्वकर्मणीति ज्ञानात्कर्मक्षयं ब्रुवता³⁷⁶ तस्मादेव मुक्तिरुक्ता तत्र च्छान्दोग्यश्रुतिं मानत्वेनावतारयति। **सर्वेति॥**१५४९॥

नेत्रबन्धविनिर्मोकादुपदेशः स्मृतिं प्रति॥१५५०॥

ततस्तदर्थग्रहणमनुष्ठानं ततः परम्॥
स भूरिगत्युपचयाद्ग्रामाद्ग्रामान्तरं व्रजेत्॥१५५१॥

कोऽसौ दृष्टान्तः कथं वा तद्गतसर्वसादृश्यं दार्ष्टान्तिके प्राप्तं कथं च तन्निषेधकोऽपवादः श्रुत्युक्त इति तत्र दृष्टान्तस्वरूपमाह। नेत्रेति। गान्धारो हि प्राप्तदेशान्तरस्ततो गृहीतबहुधनः स्वीयानेव गन्धारानागच्छन्नध्वनि बद्धाक्षस्तस्करैरपहृतधनो वने निसृष्टस्तस्याऽऽध्वनिं श्रुत्वा कश्चित्पथिकस्तदभ्याशमेत्य नेत्रबन्धननिर्मोकपूर्वकमीप्सितदेशप्रापकमार्गस्मृतिमुद्दिश्योपदिदेश ततस्तदर्थे श्रोतुर्ज्ञानं ततो गतिरिति क्रमेणेष्टदेशं श्रोता प्रतिपद्यते स च यथोपदेशं बहुगत्या ग्रामाद्ग्रामान्तरं गच्छन्दीर्घतरेण कालेन गन्धारान्प्राप्नोतीत्यर्थः॥१५५०॥१५५१॥

सम्यग्ज्ञातोपदेशार्थः स्वयं च प्रतिभानवान्॥
द्राघीयसा स कालेन गन्धारान्प्रतिपद्यते॥१५५२॥

पण्डितो मेधावीति विशेषणे दृष्टान्तनिविष्टे तत्र पण्डितपदार्थमाह। सम्यगिति। मेधावीत्यस्यार्थमाह। स्वयं चेति॥१५५२॥

यथैवमेवेहापि स्याद्य इहाऽऽचार्यवान्नरः॥
निःशेषदृष्टान्तोक्त्यर्थप्रसक्तिविनिवृत्तये॥
अपवादं³⁷⁷ श्रुतिरियं तस्य त्विति जगाद नः॥१५५३॥

दृष्टान्तमनूद्य तद्गतसर्वार्थस्य दार्ष्टान्तिके प्रसङ्गमाह। यथेति। इहेत्येका सप्तमी

तावदधिकृतान्परा तु मुक्तिमधिकरोतीति विवेक्तव्यम्। गान्धारवन्मोक्षे विदुषोऽप्यनुष्ठानविशेषप्रसङ्गो दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोस्तुल्यत्वादतो न केवला धीर्मुक्तिहेतुरित्यर्थः। संप्रत्यपवादमुदाहरति। निःशेषेति। सर्वस्य दृष्टान्तवाक्यार्थस्य दार्ष्टान्तिके प्रसक्तौ तन्निवृत्तये तस्य तावदेव चिरमितिश्रुतिरस्मान्प्रति प्रसङ्गस्यापवादमवादीदित्यर्थः॥१५५३॥

तस्य त्वेवंविदः पुंसस्तावदेव चिरं भवेत्॥
यावदैकात्म्यसंमोहपट्टको नापनीयते॥१५५४॥

तदेव स्फुटयन्वाक्यं व्याचष्टे। तस्येति। भवेन्मुक्तिरिति शेषः॥१५५४॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानजन्मनो³⁷⁸ नातिरेकभाक्॥
प्रत्यङ्मोहाभिनहनध्वं³⁷⁹सश्चाप्यन्यथामतेः॥१५५५॥

प्रकृतां जीवन्मुक्तिमेव प्रकारान्तरेण साधयति। प्रत्यगिति। अभिनहनं बन्धनमावरणमिति यावत्। अन्यथामतेश्चमोहकार्यतया निवृत्तिस्तथैवेति योजना॥१५५५॥

तस्माद्याथात्म्यविज्ञानसमुत्पत्तेः पुरैव तु॥
आत्माज्ञानं सकार्यं स्यात्तस्य बाध्यत्वकारणात्॥१५५६॥

बुद्धीद्धो बोधो बोधेद्धा³⁸⁰ वा बुद्धिरज्ञानादिध्वस्तिरित्यत्र फलितमाह। तस्मादिति। प्रागेव तद्विषयव्यवहारदृष्टिरुक्तेत्येतदनुग्राहिकां श्रुतिं वक्तुं तुशब्दः। ज्ञानादूर्ध्वमज्ञानाद्यभावे हेत्वन्तरमाह। तस्येति। सति बाधकोपनिपाते बाध्यस्य नावस्थानसिद्धिरित्यर्थः॥१५५६॥

यस्मिन्प्राप्ते यद्भवति तत्तस्मात्स्यात्कथं पुरा॥
अन्त्यं तस्मात्परिज्ञानं सर्वबाध्यस्य बाधकम्॥१५५७॥

अविद्या सह कार्येण नाऽऽसीदस्ति भविष्यतीति वदता प्रागप्यज्ञानादिहानेरिष्टत्वात्पूर्वं तत्सत्त्वमूर्ध्वं तदसत्त्वमित्येतत्पूर्वोत्तरविरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। यस्मिन्निति। न हि रजतादिनिवृत्तिः शुक्त्यादिज्ञाने भवन्ती प्रागिष्यते, तथैव वाक्योत्थज्ञाने सत्यज्ञानादिहानं न तत्तस्मात्पूर्वं स्यात्पूर्वमज्ञानादिव्यवहारः पश्चात्तदभावव्यवहार एवंदृष्ट्यनुसारी भावाभावव्यवहारो, वास्तवस्तु नाऽऽसीदस्ति भविष्यतीति व्यवहारस्तन्न पूर्वापरविरोध इत्यर्थः। ज्ञानोत्पत्तावज्ञानादिदाहाद्देहाद्याभासस्य च भोगादारब्धक्षये हेत्वभावादेवास्थितेरद्वैतधियः सिद्धमन्त्यत्वमित्युपसंहरति। अन्त्यमिति। अन्त्यत्वं व्यक्तीकर्तुं विशिनष्टि। सर्वेति॥१५५७॥

ऋणिनोऽप्यस्य देवाद्या नेशते ब्रह्मवेदिनः॥
इत्युक्तं किंनिमित्तं चेत्तत्र प्रतिविधीयते॥१५५८॥

स्वयूथ्यप्रत्युक्तां जीवन्मुक्ति व्यवस्थापयता ज्ञानफले प्रतिबन्धाभावः साधित इदानीं देवादीनामुत्तमर्णत्वेऽपि विद्याफलप्रतिबन्धे न सामर्थ्यमिति सिद्धान्तिनोक्तमनूद्य हेतुं पृच्छति। ऋणिनोऽपीति। निमित्तं प्रतिजानीते। तत्रेति॥१५५८॥

न विज्ञानात्मयाथात्म्यं प्रत्यृणित्वं भवेद्यतः॥
अविद्याविषयं तत्स्यात्तस्य कर्तुत्वकारणात्॥१५५९॥

तेषामुत्तमर्णत्वं विद्वद्विषयमविद्वद्विषयं वा नाऽऽद्य इत्याह। नेति। तस्य कर्तृत्वाद्यभावं हेतुमाह। यत इति। अतस्तद्विषये तेषामनैश्वर्यमुचितमिति शेषः। द्वितीयमङ्गी करोति। अविद्येति॥१५५९॥

यत्र वा अन्यदित्यादि तथाच श्रुतिशासनम्॥
ध्वस्ताविद्यस्य तन्नस्यात्तस्यैकात्म्यस्वभावतः॥१५६०॥

अविदुषोऽस्ति कर्तृत्वादीत्यत्र मानमाह। यत्रेति। विदुषो न कर्तृत्वादीत्यत्रापि मानमाह। ध्वस्तेति। यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूदितिश्रुतेरित्यर्थः॥१५६०॥

न चेहाविदुषोऽपि स्यादृणित्वं हेत्वसंभवात्॥
न किंचिन्नः³⁸¹ सुरैः प्रत्तमृणित्वं येन नो भवेत्॥१५६१॥

अधमर्णत्वमविदुषोऽङ्गीकृत्य तद्विषये देवादीनामुत्तमर्णत्वमुक्त्वा तदपि नास्तीत्याह। न चेति। इह देवादिष्विति यावत्। हेत्वसंभवं साधयति। नेत्यादिना। पवनवर्षादिप्रदानं तु स्वाधिकारकृतमीश्वराज्ञाधीनं नास्माकमृणित्वमापादयितुमलमन्यथा स्वाधिकारप्रच्युतिप्रसङ्गाद्भीषाऽस्मादित्यादिश्रुतेरिति भावः॥१५६१॥

वचनादिति चेन्नैवं तदुक्तेरर्थवादतः॥
अवदानविधेः शेषो ह्यर्थवादो हि तद्वचः॥१५६२॥

त्रिभिर्ऋणवाञ्जायत इत्यादिश्रुतेरविदुषोऽधमर्णतेति शङ्कते। वचनादिति। तन्न स्वातन्त्र्येणमानमर्थवादत्वात्सोऽरोदीदित्यादिवदतो न तद्विवक्षितार्थसाधकमित्याह। नैवमिति। अर्थवादत्वं समर्थयते। अवदानेति। यथा निवीतं मनुष्याणामित्युपवीतस्तुत्यर्थोऽर्थवादो न विधिरुपपद्यते तद्देवलक्ष्ममेव तत्कुरुत इति विधिनाऽस्यैकवाक्यत्वात्तथा तद्दवदानैरेवावदयत इत्यवदानशेषोऽयमर्थवादो यन्मनुष्याणामृणित्ववचनमित्यर्थः। अर्थवादस्य विधिशेषत्वं देवा वै देवयजनमध्यवसायेत्यादौ प्रसिद्धमिति वक्तुमेको हिशब्दः। द्वितीयस्तु यथोक्तदृष्टान्तप्रदर्शनार्थः॥१५६२॥

विद्वांसं प्रति नेशाना यदि देवादयो मताः॥
कस्मिन्विषय ऐश्वर्यं तेषां स्यात्सोऽधुनोच्यते॥१५६३॥

मनुष्याणां पशुलोकत्वश्रवणेऽपि देवादिभिस्तद्विद्याफले मुक्तौ प्रतिबन्धो न शक्यते

कर्तुं विद्या चाऽऽद्यैवाविद्याध्वंसिन्यन्त्यायास्तत्संततेश्च तदयोगाद्विदुषो रागादिदृष्टेश्चाऽऽभासत्वात्तत्फलमावश्यकमित्युक्तम्। इदानीं देवादीनां विदुष्यस्वातन्त्र्ये कुत्र स्वातन्त्र्यमिति पृच्छति। विद्वांसमिति। अथ योऽन्यामित्याद्यवतारयति। सोऽधुनेति। अब्रह्मविदि निग्रहानुग्रहस्वातन्त्र्यं देवादीनां प्रपञ्चयतेऽनन्तरवाक्येनेत्यर्थः॥१५६३॥

प्रामाण्यं कर्मकाण्डस्य यस्मिन्विषय इष्यते॥
अविद्याविषयः साक्षादथ योऽन्यामितीर्यते॥१५६४॥

आविद्ये साध्यसाधनत्वादौ कर्मश्रुतेर्मानत्वं चोच्यते तेनैवेत्यर्थान्तरमाह। प्रामाण्यमिति। प्रत्यक्षादेरागमेतरप्रमाणस्याविद्याविषये प्रामाण्यवदितिदृष्टान्तद्योतनार्थं साक्षादित्युक्तम्॥१५६४॥

सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ कर्मकार्यसमाप्तितः॥
नापेक्षा कर्मकाण्डे स्यात्तत्मामाण्यकृतार्थतः॥१५६५॥

नन्वाविद्ये कर्मादौ न तत्प्रामाण्यं विदुषोऽपि कर्मापेक्षत्वान्न हि कश्चित्क्षणमपीत्यादिस्मृतेः श्रुतयोऽपि समुच्चितं ज्ञानं मुक्तिहेतुमाहुस्तत्राऽऽह। सम्यगिति। ऐक्यज्ञाने स्वर्गादेर्बाधितत्वात्कर्मकाण्डे तदर्थे वा विदुषो नापेक्षा कृत्याभावाज्ज्ञानात्प्रागेव तत्प्रामाण्यस्य व्यावहारिकस्य सिद्धत्वादथवा सति ज्ञाने कर्मकार्यस्य बुद्धिशुद्धेस्तद्धेतोरादावेव लब्धत्वात्तत्कर्मकाण्डप्रामाण्यस्य चरितार्थत्वान्न पुनस्तस्मिन्नपेक्षा युक्ता³⁸²फलाभावाज्जनकादेर्बाधितं कर्म दर्शितं न मे किंचन दह्येतेत्यादिदर्शनात्स्मृतिश्चाज्ञ विषया तस्य कार्यं न विद्यतइति च वक्ष्यति ‘कुर्याद्विद्वानिति चाज्ञं प्रवर्तयितुमेवोक्तं यद्यदाचरति श्रेष्ठ इत्यादिदर्शनात्समुच्चयवचनानि च क्रमसमुच्चयार्थान्यन्यथा नान्यः पन्था न कर्मणेत्यादिनिषेधविरोधस्तस्मादाविद्ये कर्मादौ कर्मश्रुतेर्मानतेति भावः। आविद्यविषयत्वे तस्या रूप्यादिधीवदमानतेत्याशङ्क्य व्यावहारिकमानत्वस्याध्यक्षादिवदुपपत्तेर्मैवमित्याह। तदिति। रूप्यादिधीस्तु न ज्ञानमविद्या वेद्यैः सह भ्रम इत्युपगमादिति द्रष्टव्यम्॥१५६५॥

प्रकृतैकात्म्यविद्याया व्युत्थानायाथगीरियम्॥
न हि संगच्छते विद्याविद्यायोगं विरोधतः॥१५६६॥

अब्रह्मविदि देवादिस्वातन्त्र्यमाविद्ये च कर्मादौ कर्मकाण्डमानतेत्यर्थद्वयं वक्तुमुत्तरं वाक्यमिति तात्पर्यमुक्त्वाऽथशब्दार्थमाह। प्रकृतेति। प्रकृतादुत्तरस्य विच्छेदकरणे हेतुमाह। न हीति। विरोधतो निवर्त्यनिवर्तकभावादित्यर्थः॥१९६६॥

प्रतीच्यनन्य एकस्मिन्नविद्यापिहितेक्षणः॥
अनन्योऽप्यात्मनो भिन्नामुपास्ते देवतां नरः॥१५६७॥

योऽन्यामित्यादेरर्थमाह। प्रतीचीति। त्रिविधभेदाभावो विशेषणयोरर्थः। स्वाविद्याच्छन्नदृष्टित्वं हेतूकृत्य भेददृष्टिमाह। अविद्येति। उपासितुर्वस्तुतो देवताया भिन्नत्वं निरसितुमनन्योऽपीत्युक्तम्॥१९६७॥

अन्योऽसाविति वाक्येन व्याख्योपासापदस्य तु॥
भेददर्शनमेवात उपास्त इति भण्यते॥१५६८॥

कीदृशमुपासनं न तावच्छास्त्रीयं न स वेदेतिवाक्यशेषान्नापि लौकिकं भेददर्शनं तत्रोपास्त्यप्रसिद्धेस्तत्राऽऽह। अन्योऽसावितीति। शास्त्रीयोपास्तिव्यावृत्त्यर्थस्तुशब्दः। न चोपासनाशब्दो लौकिके भेददर्शने न प्रयुज्यत उपास्ते राजानमित्यादौ दर्शनादिति भावः॥१५६८॥

किं मूलं भिन्नदृष्टेः स्यादिति श्रुत्या तदुच्यते॥
न स वेदेत्यविद्येयं नामरूपप्रपञ्चकृत्॥१५६९॥

आकाङ्क्षापूर्वकं वाक्यान्तरमादत्ते। किं मूलमिति। न स वेदेति श्रुत्येति संबन्धः। तदर्थमाह। अविद्येति। तस्यामनुभवं प्रमाणयति। इयमिति। तत्रैव कार्यलिङ्गकमनुमानमाह। नामेति॥१५६९॥

आत्मविद्याग्रहग्रस्तः संहतस्तज्जवस्तुभिः॥
स एष पशुतामेति देवादीनां स्वकर्मभिः॥१५७०॥

वाक्यान्तरमवतारयितुं भूमिकामाह। आत्मेति। अविद्वानाविद्यब्राह्मण्याद्यभिमानवान्यागादिभिरुपकुर्वन्देवादीनां पशुत्वमेति न तु विद्वानित्यर्थः॥१५७०॥

बहूपकारकृद्यद्वद्वागवादिलौकिकः पशुः॥
देवादीनां तथाऽविद्वान्पशुः स्यादुपकारकृत॥१५७१॥

यथा पशुरिति दृष्टान्तं व्याचष्टे। बहूपकारेति। एवमित्यादिदाष्टन्तिकं विभजते। देवादीनामिति। अविद्वानिति च्छेदः॥१५७१॥

एकैकस्वामिको लोके गवादिः पशुरिष्यते॥
ततोऽप्यतिशयः पुंसां सर्वलोकोपकारिता॥१५७२॥

वाक्यान्तरमवतारयितुं भूमिकां कुर्वन्गवादिवैसादृश्यं नरपशोदर्शयति। एकैकेति॥१५७२॥

एकैकक्रियया लोक एकैकस्वामिकः पशुः॥
अनेकैः संहतश्चैवं कदाचिदुपकारकः॥१५७३॥

यथा हेत्यादिदृष्टान्ततात्पर्यमाह। एकैकेति। लोके गवादिरेकैकाधिष्ठितो दोहनाद्येकैकक्रियया कदाचिदेकैकस्याधिष्ठातुरुपकरोति कदाचिदनेकैः संभूय वहनादिक्रियो -

पकारकस्तं पाल्यतीत्यर्थः। एकैकस्य पशोरसंहतस्योपकारकत्ववदिति वक्तुमेवमित्युक्तम्‌॥१५७३॥

भूरिक्रियावांस्तु नरस्तथाऽनेकेशवरोऽवशः॥

एकैको निखिलं विश्वं विभर्त्यज्ञोदिवानिशम्‌॥१५७४॥

एवमित्यादिदार्ष्टन्तिकतात्पर्यमाह। भूरीति। उक्तदृष्टान्तादविद्वानेकैकोऽनेकदेवाद्यधिष्ठितः संस्तदधीनः सन्दानयागादिक्रियावानशेषं देवादिकं पालयतीयर्थः॥१५७४॥

अस्यैवार्थस्य दृष्टान्तो यथा हेत्यभिधीयते॥

यत एवमतो युक्तं देवादेर्भृशमप्रियम्‌॥१५७५॥

यथा पशुरित्यनेनैवेष्टसिद्धौकिं यथा हेत्यादिनेत्याशङ्क्य लोकपशोर्मनुप्यपशोर्यथोक्तं विशोषं वक्तुमित्याह। अस्येति। एकस्मिन्नेवेत्यादिवाक्यमवतारयितुं पातनिकामाह। यत इति। इज्यादिभिर्नरस्य देवाद्युपकारकत्वाद्व्रह्मज्ञानेन पशुत्वाद्व्युत्थाने देवादेर्महषदुःखं युक्तमित्य्थ॥१५७९॥

अपि भूरिपशोः पुंस एकस्मिन्नपि तस्करैः॥

ह्रियमाणे पशौतीव्रं दुःखं समुपजायते॥

किमु सवेस्वहरणे वक्तव्यं दुःखकारणम्‌॥ १५७६॥

वाक्यं व्याकरोति। अपीति॥१५७६॥

सर्वस्वतुल्ये नृपशौ व्रह्मधीपरिमोपिणा॥१५७७॥

ह्रियमाणे महदुःखं तस्मादेषां तदप्रियम्‌॥

यद्ययोक्तं परं ब्रह्म मनुष्या विद्युरञ्जसा॥१५७८॥

तस्मदेषामित्यादेरर्थमाह। सर्वस्वेति॥१५७७॥१५७८॥

सर्वाधिकारहेत्वग्निब्रह्मज्ञानस्य जन्मनि॥

अव्यावृत्ताननुगतात्प्रतीचोऽन्यन्न शिष्यते॥१५७९॥

परिमोषित्व॑ ब्रह्मधियः साधयति। सर्वेति। सर्वस्मिन्कर्मण्यधिकारः स्वामित्वेन संबन्धस्तत्रहेतुरभिमानस्तस्य सहेतोराग्निरिव यद्व्रह्मज्ञानं तस्य जन्मनि सति सर्वस्य प्रत्य

जत्रत्वेनावसानात्परिमोषित्वंब्रह्मधियः स्फुटमित्यर्थः॥१५७९॥

नावशिष्यत एतस्मात्तदविद्योत्यमण्यापि॥

प्रध्वस्तत्वादविद्याया ब्रह्मात्मज्ञानवह्निना॥१५८०॥

ज्ञाने सत्यज्ञानाभावेऽप्यर्थान्तरं सत्यादित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। एतस्मात्प्रतीचोऽन्यदिति संबन्धः। कारणमन्तरेण कार्यं स्थातुमसमर्थमित्यर्थः॥१५८०॥

क्रियावद्भिर्हि कौन्तेय देवलोकः समावृतः॥

न चैतदिष्टं देवानां मर्त्यैरपरि वर्तनम्‌॥१५८१॥

ब्रह्मज्ञानात्पशुत्वध्वस्त्या मनुष्याणामुत्कर्षो देवाद्यप्रियहेतुरित्युक्त्वा मनुष्योत्कर्ष देवा न मृप्यन्तीत्यत्र व्यासवाक्यं प्रमाणयति। क्रियावद्भिरिति। सुकृतिभिरावृतत्वाभावे तस्य कदाचिदुद्वासप्रसङ्गादिति हिशब्दार्थः।ते हि मनुष्याणां देवलोकस्थितिमपि न मृप्यन्ते तेषां विद्यया निर्वाणाप्तिं सुतरामेवेति भावः॥१५८१॥

तस्मान्मुमुक्षुर्देवादीन्सम्यगाराध्य कर्मभिः॥

उन्मुक्तबन्धनस्तैः सन्नापित्सेज्ज्ञानमात्मनः॥१५८२॥

देवादीनां मनुष्येषु ब्रह्मज्ञानस्याप्रियत्वे तन्मुमुक्षा विफलेत्याशङ्कय देवाद्यप्रियवाक्येन ध्वनितं दर्शयति। तस्मादिति। मनुष्याणां विद्याप्तौ देवादीनां विघ्नकर्तृत्वसंभवादित्यर्थः। आराधनस्य सम्यक्त्वं शास्त्रानुसारित्वम्।आपित्सेदाप्तुमिच्छेदिति यावत्॥१५८२॥

तद्विपक्षस्तु यो वालो बलादेव मुमुक्षति॥

स्वर्गादेरपि विभ्रष्टां नरकं स निगच्छति॥१५८३॥

मुमुक्षुरद्वैतदर्शनमाकाङ्क्षन्द्वैतदर्शनानुकुलदेवाद्याराधनाय न स्पृहयतीत्याशङ्क्याऽऽह। तद्विपक्षस्त्विति। देवाद्याराधनपराङ्मुखस्य विवेकवैराग्यादिशून्यम्य तत्प्रसादं विना ज्ञानायोग्य स्याकस्मादेव मुक्तिमिच्छतस्तद्धेत्वभावान्न मुक्तिर्न वाऽभ्युदयो मुमुक्षुत्वादेव तद्धेत्वभावादतः

स नरकमात्रपात्रं स्यादित्यर्थः॥१५८३॥

प्रमादिनां वहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः॥

संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः॥१५८४॥

ननु तदाराधनाभावेऽपि कुतो मुमुक्षोनीर कित्वं न हि मुमुक्षाऽनर्थफला मोक्षशास्त्रविरोधान्न चानर्थध्वंसेच्छया प्रवृत्तोऽनर्थमृच्छतीत्याशङ्क्य बहिर्मुखस्य निषिद्धाचरणीध्रौव्यादफला मुमुक्षेति मत्वाऽऽह। प्रमादिन इति। श्रवणादिषु मनःसमाधानवैधुर्य प्रमादः स च चेनमा बाह्यार्थप्रावण्ये हेतुस्तच्च परोत्कर्षासहिष्णुत्वे कारणं तच्च कलहकुतूहलित्वे निदानं प्रमादे हेतुर्देवादिभिरनाराधितैर्दूषितधीत्वमिति विभागः। अपिस्तु कैमुतिकन्यायार्थः॥१५८४॥

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते॥

न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति॥१५८५॥

संन्यासिनो निषिद्धचेष्टाद्वाराऽनिष्टापत्तिश्चेदागमिकसंन्यासस्य सम्यग्धीहेतुत्वं न म्यात्तथा चाऽऽगमव्याहतिरित्याशङ्क्य तन्मात्रं वा तद्विशेषो वा धीहेतुरिति विकरूप्याऽऽद्यंभगवद्वाक्येन निराचष्टे। न कर्मणामिति। कर्मत्यागमात्रान्नैष्कर्म्याभावेऽपि तन्मात्राज्ज्ञानं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति॥ १५८५॥

क³⁸³षायंपाचयित्वा तु श्रेणीस्थानेषु च त्रिषु॥

प्रव्रजेञ्चपरं स्थानं पारिव्राज्यमनुत्तमम्॥१५८६॥

अस्तु तर्हि कर्मभिः शुद्धबुद्धेः संन्यासो धीहेतुरिति द्वितीयमाशङ्कयाङ्गीकुर्वन्क्रमसंन्यासविषयं व्यासवाक्यं पठति³⁸⁴। कषायमिति। शुद्धबुद्धेरेव पारिव्राज्येऽधिकारो नान्यस्येति तुशब्दार्थः। श्रेणीस्थानेषु सोपानस्थानीयेप्वाश्रमेष्विति यावत्। तेष्ववस्थित्वेति चकारार्थः। द्वितीयश्चकारो वैराग्यं पारिव्राज्यहेतुरिति समुच्चयार्थः। अनुत्तममनतिशयपुमर्थसाधनं पारिव्राज्यं प्रव्रजेद्गच्छेदिति संबन्धः। परं स्थानं कैवल्यमुद्दिश्येति शेषः॥१५८६॥

भावितैः करणैश्चायं वहुसंसारयोनिषु॥

आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे॥१५८७॥

कथं तर्हि ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेदित्यक्रमसंन्यासश्रुतिस्तत्राऽऽह। भावितैरिति। वैराग्यद्वारेति दर्शयितुं चशब्दः। वैशब्दोऽवधारणार्थः। मोक्षं तद्धेतुज्ञानार्थमाश्रममिति यावत्॥१५८७॥

तमासाद्य तु मुक्तस्य दृष्टार्थस्य विपश्चितः॥

त्रिष्वाश्रमेषु कोऽन्वर्थो भवेत्परमभीप्सतः॥१५८८॥

सोपानारूढस्यावरोहवत्पारिव्राज्यमाप्तस्यापि पूर्वाश्रमेष्वनुष्ठानेच्छया प्रवृत्तिमाशवयाऽऽह। तमासाद्येति। तुशब्दो दर्शितशङ्काव्यावृत्त्यर्थः। विपश्चितो विवेकवैराग्यादिमतोऽनतिशयं पुमर्थमिच्छतो मोक्षाश्रमं प्राप्तस्य श्रवणादिना दृष्टतत्त्वस्य जीवन्मुक्तस्याऽऽरब्धशेषेण देहाद्याभासमनुभवतो न पूर्वाश्रमेष्वर्थो येनाऽऽरूढपातीत्याशङ्केत्यर्थः॥१५८८॥

इत्येवं भगव

द्यासवचांस्यत्र सहस्रशः॥

श्रूयन्ते न्यायदृब्धानि तस्मात्तान्यादराच्छ्रयेत्॥१५८९॥

शुद्धबुद्धेः संन्यासो धीहेतुरित्यत्रोक्तं मानमुपसंहरति। इत्येवमिति। तेषामुपकरणन्यायसाहित्येन मानत्वं सूचयति। न्यायेति। कर्मणामीश्वरार्पणबुद्ध्याऽनुष्ठितानां फलं धीशुद्धिः शुद्धधीश्च विवेकादियुक्तस्त्यक्तकर्मा मुक्तिहेतुं ज्ञानमात्रमिच्छन्गुरुपादावनुसृत्य श्रवणादि करोति नान्यदिति न्यायः। अतो देवताराधनादिपरः शुद्धधीर्व्यासादिवाक्यप्रामाण्यात्तत्त्वज्ञानमुद्दिश्य कर्माणि संन्यस्य श्रवणादीन्यावर्तयेदित्याह।तस्मादिति। उक्तं च भाष्ये—–तस्मान्मुमुक्षुर्देवताराधनतत्पर इत्यादि॥१५८९॥

शास्त्रार्थः सूत्रितस्तावदात्मेत्येवेति यत्नतः॥

उक्तश्च तस्य सूत्रस्य संबन्धः सप्रयोजनः॥१५९०॥

ब्रह्म वा इदमित्यादिवाक्यस्यातीतेन संबन्धं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। शास्त्रार्थ इति। ब्रह्मविद्येति यावत्। यत्नतो विधित्रयनिराकरणेनेत्यर्थः। ननु³⁸⁵ब्रह्मविद्यायाः संबन्धः कः किंच फलमित्याशङ्कय तदाहुरित्यादिनोक्तमनुवदति। उक्तश्वेति। सूत्रस्य सूत्रितज्ञानस्येति यावत्। तस्य फलेन साध्यसाधनत्वं संबन्धोऽधिकारिणाऽऽश्रयाश्रयित्वमैक्येन विषयविषयित्वमिति विभागः। सर्वभावश्च तत्फलमिति विभागः॥१५९०॥

संसारानर्थहेतुत्वमविद्यायाश्च वर्णितम्॥

योऽन्यामित्यादिवाक्येन तत्कार्यमपि सूत्रितम्॥१५९१॥

अविद्यासूत्रे वृत्तं कीर्तयति। संसारेति। तादृगनर्थो भेददर्शनं चशब्दादविद्याऽपि कार्यद्वारा दर्शितेत्यर्थः। यथा पशुरित्यादिनोक्तं दर्शयति। तत्कार्यमिति। तच्छव्दोभेददर्शनविषयः॥१५९१॥

विद्यावत्सह कार्येण विद्याऽपीह सूत्रिता॥

सामर्थ्याद्विस्तरस्तस्या आऽध्यायान्तादिहोच्यते॥१५९२॥

संबन्धप्रयोजनाभ्यां सह विद्या सकार्या चाविद्या सूत्रितेति योऽर्थो विस्तरेणोक्तस्तमेव संक्षिपति। विद्यावदिति। इहेति पूर्वग्रन्थोक्तिः। सूत्रद्वयस्य प्रागेव व्यक्तत्वमस्तीति वक्तुं हिशब्दः। वृत्तमनूद्येोत्तरस्य तेन संगतिमाह। सामर्थ्यादिति। उत्तरग्रन्थस्य तदुक्तिशक्तिदृष्टेरिति यावत्। तस्याः सूत्रितसकार्याविद्याया इत्यर्थः। इहेत्यध्यायशेषोक्तिः॥१५९२॥

यथोक्तात्मानभिज्ञो योऽविद्याकार्याभिमानवान्॥

पशुवद्देवताः पाति स जुहोत्यादिकर्मभिः॥१५९३॥

कथमुत्तरम्य सकाविद्यायां स्वशक्त्याऽन्वितावयवत्वं तत्राऽऽह॥**यथेति।**तदा- त्मानमेवावेदित्युक्तात्मनोऽज्ञानादज्ञानकार्ये देहादावहं ममाभिमानभागी यागहोमादिभिरज्ञो देवादीनां मनुष्याणां पशुवदुपकरोतीत्ययमर्थोऽनन्तरग्रन्थेन भातीत्यर्थः॥१५९३॥

आऽध्यायावसितेस्तस्मादविद्याया विभूतयः॥

वक्ष्यन्ते विस्तरंणातः परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥१५९४॥

यस्मादृक्तार्थस्यानन्तरग्रन्थे दर्शनात्तस्य सकार्याविद्यायामन्वितावयवत्वं तस्मात्तदारम्भस्तां प्रपञ्चयितुमित्युपसंहरति। आऽध्यायेति। अध्यायशेषतात्पर्यमुक्त्वाऽनन्तरवाक्यमवतारयति। अत इति। यतः सकार्याविद्याप्रपञ्चार्थः शेषोऽतोऽविद्याविवर्तचा तुर्वर्ण्यसृष्टिप्रकटनायानन्तरग्रन्थ इत्यर्थः॥१५९४॥

अस्यैवार्थस्य सिद्ध्यर्थमग्रिसर्गादनन्तरम्॥

इन्द्रादिसर्गः प्राङ्नोक्तो मोहकार्यविवक्षया॥१५९५॥

अथेत्यभ्यमन्थदित्यत्रानुग्राहक देवतासर्गं प्रक्रम्याग्नेरेक सृष्टिरुक्ता नेन्द्रादीनामत्र त्वविद्यां प्रस्तुत्य तेषां सोच्यते तत्र कः श्रुतेरभिप्रायस्तत्राऽऽह। अस्येति। पूर्वमग्निसर्गानन्तरमिन्द्रादिसर्गो वाच्योऽपि नोक्तः फलाभावादिह त्वविदुषस्तत्कार्यवर्णाद्यभिमानिनः कर्माधिकृतिरित्यस्यार्थस्य प्रतिपत्त्यर्थं तस्याऽऽविद्यत्वविवक्षया सव्युत्पाद्यत इत्यर्थः॥ १५९९॥

*³⁸⁶परिपू³⁸⁷रणाय सृष्टेस्तु ह्यग्निसर्गः पुरोदितः॥

यत एवमतोऽविद्याकार्योऽनर्थोऽखिलो भवेत्॥१५९६॥

अग्निसर्गोऽपि तर्हि तद्वदत्रैव वाच्योऽविद्या कार्यत्वाविशेषादित्याशङ्कयाऽऽह। परिपूर³⁸⁸णायेति। तस्येतरवदाविद्यत्वे तुल्येऽपि फलवशात्प्रागुक्तिरित्यर्थः। अग्निसृष्टिवाक्यव्याख्यानकालेऽपि दर्शितमेतदिति वक्तुं हिशब्दः। अग्निसृष्टेर्वाच्यताद्योती तुशब्दः। इन्द्रादिसृष्टेराविद्यत्वे फलितमाह। यत इति। यतः सर्वः सर्गो रज्जुसर्पवदविद्याविलासोऽतः सोऽनर्थः स्यादिति योजना॥१५९६॥

इन्द्रादिसर्गस्तत्रैव तच्छेषत्वात्समीक्ष्यताम्॥
अविद्याकार्यसिद्ध्यर्थमिह त्वस्य प्रपञ्चनम्॥१५९७॥

प्रजापतेः सृष्टिपूर्तये चेदग्निसृष्टिस्तत्रोक्ता हन्तेन्द्रादिसर्गोऽपि तत्रैव वाच्योऽन्यथा तदपूर्तेरित्याशङ्कयाऽऽह। इन्द्रादीति। प्रजापतिसृष्टिप्रक्रियायामिन्द्रादिसृष्टेर्द्रष्टव्यत्वे हेतुस्तच्छेषत्वादिति। तर्हि तत्रोक्तस्य कस्मादत्रोक्तिः पुनरुक्तेरित्याशङ्कयास्यैवार्थस्येत्यत्रोक्तं स्मारयति। अविद्येति। न चाविद्याकार्यत्वसिद्ध्यर्थमिन्द्रादिसर्गवदग्निसर्गमपीहैवोक्त्वा तत्र सृष्टिपूर्त्यर्थमुपसंहृत्योच्यतामिति वाच्यमग्निसृष्टेरपि तत्रानुक्तौ संग्राहकाभावादुपसंग्रहासिद्धौ प्रजापतिसृष्टेरपूर्तिप्रसङ्गान्न चैवमिन्द्रादिसृष्टिं तत्र सृष्ट्वा तत्राग्निसृष्टिरुपलभ्यतामिति युक्तमग्निप्राधान्यस्य वक्ष्यमाणतया तेनेतरोपलक्षणस्य युक्तत्वादिति द्रष्टव्यम्॥१५९७॥

स्रष्टृ यज्जगतः पूर्वमात्मैवे³⁸⁹त्यभिशब्दितम्॥

तदग्न्य³⁹⁰ाद्यभिमान्यत्र ब्रह्मेति व्यपदिश्यते॥१५९८॥

पूर्वोत्तरग्रन्थयोः संगतिमुक्त्वा ब्रह्मेत्यादेरर्थमाह। स्रष्ट्रिति। आत्मैवेदमग्र आसीदित्यत्र यदात्मशब्देनोक्तं स्रष्टृ ब्रह्म तदग्निं सृष्ट्रा तद्रूपं ब्राह्मणत्वजात्यभिमानवदस्मिन्वाक्ये ब्रह्मशब्देनोच्यते तावन्मात्रं क्षत्रादिसर्गात्पूर्वं संवृत्तमित्यर्थः॥ १५९८॥

ब्रह्मैकजात्यवच्छिन्नं यस्मादग्रे व्यवर्तत॥

नानेकजातिमद्धेतुकर्मणेऽलं ततो भवेत्॥१५९९॥

एकमेवेत्यस्यार्थमाह। ब्रह्मेति। स्रष्टृत्वेनाऽऽदिष्टं ब्रह्म ब्राह्मणत्वजातिमात्रविशिष्टमिति यावत्। अग्रे क्षत्रादिसर्गात्पूर्वमित्यर्थः। तदेकमित्यादेरर्थमाह। नानेकेति। ब्रह्मक्षत्राद्यनेकजातिमद्व्यक्तिकार्यस्य कर्मणः सिद्धये क्षत्रादिरहितं तद्ब्रह्म यस्मान्न शक्तं तस्मात्सहायत्वेन क्षत्रादि सृष्टमिति योजना॥१५९९॥

चातुर्वर्ण्यप्रसाध्यं सन्नैकजातिप्रसाधनम्॥

कर्मालं सिद्धये लोके शिबिकोद्वहनं यथा॥१६००॥

कथं कर्भानेकजातिमद्धेतु ब्राह्मणत्वजातिमन्मात्रसाध्यं किं न स्याद्बृहस्पतिसववत्तत्राऽऽह। चातुर्वर्णेति। बृहस्पतिसवोऽपि पालयित्राद्यभावे न शक्यो निर्वर्तयितुमिति क्षत्रादिसृष्टिरिति भावः। चतुर्भिः साध्यं नैकेन सिध्यतीत्यत्र दृष्टान्तमाह। लोक इति॥१६००॥

गृहीतिरभिषिक्तानामिन्द्रादीनां श्रुतौ श्रुता॥

श्रेयांरूपप्रसिद्ध्यर्थं क्षत्रस्येत्यवगम्यते॥१६०१॥

यान्येतानीत्यादिवाक्याभिप्रायमाह। गृहीतिरिति। क्षत्रस्योत्तमत्वख्यापनार्थं श्रुतावभिषिक्तेन्द्रादिग्रहणमित्यर्थः॥१६०१॥

धर्मान्तैः³⁹¹सहितैर्यस्मात्कर्म सिध्यति नान्यथा॥

तेन तेन विना शक्तमतस्तत्तदची

क्लृपत्॥१६०२॥

ननु ब्रह्मणा कर्त्रा क्षत्रेण पालयित्रा सर्वकर्मनिर्माणसंभवात्किमिति वैश्यादिसृष्टिरुच्यते तत्राऽऽह। धर्मान्तैरिति। यथा ब्रह्म पालयित्रभावे कर्म कर्तुं नेष्टे तथा द्रव्यार्जकाद्यभावेऽपि तेनापेक्षितं सर्वं ससर्जेत्यर्थः॥१६०२॥

ब्रह्मासृजद्यतः क्षत्रमात्मनोऽप्यतिवीर्यवत्॥

वलवत्क्षत्रतस्तस्मान्नान्यद्भूतमिहेष्य³⁹²ते॥१६०३॥

श्रेयोरूपमत्यसृजति क्षत्रस्योत्कृष्टत्वमादिष्टं तस्यैव स्पष्टीकरणार्थमभिषिक्तग्रहणमित्युक्तम्। कथं तस्योत्तमत्वं ततोऽपि ब्राह्मणस्योत्कर्षादित्याशङ्कय तस्मादित्यादि व्याचष्टे। ब्रह्मेति। व्यवहारभूमौ क्षत्रम्य बलवत्तरत्वमनुभवसिद्धमित्यर्थः॥१६०३॥

तस्माच्च ब्राह्मणोऽधस्ताद्राजसूये महाक्रतौ॥

आसन्दी स्थमुपास्ते त्वं³⁹³ राजन्ब्रह्मेति संभ्रमात्॥१६०४॥

तस्य बलवत्त्वेऽपि कथमुत्तमत्वं क्षत्रं हि ब्रह्म पुरोधाय सर्वत्राधिक्रियत इत्याशङ्कय तस्माद्ब्राह्मण इत्यादेरर्थमाह। तस्माच्चति। चकारोऽवधारणे। क्षत्रस्य बलित्वेनोत्तमत्वं तच्छब्दार्थः। अधस्ताद्रुमौ स्थितः सन्निति यावत्। आसन्दीशब्देन विशिष्टो मश्चो गृह्यते। संभ्रमस्तात्पर्यम्॥१६०४॥

ब्रह्मेति श्रावितो राज्ञा ब्रह्मा प्रत्याह तं नृपम्॥

त्वमेव राजन्ब्रह्मेति क्षत्रे तयश आत्मनः॥१६०५॥

दधाति भास्वद्ब्रह्माख्यं यस्मिन्सर्वे प्रतिष्ठितम्॥

क्षत्रस्य योनिर्ब्रह्मेदं क्षत्रं ह्याविरभूत्ततः॥१६०६॥

उपास्तिप्रकारं प्रकटयन्राजसूयाभिषिक्तेनेत्यादिभाष्यं विभजते। ब्रह्मेतीति। उक्तेऽर्थे क्षत्र एवेत्यादिवाक्यं पातयति। क्षत्र इति। आत्मनो ब्राह्मणस्य पुरोहितस्येति यावत्। यशःशब्दार्थमाह। भास्वदिति। क्षत्राख्यं यशस्ततोऽपि भास्वदित्याशङ्कयाऽऽह। यस्मिन्निति। ब्राह्मणस्य क्षत्रं प्रति नीचत्वोपगमात्कुतो ब्रह्माख्ये यशसि क्षत्रादि प्रतिष्ठितमित्याशङ्कय सैषेत्यादि व्याकरोति। क्षत्रस्येति। योनित्वं साधयति। क्षत्रं हीति। न हि पुरोहितं विना क्षत्रं संभवतीत्यर्थः॥१६०५॥१६०६॥

यतोऽतो यद्यपि क्षत्रं ब्राह्मण्यं प्रतिपद्यते॥१६०७॥

परमत्वं तथाऽप्यन्तं राजसूयक्र³⁹⁴तोः पुनः॥

उपनिश्रयति ब्रह्म गुणभावेन पूर्ववत्॥१६०८॥

तयोर्ब्राह्मण्यस्य तुल्यत्वात्कुतोऽवान्तरभेदः क्षत्रमपि क्रतुकाले ब्राह्मण्यं प्राप्नोतीत्याशङ्क्य तस्माद्यद्यपीत्यादेरर्थमाह। यत इति। क्षत्रस्य ब्राह्मणाधीनत्वं प्रागुक्तं पञ्चम्यर्थः॥१६०७॥१६०८॥

ब्रह्मैव चान्ततः क्षत्रमुपनिश्रयतीत्यतः॥

ऋतुकालैव ब्रह्माप्तिः क्षत्रस्येत्यवसीयते॥१६०९॥

राजसूयकत्वनुष्ठानात्पूर्वं क्षत्रस्य न ब्रह्मत्वमुत्तरकालं त्वस्ति तत्काले प्राप्तस्यापायहेत्वभावादित्याशङ्कयाऽऽह। ब्रह्मेति॥१६०९॥

स्वां योनिमिति हेतूक्तिः कार्यं कारणसंश्रयम्॥

न हि कारणतोऽन्यत्र वृत्तिः कार्यात्मनः क्कचित्।

ब्रह्मैक

कारणो राजा तस्माद्ब्रह्मैव संश्रितः॥१६१०॥

भवतु क्रतुकालैव तस्य ब्रह्मत्वाप्तिस्तथाऽपि तदभिषिक्तं क्षत्रं न ब्रह्मगुणत्वं गच्छति हेत्वभावादित्याशङ्कय स्वां योनिमित्यस्यार्थमाह। स्वामिति। अनेन वाक्येन क्रत्वनुष्ठानोत्तरकालमपि क्षत्रियस्य ब्राह्मणगुणत्वे हेतुरुच्यत इत्यर्थः। तस्य ब्रह्मकार्यत्वेऽपि कुतस्तद्गुणत्वं तत्राऽऽह। कार्यमिति। त³⁹⁵स्य कार्यविशेषत्वेन स्वातन्त्र्यमाशङ्कय व्याप्तिविरोधमाह। न हीति। सामान्यन्यायं प्रकृते योजयति। ब्रह्मेति॥१६१०॥

यस्तु बाहुबलोन्मत्तः स्वां योनिं ब्राह्मणं नृपः॥
वाङ्मात्रेणापि सक्रोधोहिनस्तीह प्रमादतः॥१६११॥

क्षत्रस्य ब्रह्माभिभवे दोषश्रवणाश्च तस्य तद्गुणत्वमिति वदन्य उ एनं हिनस्तीत्यस्यार्थमाह। यस्त्विति। शस्त्रादिकृतब्रह्महिंसाया दुश्चिकित्सत्वं सूचयति। वाङ्मात्रेणेति। प्रामादिकपरिहासपर्युदासार्थमाह। सक्रोध इति। इहेत्यपराधवैधुर्यावस्थोक्तिः। बुद्धिपूर्वकाधिक्षेपे पापाधिक्यं द्योतयति। प्रमादत इति॥१६११॥

ब्रह्मोपमर्दनात्पापः प्रागपि क्रूरकर्मकृत्॥

ततोऽपि पापात्पापीयान्स स्याद्ब्रह्मापवादतः॥१६१२॥

स्वां योनिमृच्छतीत्यस्यार्थमनुवदन्नीयसुन्प्रत्ययार्थमाह। ब्रह्मेति। पूर्वमपि पापहेतुमाह। **क्रूरेति॥**१६१२॥

उत्तमाभिजनोपेतं भूर्युदारगुणं द्विजम्॥

यथा श्रेयांसं हिंसित्वा पापीयान्स्यात्तथैव सः॥१६१३॥

यथेत्यादि व्याचष्टे। उत्तमेति। अभिजात्योपेतमपि दोषवन्तं शिक्षयन्नैव दोषभागीत्याशयेनाऽऽह। भूरीति। सर्वथाऽपि ब्रह्म क्षत्रेण पुरस्कर्तव्यमन्यथा प्रत्यवायादिति भावः॥१६१३॥

सृष्ट्वाऽपि चतुरो वर्णान्व्यवस्थाकारणं विना॥

कर्मणे नैव पर्याप्तं ब्रह्माभूत्पूर्ववत्ततः॥१६१४॥

ब्रह्मक्षत्रादिरूपाणि यतोऽतीत्यासृजत्प्रभुः॥

श्रेयोरूपस्ततो धर्मः सर्वानप्यनुशास्त्यसौ॥१६१५॥

ननु चातुर्वर्ण्येसृष्टे तावतैव कर्मानुष्ठानसिद्धेरलं धर्मसृष्ट्येत्याशङ्कय स नैवेत्यादेरर्थमाह। सृष्ट्वेति। क्षत्रस्य व्यवस्थापकत्वेऽपि क्रूरतया व्यवस्थापकान्तरमपेक्षितमिति विवक्षित्वोक्तं व्यवस्थाकारणं विनेति। पूर्ववत्क्षत्रादिसर्गात्प्रागिवेत्यर्थः। तच्छ्रेयोरूपमि

त्यादेरर्थमाह। तत इति। सर्वव्यवस्थापकव्यतिरेकेण कर्मानुष्ठानायोगादिति यावत्। श्रुतौ तच्छब्दो ब्रह्मविषयः। धर्मप्राशस्त्यफलमाह।सर्वानिति॥१६१४॥१६१५॥

तदेतत्सृष्टं धर्माख्यं क्षत्रस्याधिपतेरपि॥

प्रशास्तृतद्भयाद्यस्मात्क्षत्रं भीतं प्रवर्तते॥१६१६॥

क्षत्रस्य सर्वप्रशास्तृत्वप्रसिद्धेर्मैवमित्याशङ्कय तदेतदित्यादेरर्थमाह। **तदिति।**धर्मस्य क्षत्रप्रशास्तृत्वे हेतुमाह। तद्भयादिति। न हि बलवदपि क्षत्रं मर्यादामतिक्रामति धर्मेण नियमितत्वादिति भावः॥१६१६॥

क्षत्रस्यापि यतो धर्मः साक्षादधिपतिस्ततः॥

धर्मादन्यन्महद्भूतं न भूतं न भविष्यति॥१६१७॥

तस्माद्धर्मादित्यादि व्याचष्टे। क्षत्रस्येति। साक्षान्नियामकान्तरं विनेति यावत्। न हि तस्य सर्वनियामकस्य नियामकान्तरापेक्षा पूर्वपूर्वापेक्षया नियन्तृत्वादिति भा³⁹⁶वः॥१६१७॥

श्रेयोरूपप्रसिद्ध्यर्थेप्रसिद्धिरुपवर्ण्यते॥

अथो इत्यादिना धर्मविशिष्टत्वावबुद्धये॥१६१८॥

अथो इत्यादेस्तात्पर्यमाह। श्रेयोरूपेति। आद्यपादार्थमेव स्फुटयति। धर्मेति॥१६१८॥

आशंसते बलीयांसमवलीयानपि स्वयम्॥

धर्म बलं समाश्रित्य जेतुं लोके तथा यथा॥१६१९॥

राज्ञा बलेनाल्पवलो बलीयांसं कुटुम्बिनम्॥

जेतुमाशंसते तस्माद्धर्मः स्याद्बलवत्तमः॥१६२०॥

धर्मवैशिष्ट्यसिद्ध्यर्थं लोकप्रसिद्धिवाद्यनन्तरवाक्यमिति तात्पर्यमुक्त्वा तद्योजयति। आशंसत इति। यथा राज्ञैवमित्यस्यार्थमाह। तथेति। धर्ममाश्रित्याल्पबलस्यापि बलवन्तं प्रति जेतुं प्रवृत्तिरस्तीति लोकप्रसिद्धिमुक्त्वा फलितमाह। **तस्मादिति॥**१६१९॥१६२०॥

बलीयसाऽपि राज्ञेह स्पर्धमानोऽवलोऽपि सन्॥

जेतुमुत्सहते भूपं धर्मात्मकबलाश्रयात्॥१६२१॥

यथेत्यादेरर्थान्तरमाह। बलीयसेति। इह विवादविषये सतीति यावत्। तथाऽन्यत्रापि धर्मस्योत्कर्षसिद्धिरिति शेषः॥१६२१॥

एतदेव यतो ज्यायो रूपं धर्मेत्युदाहृतम्॥

रूपान्तरेभ्यः सर्वेभ्यस्तद्धि सत्यात्मकं यतः॥१६२२॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। एतदिति। यतो धर्मसंज्ञितं रूपं सत्यात्मकमेवातस्तत्क्षत्रादिभ्यः श्रेष्ठमेवेति योजना। हिशब्दोऽवधारणे। एको यतः शब्दोऽतः शब्दपर्यायः॥१६२२॥

तस्यास्य धर्मरूपस्य कार्यकारणतां मिथः॥

यो वै स धर्म इत्युक्त्या वक्तुं प्रववृते श्रुतिः॥१६२३॥

कथं धर्मस्य सत्यत्वं धर्मो हि पुरुषधर्मो वचनधर्मः सत्यत्वमित्यवान्तरभेदादित्याशङ्कयवाक्यान्तरमादत्ते। तस्येति। अतो मृद्घटवत्तयोरेकतेति शेषः॥१६२३॥

प्रयोगलक्षणो योऽयं श्रुतिस्मृत्युदितो मतः॥

स धर्म इति विज्ञेयः सत्यं शास्त्रार्थलक्षणम्॥१६२४॥

एकत्वमनेकत्वं वा नाज्ञातयोरित्युभयविवेकपरं यथेत्यादिभाप्यं विभजते। प्रयोगेति॥१६२४॥

अक्षरानुगतोऽप्यर्थी यदि संशय्यते तदा॥

नित्यप्रयोगरूपोत्थविज्ञानात्तद्विनिश्चितिः॥१६२५॥

अग्निहोत्राद्यनुष्ठीयमानं कर्म धर्मो यो यागमनुतिष्ठति तं धार्मिकमाचक्षते स च श्रुतिस्मृतिशिष्टाचारदृष्टत्वान्न प्रत्याख्यानमर्हति तदेव शास्त्रेण गम्यमानं सत्यमिति रूपविवेकेऽपि कथं तयोर्मिथो हेतुहेतुमद्भावेनैकतेत्याशङ्कय धर्मस्य सत्यं प्रति हेतुत्वमाह। अक्षरेति। शास्त्रार्थसंशये शिष्टव्यवहारान्निश्वयो यथा यववराहादिशब्देषु तथाच धर्मस्य सत्यहेतुत्वसिद्धिरित्यर्थः॥१६२५॥

प्रयोगेऽपि च संशीतौ वाक्यार्थज्ञानसंश्रयात्॥

निर्णुदेत्संशयं प्राज्ञ एवमन्योन्यहेतुता॥१६२६॥

सत्यस्य धर्म प्रति हेतुत्वमाह। प्रयोगेऽपीति। धर्मविषये संशये शास्त्रार्थवशान्नियो यथा चैत्यवन्दनादिव्युदासेनाग्निहोत्रादावतः सत्यस्य धर्महेतुतेत्यर्थः। वार्तिकाभ्यामुक्तं निगमयति। **एवमिति॥**१६२६॥

यथा प्रयोगमुल्लङ्घ्य व्याख्यातुं शक्नुयात्सुधीः॥

यथाशास्त्रं तथोल्लङ्घ्य कर्तुं शक्नोत्यथापरः॥१६२७॥

अन्योन्यहेतुत्वोक्तिर्धर्मसत्ययोरैकार्थ्यमित्युक्तं त³⁹⁷त्रैव फलान्तरं वक्तुं पातनिकां करोति। यथेति। शिष्टाचारमतिक्रम्य शास्त्रार्थोक्तिसामर्थ्ये बुद्धिबाहुल्यं हेतुमाह। सुधीरिति। अनुष्ठानमतिक्रम्य शास्त्रार्थोक्तिवदित्याह। तथेति। शास्त्रमनादृत्याऽऽचारे धार्ष्ट्यहेतुरित्याह। **अथेति॥**१६२७॥

अतथ्यान्यपि तथ्यानि दर्शयन्तीह वादिनः॥

समे निम्नोभतानीव चित्रकर्मविदो जनाः॥१६२८॥

ननु शिष्टाचारमुल्लङ्घ्य शास्त्रार्थोक्तिर्वा श³⁹⁸ास्त्रमुपेक्ष्यानुष्ठानं वा न युक्तं तयोर्मिथोविरुद्धत्वात्तत्राऽऽह। अतथ्यानीति। इहेत्यन्योन्यविवादावस्थोच्यते। तत्र प्रतिपादनकुशलत्वं हेतुमाह। वादिन इति। अन्यथाभूतस्यान्यथाख्यापनमन्यत्रापि दृष्टमित्याह। सम इति॥१६२८॥

शास्त्रार्थस्तत्प्रयोगश्च यदा त्वन्योन्यसंश्रयात्॥

प्रवर्तते तदा कर्तुर्न प्रमादो मनागपि॥१६२९॥

कथं तर्हि ज्ञानानुष्ठानयोर्नियमस्तदभावे पुमर्थासिद्धेस्तत्राऽऽह।शास्त्रार्थ इति। यदा धर्मसत्ये मिथो नियामके तदा कर्तुर्ज्ञातुश्च न दोषसंभावनेत्यर्थः॥१६२९॥

नायं धर्म इति ज्ञेयो योऽयं सृष्टाविहेरितः॥

क्षत्रादिनियमाशक्तेस्तस्याचैतन्यरूपतः॥१६३०॥

तच्छ्रेयोरूपमित्यादौ धर्मशब्देन प्रसिद्धोऽपूर्वाख्योऽचेतनोऽर्थो गृहीतः, संप्रति न

तस्य तच्छब्देन विवक्षा किंतु सृष्टौ नियामको धर्मो, न चाचेतनस्य तत्सामर्थ्यमतो न पूर्वोक्तो धर्म इत्याह। नायमिति। तत्र हेतुमाह। **क्षत्रादीति॥**१६३०॥

देवता तु ह्यधिष्ठात्री धर्मोऽस्मीत्यभिमानिनी॥

सैवेह सृज्यते धात्रा नियमार्थमसिद्धये॥१६३१॥

कस्त³⁹⁹र्हीह धर्मशब्देनोच्यते तत्राऽऽह। देवतेति। तुशब्दो यथोक्ताद्धर्माद्देवतायां विशेषद्योतनार्थः।तस्याः श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणलोकेषु प्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। इह सृष्टौ नियमाख्यार्थस्य सिद्ध्यर्थमिति यावत्॥१६३१॥

धर्मस्यैव तु रूपेण देवता रूपिणी मता॥

तन्नाम्ना नामवत्येवं देवतान्तरयोजना॥१६३२॥

ननु देवताया नामरूपहीनाया न धर्मशब्दता न हि सा शब्दातिरिक्ता चेतनाऽस्ति मानाभावान्मन्त्रादीनां च स्वार्थातात्पर्यादत आह। धर्मस्येति। साधितं हि देवतारूपं देवताधिकरणे। त्वदिष्टस्य च धर्मस्य नामरूपे स्तो, न वा स्तश्चेत्तदभिमानिदेवतायामपि ते स्तां,न चेन्नामादिहीनस्य तस्य धर्मशब्दवाच्यतावद्देवतायामपि स्यादिति भावः। यथा धर्मशब्दो देवतामाह तथाऽन्यादिशब्दोऽपि देवतान्तरे युज्यते ऽनुग्राहकसृष्टेर प्रस्तुतत्वादित्याह। **एवमिति॥**१६३२॥

एकैव देवता तस्मान्नामरूपाद्युपाधिभिः॥

आभाति बहुरूपेव तत्पराधीनचेतसाम्॥१६३३॥

सृष्टानां देवतानामैक्यं नानात्वं वा? नाऽऽद्ये सृष्टिभेदो, द्वितीयेऽद्वैतहानिरित्याशक्याऽऽह। एकैवेति। तस्मात्सदेव सोम्येत्यादेरागमादिति या⁴⁰⁰वत्। भेदधियो गतिमाह। नामेति। किं चातत्त्वविदामेव तद्भेदधीर्नेतरेषामित्याह। तदिति। सद्रूपमद्वि

तीयं ब्रह्म तच्छब्दार्थः॥१६३३॥

यथोक्तार्थोपसंहार उत्तरार्थविवक्षया॥

ब्राह्मणस्य पुराऽनुक्तेस्तदुक्त्यर्था परा श्रुतिः॥१६३४॥

धर्मशब्दस्य विवक्षितमर्थमुक्त्वा तदेतद्ब्रह्मेत्यादेस्तात्पर्यमाह। यथोक्तेति। उत्तरस्यार्थस्य विवक्षया चातुर्वर्ण्यस्योपसंहारश्चेदनेन क्रियते तर्हि कोऽसावुत्तरोऽर्थो विवक्षितस्तत्राऽऽह। ब्राह्मणस्येति। देवेषु क्षत्रादीनामेवोक्तत्वादथेत्यभ्यमन्यदित्यत्राग्नेरुक्तत्वेऽपि तस्य तेषु ब्राह्मणत्वस्यानुक्तत्वात्तत्कथनार्था तदग्निनैवेत्याद्या श्रुतिरित्यर्थः॥१६३४॥

देववर्णविभागस्य मनुष्येष्वपि भव्यते॥

विनियोगो यथोक्तोऽयं वर्णानां प्रविभागशः॥१६३५॥

तस्याः श्रुतेरर्थान्तरमाह। दैवेति। अग्निजन्मोक्त्यैव देवेषु ब्राह्मणो निर्दिष्टस्तेषु क्षत्रादिश्वेन्द्रादिरुक्तस्तथाच यथा देवेषु ब्रह्मक्षत्रादीनां विभागशो विनियोगः संबन्धो वर्णितस्तथा तस्य देवसंबन्धिवर्णविभागस्य मनुष्येष्वपि विभागशः संबन्धस्तदग्निनेत्यादिनोच्यत इत्यर्थः॥१६३५॥

क्षत्रादीनां पुरोक्तत्वादनुक्तेर्ब्राह्मणस्य च॥
को न्वेषु ब्राह्मण इति चोदिते स्यात्परा श्रुतिः॥१६३६॥

ब्राह्मणस्य पुराऽनुक्तेरित्याद्यं पक्षं प्रपञ्चयति। क्षत्रादीनामिति। एषु देवेष्वित्युभयतः संबध्यते॥१६३६॥

देवतायाः समाख्यातो विभागो वर्णसंश्रयः॥
तत्पूर्वको मनुष्येषु विभागस्त्वधुनोच्यते॥१६३७॥

द्वितीयं पक्षं विवृणोति। देवताया इति। तत्पूर्वको दैववर्णविभागान्वित इति यावत्। विभागो वर्णानामिति शेषः॥१६३७॥

यदग्निनाऽभवद्रह्म देवेष्वविकृतं नृषु॥
ब्राह्मणेन तदेवा

भद्रह्मैवाविकृतात्मना॥१६३८॥

पक्षद्वयानुसारेण वाक्यं व्याचष्टे। यदग्निनेति। यत्क्षत्रादिरूपेणाविकृतं स्रष्टृ ब्रह्म देवेष्वग्निं सृष्ट्वा तदात्मनाऽभवत्तदेव मनुष्येषु ब्राह्मणात्मनाऽऽसीद्यद्ब्रह्माऽऽकाशाद्यात्मना विकृतमपि क्षत्रादिरूपेणाविकृतत्वादविकृतरूपेणैवाग्निब्रह्मभावं देवेषु मनुष्येषु चाऽऽपेदे तदेवोभयरूपेण विकृतात्मना देवेष्विव मनुष्येष्वपि क्षत्रादिरूपेणाभूदित्यर्थः॥१६३८॥

या जातिर्ब्राह्मणत्वाख्या साऽग्निरेवेति निश्चितिः॥

जातिरूपण सा स्थित्वा जातिमेव नियच्छति॥१६३९॥

अग्निब्राह्मणयोर्भेदोऽस्ति न वाऽऽद्येऽग्निरूपं ब्रह्मैव ब्राह्मणात्मनाऽभवदित्ययुक्तम्।द्वितीये नियन्तृनियन्तव्यत्वासिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह। या जातिरिति। अभेदे कथं नियन्तृनियन्तव्यत्वमित्याशङ्कयाधिदैवतरूपेण नियन्तृत्वमध्यात्मरूपेण च नियम्यत्वमिति मत्वाऽऽह।जातीति॥१६३९॥

आग्रेयोब्राह्मणश्वातस्तत्संबन्धाच्छ्रुतौ श्रुतः॥

अनुग्रहनियन्तृत्वे ब्राह्मणस्यानितो यतः॥१६४०॥

अग्निब्राह्मणयोर्नियन्तृनियन्तव्यत्वे मानमाह। आग्नेय इति। न केवलमग्निब्राह्मणयोर्नियन्तृनियम्यत्वं किं त्वनुग्राहकानुग्राह्यत्वं चेति वक्तुं चशब्दः। यस्मादग्नेःसकाशाद्ब्राह्मणस्यानुग्रहनियन्तृत्वे तस्मात्तेन नियन्तृनियम्यत्वेनानुग्राहकानुग्राह्यत्वेन च तस्य संबन्धादाग्नेयो वै ब्राह्मण इति श्रुतौ स तथा श्रुत इति योजना॥१६४०॥

नियम्यमा⁴⁰¹नो दै⁴⁰²वेन क्षत्रियेण मनुष्यगः॥
इक्ष्वाकादिरभूत्पूर्वः क्षत्रियस्तद्वदुत्तरः॥१६४१॥

अग्निब्राह्मणवदिन्द्रराजन्ययोरपि नियन्तृनियम्यत्वमैन्द्रो राजन्य इति श्रुत्या दर्शयति। नियम्यमान इति। आदिशब्देन तथैवान्येषामपि वंशद्वयप्रवर्तकानां ग्रहणम्। देवक्षत्रनियमितमनुप्यक्षत्रवद्देवविट्शूद्रनियमितमनुष्यविट्शूद्रयोर्जन्म सूचयति। तद्वदिति॥१६४१॥

ब्रह्मैवाविकृतं यस्मात्पूर्वयोर्विकृतिं पुनः॥
क्षत्रियादौ समापेदे तेनाग्निब्राह्मणाश्रयात्॥१६४२॥

कामितार्थस्य संसिद्धिः कर्मिणां कामिनामिह॥
स्थित्वाऽग्नौ ब्राह्मणे चेह लोकमीप्सन्ति कर्मिणः॥१६४३॥

अग्न्यादिनाऽविकृतस्य ब्रह्मणो विकृतस्य चेन्द्रादिनाऽवस्थानमुक्तमिदानीमविकृतब्रह्मणोऽग्न्यादिरूपेणावस्थानफलं तस्मादग्नावित्यादिवाक्यार्थोक्त्या कथयति। ब्रह्मैवेति। यस्मादाकाशात्मना विकृतमपि ब्रह्म क्षत्रादिरूपेणाविकृतमेवाग्न्यादौ स्थितमितरत्र त्वग्न्याद्यात्मना विकृतमेव तस्मादिहाधिकृत देहे स्थित्वाऽग्नौ ब्राह्मणे च निमित्ते तत्संबन्धिकर्मवशादिह फलविषये कामिनां तत्प्रेरितकर्मभाजामिष्टाप्तिः स्यादित्यर्थः। लोकेऽपि कृप्यादिकर्म कृत्वा तत्फलं प्रेप्स्यते तद्युक्तमग्न्यादिसंबन्धिकर्मद्वारेष्टाप्तिरित्याह।इहेति॥१६४२॥१६४३॥

कर्मका⁴⁰³र्यश्व लोकोऽत्र ज्ञेयोऽग्न्यादिसमाश्रयात्॥
प्रत्यग्याथात्म्यधीमात्रात्परलोकाप्तिरिष्यते॥१६४४॥

लोक इति परात्मनोऽभिधानं मुख्यवृत्त्येति भर्तृप्रपञ्चास्तान्प्रत्याह। कर्मेति। प्रकृतं वाक्यमत्रेत्युक्तम्। तत्र हेतुमाह। अग्न्यादीति। अग्निब्राह्मणसंबन्धिकर्मसाध्यत्वश्रुतेरित्यर्थः। लोकशब्देन परस्य ग्रहेऽपि तत्साध्यत्वं किं न स्यादत आह। प्रत्यगिति। कर्मादिव्यावृत्त्यर्थं मात्रपदम्॥१६४४॥

अजातशत्रुजनकसुलभादिनिदर्शनात्॥
अविद्योत्थाधिकाराच्च लोकोक्तिर्न परात्मनि॥१६४५॥

ज्ञानस्यैव परप्राप्तिहेतुत्वे श्रौतं लिङ्गमाह। अजातेति। अकर्मिणां सुलभादीनां ज्ञानान्मोक्षश्रुतेस्तदेव तद्धेतुरित्यर्थः।यद्वा ब्राह्मणादिसंबन्धं कर्म कृत्वैव मुक्तिरित्यनियमः। अब्राह्मणेष्वकर्मिषु च जनकादिषु ज्ञानिषु तद्दृष्टेरित्याह। अजातेति। लोकशब्दो नात्र परवाचीत्यत्र हेत्वन्तरमाह। अविद्येति। अविद्याकारणस्येदं प्रकरणं तत्र लोक-

शब्दस्तद्विशेषमेव विषयी करोति न परस्मिन्नात्मनि वर्तितुमर्हत्यन्यथा प्रकरणविरोधः स्यादिति भावः॥१६४५॥

अव्याकृतव्याकरणात्स्वाभिप्रायाञ्च नेष्यते॥
अव्याकृतव्याकरणरूपाभ्यां छाद्यते परः॥१६४६॥

त्वदभिप्रायेणायं लोकशब्दोऽविद्याकार्याधिकारस्थो न पराभिप्रायेणेत्याशङ्कयाऽऽह। अव्याकृतेति। तद्धेत्याद्यविद्यासूत्रं तद्व्याख्यानमथ योऽन्यामित्यादीति भर्तृप्रपञ्चास्तेन तदभिप्रायेणाप्यविद्याकार्याधिकारस्थोऽयं लोकशब्दो न केवलमस्मदभिप्रायेणैवेत्थमुपगतिरित्यर्थः। अव्याकृततत्कार्ययोः परं प्रति व्यञ्जकत्वात्तस्य लोकशब्देन ग्रहेऽप्यविद्याकार्यप्रकरणमविरुद्धमित्याशङ्कयाऽऽह। **अव्याकृतेति॥**१६४६॥

आविष्कृतिस्तनिषेधादन्यदेवेति च श्रुतेः॥१६४७॥

उत्तरत्र स्वशब्देन लोकस्य च विशेषणात्॥
कर्मणां फलमेवात्र लोकशब्देन भण्यते॥१६४८॥

कथं तर्हि तद्व्यक्तिस्तत्राऽऽह। आविष्कृतिरिति। कार्यकारणनिषेधेन परस्य व्यक्तौ मानमाह। अन्यदिति। लोकशब्दस्यात्र कर्मफलविषयत्वे हेत्वन्तरमाह। उत्तरत्रेति। स्वं लोकमदृष्ट्वा प्रतीत्यत्रेति यावत्। लोकस्य परमात्माख्यस्येत्येतत्। अत्र तस्मादग्नावित्यादावित्यर्थः॥१६४७॥१६४८॥

लोकशब्देन संप्राप्तं कर्मकार्यमपेक्ष्य हि॥
स्वगिराऽनात्मनो लोकाद्विशिनश्यात्मरूपकम्॥१६४९॥

पक्षान्तरेऽपि विशेषणं किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। लोकशब्देनेति। स्वपक्षवत्प

रपक्षे प्रकृतव्यावर्त्याभावादनर्थकं विशेषणमिति हिशब्दार्थः॥१६४९॥

स्वत्वेनाव्यभिचारित्वाद्यभिचारादनात्मनः॥
कर्मकार्यनिवृत्त्यर्थमर्थवत्स्याद्विशेषणम्॥१६५०॥

कथमिदं कर्मफलव्यावर्तकत्वेनार्थवदित्याशङ्कयाऽऽह। स्वत्वेनेति। स्वत्वं प्रत्यक्त्वं तेनाव्यभिचारित्वमात्मनोऽस्ति तस्य सर्वप्रत्यक्तमत्वादनात्मनस्तु कर्मकार्यपरा नस्तद्व्यभिचारित्वमतिस्फुटमनस्तद्व्यावर्तकं विशेषणं युक्तमित्यर्थः॥१६५०॥

त्रयाणामपि वर्णानां श्रुतौ संन्यासदर्शनात्॥
ब्राह्मणस्यैव संन्यास इति श्रुत्या विरुध्यते॥१६५१॥

प्रकृतवाक्यस्थस्य लोकशब्दस्य कर्मफलवाचित्वं वदता भाष्यकृता ब्राह्मणस्य जातिमात्रप्राप्त्या पुरुषार्थसिद्धिरुक्ता।ननु जप्येनैव तु संसिध्येदित्यादिस्मृतेस्तन्मात्रादभ्युदयलाभेऽपि कुतस्ततो निःश्रेयससिद्धिस्तत्र पारिव्राज्यदर्शनाच्चेति भाष्यं तत्र

ब्राह्मणग्रहणमविवक्षितं विवक्षितं वाऽऽद्ये तन्मात्रात्पुमर्थसिद्धौ नायं हेतुर्द्वितीयश्चेत्तत्राऽऽह। त्रयाणामिति। श्रुतौ ब्रह्मचर्यं समाप्येत्यादाविति यावत्॥१६५१॥

लिङ्गं च न्यायरहितं प्रामाण्याय न कल्पते॥
ब्राह्मणोक्तिबलात्तस्मात्कामितोऽर्थो न सिध्यति॥१६५२॥

ननु ब्राह्मणाः प्रव्रजन्तीति ब्राह्मणग्रहणसामर्थ्यात्तद्विषये सामान्यश्रुतिर्नियम्यते नेत्याह। लिङ्गं चेति। अस्यार्थः—यद्यपि सामान्य श्रुतेर्बलीयो लिङ्गं तथाऽप्यन्यपरवाक्यस्थपदसामर्थ्यं तत्र्यायाभावे न मानं ब्रह्मचंर्यादेव प्रव्रजेदितिसाधारणविधिविरोधान्न च प्रकृतेरन्यथाभावायोगो न्यायो यद्यपि क्षत्रियो राजसत्वात्प्रवृत्तिस्वभाव उपशमात्मकश्च संन्यासस्तथाऽपि न क्षत्रियत्वादेव राजसत्वं जनकादावभावाद्ब्राह्मणेष्वपि केषुचित्तद्भावान्न चैत्रमाचाराः शिष्टा न दृष्टास्त्वद्दर्शनस्यातिप्रसङ्गत्वात्सर्वादर्शनस्य चासर्वज्ञेन दुर्ज्ञानत्वात्। दृश्यते च महाभारते क्षत्रियस्यापि संन्यासाध्यवसायः—

“तस्मादेकाहमेकाहमेकैकस्मिन्वनस्पतौ।
चरन्भिक्षां मुनिर्मुण्डश्चरिष्यामि महीमिमाम्॥

पांशुना च प्रतिच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः।
वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः॥

पौरवृद्धाश्च ये तत्र निवसन्त्यस्मदाश्रयाः।
प्रसाद्य सर्वे वक्तव्याः पाण्डुः प्रब्रजितो वने” इति॥

तस्मात्रैवर्णिकस्य सर्वस्यैव विरक्तस्य संन्यासाधिकारात्पारित्राज्यदर्शनाच्चेति भाष्यमनर्थकमिति॥१६५२॥

उपलक्षणं वा तद्ब्राह्यं ब्राह्मणग्रहणं श्रुतौ॥
ब्राह्मणस्य प्रधानत्वाद्युक्तं तदुपलक्षणम्॥१६५३॥

सामान्यश्रुत्या न्यायशून्यलिङ्गस्य बाधमुक्त्वा ब्राह्मणा विविदिषन्तीतिवद्ब्राह्मणा भिक्षाचर्यं चरन्तीत्यत्रापि ब्राह्मणग्रहणमुपलक्षणमित्याह। उपलक्षणमिति।तत्र युक्तिमाह। ब्राह्मणस्येति। न च तर्हि शूद्रस्यापि ब्राह्मणग्रहणेनोपलक्षणात्क्षत्रियादेरिव शूद्रस्य पारिव्राज्यं स्यादिति युक्तं तस्य सशिखं वपनं कृत्वा बहिः सूत्रं त्यजेदिति शिखात्यागपूर्वकोपवीतत्यागानधिकारित्वादादावेवासतः शिखादेस्त्यागायोगाद⁴⁰⁴पि शूद्राधिकरणे च वेदद्वारा विद्याधिकारं तस्य निरस्यद्भिर्वैदिकसंन्यासेऽपि तदधिकारनिरासदर्शनादिति द्रष्टव्यम्। संन्यासविषयं भाष्यं दूषयता ब्राह्मणप्राधान्यमुक्तं तन्मात्रमाश्रित्य “मुखजानामयं धर्मो यद्विष्णोर्लिङ्गधारणम्। बाहुजातोरुजातानां नैष धर्मः सना-

तनः” इत्युच्यते। ब्राह्मणस्य सनातनविशेषणाच्चानित्यं तदीयं पारिव्राज्यमनुज्ञातमिति गम्यते॥१६५३॥

ब्राह्मणत्वात्मलाभोऽपि यः स्यात्क्षत्रियवैश्ययोः॥
स्वमहिम्ना तयोर्नासावग्निब्राह्मणसंश्रयात्॥१६५४॥

ननु ब्राह्मणस्य न प्राधान्यमितरयोरपि क्रतौ ब्राह्मण्यलाभश्रुत्या प्राधान्यावगमादत आह। ब्राह्मणत्वेति। यस्तयोस्तल्लाभः सोऽपि न स्वमहिम्ना स्यादिति संबन्धः। तर्हि कथं तयोस्तत्प्राप्तिस्तत्राऽऽह। अग्नीति॥१६५४॥

ब्राह्मणं न ह्यनाश्रित्य राजसूयादिहेतुकः॥
ब्राह्मणत्वाभिसंबन्धः प्राधान्यं तेन पूर्वयोः॥१६५५॥

ब्राह्मणाद्यपेक्षां विना राजसूयादिसामर्थ्यादेव राजादेस्तल्लाभः स्यादिति चेन्नेत्याह। ब्राह्मणमिति। त

ग्रहणमग्नेरुपलक्षणम्। पूर्वयोरग्निब्राह्मणयोरित्येतत्॥१६५५॥

वर्णान्तरगतापेक्षा नाग्निब्राह्मणयोस्तथा॥
ब्राह्मणः स्वमहिम्नैव पुरुषार्थं समश्नुते॥१६५६॥

तत्सापेक्षत्वात्क्षत्रियादेरप्राधान्ये ब्राह्मणादेरपि तदपेक्षणादप्राधान्यं तुल्यमिति चेन्नेत्याह। वर्णान्तरेति। क्षत्रियादेर्ब्राह्मण्यलाभायान्यापेक्षावन्न ब्राह्मणादेस्तदर्थमन्यापेक्षेत्यर्थः। तत्प्राधान्योक्तिफलमाह। ब्राह्मण इति॥१६५६॥

अग्रिब्राह्मणयोर्हेतुः प्राधान्ये भण्यते स्फुटः॥
एताभ्यामेव रूपाभ्यां यतो ब्रह्माभवत्स्वयम्॥१६५७॥

एताभ्यां हीत्यादत्ते। अग्नीति। हेतोरदोपत्वमभिधातुं स्फुट इति विशेषणम्।

हेतुं व्याकरोति। एताभ्यामिति। ब्रह्म स्वयमेवाविकृतमग्निब्राह्मणरूपाभ्यां यतोऽभूदतस्तयोः प्राधान्यमित्यर्थः॥१६५७॥

अग्निब्राह्मणयोर्यस्माद्ब्रह्म साक्षादभूत्पुरा॥
विक्षत्रयोर्व्यवहितं प्राधान्यं तेन पूर्वयोः॥१६५८॥

अविकृतब्रह्मणो द्वयोः स्थितत्वेऽपि कथं क्षत्रादेस्तत्प्राधान्यमित्याशङ्कयाऽऽह। अग्नीति। साक्षाद्विकारापत्तिं विनेत्यर्थः। उक्तं हि—विकारापत्तिरहितस्य ब्रह्मणस्तत्रावस्थानम्। पुरा पूर्वं क्षत्रादिसृष्टेरिति यावत्। व्यवहितमग्निब्राह्मणाभ्यामिति शेषः। पूर्वयोरग्निब्राह्मणयोरित्यर्थः॥१६५८॥

ब्रह्मेति जातिरेवात्र ग्राह्या न तु पराक्षरम्॥
तत्कारणत्वात्सर्वस्य हेतूक्तिस्तत्र दुर्घटा॥१६५९॥

एताम्यां हीत्यत्र ब्रह्म हि परमिति भर्तृप्रपञ्चास्तान्निरस्यति। ब्रह्मेतीति। अग्निं मृष्ट्वा तदापन्नं ब्राह्मणाभिमानिसूत्राख्यं ब्रह्मास्मिन्वाक्ये ब्रह्मशब्दं न परमित्यत्र हेतु-

माह। तत्कारणत्वादिति। ब्रह्मशब्देनात्र परपरिग्रहे ब्राह्मणादिप्राधान्ये हेतूक्तिरेताभ्यामित्याद्या नोपपद्येत परस्य सर्वकारणत्वात्सर्वात्मत्वेऽग्निब्राह्मणात्मनैव स्थित विशेषहेत्वभावादित्यर्थः॥१६५९॥

सर्वेषां प्रत्यगात्मत्वात्पक्षपातोऽपि नेष्यते॥
अग्निब्राह्मणयोर्विष्णोस्तावन्मात्रस⁴⁰⁵माप्तितः॥१६६०॥

तथाऽपि तस्य तत्पक्षपातात्प्राधान्यमित्याशङ्कयाऽऽह। सर्वेषामिति। पक्षपातासंभवे सर्वत्राधिष्ठानत्वेन संनिधानं हेत्वन्तरमाह। विष्णोरिति। आद्यपादार्थं स्फुटयति। तावन्मात्रेति। यद्वा परस्मिन्नात्मन्येव सर्वस्य समाप्तिकाले समाप्तत्वान्न तस्य क्वचिदपि पक्षपातसिद्धिरित्याह। तावन्मात्रेति॥१६६०॥

ब्रह्मैवेदं विश्वमिति साक्षादाम्नायशासनम्॥
विद्याविनयसंपन्न इति च स्मृतिशासनम्॥१६६१॥

सर्वस्य ब्रह्ममात्रत्वे मानमाह। ब्रह्मेति। प्रत्यक्षवदनपेक्षं प्रामाण्यमागमस्येति वक्तुं साक्षादित्युक्तम्। सर्वस्य ब्रह्मत्वे सर्वस्मिन्निव ब्रह्मणि वैषम्यानुषक्तिरित्याशङ्कयाऽऽह। विद्येति। उत्तमाधममध्यमेषु सर्वोपाधिषु समं निर्विशेषमेवाऽऽत्मतत्त्वं विवेकिनः पश्यन्तीत्यर्थः॥१६६१॥

क्षत्रादाविव तुल्याग्निविप्रयोर्विकृतिर्दृशेः॥
तेजोबन्नादिभूतानां तुल्या सत्कारणात्मता॥१६६२॥

नन्वग्निब्राह्मणयोरविकृतमितरत्र विकृतमिति विशेषस्त्वयेष्टस्तत्कथं पक्षपाताभावस्तत्राऽऽह। क्षत्रादाविति। आकाशादिविकारद्वारैव परस्याग्निब्राह्मणापत्तिरिष्टा तथा चक्षत्रादाविव तत्रापि तल्या विकृतिस्तद्रपेण विकृतस्य क्षत्रादौ स्थितिवन्न तदात्मना

विकृतस्याग्न्यादावित्येतावता विकृतत्वाविकृतत्वविशेषोक्तिरित्यर्थः। सर्वस्य ब्रह्मत्वे श्रुतिस्मृती प्रागुक्ते संप्रत्युपपत्तिमाह। तेज इति। भूतभौतिकानां सत्कार्यत्वात्तदात्मता तुल्या सन्मूला सोम्येमाः सर्वाः प्रजा इत्यादिश्रुतेर्न च कारणादन्यत्र कार्यमारम्भणाधिकरणविरोधादतः सर्वं सद्ब्रह्ममात्रमित्यर्थः॥१६६२॥

अग्निब्राह्मणरूपेण ब्रह्म साक्षाद्व्यवस्थितम्॥
तत्प्राप्तौ हेतुताऽग्न्यादेरिति निर्हीींकवागियम्॥१६६३॥

हेतुवाक्यालोचनया ब्रह्म न परमित्युक्तं किं चा⁴⁰⁶त्रैव ब्रह्मेति परग्रहे तदेव ब्राह्मणादिरूपेणाव्यवधानेन स्थितं तत्प्राप्तावग्न्यादिसंबद्धं कर्म न हेतुस्तस्याग्निब्राह्मणात्मना प्राप्तत्वाद्व्यवधेर्वस्तुत्वे ध्वस्त्ययोगादवस्तुत्वे ज्ञानादेव तद्ध्वस्तेरिति मत्वाऽऽह। अग्नीति। निर्हीको मिथो विरुद्धं वदन्नपि निर्लज्जो वादी॥१६६३॥

वर्णाश्रमादिसर्गोऽयं कर्मार्थो ब्रह्मणः स्मृतः॥
धर्माख्यं कर्म च ज्ञेयं स्वाधिकारनियन्तृतः॥१६६४॥

अथेत्याद्युत्तरवाक्यनिरस्यं पूर्वपक्षमाह। वर्णेति। आदिशब्देन तद्धर्मो भूतभौति कात्मकमन्यच्च कार्यमुच्यते। ब्रह्मणः सकाशादित्यपादानं सर्गस्य ब्रह्मणो ब्राह्मणस्यति कर्ता वा कर्मणो निर्दिश्यते। स्मृतः शास्त्रज्ञैरनुसंहितो हेत्वभावे कर्मानुष्ठानायोगादित्यर्थः। तत्पुनरचेतनमकिंचित्करमित्याशङ्कयाऽऽह। धर्मेति। स्वाधिकार नियन्तृतः स्वस्मिन्कर्मण्यधिकारः स्वामित्वेन संबन्धो येषां पुरुषाणां नियन्तृत्वाच्चेतना देवतैव धर्माख्या कर्मशब्दितेत्यर्थः॥१६६४॥

तेनैव कर्मणा मुक्ति प्राप्स्यामः शाश्वतीं वयम्॥
अज्ञात्वैव परं तत्त्वमेवं प्राप्ते परा श्रुतिः॥१६६५॥

उक्तकर्मणः पुमर्थोपायत्वप्रसिद्धिमादाय फलितमाह। तेनेति। गौणीं मुक्तिं व्यावर्तयति। शाश्वतीमिति। ननु कुतोऽवधियते ज्ञानस्यापि तत्र हेतुत्वसंभवादित्याशङ्कय समुच्चयं निरसितुं विशिनष्टि। अज्ञात्वेति। कर्मणैव हि संसिद्धिमित्यादिस्मृतौ निरपेक्षम्यैव कर्मणः संसिद्धिशब्दिते मोक्षे साधकत्वाधिगमादित्यर्थः। देवतागुणवत्कर्म मुक्तिहेतुरितिपक्षनिरामित्वेनोत्तरवाक्यमुत्थापयति। **एवमिति॥**१६६५॥

नियन्ता चाभिमन्ता च ब्राह्मणत्वस्य हव्यवाद॥
कर्मैवाग्नेर्नियन्तु स्यात्कर्मणो देवता तथा॥१६६६॥

अथेत्यादिवाक्यनिरस्यं भर्तृप्रपञ्चोक्तपक्षमाह। नियन्तेति। अभिमन्तेत्यनुग्राहकतोक्तिः। तयोर्मिथःसमच्चयार्थी चकारौ। तस्यापि नियामकं देवताधिष्ठितं कर्मत्याह।

कर्मेति। एवकारः सजातीयनियन्तृनिरासार्थः। किं तर्हि कर्मणो नियामकमिति तदाह। कर्मण इति॥१६६६॥

स्यादेतदग्निरेवैनं ब्रह्मभावाय वक्ष्यति॥
अदृष्टात्मतत्त्वमपि तच्च नैवोपपद्यते॥१६६७॥

भवतु तयोर्मियो नियम्यनियामकत्वं तथाऽपि किं सिद्धमित्याह। स्यादेतदिति। अग्निनैव देवतया ब्रह्मप्राप्तिः स एवैनं ब्रह्म वक्ष्यतीति भाष्येण फलितमाह। अग्निरिति। एनं कर्मिणं वक्ष्यति प्रापयिष्यतीति यावत्। देवतावज्ज्ञानमपि ब्रह्माप्तिहेतुरित्याशङ्कय कर्मिणं विशिनष्टि। अदृष्टेति। कर्मगुणवत्या देवताया मोक्षहेतुत्वसंभवे किं ज्ञानेनेत्यर्थः। परसिद्धान्तं सूचयति। तच्चेति। कर्मगुणा देवता मोक्षहेतुरिति पक्ष प्रतिक्षेमुमुत्तरवाक्यमित्यर्थः। देवतागुणकं कर्म मुक्तिहेतुरिति मतं दृष्टान्तयितुं चशब्दः॥१६६७॥

व्याचक्षते परं ग्रन्थमेवंसंबन्धपूर्वकम्॥
न कश्चित्फलभेदोऽत्र तस्मादुभयथाऽपि सन्॥१६६८॥

परोक्तं संबन्धमुपसंहरति। व्याचक्षत इति। कतरस्तर्हि श्रेयानित्याशङ्कयाऽऽह। न कश्चिदिति। पक्षद्वयेऽपि ज्ञानफले मुक्तावाक्षेपसमाधानयोर्न भेदस्तस्माद्दिधाऽपि पक्षो युक्तिमानित्यर्थः॥१६६८॥

न कर्मणा भवेन्मुक्तिर्नापि चाग्रिसमाश्रयात्॥
ज्ञानादेव तु कैवल्यमज्ञानादेव नास्ति तत्॥१६६९॥

मतद्वयानुसारेणावतारितवाक्र्त्यतात्पर्यमुभयानुसारं दर्शयति। नेत्यादिना। न चेत्कर्मणा देवतया वा मुक्तिः कुतस्तर्हि सा सिध्यति तत्राऽऽह। ज्ञानादिति। नियमे हेतुं तुश⁴⁰⁷ब्दसूचितमाह। अज्ञानादिति। स्वरूपस्थितिर्मुक्तिः सा चाज्ञानादसत्कल्पा भाति ज्ञानादेव तन्निरस्यतेऽतो ज्ञानमात्राधीना सेत्यर्थः॥१६६९॥

आशङ्कितनिवृत्त्यर्थमथेत्यत्र प्रयुज्यते॥
हवा इति प्रसिद्ध्यर्थं मुक्तिर्न ज्ञानतोऽन्यतः॥१६७०॥

आनन्तर्याधिकारादीनामथशब्दार्थानामत्र निरवकाशत्वात्किमथशब्देनेत्याशङ्कय निपातानामनेकार्थत्वमाश्रित्याथशब्दार्थमाह। आशङ्कितेति। निपातयोरर्थं प्रसिद्धमुक्त्वा स्फोरयति। ह वा इतीति। ज्ञानादेव मुक्तिर्न कर्मणेत्यागमप्रसिद्धमित्यर्थः॥१६७०॥

कर्म कृत्स्नं समाप्यापि तत्त्वज्ञानाद्वहिष्कृतः॥
लभते निर्वृतिं नैव ज्ञानादेव हि सा यतः॥१६७१॥

एकैकस्य कर्मणो मोक्षाहेतुत्वेऽपि सर्वं कर्म तथेत्याशङ्कय तदेकस्य दुरनुष्ठानमित्या

शयेनाऽऽह। कर्मेति। तत्र हेतुः। ज्ञानादिति। आगमप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥१६७१॥

अस्वैःपिण्डादिभिर्योग आ विरिवादविद्यया॥
प्रतीचस्तद्व्युदासार्थं स्वं लोकमिति शब्द्यते॥१६७२॥

स्वं लोकमित्यत्र स्वशब्दकृत्यमाह। अस्वैरिति। प्रत्यगात्मनो हिरण्यगर्भादारभ्यानात्मभिर्देहेन्द्रियादिभिः स्तम्बपर्यन्तैः सहाहंममतालक्षणो यः संबन्धस्तस्य व्यावृत्तियोग्यत्वार्थं प्रापकमाह। अविद्ययेति। कर्मफललोकव्युदासार्थं विशेषणमित्याह। **तदिति॥**१६७२॥

अज्ञानिनः स्यान्मरणं संसर्गः कारणात्मनि॥
ज्ञानाध्वान्तनिवृत्तिस्तु मरणं स्याद्विपश्चिताम्॥१६७३॥

अस्मादित्याद्यवतारयितुं विद्वदविद्वन्मृतिविभागमाह। अज्ञानिन इति। विद्वन्मृतावविद्वन्मृतेर्विशेषार्थस्तुशब्दः॥१६७३॥

मृत्योर्मृत्य्वपरिज्ञानादशस्य मरणं तमः॥
अविद्वन्मृतिसिद्ध्यर्थमस्माल्लोकादितीर्यते॥१६७४॥

अविद्वन्मृतिं विवृणोति। मृत्योरिति। मृत्योरज्ञानस्य मृत्युर्वृत्त्यारूढो दृगात्मा तदज्ञानात्तमः संसर्गो मृतिरज्ञस्येत्यर्थः। उक्ताज्ञमृतिद्योतकमस्माल्लोकात्प्रतीति वाक्यमित्याह। अविद्वदिति॥१६७४॥

अज्ञात्वैव परं देवमागमापायरूपिणः॥
अस्वभूताद्देहलोकान्प्रियते योऽवशो नरः॥१६७५॥

पदानि व्याख्याय वाक्यं व्याख्याति। अज्ञात्वेति। यो हि परमात्मानं पारमार्थि कमात्मत्वेनाविदित्वैवोत्पत्तिविनाशभाक्त्वादेव वस्तुतोऽनात्मनो लोकादात्मत्वेन गृहीतादेहतो म्रियते स नराभिमानं त्यजन्नविद्या परवशः स्यादित्यर्थः॥१६७५॥

अज्ञाततत्त्वः स परो न भुनक्ति ह्यतद्विदम्॥
कैवल्यफलदानेन प्रत्यगात्माऽपि सन्परः॥१६७६॥

ननु परमात्मैव मुक्तिदानेन पुरुषं पालयिष्यति तत्कुतोऽस्य त्यक्तदेहस्याविद्यापारवश्यमित्याशङ्कय स एनमित्यादेरर्थमाह। अज्ञातेति। ज्ञातस्यैव परस्य मुक्तिहेतुतायां श्रुतिम्मृतिप्रसिद्धत्वं हीत्युक्तम्। परो न तं पालयत्यनात्मत्वान्नाज्ञातत्वादित्याशङ्कयाऽऽह। **प्रत्यगिति॥**१६७६॥

दृष्टिमात्रतः सिद्धेर्नान्यतस्तदवाप्यते॥

मोहमात्रान्तरायत्वात्तत्कर्मालं न मुक्तये॥१६७७॥

कथमविदितः सन्नरं न रक्षति तज्ज्ञानस्य मोक्षोपायत्वानियमादत आह। तदृष्टीति। विद्यातः कैवल्यार्थो द्वितीयस्तच्छब्दः। परात्मधीमात्रान्मुक्तिसिद्धौ हेतुमाह। मोहेति। तद्ध्वंसोऽपि कर्मणा स्यात्तत्कथं नान्यतस्तदाप्यते तत्राऽऽह। तदिति। न हि कर्म मोहमपहन्ति ज्ञानवत्तद्विरोधित्वाभावादित्यर्थः॥१६७७॥

वेदस्य ग्रहणं यद्वन्न स्यादध्ययनादृते॥
कृप्यादि वाऽन्यदकृतं, कर्म नालं फलाय च॥१६७८॥

यथेत्यादिवाक्यस्यार्थमाह। वेदस्येति। निरूपितं हि धर्मजिज्ञासासूत्रे विनाऽध्ययनं न स्वाध्यायग्रहणमर्थवदिति।अन्यद्वेत्यादि व्याचष्टे। कृष्यादीति। अकृतं फलाय न स्यादिति संबन्धः। दार्ष्टान्तिकमाह। कर्मेति। अज्ञातो न पालयतीत्यत्राऽऽद्योदृष्टान्तो द्वितीयो न कर्म मुक्तिहेतुरित्यत्रेति विभागश्चार्थः॥१६७८॥

भूरि कर्म करिष्यामि तत्फलानन्त्यसिद्धये॥
कर्मणोऽचिन्त्यशक्तित्वामैवमप्युपपद्यते॥१६७९॥

यदिहेत्यादिवाक्यापोद्यं चोद्यमाह। भूरीति। अश्वमेधादिमहत्तर कर्मफलम्याक्षयत्वे हेतुमाह। कर्मण इति। यदिहेत्यादिवाक्यमुत्तरत्वेनावतारयति। नैत्रमिति॥१६७९॥

अप्रज्ञातात्मतत्त्वः सन्यदि नाम दिवानिशम्॥
कल्पकोटिसहस्राणि कुर्यात्कर्म महच्छुभम्॥१६८०॥

तदप्यस्य तथाभूतमन्तवत्त्वात्प्रतिक्षणम्॥
विध्वंसमेत्यपचयात्कोष्ठागारादिवद्ध्रुवम्॥१६८१॥

तद्व्याकरोति। अप्रज्ञातेति। अज्ञः सन्ननन्ते काले यद्यहोरात्रं महदपि शुभमश्वमेधादि करोति स को ह्यज्ञं विनिवारयेदिति न्यायात्करोतु नाम तस्य तत्कर्म महत्त्वा दिविशेषणमपि प्रतिक्षणं फलस्य भोगेन क्षयादन्तवत्त्वात्क्षयमेत्यतः कर्मसाध्यत्वे मुक्तेरन्तवत्त्वं स्यात्तत्साध्यस्य गृहादेस्तन्नियमात्तद्यथेह कर्मजित इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः॥१६८०॥१६८१॥

कृतस्य हि क्षयोऽवश्यमकृतस्याक्षयात्मता॥
प्रसिद्धाऽतीव जगति श्रुत्यैवं तेन भण्यते॥१६८२॥

साध्यस्यानित्यत्वमितरस्य नित्यतेत्यत्र लोकप्रसिद्धिमाह। कृतस्येति। व्याप्तिसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। प्रसिद्धेरविगीतत्वं दर्शयितुमतीवेत्युक्तम्। तथाऽपि किमायातमित्याशङ्क्य प्रसिद्ध्यनुसारेण तद्धास्येत्यादिश्रुत्या कर्मफलस्यानित्यत्वोक्तेर्नित्यस्य मोक्षस्यासाध्यत्वसिद्धि⁴⁰⁸रित्याह। श्रुत्येति॥१६८२॥

उक्तदोषापनुत्तिः स्यात्कथमस्येति चोदिते॥

आत्मानमिति निर्वक्ति श्रुतिः परिहृति पराम्॥१६८३॥

आत्मानमेवेत्यादिवाक्यनिरस्यां शङ्कामाह। उक्तेति। अस्य मोक्षस्यानित्यत्वरूपोक्तदोषपरिहृतिः केन प्रकारेण स्यादिति शङ्किते सतीत्यर्थः। त्वत्पक्षेऽपि मोक्षस्य साध्यत्वादनित्यतेति चोद्योत्तरत्वेन वाक्यमवतारयति। आत्मानमिति। ज्ञानान्मोक्षे तन्नित्यतासिद्धिर्मोहापिधानहानमात्रस्य ज्ञानाधीनत्वादिति भावः॥१६८३॥

निःशेषानात्मसंदृष्टिनिराकरणसिद्धये॥
एवेत्यवधृतिर्ज्ञेया प्रत्यङ्मात्रेक्षणाय तु॥१६८४॥

एवकारार्थमाह। निःशेषेति। सर्वस्य कार्यकारणात्मनोऽनर्थस्य तद्दृष्टेश्व निवृत्त्यर्थं प्रत्यङ्मात्रदृष्टिरेष्टव्या तदर्थमेवपदमित्यर्थः। पराग्दृष्टयपेक्षया प्रत्यग्दृष्टौ पुरुषार्थकृतं विशेषं दर्शयितुं तुशब्दः॥१६८४॥

प्रत्य

ङ्मात्रदृशः पुंसो न न्याय्यः स्यात्समुच्चयः॥
ब्रह्मात्मनि समाप्तस्य न तदन्यार्थशेषता॥१६८५॥

तस्यान्ययोगव्यवच्छेदं श्रौतमर्थमुक्त्वाऽऽर्थिकमर्थमाह। प्रत्यङ्मात्रेति। तन्मात्रं पश्यतः समुच्चयो नास्ति कर्माभावादित्यर्थः। तस्य कर्माभावे विवक्षितं हेतुमाह। ब्रह्मेति। तत्र समाप्तस्तन्मात्रत्वेन स्थितो विद्वान्न तस्य तस्माद्ब्रह्मणोऽन्यस्मिंस्तत्त्वे कर्माख्ये कर्तृत्वेन शेषतोचिता तथा न समुच्चयासिद्धिरित्यर्थः॥१६८५॥

क्षयः कर्मफलस्योक्तः कृतकत्वसमन्वयात्॥
न क्षयो ज्ञानकार्यस्य कृतकत्वाद्यसंभवात्॥१६८६॥

तस्य कर्माभावे विवक्षितसमुच्चयाभावेऽपि ज्ञानान्मुक्तिः साध्या न वाऽऽधे कर्मफलवदनित्यत्वं द्वितीये ज्ञानवैयर्थ्यमित्याशङ्कयाऽऽह। क्षय इति। उक्तस्तद्धास्येत्यादिवाक्याद्व्याप्त्यनुगृहीतादिति शेषः। कृतकत्वं परिच्छिन्नत्वादेरुपलक्षणम्। कृतकत्वाद्युपाधेः साधनव्याप्तिमाशङ्कयाऽऽह। नेति। ज्ञानकार्यस्य तत्फलस्येति यावत्। नित्या निरतिशया च मुक्तिर्मोहहानमात्रं ज्ञानाधीनमित्युक्तमित्यर्थः॥१६८६॥

प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यात्क्षेत्रक्षेत्रज्ञवस्तुनः॥
तस्मिञ्ज्ञातेऽखिलं ज्ञातं सर्वाज्ञाननिराकृतेः॥१६८७॥

स य आत्मानमित्यादिवाक्यस्थकर्मशब्दस्य ज्ञानकार्यमर्थं गृहीत्वा वाक्यार्थः संक्षिप्तोऽधुना मुक्तेर्ज्ञानमात्रसाध्यत्ववत्समुच्चिततत्साध्यत्वमपि स्यादित्याशङ्कय समुच्चयायोगे हेत्वन्तरमाह। प्रत्यगिति। तस्याऽऽत्ममात्रत्वादात्मनि ज्ञाते सर्वज्ञस्य कृतकृत्यस्येप्सितजिहासितयोरभावादनुष्ठानानवकाशान्न समुच्चय इत्यर्थः॥१६८७॥

सर्वसाधनसाध्यं च सुखं यच्चाप्यभीप्सितम्॥
सर्वानन्दैकहेतुत्वाद्ब्रह्माप्तौ प्राप्तमेव तत्॥१६८८॥

विदुषो विविधसुखप्रप्सया प्रवृत्तेः समुच्चयसिद्धिरित्याशङ्कयाह। सर्वेति। चकारौ चोद्यनिरासार्थौ। यन्नानाहेत्वधीनं सुखं तद्यद्यपीप्सितं तथाऽपि ज्ञानाद्ब्रह्माप्तावज्ञानध्वस्त्या तदाप्तमेवैतस्यैवाऽऽनन्दस्येत्यादिश्रुतेर्ब्रह्मणः सर्वानन्दत्वालौकिकानन्देष्वनपेक्षहेतुत्वादतो ब्रह्मविदः सुखेप्सयाऽप्यप्रवृत्तेर्न समुच्चय इत्यर्थः॥१६८८॥

यद्यत्कामयते कामी कर्मभूमाववस्थितः॥
अस्मादेवाऽऽत्मविज्ञानात्तत्तत्सुखमुपाश्रुते॥१६८९॥

कथं ब्रह्मणः सर्वानन्दैकहेतुतेत्याशङ्कयास्माच्येवेत्यादि व्याचष्टे। यद्यदिति॥१६८९॥

सहस्रदशभागर्ज्या सुखानन्त्यं परात्मनः॥
वक्ष्यते सर्वसौख्याप्तिस्तस्मिन्दृष्टे परात्मनि॥१६९०॥

आत्मज्ञानादात्मसुखाप्तावपि कथं सर्वसुखाप्तिरित्याशङ्कयानतिशयमनन्तमात्मसुखं तत्रान्तर्भूतमितरदिति मत्वाऽऽत्मसुखस्याऽऽनन्त्ये मानमाह। सहस्रेति। आ मनुष्यादा च सूत्रात्पूर्वस्मात्पूर्वस्मादुत्तरोत्तरं शतगुणवृद्ध्या परस्यानतिशयमनन्तं सुखं वक्ष्यते ततस्तत्प्राप्तौ सर्वमपि सुखं प्राप्तमेवेत्यर्थः। परस्याऽऽत्मनो दृष्टिरेव प्राप्तिरित्यभिप्रेत्य दृष्टग्रहणम्॥१६९०॥

अन्तर्भावः परानन्दे सुखानामाविरिश्वतः॥
अस्माद्भ्येवेति वाक्येन सर्वेषां नः प्रबोध्यते॥१६९१॥

ब्रह्मानन्दे सर्वानन्दान्तर्भावस्य वक्ष्यमाणत्वेऽपि नात्र तद्धीस्तत्कथं ब्रह्मानन्दाप्तावपि तदाप्तिरित्याशङ्कय कामितसर्वसुखस्याऽऽत्मनो जन्मश्रुतेस्तत्रैवान्तर्भावो भातीत्याह। अन्तर्भाव इति। आविरिञ्श्चतो हिरण्यगर्भावसानानां संसारनिविष्टानां सर्वेषां सुखानामिति संबन्धः। नः शास्त्राधिकृतान्प्रतीति यावत्॥१६९१॥

स्थितेऽप्येवं प्रमाणार्थे केचिद्याचक्षतेऽन्यथा॥
प्रमान्तरविरुद्धार्थमिमं ग्रन्थं यथोदितम्॥१६९२॥

आत्मानमेवेत्यादिकेवलज्ञानान्मुक्तिरित्येवंपरतया व्याख्याय तत्र भर्तृप्रपञ्च व्याख्यामुत्थापयति। स्थितेऽपीति। प्रमाणं प्रकृतं वाक्यं तस्यार्थो ज्ञानादेव मुक्तिरिति तस्मिन्नुत्तरीत्या स्थितेऽपि तदेव वाक्यमन्यथाऽन्ये व्याकुर्वन्ति तच्च निर्विशेषैकरसप्रत्यग्ब्रह्मावेदकतत्त्वमादिविरुद्धार्थत्वात्त्याज्यमित्यर्थः॥१६९२॥

न कर्म कारणं मुक्तेः क्षयिष्णुत्वसमन्वयात्॥
कर्मस्वेव नियच्छन्ति देवताश्व न मुक्तिदाः॥१६९३॥

तदीयमन्यथाव्याख्यानमेव व्याख्यातुं पूर्वपक्षयति। नेत्यादिना। किं कर्म मुक्तेर्हेतुर्देवता वा ज्ञानं वाऽऽत्मा वा नाऽऽयो मुक्तेरनित्यत्वापत्तेस्तद्धास्यान्तत इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः। देवतास्तावत्कर्माधिकृताः कर्मस्वेवैनं नियच्छन्तीति भाप्येण द्वितीयं दूषयति। कर्मस्विति। कर्मदृष्टान्तार्थश्वकारः॥१६९३॥

कर्माधिकृतिहेतुत्वादग्न्यादेर्देवतात्मनः॥
नाप्युत्थायेह कर्मभ्यो ब्रह्म ज्ञातुं क्षमो नरः॥१६९४॥

तासां तेष्वेव प्रेरकत्वे हेतुमाह। कर्मेति। तत्राधिकृतिः संप्रदानत्वयोगः स एव हेतुस्तद्भावादिति यावत्। ताभ्यो व्युत्थायाऽऽत्मदर्शनं नोपपद्यत इति भाष्येण तृतीयं दूषयति। नापीति। देवतानामुत्थानप्रतियोगित्वं समुच्चेतुमपिशब्दः। अधिकृतेष्वितिनिर्धारणार्थमिहेत्युक्तम्। यावज्जीवादिश्रुतिविरोधान्न कर्म त्यक्तुं शक्यं न चात्यक्तकर्मणो ज्ञानं नापि देवतापरतन्त्रस्य तत्पशुत्वमत्यजतस्तदुपपन्नमतो ज्ञानाभावान्न ततो मुक्तिरित्यर्थः॥१६९४॥

प्रत्यगात्माऽप्यसंदृष्टो मु⁴⁰⁹क्त्या नैवोपतिष्ठते॥
देवताज्ञाकरत्वेन ब्रह्मविद्या विरुध्यते॥१६९५॥

आत्माऽपि त्वसंदृश्यमान आत्मत्वेन नोपतिष्ठत इति भाष्याच्चतुर्थं प्रत्याह। प्रत्यगिति। इत्थंभावे तृतीया। आत्मा तर्हि ज्ञातो मुक्त्यात्मना स्थास्यतीत्याशङ्कय तज्ज्ञानं कर्मिणस्तत्त्यजो वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। देवतेति। तदाज्ञाकरत्वं कर्मानुष्ठायित्वम्॥१६९५॥

कर्मिणः कर्मशेषत्वं स्वाराज्यं ब्रह्मवेदने॥
नातः समुच्चयान्मुक्तिर्नापि स्यात्सा विकल्पतः॥१६९६॥

विरोधमेव साधयति। कर्मिण इति। तस्य हि सति कर्मिणि कारकभावात्तच्छेषत्वं तस्यैव ब्रह्मज्ञाने स्वाराज्यभावात्तन्निवृत्तिरिति विरोधः स्यादित्यर्थः। किंच कर्मिणो ज्ञानपक्षे समुच्चयो विकल्पो वा मुक्तिहेतुरिति विकल्प्य क्रमेण निराह। **नात इति॥**१६९६॥

सति ज्ञाने तदुभयं तत्तु नैवोपपद्यते॥
ऋणानि चानपाकृत्य कर्म त्यक्तुं न लभ्यते॥१६९७॥

अतःशब्दोक्तं हेतुमाह। सतीति। ज्ञाने सत्येव समुच्चयो विकल्पो वेत्युभयं संभवति न च ज्ञानं संभवतीत्युक्तमतो नोभयथाऽपि मुक्तिरित्यर्थः। कर्मिणो ज्ञानं न चेत्तत्यजः स्यादिति द्वितीयमाशङ्कयाऽऽह।ऋणानीति। चकारोऽवधारणार्थः॥१६९७॥

ऋणानि त्रीण्यपाकृत्येत्ये⁴¹⁰वं च स्मृतिशासनम्॥१६९८॥

एवं न कर्मतो मोक्षः कर्मणः क्षयवत्त्वतः॥

ज्ञानाभावान्नं⁴¹¹ विज्ञानान्नोभाभ्यां तदसंभवात्॥१६९९॥

तत्र श्रुतिस्मृतिविरोधं हेतुमाह। ऋणानीति। जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिरित्यादिश्रुतिशासनं चकारार्थः। पूर्वपक्षमुपसंहरति। एवमिति। क्षयवत्त्वं तथाविधफलवत्त्वान्मुक्तेश्चातथात्वादित्यर्थः। नोभाभ्यां समुच्चिताभ्यां विकल्पिताभ्यां वा ज्ञानकर्मभ्यामिति यावत्। तदसंभवाज्ज्ञानासंभवस्योक्तत्वादित्यर्थः॥१६९८॥१६९९॥

वीक्ष्यापन्नस्य तस्यैवं सामर्थ्य ज्ञानकर्मणोः॥
उद्विभावयिषुः साक्षात्प्रवृत्तैषा परा श्रुतिः॥१७००॥

भर्तृप्रपञ्चसिद्धान्तमुपक्रमते। वीक्ष्येति। समुच्चयाद्विकल्पाच्च मोक्षे निरस्ते स कथमित्यालोचयतो मुमुक्षोः समुच्चितज्ञानकर्मणोर्मोक्षं प्रति सामर्थ्य सांक्षादुद्भावयितुमिच्छन्ती परा श्रुतिः प्रवृत्तेति योजना॥१७००॥

लोकमात्मानमेवेममुपासीताऽऽत्मविद्यया॥
इति स्यादर्थवत्वाय समाधिर्ज्ञानकर्मणोः॥१७०१॥

श्रुतिं प्रकटयति। लोकमिति। इतिशब्दः श्रुतिशब्देन संबध्यते। तस्यास्तात्पर्यमाह। **स्यादिति॥**१७०१॥

द्वैतैकत्वात्मिकावस्था विरिश्वाख्या परात्मनः॥
विज्ञानकर्माभिव्यङ्गया द्वैतत्वात्सा क्षयात्मिका॥१७०२॥

कथमात्मोपासकस्य द्वयोरर्थवत्तेत्याशङ्कय तदर्थं परस्य व्याकृताव्याकृतविभागेनावस्थाद्वयं वदन्व्याकृतावस्थामाह। द्वैतेति। तत्प्राप्त्युपायमुपदिशति। विज्ञानेति। सूत्रोपास्त्या नित्यादिकर्मसहितया साध्येत्यर्थः। सा च द्वैतत्वादेवाल्पस्य मर्त्यत्वश्रवणानश्यतीत्याह। द्वैतत्वादिति। उक्तं हि—कर्मणः क्रियमाणस्य यो लोकः फलमित्यादि॥१७०२॥

अवस्था याऽनभिव्यक्ता तस्यैव परमात्मनः॥
अविशेषात्मिका साऽस्य कारणत्वा⁴¹²त्त्वनश्वरी॥१७०३॥

या त्वविशेषावस्थाऽनभिव्यक्ता परमात्मावस्थैव सेति भाष्येणावस्थान्तरमाह। अवस्थेति। अवस्थात्वादुक्तावस्थावदेषाऽपि नङ्क्ष्यतीत्याशङ्कय कार्यत्वोपाधिना दूषयति। **साऽस्येति॥**१७०३॥

तत्रैवं सति लोकेऽस्मिन्द्वैताद्वैतात्मसंस्थितौ॥
द्वैतावस्थामुपास्ते यस्तस्यासौ क्षीयते ध्रुवम्॥
द्वैतत्वाद्यः पुनर्धीमान्कर्मावस्थां यथोदिताम्॥१७०४॥

अव्यक्तावस्थामापाद्य सदोपास्ते परात्मना॥
न क्षीयते कर्म तस्याद्वैतत्वादेव कारणात्॥१७०५॥

अस्त्ववस्थाद्वयं किं तेनेत्याशङ्कय केवलंद्वैतावस्थोपासकस्य दोषमाह। तत्रेति। द्वैतस्य क्षयत्वमद्वैतस्याक्षयत्वं च तच्छब्दार्थः। एवमुक्तरीत्या तस्मिन्नर्थे स्थिते सतीति यावत्। अस्मिल्लोँके परमात्माख्ये द्वैतरूपेणाद्वैतरूपेण च स्थितिसहिते सतीत्यर्थः। द्वैतावस्था सूत्राख्या द्वैतत्वात्परिमितत्वादित्येतत्। यः पुनरद्वैतावस्थामुपास्ते तस्याऽऽत्मैव कर्म भवतीत्यादि व्याचष्टे। **यः पुनरिति॥**१७०४॥१७०१॥

ब्रह्मोपास्तिर्भवेदेवं कर्म चानुष्ठितं भवेत्॥१७०६॥

व्यक्तं ससाधनं कर्म ब्रह्मभावेन पश्यतः॥
न क्षीयते कर्म तस्य सदैकात्म्यावसानतः॥१७०७॥

कर्मात्मिकां द्वैतावस्थामद्वैतात्मना पश्यता ब्रह्मोपास्तिवत्कर्मापि कृतं स्यादतो द्वयो-

रर्थवत्तेति फलितमाह। ब्रह्मेति। कृतस्य क्षयधौन्यान्न हास्येत्ययुक्तमिति चेनेत्याह। व्यक्तमिति। तस्योक्तदर्शनवतो न कर्म क्षयमासादयति कर्मणो वस्तुमात्रेण पर्यवसानादित्यर्थः॥१७०६॥१७०७॥

हिरण्यगर्भविज्ञानकर्मणोः प्रथमः किल॥१७०८॥

समुच्चयस्ततोऽन्योऽयमव्यक्तब्रह्मविद्यया॥
व्यक्त⁴¹³सूत्रात्मविद्यायाः परोऽप्येष समुच्चयः॥१७०९॥

आत्मानमित्यादिसमुच्चयपरमिति परपक्षं संक्षिप्तं दूषयितुं समुच्चयं विभजते। हिरण्यगर्भेति। किलेत्युक्ते समुच्चये भर्तृप्रपञ्चसंमतिरुच्यते। सूत्रोपास्तेनिंत्यादिकर्मणश्चैकः समुच्चयस्ततोऽन्यो द्वितीयो यथोक्तोपास्तिकर्मणः कारणोपास्त्या समुच्चयः। एष त्वात्मानमेवेत्यत्र समुच्चयो द्वाभ्यामन्योऽनन्यो वेति विकल्पार्थः॥१७०८॥१७०९॥

द्वयोर्यथोक्तयोर्मध्ये कतरोऽयं समुच्चयः॥
प्रथमोऽथ द्वितीयो वा न न्यायोऽस्त्युभयोरपि॥१७१०॥

अनन्यत्वपक्षे समुच्चयद्वयमत्रायुक्तमिति वक्तुं पृच्छति। द्वयोरिति। प्रकृतवाक्यस्थसमुच्चयद्वयेऽपि न्यायाभावं प्रतिजानीते। **नेति॥**१७१०॥

प्रथमश्चेत्त्वयैवोक्तं क्षीयेते कामकर्मणी॥
निःशेष⁴¹⁴भोगभुक्तत्वात्कृत्स्नमाप्त्या द्वयात्मनः॥१७११॥

तदेव स्फुटयितुं सूत्रोपास्तेर्नित्यादिकर्मणश्च समुच्चयमनुवदति। प्रथमश्चेदिति। तत्र पूर्वापरविरोधं वक्तुमाद्यसमुच्चयफलं किमेनं न जहाति नामेत्यत्र परोक्तमनुभाषते। त्वयेति। आद्यसमुच्चयानुष्ठातुर्द्वैतैकत्वात्मकसूत्रत्वमाप्तस्येप्सितकृत्स्नफलाप्त्या क्रमेणाशे

षभोगम्य भुक्तत्वात्तद्धेतुकामादिध्वस्तिरित्याह। क्षीयेते इति॥१७११॥

विशीर्यते ततः कार्यं कृत्स्नं च का⁴¹⁵रणं तथा॥
ततः क्षेत्रज्ञरूपस्य सर्वभोज्यातिलङ्घिनः॥१७१२॥

केवलज्ञानमात्रेण व्यवधानं परात्मनः॥
अप्राप्य परमात्मानमन्तराले व्यवस्थितिः॥१७१३॥

तद्ध्वस्त्या देहद्वयध्वस्तिमाह। विशीर्यत इति। तन्नाशे सर्वस्माद्वैताद्व्यावृत्तस्य परात्मना स्थितियोगादाद्यसमुच्चयानुष्ठातुरितरस्मादविशेषः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। तत इति। शरीरद्वयत्रिशरणानन्तरं परात्मनो जीवरूपमापन्नस्य सर्वमपि भोज्यमतिलङ्घ्यावसितस्याज्ञानमात्रेण यतो व्यवधिरतस्तस्य कामादिक्षयद्वारा परमप्राप्यान्तराले स्थितिराद्यममुच्चयफलमित्यर्थः॥१७१२॥१७१३॥

इह त्वक्षितिरेवोक्ता भवता ज्ञानकर्मणोः॥
न हास्य क्षीयते कर्मेत्यस्माद्धयेवेति चोक्तितः॥१७१४॥

तथाऽपि कथं पूर्वापरव्याहतिरित्याशङ्क्याऽऽत्मानमित्यत्र परोक्तं वक्ति। इह त्विति॥१७१४॥

पूर्वोत्तरोक्तवचसोर्व्याहतिर्वः प्रसज्यते॥
अथ द्वितीयोऽभिमतो न तथाऽप्युपपद्यते॥१७१५॥

किमेनमित्यादौ कामादिध्वस्त्याऽन्तरालस्थितिराद्यसमुच्चयफलमुच्यते। आत्मानमेवेत्यत्र तु न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माच्येवाऽऽत्मनो यद्यत्कामयते तत्तत्सृजत इति कामाद्यक्षयस्तत्फलमुच्यतेऽतस्त्वद्व्याख्याने पूर्वोक्तस्याऽऽत्मानमित्यादेरुत्तरोक्तस्य च किमित्यादेर्विरोधः स्यादिति फलितमाह। पूर्वेति। आत्मानमित्यत्राऽऽद्यसमुच्चये विरोधमुक्त्वा द्वितीयेऽपि तं वक्तुमनुवदति। अथेति। द्वितीयप्रकारेणापि समुच्चयोऽस्मिन्वाक्ये न सिध्यति पूर्वापरविरोधादित्याह। नेति॥१७१५॥

फलं त्वयैव व्याख्यातं द्वितीयस्याः समुच्चितेः॥१७१६॥

द्वैतैकत्वधिया मृत्युं कामकर्मस्वलक्षणम्॥
तीर्त्वाऽऽत्मविद्यया विद्वानमृतत्वं समश्रुते॥१७१७॥

तमेव वक्तुं परोक्तं द्वितीयसमुच्चयफलमाह। फलमिति। व्याख्यानमेव दर्शयति। द्वैतेति। सूत्रोपास्त्या कामादिध्वस्तिः फलमात्मविद्यया त्वद्वैतावस्थोपास्त्या फलममृतत्वमिति विद्यां चाविद्यां चेत्यादावुक्तमित्यर्थः॥१७१६॥१७१७॥

न हास्य क्षीयते कर्म यद्यत्कामयतेऽक्षरात्॥
तत्तत्सृजत इत्युक्त्योः पूर्वोत्तरविरुद्धता॥१७१८॥

आत्मानमित्यत्र तु न हास्येत्यादिवाक्याभ्यां कामाद्यक्षयो द्वितीयसमुच्चयफलमुच्यत इत्याह। न हेति। अतस्त्वत्पक्षे द्वितीयसमुच्चितिफलोक्त्योः कामादिक्षयाक्षयवादिन्योः पूर्वोत्तरयोर्मिथोविरुद्धतेति फलितमाह। उक्त्योरिति॥१७१८॥

कामकर्मक्षये यस्मादमृतत्वं फलं श्रुतम्॥
यदा सर्वे प्रमुच्यन्त इत्येवं बहुशः श्रुतौ॥१७१९॥

न केवलं कामकर्माक्षयं व्याचक्षाणस्य पूर्वापरविरोधः किंतु श्रुतिविरोधोऽपीत्याह। कामेति। तस्मात्कामादेरक्षयत्वं मोक्षे वदतोऽनेकागमविरोधः स्यादिति शेषः। कामादिक्षयद्वारा मोक्ष इत्यत्र श्रुतीनां तात्पर्यं दर्शयितुं बहुश इत्युक्तम्॥१७१९॥

कथमेति स कैवल्यमक्षितौ कामकर्मणोः॥
कैवल्यावाप्तौ च कथं तयोरक्षितिरुय्यते॥१७२०॥

मानविरोधमुक्त्वा द्वितीयसमुच्चयफले न्यायविरोधमाह। कथमिति। कामकर्मणी संसारस्तदक्षयो मोक्षस्तद्विरुद्धावित्यर्थः॥१७२०॥

इतश्च व्याहतिः स्पष्टा ब्रह्मविद्या विरुध्यते॥
देवताज्ञाकरत्वेनेत्युक्तं यत्मणिधानतः॥१७२१॥

सूत्रोपास्त्यादिकर्मणो विद्यया समुच्चये दोषान्तरमाह। इतश्चेति। तामेव स्पष्टयितुं पूर्ववाद्युक्तं परैः सिद्धान्ततयोपेतं स्मारयति। ब्रह्मेति। देवताज्ञाकरत्वेन कर्मानुष्ठानेनेति यावत्। तस्य प्रकर्षेण निधानात्तथैव स्थितेर्व्याहतिः समुच्चये ऽस्येत्याह। प्रणिधानत इति॥१७२१॥

ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मभावेन पश्यतः॥
तदेव ब्रह्मविज्ञानं कथं नेह विरुध्यते॥१७२२॥

यत्तु व्यक्तं ससाधनमित्यादि तदनुद्रवति। ससाधनमिति। इह कर्मण्यक्षीणे ज्ञानं विरुध्यत एवातः शीतोष्णयोरिव समुच्चयासिद्धिरित्याह। तदेवेति॥१७२२॥

पूर्वं कृत्वाऽथ तत्कर्म पश्चाद्ब्रह्मात्मनेक्षते॥
व्युत्थाय कर्मणः कृत्स्नान्मोक्षाशंसेति चेन्मतम्॥१७२३॥

तयोर्विरोधसमाधिं शङ्कते। पूर्वमिति। अथाऽऽदौ कर्म कृत्वा पश्चात्कृतं तद्रमात्मना पश्यति ततः सर्वस्मात्कर्मणो व्युत्थाय ज्ञानेनैव मुच्यत एवं मोक्षाशंसेति मतं

चेदिति संबन्धः॥१७२३॥

एवं समर्थ्यमानेऽपि न मुक्तिः कर्मणो भवेत्॥
व्युत्थितस्यैव कर्मभ्यो मुक्त्यभ्युपगमत्वतः॥१७२४॥

अविरोधमुपेत्य दूषयति। **एवमिति।**सप्तम्या समुच्चयो विशेष्यते। कर्मणस्तेन समुच्चिताज्ज्ञानादिति यावत्। तत्र हेतुमाह। व्युत्थितस्येति। मुक्त्यभ्युपगमत्वतो मुक्तेरभ्युपगमस्य सत्त्वादित्यर्थः॥१७२४॥

अथ गार्हस्थ्य एवायं कर्मकाले विभिन्नधीः॥
कर्म कृत्वाऽथ तच्छान्तौ कर्म ब्रह्मेति वेत्स्यति॥१७२५॥

कर्मणस्तद्धेतुत्वं साधयन्नाशङ्कते। अथेति। अयं कर्माधिकारी कर्मानुष्ठानकाले कर्तृत्वादिधीः सन्ननुष्ठाय तद्वशाद्बुद्धिशुद्धौ गार्हस्थ्ये स्थित्वैव कर्म ब्रह्मेति पश्यत्यतोऽस्ति तस्य ज्ञानेन सह मुक्तिहेतुतेत्यर्थः॥१७२५॥

एवं समादधानस्य कामितोऽर्थो न सिध्यति॥
पराधीनमृतेर्जन्तोर्मुक्तिः स्यात्पाक्षिकी यतः॥१७२६॥

कर्मणो मुक्तिहेतुतामेवं वदतः सैव न स्यादिति दूषयति। एवमिति। कथं काङ्

क्षितमोक्षासिद्धिस्तत्राऽऽह। पराधीनेति। अतो ज्ञानस्य नियतफलासिद्धिरितिशेषः॥१७२६॥

भेदं पश्यन्यदि मृतो बद्ध एव भवेन्नरः॥
कर्म ब्रह्मेति संपश्यन्मृतश्वेद्ब्रह्मसाद्भवेत्॥१७२७॥

मृतिकालानियमान्मोक्षस्य पाक्षिकत्वं चेत्त्वत्पक्षेऽपि तथा स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। भेदमिति। कर्मकाले कर्त्रादिबुद्धिः सन्मृतश्चेत्संसार्येव स्याज्ज्ञानाभावात्ससाधनं कर्म ब्रह्मेति पश्यन्मृतश्चेद्ब्रह्मी भवेदिति पाक्षिकत्वं न च तुल्यो दोषो ज्ञानादेव मुक्तिनियमान्न च समुच्चयान्मुक्तिरिति परस्यापि नियमस्तस्यामानत्वादिति भावः॥१७२७॥

भेददृष्टेर्बलीयस्त्वात्तस्याः स्वाभाविकत्वतः॥
इच्छातश्चापि भाव्यत्वात्तदाऽपि स्यान्न निर्वृतिः॥१७२८॥

गृहस्थं प्रति पाक्षिकत्वं मुक्तेरुक्तमिदानीं तं प्रति तदभावं निश्चिनोति। भेदेति। कर्ताऽहमित्यादिभेददृष्टेः स्वारस्येन ब्रह्मदृष्टेर्बलवत्त्वादिच्छया च सुकरत्वादितरस्यास्तदभावाद्गृहस्थावस्थायां मुक्तिर्न स्यादेवेत्यर्थः। अपिरवधारणार्थः॥१७२८॥

कुर्वाण एव चेत्कर्म कर्म ब्रह्मेति पश्यति॥
देवताज्ञाकरत्वेन ब्रह्मविद्या विहन्यते॥१७२९॥

इत्युक्तिर्वो विरुध्येत पूर्वोत्तर विघाततः॥
अपास्तदेवतात्यक्तद्रव्यं कर्मापि दुर्घटम्॥१७३०॥

तस्य कर्मवज्ज्ञानमप्यस्तीति सुलभा मुक्तिरिति शङ्कते। कुर्वाण इति। पूर्वपक्षोक्तिदोषेण दूषयति। देवतेति। पूर्ववादिनो योक्तिः सा भवत्पक्षेऽपि विरोधमावहति त⁴¹⁶था

पूर्वमनिरस्ततया समुच्चयस्योत्तरस्य विधातादित्यर्थः। कर्मिणो ज्ञानाभावादमुक्तिरुक्ता ज्ञाने चेत्कर्माभावादमुक्तिस्तन्मात्रात्तदनिष्टेरित्याह। अपास्तेति। कर्मज्ञा कर्म ज्ञानिनो दुर्घटं यतो ज्ञानं देवताद्युपमर्दकमित्यक्षरार्थः॥१७२९॥१७३०॥

त्यक्तद्रव्यादिसंभेददृष्ट्यैव नियतत्वतः॥
यागादिकर्मणस्तस्मादसमीचीनमुच्यते॥१७३१॥

ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मैवेति समीक्षणम्॥
ईदृङ्न लोके वेदेऽपि प्रसिद्धं कर्म कुत्रचित्॥१७३२॥

कर्त्राद्यभावे न कर्मेत्यत्र हेतुमाह। त्यक्तेति। ज्ञानकर्मणोः सहासंभवे फलितमाह। तस्मादिति। कर्त्राद्यनपेक्षमपि किंचित्कर्म ज्ञानसहभावि स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। ईदृगिति। कुत्रचिदित्युभयत्रापि प्रदेशभेदवचनम्॥१७३१॥१७३२॥

आत्मानमित्यतो वाक्यात्कर्मेदृक्चेत्प्रसेत्स्यति॥
वाक्यभेदप्रसङ्गत्वान्नैवमप्युपपद्यते॥१७३३॥

तत्र वैदिकीं प्रसिद्धिं शङ्कते। आत्मानमिति। तत्र नेदं मानमस्मात्तस्या दृष्टेर्वाक्यभेदप्रसङ्गसद्भावाच्चेति दूषयति। वाक्येति॥१७३३॥

एवंविधस्य कर्मत्वमुपास्तिं चाऽऽत्मनस्तथा॥
उभयं विदधद्वाक्यं भि⁴¹⁷द्येतैव न संशयः॥१७३४॥

अर्थभेदाभावान्नैवमित्याशङ्कयाऽऽह। एवमिति। कर्त्रादिभेदरहितस्येति यावत्। अर्थभेदे वाक्यभेदस्याऽऽवश्यकत्वमाह। नेति॥१७३४॥

ब्रह्मार्पणमिति वचो यथोक्तेनैव वर्त्मना॥
निर्धारितार्थं जानीयात्स्फुटन्यायसमाश्रयात्॥१७३५॥

यथोक्ते कर्मण्यात्मानमित्यादिवाक्यं न मानं चेद्ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविरित्यादि स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। ब्रह्मेति। इदमप्यात्मानमित्यादिवद्वस्तुमात्रपरतया निश्चितार्थं नोक्तकर्मपरमित्यत्र हेतुमाह। यथोक्तेनेति। वाक्यभेदप्रसङ्गेनेत्यर्थः। द्वितीयपादार्थं स्फुटयति। स्फुटेति॥१७३५॥

पूर्वाभ्यामन्य एवायं तृतीयश्चेत्समुच्चयः॥
श्रुतौ स्मृतौ वा लोके वा सिद्धश्चेदस्तु नान्यथा॥१७३६॥

अनन्यत्वपक्षे सूत्रोपास्तेर्नित्यादिकर्मणश्चैकः समुच्चयस्तदुपास्त्यादिकर्मणो विद्यायाश्चापरस्तस्मिन्नुभयस्मिन्नपि प्रस्तुतवाक्यस्य समवायिनि निरस्ते सत्यन्यत्वपक्षमादाय शङ्कते। पूर्वाभ्यामिति। मानाभाव⁴¹⁸ान्नैवमित्याह। श्रुताविति॥१७३६॥

तस्मादसदिदं गीतमात्मानमिति यद्वचः॥
तत्समुच्चयसिद्ध्यर्थमित्येतच्चोक्तयुक्तितः॥१७३७॥

त्रिविधसमुच्चयायोगे फलितमुपसंहरति। तस्मादिति। तत्पदपरामृष्टमेव हेतुमाह। एतच्चेति। वाक्यभेदाद्युक्तयुक्तेः समुच्चयासत्त्वमित्यर्थः॥१७३७॥

कार्यलिङ्गसमुच्छित्तिः फलं नाऽऽद्यसमुच्चितेः॥
युक्त्या कल्पयितुं शक्यं श्रुतिवाक्यविरोधतः॥१७३८॥

देहादिनाशमाद्यसमुच्चयफलमुपेत्य पूर्वापरविरोधादिदोषमुक्त्वा तन्नाशः साक्षाद्वा प्रणाड्या वा तत्फलमिति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। कार्येति। कार्यं स्थूल देहो लिङ्गसूक्ष्मशरीरं तयोरात्यन्तिकध्वस्तिराद्यसमुच्चयस्य साक्षात्फलमिति न शक्यं युक्त्या कल्पयितुं तादृश्या युक्तेरभावाच्छ्रुतिविरोधाच्चेत्यर्थः॥१७३८॥

द्वैतैकत्वात्मविज्ञानकर्मानुष्ठायिनः पितुः॥
पुत्रे न्यस्तात्मभारस्य मरणात्परतः फलम्॥१७३९॥

पृथिव्यै चैनमित्यादि त्र्यन्नात्मावाप्तिलक्षणम्॥
श्रूयते स्पष्टवचनं देहादेर्नाशनं कुतः॥१७४०॥

तमेव साधयति। द्वैतेति। आद्यसमुच्चित्यनुष्ठातुर्जीवस्याऽऽरब्धकर्मक्षये कृतसंप्रत्तिकस्य मृतेरूर्ध्वं त्र्यन्नात्मसूत्राप्तिफलमधिकृत्य पृथिव्यै चैनमग्नेश्च दैवी वागाविशतीत्यादि स्पष्टार्थं वचः श्रुतमतः सूत्राप्तिराद्यसमुच्चितिफलं न देहद्वयध्वस्तिः श्रुतिविरोधादित्यर्थः॥१७३९॥१७४०॥

न चाप्यतिक्रमार्थत्वं जय्य इत्यस्य यु⁴¹⁹क्तिमत्॥
तस्याऽऽविशतिवाक्येन विरोधादेव कारणात्॥१७४१॥

ननु पुत्रेणैवायं लोको जय्य इत्यत्र जय्यशब्दस्यातिक्रमार्थत्वादाद्यसमुच्चित्यनुष्ठातुर्लोकत्रयातिक्रमवद्देहद्वयनाशोऽपि फलं स्यात्सूत्राप्तिफलानियमात्तत्राऽऽह। **न चेति।**प्राप्त्यर्थवदितिवैधर्म्यदृष्टान्तार्थोऽपिशब्दः। तस्याऽऽप्त्यर्थत्वसंभवे नातिक्रमार्थत्वमित्यत्र हेतुमाह। तस्येति॥१७४१॥

मतं त्र्यन्नात्मसंप्राप्तेरूर्ध्वं भोगस्य भुक्तितः॥
सामर्थ्यात्कल्प्यते कार्य प्राणानां नाशनं पितुः॥१७४२॥

द्वितीयं शङ्कते। मतमिति। भोगानन्तरं देहस्य स्थित्यनुपपत्तिः सामर्थ्यम्। प्राणशब्देन तत्प्रधानं लिङ्गमुक्तम्। भोगार्था देहस्थितिः सूत्रं प्राप्तस्य सर्वभोगानां भुक्तत्वात्फलाभावात्तदीयस्थित्ययोगात्तन्नाशः समुच्चयानुष्ठातुः सूत्राप्तिद्वारा फलं सेत्स्यतीत्यर्थः॥१७४२॥

नैवं स्याद्ब्रह्मबोधस्य निष्फलत्वप्रसङ्गतः॥
विद्याफलस्य संप्राप्तेः प्रागपि ब्रह्मबोधतः॥१७४३॥

प्रणाड्या देहद्वयध्वस्तिराद्यसमुच्चयफलमिति पक्षं प्रत्याह। नैवमिति। कथं नैष्फल्यं देहद्वयविनाशफललाभात्तत्राऽऽह।विद्येति॥१७४३॥

संसारानर्थनाशो हि विद्यायाः प्रार्थ्यते फलम्॥
विद्यामृतेऽपि तच्चेत्स्याद्ध्रुवं विद्या निरर्थिका॥१७४४॥

ज्ञानात्पूर्वं देहद्वयनाशेऽपि विद्या नानर्थिका संसारध्वंसार्थत्वादित्याशङ्कयाऽऽह। संसारेति। तथाविधफलप्रार्थना प्रत्यात्ममनुभवसिद्धेति वक्तुं हिशब्दः। प्रागपि ज्ञानादेहद्व्यनाशश्वेदशरीरं वाव सन्तमित्यादिश्रुतेरदेहस्यासंसाराद्विद्यां विना बन्धध्वंसात्तदानर्थक्यं दुर्वारमित्यर्थः। तच्छब्देन फलं गृह्यते॥१७४४॥

ध्वान्तनाशोऽथ विद्यायाः कार्ये चेदभिधीयते॥
सर्वानर्थस्य नष्टत्वात्किमन्यत्स्यात्तमोहुतेः॥१७४५॥

अज्ञानध्वंसितया ज्ञानार्थवत्त्वं शङ्कते। ध्वान्तेति। अज्ञानध्वस्तिरनर्थध्वंसार्थमर्थ्यते स चेद्देहनिवृत्त्या सिद्धःकिमज्ञानध्वस्त्येत्याह। सर्वेति॥१७४५॥

उत्खात⁴²⁰दन्तोरगवदविद्या किं करिष्यति॥
विद्यमानाऽपि विध्वस्ततीव्रानर्थपरंपरा॥१७४६॥

अविद्या विद्यमाना संसारं संपादयिष्यत्यतस्तद्ध्वस्त्या भाव्यमित्याशङ्कयाऽऽह। उत्खातेति॥१७४६॥

कामकर्मादिविध्वस्तौ नाविद्याऽनर्थभुक्तये॥
प्रतीचोऽमृते कार्य कारणं न हि कारणम्॥१७४७॥

निरस्तसर्वानर्थाविद्या सत्यपि समुत्पाटितदन्तसर्पसदृशी न कार्यकरीत्यत्र हेतुमाह। कामेति। अविद्याकार्यं कामादि तद्विनाऽविद्याख्यं कारणं न भोगरूपं कार्यमुत्पादतीत्याह। ऋत इति॥१७४७॥

विद्यमाना पुनः कामं क⁴²¹र्म चापि प्रवर्तयेत्॥
अविद्येति मतं चेत्स्यान्नैवमप्युपपद्यते॥१७४८॥

अविद्या स्थिता नष्टमपि कामाद्युत्पादयत्यतस्तन्नाशेन भाव्यमिति शङ्कते। विद्यमानेति। दूषयति। नैवमिति। नष्टस्योत्पत्तावतिप्रसक्तेरित्यर्थः॥१७४८॥

अविद्या विद्यमाना चेच्छक्तोत्पादयितुं बलात्॥
नाशकद्रक्षितुं नाशात्कथं ते कामकर्मणी॥१७४९॥

अस्ति तस्या नष्टकामादिनिर्माणे शक्तिरित्याशङ्कयाऽऽह। अविद्येति। बलादुत्पाद्यसामर्थ्यमनादृत्येति यावत्। यथा कामादेर्नाशप्राप्तौ स्थापनशक्तिरविद्याया नेष्टा तथा नष्ट कामाद्युत्पादनेऽपि तदीयशक्तिरप्रामाणिकीत्यर्थः॥१७४९॥

अथ कारणसंसर्गे नाशशब्देन भण्यते॥
सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वात्फलं तन्न समुच्चितेः॥१७५०॥

किंचाऽऽद्यसमुञ्चयफलत्वेनोक्तकामादिनाशो मुल्यो गौणो वा मूख्यश्चेत्सावशेषो निरवशेषो वा तत्राऽऽद्यमादत्ते। अथेति। अतः सत्यामविद्यायां कामाद्युत्पत्तेस्तन्नाशेन भाव्यमिति शेषः। तथाविधनाशस्य स्वापादौ सर्वान्प्रत्यविशेषेण सिद्धेर्न समुच्चयफलतेत्याह। सर्वानिति॥१७९०॥

तस्मात्संघातविध्वंसो निर्युक्तिक इहोच्यते॥
अथ सत्यपि संमोहे संघातश्चेद्विशीर्यते॥१७५१॥

किंच सावशेषे कामादिनाशे देहद्वयनाशो न समुच्चयफलं कारणसंसृष्टकामादेर्भूयः संभवेन देहहेतुतोपपत्तेरित्याह। तस्मादिति। कारणभूतकामादेः पुनरुद्भवसंभवादिति यावत्। कामादिसमूहः संघातः। सावशेषनाशः सप्तम्यर्थः। कल्पान्तरमाह। **अथेति॥**१७११॥

देहहेत्वन्तराभावाद्भूयोऽपि विफलैब श्रीः॥
आनर्थक्यं ब्रह्मधियो न च युक्तं कथंचन॥
निःशेषोपनिषत्काण्डनैरर्थक्यप्रसङ्गतः॥१७५२॥

कामादेः सर्वथा नाशश्चेद्देहहेत्वभावादनर्थनिवृत्तेरनायाससिद्धेर्विद्यावैयर्थ्यतादवस्थ्यं सतोऽपि मोहस्याकिंचित्करत्वात्तद्ध्वस्तेरनिष्टत्वादित्याह। देहेति। विद्यानर्थक्यं नानिष्टमब्रह्मवादिनामित्याशङ्कयाऽऽह। आनर्थक्यमिति। न च स युक्तो विधिकाण्डस्यापि तत्प्रसङ्गात्तत्प्रामाण्यलक्षणविरोधादिति भावः॥१७५२॥

अपि च ध्वस्तनिःशेषकार्यप्राणादिसाधनः॥
श्रवणादि कथं कुर्याद्ब्रह्मविद्योपलब्धये॥१७५३॥

समुच्चयान्निःशेषकामादिनाशे विद्यानर्थक्यमुक्त्वा दोषान्तरमाह। अपि चेति। देहद्वयं कामादिबन्धसाधनं सर्वं यस्य ध्वस्तं सोऽप्राप्य परमन्तरालावस्थः श्रवणादि विद्यार्थमनुतिष्ठतीति त्वयोच्यते तच्चायुक्तम्। न हि कार्य⁴²²करणशून्यस्य श्रवणादि शरीरं मे विचर्षणमित्यादिश्रुतेरतोऽशेषकामादिनाशे विद्योत्पत्तिरेवायुक्तेत्यर्थः॥१७१३॥

वैराग्यातिशयार्थत्वाद्गौणं चेन्नाशनं मतम्॥
स्वव्याख्यानविरोधित्वान्नैवमप्युपपद्यते॥१७५४॥

आद्यसमुच्चित्यनुष्ठातुर्वैराग्यातिशयात्कामादिनाशस्य तादर्ध्याद्गौणं तस्य तन्नाशनमिति कल्पान्तरमाह। वैराग्येति। भर्तृप्रपञ्चव्याख्याविरोधान्नैतदित्याह। स्वव्याख्यानेति॥१७५४॥

अत्रैव संनिमज्जन्ति प्राणाः सर्वे स्वकारणे॥
मृतः शेते स आध्मातो जीवतैतद्विरुध्यते॥१७५५॥

फलं चै⁴²³तस्त्वयैवोक्तं प्रथमायाः समुच्चितेः॥
तस्मान्न जीवतो वाच्यं गौणं विशरणं त्वया॥१७५६॥

तदेव वक्तुं तदीयां व्याख्यां पाञ्चमिकीमाह। अत्रेति। तथाऽपि कथं देहद्वयस्य कामादेश्च ध्वस्तिधीस्तत्राऽऽह। जीवतेति। प्राणानामात्मनि मज्जनं त्यक्तप्राणस्य स्थूलदेहस्याऽऽध्मानं च देहद्वयवता सह विरुद्धं तदभावे च कामादेरसत्त्वमतस्तद्ध्वस्तिर्नाऽऽद्य-

समुच्चितिफलमित्यर्थः। देहद्वयवतो गौणं देहादिनाशनं समुच्चयवादिना तत्फलत्वेन न वाच्यं स्वव्याख्याविरोधादिति फलितमाह। तस्मादिति॥१७५९॥१७५६॥

अत्रैवेति फलं चोक्त्वा प्रथमायाः समुच्चितेः॥
व्युत्थितस्याखिलाद्भोज्यान्नाममात्रावशेषिणः॥१७५७॥

परमात्मापरिज्ञानमात्रयाऽनाप्तनिर्द्वयः॥
ब्रह्मविद्याऽतआरब्धा ब्रह्मविद्यानिवृत्तये॥१७५८॥

एतत्त्वदीयं व्याख्यानं तद्विरुद्धमिदं वचः॥
संघातस्य विशरणं जीवतश्चेति दुःस्थितम्॥१७५९॥

आत्मनि विदुषि प्राणानां मज्जनेऽपि तस्य द्वैतयोगोऽस्ति न वाऽस्ति चेदेहनाशस्य गौणता नास्ति चेत्तस्य परमात्ममात्रत्वाद्विद्या नाऽऽरम्येत्याशङ्कयाऽऽह। अत्रेत्यादिना। अत्रैव समवनीयन्त इत्यादिनाऽऽद्यसमुच्चितेरात्यन्तिकदेहनाशं फलमुक्त्वा तद्धीनस्य द्वैतायोगात्तन्मात्राद्व्यावृत्तस्य शुकादिवन्नाममात्रधारिणः पराज्ञानमात्राविद्यया यतोऽद्वयं ब्रह्मानाप्तमिवातस्तस्याज्ञस्याज्ञानध्वस्त्यर्थं विद्याऽऽरब्धेति परव्याख्यानं पञ्चमे वृत्तं तेन विरुद्धं देहद्वयवतो देहादिसंघातस्य गौणं विशरणमितीदं वाक्यमतो दुःस्थिता देहादिनाशस्य गौणतेत्यर्थः॥१७५७॥१७५८॥१७५९॥

निषिद्धपविकारस्य श्रुत्यैव परमात्मनः॥
अविद्या तद्विकारश्च न युक्तस्तूषरादिवत्॥१७६०॥

किंचाऽऽत्मनः श्रुत्या निर्विकारत्वनिश्चयादविद्यया तज्जन्यकामादिना च वस्तुतोऽयोगाद्विद्यया निरवशेषस्य मुख्यस्यैवाविद्यादिनाशस्य संभवाद्गौणपक्षस्यायुक्ततेत्याह। निषिद्धेति। अवधारणार्थस्तुशब्दः। आत्मनो वस्तुतोऽविद्यातज्जायोगे दृष्टान्तमाह।

ऊपरेति। यथोपरादेरुदकाद्यारोपविषयस्य वस्तुतो नोदकादियोगस्तथाऽऽत्मनोऽपि वस्तुतो नाविद्यादिसंगतिरस्थूलादिश्रुत्या निर्विकारत्वनिर्णयादित्यर्थः॥१७६०॥

हिरण्यगर्भद्वारैव मुक्तिरित्यपि यद्वचः॥
तस्यापि दूषणं ज्ञेयं यथोक्तन्यायवर्त्मना॥१७६१॥

आद्यसमुच्चयफलं सूत्रता न देहद्वयोच्छित्तिरित्युक्तम्। यत्तु सूत्रान्तं पदमाप्तस्यैव ज्ञानद्वारा मुक्तिरिति तद्दूषयति। हिरण्यगर्भेति। तयो यो देवानामित्याद्युक्तमभिप्रेत्याऽऽह। यथोक्तेति॥१७६१॥

हिरण्यगर्भवद्यस्मात्क्रिम्यादेरपि संगतिः॥
ब्रह्मात्मलक्षणाऽसाध्वी तेनेयं कल्पना कृता॥१७६२॥

संबन्धादावुक्तमपि न्यायमार्गं स्मारयति। हिरण्यगर्भवदिति। आ सूत्रा क्रिमेः सर्वस्य ब्रह्मणा सहा

ऽऽत्मरूपा संगतिस्तत्त्वमादिश्रुतिमिद्धाऽतः सूत्रवज्जीवान्तरस्यापि ज्ञानान्मुक्तेः सूत्रीभूतस्यैव सेत्ययुक्ता करूपनेत्यर्थः। असाध्वीति च्छेदः॥१७६२॥

संसारिताऽविशिष्टैव मोक्षादर्वाक्षु भूमिषु॥
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्म इत्यादिवचनान्मनोः॥१७६३॥

किंच ब्रह्मादिस्तम्बान्तजीवराशेर्बद्धता स्वाज्ञानाधीना श्रुतिस्मृतिस्वानुभवसिद्धा तस्माद्बन्धमोक्षयोरैकाधिकरण्यादन्यत्रापि सूत्रान्मुक्तिसिद्धिरित्याह। संसारितेति। मानवं वचनं प्रागेव प्रतिनियतार्थम्॥१७६३॥

विद्यां चेत्यादिमत्रोऽपि न समुच्चयबोधकः॥
परस्परविरोधित्वान्न सहावस्थितिस्तयोः॥१७६४॥

संबन्धादारभ्य तत्र तत्र प्रसक्तन्यायेन सूत्रान्तं पदमाप्तस्यैव मुक्तिरित्यपास्तम्। यत्तु विद्यां चेत्यादिमन्त्रस्य समुच्चयद्वयबोधित्वात्तत्फलसिद्धिरिति तदपि नेत्याह। विद्यां चेत्यादीति। ज्ञानकर्मणोः समुच्चयासंभवादिति हेतुमाह। परस्परेति॥१७६४॥

क्त्वायोगात्पूर्वकालत्वमविद्यायाः प्रतीयते॥
स्वाभाविकं कर्म मृत्युर्विद्या शास्त्रीयमुच्यते॥१७६५॥

विमते न समुच्चीयेते मिथोविरुद्धत्वात्तमः प्रकाशवदिति युक्त्या श्रुत्यर्थनिरासोऽयुक्तः श्रुतेर्बलीयस्त्वादित्याशङ्कय मन्त्रालोचनया समुच्चयायोगान्मैवमित्याह। क्त्वायोगादिति। तीर्त्वेतिक्त्वाप्रयोगात्समानकर्तृकक्रिययोः पूर्वकालक्रियायां तद्विधेरविद्याया विद्यायाः सकाशात्पूर्वकालत्वदृष्टेर्न समुच्चयस्तयोरित्यर्थः। तयोरसमुच्चयेऽपि ज्ञानकर्मणोः सोऽस्तीत्याशङ्कय मन्त्रं व्याचष्टे। स्वाभाविकमिति। अविद्यया मृत्युमित्यत्र विहिताकरणं निषिद्धसेवा च मृत्युस्तद्धेतुत्वादग्निहोत्रादि शास्त्रीयं कर्म विद्यां चेत्यत्र विद्या। एतेनाविद्ययेत्यपि व्याख्यातम्। तस्य धीशुद्धिद्वारा तद्धेतुत्वात्। अशास्त्रीयंस्वाभाविकं कर्म मृत्युशब्दोक्तमविद्यां चेत्यविद्या तत्कार्यत्वान्निवर्त्यनिवर्तकभावेन च तयोः सहोक्तिरित्यर्थः॥१७६५॥

मृत्युः स्वाभाविकं ज्ञानं शास्त्रीयं संभवस्तथा॥
शास्त्रीयेणेतरत्तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते॥१७६६॥

विनाशेन मृत्युं तीर्त्वत्यत्र मृत्युशब्दार्थमाह। मृत्युरिति। ननस्त्रीदर्शनादीति यावत्। तस्य मृत्युहेतुत्वादित्यर्थः। संभूतिं च विनाशं चेत्यत्र संभूतिशब्दार्थमाह। शास्त्रीयमिति। उद्गीथादिदर्शनमिति शेषः। तस्याभ्युदयसंभवे हेतुत्वादित्यर्थः। एवं विनाशेनेत्यपि व्याख्येयम्। तत्र विनाशो मृत्युशब्दितं ज्ञानं तस्य तद्धेतुत्वात्। तयोः सहभावश्च पूर्ववदित्याह। तथेति। मन्त्रद्वयेऽपि तृतीयपादस्थाविद्याविनाशाभ्यां प्रथमपादस्थविद्यासंभूतिशब्दितं शास्त्रीयं कर्म ज्ञानं चोक्तम्।चतुर्थपादस्थविद्यासंभूतिभ्यां परविद्योक्ता। एवं म

न्त्रद्वयेऽपि पदार्थों विद्यां च व्याख्या

च वाक्यार्थं संगृह्णाति। शास्त्रीयेणेति। विद्यां चेति विद्याशब्दितमविद्ययेत्यविद्यापदेनाऽऽकृष्टमग्निहोत्रादि

शास्त्रीयं कर्म तेनेतरदविद्यां चेत्यविद्याशब्देन मृत्युं तीर्त्वाति मृत्युशब्देन चोक्तं स्वाभाविकं कर्मातिक्रम्य केवलब्रह्मविद्यया ब्रह्माऽऽनोतीत्याद्यमन्त्रार्थः। संभूर्ति चेति संभूतिशब्दितं सूत्रादिध्यानं विनाशेनेत्याकृष्टं शास्त्रीयं तेनेतरद्विनाशं चेति मृत्युं तीर्त्वति चोक्तं स्वाभाविकं ज्ञानमतिलङ्घ्य संभूत्या केवलविद्यया ब्रह्म प्राप्नोतीति द्वितीयमन्त्रार्थः तत्कुतः समुच्चय इति भावः॥१७६६॥

नाविरतो दुश्चरितादिति चाऽऽगमिकं वचः॥
तपसा कल्मषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते॥१७६७॥

किंच निरस्तकर्मणः संन्यासिनः शुद्धबुद्धेर्ज्ञानोत्पत्तिश्रुतेर्न समुच्चय इत्याह। नेत्यादिना। कर्मणो ज्ञानस्य च फलभेदेन विनियोगस्मृतेश्चैवमित्याह। तपसेति॥१७६७॥

तस्मात्समुच्चयाशेह कार्या नाक्षरसंश्रयात्॥
अप्रमाणं ब्रुवाणस्तु नास्माभिर्विनिवार्यते॥१७६८॥

आत्मानमित्यत्र समुच्चयायोगमुपसंहरति। तस्मादिति। द्वयोरन्यतरस्य तृतीयस्य वा समुच्चयस्य प्रागुक्तन्यायेनासंभवादिति यावत्। श्रुत्यक्षराण्युपेक्ष्य विना मानं समुश्चयं वदन्तं प्रत्याह। अप्रमाणमिति। मानाभावस्यैव तन्निवारकत्वादित्यर्थः॥१७६८॥

तस्माद्व्युत्थाय कर्मभ्यः प्रत्यक्प्रवणबुद्धयः॥
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानाग्निर्वान्तीत्येष निश्चयः॥१७६९॥

परमतनिरासमुपसंहृत्य विशिष्टानां संन्यासिनामेव मोक्षो ज्ञानादिति स्वपक्षमत्र विवक्षितमुपसंहरति। तस्मादिति। समुच्चयस्य प्रकृतवाक्याप्रतिपाद्यत्वादिति यावत्।

निर्वान्ति न्यासान्निर्व्यापाराः सन्तो निरतिशयपुरुषार्थरूपं ब्रह्म भवन्तीत्यर्थः॥१७६९॥

अपुण्यपुण्योपरमे यं पुनर्भवनिर्भयाः॥
शान्ताः संन्यासिनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः॥१७७०॥

तत्रैव पुराणसंमतिमाह। **अपुण्येति॥**१७७०॥

न चेह लोकशब्देन कश्चिदन्योऽभिधीयते॥
परात्मनः स्वशब्देन विशेषणसमन्वयात्॥१७७१॥

यत्त्वात्मानमेवेत्यत्र लोकशब्देन कर्मफलभूतसूत्रग्रहणमिति तन्निरस्यति। न चेति। तत्र हेतुः स्वशब्देनेति। स्वं लोकमदृष्ट्वेति स्वशब्दार्पितविशेषणेन संबन्धो लोकशब्दार्थस्य दृष्टस्तेनात्रापि लोकशब्दः परमात्मा युक्तोऽन्यथा प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रियापातादित्यर्थः॥१७७१॥

आत्मानमेवेति तथा चाऽऽत्मशब्दो विशेषणम्॥
लोकस्य ग्रहणं तस्मान कर्मसमवायिनः॥१७७२॥

लोकशब्देनात्र परस्यैव परिग्रहे हेत्वन्तरमाह। आत्मानमिति। यथा लोकस्य स्वशब्दार्थो विशेषणं तथाऽऽत्मानमित्यत्र स्वशब्दपर्यायात्मशब्दार्थस्तस्य विशेषणं दृश्यते। न च कर्मफलस्याऽऽत्मत्वं मुख्यमतो लोकशब्दः परात्मैवेत्यर्थः। हेतुभ्यां परात्मनि लोकशब्दार्थे स्थिते परस्य नेष्टसिद्धिरित्याह। लोकस्येति॥१७७२॥

विद्याप्रकरणे चोर्ध्वमात्मनैव विशेषणात्॥
येषां नो ह्ययमात्मेति कार्यलोकनिवृत्तये॥१७७३॥

लोकशब्देनात्र परस्यैव ग्रहे हेत्वन्तरमाह। विद्येति।षष्ठे स वा एष महानित्यादिविद्याप्रकरणे येषां नोऽयमात्माऽयं लोक इत्यात्मशब्दार्थेन लोकस्य कर्मफलनिवृत्त्यर्थं विशेषणादत्रापि परात्मैव लोकोऽन्यथा पूर्वापरविरोधादित्यर्थः। संदिग्धस्य वाक्यशेषान्निर्णयो भवतीति न्यायं द्योतयितुं हिशब्दः॥१७७३॥

अस्माद्भ्येवेति लिङ्गाच्चेल्लोकोऽन्यः स्यात्परात्मनः॥
स्वलोकस्यार्थवादत्वान्नैवमप्युपपद्यते॥१७७४॥

प्रकरणेन लोकस्य न परत्वं लिङ्गविरोधादिति शङ्कते। अस्मादिति। अत्र लोकशब्देन परग्रहश्वेदस्माद्भ्येवेत्ययुक्तम्। तत्र हि लोकशब्दोक्तात्कामिनः फलोत्पत्तिः श्रुता न च परस्य कारणत्वमपूर्वादिश्रुतेर्न चाविद्यया तथा त्वत्पक्षे विद्याधिकारे तदयोगादस्य च विद्यासूत्रेणैकवाक्यत्वाङ्गीकारादतो लिङ्गेन प्रकरणं बाध्यमिति भावः। अर्थवादस्थं लिङ्गं न प्रकरणाद्बलवदिति मत्वा समाधत्ते। स्वलोकस्येति॥१७७४॥

साधनान्तरसंभाव्यं यावत्संभाव्यते फलम्॥
कृत्स्नं तदात्मनो लोकात्सिद्धमस्येति नूयते॥१७७५॥

अस्मादित्यादेरर्थवादत्वमेव समर्थयते। साधनान्तरेति। आत्मज्ञानापेक्षयाऽन्तर

शब्दः। लोकाज्ज्ञानादिति शेषः। अस्येति विद्वदुक्तिः। नूयते स्तूयते स्वलोक इति शेषः॥१७७५॥

योऽकाम इति वाक्येन ह्ययमेवार्थ उच्यते॥
सर्व कर्माखिलमिति स्मृतेरपि शुभं वचः॥

१७७६॥

परस्य प्रत्यक्त्वेन ज्ञानादखिलपुमर्थाप्तिरित्यत्र श्रुतिस्मृती दर्शयति। योऽकाम इत्यादिना। उक्तवाक्यसदृशानि वाक्यान्तराण्यपि भूयांसि सन्तीति हिशब्दार्थः। अखिलमनल्पं महदिति यावत्। वचसः श्रुतिमूलत्वेन प्रामाण्यं द्योतयति। शुभमिति॥१७७६॥

यद्यकृत्स्नोऽपरिज्ञानाज्ज्ञानात्कात्स्नर्यसमश्रुते॥
आत्मशब्दप्रयोगोऽयं तदा लोके समञ्जसः॥

१७७७॥

मा भूदस्मा

द्येवेत्यादिरर्थवादस्तथाऽपि तस्य सर्वात्मत्वप्रदर्शनार्थत्वाद्युक्तमत्र लोक-

शब्देन परात्मग्रहणमित्याह। यदीति। लोकशब्दार्थस्याज्ञानात्परिच्छेदो ज्ञानाच्चापरिच्छेदो यदि विवक्षितस्तदा तत्राऽऽत्मशब्दो युक्तस्तस्य त्रिधापरिच्छेदशून्यार्थवाचिताया यच्चाऽऽप्नोतीत्यादावुक्तन्यायेन सिद्धेस्तत्समानाधिकरणलोकशब्दस्यापि तदर्थत्वात्परस्यैवात्र लोकत्वमित्यर्थः॥१७७७॥

अन्यथाऽव्याकृतावस्थाल्लोकादिति वदेच्छ्रुतिः॥
ब्रह्मलोकनिरासार्थेवचः स्यात्सविशेषणम्॥१७७८॥

यदि लोकशब्देन परं हित्वाऽपरो गृह्येत तदा सविशेषणं वाक्यं स्यान्न तथा दृष्टमतोऽपि स्वं लोकमिति प्रकृतः परमात्मैवात्रापि लोक इत्याह। अन्यथेति। अस्माद्ध्येवेति श्रुतिरुक्ता। अव्याकृतावस्थाल्लोकादिति विशेषणं किमिति श्रुतिर्वदेत्तत्राऽऽह। ब्रह्मेति। स्वं लोकमितिप्रकृतपराख्यलोकस्य त्वत्पक्षेऽनन्तरोक्तव्यक्तब्रह्मलोकस्य च व्यावृत्त्यर्थं विशेषणं वाच्यं न हि त्वया परस्मात्कामसृष्टिरिष्टा तस्यापूर्वादिश्रुतिसिद्धत्वान्नापि ब्रह्मलोकात्तत्सृष्टिः कार्यत्वादतो विशेषणमर्थवदित्यर्थः॥१७७८॥

नान्यस्मिन्प्रकृतेऽन्योऽर्थो विरहय्य विशेषणम्॥
ग्रहीतुं सुधिया शक्यो वैश्वानरवरादृते॥१७७९॥

विशेषणं विनैवास्मादित्यत्र परापराभ्यामर्थान्तरं किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। नान्यस्मिन्निति। प्रकृतमतिलङ्घयाप्रकृतेऽपि सुधियो धीरवतरेदित्याशङ्कय देवताप्रसादृते लोकशब्देन सूत्रं नात्र सुग्रहं न हि देवतानुग्रहं विना पूर्वापरविरोधसमाधिरस्तीत्युपसंहरति। वैश्वानरेति॥१७७९॥

उक्तेन वचसा तावत्स्वाराज्यं विदुषोऽवदत्॥
कथं⁴²⁴नूपकरोत्यज्ञो देवादीनिति भण्यते॥१७८०॥

पूर्वापरपर्यालोचनयाऽऽत्मानमित्यत्र परस्यैव लोकशब्देन ग्रहणमित्युक्त्वा वृत्तं कीर्तयति। उक्तेनेति। आत्मानमेवेत्युक्तात्मलोकविदो मुक्तिं तावदस्माच्येवेत्यनेन वाक्येनोक्तवती श्रुतिरित्यनुवादार्थः। अथो अयमित्यादिवाक्यतात्पर्यं वक्तुं पृच्छति। कथमिति। देवादीन्प्रत्यज्ञो यथोपकरोति तथा दर्शयितुमुत्तरो ग्रन्थ इत्याह। भण्यत इनि॥१७८०॥

वर्णाश्रमाभिमानी सन्नतत्त्वज्ञः परा

ङ्मतिः॥
कानेषोऽवति पशुवत्कर्मभिः कैश्व सर्वदा॥१७८१॥

नत्र प्रश्नं प्रपञ्चयति। वर्णेति। य एष त्वात्मानमजानन्ननात्मप्रवणो वर्णाश्रमेष्वहंममाभिमानभागी नरः कान्प्रति पशुवदनवरतमुपकरोति कैश्च कर्मभिरितिप्रश्ननिर्णयार्थमनन्तरवाक्यमित्यर्थः॥१७८१॥

सर्वेश्वरेशिता तावत्पूर्वश्रुत्योपवर्णिता ॥
यथा त्वज्ञस्य पारार्थ्यं तथेदानीं प्रपञ्चयते॥१७८२॥

यथा पशुरित्यादौ निर्णीतमेतदित्याशङ्कय तत्राज्ञस्य तान्प्रति पशुवत्पारत

न्त्र्यैमात्रमुक्तं न त्वेष बुभुत्सितो विशेष इत्याशयवानुक्तेन वचसेत्येतत्प्रपञ्चयति। सर्वेति। ब्रह्मेन्द्रादिप्वपि विदुषः स्वातन्त्र्यमस्माद्भ्येवेत्यादिनोक्तमित्यर्थः। भण्यत इत्यत्र सूचितं विशदयति। यथा त्विति॥१७८२॥

अज्ञातात्मा ह्यविद्योत्थसंघा⁴²⁵तो देहलिङ्गवान्॥
आत्मलोकाभिधानाभ्यां देहान्तोऽत्राभिधीयते॥१७८३॥

नन्वात्मशब्देन यच्चाऽऽप्नोतीत्यादिन्यायेन सर्वतोऽनवच्छिन्नस्य वस्तुनो लोकशब्देन च स्वं लोकमदृष्ट्वेत्यादावुक्तन्यायेन परस्य ग्रहादयुक्तमस्मिन्प्रकरणे शब्दद्वयमित्याङ्कयोक्ततात्पर्यवद्वाक्यस्थात्मलोकशब्दयोरर्थं प्रकरणयोग्यमाह। अज्ञातेति। अविद्वानाविद्यदेहद्वयवानत्र शब्दद्वयवाच्य इत्यर्थः। अज्ञानवैशिक्षंतत्कार्यवैशिक्षेहेतुरिति हिशब्दार्थः। देहान्तो देहद्वयमध्यनिविष्टस्तदभेदाध्यासवानित्यर्थः। प्रकृतवाक्यमत्रेत्युते॥१७८३॥

यागादिकार्यं देवादेर्देहलिङ्गद्वयादृते॥
नान्यथा युज्यते यस्मादतस्तद्वानिहोच्यते॥१७८४॥

तत्र युक्तिमाह। यागादीति। न हि देहद्वयाभिमानं विना देवादेरुपकारकं क

र्मा रस्य कल्पते तेन देहद्वयवानेवास्मिन्वाक्ये लोकादिशब्दार्थः॥१७८४॥

कर्मणाऽनार्जितो यस्मान्न कश्चिदुपकारकृत्॥

गृही देवादिभिस्तस्मादार्जितोऽभूत्स्वकर्मभिः॥१७८५॥

परात्मैवाऽऽत्मानमित्यादाविवात्रापि लोकादिशब्दार्थः श्रुतेः श्रुतसामर्थ्याद्दलवत्त्वात्याशङ्कय तस्य कर्तृत्वायोगादशेषप्राणिकर्मार्जितो देहद्वयवानेव सर्वभोग्यतया लोकाशब्दार्थ इति प्रकरणानुगृहीतं लिङ्गमङ्गीकृत्याऽऽह। कर्मणेति। विमतं तत्कर्मार्जितं पकारकत्वात्तद्देहवदिति भावः॥१७८५॥

देवादयोऽपि गृहिणा तद्वदेव स्वकर्मभिः॥
आर्जिता एव विज्ञेयास्तन्निमित्तफलेक्षणात्॥१७८६॥

देवादेर्गृहस्थोपकारकत्वेऽपि तत्कर्मानार्जितत्ववद्गृहस्थस्य देवाद्युपकारकस्यैव कर्मानार्जितत्वं स्यादिति व्यभिचारमाशङ्कयाऽऽह। देवादयोऽपीति। तद्वद्देवाभेः स्वकर्मवशाद्गृहस्थस्याऽऽर्जितत्ववदित्यर्थः। तेन तेषामार्जितत्वे हेतुमाह।

१ ख. यमु।

त

निमित्तेति। गृहिणो देवादिनिमित्तवृ

ष्ट्याद्युपकारदृष्टेस्तेषूपकारकत्वहेतोर्न व्यभिचारः साध्यस्यापि सत्त्वादित्यर्थः॥१७८६॥

कर्त्रेह यत्कृतं कार्यं तद्भोगायावकल्पते।
अकृताभ्यागमो यस्मात्कृतनाशश्च नेष्यते॥१७८७॥

यद्यस्योपकारकं तत्कर्मार्जितमिति न व्याप्तिरीश्वरे व्यभिचारादित्याशङ्कय तस्य स्वरूपेण निर्विकारस्यानुपकारकत्वाद्विशिष्टरूपेण च तत्कर्मार्जितत्वान्नैवमित्याह। कर्त्रेति। इहेति भोगभूमिरुक्ता। तस्य स्वरूपेणानुपकारकत्वे युक्तिमाह। अकृतेति। स चेत्स्वातन्त्र्येणोपकुर्यात्कृतनाशादिः स्यात्स च नेष्टो विधिकाण्डामानत्वापत्तेरतोन तस्य स्वरूपेणोपकारितेति न व्यभिचार इत्यर्थः॥१७८७॥

कर्तृत्वं चास्याविद्यातो न स्वतः कर्तृताऽऽत्मनः॥
कर्तेव भोक्ताऽप्यशः स्याद्विद्यायां द्वयमप्यसत्॥१७८८॥

कर्त्रेह यदिति वदता कर्तृत्वमात्मनः स्वीकृतं चेत्तादात्म्यश्रुतिविरोधः कर्त्रकर्त्रेरैक्यायोगादन्यथा कर्त्रादिकृतमित्यनुवादासिद्धिरित्याशङ्कय कर्तृत्वस्य कल्पितत्वान्मैवमित्याह।कर्तुत्वं चेति। भोक्तृत्ववत्कर्तृत्वस्य स्वतस्त्वमाशङ्कय चकारार्थमाह। कर्तेति। द्वयोराविद्यत्वे विद्यापोद्यत्वं हेतुमाह। विद्यायामिति॥१७८८॥

अभुक्तस्याप्युपात्तस्य ह्यविद्यापिहितात्म⁴²⁶नाम्॥
आत्मयाथात्म्यविज्ञानात्कर्मणोऽतः क्षयो भवेत्॥१७८९॥

नाभुक्तं क्षीयते कर्मेतिस्मृतेरुपात्तकर्मणो विना भोगमक्षयाज्ज्ञाने सत्यपि भोक्तृत्वं दुर्वारमित्याशङ्क्याऽऽह। अभुक्तस्येति। अज्ञानोपार्जितस्याभुक्तस्यापि कर्मणो यतो

ज्ञानान्निवृत्तिः शास्त्रसिद्धाऽतो ज्ञानादूर्ध्वं न भोक्तृत्वमारब्धेन तद्धीस्तु बाधितानुवृत्तिरित्यर्थः। ज्ञानात्कर्मदाहस्य श्रुतिस्मृति प्रसिद्धत्वं दर्शयितुं हिशब्दः॥१७८९॥

सर्वे सर्वस्य कार्यं स्यात्सर्वे सर्वस्य कारणम्॥
असंहतं मिथो नालं जर्ड वस्तु प्रवर्तितुम्॥१७९०॥

कर्तृत्वादेराविद्यत्वात्तादात्म्यश्रुत्यविरोधात्कर्त्रा यत्कृतं तद्भोगायेत्यस्य स्थितत्वादुपकारकमुपकार्यकर्मार्जितमित्युक्तम्। तर्हि सर्वस्य सर्वत्र साक्षात्परंपरया वोपकारित्वात्कार्यकारणत्वाद्यव्यवस्थेत्याशङ्कयाव्यवस्थामङ्गीकुर्वन्नाह। सर्वमिति। श्रौताव्यवस्थाङ्गीकारे युक्तिमाह। असंहतमिति। न हि जडं वस्तु मिथोऽसंहतं प्रवर्तितुमलं शकटादावदृष्टत्वान्न चाजडस्य प्रवृत्तिः स्वतोऽस्ति कौटस्थ्यादित्यर्थः॥१७९०॥

सर्वः सर्वस्य भोक्तैव चित्प्राधान्यविवक्षया॥
बाह्योपरक्तबुद्धीनां भोग

श्र्चिदवसानता॥१७९१॥

नन्वजडस्य भोक्तृत्वव्यवस्थावत्कर्तृत्वव्यवस्थाऽपि स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। सर्व इति। घटादेरपि तर्हि भोक्तृतेत्याशङ्कय चैतन्यप्राधान्येन तदभ्युपगमान्न तस्य सास्तीत्याह। चिदिति। कोऽयं भोक्तृभोगो न तावत्सुखादिसाक्षात्कारश्चिदात्मनि तदयोगादनात्मनि चानङ्गीकारान्न चान्यो भोगस्तदनिष्टेरित्याशङ्कयाऽऽह। बाह्येति। शब्दाद्याकारज्ञानानां बुद्धिवृत्तीनामनुभवव्याप्तत्वं भोगो नासाक्षिका सत्त्ववृत्तिर्जानातिनाऽभिधीयत इति न्यायादित्यर्थः॥१७९१॥

मधुब्राह्मणविद्यायामिदमेव प्रवक्ष्यते॥
वस्त्वैकात्म्यप्रसिद्ध्यर्थं प्राधान्येनातियत्नतः॥१७९२॥

सर्वं सर्वस्य कारणं सर्वः सर्वस्य भोक्तेत्यत्र मधुब्राह्मणं प्रमाणयति। मध्विति। किमिति तत्रापि सर्वस्य सर्वत्र कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च वक्तव्यमित्याशङ्कयाऽऽह। वस्त्वैकात्म्येति। भेदोऽपि तत्र भातीत्याशङ्कय न तत्र श्रुतेस्तात्पर्यमित्याह। प्राधान्येति। अतियत्नः श्रुतेरभ्यासादिः॥१७९२॥

एवं सत्ययमात्मेति संहतो जगदात्मना॥
लोको भोज्यः पशुर्ज्ञेयो देवादेरुपकारकः॥१७९३॥

सर्वस्य सर्वत्र कारणत्वेन कार्यत्वेन च मिथो बद्धत्वाद्देवादेगृहिणश्चान्योन्यकर्माजिंतत्वेऽपि प्रकृते किमायातमित्याशङ्क्य देहद्वयेन विशिष्टो गृही लोकादिशब्दोऽत्र सिध्यतीत्याह। एवमिति॥१७९३॥

देवादिभिरुपात्तोऽयमित्येतद्गम्यते कुतः॥
अस्यार्थस्य प्रसिद्ध्यर्थं स यदित्यादि भण्यते॥१७९४॥

अथो अयमित्यादि व्याख्याय वाक्यान्तरमवतारयितुं पृच्छति। देवादिभिरिति। यद्यपि मधुब्राह्मणमनुमानं चात्र प्रमाणीकृतं तथाऽपि प्रमाणान्तरे पृष्टे तदाह। अस्येति॥१७९४॥

यो देवतां समुद्दिश्य द्रव्यत्यागः स उच्यते॥
याग आसेचनाधिक्याद्धोमाख्यः स्यात्स एव तु॥१७९५॥

यजतिजुहोत्योस्त्यागार्थत्वेनाविशेषात्पुनरुक्तिमाशङ्कय चातुर्थिकमर्थविभागमाह। यो देवतामिति। आसेचनं प्रक्षेपः। “यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रियासमुदाये कृतार्थत्वात्” [जै० सू० ४। २। २७]। यजति ददाति जुहोतीति श्रुतयागादीनां भेदो न वेति संशये त्यागात्मत्वेनाविशेषाद्भेदो नेति प्राप्ते देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागस्य यागत्वात्तस्यैव प्रक्षेपाधिकस्य होमत्वात्परस्वीकारपर्यन्तस्य च दानत्वाद्भेदस्तेषामिति स्थितम्। यजतिशब्दो द्रव्यादीनां समाहारं ब्रूते तस्य तत्र नैराकाङ्क्ष्यादिति सूत्रार्थः।

उक्तं च—जुहोतिरासेचनाधिकः स्यादिति। उक्तविभागस्य चातुर्थिकत्वद्योती तुशब्दः॥१७९५॥

लोकत्वस्य विधेयत्वाद्यज्जुहोतीत्यनूद्यते॥
नानूक्ति केचिदिच्छन्ति देवाद्यार्जितसिद्धये॥१७९६॥

ननु होमादेरत्र विधेयत्वात्कथं सिद्धवन्निर्देशो न च गृहिणो लोकत्वस्य विधेयत्वादन्यतः सिद्धं होमाद्यनूद्यते तल्लोकत्वस्यापि लोकतः सिद्धस्यानुवादसंभवात्तत्राऽऽह। लोकत्वस्येति। न च गृहिणोऽपि धर्मिग्राहकमानादेव देवाद्युपकारित्वं तस्यापि संन्यासविधायकश्रुतिस्मृतिभ्यामनुपकारत्वोपपत्तेर्यज्जुहोतीत्यादिना होमाद्यन्यत्र सिद्धमत्रानूद्यते लोकत्वं तु लोकतः सिद्धमपि विशिष्टाकारेण विधीयते न हि होमादिना देवादीन्प्रत्युपकारित्वं गृहिणोऽन्यत्र सिद्धं न च देवादिसंबन्धस्य होमादेरन्यत्रासिद्धिर्धर्मिग्राहिमानादेव तत्सिद्धेरिति भावः। भर्तृप्रपञ्चास्तु यज्जुहोतीत्यादेरनुवादत्वं नेच्छन्तीत्याह। नेति। तत्र हेतुः। देवादीति। यतो गृही देवादिभिरार्जितोऽतस्तादर्थेन होमादि तेन कार्यं वैराग्यस्यापि तैरेव प्रतिबन्धादित्यवश्यकार्यताया होमादेरत्रोच्यमानत्वाद्विधेयमेव तदिह ग्राह्यमित्यर्थः॥१७९६॥

नावश्यकार्यता चैपां सिद्धाऽतोऽन्यत्र मानतः॥
नित्यत्वाद्धेतुवचनं न युक्त्याऽतोऽवगम्यते॥१७९७॥

तद्दूषयति। नेति। चकारोऽवधारणार्थी भिन्नस्थाननिवेशी। होमादीनामिहोच्य मानानामवश्यकार्यता यज्जुहोतीत्यादेरन्यत्रैव यावज्जीवादिश्रुतौ प्रसिद्धा प्रमिता तेषां नित्यत्वात्तत्न्नेह विधेयता किं त्वनुवाद्यतैवेति तदुपार्जितत्वहेतुरयुक्त इत्यर्थः॥१७९७॥

यच्चाप्यहरहर्वेदमनुब्रूते प्रयत्नवान्॥
ऋषीणां तेन लोकोऽयं गृहस्थो भोज्य उच्यते॥१७९८॥

अथ यदनुब्रूने तेन ऋषीणामित्यस्यार्थमाह। यच्चेति। चकारः समुच्चयार्थः। दृष्टान्तार्थोऽपिकारः।अहरहवेदानुवचनं ब्रह्मयज्ञः। पवित्रपाणित्वप्राङ्मुखत्वादिनियमः वत्त्वं प्रयत्नवत्त्वम्लोकपदस्य व्याख्या भोज्य इति॥१७९८॥

उत्तरेष्वपि वाक्येषु समाना योजनेक्ष्यताम्॥
अक्षराणां न तत्रास्ति वस्तु किंचित्तिरोहितम्॥१७९९॥

यत्पितृभ्य इत्यादिषूक्तन्यायमतिदिशति। उत्तरेष्विति। अक्षरार्थस्य सवे पृथक्तात्पर्यार्थो वाच्य इति चेनेत्याह। न तत्रेति॥१७९९॥

यस्मात्सर्वाणि भूतानि सर्वदोपकरोत्ययम्॥
अविनाशमतस्तानि तस्येच्छन्त्यात्मदेहवत्॥१८००॥

यथोक्तहोमादिभिर्देवादीन्प्रत्युपकुर्वतो गृहिणो विद्यया प्रतिबन्धसंभवातदुपाकारि

त्वव्यावृत्तिरित्याशङ्कय यथा हेत्यादि व्याचष्टे। यस्मादिति। सर्वाणि भूतानि देवादीन्यापिपीलिकान्तानीत्यर्थः। सर्वदा कर्मानुष्ठानयोग्यत्वावस्थायामित्येतत्। अविनाशो ब्रह्मविद्याधनिपशुत्वव्यावृत्तिराहित्यम्॥१८००॥

स्वकर्मार्जितसंभोगदायित्वेऽस्ति न कश्चन॥
देवादीनां विशेषोऽत्र गृहस्थस्वात्मदेहयोः॥१८०१॥

सर्वै⁴²⁷र्भूतैः स्वदेहवत्कर्मिदेहस्यापि पालने हेत्वन्तरमाह। स्वकर्मेति। स्वकर्मार्जितत्वे स्वसंभोगदायित्वे चेति यावत्। देवादिषूभयप्रयुक्तभोगाविशेषादित्यर्थः॥१८०१॥

ब्रह्मविद्याहुताशेन विनाशोऽस्याप्यकर्तृता॥
अयं नाशो महानस्य ह्यन्यः शक्यश्चिकित्सितुम्॥१८०२॥

कर्माधिकारिणं देवादयो रक्षन्तीत्यत्र किमिदं रक्षणमित्याकाङ्क्षायां तदीयकर्तृत्वादिपालनमिति वक्तुं तन्नाशद्वैविध्यमाह। ब्रह्मविद्येति। अस्य कर्माधिकारिणो यदि विद्या तदा कर्तृत्वाद्यसंभवो नाशो द्रव्याद्यसंपत्त्या स्थावराद्याप्त्या वा यागादिकर्तृत्वा

च्युतिरपि नाशस्तस्येत्यर्थः। तत्राऽऽद्यस्य नाशस्य दुश्चिकित्सत्वात्ततो देवादयोरक्षन्त्येव कर्मिणमिति मत्वाऽऽह। अयमिति। महत्त्वे दुश्चिकित्सत्वं हेतुं विवक्षित्वा हीत्युक्तम्। द्वितीये नाशे विशेषमाह। अन्य इति। द्रव्याद्यार्जनद्वारेति शेषः। तथा च तथाविधान्नाशान्न कर्मिणं ते रक्षन्तीत्यर्थः॥१८०२॥

अतः श्रुतिवचो न्याय्यं तस्मादेषामितीरितम्॥
मा भूत्सर्वस्वहानिर्नो ब्रह्मयाथात्म्यविद्यया॥१८०३॥

विद्याकृतकर्तृत्वादिनाशस्य दुश्चिकित्सत्वे देवादीनां मनुष्यसंबन्धिन्यां तस्यामुद्वेगो

लिङ्गमित्याह। **अत इति।**कर्मिणो विद्यां विद्विषतां तेषामभिप्रायमाह। मा भूदिति। यागादिकर्मणा कर्मिणो देवाद्युपकारितया पशुत्वादेव सर्वस्वतुल्यत्वम्॥१८०३॥

अवश्यमृणवत्कृत्यं यावज्जीवादिवाक्यतः॥
यथोक्तं विदितं वेदे तथा स्मृतिवचःसु च॥१८०४॥

यथोक्तं कर्म कुर्वन्यद्यपि देवादीन्प्रत्युपकरोति तथाऽपि न तत्कर्तृत्वमावश्यकं मानाभावादित्याशङ्कय तद्वा एतदित्यस्यार्थमाह। अवश्यमिति। यथोक्तं भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञः पितृयज्ञो देवयज्ञो ब्रह्मयज्ञश्वेत्येवंरूपं पञ्चमहायज्ञाख्यं कर्मेति यावत्। आदिपदेनाहरहर्भूतेभ्यो बालिंहरेदहरहर्दद्यादहरहः स्वधां कुर्यादहरहः स्वाहा कुर्यात्तम्मात्स्वाध्यायोऽध्येतव्य इत्यादिश्रुतिसंग्रहः।

“न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते"।
‘नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः’।

‘लोकोऽयं कर्मबन्धनः’। ‘तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर’।‘कुरु कर्मैव तस्मात्त्वम्’।

‘तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते’।
‘अनाश्रितः कर्मफलं कार्य कर्म करोति यः।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः’।
‘ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि’।
‘यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्’।
‘पञ्चैतान्यो महायज्ञान्न हापयति शक्तितः’।
‘स्वगृहेऽपि वसन्नित्यं सूनादोषैर्न लिप्यते’।
‘देवतातिथिभूतानां पितृृणामात्मनश्च यः’।
‘न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति’।

इत्येवंविधानि स्मृतिवचांसि। अवश्यं नियमेन कर्तव्यमिति यावत्। ऋणवत्तस्य नियमेन प्रतिविधेयत्ववदित्यर्थः॥१८०४॥

अवदानविधौ तच विशेषेण विचारितम्॥
ऋणं हेत्यर्थवादेषु तस्मात्कुर्याद्यथोदितम्॥१८०५॥

ननु श्रुतमपि विचारं विना नानुष्ठेयं न हि रुद्ररोदनादि श्रुतमित्येवानुष्ठीयत इत्याशङ्कय मीमांसितमित्यस्यार्थमाह। अवदानेति। अस्यार्थः—तदेतदवदयते यद्यजते स यदग्नौ जुहोति तद्वा येभ्यस्तदवदयते तस्माद्यत्किंचिदग्नौ जुह्वति तदवदानं नामेत्यवदानविधिप्रकरणे गृहिणा यज्ञादि देवादीन्प्रत्यृणवदवश्यकार्यमित्यर्थवादेष्टृणं ह वाव

जायते जायमानो योऽस्ति स देवेभ्य ऋषिभ्यः पितृभ्यो मनुष्येभ्यः स यदेव यजेत देवेभ्य ऋणं जायते ताद्धितेभ्यः करोति यद्देवान्यजते यद्देवेभ्यो जुहोति। अथ यद्वेदाननुब्रुवति तेन ऋषिम्य ऋणं जायते तद्धितेभ्यः करोति यदनुत ऋषीणां निधिय इति ह्यनूचानमाचक्षते। अथ यदेव प्रजामिच्छेत तेन पितृभ्य ऋणं जायते तद्धि तेभ्यः करोति यत्प्रजामिच्छत इत्येवंप्रकारेषु दृष्टत्वात्तस्यानृणित्वायावश्यकार्य यज्ञादि सिद्धं तस्माद्यथोक्तं कर्म विशिष्टफलं नियमेन गृहिणा कार्यमन्यथा भूतहिंसाप्रसङ्गादिति॥१८०५॥

प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च यथोक्तस्याधिकारिणः॥
स्वातन्त्र्ये सति संसारसृतौ कस्मात्प्रवर्तते॥१८०६॥

आत्मैवेदमित्यादेरुत्तरस्य पातनिकां करोति। प्रवृत्तौ चेति। अथ योऽन्यामित्यादिना प्रवृत्तिमार्गः मूश्रितो निवृत्तिमार्गश्चाऽऽत्मेत्येवेति सूचित उभयत्र त्रैवर्णिकस्य

सामर्थ्य तुल्ये निवृत्तिमार्गं त्यक्त्वा प्रवृत्तिमार्गे कस्मादेष प्रवर्तते तत्कारणं वाच्यमित्यर्थः॥१८०६॥

न तु विध्वस्तनिःशेषसंसारानर्थवर्त्मनि॥
निवृत्तिलक्षणे वाच्यं केनायं प्रेर्यते, वशः॥१८०७॥

प्रश्नमेव व्यतिरेकमुखेण स्फुटयति। न त्विति। विशिष्टेऽपि निवृत्तिमार्गे केन कारनायं परतन्त्रवन्न प्रव⁴²⁸र्तते तद्वाच्यमित्यर्थः॥१८०७॥

रक्षन्ति ननु देवास्तं न विशिष्टाधिकारिणम्॥
तेऽपि रक्षन्ति यत्नेन न च सामान्यमानुषम्॥१८०८॥

यथोक्ताधिकारिणो देवादिभी रक्षणं प्रवृत्तिमार्गे नियमेन प्रवर्तकमिति शङ्कते। रक्षन्तीति। गृहस्थादिकं कर्मणि प्राप्तस्वामित्वं स्वगोचरं तेऽपि रक्षन्ति, न ब्रह्मचारिणं नैष्ठिकादिसर्वाश्रमसाधारणमतो मनुष्यमात्रस्य कर्ममार्गे प्रवृत्तौ देवादिरक्षणस्याहेतुत्वाद्धह्मचारिणो निवृत्तिं त्यक्त्वा प्रवृत्तिपक्षपाते कारणं वाच्यमित्याह। नेत्यादिना। तत्र रागाद्युपनायकत्वेन विद्यातो विमुखीकरणं यत्नः॥१८०८॥

अन्यथा कृतनाशः स्यादकृताभ्यागमस्तथा॥
सामान्यनररक्षायां तस्मादेतदनुत्तरम्॥१८०९॥

मनुष्यमात्रं कर्मण्येव ते बलात्प्रवर्तयन्ति तेषामचिन्त्यशक्तित्वादित्याशङ्कयाऽऽह। अन्यथेति। तस्य व्याख्यानं सामान्येत्यादि। सर्वाश्रमसाधारणस्य ब्रह्मचारिणो नरस्य कर्मण्येव नियमनलक्षणायां देवादिरक्षायामकृतागमादिः स्यात्तेषां तत्रापि शक्तत्वात्तस्य च कर्मकाण्डप्रामाण्यवादिनोऽनिष्टत्वात्तस्मात्प्रवर्तके पृष्टे देवादिभी रक्षणमधिकारिणो

नियमेन प्रवृत्त्यनुरागे हेतुरित्यनुत्तरमित्यर्थः॥१८०९॥

नाप्यविद्येति वक्तव्यं तस्या ध्वान्तैकमात्रतः॥
मिथ्याधीमात्रहेतुत्वात्प्रेरकत्वं न युक्तिमत्॥१८१०॥

प्रत्यगविद्या यथोक्ताधिकारिणो नियमेन प्रवृत्त्यनुरागे हेतुरित्याशङ्कयाऽऽह। नापीति। अविद्याया वस्त्वावरणमात्रत्वाद्वस्तुनि मिथ्याधीजनकत्वमेव तन्न स्वरूपेण प्रवर्तकत्वं स्वापादावदृष्टेरित्यर्थः॥१८१०॥

अनर्थपरिपाकत्वमपि जानन्प्रवर्तते॥
पारतन्त्र्यमृते दृष्टा प्रवृत्तिर्नेदृशी कचित्॥१८११॥

तस्याः स्वरूपेणाप्रवर्तकत्वे हेत्वन्तरमाह। अनर्थेति। हननादेर्नरकफलत्वं निषेधशास्त्रान्निश्चिन्वन्नपि क्रोधादिना तत्र प्रवर्तमानो दृश्यते तन्न सा स्वातन्त्र्येण प्रवर्तिके-

त्यर्थः। हेतुं विना तर्हि पुरुषस्य कर्मणि प्रवृत्तिः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह। पारतन्त्र्य मिति। ईदृशी फलपर्यवसायिनीति यावत्। क्वचिदित्यनुष्ठातृपुरुषवचनम्॥१८११॥

तस्माच्छ्रेयोर्थिनः पुंसः प्रेरकोऽनिष्टकर्मणि॥
वक्तव्यस्तन्निरासार्थमित्यर्था स्यात्परा श्रुतिः॥१८१२॥

परिशिष्टमाह। तस्मादिति। प्रवर्तकं विना प्रवृत्त्ययोगाद्गर्भवासादिहेतुत्वेनानिष्टा ग्निहोत्रादावस्य प्रेरको वाच्यस्तद्वचनं च ज्ञात्वा श्रेयोर्थिना परिहर्तुमित्यर्थः। कर्मण्येव नियमेन प्रवर्तकस्य वाच्यत्वात्कामात्मकत्वप्रदर्शनार्थोत्तरा श्रुतिरित्याह। इत्यर्थेति॥१८१२॥

प्राप्ताशेषपुमर्थोऽयं स्वत एवेह मानवः॥
निरस्ताशेषानर्थश्च तन्मोहाद्विपरीतधीः॥१८१३॥

एषणा काम इति भाग्यमाक्षिपति। प्राप्तेति। इह शास्त्रालोचनायामिति यावत्। अप्राप्ते हि पुमर्थे स्मरणविपरिवर्तिनि कामो भवत्यात्मा च प्राप्तपुमर्थोऽनतिशयानन्दत्वान्निरस्तसर्वानर्थत्वाच्चातो नास्य कामः संभवतीत्यर्थः। उक्तरूपस्यापि स्वाज्ञानात्त. त्सिद्धिरिति समाधत्ते। तन्मोहादिति॥१८१३॥

अनाप्तपुरुषार्थोऽयं निःशेषानर्थसंकुलः॥
इत्यकामयतानाप्तान्पुमर्थान्साधनैर्जडः॥१८१४॥

विपरीतधियं प्रकटयति। अनाप्तेति। अज्ञस्य तथा कामोत्पत्तिमाह। इत्यकामपतेति॥१८१४॥

जिहासति तथाऽनर्थानविद्वानात्मनि श्रितान्॥
अविद्योद्भूतकामः सन्नथो खल्विति च श्रुतिः॥१८१५॥

अज्ञानात्प्रेप्सामुक्त्वा ततो जिहासामाह। जिहासतीति। आत्मनि श्रितानात्माश्रयत्वेन कल्पितानिति यावत्। कामस्याऽऽविद्यस्य प्रवर्तकत्वमाह। **अविद्येति।**प्रवर्तते कर्मण्येवेति शेषः। कामहेतुरविचैव प्रवृत्तिं करिष्यति किमान्तरालिकेन कामेनेत्याशङ्कय तत्प्रवर्तकत्वे श्रुतिमाह। अथो इति। चकारः शङ्कानिरासार्थः। अथो स्वस्वाहुः काममय एवायं पुरुष इत्यादिश्रुतिस्तस्य प्रवृत्तौ प्राधान्यमाहेत्यर्थः॥१८१५॥

अकामतः क्रिया काचिदृश्यते नेह कस्यचित्॥
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम्॥१८१६॥

तत्र मनुवचनमपि मानमित्याह। अकामत इति। इहेति क्रियाभूमिरुक्ता। तत्रैबान्वयमाचष्टे। यद्यद्धीति॥१८१६॥

काम एष क्रोध एष इत्यादिवच⁴²⁹नं स्मृ⁴³⁰तेः॥
प्रवर्तको नापरोऽतः कामादित्यवसीयते॥१८१७॥

तत्रैव भगवद्वाक्यमादत्ते। काम इति। प्रामाणिकं तत्प्रवर्तकत्वमुपसंहरति। प्रबर्तक इति॥१८१७॥

प्राग्दाराद्यभिसंबन्धादेकाक्येव पुमानभूत्॥
ऊर्ध्व दारादिसंबन्धात्पुत्रपौत्रादिसंयुतेः॥१८१८॥

कामस्य प्रवर्तकत्वं प्रतिपाद्याऽऽत्मेत्यादि व्याचष्टे। प्रागिति। भार्यादिसंबन्धात्पूर्वं सर्वं पुत्रादि ब्रह्मचारिमात्रमासीदित्यत्र हेतुमाह। ऊर्ध्वमिति॥१८१८॥

विस्तारित कुटुम्वं तं कस्मैचित्कश्चिदन्तिके॥
व्याचष्टे कामसंभूतं पुत्रपौत्रादिविस्तरम्॥१८१९॥

एक एवेत्यस्यार्थं लोकप्रसिद्ध्या दर्शयति। विस्तारितेति। तं ब्रह्मचारिणमुक्तविशेषणं दारसंग्रहादूर्ध्वं समीपे दृष्ट्वा कश्चित्कस्मैचिद्याकरोतीति योजना। आद्यं विशेषणं स्फुटयति। कामेति॥१८१९॥

प्राग्दारोद्वहनात्कृत्स्नं कुटुम्बं यत्प्रपश्यसि॥
आत्मैवैकः पुमानासीन्नाऽऽसीत्पुत्रादि किंचन॥१८२०॥

आत्मप्रत्ययनिर्ग्राह्यं केवलं प्रागभूदिदम्॥
पुत्रपौत्रादिसंभिन्नं कुटुम्बं यत्प्रपश्यसि॥१८२१॥

व्याख्याप्रकारं प्रकटयति। प्रागिति। यत्कुटुम्बमस्य संप्रति पश्यसि तत्सर्व पूर्व विवाहादेकाकी ब्रह्मचार्येवाऽऽसीन्न पुत्रादि पृथ⁴³¹गस्मात्किंचिदभूदित्यक्षरार्थः। तदेव

मानेन द्रढयति। आत्मेति। अहमेकाक्यस्मीति ब्रह्मचारिणः स्वानुभवादृश्यं कुटुम्बं विवाहात्प्राक्केवलं तन्मात्रमभूदित्यर्थः। इदंशब्दार्थमाह। पुत्रेति॥१८२०॥१८२१॥

कामाद्यशेषबीजात्माऽमज्ञातात्मैकतत्त्वकः ॥
सोऽतिग्रहग्रहाविष्टो विपरीतार्थनिश्चयः॥१८२२॥

सोऽकामयतेत्यत्र सशब्दार्थमाह। कामादीति। कामक्रोधादेरशेषस्य बीजमज्ञानं तत्र तादात्म्याध्यासादनतिशयानन्दाद्यात्मकात्मज्ञानशून्यस्तस्मादेव कल्पितान्प्रेप्सितान्कामयमानस्तेन कामरूपातिग्रहाख्यग्रहेण ग्रस्तः शब्दादिविषयनिषण्णधीः सशब्दार्थ इत्यर्थः॥१८२२॥

स्वतः कृत्स्नोऽप्यसंबोधादकृत्स्नो विपरीतधीः॥
तृष्णया प्रहितो बालः सोऽकामयत मानवः॥१८२३॥

विपरी⁴³²तं च निश्चयं स्फोरयति। स्वत इति। उक्तं सशब्दार्थमनूद्याकामयतेत्यस्यार्थमाह। तृष्णयेति। तयोर्गूढत्वागूढत्वाभ्यां भेदः। तत्प्रेरितत्वे हेतुमविवेकमाह। बाल इति। विपरीतज्ञानवत्त्वमपि तृष्णावत्त्वे हेतुरित्याह। मानव इति॥१८२३॥

कर्माधिकारहेतुर्मेजाया स्यात्कर्मसाधनम्॥
पूर्वपूर्वस्य हेतुत्वमथशब्दैरिहोच्यते॥१८२४॥

जाया मे स्यादित्यस्यार्थमाह। कर्मेति। कर्मणि स्वामित्वेन पुंसः संबन्धे कथं जाया हेतुस्तत्राऽऽह। कर्मसाधनमिति। उत्तरवाक्यस्थाथशब्दत्रयस्यार्थमाह। पूर्वेति॥१८२४॥

अथ प्रजात्मना तस्यां जायेय स्थास्नुकर्मणे॥
स पुत्रेणैवेति वचस्तथा च श्रूयते स्फुटम्॥१८२५॥

पुत्रं प्रति जायाया हेतुत्वं वदन्नथ प्रजायेयेत्यस्यार्थमाह। अथेति। स्वकार्यशेषं स्वमृतेरूर्ध्वमपि पुत्रद्वारा कर्तुं तद्रूपेण पितैव जायत इत्यर्थः। स पुत्रेणैवास्मिल्लोँके प्रतितिष्ठतीति वाक्यमत्र प्रमाणमित्याह। स पुत्रेणेति॥१८२५॥

दैवमानुषवित्तेन संपन्नोऽहमथोत्तरम्॥
कर्म कुर्या यथाप्राप्तं दृष्टादृष्टार्थसिद्धये॥१८२६॥

अथ वित्तमित्यादि व्याचष्टे। दैवेति। वित्तसंपत्तेरनुष्ठानाङ्गत्वं वक्तुमथोत्तरमित्युक्तम्। यथाप्राप्तं शास्त्रदृष्टं रूपमनतिक्रम्येति यावत्। अनुष्ठानफलमाह। दृष्टेति॥१८२६॥

एतावानेव कामोऽस्य नातोऽन्योऽर्थोऽवशिष्यते॥

साध्यसाधनरूपे हि द्वे एवात्रैपणे यतः॥१८२७॥

एतावान्त्रै काम इत्यस्यार्थमाह। एतावानिति। साधनं माध्यं चेत्येतावानेवाज्ञम्य कामयितव्यो विषयो नान्योऽस्तीत्यर्थः। तत्र हेतुमाह। साध्येति। एषणायाः स्यास्तत्रैवान्तर्भावार्थो हिशब्दः।अत्रेति व्यवहारभूमिरुक्ता॥१८२७॥

एषणे एव चाप्येते साध्यसाधनकल्पिते॥
पुमर्थस्यानवसितेरैकात्म्यस्याप्रसिद्धितः॥१८२८॥

अथ नानयोरेषणात्वं पुमर्थहेतृत्वेन तद्विषयत्वात्तत्राऽऽह। एषणेइति। वैशब्द- पर्यायाच्चकारादुभयथावधारणात्तत्पुरुषार्थत्वमप्रामाणिकमित्यर्थः। पुत्रादेः स्वर्गादेश्च पुमर्थत्वप्रसिद्धेरयुक्तमेषणात्वेनानर्थत्वमन्यथा सोऽकामयतेत्युपक्रमभङ्गः स्यादित्याशङ्कय ज्ञानं विना पुमर्थासमाप्तेराभासविषयौ प्रसिद्धयुपक्रमावित्याह। पुमर्थस्येति॥१८२८॥

कर्मसाधनरूपत्वाज्जायादेर्न पुमर्थता॥
लोकत्रयासंगृहीतेरेतावानिति दुर्घटम्॥१८२९॥

पुत्रादेरपुमर्थत्वे क्लेशरूपं कर्म प्रति हेतुत्वे हेत्वन्तरमाह। कर्मेति। न हि पुरुषार्थसाधनस्य पुरुषार्थत्वमतिप्रसङ्गादित्यर्थः। साधनस्योक्तत्वात्तस्मिन्नेतावानित्युदिते कामशब्दप्रयोगादनर्थत्वं युक्तं लोकत्रयस्य पूर्वमसंग्रहादेतावानित्यननुवादात्तस्य कामशब्देनानर्थत्वमशक्यं घटयितुमिति शङ्कते। लोकेति॥१८२९॥

न लोकत्रयसाध्यस्य साधनैकव्यपाश्रयात्॥
आक्षिप्तसाध्यं साध्यत्वादितरत्कर्मसाधनम्॥१८३०॥

तस्य साध्यत्वादेव साधनबद्धत्वात्तदतिरेकेणायोगात्तत्तावदाक्षिप्तसाधनं साधनमपि साध्यबद्धत्वादाक्षिप्तसाध्यमतः साधनेऽभिहिते साध्यमर्थादुक्तमित्येतावानित्युभयमनूद्य तस्य कामशब्देनानर्थत्वं वक्तुं युक्तमित्याह। नेत्यादिना॥१८३०॥

लोकत्रयफलं यस्मादुत्पत्त्याद्यात्मकं मतम्॥
कर्मानाक्षिप्य नाऽऽत्मानं तच्चापि लभते स्वतः॥१८३१॥

लोकत्रयाख्यं साध्यं साधनाक्षेपकमित्येतद्व्यतिरेकमुखेनाऽऽह। लोकेति। तस्मादस्ति तस्य साधनसापेक्षत्वमिति शेषः। तस्यान्यानपेक्षस्य स्वरूपलाभाभावाच्च साधनाक्षेपकत्वमित्याह। कर्मेति॥१८३१॥

समाप्तिः कर्मणो ना⁴³³पि लोकत्रयफलादृते॥
अन्तर्णीतफलं तस्मादिह साधनमुच्यते॥१८३२॥

साधनं साध्याक्षेपकमित्येतदपि व्यतिरेकद्वारेणाऽऽह।समाप्तिरिति। फलमन्तरेण

साधनं न पर्यवस्यतीत्यत्र हेतुमाह। अन्तर्णीतेति। इहेति साध्यसाधनव्यवहारोक्तिः। तस्मात्तादृक्श्रुतमपि फलमाक्षिपतीति शेषः॥१८३२॥

एषणैकैव तेनेयमुत्तरत्राभिधास्यते॥१८३३॥

अर्थात्साध्याभिधानं स्यात्साधनाभिहितौ यथा॥
भोजनेऽभिहिते पुंसो ह्यर्थातृप्तिः प्रतीयते॥१८३४॥

साध्यसाधनयोर्मिथो बद्धत्वं हेतूकृत्य वाक्यशेषप्रवृत्तिमाह। एषणेति। उत्तरत्रोभेह्येते एषणे एवेत्यत्रेति यावत्। उक्ते साधने साध्यमार्थिकमेतदृष्टान्तेनाऽऽह। अर्थादिति। दृष्टान्ते लोकप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥१८३३॥१८३४॥

साध्यसाधनरूपे द्वे एपणे काम उच्यते॥
अयथावस्तुरूपत्वादात्माज्ञानैकहेतुके॥१८३५॥

साधनोक्तौ साध्यस्यार्थादुक्तेरेतावानिति द्वयोरनुवादेऽपि कथमेषणात्वे काम-

शब्दो न हि तौ पर्यायौ न तदवाच्यत्वे तयोरनर्थतेत्याशङ्कयाऽऽह। साध्येति। प्रवृ- त्तिनिमित्तभेदाभावादेषणाकामशब्दयोरिष्टं पर्यायत्वमिति भावः। उभयोरपि कामत्वविधायिश्रुतेरभिप्रायमाह। अयथेति। मिथ्याधीमूलस्य कामस्यावस्त्वनुसारित्वात्तद्रूपे साध्यसाधने स्वाज्ञानमात्रनिमित्ते इत्यर्थः॥१८३९॥

विश्वासोऽतोऽत्र विदुषा न कार्यः स्वमलाभवत्॥
व्युत्थायैवैषणाभ्योऽतः प्रत्यग्ज्ञानं समाश्रयेत्॥१८३६॥

तयोरज्ञानकृतत्वेऽपि किं स्यादत आह। विश्वास इति। कुत्र तर्हि स कार्यो विदुषेति तत्राऽऽह। व्युत्थायेति। कामस्यानर्थत्वात्साध्यसाधनयोश्च तन्मात्रत्वात्स्वर्गादौ पुमर्थताविश्वासं त्यक्त्वा स्वप्नलाभतुल्याभ्यस्तिसृभ्य एषणाम्यो व्युत्थानं संन्यासात्मकं कृत्वा काङ्क्षितमोक्षहेतुज्ञानमुद्दिश्य श्रवणाद्यावर्तयेदित्यर्थः॥१८३६॥

इच्छन्नपि यतो नातो भूयो विन्देदतोऽधिकम्॥
तस्मादविद्याभूमिष्ठः कृत्स्न एतावता भवेत्॥१८३७॥

एतावानेवेति कुतोऽवधारणं कामानामानन्त्यादित्याशङ्कय नेच्छन्नित्यादेरर्थमाह। इच्छन्निति। अतो द्वयादधिकमिच्छन्नपि नास्मादन्यदज्ञो लभेत साधनाद्यतिरिक्तदृष्टादृष्टलाभाभावात्तद्युक्तमवधारणमित्यर्थः। यस्मात्साधनाद्यन्यकामयितव्याभावस्तस्मादत्रिद्यात्रस्थायां तत्संपत्तिमात्रेण पूर्णतेति फलितमाह। तस्मादिति॥१८३७॥

एकैकमपि जायादेर्यावन्नाऽऽमोति पूरुषः॥
अकृत्स्नस्तावदस्मीति जडः संभावयत्ययम्॥१८३८॥

तम्मादपीत्यादेस्तात्पर्यमुक्त्वा स यावदित्यादि व्याकुर्वन्नज्ञस्य पुत्रादिना पूर्णतेत्यत्र व्यतिरेकमाह। एकैकमिति। तथासंभावनायामज्ञत्वं पुंसो हेतुरिति सूचयति। जड इति॥१८३८॥

यावदेते यथोद्दिष्टा आप्ताः स्युः कामपूर्वकाः॥
कृत्स्नोऽस्मीति तदाऽऽत्मानं संभावयति मानवः॥१८३९॥

तत्रैवान्वयमुपन्यस्यति। यावदिति। यदेत्यर्थः। कामपूर्वत्वं जायादीनां सोऽकामयतेत्युपक्रमादज्ञत्वेन मनुष्याभिमानित्वम्। तत्र हेतु करोति। मानव इति॥१८३९॥

आत्मजायाप्रजावित्तविद्याभिः पञ्चभिः कृतम्॥
कर्म पाङ्क्तंभवेदेवं पाङ्क्तेन च्छन्दसा मितम्॥१८४०॥

तम्यो कृत्स्नतेत्याद्यवतारयितुं पातनिकामाह। आत्मेति। पञ्चसंख्यायोगमुपजीव्योपाम्त्युपयोगित्वेन पञ्चाक्षरा पङ्क्तिरिति श्रुतिमनुसरन्नाह। एवमिति॥१८४०॥

बाह्यस्य कर्मणस्तावदात्माद्यैः पालतोदिता॥
तेष्वसत्स्वथ पाङ्कत्वमुच्यतेऽध्यात्मकर्मणः॥१८४१॥

कर्ममात्रस्य पाङ्क्तत्वमुक्त्वा तस्येत्यादिवाक्यस्य विषयपरिशेषार्थं सोऽकामयतेत्यादिना सिद्धमनुवदति। बाह्यस्येति। जायादिष्वसत्स्वाध्यात्मिकं ध्यानकर्मणः कथं पाङ्क्तत्वमित्यपेक्षायां तस्येत्याद्यादत्ते। तेष्विति। प्रागुक्तशङ्काद्योतनार्थोऽथशब्दः॥१८४१॥

बाह्याध्यात्मिकभेदेन कर्मैतदुभयात्मकम्॥
पाङ्क्तं यथा तद्भवति तथैतदभिधीयते॥१८४२॥

तदेव प्रपञ्चयितुं कर्मद्वैविध्यमाह। बाह्येति। तद्बाह्यं कर्म पञ्चभिः कृतत्वाद्यथापाङ्क्तंतथैतदाध्यात्मिकध्यानकर्म पाङ्क्तमुच्यते तस्येत्यादिनेत्याह। पाङ्क्तमिति॥१८४२॥

अध्यात्मं मन एवाऽऽत्मा तदायत्तत्वकारणात्॥
वाग्जायादिप्रवृत्तीनां यजमानवदेव तत्॥१८४३॥

मन एवास्याऽऽत्मेत्यस्यार्थमाह। अध्यात्ममिति। देहमधिकृत्य यो यज्ञस्तत्र मनसि यजमानदृष्टिः कार्येत्यर्थः। आरोपे हेतुमाह। तदायत्तत्वेति। अतो मनसो यजमानसाम्याद्युक्ता तत्र तद्दृष्टिरित्याह। यजमानवदिति॥१८४३॥

वा⁴³⁴क्चजायेति विज्ञेया⁴³⁵तदधीनत्वकारणात्॥
यद्ध्यायतीह मनसा वाचा वक्ति तदेव हि॥१८४४॥

वाग्जायेत्यस्यार्थमाह। वागिति। वाचि जायादृष्ट्यध्यासे हेतुमाह। तदिति। जायाया यजमानाधीनत्ववद्वाचो मनोधीनत्वे तत्र मानमाह। यदिति। इहेति बुद्धिपूर्वकव्यवहारोक्तिः। यद्धि मनसा ध्यायति तद्वाचा वदतीतिवन्मनः पूर्वो वागुत्तर इति- श्रुत्यन्तरसंग्रहार्थो हिशब्दः॥१८४४॥

संप्रधार्य मनो वाचा मन्त्रलौकिकरूपया॥
अथ प्रस्पन्दतेऽत्यर्थं सा क्रिया प्राण उच्यते॥१८४५॥

प्राणः प्रजेत्यत्र प्राणशब्दार्थमाह। संप्रधार्येति। मनसा विषयं निश्चित्य तत्र

द्विरूपया वाचा तदेव मनोऽतिशयेन चेष्टते सा चोभयनिर्वर्त्या चेष्टा प्राण इत्यर्थः। प्राणं प्रति वाङ्मनसयोर्मातापितृत्वप्रसिद्धिं हेतूकर्तुमथेत्युक्तम्॥१८४५॥

आगमार्थं विनिश्चित्य मनसाऽथ प्रवर्तते॥
प्राणः प्रजेति तां चेष्टां प्राहुर्वेदविदो जनाः॥१८४६॥

तमनूद्य तस्मिन्प्रजादृष्टिः कार्येति वाक्यार्थमाह। आगमेति। वाचा सहेति वक्तुमथेति प्रयुक्तम्। उक्तेऽर्थे वैदिकीं प्रसिद्धिमनुकूलयितुं वेदविद इति विशेषणम्॥१८४६॥

द्विधैवाऽऽध्यात्मिकं वित्तं कार्यभेदात्प्रचक्षते॥
दैवमानुषताऽप्यस्य साधनत्वोपचारतः॥१८४७॥

चक्षुरित्यादेरर्थं वक्तुमाध्यात्मिके वित्ते द्वैविध्यमाह। द्विधेति। चक्षुः श्रोत्रमित्याध्यात्मिकवित्तद्वैविध्ये हेतुमाह। कार्येति। चक्षुषा रूपस्य श्रोत्रेण शब्दस्योपलब्धिरिति कार्यभेदादिति यावत्। तत्र विदुषां संप्रतिपत्त्यर्थं प्रचक्षत इति प्रयोगः। चक्षुषो मानुषत्वं श्रोत्रस्य दैवत्वं च कथं श्रुत्योक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। दैवेति। चक्षुः श्रोत्रं च वित्तद्वयसाधनमतोऽस्योपचाराद्दैवत्वं मानुषत्वं चेत्यर्थः॥१८४७॥

परीक्ष्य चक्षुषा यस्माल्लभते गोधनादिकम्॥
चक्षुः स्यान्मानुषं वित्तं यथाऽऽयुर्घृतमुच्यते॥१८४८॥

अध्यात्मं वित्तभेदमुक्त्वा तस्य दैवत्वं मानुषत्वं च साधितमिदानीं चक्षुर्मानुषमित्यादि वाक्यं योजयति। परीक्ष्येति। चक्षुःशब्दात्पूर्वं तस्मादिति प्रयोक्तव्यम्। चक्षुष्यौपचारिकी मानुषवित्तदृष्टिरित्यत्र दृष्टान्तमाह। यथेति॥१८४८॥

दै⁴³⁶वभावाप्तितां देवं ज्ञानं वित्तमिहोच्यते॥
तत्साधनत्वाच्छ्रोत्रस्य श्रोत्रमाध्यात्मिकं धनम्॥१८४९॥

चक्षुषि मानुषवित्तदृष्टिं कृत्वा श्रोत्रे दैववित्तदृष्टिं वक्तुं तत्स्वरूपमाह। दैवेति। इहेति वित्तद्वयनिर्धारणार्था सप्तमी। श्रोत्रं दैवमित्यादेरर्थमाह। तत्साधनत्वादिति। श्रोत्रस्य श्रवणद्वारा ज्ञानहेतुत्वात्तस्मिन्नध्यात्मविषये दैववित्तदृष्टिरित्यर्थः॥१८४९॥

बाह्यवागादिचेष्टा च या चान्तःकरणाश्रया॥
देहेऽभिव्यज्यते यस्मादात्मा कर्म ततो भवेत्॥१८५०॥

आत्मैवेत्यादेरर्थमाह। बाह्येति। आत्मा शरीरं तत्र कर्मदृष्टिस्तत्र द्विविधकर्मव्यक्तेरित्यर्थः॥१८५०॥

संमितः संख्यया पादैः पाङ्क्तस्य च्छन्दसो यतः॥
पाङ्क्तोयज्ञस्ततः सद्भिः सर्वदा समुदाहृतः॥१८५१॥

स एष इत्यादेरर्थमाह। संमित इति। बाह्यश्चाऽऽध्यात्मिकश्च यज्ञः पञ्चसंख्यायोगात्पञ्चपदा पङ्क्तिरिति श्रुतस्य पाङ्क्तस्य च्छन्दसः पादैर्यतः परिमितोऽतः पाङ्क्त इत्यर्थः॥१८९१॥

तत्कार्यत्वात्पशुः पाङ्क्तोयञ्च किंचिच्चराचरम्॥
तच्चापि पञ्चभूतोत्थं विद्यात्पाङ्क्तमशेषतः॥१८५२॥

पाङ्क्तःपशुरित्यादेरर्थमाह। तत्कार्यत्वादिति। ननु चराचरस्य जगतो न पञ्चभिरात्मादिभिर्निर्वर्त्यत्वमिति कुतोऽस्य पाङ्क्तत्वं तत्राऽऽह।पञ्चेति॥१८१२॥

पाङ्क्तकर्मात्मको यज्ञो यज्ञकार्यमिदं जगत्॥
एतद्याथात्म्यतो ज्ञात्वा तदेवाऽऽप्नोत्यशेषतः॥१८५३॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य
चतुर्थं ब्राह्मणम्॥४॥

तदिदं सर्वमित्यादेरर्थमाह। पाङ्क्तेति। साध्यं साधनं च पाङ्क्तंसूत्रात्मना ज्ञात्वा तच्च पाङ्क्तसूत्रमात्मत्वेनानुसंदधतस्तदाप्तिरेव फलं तत्क्रतुन्यायादित्यर्थः॥१८५३॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां प्रथमाध्यायस्य
चतुर्थं पुरुषविधब्राह्मणम्॥४॥
______________

अथ पञ्चमं ब्राह्मणम्।

अथ योऽन्यामिति ग्रन्थादारभ्योरुप्रयत्नतः॥
अविद्यायाः समाम्नाता आ समाप्तेर्विभूतयः॥१॥

अध्यायस्यात्र चाविद्वान्वर्णाद्यात्माभिमानवान्॥
धर्मेण नियतात्मा सञ्जुहोत्यादिस्वकर्मभिः॥२॥

देवादि⁴³⁷क्रिमिपर्यन्तं विभर्ति जगदव्ययम्॥
एवमेव जगद्योनिरेकैकः कर्मकृन्नरः॥३॥

संगतिं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। अथेति। अविद्यासृत्रादारभ्याऽऽ तृतीयसमाप्तेरविद्याया विभूतयः प्रपञ्च्यन्त इत्युक्तमित्यर्थः। तत्र तत्र प्रासङ्गिकत्वेनार्थान्तरस्योक्तत्वेऽपि परमतात्पर्यमविद्याविभूतिविवृताविति वक्तुमुरुप्रयत्नत इत्युक्तम्। अथो अयमित्यत्रोक्तमनुवदति। अत्रेति। अविद्यादशायामिति यावत्। अविद्यातत्कार्यविशिष्टो धर्माधीनः स्वकर्मभिः सर्वं जगद्धारयतीत्यर्थः। अव्ययमिति क्रियाविशेषणम्। विशिष्टज्ञानक्रियाविशिष्टस्य सूत्रस्यैव जगत्कर्तृत्वं नेतरेषां ज्ञानाद्यतिशयाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। विहिताविहितज्ञानकर्मभ्यां सूत्रवदितरेषामपि संभवति जगत्कर्तृत्वमित्यर्थः॥१॥॥२॥३॥

कृत्स्नेन जगता यद्वत्कर्मकृत्समुपार्जितः॥
यथोक्तकर्मभिस्तेन जगत्तद्वदुपार्जितम्॥४॥

सूत्रवदेकैकस्य सर्वजगत्कर्तृत्वं दृष्टान्तेन साधयति। कृत्स्नेनेति। यथोक्तकर्मभिर्जुहोत्यादिभिः। तेन कर्मकृतेति यावत्॥४॥

स्वदेहवद्यतो भुङ्क्त एकैकोऽनवशेषतः॥
साधारणानि वस्तूनि तथाऽसाधारणान्यपि॥५॥

एकैकेन सर्वं जगदार्जितमित्यत्र नियामकमाह। स्वदेहवदिति। स्वकर्मानार्जितस्य भोग्यत्वायोगाद्भोक्त्रा सर्वं भोज्यमार्जितमित्यर्थः। बाह्याध्यात्मिकभेदेन साधारणासाधारणविभागः॥५॥

स्वकर्मणाऽनुपात्तस्य न च भोगोऽत्र दृश्यते॥
एकैकेनोपकारित्वात्तस्माज्जगदुपार्जितम्॥६॥

स्वकर्मानार्जितस्यापि भोज्यत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वकर्मणेति। न हि व्यवहारदशायां परकीयं गृहक्षेत्रादि परस्य भोग्यं दृष्टमित्यर्थः। स्वकर्मार्जितस्य भोग्यत्वे फलितमाह। एकैकेनेति। तस्मादेकैकेन जगदुपार्जितमिति संबन्धः। उपकारित्वादेकैकस्मिन्भोक्तरि जगतो भोगहेतुत्वादित्यर्थः॥६॥

स्वभावतोऽखिलं कर्म धर्माधर्मादिलक्षणम्॥
साधारणविशेषात्मफलमारभते द्विधा॥७॥

स्वकर्मार्जितस्यैव भोज्यत्वं चेत्प्रतिपुरुषं कर्मव्यवस्थितेस्तदसाधारणफलस्याऽऽरम्भकं न साधारणफलस्येति तदभोग्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। स्वभावत इति। आदिशब्दो मिश्रार्थः॥७॥

गुणप्रधानभावेन साधारणविशेषतः॥
सूत्रादेः कर्मणः कार्यं⁴³⁸ क्रिम्यन्तस्याभिजायते॥८॥

कर्मणोऽनेकफलारम्भकत्वमुक्तं व्यनक्ति। गुणेति। सूत्रादिकृम्यन्तजन्तुवर्गस्य यत्त्रिविधं कर्म तत्फलमुत्कर्षनिकर्षभावेन सामान्यविशेषात्मना च सर्वतो जायत उभयथा भोग्यदृष्टेरित्यर्थः॥८॥

द्रव्यादिदर्शनाधीनं फलं सर्वस्य कर्मणः॥
साधारणादिसंभेदभिन्नं तेन क्रियाफलम्॥९॥

नानाफलारम्भकं कर्मेत्यत्र हेत्वन्तरमाह। **द्रव्यादीति।**आदिपदं क्रियादिग्रहार्थम्। साधारणादीत्यादिपदं त्वसाधारणविषयम्। तेन कर्मफलनिमित्तद्रव्यादिदृष्टिचित्रत्वेनेति यावत्॥९॥

क्वचित्साधारणात्मैव तथाऽसाधारणं क्वचित्।
क्वचिच्चोभयथा कार्यं द्रव्यादीक्षणचित्रतः॥१०॥

तदेव दृष्टान्तेन स्वहस्तयति। क्वचिदिति। नृत्येक्षणादावित्यर्थः। असाधारणं क्वचिदिति स्वसुतदर्शनादावित्यर्थः। क्वचिच्चोभयथेति रम्योद्यानदर्शनादाविति यावत्। क्रियाफलवैचित्र्ये निमित्तवैचित्र्यमुक्तमेव हेतुमाह। द्रव्यादीति॥१०॥

समासव्यासतस्तस्माद्यथोक्तज्ञानकर्मभिः॥
एकैकेन जगत्कृत्स्नमुपात्तं भोगसिद्धये॥११॥

कर्मणः सर्वारम्भकत्वे फलितमुपसंहरति। समासेति। साधारणरूपेण विशेषरूपेण च भोगार्थं कर्मादिना सर्वं जगदेकैकेन भोक्त्रोपात्तमित्यर्थः। कर्मणो विविधफलारम्भकत्वसंभवस्तच्छब्दार्थः॥११॥

सर्वः सर्वस्य कर्ता च⁴³⁹ कार्यंच⁴⁴⁰ापि यथा तथा॥
मधुविद्याप्रसङ्गेन विस्पष्टमभिधास्यते॥१२॥

सर्वस्य मिथो हेतुहेतुमत्त्वमप्रामाणिकमित्याशङ्क्याऽऽह। सर्व इति॥१२॥

यदजीजनत्फलं कर्ता स्वकर्मज्ञानसाधनः॥
सप्तान्नप्रविभागेन तद्विभज्य प्रदर्श्यते॥१३॥

वृत्तानुवादव्याजेनापेक्षितं पूरयित्वोत्तरब्राह्मणतात्पर्यमाह। यदिति। ध्यानार्थमिति शेषः। स्वकर्मादिना सृष्टस्य जगतः सप्तधा विभक्तस्य सूत्रात्मकस्य स्वात्मना ध्यानं तद्भावफलं विधातुमुत्तरं ब्राह्मणमित्यर्थः॥१३॥

त्रीण्यन्नानि फलं कर्तुश्चत्वार्यन्नानि यानि तु॥
प्रयोगसमवायित्वात्तानि स्युः कर्मसाधनम्॥१४॥

तेष्वन्नेष्ववान्तरविशेषमाह।त्रीणीति। प्रयोगसमवायित्वात्कर्मानुष्ठाने कारकत्वेनान्तर्भूतत्वादित्यर्थः॥१४॥

विज्ञानात्मा पिता तावन्न मनो न प्रजापतिः॥
अविशिष्टाधिकारित्वान्न विज्ञानात्मनोऽपरः॥१५॥

मन एव पितेतिश्रुतेर्मनसो वा सर्वजगत्त्रष्टृत्वात्प्रजापतेर्वा मन्त्रस्थपितृशब्दतेत्या

शङ्क्याऽऽह। विज्ञानात्मेति। सर्वस्मिञ्जगति जीवस्य कर्मादिद्वारा साधारण्येन कारणत्वादसावेवात्र पितेत्यर्थः। न मन इत्यादि निगमयति। नेति॥१९॥

सिसृक्षितत्वान्मनसस्तथा त्र्यन्नात्मनः प्रभोः॥
साधारणात्मनः स्रष्टा नातः क्षेत्रज्ञतोऽपरः॥१६॥

जीववन्मनसि प्रजापतौ च कारणत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। सिसृक्षितत्वादिति। द्वयोरपि सृष्टिनिविष्टत्वेन कार्यकोटिनिविष्टत्वान्न कारणत्वमित्यर्थः। सर्वस्य जगतः साधारणात्मा क्षेत्रज्ञस्ततोऽपरो न स्रष्टेति संबन्धः॥१६॥

ग्रन्थार्थधारणाशक्तिर्मेधा यद्यपि भण्यते॥
तथाऽपि ज्ञानमेवेह साधनत्वाद्विवक्षितम्॥१७॥

मेधयाऽजनयत्पितेत्यत्र मेधां व्याचष्टे। ग्रन्थेति। ब्रह्मज्ञानेतरज्ञानमात्रस्यात्र मेधात्वे

हेतुमाह। साधनत्वादिति। सप्तान्नोद्भूतौ ज्ञानमात्रस्य हेतुत्वात्प्रसिद्धमेधायास्तदयोगादित्यर्थः॥१७॥

शास्त्रीयलौकिकज्ञानाविशेषग्रहसिद्धये॥
सामान्यज्ञानग्रहणं मेधयेत्यभिधित्सितम्॥१८॥

तर्हिज्ञानेन जगदजनयदित्येवं वाच्यं किं मेघयेत्यत आह। शास्त्रीयेति। ज्ञानेनाजनयदित्युक्ते⁴⁴¹ ध्यानेनैवेति प्रकरणानुरोधी भ्रमः स्यात्तन्निवृत्त्यर्थं मेधाग्रहणं न हि सप्तान्नसृष्टानुपास्तिरेव हेतुर्निषिद्धधियोऽपि तद्धेतुत्वादित्यर्थः॥१८॥

तपः शब्देन कृच्छ्रादि यदि नामाभिधीयते॥
तथाऽपि कर्मग्रहणं सप्तान्नोद्भूतहेतुतः॥१९॥

तपः शब्दार्थमाह। तपःशब्देनेति। सप्तान्नात्मकजगज्जन्महेतुत्वात्कर्मणस्तदेवात्र तपो न कृच्छ्रादि तन्मात्रस्यातद्धेतुत्वादित्यर्थः॥१९॥

धिया धियेति लिङ्गाच्च गृह्येते ज्ञानकर्मणी॥
मेधातपोगिरा नान्ये ग्राह्ये वदफलत्वतः॥२०॥

मेधातपःशब्दाभ्यां ज्ञानकर्मग्रहे वाक्यशेषमनुकूलयति। धियेति। धिया धिया जनयते कर्मभिरित्यत्र वाक्यशेषे तत्कालभाविज्ञानकर्मणोर्जनकत्वाभिधानात्तयोरेवात्रापि ग्रहणं न प्रसिद्धयोर्मेधातपसोरित्यर्थः। प्रसिद्धयोर्मेधातपसोरग्रहे पूर्वोक्तं हेतुं स्मारयति। तदफलत्वत इति॥२०॥

पाङ्क्तंहि प्रकृतं कर्म वेदेति ज्ञानमेव च॥
विहाय नातः प्रकृतं युक्तोऽप्रकृतसंग्रहः॥२१॥

न केवलं लिङ्गमेवात्र मानं किंतु प्रकरणमपीत्याह। पाङ्क्तंहीति। तथा चात्र प्रसिद्धेमेधातपोग्रहेप्रकृतहानिरप्रकृतप्रक्रिया न स्यातामित्यर्थः॥२१॥

मेधातपांतिरेकेण नान्यत्स्यात्साधनं यतः॥
प्रसिद्धत्वादतो हीति व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा॥२२॥

यत्सप्तान्नानीत्यादिमन्त्रं व्याख्याय मेघया हीत्यादिब्राह्मणं व्याचष्टे। मेधेति। ज्ञानकर्मातिरिक्तसृष्टिहेत्वभावात्तस्यैव तत्र हेतुत्वप्रसिद्धेर्मेधया हीत्याद्या श्रुतिस्तेनैव पितुः स्रष्टृत्वं हिशब्देन साक्षादाहेत्यर्थः॥२२॥

अस्य भोक्तृसमूहस्य साधारणमचीकृपत्॥
एकमन्नं पिता सृष्ट्वा तच्चेदं यदिहाद्यते॥२३॥

एकमस्येत्यादिमन्त्रपदस्य त्र्याग्न्यानमिदमेवास्येति ब्राह्मणं तद्व्याकरोति। अस्येति।

सप्तान्नानि सृष्ट्वा यदेकमन्नं सर्वप्राणिसाधारणं स्रष्टा कल्पितवान्कि तदित्यपेक्षायामाह। तच्चेति॥२३॥

यदिदं प्राणिभिर्नित्यमद्यतेऽहरहस्तृषा॥
साधारणमिदं युक्तं सर्वभूतस्थितेस्ततः॥२४॥

अन्यदेव साधारणमन्नं किं न स्यादित्याशङ्क्योक्तं व्यनक्ति। यदिदमिति। तृष्णया प्रत्यहं नियमेन प्राणिभिरद्यमानान्नस्यैव साधारणत्वे हेतुमाह। सर्वेति॥२४॥

स य एतदुपास्तेऽन्नमसाधारणरूपतः॥
पाप्मनो नैव स द्रष्टा व्यावर्तत इहाऽऽतुरः॥२५॥

स य एतदित्यादेरर्थमाह। स य इति। साधारणमन्नमसाधारणीकुर्वतो न पापाद्व्यावृत्तिरित्यर्थः। इहेत्यन्नविनियोगवचनम्। ज्ञानदौर्बल्यमातुरत्वम्॥२५॥

उपासनं च तात्पर्यमिह श्रुत्याऽभिधीयते॥
मोघमन्नमिति तथा मन्त्रे ताच्छील्यनिन्दनम्॥२६॥

किं तदुपासनं तदाह। उपासनं चेति। साधारणमन्नं सप्तम्यर्थः।तदसाधारणीकृत्य तन्निष्ठत्वं तात्पर्यम्। ब्राह्मणोक्तेऽर्थे मन्त्रं प्रमाणयति। मोघमिति। मोघमन्नं विन्दते अप्रचेताः सत्यं ब्रवीमि वध इत्स तस्येत्यत्र मोघं विफलं देवाद्यनुपयोग्यमन्नं यदि ज्ञानदुर्बलो लभते स वधस्तस्येति साधारणेऽन्ने यदसाधारणीकरणं तस्य कुत्सितत्वान्नासाधारणीकर्तव्यमित्यर्थः। साधारणान्नस्यासाधारणीकरणं प्रामादिकं चेत्प्रायश्चित्तलाघवं मत्वा ताच्छील्यपदम्॥२६॥

वैश्वदेवं हि नामैतद्यदन्नमुपसाध्यते॥
नालमेतद्धि सर्वेषां पाप्मनां विनिवृत्तये॥२७॥

एकमस्येत्यादिमन्त्रब्राह्मणयोः स्वपक्षमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चपक्षमाह। वैश्वदेवं हीति। यदन्नं वैश्वदेवाख्यं स्मार्तं गृहिणा देवाद्यर्थं संपाद्यते तदेवात्र साधारणमित्यर्थः। तत्र स्मृतिशिष्टाचारप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। कथं तदुपासकस्य पाप्माव्यावृत्तिवचनं न हि शास्त्रीयं वैश्वदेवं कर्म कुर्वतो दोषित्वमित्याशङ्क्याऽऽह। नालमिति। वैश्वदेवाख्यं कर्म केवलं किंचिदेव पापं निवर्तयेन्न सर्वमतः स्तोकपापध्वस्तिपरं वाक्यमित्यर्थः। तस्याल्पीयसो बहुतरपापनिरसनासामर्थ्यद्योतनार्थो हिशब्दः॥२७॥

इत्येवं केचिदिच्छन्ति तत्तु युक्त्या न युज्यते॥
अनूक्तेर्यदिदमिति सिद्धोऽर्थोऽनूद्यते यतः॥२८॥

परमतं निगमयति। इत्येवमिति। तद्दूषयति। तत्त्विति। अयुक्तमेव स्पष्टयति। अनूक्तेरिति। अतो वैश्वदेवस्यापूर्वत्वादनुवादयोग इह च सोऽस्ति तन्न परमतं युक्तमित्यर्थः॥२८॥

प्रात्यक्ष्यं न च तस्यास्ति शास्त्रमात्रप्रमाणतः॥
यथा सर्वात्तृवक्त्रान्तस्थस्य प्रत्यक्षता तथा॥२९॥

“वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽग्नौ विधिपूर्वकम्।
आभ्यः कुर्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम्॥

सायं चान्नस्य सिद्धस्य यत्नतस्तु बलिं हरेत्।
वैश्वदेवं हि नामैतत्सायं प्रातर्विधीयते"॥

इतिस्मृतेस्तस्यापूर्वत्वाभावादनुवादसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रात्यक्ष्यमिति। वैश्वदेवस्याप्रत्यक्षत्वं वैधर्म्यदृष्टान्तेनाऽऽह। यथेति। इदमिति प्रत्यक्षान्नपरामर्शाद्वैश्वदेवस्य शास्त्रदृष्टत्वेऽप्यप्रत्यक्षस्य तदयोगात्परमते ब्राह्मणं दुर्घटमिति भावः॥२९॥

प्रतिप्राणि ममेदं स्यादभिलाषश्च दृश्यते॥
सर्वप्राण्यंशमिश्रत्वं ततोऽस्मिन्नवसीयते॥३०॥

स्वपक्षे तस्य घटमानतामाह। प्रतीति। स्यादित्यस्मात्परस्तादितिशब्दो द्रष्टव्यः। अभिलाषोपलब्विफलमाह। सर्वेति। सर्वप्राणभृदाद्यान्नस्य साधारणशब्देन ग्रहे तस्⁴⁴²य प्रत्यक्षादिदमा पराम्रष्टुं योग्यत्वादनुवादस्य सुघटतेत्यर्थः॥३०॥

नाऽऽत्मार्थं पाचयेदन्नमिति चापि स्मृतेर्वचः॥
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः॥
अनादे भ्रूणहा मार्ष्टीत्यादीह वचनं स्मृतेः॥३१॥

किंच साधारणशब्देन श्वादिसर्वप्राण्यन्नग्रहे साधारणमसाधारणीकुर्वतः पाप्मानिवृत्तिवाक्यं स्मृतिवचनानि चोपपद्यन्ते तस्मादस्मद्व्याख्यैव युक्तेति मन्वानः साधारणमसाधारणीकर्वतो दोषित्वे स्मृतीरुदाहरति। नाऽऽत्मार्थमिति। न वृथा घातयेत्पशुम्।

न चैकः स्वयमश्नीयाद्विधिवर्जं न निर्वपेदिति पादत्रयं द्रष्टव्यम्। इष्टान्भांगान्हि वा देवा दाम्यन्ते यज्ञभाविता इत्युक्तान्देवान्परामृशति। तैरिति। दत्तान्भोगानिति यावत्। एभ्यो देवेभ्य इत्यर्थः। अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टि अनेना अभिशंसति। स्तेनः प्रयुक्तो राजनि यावन्नानृतसंकर इतिस्मृतावाद्यपादस्यायमर्थः। भ्रूणहा श्रेष्ठब्राह्मणघातकः। वक्ष्यति हि—वरिष्ठब्रह्महा चेह भ्रूणहेत्यभिधीयत इति। स स्वान्नभक्षके स्वपापं मार्ष्टिशोधयति निक्षिपतीत्यन्नदातुः पापक्षयोक्तेरितरस्यासाधारणीकृत्य भुञ्जानस्य पापितेति।

“अदत्त्वा तु य एतेभ्यः पूर्वं भुङ्क्तेऽविचक्षणः।
स भुञ्जानो न जानाति श्वगृध्रेर्जग्धिमात्मनः॥

देवानृषीन्मनुष्यांश्च पितृृन्गृह्मांश्च देवताः।
पूजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थः शेषभुग्भवेत्॥

अ⁴⁴³घं स केवलं भुङ्क्ते यः पचत्यात्मकारणात्।
यज्ञशिष्टाशनं ह्येतत्सतामन्नं विधीयते॥

भुञ्जते ते त्वयं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्”।

इत्यादिवाक्यमादिशब्दार्थः। इहेति साधारणस्यान्नस्यासाधारणीकरणे दोषवत्त्वमुक्तम्॥३१॥

तस्यापि चान्तःपातित्वात्सर्वाद्यस्यैव युक्तिमान्॥
ग्रहस्तस्य गृहीतौ तु नास्यान्तःपातिता तथा॥३२॥

इतश्च साधारणशब्देन सर्वप्राण्यन्नं ग्राह्यमित्याह। तस्यापीति। वैश्वदेवान्नस्य सर्वान्नान्तर्भावात्तङ्कहे ग्रहसंभवाद्व्यापकस्यैव ग्रहणमित्यर्थः। वैश्वदेवग्रहेऽपीतरग्रहः स्यादिति चेन्नेत्याह। **तस्येति।**श्वाद्यान्नस्य न ग्रहोऽस्तीति तुशब्दार्थः। तत्र हेतुर्नास्येति। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तस्तथेति। यथा सर्वाद्यान्नेऽन्तर्भूतं वैश्वदेवान्नं न तथा तस्मिन्नन्नान्तरमित्यर्थः॥३२॥

असृष्टाविनियोगत्वे प्राप्नुतस्तद्ग्रहे सति॥
सर्वप्राणिभिराद्यस्य तच्चानिष्टं प्रसज्यते॥३३॥

परपक्षे दोषान्तरमाह। असृष्टेति। तच्छब्दो वैश्वदेवार्थः। प्रसङ्गस्येष्टत्वं निराचष्टे। तच्चेति। सर्वसृष्टेर्विनियोगस्य च विवक्षितत्वादित्यर्थः॥३३॥

अव्यावृत्तिश्च पाप्मभ्यो वैश्वदेवान्नसंग्रहे॥
न न्याय्यं वचनं तस्य शास्त्रमात्रव्यपाश्रयात्॥३४॥

तत्रैव दोषान्तरमाह। अव्यावृत्तिश्चेति। साधारणशब्देन वैश्वदेवग्रहे तत्परस्य पाप्मभ्यो न व्यावृत्तिरिति वचो न न्याय्यमिति योजना। शास्त्रीयकर्मानुष्ठानात्पापक्षय

स्यैव युक्तत्वादिति हेतुमाह। तस्येति॥३४॥

अल्पीयःपापहानिश्च नापि शब्दात्प्रतीयते॥
न स पाप्मन इत्यस्मादश्रुता न च गृह्यते॥३५॥

यत्तु स्तोकपाप्मध्वस्तिपरमेतदिति तत्राऽऽह। अल्पीय इति। श्रुतहानिरश्रुतप्रक्रिया च न न्याय्येत्यर्थः॥३५॥

सर्वाद्यागृहीतौ तु हेतुर्गमक इष्यते॥
असाधारणकारित्वं तस्य साधारणात्मनः॥३६॥

साधारणमसाधारणं कुर्वतः पापित्वसाधको मिश्रमिति हेतुः सोऽपि सर्वान्नस्य साधारणशब्देन ग्रहं गमयतीत्याह। सर्वेति। अप्यर्थस्तुशब्दो हेतुशब्दानन्तरनिवेशी। कोऽसौ हेतुस्तत्स्वरूपमाह। असाधारणेति। मिश्रमित्यन्नस्य साधारण्यमुच्यते तस्या-

साधारण्यकारी चेदेष पुरुषस्तदा तदसाधारणकारित्वं तस्य पापानिवृत्तौ हेतुः स च साधारणपदेन सर्वान्नग्रहं सूचयतीत्यर्थः॥३६॥

सर्वप्राणभृदन्नस्य तस्माद्ग्रहणमिष्यते॥
उक्तयुक्तिबलादत्र नान्यस्येति विनिश्चितिः॥३७॥

स्वपक्षमुपसंहरति। सर्वेति। तस्मादित्युक्तं स्फुटयति। उक्तेति। अत्रेति प्रकृतमन्त्रब्राह्मणोक्तिः। अनूक्तेरित्यादिनोक्ता युक्तिः। परपक्षनिरासमुपसंहरति। नेति॥३७॥

पापानिर्मोकहेतूक्तिर्मिश्रमित्यभिधीयते॥
सर्वा⁴⁴⁴र्थस्य हि पापाय यतोऽसाधार⁴⁴⁵णीक्रिया॥३८॥

मिश्रं ह्येतदितिवाक्यं पक्षान्तरनिरासावसरे संक्षेपतो व्याख्यातमपि प्रपञ्चयितुमवतारयति। पापेति। तस्यार्थमाह। सर्वार्थस्येति। साधारणस्यासाधारणीकरणे प्रत्यवायप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। अतः साधारणं नासाधारणीकर्तव्यमिति शेषः॥३८॥

प्रक्षेपोऽग्नौहुतं विद्यात्तत्पूर्वं बलिकर्म च॥
प्रहुतं चेह विज्ञेयं ते देवेभ्यो ददौ पिता॥३९॥

द्वे देवानित्यादिमन्त्रपदस्य हुतं चेत्यादिव्याख्यानं तस्यार्थमाह। प्रक्षेप इति॥३९॥

देवेभ्योऽन्नेयतः प्रत्ते हुतप्रहुतलक्षणे॥
तानुद्दिश्य ततोऽद्यापि जुह्वति प्र च जुह्वति॥४०॥

तस्मादित्यादि व्याचष्टे। देवेभ्य इति॥४०॥

यतः सूत्रपदे द्वित्वमविशेषेण चोदितम्॥
श्रौतस्मार्तविभागेन तत एतद्विकल्पितम्॥४१॥

अथो आहुरित्यादेस्तात्पर्यमाह। यत इति। द्वे देवानित्यत्र द्वित्वमात्रं श्रुतं तच्च

हुतप्रहुतयोर्दर्शपूर्णमासयोश्चाविशिष्टं ततः श्रौते स्मार्ते वा देवान्ने इति विकल्पितमेतद्देवान्नमित्यर्थः॥४१॥

स्मार्तान्नान्तरोक्तत्वात्स्मार्तत्वं स्याद्द्वयोस्तयोः॥
अग्निहोत्राभिसंबन्धात्स्यातां वा श्रुतिचोदिते॥४२॥

विकल्पे हेत्वन्तरमाह। स्मार्तेति। सर्वान्नस्य साधारणशब्देन ग्रहात्तस्मिन्नाद्यत्वेन स्मार्ता⁴⁴⁶न्नान्तर्भावात्तदनन्तरं द्वे देवानिति देवान्नयोरुक्तत्वात्तयोः स्मार्तत्वं वाहुप्रहृतात्मना स्यात्तद्यदिदमाहुरित्यत्रोक्तश्रौताग्निहोत्रसंनिधानाद्दर्शपूर्णमासाख्ये वा श्रुत्युक्ते देवान्ने स्यातामिति विकल्पो व्रीह्यादिवदित्यर्थः॥४२॥

मन्त्रे द्वित्वाविशिष्टत्वाद्भुतमहुतलक्षणे॥
श्रुत्याऽतस्ते विकल्प्येते श्रौते स्मार्ते हि तुल्यवत्॥४३॥

विकल्पमनूद्य सिद्धान्तं सूचयति। मन्त्र इति। पञ्चम्यौ समानाधिकरणे। दर्शपूर्णमासलक्षणे वेति शेषः। ते देवान्ने इति यावत्। तुल्ययोर्विकल्पस्यान्यत्रापि प्रसिद्धत्वार्थो हिशब्दः। अत एव तुल्यवदित्युक्तम्। तुल्यत्वं विकल्पहेतुः। न च श्रौतस्मार्तयोस्तुल्यत्वं श्रुतेर्बलवत्त्वा⁴⁴⁷दुक्तदर्शपूर्णमासयोरपि तद्भावादतो विकल्पायोगाद्दर्शपूर्णमासयोरेव देवान्नतेति मन्वानो ब्रूते। तुल्यवदिति॥४३॥

दर्शश्च पौर्णमासश्च देवान्ने ते यतः श्रुते॥
प्रायस्ताभ्यां न कामाय यष्टव्यमिति गम्यते॥४४॥

तस्मान्नेत्यादेरर्थमाह। दर्शश्चेति॥४४॥

नेहेष्टयो निषिध्यन्ते देवप्राधान्यसिद्धये॥
ताच्छीलिकोकञ्श्रवणात्तच्छीलत्वं निवार्यते॥४५॥

फलार्थं तयोरनुष्ठाननिषेधे स्वर्गकामवाक्यविरोधः स्यादित्याशङ्क्य ताच्छील्ये विहितस्योकञ्प्रत्ययस्य श्रवणात्काम्येष्टियजनप्रधानत्वमत्र निषिध्यते तच्च देवप्रधानयोर्दर्शपूर्णमासयोरवश्यानुष्ठेयत्वसिद्ध्यर्थं न ताः स्वतो निषिध्यन्ते न तत्स्वर्गकामवाक्यविरोध इति प्रायःशब्दसूचितमर्थमाह। नेहेति॥४५॥

प्रसक्तान्यपि नोच्यन्ते त्रीण्यन्नान्यत्र कारणात्॥
तेषां फलत्वादुक्तेभ्यः साधनेभ्योऽन्यता यतः॥४६॥

एकमित्यादिमन्त्रयोर्व्याख्यानन्तरं त्रीणीत्यादि क्रमप्राप्तं त्यक्त्वा सप्तमं पश्वन्नं कुतो व्याख्यायते तत्र पाठक्रमातिक्रमे श्रुतेरभिप्रायमाह। प्रसक्तानीति। सर्वसाधारणान्नस्य देवान्नयोश्च व्याख्योत्तरकाले पाठक्रमात्कारणात्प्राप्तान्यपि त्रीण्यन्नान्यस्मिन्नवसरे न व्याख्यातानीत्यत्र हेतुमाह। तेषामिति। त्रयाणामन्नानां सूत्रात्मना फलत्वेन साध्य

त्वात्पश्वन्नसहितोक्तान्नेभ्यः साधनेभ्यो यतोऽत्यन्तविलक्षणत्वमतः साधनभूतचतुर्विधान्नव्याख्यानन्तरमेवान्नत्रयव्याख्येति पाठक्रमातिक्रम इत्यर्थः॥४६॥

सौकर्यप्रतिपत्तेश्च भूयोविषयतस्तथा॥
साधनैकसजातित्वादानन्तर्यमकारणम्॥४७॥

पश्वन्नस्य चतुर्थत्वेन व्याख्याने हेत्वन्तरमाह। सौकर्येति। चत्वारि साधनानि त्रीणि साध्यानीति विभज्योक्तौ वक्तृृणां श्रोतॄणां च सौकर्येण धीर्भवति ततश्च पाठातिक्रम इत्यर्थः। अथवा पश्वन्नस्य साधनत्वादुक्तसाधनत्रये तस्य बुद्धिसांनिध्याच्चतुर्थत्वेन व्याख्यानं ततोऽन्नत्रयव्याख्येत्युक्ते सौकर्येण प्रतिपत्तिरतश्च पाठानादर इत्यर्थः। किंचाध्यात्माधिभूताधिदैवविषयत्वेन विस्तीर्णविषयत्वादन्नत्रयस्यात्यल्पविषयान्नचतुष्टयानन्तर्यं युक्तमतोऽपि पाठक्रमोल्लङ्घनमित्याह। भूय इति। किंच पश्वन्नस्य पूर्वोक्तान्नैः

सह साधनत्वेनैकेन साजात्याच्चतुर्थत्वेन सप्तमस्यापि व्याख्येत्याह। साधनेति। अर्थक्रमात्पाठक्रमस्य दुर्बलत्वेनाप्रयोजकत्वं निगमयति। आनन्तर्यमिति। यथा मुष्टी करोति वाचं यच्छति दीक्षितमावेदयतीत्यत्राऽऽनन्तर्यमप्रयोजकीकृत्य मुष्टीकरणवाग्यमनयोरावेदनार्थत्वमपास्य प्रकरणाधीतैः सर्वैरेवार्थेः संबन्धः सिद्धस्तथेहाप्यानन्तर्यमप्रयोजकमित्यर्थः॥४७॥

पयोऽन्नमेव प्रायेण मनुष्याः पशुभिः सह॥
भुञ्जते पय एवाग्रे तेषामन्नमोऽस्तु तत्॥४८॥

भुञ्जते पय एवाग्रे क्रमेणान्यत्तृणादि हि॥
अतोऽनुमीयते पित्रा तेभ्यः प्रत्तं पयः पुरा॥४९॥

भवतु⁴⁴⁸यथोक्तयुक्त्या पश्वन्नस्य चतुर्थत्वं किं पुनस्तदन्नं यत्पशुभ्यो दत्तं पित्रेति तदाह। पय इति। कथमस्य पश्वन्नत्वमित्याशङ्क्य पयो हीत्यादि व्याचष्टे। प्रायेणेति। औत्सर्गिकत्वद्योती प्रायः शब्दः। तृणाद्यपि ते भुञ्जते तत्कथं पय एव तेभ्यो दत्तं पित्रेत्याशङ्क्याऽऽह। भुञ्जत इति। अग्रे जन्मोत्तरकालमिति यावत्। उक्तक्रमस्यानुभवानुसारित्वं हिशब्दार्थः। अनुमीयते दृष्टानुसारात्कल्प्यत इति यावत्। अतः शब्दस्यापि दृष्टानुसारार्थत्वम्॥४८॥४९॥

पशवः पय एवाग्रे भुञ्जते नापरं ततः॥
कथमेतद्विजानीम इत्येतदभिधीयते॥५०॥

तस्मात्कुमारमित्याद्यवतारयितुं पृच्छति। पशव इति। पशवो द्विपादश्चतुष्पादश्चेति श्रुतेर्मनुष्याणामपि पशुशब्देन संग्रहः कृतः। ततः पयसः सकाशादिति यावत्। कथमिति प्रमाण प्रत्याह। एतदिति॥५०॥

यत एवमतो लोके कुमारं जातमग्रतः॥
जातरूपव्यवहितं लेहयन्ति घृतं जनाः॥५१॥

तस्मादित्याद्यवतारितं व्याकरोति। यत इति। पश्वन्नं पयो यस्मात्तस्मादित्यर्थः। जातरूपं हेम। पित्रादिविषयो जनशब्दः। लेहयन्त्यास्वादयन्ति प्राशयन्तीति यावत्॥५१॥

तस्यानु तदभावे वा पाययन्ति स्तनं शिशुम्॥
पशुष्वपि तथा जातं वत्सं कश्चित्मपृच्छति॥५२॥

स्तनं वेत्यादेरर्थमाह। तस्येति। अथ वत्समित्यादेरर्थमाह। पशुष्विति। यथा मनुष्येषु जातं कुमारं घृतं स्तनं वा पाययन्ति तद्वदित्याह। तथेति॥५२॥

कियांस्ते वयसा वत्स इत्याचष्टे वयो यथा॥
अतृणाद इति तृणं नाद्याप्यत्ति मनागपि॥५३॥

पृच्छास्वरूपमाह। कियानिति। अतृणाद इति वाक्यमादाय व्याचष्टे। आचष्ट इति॥१३॥

वर्तते पयसैवासावद्यापीत्यवसीयते॥
प्राण्यप्राणि जगत्सर्वं तस्मिन्नेव प्रतिष्ठितम्॥५४॥

कथं तर्हि तस्य प्राणधारणं तत्राऽऽह। वर्तत इति। तस्मिन्नित्यादिमन्त्रपदस्यार्थमाह। प्राणीति॥५४॥

पयसीदं जगन्मग्नमित्येतद्गम्यते कुतः॥
प्रसिद्धेर्गम्यते न्यायाद्यतोऽसावभिधीयते॥५५॥

पयसि सर्वं स्थावरं जङ्गमं च प्रतिष्ठितमित्यत्र मानं पृच्छति। पयसीति। पयसि हीत्यादिब्राह्मणमुत्तरत्वेनाऽऽदत्ते। प्रसिद्धेरिति। श्रौती प्रसिद्धिरेव न्यायस्ततः सर्वं जगत्पयसि निमग्नमित्येतद्यतो गम्यते तस्मात्प्रसिद्धिरुच्यते ब्राह्मणस्थहिशब्देनेत्यर्थः॥५५॥

आहुतिः पय एव स्यादाज्यं वा पय एव वा॥
पय एवाऽऽहुतिः सर्वमित्येतच्च श्रुतेर्मितेः॥५६॥

प्रसिद्धिं प्रकटयति। आहुतिरिति। यदाज्यं पयो वाऽऽहुतिमयं तत्सर्वं पय एव स्यादिति योजना। सर्वाहुतेः पयस्त्वं श्रुत्या विशदयति। पय एवेति। आहुत्यात्मकमाज्यादि सर्वं पय एवेत्येतद्गम्यते घृताहुतिं वा पयआहुतिं वोभयं त्वेतत्पय एवेति श्रुतिमानादित्यर्थः॥५६॥

अथैषाऽऽज्याहुतिर्यज्ञे यद्धविः सर्वरूपकम्॥
पशुश्चाप्याज्यमेवैतत्करोतीत्यपि चाऽऽगमः॥५७॥

तत्रैव श्रुत्यन्तरमाह। अथेति। अथशब्दो यज्ञारम्भार्थः। आज्याहुतेस्तावत्पयस्त्वं तद्विकारत्वाद्यच्च यज्ञे सर्वरूपकं पुरोडाशाद्यात्मकं हविर्यश्च पशुरेतत्सर्वमाज्यमेवाभिघारसंस्कारात्करोति पुरुषो न हि चर्वाद्याज्यानभिवारितं होम्यं पयश्चाऽऽज्यमिति सर्वस्य पयस्त्वमित्यागमशासनमित्यर्थः। अपि चेति पूर्वश्रुत्या समुच्चयोऽस्याः श्रुतेरुच्यते॥१७॥

आज्याभिघारसंस्कारात्सर्वमेव पयो हविः॥
पयस्येव जगत्कृत्स्नमग्निहोत्रे प्रतिष्ठितम्॥५८॥

श्रुत्यर्थमुपसंहरति। आज्येति। तथाऽपि कथं सर्वस्य पयसि प्रतिष्ठितत्वं तत्राऽऽह। पयसीति॥५८॥

ते वा एते इति तथा परिणामोऽखिलं जगत्॥
अग्निहोत्राहुतेः साक्षाच्छ्रुतावेव समीरितम्॥५९॥

अग्निहोत्रे यत्तु पयो हूयते तस्मिन्नपूर्वात्मके सर्वं जगत्प्रतिष्ठितमिति प्रतिज्ञातेऽर्थे प्रमाणमाह। ते वा इति। सर्वमपि जगत्पयसि स्थितमित्यस्यानुसारेण ते वा एते आहुती हुते उत्क्रामतस्ते अन्तरिक्षमाविशत इत्यादिश्रुतावग्निहोत्राहुतेः पयोरूपायाः परिणामोऽशेषं जगदिति साक्षादीरितमिति योजना॥५९॥

अग्नौ प्रास्तऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते॥
आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः॥६०॥

तत्रैव मनुवाक्यमुदाहरति। अग्नाविति। अग्निहोत्रे सायं प्रातरग्नौ प्रक्षिप्ता सम्यगाहुतिरपूर्वमयी तेजोद्वाराऽऽदित्यमुपसर्पति ततो वृष्टिरूपेण जायते ततो व्रीहियवाद्यन्नात्मना परिणमते ततश्च रेतोद्वारा प्रजाभावमापद्यते तदेवमग्निहोत्राहुत्यपूर्वपरिणामात्मकं जगदित्यर्थः॥६०॥

पयोद्रव्याहुतेश्चै⁴⁴⁹तत्परिणामोऽखिलं जगत्॥
एतच्च श्रुतितः सिद्धं विश्वमाहुतिकारणम्॥६१॥

पयःपरिणामत्वाज्जगतस्तस्मिञ्जगन्मग्नमिति श्रुतिस्मृतिसिद्धमर्थमुपसंहरति। पयोद्रव्येति। अपूर्वसंग्रहार्थमाद्यश्चकारो द्वितीयः स्मृतिसमुच्चयार्थः। सर्वमपि जगत्पयोद्रव्याहुत्यपूर्वपरिणामात्मकमिति श्रुत्यादिसिद्धत्वादाहृतिमये पयसि तन्निमग्नमिति सूक्तमित्यर्थः॥६१॥

यथोक्तदर्शनस्तुत्य दर्शनान्तरकुत्सनम्॥

तस्मिन्सर्वमिति ह्यस्य दर्शनस्य विधित्सया॥६२॥

तद्यदिदमित्यादेस्तात्पर्यमाह। यथोक्तेति। दर्शनान्तरनिन्दा न तन्निषेधार्थाकिंतु प्रस्तुतदृष्टिस्तुत्यर्थाऽतस्तन्निन्दितुं तदनुवाद्यनन्तरवाक्यमित्यर्थः। किं तद्यथोक्तं दर्शनं किमर्था वा तस्य स्तुतिस्तत्राऽऽह। तस्मिन्निति। न हि निन्दा निन्द्यं निन्दितुमपि तु विधेयं स्तोतुमितिन्यायद्योतको हिशब्दः॥६२॥

पयसैवाग्निहोत्रं हि जुहत्संवत्सरं द्विजः॥
जयत्येव पुनर्मृत्युं न भूयो म⁴⁵⁰ृतिभाग्भवेत्॥६३॥

अन्यनिन्दाऽन्यस्तृतय इति न्यायेनोत्तरस्य तात्पर्यमुक्त्वा संवत्सरमित्यादि योजयति। पयसेति। नैयमिकाग्निहोत्रस्य श्रुतिप्रसिद्धत्वार्थो हिशब्दः। मृत्युजयं व्याकरोति। नेति। सकृन्मृत्वा पुनर्भरणाय देहं न गृह्णातीत्यर्थः॥६३॥

संवत्सरे प्रयोगाणामग्निहोत्रे हि संख्यया॥
षष्ट्युत्तराणि त्रीण्येव शतानीति विनिश्चितम्॥६४॥

संवत्सरपरिमिते काले पयोद्रव्येणाग्निहोत्रहोममात्रेण मृत्युजयोऽत्र प्रतीयते न दर्शनान्तरं तत्कुतस्तस्य कुत्सनमित्याशङ्क्य विवक्षितदृष्टिहेतुसंख्यासामान्यार्थमग्निहोत्राहुतिगतां संख्यामाह। संवत्सर इति। संवत्सरावधिके काले सायं प्रातर्यदग्निहोत्रं हूयते तत्र स्थितानां होमानां षष्ट्यधिकानि त्रीणि शतानि संख्यया भवन्तीति प्रसिद्धमित्यर्थः॥६४॥

क्षपाहान्यपि तावन्ति संख्ययेह भवन्ति हि॥
शतानि सप्त संख्याताः प्रयोगाश्च विंशतिः॥६५॥

संवत्सरावयवाहोरात्राण्यपि षष्ट्यधिकत्रिशतानीति कालावयवस्थां संख्यामाह। क्षपेति। इहेति संवत्सरोक्तिः। त्रीणि च वै शतानि षष्टिश्च संवत्सरस्याहानीति श्रुतिप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। संवत्सरावधिकेऽग्निहोत्रे सायं प्रातराहुतिभेदेन प्रयोगभागा विंशत्यधिकसप्तशतसंख्याः सन्ति तस्य ह वा एतस्याग्निहोत्रस्य सप्त च शतानि विंशतिश्च संवत्सरे सायमाहुतयः सप्त चैव शतानि विंशतिश्च संवत्सरे प्रातराहुतय इतिश्रुतेरित्याह। शतानीति। संवत्सरस्याहोरात्राण्यपि द्वेधा विभज्य विंशत्युत्तरसप्तशतानीति चशब्दार्थः। सप्त च शतानि विंशतिश्चसंवत्सरस्याहोरात्रा इतिश्रुतिः। संवत्सरात्मकचित्याग्निरूपप्रजापत्यवयवभूतयाजुष्मतीसंज्ञकेष्टकासु प्रयोगाभेदेन षष्ट्यधिकत्रिशतत्वं तद्भेदेन विंशत्यधिकसप्तशतत्वमितीष्टकास्था संख्या॥६५॥

याजुष्मत्योऽपि तावत्य इष्टकाः स्युः प्रजापतेः॥
संवत्सराग्नेश्चित्यस्य पुंसो नाड्यस्तथैव च॥६६॥

तावत्योऽग्नेर्याजुष्मत्य इष्टका इतिश्रुतिमाश्रित्याऽऽह। याजुष्मत्योऽपीति। देहाभिमानिनः साधकस्य पुंसो नाड्यश्च देहपार्श्वादिभेदेन तद्विभागेन च पूर्वोक्तसंख्यावत्यो भवन्तीत्याह। पुंस इति। तथाच श्रुतिस्त्रीणीतःषष्टिशतानि त्रिणीतस्तानि सप्तविंशतिशतानि भवन्तीति॥६६॥

संपदैवाऽऽहुतीर्विद्वान्संपाद्याग्नेस्तथेष्टकाः॥
संवत्सरमवाप्नोति स्वनाडीसंख्यया नरः॥६७॥

संख्यासामान्यमुक्त्वा तत्साध्यामुपास्तिमाह। संपदेति। उक्तसंख्यास्ममान्येनैवाग्नि- होत्राहुतीरग्न्यवयवभूतयाजुष्मतीसंज्ञकेष्टकाः संपाद्य तद्रूपेणाऽऽहुतीर्ध्यायन्नाहुतिमयीश्चेष्टकाः संवत्सरावयवाहोरात्राणि तेनैव संपाद्य पुरुषनाडीस्थसंख्यासामान्येन ता नाडीस्तान्येवाहोरात्राण्यापाद्य तद्रूपेणाऽऽहुतीरिष्टका नाडीश्चानुसंदधानः संवत्सरमग्निहोत्रं पयसा जुह्वत्तयैव संपदा होमसहितविद्यया संवत्सरात्मकं प्रजापतिं प्राप्य मृत्युमपजयतीत्यर्थः॥६७॥

पुमान्संवत्सरोऽग्निश्च नाड्यहोरात्रयाजुषैः॥
संपदैते समाः सर्वे तस्मात्संवत्सरश्रुतिः॥६८॥

संवत्सरात्मसंपत्त्या कालात्मानं समश्नुते॥
इत्येवंदृष्टयो धीरा यदाहरसदेव तत्॥६९॥

उक्तविद्यामात्रसहितहोमवशान्मृत्युजयश्चेत्प्रजापतिदृष्टिरात्मनि न कार्या तद्व्यतिरेकेण फलसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। पुमानिति। पुरुषादित्रयावयवभूतनाड्यादित्रयगतसंख्यासामान्येन पुरुषः संवत्सरोऽग्निरित्येते सर्वे संपदा ध्यानेन समा द्रष्टव्यास्तत्राधिकारिणः पुरुषस्य चित्यस्य चाग्नेः संवत्सरात्मक प्रजापत्यात्मना समत्वमापाद्याहमग्निः प्रजापतिरवेत्यग्निहोत्रहोमकाले संवत्सरात्मनि प्रजापतावात्मत्वसंपादनेन वर्तमानो देहपाते कालात्मानं प्रजापतिं प्राप्य यतो मृत्युं जयत्यतः संवत्सरं पयसेत्याद्या श्रुतिरित्यर्थः। उक्तमनृद्य नेत्यादेरर्थमाह। इत्येवमिति॥६८॥६९॥

पयस्यन्तर्हितं विश्वं पश्यन्नेवं पयो नरः॥
एकयैव स आहुत्या जगदात्मानमश्नुते॥७०॥

श्रुत्युक्तस्य कथमसत्त्वमत आह। पयसीति। अस्मिन्पयसि हूयमाने मग्नं जगदित्येवं पयो ध्यायन्नग्निहोत्रं तेन जुह्वदेकयैवाऽऽहुत्या जगद्रूपं प्रजापतिं प्राप्य मृत्युं जयतीत्यर्थः॥७०॥

तत्रैवं सति की मूढोद्राघीयांसं प्रतीक्षते॥
संवत्सर⁴⁵¹ावधिं कालं सकृदाहुतिसाधने॥७१॥

तस्मिन्फलेमृत्युजये पूर्वोक्तविद्यानुसारेण सकृदाहृत्युपाये सति संवत्सरपरिमाणं कालं दीर्घतरमुक्तफलार्थ बुद्धिपूर्वकारी न प्रतीक्षेतातः संवत्सरं पयसेत्याद्यसदेवेति

फलितमाह। तत्रति॥७१॥

पयोद्रव्यं यथातत्त्वदर्शी चेच्छ्रद्धयाऽन्वितः॥
यदैवाहुर्जुहोतीत्थं हन्ति मृत्युं तदैव सः॥७२॥

यदहरित्यादेरर्थमाह। पय इति। पूर्वोक्तश्रुतिस्मृत्यनुसारेण पयस्यन्तर्हितमित्यत्रोक्तं स्वरुपमनतिक्रम्य पर्यादर्शनशीलोयदैवाहरतत्पयो द्रव्यं श्रद्धया जुहोति तदैवाहरुक्तरीत्या विद्वान्मृत्युं जयत्येवं चेत्किं द्राघीयसा कालेनेत्यर्थः॥७२॥

एकयैव स आहुत्या देवेभ्योऽन्नं ह्यशेषतः॥
प्रयच्छति यतो नातः प्रयोगान्तरमी⁴⁵²क्ष्यते॥७३॥

अत्रैव हेतुत्वेन सर्वं हीत्यादि व्याकरोति। एकयेति। पयो जगदात्मकं पश्यन्मयसा जुह्वदेकयैवाऽऽहुत्या सर्वंजगद्देवेभ्योऽन्नं प्रयच्छन्देवानां तृप्तिमापादयति ते च

वाप्ता गृहिणं प्रतर्पयन्तस्तस्य यतो मृत्युजयहेतवोऽतस्तज्जयस्य प्रयोगादेकस्मादेव

पेद्धेर्न प्रयोगभेदापेक्षेत्यर्थः। विदुषो विद्यासामर्थ्यादेकयैवाऽऽहुत्या देवेभ्यो निखिल

-गदर्पणसामर्थ्यमस्तीति वक्तुं हिशब्दः॥७३॥

हुतमेवं जगत्कृत्स्नं नातोऽन्यदवशिष्यते॥
यथो⁴⁵³क्तदर्शनात्तस्मात्स⁴⁵⁴र्वाप्त्या मृत्युजिद्भवेत्॥७४॥

हेत्वर्थमुपसंहरति। हुतमिति। अतो हुताज्जगतोऽन्यदहुतं होतव्यमिति यावत्। यथोक्तदर्शनं पयसि सर्वं जगत्प्रतिष्ठितमित्यनुध्यानं सर्वं जगदाहृत्यात्मकमात्मत्वेन प्रात्वा स्वयमेव सर्वदेवान्नरूपेण सर्वैर्दवैरेकात्मत्वमनुभूय न पुनर्मरणभागित्यर्थः॥७४॥

उक्तवद्धृदि संभाव्य वक्ष्यमाणान्यपि श्रुतिः॥
अन्नानि कस्मादित्याह प्रश्नवाक्यविवक्षया॥७५॥

ननु चत्वार्यन्नानि व्याख्यातानि त्रीणि व्याचिख्यासितानि तेष्वव्याख्यातेषु कस्मादित्या

-प्रश्नः कस्मादित्याशङ्क्याऽऽह। उक्तवदिति। यद्यपि त्रीण्यन्नानि वक्ष्यमाणानि तथाऽपि नि यथोक्तान्नचतुष्टयवदुपदिष्टान्येवेत्यभिप्रेत्य प्रश्नवचसो विवक्षया कस्मादिति श्रुतिरा

-ति योजना॥७५॥

अद्यमानान्यथान्नानि यथोक्तान्यत्तृभिः सदा॥
कस्मात्क्षयं न संयान्ति यत्रपूर्णकुसूलवत्॥७६॥

प्रश्नवाक्यं व्याचष्टे। अद्यमानानीति। सप्तविधमन्नं सृता भोक्तृभ्यो विभज्य

-प्रदानानन्तरमित्यथशब्दार्थः। यथोक्तानीति सप्तविधतोक्तिः। सदा प्रत्यहमद्यमाना

-ति संबन्धः। भक्ष्यमाणान्नापक्षये दृष्टान्तमाह। यवेति। कुसूलं धान्यगृहम्॥७६॥

प्रश्नस्य कस्मात्तानीति श्रुत्यैवाऽऽचार्यभूतया॥
पुरुषो वा इति गिरा हेतुरुक्तोऽक्षये परः॥७७॥

प्रतिवचनमादत्ते। प्रश्नस्येति। कस्मात्तानीति प्रश्नस्योत्तरवादिन्या श्रुत्यैवाऽऽचार्य

इवस्थितया पुरुषो वा अक्षितिरित्यादिवाक्येन यथोक्तान्नानामक्षये हेतुरबाधित उक्त ते योजना॥७७॥

अद्यते चेत्सदैवान्नं जन्यते न तु तत्ततः॥
यथोक्तः स्यादयं दोषो न तु तनेह जन्यते॥७८॥

तस्य व्यतिरेकद्वारा तात्पर्यमाह। अद्यते चेदिति। ततो भोक्तुरिति यावत्। अयत्यन्नापक्षयः। इहेति भोगकालः। तस्मान्नान्नापक्षयशङ्केति शेषः॥७८॥

अन्नाक्षय⁴⁵⁵त्वहेतुत्वात्पुरुषोऽक्षितिरुच्यते॥
स हि धीहाप्रबन्धेन सर्वदाऽन्नं करोत्यतः॥७९॥

तत्राक्षितिशब्दार्थमाह। अन्नेति। कथं तस्य भोक्तुरन्नाक्षयहेतुतेत्याशङ्क्य स हीदमित्यादेरर्थमाह। स हीति। शास्त्रीयाशास्त्रीयज्ञानकर्मसमूहेनाविद्वान्पुरुषो भोगावस्थायां भवत्यन्नस्रष्टेत्यर्थः। अतोऽक्षयहेतुत्वात्पुरुषोऽक्षितिरिति शेषः॥७९॥

क्रियाबुद्धिप्रबन्धेन यतो भोक्ताऽप्यहर्निशम्॥
तदन्नं जनयत्येव तस्मादन्नं न हीयते॥८०॥

उक्तमनूद्यान्नाक्षयफलमाह। क्रियेति॥८०॥

भोगदस्यैव भोगेन सृज्यमानत्वहेतुतः॥
अन्नाक्षयो भवेदेवं तयोरव्यतिरेकतः॥८१॥

भोक्ता हि भुञ्जानोऽन्नं क्षपयति कथं तस्य क्रियादिप्रबन्धेन तज्जनकतेत्याशङ्क्याऽऽह। भोगदस्येति। यज्ज्ञानं कर्म च भोगदं तस्य भोगेनैवाऽऽगामितद्धेतुरागाद्युत्पादाद्भोगसर्गयोर्मिथोयोगान्नान्नस्य भोगेन क्षय एवं सति भोक्ता नान्नं क्षपयतीत्यर्थः॥८१॥

सुखदुःखादिसंवि⁴⁵⁶त्तिः फलं पूर्वस्य कर्मणः॥
रागद्वेषक्रिया तत्र स्यात्फलान्तरसिद्धये॥८२॥

कथं भोगो रागादिहेतुः स हि कामं विलापयतीति केचित्तत्राऽऽह। सुखेति। आदिपदमवान्तरभेदविषयम्। आर्जितज्ञानकर्मणोः सुखादिसाक्षात्काराख्यं फलं तच्च सजातीयविषयरागाद्युत्पादकं तत्पुनः शुभाशुभे कारयति ते च कर्तरि फलमिति प्रवाहरूपेणान्नाक्षितिरित्यर्थः॥८२॥

रागादिपूर्वकं कर्म जायते फलवद्यतः॥

रागादिरहितं तत्तु निष्फलं सुप्तवागिव॥८३॥

रागादेः सफलक्रियाहेतुत्वमन्वयव्यतिरेकाभ्यामाह। रागादीति। अतोऽस्ति फलवत्क्रियाहेतुत्वं रागादेरिति शेषः॥८३॥

को हेतुरक्षयत्वे स्यादिति पृष्टमथाधुना॥
तद्विदः फलसिद्ध्यर्थं भूयः प्रश्नोऽयमुच्यते॥
अक्षितित्वं कथं पुंस इत्येतच्चाधुनोच्यते॥८४॥

पूर्वेणोत्तरस्यापुनरुक्त्यर्थमनुवदति। को हेतुरिति। अन्नानामत्तृभिः सदाऽद्यमानानां क्षयराहित्ये हेतौ पृष्ठे पुरुषो वा अक्षितिरित्यादिनोत्तरमुक्तमित्यर्थः। अक्षयहेतुत्वगुणकसप्तान्नात्मकप्रजापतिपुरुषोपासकस्य फलोक्त्यर्थं यो वैतामित्यादिवाक्यमित्याह। अथेति। स हीत्याद्यवतारयितुमाकाङ्क्षामाह। भूय इति। पुरुषो वा अक्षितिरित्यक्षयहेतुत्वे तस्य प्रागुक्ते प्रकृते चानूदिते कथं तस्यान्नाक्षयहेतुतेति पुनरपि प्रश्नश्चेदि-

त्यर्थः। अस्योत्तरं स हीत्यादि प्रागुक्तं तदेव प्रपञ्चयते स हीत्यादिनेत्याह। एतच्चेति॥८४॥

स हीदमन्नं कुरुते तत्तत्कालप्रसूतया॥
धिया धिया हि पुरुषः कर्मभिश्चान्नमात्मनः॥८५॥

तव्द्याचष्टे। स हीति। कर्मभिश्च तत्तत्कालप्रसूतैरिति शेषः। ज्ञानकर्मणोरन्वयव्यतिरेकसिद्धं विहिताविहितपारंपर्येण तज्जनकत्वमिति हिशब्दार्थः॥८५॥

भुज्यमानान्यपि ततो न क्षीयन्ते प्रबन्धतः॥८६॥

यथैव पुरुषोऽन्नानां भोक्ताऽत्यन्तं तथैव सः॥
कर्ताऽप्यत्यन्तमेव स्यादन्योन्याव्यतिरेकतः॥८७॥

तस्य ज्ञानकर्मभ्यां विहिताविहिताभ्यामन्नजनकत्वे फलितमाह। भुज्यमानानीति। प्रबन्धतो भोगसर्गयोः प्रवाहरूपेण सत्त्वादिति यावत्। यद्धैतदित्यादेरन्वयद्वारा तात्पर्यमाह। यथेति। तत्र हेतुमाह। अन्योन्येति। कर्तृत्वभोक्तृत्वयोर्मिथोत्रद्धत्वादित्यर्थः॥८६॥८७॥

एवं प्रबन्धरूपेण साध्यसाधनलक्षणम्॥
अविद्यापटसंवीतचेत⁴⁵⁷सां स्थास्त्विवे⁴⁵⁸क्षते॥८८॥

धिया धियेत्यादिश्रुतेः स हीदमित्यत्रोक्तं परिहारं प्रपञ्चयन्त्याः सप्तविधान्नस्य कार्यत्वात्प्रतिक्षणध्वंसित्वेऽपि पुनः पुनः क्रियमाणत्वात्प्रवाहात्मना तदचलमज्ञाः

-श्यन्तीत्यस्मिन्नर्थे तात्पर्यमतः प्रज्ञेत्यादिभाष्योक्तं व्यनक्ति। एवमिति॥८८॥

एतच्च भण्यते श्रुत्या पुंसो वैराग्यसिद्धये॥

संसारादविरक्तस्य मुक्तीच्छा नेह कस्य चित्॥८९॥

किमिति प्रतिक्षणप्रध्वंसि जगदिति श्रुत्योच्यते तत्राऽऽह। एतच्चेति। वैराग्यमपि किमर्थं तदाह। संसारादिति। न हि जगति रागवतां मोक्षापेक्षा दृष्टेत्यर्थः॥८९॥

फलहेत्वोर्मिथोऽत्यन्तं सर्वदाऽव्यतिरेकतः॥
सम्यग्ज्ञानादृते नास्ति तद्धेतूच्छित्तिकारणम्॥९०॥

अविरक्तस्यामुमुक्षुत्वे हेतुमाह। फलेति। संसारस्य रागादेश्चसदैव व्याप्ते रागिणो। मुमुक्षेत्यर्थः। विरक्तस्यापि न मुक्तीच्छा मुक्तेः कर्मसाध्यत्वात्कर्मणश्च रागाधीनत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। सम्यगिति। सहेतुबन्धध्वंसि ज्ञानमेव, न कर्माप्रतिकूलत्वादिवर्थः॥९०॥

त्यक्त्वाऽन्यत्सकलं तस्मात्सम्यग्ज्ञानस्य लब्धये॥
मनोवाक्तनुचेष्टाभिर्महान्तं यत्नमाचरेत्॥९१॥

ज्ञानस्यैव मोक्षहेतुत्वान्मुमुक्षुर्ज्ञानार्थं संन्यस्य श्रवणाद्यावृत्तिपरः स्यादिति फलितमाह। त्यक्त्वेति। यथोक्तावृत्तिपरत्वस्य तत्त्वज्ञानपर्यन्तं सदैवात्याज्यत्वं महत्त्वम्॥९१॥

पुंसोऽक्षितित्वं यो वेद त⁴⁵⁹स्येदं फलमुच्यते॥
सोऽन्नमत्ति प्रतीकेन वृत्त्याऽन्नं मुख्ययाऽत्ति सः॥९२॥

धिया धियेत्यादि व्याख्याय यो वैतामित्यादि व्याचष्टे। पुंस इति। सोऽन्नमित्यादि मन्त्रपदं तस्यार्थमाह। वृत्त्येति॥९२॥

नैवंविद्गुणतामेति ह्यन्नं प्रति कदाचन॥
प्रधानभूतः सन्भुङ्क्ते सर्वदाऽन्नं स कामतः॥९३॥

उक्तमर्थं व्यतिरेकद्वारेणाऽऽह। नैवंविदिति। अविदुषो विद्यासामर्थ्याभावादन्नं प्रति गुणत्वं युक्तं विदुषस्तु विद्यामामर्थ्यादनं प्रति प्रधानत्वमेवेति हिशब्दार्थः। कदाचन भोगात्प्रागूर्ध्वं तत्काले चेत्यर्थः। विदुषोऽन्नं प्रति गुणत्वाभावे कथं तद्भोक्तृत्वं तत्राऽऽह।प्रधानेति॥९३॥

अपि देवान्स संयाति तथोर्जं चोपजीवति॥
प्रशंसैषा यथोक्तस्य विज्ञानस्येति निश्चितिः॥९४॥

स⁴⁶⁰देवानपीत्यादेरर्थमाह। अपि देवानिति। सोऽन्नमत्तीत्यत्रैव देवभावादेः सिद्धेरत्रापूर्वार्थलाभाभावाद्विद्याम्तुतिरेवेत्यर्थः॥९४॥

अन्नत्रयं यदुत्कृष्टं तस्यायं निर्णयोऽधुना॥
शरीरकार्यसंस्थस्य वर्ण्यतेऽध्यात्मरूपकम्॥९५॥

साधनात्मकमन्नचतुष्टयमुक्तमुक्तं चान्नाक्षयकारणमक्षितित्वगुणप्रक्षेपेण पुरुषोपासनस्य च फलमिदानीमा ब्राह्मणसमाप्तेरुत्तरस्य तात्पर्यमाह। अन्नेति। उत्कृष्टं साधनचतुष्टयात्पृथक्कृतमिति यावत्। शरीरं सूक्ष्मं कार्यं स्थूलं तदात्मना स्थितान्नत्रयस्य व्याख्यानायोत्तरो ग्रन्थ इत्यर्थः। त्रयो लोका इत्यस्मात्प्राक्तनस्य विशेषसंगतिमाह। वर्ण्यत इति। अन्नत्रयमादाविति शेषः॥९५॥

प्रयोगसमवायित्वं पूर्वेष्वन्नेषु वर्णितम्॥
भोक्तारश्चापि ये तेषां तेऽपि श्रुत्योपवर्णिताः॥९६॥

उक्तमेव संबन्धं व्यक्तीकर्तुं प्रागुक्तमनु

द्रवति। प्रयोगेति। पूर्वेप्यन्नेषु साधारणान्नं देवान्नं पश्वन्नमित्येतेष्विति यावत्। भोक्तारस्तेषां श्वचाण्डालादयो देवा इन्द्रादयः पशवश्चेत्यर्थः॥९६॥

प्रयोगसमवायित्वात्पूर्वेषां कर्मणां सताम्॥
मनआदित्रयं कार्यं तादर्थ्येनोत्तरा श्रुतिः॥९७॥

अन्नचतुष्टयं साधनमन्नत्रयं साध्यमित्युक्त्वाऽवान्तरविभाग मनुवदति। प्रयोगसमवायित्वादिति। फलभूतान्नत्रयव्याख्यानायोत्तरग्रन्थप्रवृत्तिं प्रतिजानीते। तादर्थ्येनेति॥९७॥

उत्पाद्य त्रीण्यथान्नानि मेधया तपसा पिता॥
मनी वाचं तथा प्राणमात्मार्थे तानि चाकरोत्॥९८॥

त्रीणीत्यादि व्याकरोति। उत्पाद्येति। ज्ञानकर्मभ्यां सप्तान्नानि सृष्ट्वा चत्वारि भोक्तृभ्यो विभज्य त्रीण्यात्मार्थं कृतवानित्यर्थः। अन्नसृष्टेरन्नचतुष्टयविनियोगस्य चानन्तरभावित्वमथशब्दार्थः। इतरचतुष्टयविनियोगं दृष्टान्तयितुं चकारः॥९८॥

मनसोऽस्तित्वसिद्ध्यर्थं श्रुत्योपन्यस्यतेऽनुमा॥
सतश्च तस्य कामादिरूपाण्यपि च वक्ष्यति॥९९॥

अन्यत्रेत्यादेस्तात्पर्यमाह। मनस इति। सा त्वग्रे व्यक्ती भविष्यति। अनुमितं चेन्मनोस्तित्वं किमर्थं तर्हि कामादिवाक्यमित्याशङ्क्य तस्याऽऽपाततस्तात्पर्यमाह। सतश्चेति। मितस्य चेति चकारार्थः। धर्मिणा धर्मसमुच्चयार्थमपि चेत्युक्तम्॥९९॥

अविद्याधिकृतावस्यां धर्मधर्म्यादिसंगतिः॥
अविद्याकार्यसंस्थैव न त्वसौ प्रत्यगात्मनः॥१००॥

विवक्षितं तात्पर्यमाह। अविद्येति॥१००॥

इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥

मा भूत्कामादिधर्मित्वमात्मनीति प्रयत्यते॥१०१॥

कथं प्रतिज्ञामात्रेणायमर्थः सिध्यति तत्राऽऽह। इत्येतदिति। आत्मनो धर्मधर्मिसंबन्धो नेत्ययुक्तं कामादीनां तद्धर्मत्वप्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। मा भूदिति। आत्मनि कामादिधर्मित्वं शङ्कितं मा भूदिति कृत्वा श्रुत्या मनोधर्मत्वं तात्पर्येण कामादीनां साध्यते प्रसिद्धिस्तु प्रमाणविरुद्धा भ्रान्तिरित्यर्थः॥१०१॥

पृष्टो जरद्गवं यान्तमद्राक्षीस्त्वमितीतरः॥
ततोऽन्यत्रमना आसं नातोऽद्राक्षं त्वदीरितम्॥१०२॥

उत्तरग्रन्थं विभज्य तस्य तात्पर्यमुक्त्वाऽन्यत्रेत्यादि व्याचष्टे। पृष्ट इति। इतरो वदतीति शेषः। तदीयमभिवदनप्रकारमाह। तत इति। जरद्गवादीत्यर्थः। जरद्गवधीहेतौ विषयादौ सत्यपि कदाचिदेव तद्धीजीयमाना हेत्वन्तरमाक्षिपत्यन्यथाऽर्थादिसांनिध्ये कदाचिदेव ज्ञानोत्पत्त्यनुपपत्तिरित्यर्थापत्तिर्मनःसाधिकेत्यर्थः॥१०२॥

विषयान्तरसंबद्धं मनो दृष्टं घटादिवत्॥
आत्मैकसाक्षिकं तच्च

ह्युक्तार्थापत्तिसंश्रयात्॥१०३॥

तत्रैव साक्षिप्रत्यक्षमाह। विषयान्तरेति। उक्तार्थापत्त्यवष्टम्भात्कारणान्तरसिद्धावपि कथं मनःसिद्धिरित्याशङ्क्य पारिशेष्यादित्याह। तच्चेति। चकारः साक्षिप्रत्यक्षसमुच्चयार्थः। मानस्य मेयसाधकत्वं प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। न च श्रोत्राद्येव तद्गम्यमिति युक्तं तदवैकल्येऽपि कदाचिदर्थधियोऽनुत्पादात्तदभावेऽपि च बधिरादेः स्मृतिदर्शनादिति भावः॥१०३॥

अस्त्यात्मा चित्स्वभावोऽत्र चक्षुश्चाविकलं तथा॥
सप्रकाशं गवाश्वं च न च पश्यति चेतनः॥१०४॥

मनसोऽस्तित्वसिद्ध्यर्थमित्यत्रोक्तमनुमानं प्रकटयितुं हेतुमाह। अस्तीति। अत्र गवादौ प्रश्नविषये सतीति यावत्। ज्ञानाभावे कर्तृस्थदोषो न हेतुरित्याह। चिदिति। करणदोषोऽप्यकारणमित्याह। चक्षुश्चेति। उपकरणासत्त्वमपि न तन्निमित्तमित्याह। सप्रकाशमिति। सत्यां सामग्र्यां कार्यमपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति॥१०४॥

अतोऽनुमीयतेऽस्त्यन्यद्यस्मिन्नसति नेक्षते॥
द्रष्ट्रादि संहतं सर्वं यस्मिश्च सति वीक्षते॥१०५॥

विमतमात्माद्यतिरिक्तापेक्षं तस्मिन्सत्यपि कादाचित्कत्वाद्धटवदित्याह। अत इति। संप्रतिपन्नात्मादेरन्यद्द्भवादिज्ञाने कारणं सिद्धमित्यनुमानफलमाह। अस्तीति। तत्रैवान्वयव्यतिरेकावाह। यस्मिन्निति। सर्व द्रष्ट्रादि संहतं मिलितमिति कर्तृनिर्देशः। तदन्यदस्तीति संबन्धः॥१०५॥

यत्तदस्ति मनस्तत्स्यात्प्रसिद्ध्या चास्ति तन्मनः॥
अभून्मम मनोऽन्यत्र यतो नाद्राक्षमित्यतः॥१०६॥

मनसोऽर्थान्तरं तदित्याशङ्क्याऽऽह। यदिति। यत्कारणान्तरं तत्पारिशेष्यात्प्रागुक्तान्मनः स्यादिति योजना। न चादृष्टमेव तदिति युक्तं तस्य दृष्टानुसारित्वात्तन्मात्रवैफल्यात्कार्यानुत्पत्त्ययोगादन्यथाऽतिप्रसङ्गादिति भावः। लोकप्रसिद्धिरपि तत्र मानमित्याह। प्रसिद्ध्येति। इषुकारप्रसिद्धिरपि तत्र मानमित्याह। अभूदिति। यतोऽन्यत्रेष्वादौ मम मनो व्यावृतमासीदतो राजानं समीपे गच्छन्तमपि न बुद्धवानस्मीति प्रसिद्धिविशेषादपि तत्सिद्धिरित्यर्थः॥१०६॥

सदप्यात्मादिकं सर्वं दर्शनादानकारणम्॥
मनसैव यतो द्रष्टा गवादीह प्रपश्यति॥१०७॥

मनसा हीत्यादेरर्थमाह। सदपीति। इहेत्यात्मेन्द्रियार्थसांनिध्यावस्थोच्यते। दर्शनादावित्यादिशब्देन स्पर्शनादि गृह्यते। पश्यतीति शृणोत्यादेरुपलक्षणम्। अतस्तदस्तीति शेषः॥१०७॥

निःशेषप्रत्ययाधारधर्म्यस्तित्वं प्रसाध्य हि॥
कामादिधर्मसिद्ध्यर्थं काम इत्याद्यथोच्यते॥१०८॥

वृत्तमनूद्य वाक्यान्तरमवतारयति। निःशेषेति। सति धर्मिणि धर्माणां चिन्तेति न्यायं द्योतयितुं हिशब्दः। मनो विशेषगुणवन्मूर्तत्वाद्धटवदित्यनुमानानुग्राहकत्वेन श्रुतिप्रवृत्तिं सूचयति। अथेति॥१०८॥

साधनान्येव मनसो बुद्धिकर्मेन्द्रियाण्यपि॥
सहैवाऽऽयतनैः सर्वैः प्राधान्यं मनसस्ततः॥१०९॥

कामादयो न मनोधर्मास्तेषां देहादिजत्वेन तद्धर्मत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। साधनानीति। कामाद्युत्पादे मनसो गुणभूतानि देहादीन्यतस्तस्य प्रधानस्यैव धर्मित्वमित्यर्थः। अभिहिता व्याप्तिरपेरर्थः॥१०९॥

विषयाभिलाषः कामः स्यान्न विशेषेऽस्ति कारणम्॥

इन्द्रियालोचितार्थस्य स्यात्संकल्पोऽवधारणम्॥११०॥

कामशब्दार्थमुक्त्वा स्त्रीव्यतिकराभिलाष इति भाष्ये विशेषोक्तिरयुक्तेत्याह। विषयेति। संकल्पं व्याकरोति। इन्द्रियेति। सामान्यतो दृष्टस्य विशेषतोऽवधारणं काममूलः संकल्प इत्यर्थः॥११०॥

अनिश्चयात्मिका वृत्तिर्विचिकित्सेत्युदाहृता॥
आस्तिक्यबुद्धिः श्रद्धा स्यादश्रद्धा तद्विरोधिनी॥१११॥

विचिकित्सादि व्याचष्टे। अनिश्चयेति॥१११॥

धृतिश्रद्धे विना न स्युः कामाद्याः कारणादृते॥
यतोऽकामादयोऽप्यत्र ह्युक्ता एवार्थतो मताः॥११२॥

अश्रद्धादिवदकामादिरपि कुतो नोच्यते तत्राऽऽह। धृतीति। हेतुं विना कार्यं स्वतो न सिध्यत्यतो धृत्यादेरन्वयादिना कामादिहेतुत्वात्तस्मादृते कामाद्ययोगाद्धृत्याद्यभावोक्त्यैवार्थादकामादयोऽप्युक्ता न हि देहाद्युत्तम्भनं विषयश्रद्धां च विना कामाद्या वृत्तयः सिध्यन्तीत्यर्थः। अत्रेति प्रकृतवाक्योक्तिः। कारणमन्तरेण कार्यं न सिध्यतीति प्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥११२॥

धारणं च धृतिर्ज्ञेया बुद्ध्योपात्तस्य वस्तुनः॥
विपर्ययोऽधृतिस्तस्या, हीर्लज्जेत्यभिधीयते॥११३॥

विज्ञानं निश्चितं धीः स्याद्भयं भीरभि⁴⁶¹धीयते॥
एतत्सर्वं मनो ज्ञेयमिति तादात्म्यमुच्यते॥११४॥

धृतिरित्यादेरर्थमाह। धारणं चेति। चकारेण देहायुत्तम्भनमपि संगृहीतम् । न

च विज्ञानस्य संकल्पेन पौनरुक्त्यं सामान्यविशेषाम्यां भेदात्। न च निमित्तनैमित्तिकत्वेन सामानाधिकरण्यं कुलालघटादावदृष्टत्वादिति मत्वा तादात्म्यग्रहणम्॥११३॥॥११४॥

बुद्धेश्चमनसश्चैक्यं विवक्षित्वोपसंहृतिः॥
इन्द्रियाण्यपि सर्वाणि स्वान्तस्यैव तु वृत्तयः॥११५॥

यतः स्वकार्यनिर्देशः स्वान्तस्य स्पर्शनेन्द्रिये॥
मन एव ततो ज्ञेयं शरीरेन्द्रियसंहतिः॥११६॥

बुद्धिं हित्वा मनसा तादात्म्यं कामादीनां किमित्युच्यते तत्राऽऽह। बुद्धेश्चेति। उक्तप्रमाणवशात्कामादिरूपं बुद्ध्यभिन्नं मनः सिद्धमित्युपसंहारस्तस्मादित्यनेन विवक्षित⁴⁶²इत्यर्थः। अपिशव्दार्थमाह। इन्द्रियाणीति। तत्र हेतुत्वेन पृष्ठत इत्यादि व्याचष्टे। यत इति। यद्वा द्वयोरैक्यमादायैतत्सर्वं मन इत्युपसंहारो बुद्धिमपि संगृह्णातीत्याह। बुद्धेश्चेति। तस्मादित्यादिवाक्यं व्याख्यातुं भूमिकां करोति। इन्द्रियाणीति। तत्र हेतुत्वेन तस्मादित्यादि व्याचष्टे। यत इति। त्वगिन्द्रियकरण⁴⁶³कृतं यदात्मीयं कार्यं तस्य मनःसंवन्धित्वेन पृष्ठतः स्पृष्टो मनसा विजानातीति निर्देशो यतो दृष्टोऽतस्त्वचो मनोमात्रतेत्यर्थः। उक्तन्यायात्त्वचो मनस्त्वेऽपि देहवदिन्द्रियान्तराणि भिन्नानीत्याशङ्क्याऽऽह। मन इति। न्यायसाम्यं ततः शब्दार्थः॥११५॥११६॥

पुंसो भोगप्रसिद्ध्यर्थं वैचित्र्यं धीर्निंगच्छति॥
देहेन्द्रियाद्यवस्थाभिरतो धीः सर्वमेव तु॥११७॥

सर्वं मनोमात्रं चेद्देहेन्द्रियावैचित्र्याद्भोक्तृभोगवैषम्यमपि न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। पुंस इति। आदिपदेन सर्वाणि भोगोपकरणानि गृह्यन्ते। संघातस्य मनस्त्वेऽपवादा

भावात्तं निगमयति। अत इति॥११७॥

जिघ्रन्ती भवति घ्राणं पश्यन्ती चक्षुरुच्यते॥
शृण्वतीभवति श्रोत्रमिति व्यासोऽप्यभाषत॥११८॥

चक्षुराद्यात्मना मनःस्थितौ प्रमाणमाह। जिघ्रन्तीति॥११८॥

शुक्लं कृष्णमण स्थूलमिति धीः कर्मणी वशात्॥
द्वैताधिकारमा वैश्वरूयं निगच्छति॥११९॥

विषयेभ्यो भदवन्मनसो देहादेर्भेदमाशङ्क्याऽऽह। शुक्लमिति। द्वैतप्रवृत्युन्मुखं मनो भोक्तृकर्मवशान्नानार्थाकारेण विवर्तत इत्यर्थः॥११९॥

प्रत्यक्विद्देशभेदेन न हि शुक्लादिवस्तुनः॥
सत्ता संभाव्यतेऽन्यत्र प्रत्यग्वद्ग्राह्मवस्तुनः॥१२०॥

बुद्धिरेव सर्वात्मना विवर्तते चेत्सैवाद्वयेत्यात्माद्वैतविहतिरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। चैतन्यमेव प्रत्यग्भूतं सर्वकल्पनाधिष्ठानं ततो भेदेन नामरूपकर्मात्मकद्वैतस्य सत्ताऽसंभावितेत्यर्थः। तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह। अन्यत्रेति। ग्राह्याद्वस्तुनोऽन्यत्र प्रतीचो यथा सत्ता संभाव्यते, न तथा तद्भेदेनानात्मनः सा सत्ता संभवत्यतो मनसः सकार्यस्य चिन्मात्रत्वात्तदद्वयतेत्यर्थः॥१२०॥

नातः शुक्लादिवस्त्वस्ति बुद्धिरेव क्रियावशात्॥
शुक्लादिरूपतामेति पुरुषार्थप्रसिद्धये॥१२१॥

अपसिद्धान्तं निरस्य शुक्लमित्यादिनोक्तं निगमयति। नात इति॥१२१॥

धीर्विपर्ययरूपेयं यतः शुक्लादिरूपिणी॥
मन एवेत्यतः प्राज्ञाः सर्वरूपं प्रचक्षते॥१२२॥

पुंसो भोगार्थं नानारू⁴⁶⁴पत्वं गच्छति धीरिति ब्रुवता रूपधेयं सर्वं धीमात्रमित्युक्तं तत्र विद्वत्प्रसिद्धिं प्रमाणयति। धीरिति। एषा हि धीर्विविधा रूपवती भूत्वा यतो विपर्ययरूपा निरूप्यतेऽतो धीरेव सर्वं रूपमिति विदुषां परिभाषा युक्तेत्यर्थः॥१२२॥

आत्मार्थेनैव सत्यत्वं कृत्स्नात्मीयस्य वस्तुनः॥
तस्य तन्मात्रयाथात्म्यादिति पूर्वमवादिषम्॥१२३॥

मनसोऽपि तर्हि सर्वात्मत्वादात्मवत्परमार्थतेत्यद्वैत⁴⁶⁵हतिः सर्वात्मद्वयायोगात्तदेव वा सर्वात्मकमित्याशङ्क्य प्रत्यक्चिद्देशभेदेनेत्यादावुक्तं स्मारयति। आत्मार्थेनेति। अधिष्ठानेनैवाऽऽरोप्यस्य रूपवत्त्वादतिरिक्तरूपाभावादात्मनैव मनआदेरनात्मनः सत्त्वमिति बहुशो दर्शितत्वान्नोक्तदोषावकाशोऽस्तीत्यर्थः॥१२३॥

अपि सर्वाणीन्द्रियाणि मन एव यतस्ततः॥

पृष्ठतोऽपि नरः स्पृष्टो मनसैव प्रपद्यते॥१२४॥

तस्मादपीत्यादेस्तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षरार्थमनुवदति। अपीति॥१२४॥

पराङ्मुख उपस्पृष्टः पाणेः स्पर्शोऽयमीदृशः॥
इति स्पर्शविशेषं ना मनसैव प्रपद्यते॥१२५॥

पृष्ठतोऽपि स्पृष्टो मनो विना बाह्येन्द्रियवशादेव स्पर्शं ग्रहीप्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। पराङिति॥१२५॥

त्वचोपस्पृष्टिमात्रेण स्पर्शमात्रं प्रपद्यते॥
स्पर्शनादिविशेषं तु मनसैव प्रपद्यते॥१२६॥

चक्षुरादेरसंप्रयोगात्तेन स्पर्शविशेषादर्शनेऽपि संप्रयुक्तया त्वचा विनैव मनो हस्तादिस्पर्शदर्शनं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। त्वचेति। यद्यपि चक्षुर्वत्त्वचो द्रव्यग्राहकत्वा-

त्तद्विशेषस्पर्शस्तया ज्ञातुं शक्यस्तथाऽप्यसमाहितस्य हस्तादिना स्पृष्टस्य स्पर्शमात्रमादौ प्रतिपद्य तद्विशेषमालोच्याऽऽकलयतो मनसैव तदधिगतिरित्यर्थः॥१२६॥

मनसैव यतोऽशेषकरणस्वार्थधीभवः॥
सर्वं हि मन एवेति श्रुतिराह वचस्ततः॥१२७॥

तस्मादपीत्यादिवाक्यार्थमुपसंहरति। मनसेति। सर्वकरणानां घ्राणत्वगादीनां स्वार्थेषु केतकीगन्धहस्तस्पर्शादिषु ज्ञानोत्पत्तिर्यतो मनसैव भवत्यतः सर्वं करणादि मनोमात्रमिति कृत्वा श्रुतिस्तस्मादित्यादिवाक्यमाहेत्यर्थः। न च तत्तत्करणकृतार्थधीषु मनसः साधारणकरणत्वमेव न तत्तत्करणत्वमिति युक्तं तथा सति दर्शनस्पर्शादौ मनसेतिविशेषणवैयर्थ्यात्तदीयसाधारणकरणत्वस्य तदभावेऽपि संभवादिति हिशब्दार्थः। यद्वा सर्वस्यैव करणम्य मनस्त्वे बुद्धेस्ततो भेदाभावात्तयोरैक्यं विवक्षित्वैतत्सर्वं मन एवेति वचः श्रुतिराहेति निगमयति। मनसेति॥१२७॥

मनस्तावत्सुनिर्णीतं शरीरं चेन्द्रियाणि च॥
तदनन्तरतो वाचो व्याख्या प्र⁴⁶⁶स्तूयतेऽधुना॥१२८॥

अन्यत्रेत्यादिना मन एवेत्यन्तेनोक्तमनुवदति। मनस्तावदिति। तस्मादित्यादिनोक्तं कीर्तयति। शरीरं चेति। मनोनिर्णयानन्तरं देहेन्द्रियसंहतिर्मनोमात्रत्वेन निर्णीतेत्यर्थः। यः कश्चेत्यादेस्तात्पर्यमाह। वाच इति॥१२८॥

यः कश्चेत्यविशेषोक्तिर्नादवर्णपदोक्तिभिः॥
संयोगोत्थो वियोगोत्थोयश्चापि प्रत्ययात्मकः॥१२९॥

वागेव स इति ज्ञेयः कुतो यस्मादियं सदा॥

समानयाने रूपस्य वाक्प्रमाऽतोऽववोधिका॥१३०॥

आध्यात्मिकवाङ्निर्णयार्थमुत्तरं वाक्यमिति तात्पर्यमुक्त्वा यः कश्चेत्यनूद्य तस्यार्थमाह। **य इति।**अविशेषेण ध्वनिमात्रोक्तौ सिद्धं वदन्वागेवेत्यस्यार्थमाह। नादेति। कण्टादिना कोष्ठनिष्ठवायोः संयोगादिसमुत्थो नादाद्याकारेण यः शब्दो यश्च प्रत्ययस्तस्मादिन्द्रियान्तरैश्चोत्पन्नः सर्वोऽपि वागेवेत्यर्थः। शब्दस्य वाक्त्वेऽपि प्रत्ययस्य कथमित्याक्षिपति। कुत इति। सेति पदमादाय परिहरति। यस्मादिति। प्रकाश्यप्रकाशकयोराविद्यत्वात्प्रकाशकेन तुल्योपादानस्य प्रकाश्यस्य करणद्वारा संबन्धस्याववोधिका यतोऽत्र वागिष्टाऽतः प्रकाश्यमात्रप्रकाशकस्य वाक्शब्दत्वाच्छब्दप्रत्ययात्मिका प्रमा सर्वा सेयं वागेव सदा मन्तव्येत्यर्थः॥१२९॥१३०॥

वागेव प्रत्ययादौ स्यादित्येतद्गम्यते कुतः॥
स्वाभिधेयावबोधस्य ह्यासमाप्तेरियं यतः॥१३१॥

य⁴⁶⁷तोऽत्यर्थं प्रवृत्ता वाग्घटबोधे प्रदीपवत्॥
अर्थावबोधनं कार्यं वाचो नान्यदितोऽपरम्॥१३२॥

शब्दप्रत्ययात्मना वर्तते वागेवेत्यत्र मानाभावं शङ्कते। वागेवेति। तत्र स्वरूपत्वेन स्थितेति शेषः। एषा हीत्याद्युत्तरत्वेन व्याचष्टे। स्वाभिधेयेति। वाचकस्य वाच्यार्थप्रतिपत्तिपर्यन्तं प्रवृत्तिः शाब्दव्यवहारे प्रसिद्धेतिप्रदर्शनार्थो हिशब्दः। किमत्रार्थप्रकाशकस्य वाक्त्वे मानमुक्तं तदाह। अर्थेति। यतोऽर्थनिश्चयपर्यन्तं वाक्प्रवृत्ताऽतोऽर्थज्ञानं तत्कार्यं न चापरं कार्यं तस्या युक्तमित्यर्थः। शब्दप्रत्ययार्थप्रकाशकावतो तौ वाचस्तत्त्वतो भिद्येते प्रकाशकत्वात्तद्वदिति प्रकाशकमात्रस्य वाक्त्वं युक्तमित्यर्थः॥१३१॥१३२॥

शब्दोच्चारणशक्तं हि ननु वागिन्द्रियं मतम्॥
कथं तद्विषयः शब्दो वागित्यत्राभिधीयते॥१३३॥

प्रकाशकमात्रमत्र न वाक्शब्दं वृद्धप्रसिद्धिविरोधादिति शङ्कते। शब्देति। प्रत्ययप्रसवसमर्थश्चेति वक्तुं हीत्युक्तम्। शब्दः प्रत्ययश्चेति द्रष्टव्यम्॥१३३॥

सत्यमन्यत्र तद्ग्राह्यं तस्य तत्रैव योग्यतः॥
इह त्वन्नत्रयस्यैव सर्वात्मत्वं विवक्षितम्॥१३१॥

इन्द्रियविषयां प्रसिद्धिमङ्गी करोति। सत्यमिति। तर्हि वाक्शब्देनेन्द्रियमत्र ग्राह्यं तत्राऽऽह। अन्यत्रेति। प्रकृतं प्रकरणं हित्वेत्यर्थः। तत्र हेतुः। तस्येति। प्रकरणान्तरे वागिन्द्रियस्य वाक्शब्देन ग्रहीतुं योग्यत्वात्तत्रैव तद्ग्रहणमित्यर्थः। एकस्य पदस्यानेकार्थत्वायोगादत्रापि वाक्पदेनेन्द्रियोक्तिमाशङ्क्याऽऽह। इह त्विति। अन्न

त्रयाधिकारे वाक्शब्देन नेन्द्रियमात्रमित्यर्थः। प्रकाशकमात्रस्यात्र वाक्शब्दत्वे हेतुमाह। अन्नेति॥१३४॥

मनोऽन्तःपाति निखिलं रूपं यद्वद्विवक्ष्यते॥
तस्य प्रकाशकस्तद्वत्सर्वः शब्दो विवक्ष्यते॥१३५॥

अत्रान्नत्रयस्य सर्वात्मत्वे विवक्षितेऽपि कथं वाक्शब्दं प्रकाशकमात्रमित्याशङ्क्याऽऽह। मन इति। प्रकाश्यस्य सर्वस्य मनस्यन्तर्भाववत्प्रकाशकस्यापि सर्वस्य वाच्यन्तर्भावः सिध्यतीत्यर्थः। शब्दशब्देन वागुक्ता॥१३५॥

प्रकाशस्यैव सर्वस्य शब्दत्वप्रतिपत्तये॥
एषा हि नेत्यतो वक्ति वागिन्द्रियनिवृत्तये॥१३६॥

एषा हि नेत्यस्यार्थमाह। प्रकाशस्येति। सर्वस्यैव प्रकाशकस्य वाक्शब्दत्वार्थं

वागिन्द्रियनिवृत्तिरिष्टा तदर्थमेषा हि नेति श्रुतिरिन्द्रियत्वाभावं वाचो वक्त्यतो वागिति प्रकाशकमात्रमित्यर्थः॥१३६॥

रूपात्मकं यथा चक्षू रूपस्यैव प्रकाशकम्॥
वाक्चशब्दात्मिका तद्वच्छब्दस्यैवास्तु दीपिका॥१३७॥

एषा हि नेत्यस्य भर्तृप्रपञ्चव्याख्यां वक्तुं व्यावर्त्यां शङ्कामाह। रूपात्मकमिति। यथाऽऽहुः— यथा रूपमात्मनैवाऽऽत्मानं व्याकुरुते शब्द आत्मानमेवं व्याकुर्यान्न परमिति॥१३७॥

इति चोद्यं समाशङ्क्य परिहारं प्रचक्षते॥
एषा हि नेति केचित्तु नेयं दीपादिवन्मता॥१३८॥

तदीयं परिहारमवतारयति। इति चोद्यमिति। परिहारमेव स्फोरयति। नेयमिति। आदिशब्दस्याऽऽदित्यादिप्रकाशोऽर्थः। यथा दीपः सजातीयरूपप्रकाशको न तथेयं किंतु सर्वस्यैव प्रकाशिका। यथाऽऽहुः— एषाह्यत्यन्तं प्रकाश्यविषया न कदाचित्प्रकाशयितव्यमन्तेरणोपलभ्यत इति। अतः प्रकाशकमात्रमत्र वाक्शब्दमित्यर्थः॥१३८॥

श्रोत्रादिकरणग्राह्यं सर्वं तद्रूपमुच्यते॥
तस्य प्रकाशिकैवेयं न प्रकाश्या प्रदीपवत्॥१३९॥

यत्तु रूपात्मकमित्यादि तत्तु रूपं प्रसिद्धं वा प्रकाश्यमात्रं वा नाऽऽद्यश्चक्षुषस्तदात्मत्वासिद्धेरिति मन्वानो द्वितीयं प्रत्याह। श्रोत्रादीति। यदा प्रकाश्यमात्रं रूपमिष्टं तदा तस्यैषा वाक्प्रकाशिकैव न कदाचित्प्रकाश्या यथा दीपः प्रकाशकः प्रका

श्यश्चनैवं वागित्यर्थः॥१३९॥

प्रकाश्यमेव चात्यन्तं मनो रूपं यथा तथा॥
प्रकाशिकैव चात्यन्तं वाग्रपस्येति निश्चितिः॥१४०॥

दीपद्वाचोऽपि प्रकाश्यत्वं प्रकाशकत्वं च किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रकाश्यमेवेति। मनसो रूपात्मकस्य प्रकाश्यत्वनियमवद्वाचोऽपि शब्दात्मिकाया युक्तं प्रकाशकत्वं नियन्तुमित्यर्थः॥१४०॥

प्रकाश्यमेव रूपं स्यात्मकाशो वाक्तथैव च॥
विद्यादेतत्समासेन लक्षणं रूपसंङ्क्षयोः॥१४१॥

नामरूपयोरसांकर्यार्थं लक्षणे भिनत्ति। प्रकाश्यमिति। यथोक्तलक्षणे प्रतिपत्तिसौकर्यमस्तीति दर्शयितुं समासेनेत्युक्तम्॥१४१॥

नामापि गृह्यमाणं सद्रूपं भवति शौक्ल्यवत्॥
रूपं च बोधयत्तद्वनामपक्षेऽवतिष्ठते॥१४२॥

रूपलक्षणस्य नाम्न्यतिव्याप्तिमाशङ्क्याऽऽह। नामेति। नामलक्षणस्य रूपेऽतिव्याप्तिं निरस्यति। रूपं चेति। बोधकस्य नाम्नो रूपान्तर्भाववदित्याह। तद्वदिति। रूपं वा नाम वा बोध्यं चेद्रूपमेव नाम वा रूपं वा बोधकं चेन्नामैवेति नातिव्याप्तिरिति भावः॥१४२॥

एवं वाङ्मनसे सम्यग्व्याख्याय मविभागशः॥
तयोर्विधरणः प्राणस्त्वनिरुक्तोऽथ भण्यते॥१४३॥

वृत्तमनूद्य प्राणादिवाक्यमवतारयति। एवमिति। वागादिप्रजारूपप्राणस्य कथं तद्विधारकत्वमित्याशङ्क्य कारणं विवन्नाह। अनिरुक्त इति। धारयितव्योक्तौ धारयित्रपेक्षेतिक्रमार्थोऽथशब्दः॥१४३॥

अन इत्यविशिष्टस्य वायोर्ग्रहणमिष्यते॥
स एव प्रादिसंबन्धाद्विशेषार्थो भवेदसुः॥१४४॥

प्राणादिशब्दार्थोक्त्यर्थं भूमिकां करोति। अन इति। एतच्चाग्रे व्यक्ती भविष्यति। तस्मिन्नेवानशब्दिते वायौ प्राणादिशब्दानां प्रवृत्तिमाह। स एवेति॥१४४॥

उत्सर्गो मुखनासाभ्यां पिण्डस्य प्रणतिस्तथा॥
प्राणो नाम मरुद्वृत्तिरपानस्त्वधुनोच्यते॥१४५॥

अवाग्वायोर⁴⁶⁸पश्वासो देहस्यावाग्गतिस्तथा॥
अपान एष कथितो व्यानः सांप्रतमुच्यते॥१४६॥

वीर्यवत्कर्महेतुत्वं व्याप्य दे⁴⁶⁹हे च वर्तनम्॥
व्यानवृत्तिरियं प्रोक्ता ह्युदानाख्याऽपि कीर्त्यते॥१४७॥

योद्यमादिक्रियाहेतुस्तथाऽभ्युदयकर्मकृत्॥
उत्कर्षहेतुर्देहे तु वृत्तिः सोदानसंज्ञिता॥१४८॥

समाहरति वृत्तीर्यो हृद्देशे कीलवत्स्थितः॥
स समान इति ज्ञेयः सर्वकार्योपसंहृतिः॥१४९॥

कथं प्राद्युपसर्गसंसर्गाद्वायोविंशेषार्थतेत्याशङ्क्य प्राणादिशब्दान्क्रमेण व्याकरोति। उत्सर्ग इत्यादिना। पिण्डस्य प्रणतिर्देहस्य प्रणतिरुन्नतिर्द्वाभ्यामुच्छ्वासस्य तस्याश्च हेतुः प्राण इत्यर्थः। तथाशब्दो नाभिस्तनपादाङ्गुष्ठस्थानसमुच्चयार्थः। उक्तं हि– प्राणो नासाग्रस्तननाभिपादाङ्गुष्ठवृत्तिरिति। अवाग्वायोरित्यवाग्गतिरधोगमनं तस्य निश्वासस्य च हेतुरपान इति यावत्। तथेति पृष्ठादिस्थानत्वं समुच्चिनोति। यथाऽऽह– अपानः कृकाटिकाष्टष्ठपायुपार्ष्णिवृत्तिरिति। देहे चेति त्वग्वृत्तित्वद्योतनार्थश्चकारः। यथोक्तम्–व्यानस्त्वग्वृत्तिरिति। सर्वासाममूषां वृत्तीनां योगशास्त्रे प्रसिद्धिरस्तीति वक्तुं हिशब्दः।

उद्यमादिक्रियाहेतुरित्युत्कर्षोर्ध्वगमनादिहेतुरुत्साहपूर्वकक्रियाकारिणीति यावत्। तथेति

हृदयादिस्थानत्वोक्तिः। उक्तं च— उदानो हृत्कण्ठतालुभ्रूमध्यमूर्धवृत्तिरिति। तस्योत्कर्षहेतुत्वं स्फुटयति। अभ्युदयेति। तदर्थमुत्क्रमणमभ्युदयः। उत्कर्षो देहपुष्टिः। सर्वकार्योपसंहृतिः सर्वस्याशितस्य पीतस्य च देहे समुपसंत्दृतिर्नयनं तद्धेतुरिति यावत्। हृद्वहणं नाभ्यादेरुपलक्षणम्। यथाऽऽहुः— समानो हृन्नाभिसर्वसंधिवृत्तिरिति॥१४५॥॥१४६॥१४७॥१४८॥१४९॥

यस्यैता वृत्तयः प्रोक्ता वृत्तिमान्सोऽन उच्यते॥
संपूर्यावस्थितो देहं शाकल्यप्रश्ननिष्ठितः॥१५०॥

अनशब्दार्थमुक्त्वा तस्य स्थानमाह। यस्येति। किं तस्य स्वरूपं तदाह। शाकल्येति। कस्मिन्नुदानः प्रतिष्ठित इति प्रश्ने समान इत्युत्तरेण निर्णीत इत्यर्थः॥१५०॥

प्राणशब्दः पुरा प्रोक्तो वृत्तिमात्राभिधायकः॥
अन्ते वृत्तिमदर्थः स्यात्सर्वंप्राण इतीरणात्॥१५१॥

इत्येतत्सर्वं प्राण एवेत्यत्र प्राणशब्दस्य प्रकृतवृत्तिविशेषपरामर्शित्वात्तस्य सर्वत्वानुपपत्तिरित्याशङ्क्यानन्तरोक्तानविषयत्वमाश्रित्याऽऽह। प्राणशब्द इति। तत्र हेतुः सर्वमिति। न हि वृत्तिमात्रस्य सर्वत्वमतः साधारणस्यानशब्दोक्तस्य प्राणशब्देन परामृश्य सर्वत्वविधिरित्यर्थः॥१५१॥

नाम रूपं तथा कर्म संहतं सत्त्रिदण्डवत्॥
मिथः संकीर्णवृत्तिस्थं देह आत्मेति चोच्यते॥१५२॥

एतन्मयो वा अयमात्मेत्यत्राऽऽत्मशब्दार्थमाह। नामेति। यथा त्रयो दण्डा मिथः

संहताः कुड्यादिहेतवस्तथा नामादित्रयमन्योन्यं पिण्डीभूतं देहः स चा⁴⁷⁰ऽऽत्माऽत्रेत्यर्थः। नामादेर्मिथःसंहतत्वं व्याकरोति। संकीर्णेति। मिथः संकीर्णवृत्त्या पिण्डीभूतत्वेन स्थितमिति यावत्॥१५२॥

एतावानेव संघातो देहः प्राणादिरूपकः॥
वाङ्मयोऽथप्राणमयस्तथैव च मनोमयः॥१५३॥

एतन्मय इत्यस्यार्थमाह। एतावानिति। वाङ्मय इत्यादेरर्थं वदन्नेतावत्त्वं व्याचष्टे। वाङ्मय इति। अथशब्दः समुच्चयार्थः॥१५३॥

नामात्र वाङ्मयं सर्वं रूपं सर्वं मनोमयम्॥
तद्वत्प्राणमयं कर्म देहस्यास्यैष संग्रहः॥१५४॥

कथमेकस्य देहस्यानेकवागादिविकारत्वमेकेनैव तन्निर्माणनिर्वाहे बहुकारणकल्पना-

योगादित्याशङ्क्य दैहिकनामादिषु विभागं दर्शयति। नामेति। अस्येति प्रत्यक्षोक्तिः॥१५४॥

अन्नत्रयविभागोऽयमध्यात्म उपवर्णितः॥
अथाधिभूतविषये विभागस्तस्य कीर्त्यते॥१५५॥

वृत्तमनूद्य त्रयो लोका इत्यादेस्तात्पर्यमाह। अन्नत्रयेति। आध्यात्मिकविभागोक्तेरनन्तरमाधिभौतिकविभागोक्तेरवसरं दर्शयति। अथेति॥१५५॥

भूर्लोकं जानतर्ग्वेदं देवा माता च वागियम्॥
अधिभूत इह प्रोक्ता विज्ञातं यच्च सा च वाक्॥१५६॥

वागेवायमित्यादिवाक्यपञ्चकार्थं संगृह्णाति। भूरिति। या वागिहाधिभूते प्रोक्ता तां भूर्लोकमृग्वेदं च जानत। ये देवा या च माता यच्च विज्ञातं तत्सर्वं सा वागेवेति योजना। भूर्लोकर्ग्वेददेवमातृविज्ञातधीरधिभूते वाचि वचनादेव कार्येत्यर्थः॥११६॥

अन्तरिक्षं यजुर्वेदः पितरश्च पिता तथा॥
इह यच्च विजिज्ञास्यं तन्मनोऽत्राऽऽधिभौतिकम्॥१५७॥

मन इत्यादिवाक्यपञ्चकार्थं संक्षिपति। अन्तरिक्षमिति। इहेति व्यवहारभूमिः। अत्रेति प्रस्तुतलोकादिग्रहो वाङ्मनः प्राणेष्विति निर्धारणार्था वा सप्तमी। पूर्ववदन्तरिक्षयजुर्वेदपितृपितृविजिज्ञास्यधीरधिभूते मनसि कार्येत्यर्थः॥१५७॥

द्युलोकः सामवेदश्च मनुष्याः प्रजया सह॥
यच्च किंचिदविज्ञातं प्राणोऽसावाधिभौतिकः॥१५८॥

प्राणोऽसावित्यादिवाक्यपञ्चकार्थं संकलयति। द्युलोक इति। द्युसाममनुष्यप्रजा

विज्ञातधीरधिभूते प्राणे यथापूर्वं कार्येत्यर्थः॥१५८॥

यत्किंचिदिह विज्ञातं तद्वाग्रपं प्रचक्षते॥
मनोरूपं विजिज्ञास्यं प्राणस्याज्ञातमेव तु॥१५९॥

यत्किंच विज्ञातमित्यादि व्याचष्टे। यत्किचिदिति। व्यवहारभूमौ स्पष्टं ज्ञातं सर्वं वाचो रूपमित्यत्र विद्वत्प्रसिद्धिमनुकूलयति। प्रचक्षत इति। यत्किंच विजिज्ञास्यमित्यादेरर्थमाह। मनोरूपमिति। यत्किंचाविज्ञातमित्यादेरर्थमाह। प्राणस्येति। तुशब्देनोभयत्रापि पूर्ववदेव विद्वत्प्रसिद्धिरनुकूलेति द्योत्यते॥१५९॥

भूर्लोकादिषु सर्वेषु मनोवाक्प्राणलक्षणम्॥
यथासंभवमायोज्यमेकैकस्मिंस्त्रयं त्रयम्॥१६०॥

भूरादिष्वेकैकत्र विज्ञातादित्रयदृष्टेर्वागादेश्च व्यवस्थितत्वात्कुतो विज्ञातादेर्वागाद्यात्म तेत्याशङ्क्याऽऽह। भूरिति। यथासंभवं विज्ञातादित्रयमनतिक्रम्येति यावत्। आद्यं-

सप्तमीद्वयं निर्धारणार्थं तेष्वेकैकस्मिन्नेव यथासंभवं वागादिलक्षणं त्रयं त्रयमायोज्यमिति योजना॥१६०॥

अधिभूते यतोऽशक्या वक्तुं वागादिविस्तृतिः॥
यत्किंचेत्युपसंहारं लक्षणोक्त्या ततोऽकरोत्॥१६१॥

सर्वत्र विज्ञातादेर्वागादिरूपत्वे यत्किंचेतिसामान्योक्तिरनर्थिका विशेषतो हि तत्तदूपमुपदेष्टुमुचितमित्याशङ्क्याऽऽह। अधिभूत इति। उपसंहारं वागादिविस्तृतेरिति शेषः। लक्षणोक्तिः सामान्यवचनम्॥१६१॥

लक्षणेनैव संसिद्ध आधिभौतिकसंग्रहे॥
त्रय इत्यादिकोक्तिस्तु नियमार्थेति निश्चयः॥१६२॥

यत्किंचेतिसामान्योक्त्यैवाऽऽधिभौतिकवागादिविभूतिसंग्रहे सिद्धे भूरादेरपि विज्ञा-तादिष्वन्तर्भावाद्वागेवायमित्याद्यनर्थकमित्याशङ्क्याऽऽह। लक्षणेनेति। सामान्योक्त्याऽऽधिभौतिकसंग्रहसिद्धावपि त्रयो लोका इत्यादि भूराद्यात्मना वागादि ध्येयमिति नियन्तुमित्यर्थः॥१६२॥

व्याख्याने प्रस्तुते त्वस्मिन्नविद्यायाः समन्ततः॥
कार्यकारणरूपेण तस्या एषोपसंहृतिः॥१६३॥

यत्किंचेत्युपसंहारमित्यत्र यत्किंच विज्ञातमित्याद्याधिभौतिकवागादिविभूत्युपसंहारार्थमित्युक्तम्। संप्रति सकारणसर्वजगदुपसंहारार्थमिति तस्यैव संभावितमर्थान्तरमाह। व्याख्यान इति। सूत्रिताविद्याया विस्तारवत्याः सर्वात्मना स्पष्टीकरणे प्रस्तुते कतिपयविभूतिभाक्त्वेन व्याख्यातायास्तस्या द्वैराश्येन फलविवक्षया मध्ये यत्किंचेत्यादिनोपसंहृतिरित्यर्थः॥१६३॥

प्राणात्मना तदज्ञातं ब्रह्म कारणमुच्यते॥
नामात्मना तु तन्मानं मनोरूपं च मीयते॥१६४॥

तत्र वागादिकार्यदृष्टावपि न कारणधीरित्याशङ्क्याऽऽह। प्राणेति। प्रकाशकयोः शब्दप्रत्यययोर्वाच्यन्तर्भावमुक्तमभ्युपेत्याऽऽह। नामेति। तदित्यज्ञातब्रह्मोक्तिः। प्रकाश्यस्य सर्वस्य मनस्यन्तर्भावमुक्तमुपेत्याऽऽह।मनोरूपं चेति॥१६४॥

यतोऽविद्यैव सर्वेयं मनोवाक्प्राणलक्षणा॥
अतस्तत्तत्त्वसंबोधात्तां जग्ध्वाऽमृतमश्नुते॥१६५॥

सकारणस्य जगतः साभासप्रत्यगविद्यात्वेनोपसंहारे विवक्षितं फलमाह। यत इति। अयमिति प्रपञ्चो निर्दिश्यते। तस्य साभासाविद्यात्मनो जगतस्तत्त्वं ब्रह्म तस्य प्रत्यक्त्वेन ज्ञानादित्यर्थः। तां सकार्यामविद्यामिति यावत्। अमृतमक्षरं परं ब्रह्म॥१६५॥

विज्ञातादन्यदेवैतदविज्ञातात्तथा पृथक्॥
ब्रह्मैतदुभयं जग्ध्वा पूर्णमेवावशिष्यते॥१६६॥

अकार्यकारणब्रह्मात्मज्ञानान्मुक्तिरित्ययुक्तं तादृग्ब्रह्मणो मानहीनत्वादित्याशङ्क्यान्यदेव तद्विदितादित्यादिश्रुतेर्मैवमित्याह। विज्ञातादिति। अतस्तत्त्वज्ञानादुक्त्वा मुक्तिर्युक्तेत्याह। एतदिति। उभयमपि विज्ञातमविज्ञातं चेत्यर्थः॥१६६॥

विज्ञातादिविदं भोगैर्वागाद्या देवता नरम्॥
षिज्ञातादिस्वरूपेण तमवन्ति पृथक्पृथक्॥१६७॥

यत्किंचेत्यादि व्याख्याय वागेनमित्यादि⁴⁷¹फलवाक्यत्रयस्वार्थमाह। विज्ञातादीति। विज्ञातविजिज्ञास्याविज्ञातानां वाङ्मनःप्राणानां विभूतिविदं नरं तत्तद्देवतास्तत्तद्रूपेण स्थित्वा पृथक्पृथग्भोगैरवन्तीति योजना॥१६७॥

वागादयस्तावदुक्ताः संक्षेपेणाऽऽधिभौतिकाः॥
तेषामेवाधिदैवेऽथ व्याख्या प्रस्तूयतेऽधुना॥१६८॥

तस्यै वाच इत्यादि वृत्तमनूद्यावतारयति। वागादय इति। क्रमप्रतिपत्त्यर्थोऽथब्दः॥१६८॥

अध्यात्ममधिभूतं च यस्या रूपं पुरोदितम्॥
अधिदैवविवक्षायां तस्या वाच इदं वपुः॥१६९॥

तस्यै वाच इत्यादेरग्निरित्यन्तस्यार्थमाह। **अध्यात्ममिति।**आधाराधेयत्वेन द्वै

विदाधिदैविक्या वाचः पृथिव्याधारोऽग्निराधेय इत्यर्थः॥१६९॥

अध्यात्ममधिभूतं च व्याख्याता यात्र वाक्पुरा॥
वाचा सर्वाधिदैविक्या संव्याप्ता साऽविभागतः॥१७०॥

तद्यावतीत्यादेरर्थमाह। अध्यात्ममिति। अध्यात्मादौ या वागुक्ता सा सर्वा कार्यता

द्विविधयाऽऽधिदैविक्या कारणभूतया वाचा तादात्म्येन व्याप्तेत्यर्थः। अत्र मध्ये गादीनामिति यावत्। अविभागत इति च्छेदः॥१७०॥

तामसं कठिनं चोर्वीशरीरं वाच उच्यते॥
अग्नेः प्रकाशरूपस्य साऽऽधारत्वेन संस्थिता॥१७१॥

भर्तृप्रपञ्चव्याख्यानमङ्गीकर्तुमनुकीर्तयति। तामसमिति। उक्तं हि— वाचोऽधिवं पृथिवी शरीरं काठिन्याद्धनत्वात्तामसमिति। ज्योतीरूपमित्यादेस्तात्पर्यमाह।

अग्नेरिति॥१७१॥

अग्निस्तु सात्त्विकं रूपमाधेयत्वेन स क्षितौ॥
वर्तते तामसे रूपे दैव्येवं द्विविधा हि वाक्॥१७२॥

सैषा द्विविधेन रूपेण पार्थिवेन तैजसेन चावस्थितेति भाष्यस्य तात्पर्यमाह। अग्निस्त्विति। आधाराधेयविभागस्य प्रसिद्धत्वार्थो हिशब्दः॥१७२॥

अध्यात्ममधिभूतं च वागेकैवाऽऽधिदैविकी॥
सामान्यव्यक्तिभेदेन ह्येकाऽनेका च सोच्यते॥१७३॥

इत्येवं केचिदिच्छन्ति तथाऽन्यादृगपी⁴⁷²ष्यते॥
तत्रैवं सति वाग्रूपे एवंव्याख्यातरूपके॥१७४॥

एकैव देवताऽग्निरध्यात्ममधिभूतं चेतिभाष्यार्थमाह। अध्यात्ममिति। अधिदैवं च सर्वमग्निरेकां देवतामुपादददेकैकः कृत्स्नां देवतामुपादत्त इति भाष्यार्थमाह। सामान्येति। जातिव्यक्तिभेदेनैकत्वमनेकत्वं च लोके प्रसिद्धमिति वक्तुं हिशब्दः। सेत्यग्निदेवतोक्ता। परपक्षमुपसंहरति। एवमिति। अध्यात्माधिभूताधिदैवेषु सामान्यविशेषभाववदवस्थावद्भावेनांशांशिभावेन च तैरिष्टा वाग्देवतेत्याह। तथेति। तद्यावतीत्यत्र तदुक्तं तच्छब्दार्थमाह। तत्रेति। भर्तृप्रपञ्चभाप्यस्थं तत्रेतिपदमादाय तस्यैवं सतीत्यर्थमुक्त्वा तमेव स्पष्टयति। वागिति। एवं सामान्याद्यात्मनेत्यर्थः॥१७३॥१७४॥

यावत्येषा च वागुक्ता तस्या इत्येवमादिना॥
अध्यात्मादिपरिच्छिन्ना या वाक्सा तावती मता॥१७५॥

यावत्येव वागध्यात्ममधिभूतं वा तावतीतिभाप्यार्थमाह। यावतीति। तस्यैव वाच इत्यादिना यावती वागाधिदैविकी व्याख्याता या चाध्यात्माधिभूतपरिच्छिन्ना सा तावत्याधिदैविकवागभिन्नेत्यर्थः॥१७५॥

वागध्यात्मंऽधिभूते च तावत्येषाऽऽधिदैविकी॥
तेन तेन विशेषेण देवतैव यतो भवेत्॥१७६॥

किं कारणमित्यस्यार्थमाह। वागिति। यावती वागध्यात्मादौ स्थितैपा पुनराधिदैविकी तावती तदभिन्नेत्यत्र को हेतुरित्यर्थः। सैव हि पृथिवीदेवता तत्र तत्र तेन तेन व्यवतिष्ठत इति भाष्येणोत्तरमाह। तेनेति। अतोऽध्यात्मादिपरिच्छिन्ना वागाधिदैविकवागभिन्नेति शेषः॥१७६॥

एकैकत्राधिकारेऽग्निः स एव व्यवतिष्ठते॥
पृथिव्यग्निस्वरूपेण क्वचिद्वागात्मना भवेत्॥१७७॥

तावानयमग्निरित्यस्यार्थमाह। एकैकत्रेति। अधिकारशब्दः स्थानविषयः। व्यवस्थितिमभिनयति। पृथिवीति। क्वचिदित्यधिदैवादिविभागोक्तिः। उक्तं हि— स एवायमग्निः पृथिव्यात्मना वागात्मना वैकैकस्मिन्नधिकारस्थले कार्त्स्न्येन द्रष्टव्य इति॥१७७॥

यथोदितमिदं योज्यं मनः प्राणात्मनोरपि॥
दैव्यां वाचि यदुद्दिष्टं तुल्यव्याख्यानहेतुतः॥१७८॥

भाष्यद्वयानुरोधेन तस्यै वाच इत्यादि व्याख्यायाथैतस्य मनसो द्यौरित्यादावुक्तन्यायमतिदिशति। यथेति। यथोदितमित्येतद्व्याकरोति। दैव्यामिति। वाच्युक्तस्य प्राणादावतिदेशे हेतुमाह। तुल्येति। पूर्वो⁴⁷³त्तरवाक्यानामिति शेषः॥१७८॥

अध्यात्ममधिभूतं च प्रजा गीर्मनसोर्यथा॥
अधिदैवेऽपि तद्वाच्यमित्यर्थः पर आगमः॥१७९॥

तौ मिथुनमित्यादेस्तात्पर्यमाह। अध्यात्ममिति। मन एवास्याऽऽत्मा वाग्जाया प्राणः प्रजेत्यध्यात्मे मन एव पिता वाङ्माता प्राणः प्रजेत्यधिभूते च वाङ्मनसयोः प्राणस्य प्रजात्वमुक्तं तथाऽधिदैवेऽपि तस्य तत्प्रजात्वं वाच्यमित्येवमर्था तावित्याद्यात्यर्थः॥१७९॥

मनसश्चन्द्रभावो हि सर्वत्र श्रूयते स्फुटः॥
तस्याऽऽदित्येन संबन्धः कस्मादत्राभिधीयते॥१८०॥

असावादित्य इत्यादित्यमनसोरैक्यमुक्त्वा तौ मिथुनमित्यग्न्यादित्ययोर्वाङ्मनोरूपयोर्मियुनवचनं श्रुत्यन्तरविरुद्धमिति शङ्कते। मनस इति। सर्वत्र चन्द्रमा मनसो जातश्चन्द्रस्तत्राधिदैवतमित्यादावित्यर्थः। उक्तं च— सर्वत्र हि मनश्चन्द्रो भवतीति। एतदेव भाष्यं विवक्षित्वा हीत्युक्तम्। मनसश्चन्द्रभावस्य वाचनिकत्वं वक्तुं स्फुट इति विशेषणम्। श्रुत्यन्तरविरुद्धं वचनमिहानुचितमिति फलितमाह। तस्येति॥१८०॥

विवक्षितत्वादैक्यस्य मनोबुद्ध्योरतः श्रुतिः॥

आदित्येनैव संधत्ते मनश्चन्द्रमसा न तु॥१८१॥

मनोबुद्ध्योरभेदेनाऽऽत्मभूतत्वादिति भर्तृप्रपञ्चभाष्येण परिहरति। विवक्षितत्वादिति। अस्मिन्प्रकरणे मनोबुद्ध्योरैक्यं विवक्षितं तयोश्च प्रधानं बुद्धिर्निश्चयात्मत्वादतो बुद्धिदेवतयैवाऽऽदित्येन मनः संधत्ते श्रुतिर्न तु चन्द्रमसा तदभेदमभिधत्ते सविता बुद्धिदेवतेति हि गायत्रीविदां मर्यादेति भावः॥१८१॥

प्रसवाधिकृतेश्चात्र सावित्रः प्रसवस्ततः॥
सवित्रैवाभिसंबन्धो मनसस्तेन शस्यते॥१८२॥

आदित्येनैवात्र मनःसंबन्धे हेत्वन्तरमाह। प्रसवेति। ततः प्राणोऽजायतेति प्राणस्य मनसो जन्मोच्यते। तच्च सर्वं सवितृहेतुकं सवितृपदस्य सर्वप्राणिप्रसवहेतौ प्रवृत्तेरतस्तेनैव मनसस्तादात्म्येन संगतिरित्यर्थः॥१८२॥

अनुग्रहव्यपेक्षा⁴⁷⁴यां मनसश्चन्द्रमा भवेत्॥
अधिदैवं तथाऽऽदित्यश्चक्षुषो देवता मता॥१८३॥

तर्हि चन्द्रमसा मनसश्चक्षुषश्चाऽऽदित्येन संबन्धवादिवाक्यानां का गतिरित्याशङ्क्याऽऽह। अनुग्रहेति। यथाऽऽहुः— यत्र हि मनश्च बुद्धिश्च भेदेन विवक्ष्यते तत्र कामसंकल्पादिविषयस्य मनसश्चन्द्रमा देवताऽथ पुनर्यदा क्रियाप्रसवादिषु व्याप्रियते तदा प्रसवकर्म व्याप्नुवन्मनः सवितृदैवतं भवतीति॥१८३॥

अग्निरेव यतः स⁴⁷⁵र्वप्रकाशो जगतीष्यते॥
रूपाणां प्रविभागश्च त्वष्टृपाकनिबन्धनः॥१८४॥

आदित्यमनसोः संबन्धोक्त्या तावित्यादि व्याख्यातम्। इदानीं व्याख्यान्तरं व्याख्यातुमग्न्यादित्याभ्यामाधिदैविकवाङ्मनोरूपाभ्यां मिथो युक्ताभ्यां प्राणोत्पत्तौ निमित्तमाह। अग्निरिति। प्रकाशव्याप्त्यतिरेकेण न किंचिज्जायते जन्मनो वस्तुव्यक्तित्वात्स च प्रकाशोऽग्निरेव न च जायमानानां विशेषव्यक्तिर्विना पाकं सिध्येत्पाकश्च कालात्मकादित्यकृतस्तस्मादग्न्यादित्यनिमित्ता सर्वोत्पत्तिरित्यर्थः॥१८४॥

तयोर्गीर्मनसोरेवं प्रकाशप्रसवात्मनोः॥
प्राग्यथोक्तात्मनोर्योगात्प्राणोऽभूदन्तरिक्षगः॥१८५॥

ततः प्राणोऽजायतेत्यस्यार्थमाह। तयोरिति। एवमग्न्यादित्याभ्यां सर्वजन्मेति स्थिते सतीत्यर्थः। यथोक्तात्मनोरग्न्यादित्यरूपयोरिति यावत्॥१८५॥

प्राणोऽभवद्याथाऽध्यात्मे प्रजा वाक्स्वान्तयोस्तथा॥
प्राणस्यैवाधिदैवेऽपि प्रसवोऽयमिहोच्यते॥१८६॥

अध्यात्ममधिभूतं च प्रजा गीर्मनसोरित्यत्र प्रक्रान्तमुपसंहरति। प्राण इति। अध्यात्मग्रहणमधिभूतोपलक्षणम्॥९८६॥

नान्नत्रयं व्यपेक्ष्येह जन्म प्राणस्य कथ्यते॥
किंतु पाङ्क्तक्रियापेक्षं प्राणजन्माभिधीयते॥१८७॥

मनो वाचंप्राणमित्यत्रोक्तप्राणस्य वागादिकारणत्वान्न तत्कार्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। प्राणोऽजायतेत्यत्र तर्हि कस्य प्राणशब्दतेत्याह। किंत्विति। साधनभूतां

गङ्कक्रियामपेक्ष्य तत्फलस्यापि पाङ्क्तत्वं वक्तुमन्नत्रयान्तर्भूतकारणप्राणातिरेकेण कस्यचित्प्राणशब्दितस्य वायो

र्षागादिप्रजात्वेनात्र जन्मोच्यत इत्याह। पाङ्क्तेति॥१८७॥

स यथाऽऽध्यात्मिके देहे प्राणस्तद्वत्प्रजापतेः॥
अन्तरिक्षगतः प्राणः स एष परमेश्वरः॥१८८॥

अन्नभूतप्राणातिरेकेण फलान्तर्भावयोग्यप्राणाभावात्कथं तदुत्पत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह।

स यथेति। यथाऽध्यात्मेऽधिभूते च देहे प्रजापतेर्व्यष्टिभूतो वायुर्जायते तथाऽधिदैवान्नभूतप्राणस्यायं व्यष्ट्यात्मा वायुराकाशस्थो वाङ्मनसाम्यामाधिदैविकाभ्यां भवति प्रस्तुतवाक्यप्रामाण्यादित्यर्थः। इन्द्रत्वासपत्नत्वगुणवत्तया प्रजाभूतप्राणोपास्त्यर्थं स इन्द्र इत्यादि तस्यार्थमाह। स एष इति॥१८८॥

यतोऽसपत्नस्तेनायमिन्द्र इत्यभिधीयते॥
ननु वाङ्मनसे स्तोऽस्य तत्कुतोऽस्यासपत्नता॥१८९॥

इन्द्रत्वमसपत्नत्वेन साधयति। यत इति। द्वितीयो हि सपत्नस्तदभावादयमसपत्नस्ततश्चेन्द्र इत्यर्थः। द्वितीयाभावादसपत्नत्वमुक्तमाक्षिपति। नन्विति॥१८९॥

नैवं वाङ्मनसे यस्मात्प्राणवृत्त्यैव जीवतः॥
यदनेनान्नमत्तीति तस्मादेत इतीरणात्॥१९०॥

प्राणाधीनत्वात्तयोरप्रतिपक्षत्वात्तस्यासपत्नतेति परिहरति। नैवमिति। प्रजाभूतस्य प्राणस्य पक्षपातित्वात्तदनुकूलयोर्वाङ्मनसयोस्तदनुकूलतैवेति भावः। तयोः प्राणाधीनत्वे यदनेनान्नमत्ति तेनैतास्तृप्यन्तीति वाक्यं तस्मादेत एतेनाऽऽख्यायन्ते प्राणा इति च वाक्यं प्रमाणयति। यदनेनेति॥१९०॥

प्राणस्यैव यतो वृत्ती उक्ते वाङ्मनसे अपि॥
प्राणस्यातोऽद्वितीयत्वं ततश्चेन्द्रत्वमेव च॥१९१॥

आधिदैविकप्राणाभेदात्तत्त्वतोऽन्तरिक्षगतप्राणस्यापि वागादिकारणत्वमुपेत्य प्राणाधीनत्वे तयोः सिद्धे फलितं निगमयति। प्राणस्येति॥१९१॥

न सपत्नो भवत्यस्य योऽसपत्नं विवेद हि॥
असपत्नमुपासीनः ससपत्नः कुतो भवेत्॥१९२॥

नास्येत्यादिफलोक्तिं व्याचष्टे। नेत्यादिना। यथागुणोपासनं फलं तं यथा यथेत्यादिशास्त्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। असपत्नगुणकप्राणोपासितुरसपत्नत्वं फलमित्यत्र युक्तिमाह। असपत्नमिति। फलस्योपासनानुसारित्वादन्यथा तद्विरोधादिति भावः॥१९२॥

उक्ता पाङ्क्तानुरोधेन वाङ्मनःप्राणसंश्रया॥
अन्नत्रयविभागेन प्रक्रिया त्वधुनोच्यते॥१९३॥

वाङ्मनसयोः प्राणाधीनत्वे तयोर्गुणत्वात्प्राणस्य प्राधान्यात्त एते सर्व एव समा इत्यादि कथमित्याशङ्क्योक्तमनूथ तदवतारयति। उक्तेति। पाङ्ककर्मानुसारेण तत्फलस्य पाङ्क्तत्वं वक्तुमन्तरिक्षगतप्राणस्य तौ मिथुनमित्यादिनोत्पत्तिमुक्त्वा तस्यासपत्नगुणकस्योपास्तिरुक्ता। इदानीमन्नत्रयविभागेन स्थितवागादिविषयोपासनोच्यतेऽतस्तेषामुपासनार्थं साम्यं वदद्वाक्यमविरुद्धमित्वर्थः॥१९३॥

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम्॥
उक्ता वागादयः सर्वे समा एवेति गृह्यताम्॥१९४॥

त एत इत्यादि व्याचष्टे। अध्यात्ममिति॥१९४॥

साम्यं केन प्रकारेणेत्यनन्ता इत्यतोऽवदत्॥१९५॥

नन्वध्यात्मेऽधिभूते च परिच्छिन्नाः पुरोदिताः॥
वागादयस्त्विह कथमनन्ता इत्युदीरणम्॥१९६॥

सर्वेऽनन्ता इति वाक्यमाकाङ्क्षाद्वारोपादत्ते। साम्यमिति। पूर्वापरविरोधं चोदयति। नन्विति॥१९५॥१९६॥

नैतदेवं यतोऽनन्ताः सर्वे भावा यथोदिताः॥
वाचा सर्वाधिदैविक्या लोकादेरप्यनन्तता॥१९७॥

अधिदैवात्मना तदानन्त्यमव्याहतमित्याह। नैतदिति। भावा वागादयः। कैमुतिकन्यायमाह। वाचेति। मनसा प्राणेन चेति द्रष्टव्यम्। भूरादिलोकानां तदन्तस्थदेवादीनां चाऽऽधिदैविकवागाद्यात्मना यदाऽऽनन्त्यं तदाऽध्यात्मादिपरिच्छिन्नवागादीनां तदानन्त्यं किमु वाच्यमित्यर्थः॥१९७॥

अधिकारपरिच्छेदे सर्वं यस्मात्समाप्यते॥
नासंहतायाः कर्तृत्वं देवतायाः स्वतोऽपरैः॥१९८॥

सर्वस्य वागादेरानन्त्ये हेत्वन्तरमाह। अधिकारेति। अधिकृतिरधिकारो व्यापारस्तस्य परिच्छेदो निर्वृत्तिस्तत्र स्वव्यापारनिष्पत्तौ सर्वमितरत्संहन्यतेऽसंहताया देवतायाः

कर्तृत्वाभावादतस्तस्याः स्वकार्यनिर्माणे सर्वेण संहतत्वाद्युक्तमानन्त्यमित्यर्थः॥१९८॥

स्वाधिकारविनिष्पत्तौ देवता देवतागणम्॥
सर्वमेवाऽऽत्मसात्कृत्वा तत्तत्कार्यं करोति हि॥१९९॥

देवतायाः स्वकार्योत्पत्तौ देवतान्तरैः संहतत्वेऽपि परिच्छेदान्नाऽऽनन्त्यमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वाधिकारेति। यथाऽऽङ्गुः– यत्पृथिव्या आनन्त्यं देवतायास्तदेकैकस्मिन्नाध्यात्मिक आधिभौतिके चाधिकारपरिच्छेदे परिसमाप्यत इति। एतदेव भाष्यं हीति ध्वनितम्॥१९९॥

आभूतसंप्ल⁴⁷⁶वस्थानमानन्त्य चेह गृह्यते॥
कर्मकार्यस्य हि सतो मुख्यानन्त्यं न युक्तिमत्॥२००॥

अनन्तशब्दस्यार्थान्तरमाह। आभूतेति। इहेति प्रकृतवाक्यग्रहणम्। निरपेक्षं नित्यत्वमेव तत्किं न स्यात्तत्राऽऽह। कर्मेति। तत्र श्रुतिविरोधो हीति द्योत्यते॥२००॥

एवं सतीह योऽनन्तानुपास्ते सततोद्यतः॥
सोऽनन्तमेव बागादिलोकमाप्नोति मानवः॥२०१॥

अथ यो हैतानित्यादि योजयति। एवमिति। वागाद्यानन्त्ये सिद्धे सत्यर्थक्रमेण पाठक्रमं भङ्क्त्वा सफलोपासोक्तिरिति द्रष्टव्यम्। इहेत्यधिकृतनिर्धारणार्थ सप्तमी। सततोद्यत इत्युपास्तेस्त्रिविधविशेषणवैशिष्ट्यं विवक्ष्यते॥२०१॥

उपास्तेऽन्तवतो यस्तु सोऽन्तवन्तमवाप्नु⁴⁷⁷ते॥
लोकं यतस्ततोऽनन्तमेत्यनन्तात्मभावनात्॥२०२॥

स यो हैतानित्यादि व्याकरोति। उपास्त इति। अन्नत्रयं परिच्छिन्नापरिच्छिन्नत्वेन ध्यायतो दोषगुणानुक्त्वा श्रौतमर्थमुपसंहरति। यत इति। अपरिच्छिन्नेऽन्नत्रये सूत्रात्मन्यात्मताध्यानादिति यावत्॥२०२॥

अधिकारो द्वयोरत्र प्रकृतः पाङ्क्तकर्मणः॥
प्रक्रियाऽन्नत्रयस्यापि विभागः प्रकृतस्तथा॥२०३॥

अन्नत्रये फलवद्ध्यानविषये व्याख्याते वक्तव्याभावात्किमुत्तरप्रन्येनेत्याशङ्क्य वृत्तं कीर्तयति। अधिकार इति। अस्मिन्प्रकरणे पाङ्क्तंकर्मान्नत्रयं चेति द्वयोः फलविभागरूपोऽधिकारः प्रस्तुतोऽस्तीत्युक्त्वा तमेवाधिकारं व्याकरोति। पाङ्क्तेति। प्रक्रिया फलं प्रकृतमिति यावत्। विभागो विभजनं व्याख्यानमित्येतत्। तथाशब्दः समुच्चये॥२०३॥

तत्राधिदैवमुक्तानि त्रीण्यन्नानि विभागशः॥
सोपासनानि पाङ्क्तस्य वक्तव्यमवशिष्यते॥२०४॥

स एष इत्यादेर्विषयपरिशेषार्थमनन्तरवाक्योक्तमनुवदति। तत्रेति। सप्तमी निर्धा

रणे। विभागशो ध्यानफलविभागेनेत्यर्थः। आधाराधेयविभागेनेति वाऽर्थः। सोपासनानि सफलानीत्यपि द्रष्टव्यम्। उत्तरवाक्यस्य विषयमाह। पाङ्क्तस्येति॥२०४॥

अधिदैवे त्रयं तूक्तं मनोवाक्प्रमाणलक्षणम्॥
पाकस्य कर्मणः कार्यं नोक्तं वित्तं च कर्म च॥२०५॥

पाङ्क्तकर्मफलं वक्तव्यमवशिष्टमुक्तानुवादपूर्वकं दर्शयति। अधिदैव इति। यदधिदैवविषये पाङ्क्तकर्मफलं तदपि पाङ्क्तंवक्तव्यम्। तत्र मनोवाक्प्राणरूपं माता पिता प्रजेत्यवंलक्षणं त्रयमुक्तं वित्तं कर्म चेत्यनुक्तत्वाद्वक्तव्यमित्यर्थः॥२०५॥

पाङ्क्तस्य कर्मणः कार्यं न तावदवगम्यते॥
पाङ्क्तत्वसिद्धये यावन्नोच्येते वित्तकर्मणी॥२०६॥

स्य पाङ्क्तकार्यत्वेऽपि न पाङ्क्तत्वमस्ति⁴⁷⁸व्यवस्थासंभवादतो न तत्र वित्तकर्मणी वाच्ये

इत्याशङ्क्याऽऽह। पाङ्क्तस्येति। कार्यानुरूपत्वात्कारणस्य कार्ये पाङ्क्तत्वाभावे कारणेऽपि तदसिद्धेः पाङ्ककर्मफलत्वासिद्धिर्न च निमित्तनैमित्तिकयोरेषा व्यवस्था न च पाङ्क्तंकर्मापि त्र्यन्नात्मभावस्य निमित्तं तदपूर्वपरिणामो जगदित्युक्तत्वादतः फलस्य पाङ्क्तत्वार्थं वित्तादि वक्तुमुत्तरो ग्रन्थ इत्यर्थः॥२०६॥

लोककलात्मको देवो विरादसंज्ञः प्रजापतिः॥
तस्याधिलोकमात्मोक्तो योऽयमन्नत्रयात्मकः॥२०७॥

तत्र संवत्सरपदेन प्रजापतेरुपादाने तात्पर्यमुक्तमनूद्य स एष इत्यादिवाक्यस्य गतग्रन्थेन संबन्धान्तरमाह। लोकेति। द्विविधस्य हि प्रजापतेस्त्र्यन्नात्मत्वनिरूपणेन लोकात्मत्वं निरूपितमित्याह। तस्येति॥२०७॥

अधिकालं तु योऽस्याऽऽत्मा सोऽयं चन्द्रमसोच्यते॥
पक्षमासर्तुवर्पादेः स कर्ता कर्मणोऽनिशम्॥२०८॥

परिशिष्टं कालात्मकत्वं वक्तव्यमित्युत्तरवाक्यमित्याह। अधिकालमिति। प्रजापतिविंराडित्युक्तो लोककालदेवतात्मकोऽधिगतस्तस्य लोकानधिकृत्यान्नत्रयात्मकस्तावदात्मोक्तस्तस्यैव कालमधिकृत्य य आत्मा स चन्द्रात्मना वक्तव्य इति प्रजापतेश्चन्द्रात्मनः संवत्सरपदेनोपादानमित्यर्थः। वित्तकर्मोक्त्यर्थं स एष इत्याद्युक्तं कथमत्र प्रजापतौ कालात्मके चन्द्रमसि वित्तकर्मधीरित्याशङ्क्य कर्मप्रतीतिं तावदाह। पक्षेति। स हि पक्षादेर्निष्पादनस्य कर्मणो नैरन्तर्येण कर्ता तेन चन्द्रमसि तन्निर्माणाख्यं कर्म भातीत्यर्थः॥२०८॥

हानिवृद्धिस्वभावेन वित्तं चाप्यत्र लक्ष्यते॥
कलाकाष्ठालवाद्यात्मा विश्वं विपरिणामयन्॥

प्राणपिण्डात्मकः काल आ महाप्रलयात्स्थितः॥२०९॥

तत्र वित्तधियं दर्शयति। हानीति। अत्रेति चन्द्रोक्तिः। उपचयापचयरूपत्वात्तत्र पञ्चदशतिथ्यात्मककलानां वित्तादित्वसिद्ध्यर्थमेव प्रजापतेश्चन्द्रात्मनोक्तिरिति भावः। आ⁴⁷⁹सां च कलानां कालावयवानां जगद्विपरिणामहेतुत्वं कर्मेत्युक्तं भाष्ये तत्कथं कर्मान्तरोक्तिरित्याशङ्क्य भाष्यमनुसरन्नाह। कलेति। सूत्रात्मको विराडात्मकश्च कालस्तत्तद्विशेषरूपो भूत्वा जगत्परिणाममादधन्महाप्रलयपर्यन्तं स्थितस्तथा च तस्य जगत्परिणामयितृत्वं कर्मेत्यर्थः॥२०९॥

यैकाऽवशष्यते तस्य कला पक्षक्षये तथा॥
प्रविश्य प्राणभृत्सर्व प⁴⁸⁰क्षतो जायते पुनः॥२१०॥

सोऽमावास्यामित्यादेरर्थमाह। यैकेति। पक्षक्षये पञ्चदशकलाविलयेऽमावास्यायां

तिथावित्यर्थः। पक्षतः शुक्लपक्षोपक्रमप्रतिपदः सकाशादित्यर्थः। पक्षताविति पाठे तु सैव प्रतिपत्पक्षतिरुक्ता तत्रेत्यर्थः। स्त्री पक्षतिः पक्षमूलमिति हि पठन्ति। जायते द्वितीयकलायुक्तो भवतीति यावत्॥२१०॥

रात्रौ यस्मात्स एतस्यां प्रविश्याऽऽस्ते प्रजापतिः॥
प्राणभृन्निखिलं तस्माद्धिंसां तस्यां परित्यजेत्॥२११॥

तस्मादेतामित्यादि व्याकरोति। रात्राविति। रात्रिशब्दोऽहोरात्रविषयः। उक्तं हि— रात्रय एवाहोरात्राणीति॥२११॥

कलाभिरस्तः कृत्ताभिः कृकलास इति स्मृतः॥
हिंसां न कुर्यात्तस्यापि किंन्वनारब्धहिंसनम्॥२१२॥

अपि कृकलासस्येत्यस्यार्थमाह। कलाभिरिति॥२१२॥

सामिप्रमापितस्यापि रात्रौ तस्यां विवर्जयेत्॥
प्राणभृद्धिंसनं यत्नात्किंन्वनारब्धपीडनम्॥२१३॥

तदेव विवृणोति। सामीति। प्राणभृदिति कर्तृनिर्देशः। हिंसानिमित्ते सत्यपि तन्निवृत्तिर्यत्नः॥२१३॥

कृकलासे प्रसिद्धा या हिंसा प्राणभृतां स्वतः॥
तामप्यत्र न कुर्वीत किमु वक्तव्यमन्यतः॥२१४॥

अपीत्यादौ भाष्योक्तमर्थमाह। कृकलास इति। अत्रेत्यमावास्योच्यते। अन्यतोऽन्यस्येति यावत्॥२१४॥

एतस्या एव पूजायै देवताया निषेधनम्॥
प्राणभृद्धिंसनस्येह नान्यदस्य प्रयोजनम्॥२१५॥

विशेषनिषेधस्य शेषानुज्ञापरत्वान्न हिंस्यात्सर्वभूतानीत्यादिना विरोधमाशङ्क्यैतस्या एवेत्यादि व्याकरोति। एतस्या इति। इहेति पूर्वोक्ततिथिनिर्देशः। साधारण्येन सर्वत्र निषिद्धाऽपि हिंसा विशेषतोऽमावास्यायां निषिध्यमाना सोमदेवतापूजार्था गम्यतेऽतः शेषानुज्ञाभावान्न सामान्यनिषेधविरोध इत्यर्थः॥२१५॥

स्मृतावपि निषिद्धेयं हिंसा पर्वसु कर्मिणाम्॥
विशिष्टफलसंगत्या इहोक्तिः सत्यवद्भवेत्॥२१६॥

सर्वत्र सामान्येन प्राणिहिंसा निषिद्धा विशेषतोऽमावास्यायामित्युक्तमिदानीं तत्र हिंसा न कार्येत्यत्र स्मृतिमनुकूलयति। स्मृताविति।

“वनस्पतिगते सोमे यस्तु हिंस्याद्वनस्पतीन्।
घोरायां भ्रूणहत्यायां युज्यते स न संशयः”॥

“वीरुधो घातयेद्यस्तु वीरुत्संस्थे निशाकरे।
पत्रं वा पातयत्येकं ब्रह्महत्यां स विन्दति”॥

इत्याद्या स्मृतिः। कर्मिणां विधिनिषेधयोग्यानामिति यावत्। सोमदेवतापूजायै हिंसानिषेधोऽमावास्यायामित्युक्त्वा फलान्तरमाह। विशिष्टेति। अस्यार्थः— यथा दर्शादिप्रकरणे नानृतं वदेदित्यत्र पुरुषार्थतया प्राप्तनिषेधस्यानुवादो वा क्रत्वर्थतया पूर्वस्य विधिर्वेति संशये सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयादित्यादिस्मृत्या पुरुषार्थतया प्राप्तनिषेधस्यानुवाद इति पूर्वपक्षे दर्शादिप्रकरणाधीतनिषेधस्य स्ववाक्यालोचनया संनिहितक्रत्वर्थतादृष्टेस्तादर्थ्येनाप्राप्तेऽनुवादायोगाद्विधिरिति राद्धान्तितं शेषलक्षणे— विधिर्वा संयोगान्तरादिति। अतः सत्यवचनमविशेषेण विहितमपि क्रत्वर्थं विशेषेण विधीयते तथाऽविशेषेण निषिद्धाऽपि हिंसाऽमावास्यायां विशेषेण निषिध्यते पापक्षयादिविशिष्टफलसिद्ध्यर्थमिति॥२१६॥

केवलज्ञानमात्रेण मा भूत्त्र्यन्नात्मकं फलम्॥
परात्मज्ञानवत्तस्मात्तस्योपासनमुच्यते॥२१७॥

त्र्यन्नात्मभावफलस्य पाङ्क्तकर्मकार्यत्वसिद्धये पाङ्कत्वोक्तेर्वक्तव्याभावात्किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्य तस्य तात्पर्यमाह। केवलेति। केवलं कर्मासमुच्चितं ज्ञानमात्रं सकृदुत्पन्नमभ्यासानपेक्षं ज्ञानमिति यावत्। न हि त्र्यन्नात्मज्ञानमात्रात्तद्ध्यानं विना तद्भावो मानाभावादतस्तद्ध्यानं वक्तुमनन्तरवाक्यमित्यर्थः। तत्र वैधम्र्योदाहरणमाह। परात्मेति। तद्धि स्वरूपलाभमात्रेणाज्ञाननिवृत्त्या फलवदिष्टं न तथेदं दर्शनमित्यर्थः॥२१७॥

वित्तमेव कला मे स्युः कल्पयित्वा ध्रुवां स्वयम्॥
इत्युपासीत यः सोऽथ कलात्मानं प्रपद्यते॥२१८॥

त एते सर्व एव समा इत्यत्र तद्ध्यानस्योक्तत्वात्किं पिष्टपिष्ट्येत्याशङ्क्यतदेवाहंग्रहेण कर्तव्यमिति विशेषं मन्वानस्तस्य वित्तमेवेत्यादेस्तात्पर्यमाह। वित्तमिति। याः पञ्चदश प्रजापतेश्चन्द्रमसः कलास्ता मे गवादिवित्तमेवोपचयापचयवत्त्वादिति स्ववित्ते पञ्चदशकलादृष्टिं कृत्वा ध्रुवां षोडशीं कलां स्वदेहं कल्पयित्वा षोडशकलः प्रजापतिरहमित्युपासीनस्तद्भावमाप्नोतीत्यर्थः॥२१८॥

यथोक्तगुणकं विद्वानुपासीत प्रजापतिम्॥
आरोप्याऽऽत्मशरीरेऽस्मिंस्तत्साधर्म्येण संततम्॥२१९॥

प्रजापतिरहमिति न ध्यानं तस्याऽऽत्मनोऽर्थान्तरत्वादहमित्यारोपायोगादित्याशङ्क्याऽऽह।यथोक्तेति॥२१९॥

वित्तमेव कलास्तस्य तद्धान्युपचय क्रिया॥
ध्रुवाऽस्य देह एवायं जीवन्स्यात्षोडशी कला॥२२०॥

षोडशकलत्वानन्तत्वादिगुणकं सूत्रं विद्वानात्मदेहे साधर्म्येण तदारोप्य दीर्घकालमादरनैरन्तर्याभ्यामुपासीतेत्युक्तम्। तदेव सूत्रस्योपासकस्य च साधर्म्यमारोप हेतुमाह। वित्तमिति। तस्य प्रजापतेर्याः पञ्चदश कलास्ता मम वित्तमेव या तस्य जगद्विपरिणामथितृत्वरूपा क्रिया सा मम वित्तस्य हान्युपचयावेव या च तस्य ध्रुवा षोडशी कला सा मम प्राणादिविशिष्टो देह एव तदेवं साधर्म्यान्मयि प्रजापतेरारोपो युक्तः सूत्रस्याऽऽत्मनोऽन्यत्वेऽपि तदात्मत्वध्यानात्तद्भावस्तं यथा यथेत्यादिश्रुतेः प्रतिमादावीश्वरबुद्ध्या फलदृष्टेश्चेति भावः॥२२०॥

सोऽकामयत जायेति साधनान्येव नः श्रुतिः॥
अब्रवीन्न तु तत्साध्यं तदुक्त्यर्थं परा श्रुतिः॥२२१॥

अन्नत्रयात्मनि प्रजापतावहंग्रहोपासनस्य सफलस्योक्तत्वाद्वक्तव्याभावादुत्तरग्रन्थवैयर्थ्यमाशङ्क्य तद्विषयमाह। सोऽकामयतेति॥२२१॥

साधनोक्त्यैव तत्साध्यं यदि नामावसीयते॥
विशिष्टफलसंबन्धो न तथाऽपि प्रतीयते॥२२२॥

साधनोक्त्यैव फलमुक्तं तयोर्मिथोवद्धत्वादित्याशङ्क्य सामान्येन तत्प्रतीतावपीदमस्येति⁴⁸¹ नोक्तं विशेषे⁴⁸²णोक्तिं विना तदप्रतीतेरतस्तदुक्त्यर्थमुत्तरा श्रुतिरित्याह। साधनेति॥२२२॥

पुत्रादिसाधनानां स्यादुत्पत्यादिसमन्वयात्॥
साध्यं लोकत्रयमतस्त्रयो वावेति च श्रुतिः॥२२३॥

पुत्रादीनां न लोकत्रयमात्रसंबन्धो मुक्तिहेतुत्वात्तथा च कथं तेषां व्यवस्थया लोकत्रयेण संबन्धं वक्तुमुत्तरा श्रुतिरित्याशङ्कयाऽऽह। पुत्रादीति। तेषां लोकत्रयं साध्य

मित्यत्र हेतुमाह। उत्पत्त्यादीति। मुक्तेरुत्पत्त्यादिविरोधित्वादतत्साध्यत्वमतःशब्दार्थः। पुत्रादिसाध्यत्वेन लोकत्रयमात्रस्येति शेषः॥२२३॥

त्रय एव यतो लोकाः साध्याः पुत्रादिसाधनैः॥
तन्मुमुक्षुरतो मुक्त्यै त्यजेत्सर्वैषणा यतिः॥२२४॥

प्रस्तुतश्रुतिवशादेवार्थसिद्धमर्थमाह। त्रय इति। तेषां त्रयमात्रहेतुत्वात्तद्धेतुफल- रूपसंसारान्मुक्तिमिच्छन्मुक्तिहेतुज्ञानार्थमेषणास्त्यक्त्वा श्रवणादिपरः स्यादित्यर्थः। भाविनीं वृत्तिमास्थाय यतिरित्युक्तम्॥२२४॥

अन्यथैवाभिसंबन्धं केचिदत्र प्रचक्षते॥
ज्ञानादेव पुमर्थाप्तेर्निष्फले सुतकर्मणी॥२२५॥

त्रयो वावेत्यादिवाक्यस्य भर्तृप्रपञ्चोक्तं संबन्धमवतारयति। अन्यथेति। तदेव वक्तुं

तदीयं पूर्वपक्षमाह। ज्ञानादिति। त्र्यन्नात्मोपासनं ज्ञानम्। पुमर्थस्त्र्यन्नात्मत्वम्। उक्तं हि—योऽयमेवंवित्पुरुषः स एष प्रजापतिरिति॥२२५॥

निःशेषफलसंप्राप्तेर्दर्शनादेव केवलात्॥
सुतादिना न त⁴⁸³र्ह्यर्थो नापि स्यात्पाङ्क्तकर्मणा॥२२६॥

पुत्रादिवैयर्थ्यं समर्थयते। निःशेषेति। आदिशब्दो जायावित्तविषयः। तर्हि केवलं त्र्यन्नात्मभ्यानादिष्टलाभावस्थायामित्यर्थः॥२२६॥

तयोरिहार्थवत्त्वाय त्रयो वावेति भण्यते॥
परीक्ष्यैतत्परिग्राह्यं न तु निर्युक्तिकं बुधैः॥२२७॥

तदीयं सिद्धान्तमादत्ते। तयोरिति। पुत्रकर्मणोविंद्यासमुच्चितयोस्तत्फलेऽर्थवत्त्वसमर्थनायोत्तरो ग्रन्थः। समुच्चितानि पुत्रवित्तदर्शनानि सर्वात्मभावायेत्युक्तत्वादित्यर्थः। पराभिप्रायं पूर्ववादिमुग्वेन निराकर्तुमुपक्रमते। परीक्ष्येति। समुच्चयोऽसमुच्चयो वा युक्तिमानिति विचार्य युक्त्या निश्चितं ग्राह्यं विना विचारं युक्तत्वस्यानिश्चयान्न चाविचार्य युक्त्या नियुक्तिकं बुद्धिमद्भिर्ग्राह्यमतिप्रसङ्गादित्यर्थः॥२२७॥

स्वफलेऽन्यानपेक्षाणां साधनानां समुच्चयः॥
न युक्तो निरपेक्षत्वाद्गमनेक्षणयोरिव॥२२८॥

तर्हि परीक्षायां कस्य युक्तिमत्त्वमित्याशङ्क्यानपेक्षाणां समुच्चयः सापेक्षाणां वेत विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह। स्वफल इति। तत्र दृष्टान्तमाह। गमनेति। अन्धस्य गतिसंभवात्पङ्गोश्च रूपादिदर्शनसिद्धेस्तयोर्निरपेक्षयोर्नैकत्र समुच्चयस्तथा निरपेक्षेषु समुच्चयो न क्वापीत्यर्थः॥२२८॥

अन्यापेक्षाणि चेद्दद्युः कर्मैकत्वं तदा भवेत्।

समुच्चितिर्न चैकस्य रुद्रेणापि समर्थ्यते॥२२९॥

कल्पान्तरं दूषयति। अन्येति। पुत्रादिसाधनानि मिथः सापेक्षाणि फलहेतवश्चेत्साधनैक्यान्न समुच्चय इत्यर्थः॥२२९॥

तन्तुवीरणमृद्दारुसाधनानां पृथक्त्वतः॥
पटादिकार्यनिष्पत्तौ न तेषां स्यात्समुच्चयः॥२३०॥

अनपेक्षाणामसमुच्चये गमनेक्षणयोरिवेत्युक्तं दृष्टान्तं स्पष्टयति। तन्त्विति। पृथक्त्वमेकस्मिन्फले मिथोनपेक्षत्वम्॥२३०॥

तुरीवेमशलाकादेः स्वकार्येऽन्योन्यसंहतेः॥
समुच्चितिरयुक्तेयं तदाऽप्येकत्वहेतुतः॥२३१॥

सापेक्षाणां मिथः संगतानामेकत्वेनासमुच्चये दृष्टान्तमाह। तुरीति। संहतिरेव

समुच्चितिरित्याशङ्क्य संहतावपि न साधनसमुच्चितिः संहतस्य तत्त्वात्तस्यैक्यादित्याह। तदाऽपीति॥२३१॥

लोकत्रयस्य संप्राप्तिर्विद्ययैवेति चेन्मतम्॥
तस्याः सर्वाप्तिहेतुत्वान्नैतदेवं पृथक्त्वतः॥२३२॥

समुच्चयायोगे पूर्ववादी पुत्रकर्मवैयर्थ्यमित्युपसंहरति। लोकत्रयस्येति। देवलोकहेतुर्विद्या कथं त्रयहेतुरित्याशङ्क्य त्र्यन्नात्मोपास्तेः सर्वलोकात्मप्रजापतित्वहेतुत्वादित्याह। तस्या इति। तत्र भर्तृप्रपञ्चोक्तं परिहारमाह। नैतदिति। उक्तं हि— विद्ययैव सर्वभावापत्त्या लोकत्रयाप्तिरिति न पृथक्कारणत्वादिति॥२३२॥

प्रत्येकं भिन्नसाध्यं हि पुत्रकर्मादिसाधनम्॥
एकाकिन्या न तत्साध्यं विद्ययैवेति निश्चितिः॥२३३॥

कथं पृथक्त्वं तदाह। प्रत्येकमिति। पुत्रादेरेकैकस्य पृथगेव फलसंबन्धे फलितमाह। एकाकिन्येति॥२३३॥

पुत्रेणैवेत्यतो वक्ति साधनान्तरनिह्नुतिम्॥
ज्योतिपेत्यत्र संचो परिहारं प्रचक्षते॥२३४॥

तस्य प्रत्येकं फलसंबन्धे मानमेवकारश्रुतिरित्याह। पुत्रेणेति। अतः पुत्रादेरेकैकस्य व्यवस्थया मनुष्यलोकादिना संबन्धादिति यावत्। साधनान्तरं पुत्रादतिरिक्तं कर्मादि। अवधारणाक्षेपपरिहारौ परोक्तौ दर्शयति। ज्योतिपेत्यत्रेति। पुत्रेणैवेत्यत्र नावधारणं युक्तं ज्योतिषेमं लोकं जयतीति मनुष्यलोकजये हेत्वन्तरश्रवणादिति परिचोद्य परिहरन्तीत्यर्थः॥२३४॥

प्राप्त्यतिक्रमसंभित्तेर्विषयप्रविभागतः॥२३५॥

नैतदेवं यतो नेह पुत्रोत्पत्त्यतिरेकतः॥
साधनान्तरजय्योऽयं लोकोऽतश्चोदितं न सत्॥२३६॥

परिहारं स्फोरयति। प्राप्तीति। ज्योतिष्टोमेनास्य लोकस्याऽऽप्तिराप्तस्य पुत्रेणातिक्रमोऽतो विषयभेदादवधारणसिद्धिरित्यर्थः। न हि पुत्रोत्पादनादन्येन मनुष्यलोकजयोऽस्तीत्यवधारणसाधकं भाष्यं व्याचष्टे। नैतदिति। साधननिर्धारणार्था सप्तमी। अवधारणायोगचोद्यनिषेधं प्रतिज्ञाय हेतुश्चोक्तः। तन्निराकरणं निगमयति। अत इति॥२३५॥२३६॥

ज्योतिष्टोमेन संप्राप्तिर्भोगायैव तु तत्कृतः॥
सुतेनातिक्रमोऽप्राप्तेः प्रा⁴⁸⁴प्तो निर्विषयस्त⁴⁸⁵तः॥२३७॥

असत्त्वं साधयति। ज्योतिष्टोमेनेति। तत्कर्तुर्भोगार्थमेवास्य लोकस्य ज्योतिष्टोमे-

नाऽऽप्तिरतिक्रमस्तु पुत्रेणैवान्यतोऽप्राप्तेः सोऽप्यन्येनाऽऽप्तश्चेत्तदा पुत्रसाध्याभावाद्व्यर्थः स्यान्न च श्रौतं साधनं निर्विषयमनर्थकं युक्तमतश्चोदितमसदेवेत्यर्थः॥२३७॥

यद्येवं तर्हि संत्याज्यं ज्योतिषेति वचः श्रुतम्॥
मैवं मनुष्यलोकस्य यतस्तत्राऽऽप्तिरिष्यते॥२३८॥

प्राप्तस्य ज्योतिषा तस्य पुत्रेणातिक्रमो जयः॥
इति नियुक्तिकं कैश्चिद्व्याख्यानं यत्नतः कृतम्॥२३९॥

किमिदानीं तत्प्रतिषिध्यत इतिभाष्यार्थमाह। यदीति। पुत्रेणैवायं लोको जय्य इतिवज्ज्योतिषेमं लोकं जयतीति श्रुतेस्तत्रापि जयोऽतिक्रमो युक्तः स चेत्पुत्रेणैव स्यात्तर्हि ज्योतिषेति वचो हयेमित्यर्थः। तत्र मनुष्यलोकप्राप्तिर्जयोऽभिप्रेत इह तु ततो व्यावृत्तिरिति विशेष इति भाष्येणोत्तरमाह। मैवमिति। भर्तृप्रपञ्चव्याख्याया हेयत्वं द्योतयति। इति निर्युक्तिकमिति। श्रुत्यक्षरबहिर्भावमभिधातुं यत्नत इत्युक्तम्॥२३८॥२३९॥

जय्य एव सुतेनायं लोक इत्यवधार्यते॥
ज्योतिषाऽपि स चेज्जेयो जीयतां न निषिध्यते॥२४०॥

यत्तावत्प्राप्तिरतिक्रमश्चेति जयविभागमुपेत्यावधारणसाधनं तद्दूषयति। जय्य इति। अयोगव्यवच्छित्तेरेवकारार्थत्वादन्ययोगेऽपि न क्षतिरित्यर्थः॥२४०॥

नरलोकः सुतेनायं जय्य एवेति भण्यते॥
एवेत्ययोगावच्छौ नान्ययोगव्यपेक्षया॥२४१॥

यत्तु पुत्रेणैवेति साधनान्तरवारणमिति तत्राऽऽह।नरेति। उक्तमेव स्फुटयति। एवेतीति॥२४१॥

अतिक्रमो जयार्थश्चेत्सामर्थ्यादेव सिद्धितः॥
पितृलोकाद्यसंप्राप्तेस्तत्रातिक्रमगीर्वृथा॥२४२॥

यत्तु प्राप्तस्य ज्योतिषेत्यादि तत्राऽऽह। अतिक्रम इति। ज्योतिष्टोमेनास्मिल्ँ लोके भोगेन क्षीणे तद्बलादेव पुत्रातिरेकेणातिक्रमसिद्धौ पुत्रवैयर्थ्यमित्यर्थः। तथाऽपि कर्मणेत्यादौ जयोऽतिक्रमस्तत्रार्थप्राप्तिदोषाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। पितृलोकेति। कर्मणो विद्यायाश्च तत्तल्लोकातिक्रमार्थत्वे तत्प्राप्तिहेत्वभावात्तां विना चातिकमायोगात्तत्रातिक्रमार्थो जय्यशब्दो व्यर्थः स्यादित्यर्थः॥२४२॥

नापुत्रस्येति निःशेषलोकाप्तौ साधनं सुतः॥
श्रूयते मन्दपालादि तथा चात्र निदर्शनम्॥२४३॥

किंच पुत्रस्य लोकातिहेतुत्वं श्रुत्यन्तरसिद्धमतस्तद्विरोधान्नात्र जय्यशब्दस्यातिक्रमार्थतेति हेत्वन्तरमाह। नेत्यादिना। नापुत्रस्य लोकोऽस्तीति तत्सर्वे पशवो विदु-

रिति श्रुत्या व्यतिरेकद्वारा पुत्रस्याशेषलोकाप्तिहेतुत्वदृष्टेन तस्यातिक्रमार्थतेत्यर्थः। किं च पुत्रस्य लोकाप्तिहेतुत्वे मन्दपालपाण्डुप्रभृतिनिदर्शनं महाभारते प्रसिद्धमित्याह। मन्देति। उक्तं हि—

“स गत्वा तपसः पारं देहमुत्सृज्य भारत।
जगाम पितृलोकाय न लेभे तत्र तत्फलम्॥

त इमे प्रसवस्यार्थे तव लोकाः समावृताः।
प्रजायस्व ततो लोकानुपभोक्ताऽसि शाश्वतान्” इति।

“अप्रजस्य किल स्वर्गमद्वारं संप्रचक्षते।
स हि संतापतप्तोऽहमप्रजश्च ब्रवीमि वः” इति च॥२४३॥

श्रुतं साध्यं समुल्लङ्घ्य नातोऽन्यत्कामजं फलम्।
प्रत्यग्विविदिषाऽन्यत्र कर्मणां श्रूयते फलम्॥२४४॥

लोकाप्तिहेतोरपि पुत्रस्य तदतिक्रमार्थत्वं कल्प्यतां तस्यापि पुमर्थत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। श्रुतमिति। अतिप्रसङ्गादिति भावः। ननु यज्ञादीनां श्रुतं स्वर्गाद्यतिलङ्घ्यसंयोगपृथक्त्वेन ब्रह्मविविदिषा त्वया फलमुच्यते तथा पुत्रस्य लोकाप्तिं विना तदतिक्रमोऽपि फलं स्याच्छ्रुतहान्यश्रुतकल्पनासाम्यान्नेत्याह। प्रत्यगिति। अन्यत्र विविदिषाश्रुताविति यावत्। तन्नात्र श्रुतहान्यादीति भावः॥२४४॥

किंच भुक्त्वाऽथवाऽभुक्त्वा ज्योतिष्टोमफलं नरः॥
अतिक्रामेदिमं लोकं नोभयत्रापि युज्यते॥२४५॥

जय्यशब्दस्यातिक्रमार्थत्वाभावे युक्त्यन्तरमाह। किंचेति। तदेव स्फुटयितुं विकल्पयति। भुक्त्वेति। उभयत्रापि पुत्रस्य नातिक्रमहेतुतेत्याह। नेति॥२४५॥

भुक्त्वाऽतिलङ्घनं तावद्विनाऽपि सुतजन्मना॥
निःशेषकर्मकार्याणां भोगेनैव समाप्तितः॥२४६॥

भुक्त्वाऽतिक्रमपक्षे पुत्रस्य तद्धेतुत्वासिद्धिं साधयति। भुक्त्वेति॥२४६॥

परब्रह्मात्मविज्ञानजन्मनाऽपि हि कर्मणाम्॥
नाभुक्त्वा फलमाप्नोति नि⁴⁸⁶र्वृतिं परमां नरः॥२४७॥

सर्वकर्मफलानां न भोगेन समाप्तिः किंतु क्षीयन्ते चास्येति श्रुतेर्मुक्तिहेतोर्ज्ञानादित्याशङ्क्याऽऽह। परेति। आगमसिद्धमाहात्म्यमपि ज्ञानं नाऽऽरब्धं कर्म नाशयति तस्य भोगादेव ध्वस्तेश्चातुर्थिकत्वादित्यर्थः। फलाध्यायसिद्धन्यायद्योतनार्थो हिशब्दः॥२४७॥

नैरर्थक्यप्रसक्तिश्च ज्योतिष्टोमादिकर्मणः॥
न चेद्भुक्तं फलं तस्य तदभावेऽपि चात्ययः॥२४८॥

कल्पान्तरं निरस्यति। नैरर्थक्येति। तस्येष्टोपायत्वबोधिवाक्याप्रामाण्यप्रसङ्गश्चकारार्थः। ज्योतिष्टोमादेर्नित्यस्याफलत्वान्न भोगाभोगचिन्तेति मतमाशङ्क्याऽऽह। तदभावेऽपीति। तस्याफलत्वपक्षेऽपि न पुत्रस्यैतल्लोकातिक्रमहेतुत्वं प्रापकाभावेन स्वतोऽतिक्रमसिद्धेर्न च काम्यं कर्म प्रापकं तस्य भोगात्क्षये यथोक्तदोषादित्यर्थः॥२४८॥

चन्द्रलोकादिसंप्राप्तिः श्रूयते कर्मणः फलम्॥
पुण्यलोका भवन्तीति तथाच श्रुतितः स्फुटम्॥२४९॥

किंच न नित्यस्य फलाभावोऽपि श्रुत्यन्तरविरोधादित्याह। चन्द्रेति। कर्मणा पितृलोक इति हि श्रुतिः। सर्व एत इत्यादिश्रुत्यन्तरमुदाहरति। पुण्येति। स्फुटं श्रूयते फलमिति संबन्धः॥२४९॥

सुतजन्मादिभिश्चेत्स्यात्सर्वकर्मफलात्ययः॥
परब्रह्मैकविज्ञानं निष्फलं वः प्रसज्यते॥२५०॥

भोगाभोगगोर्न पुत्रस्य लोकातिक्रमहेतुतेत्युक्त्वा पुत्रादित्रयस्य लोकत्रयातिक्रमार्थत्वे दोषान्तरमाह। सुतेति॥२५०॥

अनुच्छित्तिश्चभोगेन स्पष्टं श्रुतिवचः श्रुतम्॥
धिया धियेतिवाक्येन भोगादेव क्रियोत्थितेः॥२५१॥

भुक्त्वाऽनिलङ्घने भोगादशेषबन्धातिक्रममङ्गीकृत्य पुत्रादिवैयर्थ्यमुक्तमिदानीं न भोगादप्यशेषबन्धात्ययो भोगा

द्गुज्यमानसजातीयार्थरागादिना क्रियातो भोगान्तरप्रसक्तेधिंया धिया जनयते कर्मभिश्चेति वाक्यात्मनैतदर्थवादिश्रुतिवचसः स्पष्टं श्रुतेरित्याह। अनुच्छित्तिश्चेति॥२५१॥

कर्मणा पितृलोकाप्तिर्नाश्रुतेरन्यसाधना॥
कर्मैवोपास्तिरूपं यत्तद्विद्येत्यत्र भण्यते॥२५२॥

भर्तृप्रपञ्चमतं निराकुर्वाणः सोऽयमित्यादि व्याख्याय कर्मणेत्यादि व्याचष्टे। कर्मणेति। न पुत्रादिसाध्या पितृलोकाप्तिस्तद्धेतुत्वेन तस्याश्रुतेरित्याह। नेति। विद्ययेत्यत्र विद्याशब्दार्थमाह। कर्मेति॥२५२॥

देवलोकाप्तिसंबन्धाद्देवताविषयैव सा॥
विद्या न तु निरस्तान्यप्रत्यङ्मात्रैकगोचरा॥२५३॥

मुख्यं परमात्मज्ञानमेवात्र विद्या किं न स्यात्सा विद्या या विमुक्तय इति प्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह।देवेति॥२५३॥

मनुते यन्न मनसा मनो येन मतं सदा॥
तदेव विद्धि ब्रह्मेति न त्विदं यदुपासते॥२५४॥

उपास्तिधियोऽत्र विद्यात्वे ब्रह्मणोऽप्युपास्यत्वात्तद्धरेव ध्यानाख्यविद्या स्यादित्याशङ्क्य ब्रह्म नोपास्यं श्रुतिविरोधादित्याह। मनुत इति॥२५४॥

उपासिक्रियया व्याप्तिरब्रह्मत्वस्य लक्षणम्॥
इति श्रुत्यैव निर्दिष्टं नोपास्यं ब्रह्म तेन नः॥२५५॥

तलवकारश्रुत्यर्थं संगृह्णाति। उपासीति॥२५५॥

विद्यया देवलोकाप्तिः श्रुतत्वादेव कारणात्॥
नैवकाराभिसंबन्धादेवेत्यत्र न संगतिः॥२५६॥

कर्मणाऽग्निहोत्रादिना केवलेन पितृलोको जेतव्यो न पुत्रेण नापि विद्यया तया देवलोको न पुत्रेण नापि कर्मणेति भाष्यमाश्रित्य वाक्यद्वयं व्याख्यातमिदानीं विद्याकर्मणोरेवकारं प्रक्षिप्य भाष्यकृतो व्याख्यानमयुक्तमित्याह। विद्ययेति। तया देवलोकस्य कर्मणा पितृलोकस्य चाऽऽप्तिर्युक्ता तयोस्तत्साधनत्वश्रुतेर्न तयोरेवकारसंबन्धाद्विद्ययैव देवलोकस्य कर्मणैव पितृलोकस्याऽऽप्तिरिति युक्तं तस्याः साधनान्तराधीनत्वस्यापि पुत्रश्चेत्यादिना वक्ष्यमाणत्वादतो विद्यादावेवकारसंगतिरसंगतेत्यर्थः॥२५६॥

भूयःफला यतो विद्या पूर्वाभ्यां तेन सादराः॥
विद्यामेव प्रशंसन्ति न तथा पुत्रकर्मणी॥२५७॥

देवलोको वै लोकानामित्यादेरर्थमाह। भूय इति। पूर्वाभ्यां पुत्रकर्मभ्यामिति यावत्॥२५७॥

लोकानां श्रेष्ठ इति च न चेदातिर्विवक्षिता।
सर्वलोकेष्विदं वाक्यमत्यये दुर्घटं भवेत्॥२५८॥

देवलोकश्रैष्ठ्यवचनं स्वपक्षे विद्यास्तुत्यर्थं परपक्षे त्वयुक्तमित्याह। लोकानामिति। त्रिप्वपि लोकेष्वत्यये जयशब्दार्थे सत्याप्तिस्तेषां न विवक्षिता चेद्देवलोकः श्रेष्ठ इतीदं वाक्यं देवलोकस्तावकं दुर्घटं स्यादत्येतव्यस्तुतेरयोगादित्यर्थः॥२९८॥

अत्ययभेदभिप्रेतः पुत्रोत्पत्त्यादिभिस्त्रिभिः॥
अपास्तर्णोऽथ स कथं कर्मस्वेष नियुज्यते॥२५९॥

किंच पुत्रोत्पत्त्यादेरतिक्रमार्थत्वे स्वोक्तिविरोधः स्यादित्याह। अत्ययश्चेदिति। पुत्रादिना लोकत्रयातिक्रमे देहद्वयध्वस्तेः सर्वबन्धातिक्रमस्य त्रयाणामृणानामपाकरणस्य च सिद्धेः संक्रामितात्मभारोऽपि नाग्निहोत्रं परित्यजेदित्यपाकृतर्णस्यानुष्ठानोक्तिर्विरुद्धेत्यर्थः। लोकत्रयमतिक्रान्तस्य देहद्वयशून्यस्य निराकृतर्णत्रयस्य पुत्रे संक्रामितात्मभारस्य कर्मानुष्ठाने प्रयोजनाभावद्योतनार्थमथेत्युक्तम्॥२५९॥

ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्॥
इति पूर्वाश्रमे वासो ध्वस्तर्णस्य निषिध्यते॥२६०॥

अपाकृतर्णस्य कर्मानुष्ठानं वदतः स्वोक्तिविरोधवन्मनूक्तिविरोधश्चेत्याह। ऋणानीति॥२६०॥

यथाऽनपाकृतर्णस्य मोक्षेच्छा वार्यते तथा॥
अनधीत्य द्विजो वेदानित्यादिवचनान्मनोः॥२६१॥

निरस्तर्णस्य गार्हस्थ्येच्छाऽपि तुच्छेत्येतमर्थं दृष्टान्तेनाऽऽह। यथेति। अनपाकृत्य मोक्षं तु सेवमानो व्रजत्यध इति मोक्षेच्छाऽनपाकृतर्णस्य यथा वार्यते तथाऽपाकृतस्यापि गार्हस्थ्येच्छा पूर्वार्धेन वारितेत्यर्थः।

“योऽनधीत्य द्विजो वेदानन्यत्र कुरुते श्रमम्।
स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः"॥

इति चानपाकृतर्णस्य मुमुक्षा निन्द्यते तथेतरस्य पूर्वाश्रमेच्छाऽपि निन्दितेत्याह। अनधीत्येति॥२६१॥

इष्ट्वेति च तथा क्त्वान्तश्रवणात्पूर्वकालता॥
नीत्वा समाप्तिं कर्माणि फलवन्त्यफलानि च॥२६२॥

शुद्धधीः प्रव्रजेत्पश्चाद्विरक्तः कर्मणां फलात्॥
इत्यनुक्रमसंन्यासं संप्रत्तिरूपदिश्यते॥२६३॥

इतश्चानिरस्तर्णस्यैव कर्मानुष्ठानं नेतरस्येत्याह। इष्ट्वेति चेति॥

“अधीत्य विधिवद्वेदान्पुत्रानुत्पाद्य धर्मतः।
इष्ट्वा च शक्तितो यज्ञैर्मनो मोक्षे निवेशयेत्"॥

इत्यत्र क्त्वाप्रत्ययान्तशब्दश्रवणादृणनिरासेन शुद्धिसंपादनात्पूर्वकालता यागादेः

सिद्धा समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वेति स्मृतेस्तथा च कर्मभिः शुद्धबुद्धेर्न तदनुष्ठानमित्यर्थः। देवलोको वै लोकानामित्येतत्प्रसङ्गागतं परपक्षं प्रतिक्षिप्याथेत्यादेस्तात्पर्यमाह। नीत्वेति॥२६२॥२६३॥

योऽनुक्रमेणेति तथा श्रुतौ स्पष्टमिदं वचः॥२६४॥

अननुक्रमसंन्यासे न संप्रत्तिक्रियेष्यते॥
पुत्रे सत्येव सा यस्मान्नास्त्यसौ ब्रह्मचारिणः॥२६५॥

क्रमसंन्यासाङ्गत्वेन संप्रत्तिरित्यत्र काठकश्रुतिं संवादयति। य इति। यथा क्रमसंन्यासाङ्गं संप्रत्तिस्तथा योऽनुक्रमेण संन्यस्यति संन्यस्तो भवति कोऽयं संन्यास उच्यते कथं संन्यस्तो भवतीत्युपक्रम्य य आत्मानं क्रियाभिः सुगुप्तं करोतीत्यादिनेतिकर्तव्यताजातमुक्त्वा सशिखान्केशान्निकृन्त्य विसृज्य यज्ञोपवीतं निष्क्रम्येति संन्यासं विधाय पुत्रं दृष्ट्वा त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोकस्त्वं सर्वमित्यनुमन्त्रयीतेति स्पष्टमिदं संप्रत्तिवचो दृष्टं तदेषा स्यात्क्रमसंन्यासाङ्गभित्यर्थः। अस्तु तर्हि संन्यासमात्रस्यैव संप्रतिरङ्गं नेत्याह।

अननुक्रमेति। ब्रह्मचारिणोऽपुत्रत्वात्तस्य संप्रत्त्ययोगात्तस्यास्तत्संन्यासानङ्गतेत्यर्थः॥२६४॥२६५॥

यद्यपुत्र इति वचः संभवे सति युक्तिमत्॥
निरस्तदारसंबन्धे न तु स्याद्ब्रह्मचारिणि॥२६६॥

अस्तु गृहस्थमात्रसंन्यासाङ्गं सेत्याशङ्कय पुत्रिगृहिसंन्यासाङ्गं सेति वक्तुमपुत्रिणोऽपि तस्य संन्यासं साधयति। यदीति। यद्यपुत्रो भवत्यात्मानमेव सर्वं ध्यात्वाऽनपेक्षमाणः प्राचीमुदीचीं वा दिशं प्रव्रजेदित्यादिवाक्यमपुत्रस्यापि गृहिणः संन्याससंभवे घटते नान्यथेत्यर्थः। नेदमपुत्रिगृहिविषयं किंतु ब्रह्मचारिसंन्याससाधकमित्याशङ्क्याऽऽह। निरस्तेति। य द्यपुत्र इति प्राप्तनिषेधत्वादप्राप्तनिषेधस्यागतिकगतित्वाद्ब्रह्मचारिण्यप्राप्तेर्गृहस्थे च प्राप्तेर्न ब्रह्मचारिविषयमेतदित्यर्थः॥२६६॥

ब्रह्मचर्यादेवेत्यादिवाक्यानि शतशः श्रुतौ॥
श्रूयन्ते तु ऋणवचो विरोधात्स्यादपस्मृतिः॥२६७॥

ऋणापाकरणस्मृतेः सपुत्रस्यापुत्रस्य वा गृहस्थस्यैव संन्यासो नान्यस्येत्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मचर्यादिति। प्रत्यक्षश्रुतिविरोधे स्मृतेरप्रामाण्यं संबन्धे साधितमिति भावः॥२६७॥

वेदाहमितिमन्त्रोक्तेस्तमेत्रेत्यवधारणात्॥
निषेधान्नान्य इत्युक्तेर्न मुक्तिः सुतजन्मतः॥२६८॥

पुत्रोत्पत्त्यादिहेतोरेव मुक्तिसिद्धेर्नार्थः संन्यासेन तत्साध्यज्ञानेन⁴⁸⁷ चेत्याशङ्क्याऽऽह। वेदेति। वेदाहमेतं पुरुषमित्यारम्य तमेवंविद्वानमृत इह भवतीति वाक्यात्तमेव विदित्वाऽति मृत्युमेतीत्यवधारणान्नान्यः पन्था विद्यतेऽयनायेति निषेधाच्च ज्ञानादेव मुक्ति

रित्यर्थः॥२६८॥

न तत्र दक्षिणा यन्ति विद्ययैव तदाप्यते॥
इति न्याय्यं श्रुतेर्वाक्यं कस्मान्नाऽऽद्रियतेऽञ्जसा॥२६९॥

तत्रैव वाक्यान्तरमाह। नेति। दक्षिणास्तत्प्रधानाः कर्मिणो दक्षिणमार्गगामिन इत्यर्थः। कैवल्यं तदा परामृष्टम्। अविद्याध्वस्तिर्मुक्तिर्न च सा विद्यां विना निरसितुं शक्या तयोरेव विरोधादतो विद्यातो मुक्तिं मुखतो वदद्वाक्यं न्यायवदशक्यं हातुमित्याह। इति न्याय्यमिति॥२६९॥

संन्यासमेवोपक्रम्य संप्रत्तिः श्रूयते श्रुतौ॥
यथाऽन्यत्र तथेहापि कस्मान्नाभ्युपगम्यते॥२७०॥

ननु पुत्रिणो गृहिणः संन्यासाङ्गं संप्रत्तिः संप्रत्तिवाक्योक्तेत्ययुक्तं न हीह तदङ्गत्वेन सोच्यते किंतूपस्थितमृतेरुपासकस्योपास्त्यङ्गत्वेन सा विधीयते तत्राऽऽह। संन्यासमिति।

अन्यत्र योऽनुक्रमेणेत्यादावित्यर्थः। सर्ववेदान्तप्रत्ययन्यायादुपनिषदन्तरसिद्धमिहाप्यविरुद्धमादेयमिति भावः॥२७०॥

सर्वकर्मनिवृत्तिर्हि जीवतोऽत्र विधीयते॥
एकमेव व्रतमिति संन्यासिन्येव युक्तिमत्॥२७१॥

वाक्यशेषाच्चात्र संन्यासविधिरित्याह। सर्वेति। एकमेव व्रतं चरेदित्यत्र जीवतः सर्वकर्मनिवृत्तिर्विधीयते तच्च व्रतं संन्यासिन्येव घटतेऽतोऽत्र तद्विधिरित्यर्थः। विधीयमानव्रतस्य सर्वकर्मनिवृत्तौ पर्यवसानादिति हिशब्दार्थः॥२७१॥

लब्धत्र्यन्नात्मक फलो भावनाज्ञानकर्मभिः॥
संन्यस्ताशेषकर्मा सन्वोभ्यतेऽजातशत्रुणा॥२७२॥

किंच गार्ग्यः सर्वं कर्म संन्यस्याजातशत्रुमुपगतो विद्यार्थमिति चतुर्थे श्रुतेरत्र तद्विधिरस्तीत्याह। लब्धेति॥२७२॥

नामरूपक्रियादेहः सर्वोऽस्मीत्यभिमानवान्॥
अतत्त्वज्ञोऽधिकार्यत्र विद्याया उपवर्ण्यते॥२७३॥

ननु बालाकेः संन्यासित्वमसिद्धमजातशत्रूपगतेर्न हि संन्यासित्वे राजोपगतिर्युक्तेत्याशङ्क्योक्तमेव प्रपञ्चयति। नामेति। अत्रेति बालाक्यजातशत्रुसंवादोक्तिः। संन्यासिनो ब्राह्मणस्य क्षत्रियोपसत्त्यभावेऽपि तदनुज्ञया श्रवणादि युक्तमाधुनिककनिष्ठसं न्यासिनो ज्येष्ठसंन्यासिनस्तद्दृष्टेरिति भावः॥२७३॥

अयं लोकश्च पुत्रेण यादृशेन च जीयते॥
तादृक्पुत्रोऽत्र वक्तव्य इत्यारब्धोत्तरा श्रुतिः॥२७४॥

संप्रत्तिवाक्यस्य स्वमतेन संबन्धमुक्त्वा भाष्योक्तमनुवदति। अयमिति। कर्मादिना पितृलोकादिवदित्याद्यत्रकारार्थः। कर्मवद्विद्यावच्चेति वक्तुं द्वितीयश्चकारः। सप्तमी निर्धारणे॥२७४॥

पुत्रकर्मापरज्ञाननृपित्रमरलोकतः॥
व्याख्यातो नियमोऽन्योन्यं फलसाधनसंगतेः॥२७५॥

तमेव संबन्धं साधयितुं वृत्तमनुद्रवति। पुत्रेति। पुत्रादित्रयस्य लोकत्रयेण यथाक्रमं फलसाधनमित्यन्योन्यसंगतेर्नियमो व्याख्यात इति योजना॥२७९॥

पुत्रकर्मार्थमात्रत्वान्न पृथक्साधनान्तरम्॥
जाया मानुषवित्तं च कर्मैकार्थत्वकारणात्॥२७६॥

पुत्रादिवज्जायावित्तयोरपि प्रकृतत्वात्फलविशेषे विनियोगो वाच्योऽपि नोच्यते चेन्न पुरुषार्थत्वान्वयित्वं तयोरुपपद्यत इत्याशङ्क्याऽऽह। पुत्रेति। साधनान्तरं स्वतन्त्र साधनं चकारात्कर्मणो न पृथगिति संबन्धः। पुत्रकर्मणोरेव जायानित्तयोरन्तर्भावात्तयोः

सिद्धेऽपि फलसंबन्धे तदन्तर्भूतयोस्तयोरपि तत्संबन्धस्य सिद्धेस्तयोर्न स्वातन्त्र्येण फलान्वयानुकीर्तनमपेक्षितमित्यर्थः॥२७६॥

स्वरूपलाभमात्रेण साधनत्वं निगच्छतः॥
कर्मज्ञाने सुतस्तस्य साधनत्वं व्रजेत्कथम्॥२७७॥

नन्वेवं साधनत्रयनियमेऽपि विद्याकर्मणी हित्वा किमिति पुत्रनिरूपणमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वरूपेति। साधनत्वं लोकद्वयस्येति शेषः। क्रियारूपत्वादित्यर्थः। पुत्रस्तु मनुष्यलोकजये न तथा हेतुर्द्रव्यत्वान्न हि द्रव्यं क्रियानाविष्टं साधनं दृष्टमतस्तस्य लोकजये कथं साधनतेति पृच्छति। सुत इति। तस्यमनुष्यलोकस्येत्यर्थः॥२७७॥

इत्येवमभिसंबन्धो वक्तुर्भाष्यकृतः स्फुटः॥
अस्मदुक्ताविरोधीति तेन नेहातियत्यते॥२७८॥

एवं चोद्ये पुत्रस्य लोकहेतुत्वज्ञापनार्थं संप्रत्तिवाक्यमित्याह। इत्येवमिति। नायं संबन्धः सूचितोऽपि तु मुखतो दर्शित इति वक्तुं स्फुट इति विशेषणम्। अयं संबन्धोऽस्मदुक्तसंबन्धाविरोधित्वान्न दूष्य⁴⁸⁸त इत्याह। अस्मदिति। क्रमसंन्यासाङ्गं संप्रत्युक्तिरित्यस्मदुक्तसंबन्धस्तस्यायं भाप्योक्तः संबन्धो न विरोधी संन्यासकाले संप्रत्त्यनुष्ठाने पुत्रेणैतल्लोकजयसिद्धेस्तेन भाप्योक्ते संबन्धे न यत्यते दूषणायेत्यर्थः। आपाततोऽत्र न दोषोऽस्तीतिद्योतनार्थमतीत्युक्तम्॥२७८॥

पुत्रश्चेदनुशिष्टः स्याल्लोकस्तेनैव जीयते॥
नान्येन कर्मणाऽत्रार्थो नृलोकजयसिद्धये॥२७९॥

पुत्रस्यैवावधृतय एवकारो भवेदयम्॥
पितृदेवलोकसंप्राप्तिः श्रुतेहान्यैश्च साधनैः॥२८०॥

भाष्योक्तसंबन्धश्चेददूष्यस्तर्हि तत्रोक्तं कर्मणा पितृलोक इत्यादेर्व्याख्यानमपीप्यतां ततश्च विद्यया देवलोकाप्तिः श्रुतत्वादेवेत्याद्ययुक्तमित्याशङ्क्य यत्रैवकारः श्रुतस्तत्रैवासाविति साधयति। पुत्रश्चेदिति। लोकेषु मध्ये मनुष्यलोकं निर्धारयितुमत्रेत्युक्तम्। द्विविधो हि मनुष्यलोकजयः पितुरत्राध्ययनादिकर्तव्यशेषानुष्ठानं भोगश्च तत्र पुत्रेणैतल्लोकजयबुद्ध्या पितृभिः सोऽनुशिष्टश्चेत्तेनैवाऽऽद्यो जयो न हि यथोक्तलोकजयार्थं कर्मणो विद्याया वा कश्चिदुपयोगोऽतस्तदर्थं पुत्रस्यैवोपायत्वात्तदवधारणार्थमेवकारो युक्तो द्वितीयस्तु जयो हेत्वन्तरेणापि स्याज्ज्योतिषेत्यादिश्रुतेरिममेव विभागमभिप्रेत्यायोगव्यवच्छेदकमेवकारमवादिष्मेति भावः। उत्तरवाक्ययोस्त्वेवकारानुषङ्गो न युक्तिमानित्याह। पितृदेवेति। न हि पितृलोकजयो नित्यादिकर्मनियतः संकल्पादेव तु तच्छ्रुतेरितिन्यायविरोधान्नापि विद्ययैव देवलोकजयः संन्यासाद्ब्रह्मणः स्थानमित्यादिवि-

रोधादतो लोकद्वयजयस्य हेत्वन्तरायत्तत्वसंभवादेवकारं प्रक्षिप्य वाक्ययोर्व्याख्या न युक्तेत्यर्थः॥२७९॥२८०॥

व्याख्यानमिदमेवात्र विदोषं दोषवत्परम्॥
इदमेव ततो ग्राह्यं न तु यद्दोषवन्मतम्॥२८१॥

एवकारो यत्र श्रुतस्ततोऽन्यत्र नेत्येतदेव श्रुतिस्मृत्यविरोधित्वान्निर्दोषं वाक्यद्वयेऽप्येवकारानुपक्तिरिति तु तद्विरोधित्वात्सदोषं तस्मादस्मद्व्याख्यानमेव विद्वद्भिर्ग्राह्यं न भाष्यकारीयमिति फलितमाह। व्याख्यानमिति। कर्मणेत्यादि वाक्यमत्रेत्युक्तम्। एकस्य विदोषत्वमपरस्य सदोषत्वमिति स्थिते फलितमाह। इदमिति॥२८९॥

अथानन्तरमेवोक्तात्कर्मोपासनचेष्टितात्॥
अतस्तत्फलनिष्पत्तेः संप्रत्तिः संविधीयते॥२८२॥

संप्रत्तिवाक्यसंबन्धोक्त्यवसरे प्रसङ्गागतं समाप्यायेत्यादि व्याचष्टे। अथेति। कर्मोपासनयोरनुष्ठानात्पूर्वोक्तादतःशब्दार्थादनन्तरमेवाऽऽरब्धावसाने द्वयोः फलार्थं तदङ्गत्वेन क्रमसंन्यासोपयोगिसंप्रत्तिविधिरिति योजना॥२८२॥

यतो मनुष्यलोकोऽयं विशिष्टसुतसाधनः॥
तस्मात्संपत्तिकर्मेह वक्तव्यं तत्फलार्थिने॥२८३॥

अतः शब्दस्यार्थान्तरमाह। यत इति। इहेति विशिष्टपुत्रोक्तिः। तत्साध्यैतल्लोकजयलि⁴⁸⁹प्सत्वं तत्फलार्थित्वं तस्यार्थिनः फलसिद्ध्यर्थमित्यर्थः॥२८३॥

विदुषैव तु कर्तव्या संपत्तिर्नाविपश्चिता॥
यतोऽतः सूत्रिता नेयं सूत्रकृद्भिरनित्यतः॥२८४॥

उपासकस्योपासनद्वारा संन्यासाङ्गंसंप्रत्तिरित्ययुक्तं तस्याः स्वातन्त्र्यस्याग्निहोत्राद्यङ्गत्वस्य वा संभवादित्याशङ्क्याऽऽह। विदुषेति। स्वातन्त्र्ये कर्माङ्गत्वे वा कल्पसूत्रकारैरेषाऽपि कर्मान्तरवत्सूत्रयितव्या स्यान्न च सूत्रिता तदस्या विद्याद्वारा संन्यासाङ्गतैवेत्यर्थः। न च तदङ्गत्वमपि नियतमपुत्रस्योपासितुस्तदयोगादित्याह। अनित्यत इति॥२८४॥

संप्रत्तिरिति नामैतदात्मसंस्कारकर्मणः॥
प्रतिपत्तिक्रिया वा स्यादातुरन्यासदर्शनात्॥२८५॥

संप्रत्तिशब्दार्थमाह। संप्रत्तिरिति। स्नानादिवदुपासितुः स्वगतसंस्कारकर्मणः संप्रत्तिसंज्ञेत्यर्थः। तस्यार्थान्तरमाह। प्रतिपत्तीति। तीव्ररोगाक्रान्तस्य मुमूर्पोर्गृहिणोऽर्थात्कर्मत्यागः प्राप्तस्तथात्र चात्वाले कृष्णविषाणं प्रास्यतीतिवद्यर्मा कर्माणि

त्यज्यन्ते तदा पुत्रे समर्पणरूपेण तानि त्यजेदिति प्रतिपत्तिक्रिया संप्रत्तिरित्युच्यते। दृश्यते चापदवस्थस्य संन्यासस्तस्मात्प्रतिपत्तिकर्म संप्रत्तिरित्यर्थः॥२८५॥

प्रैष्यन्निति च कालोऽस्य कर्मणोऽत्र विधीयते॥
जातकादिपरिज्ञानाज्ज्ञातुं कालोऽपि शक्यते॥२८६॥

कस्मिन्काले तत्कार्यमित्याशङ्क्य यदेत्यादेस्तात्पर्यमाह। प्रैप्यन्निति चेति। सप्तम्या वाक्यं परामृश्यते। विधिर्बोधनं न तु यागादिवत्तत्कालस्य विधिः काले कर्म विधीयेत न काल इति स्थितेरिति द्रष्टव्यम्। मृतिकालस्य दुर्ज्ञानत्वात्कथं तत्र तत्कार्यमत आह। जातकेति। आदिशब्देन मृतिद्योतिदुःस्वप्नादिसंग्रहः। संपदादिज्ञानं दृष्टान्तयितुमपिशब्दः॥२८६॥

मुमूर्षुश्च पिता पुत्रमथाऽऽहूयानुमन्त्रयेत्॥
त्वं ब्रह्मेत्यादिभिर्वाक्यैः सोऽपि प्रत्याह बो⁴⁹⁰धितः॥२८७॥

संप्रति तत्प्रकारमभिनयन्नथेत्यादेरर्थमाह। मुमूर्षुश्चेति। चकारोऽवधारणार्थः सन्नस्य कार्यान्तरं वारयति। मुमूर्षानन्तर्यमथशव्दार्थः॥२८७॥

कर्मभ्यः प्रव्रजिप्यन्वा प्रैष्यन्नित्यभिधीयते॥
धातूपसर्गयोर्मुख्यस्तथाऽर्थोऽप्याश्रितो भवेत्॥२८८॥

क्रमसंन्यासाङ्गत्वेन संप्रत्तिविधिपक्षे प्रप्यन्नित्यस्यार्थमाह। कर्मभ्य इति। भाष्योक्तं पक्षमपेक्ष्यात्रातिशयमाह। धात्विति। प्रैप्यन्नित्यस्य पारिव्राज्येऽर्थे सति धातोरिणो गत्यर्थस्य प्रोपसर्गस्य च मुख्योऽर्थः स्वीकृतः स्यात्प्रकर्षेण कर्मभ्यो निर्गमिप्यन्नस्मीति हि तदाऽर्थो भवेत्तथा चेयमेव व्याख्या युक्तेत्यर्थः॥२८८॥

अहं ब्रह्मेति पितरं पूर्वमेवोपशिक्षितः॥
प्रतिवक्तुं न शक्तः स्यान्न चेत्प्राक्शिक्षितो भवेत्॥२८९॥

अहं ब्रह्मेत्यादिप्रत्युक्तितात्पर्यं सोऽपि प्रत्याहेत्यत्र संक्षिप्तं प्रकटीकर्तुमाह। अहमिति। त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोक इति पित्रा संबोधितः पुत्रः पूर्वमेव मत्कार्याध्ययनादिशेषस्त्वया कार्य इति शिक्षितत्वादहमित्यादि पितरं प्रत्याहेत्यर्थः। पूर्वमेवं शिक्षितत्वं तस्य व्यतिरेकद्वाराऽऽह। प्रतिवक्कुमिति॥२८९॥

पुत्रानुमन्त्रणस्यार्थं व्याचष्टे स्वयमेव नः॥
श्रुतिस्तिरोहितार्थत्वान्मन्त्राणामित्यतोऽवदत्॥२९०॥

यद्वै किंचेत्याद्यवतारयति। पुत्रेति। अयमेवार्थो भाष्यकृतोऽपि यतोऽभिमतोऽतः स भगवान्भाष्यकृदेतस्यार्थस्तिरोहित इति मन्वाना श्रुतिर्व्याख्यानाय प्रवर्तत इत्यवोचदित्याह। इत्यत इति॥२९०॥

अनूक्तं यदधीतं स्याद्यच्चाध्येतव्यमिष्यते॥
यच्चानधीतं तस्योक्तौ ब्रह्मेत्यत्रैकता भवेत्॥२९१॥

यदित्यादिब्राह्मणं योजयति। अनूक्तमिति। अनधीतमुभयविलक्षणमिति यावत्। अध्येतव्यविलक्षणत्वमनवश्यंभावित्वात्त्वमित्यामन्त्रणं तु स्वेच्छया तदध्ययनसिद्ध्यर्थम्॥२९१॥

त्वं ब्रह्मेतीह वाक्यार्थो ह्ययमत्र विवक्षितः॥
अध्येतव्यार्थनिप्पत्ति⁴⁹¹स्त्व⁴⁹²निष्पत्त्या मया कृता॥२९२॥

त्वं ब्रह्मेति वाक्यस्य तद्ब्राह्मणस्य च संपिण्डितमर्थमाह। त्वमिति। इहशब्दो मन्त्रसमानाधिकरणः। अत्रेति ब्राह्मणोक्तिः। उक्ते वाक्यार्थे मन्त्रब्राह्मणविदां संप्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः॥२९२॥

यावन्मत्कर्तुकं किंचिन्मानेन प्रतिपाद्यते॥
त्वत्कर्तृकं तदस्त्वत्र पितुरे⁴⁹³वं विवक्षितम्॥२९३॥

ये वैके चेत्यादिब्राह्मणद्वयार्थमाह। यावदिति। यदितः पूर्वं मत्साध्यं यज्ञादि शास्त्रीयं तदस्मादूर्ध्वं त्वत्साध्यमस्त्वित्यर्थः। अत्रेत्युत्तरकालोक्तिः॥२९३॥

लोकोक्त्यैव हि यज्ञानां तत्फलत्वा

हहे सति॥
नित्ययज्ञगृहीत्यर्थं के च यज्ञा इतीरणम्॥२९४॥

पुनरुक्तिं चोदयति।लोकोक्त्येति। तत्फलत्वाल्लोकफलत्वात्तद्बद्धत्वेन तद्व्याप्तादिति यावत्। ग्रहे सति के च यज्ञा इति पुनरुक्तिरिति शेषः। साध्यसाधनयोर्मिथोव्याप्तिद्योतनार्थो हिशब्दः। लोकग्रहे सति तद्धेतुयज्ञग्रहेऽपि नित्यानामेव यज्ञानां पुत्रेऽर्ण्यमाणतया त

द्रहार्थं पृथग्यज्ञोक्तिरन्यथा काम्यानामेवार्पणप्रसङ्गात्तेषामेव लोकहेतुत्व

संमतेर्न च काम्यानां पुत्रे समर्पणं तेषामावश्यकत्वानुपपत्तेरित्युत्तरमाह। नित्येति। न च तार्ह यज्ञग्रहे लोकगृहीतेर्ये वे के च लोका इति पुनरुक्तमिति युक्तं नित्यकर्मणामफलत्वपक्षे तदभावात्पक्षान्तरेऽपि लोकानामुपसर्जनत्वेनाविवक्षितत्वनुत्त्यर्थं पृथग्हाद्यज्ञानामपि तथा पृथग्ग्रहे पुनरुक्त्यभावस्येष्टत्वादिति द्रष्टव्यम्॥२९४॥

ब्रह्मेत्यादिपदार्थोऽयमुक्तस्तावत्समासतः॥
त्वं ब्रह्मेति तु वाक्यार्थः श्रुत्येदानीं विभाव्यते॥२९५॥

ब्राह्मणत्रयार्थमनुवदति। ब्रह्मेत्यादीति। एतावदित्याद्यवतारयति। त्वमिति। तुशब्देन शिष्टे वाक्ये गृह्येते॥२९५॥

एतावदेव कर्तव्यं गृहिणेहाधिकारिणा॥
वेदा यज्ञाश्च लोकाश्च नातोऽन्योऽर्थोऽवशिष्यते॥२९६॥

एतावद्वा इदं सर्वमिति भागस्यार्थमाह। एतावदिति। इहेति कर्ममार्गोक्तिः। कर्तव्यस्यैतावत्त्वमेव दर्शयति। वेदा इति। अध्येतव्या वेदा यष्टव्या यज्ञा जेतव्या लोका इति विभागः॥२९६॥

यथोक्तार्थचिकीर्षुः संस्तन्मयस्तत्क्रतुः स्वतः॥
इतोऽधिकारबन्धान्माऽभुनजत्पालयेदिति॥२९७॥

चेतस्याधाय वाक्यार्थमिममाह पिता सुतम्॥
त्वं ब्रह्मेत्यादिवाक्यानां नातोऽन्योऽर्थो विवक्षितः॥२९८॥

एतन्मा सर्वमित्यादेरर्थमाह। यथोक्तेति। क⁴⁹⁴र्तव्यत्वेन मया समर्पितं यज्ञादि कर्तु-मिच्छन्पुत्रस्तत्प्रधानस्तत्संकल्पश्चास्मादधिकारबन्धान्मनुष्यदेहहेतोर्मां पालयिप्यतीत्यर्थः। इतिशब्दसूचितमाह। इति चेतसीति। अर्थान्तरविवक्षां वारयति⁴⁹⁵। त्वं ब्रह्मेत्यादिवाक्यानामिति॥२९७॥२९८॥

यत उक्तं चिकीर्षुः सन्ननुशिष्टश्च तादृशः॥
अतो लोकहितार्थं तं पुत्रमाहुर्मनीषिणः॥२९९॥

तस्मात्पुत्रमित्यत्र तच्छब्दापेक्षितमाह। यत इति। अनुशिष्टः सन्नुपदिष्टमध्ययनादि चिकीर्षुस्तन्मयस्तत्क्रतुश्च यस्मादित्यर्थः। तस्मादित्यादि योजयति। अत इति॥२९९॥

अनुशिष्टो यतः पुत्रः पित्रैवैति समर्थताम्॥
अनुशिष्टमतो लोक्यं पुत्रमाहुर्विपश्चितः॥३००॥

पुत्रमात्रस्य लोक्यत्वमस्तु नापुत्रस्येत्य⁴⁹⁶विशेपश्रुतेः किं तदनुशिष्ट्येत्याशङ्क्याऽऽह। अनुशिष्ट इति। समर्थतामध्ययनादिशेषक्रियायामिति शेषः। विपश्चितो नाम पुत्रप्रयोजनं प्रतियन्तः कर्मिणो विवक्षिताः॥३००॥

पितरश्चात एवैनमनुशासति सत्सुतम्॥
अनुशिष्टेन पुत्रेण लोक्यः स्यामिति यत्नतः॥३०१॥

तस्मादेनमित्यादेरर्थमाह। पितरश्चेति। अत एवानुशिष्टस्यैव पुत्रस्य लोक्यत्वादिति यावत्। सुतस्य सत्त्वमनुशासनयोग्यत्वम्। अनुशास्तॄणां पितॄणामभिप्रायमाह। अनुशिष्टेनेति। अनुशासने तात्पर्यं यत्नः॥३०१॥

संक्रामितात्मभारोऽपि नाग्निहोत्रं परित्यजेत्॥
इत्येतत्कर्मरागोक्तं निष्प्रमाणं न गृह्यते॥३०२॥

संप्रत्तिविधितदर्थवादौ व्याख्याय स एष संप्रत्तिं कृत्वा यावज्जीवति न तावदग्निहोत्रमुत्सृजेदिति भर्तृप्रपञ्चोक्तमनुवदति। संक्रामितेति। मानाभावेन प्रत्याह। इत्येतदिति॥३०२॥

संप्रत्तिलिङ्गात्संन्यासविधिरत्र विवक्षितः॥
निःशेषोपनिषन्मानमेकं ज्ञानमितीष्यते॥३०३॥

ननु क्रतुमात्रं पुत्रे समावेशितं संसारश्चायं यजमानश्च नाग्निहोत्रादीनामुत्सर्गं प्रयोक्तुमुत्सहत इति हि वदन्ति तस्मात्कृतसंप्रत्तिकस्याग्निहोत्रादित्यागेऽपि न मानमित्याशङ्क्याऽऽह। संप्रत्तीति। काठकीयश्रुतौ संन्यासाङ्गत्वेन चोदितसंप्रत्तेरत्र दृष्टेरस्मादेव लिङ्गाद⁴⁹⁷ङ्गी संन्यासविधिरिह विवक्षित इत्यर्थः। श्रुत्यन्तरे संप्रत्तेः संन्यासाङ्गत्वेऽपि नात्र तदङ्गता न खलु निखिलोपनिषदामेकवाक्यतेत्याशङ्क्य सर्ववेदन्त⁴⁹⁸प्रत्ययन्यायेनाऽऽह। निःशेषेति॥३०३॥

त्र्यन्नात्मभावसंप्राप्तेर्जीवतैव कृतत्वतः॥
साधनानां फलान्तत्वात्संन्यासः किं निवार्यते॥३०४॥

संप्रत्तिवाक्ये त्र्यन्नात्मोपासितुः संन्यासो विवक्षित इत्यत्र लिङ्गान्तरमाह। त्र्यन्नात्मेति। जीवतैव सूत्रभावस्य कृतत्वे हेतुमाह। साधनानामिति। उपास्तीनामुपास्यदेवताभावसाक्षात्कारपर्यन्तत्वादिति पुनरनुष्ठानफलाभावादिति यावत्॥३०४॥

यावज्जीवश्रुतिप्राप्तर्न चेत्तयाग इष्यते॥
प्रयोगावसितेर्नैवं जरिणोऽधिकृतिर्न च॥३०५॥

कुर्वन्नेवेह कर्माणीत्यादिश्रुतिविरोधान्न संन्याससिद्धिरिति शङ्कते। यावदिति। कर्मणामिति शेषः। तच्छब्दोऽपि तद्विपयः। यथोक्ता श्रुतिर्न यथार्थेत्याह। नैवमिति। अग्निहोत्रादेनिंयतकालवात्कालान्तरे विच्छेददृष्टेरिति हेतुमाह। प्रयोगेति। जीवता यथाकालमवश्यकार्यमग्निहोत्रादीत्येवंपरा सेति चेन्नेत्याह। जरिण इति। अशक्तस्य जीवतोऽप्यनधिकारान्नायं नियमस्तस्मादविरक्तगृहिविषया श्रुतिर्न संन्यास

विरोधिनीत्यर्थः॥३०५॥

प्रातर्देशावसानत्वादग्निहोत्रादिकर्मणः॥
नित्यानामपि संन्यासः कर्मणां स्यात्तदैव तु॥३०६॥

विवेकिनः संन्यासे युक्तिमाह। प्रातरिति। निश्चितकालोपलक्षणं प्रातर्देशेत्युक्तम्। अग्निहोत्रादेर्नियतकाले समाप्तेश्चोदितकालादन्यत्र नित्यादीनामविवेकदशायामपि त्यागः सिद्धो विवेकदशायां तु संप्रत्तिकाले संभवतीति किं वाच्यमित्यर्थः॥३०६॥

संक्रामितात्मभारस्य त्वं ब्रह्मेति वचोऽर्थवत्॥
तदा स्यात्सर्वकर्माणि यदि संन्यस्य तिष्ठति॥३०७॥

त्वं ब्रह्मेत्यादि वाक्यमपिं कृतसंप्रत्तिकस्य संन्याससाधकमित्याह। संक्रामितेति।

यदि पिता कृतसंप्रत्तिको यावज्जीवति तावत्कर्माणि सर्वाणि संन्यस्यैव तिष्ठति तर्हि पुत्रे समर्पितात्मकर्तव्यताकलापस्यापि पितुस्त्वं ब्रह्मेत्यादि पुत्रं प्रति वाक्यमर्थवद्भवत्यतो यथोक्तवाक्यादपि प्रकृते संन्याससिद्धिरित्यर्थः॥३०७॥

सर्वात्मकार्यनिचयपुत्रसंक्रामितत्वतः॥
न चेत्तित्यक्षितं सर्वं प्रतिप्रसवगीर्भवेत्॥३०८॥

कथं संन्यासे सत्येव वाक्यस्यार्थवत्त्वं तत्राऽऽह। सर्वात्मेति। कतिपयकर्मत्यागेऽपि नाग्निहोत्रादित्यागोऽत्र विवक्षित इत्याशङ्क्याऽऽह। न चेदिति। संप्रत्तिवाक्ये सर्वकर्म त्यक्तुं नेष्टं चेत्कृतसंप्रत्तिकेनाप्येतावत्कार्यमिति वाक्यं स्यान्न च तदस्त्यतः सर्वकर्मत्यागोऽत्रेष्ट इत्यर्थः॥३०८॥

कौषीतकिश्रुतौ तद्वद्गृहस्थस्यैव जीवतः॥
संन्यासः श्रूयते स्पष्टः पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत्॥३०९॥

क्रमसंन्यासे संप्रत्तिवाक्यवत्काठकश्रुतौ योऽनुक्रमेणेत्याद्युक्तवाक्यवच्च ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदौ वेदान्वा चरितब्रह्मचर्यो दारानात्हृत्य पुत्रानुत्पाद्याग्निमाधाय यथाशक्ति यज्ञैरिष्ट्वा ताननुरूपाभिर्वृत्तिभिः संविभज्य तस्य सं⁴⁹⁹न्यासो गुरुभिरनुज्ञातस्येत्युपक्रम्यात ऊर्ध्वमनशनमपां प्रवेशनं महाप्रस्थानं वृद्धाश्रमं वा गच्छेत्पुत्रैश्वर्ये वा वसेदिति कौषीतकिश्रुतावपि जीवतो गृहस्थस्यैव संन्यासो निःसंदि⁵⁰⁰ग्धः श्रूयतेऽतोऽपि न तदपह्नव इत्याह। कौषीतकीति। कौषीतकिश्रुतिमेव संक्षिप्याऽऽह। पुत्रेति॥३०९॥

संन्यस्य सर्वकर्माणि सर्वदोषानपानु⁵⁰¹दन्॥
इत्यादि मनुनाऽप्युक्तं तद्विरुद्धं च भण्यते॥३१०॥

प्रकृतसंन्यासे स्मृतिरपि मानमित्याह। संन्यस्येति॥

“धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः।
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्॥

दश लक्षणानि धर्मस्य ये विप्राः समधीयते।
अधीत्य चानुवर्तन्ते ते यान्ति परमां गतिम्॥

दशलक्षणकं धर्ममनुतिष्ठन्हि मानवः।
वेदान्तान्विधिवच्छ्रुत्वा संन्यस्येदनृणो द्विजः॥

संन्यस्य सर्वकर्माणि सर्वदोषानपानुदन्।
नियतो वेदमभ्यस्य पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत्॥

एवं संन्यस्य कर्माणि स्वकार्यपरमोऽस्पृहः।
संन्यासेनापहत्यैनः प्राप्नोति परमां गतिंम्”॥

इति ब्रुवता मनुनाऽपि क्रमसंन्यासोऽङ्गीकृतः। यदि कृतसंप्रत्तिकस्यापि कार्यमग्निहोत्रादीत्याग्रहस्तदा श्रुतिस्मृतिविरोधः स्यादित्याह। तद्विरुद्धं चेति॥३१०॥

उपास्तिफलमेवास्य पितुर्यद्वदिहोच्यते॥
प्रतिप्रसूयते कस्मान्नाग्निहोत्रादिकं तथा॥३११॥

यद्यपि श्रुतिस्मृत्योरग्निहोत्रादित्यागो विवक्षितस्तथाऽपि नात्र तद्विवक्षानिमित्तमस्तीत्याशङ्क्य न चेत्तित्यक्षितमित्युक्तं प्रपञ्चयति। उपास्तीति। यथा कृतसंप्रत्तिकस्योपास्तिफलमेव पृथिव्यै चैनमित्यादावुच्यते न कार्यान्तरं तथा सर्वकर्मसंन्यासः संप्रत्तिवाक्येनाविवक्षितश्चेदग्निहोत्राद्यपि तस्यानन्तरवाक्ये प्रतिप्रसूयेतात्र च तदभावात्संन्यासो विवक्षित इत्यर्थः॥३११॥

एकमेवेत्यवधृतेर्युक्तं प्राणव्रतं पितुः॥
संस्कारकत्वात्तस्यैव न तदन्यदिहेष्यते॥३१२॥

कृतसंप्रत्तिकस्य नोपास्तिफलमेवोत्तरत्रोच्यते प्राणत्रतस्यापि दृष्टेरतोऽस्ति तस्यापि कर्मेति नात्र संन्यासविधिरित्याशङ्क्याऽऽह। एकमिति। प्राणव्रतं हि प्राणोपास्तिर्वा प्राणनादिव्यापारमात्रं वा नोभयमपि संन्यासविरोधि तदुपास्तेर्मानसत्वेन मनोनिग्रहद्वारा सर्वव्यापारोपरमरूपपुरुषसंस्कारहेतुतया संन्यासानुगुण्यात्तद्व्यापारस्यापि जीवनहेतुत्वेन पुरुषस्थितिहेतुत्वात्तत्तद्द्वारा तदानुकूल्यात्तस्मादेकमेवेत्यवधारणाद्युक्तमेव पितुः संन्यासिनोऽपि प्राणव्रतं न च ततोऽन्यदिह विदुषि संन्यासविरोधीष्यते तद्युक्तोऽत्र तद्विधिरित्यर्थः॥३१२॥

म्रियते स यदैवंवित्पुत्रसंक्रामितक्रतुः॥
क्रत्वञ्जितैस्तदा प्राणैः सह पुत्रं विशत्ययम्॥३१३॥

कृतसंप्रत्तिकस्यापि कर्मत्यागो नेति मतं निरस्य तत्संन्यासमुपपाद्य स यदेत्यादि व्याचष्टे। म्रियत इति। एवं त्र्यन्नात्मा प्रजापतिरस्मीत्युपासीनः साक्षात्कृततद्भाव इत्यर्थः। क्रत्वञ्जितैः संकल्पसंस्कृतैरिति यावत्। सर्वस्य संकल्पस्य पुत्रे समर्पितत्वात्प्रजापतिरस्मीति संकल्पस्यैवावशिष्टत्वात्तेन संस्कृतै⁵⁰²र्देवैर्वागादिभिः सर्वत्र प्रविशद्भिः सह पिता प्रविशन्पुत्रं प्रति प्रविशतीति व्यपदिश्यत इत्यर्थः॥३१३॥

प्रागात्मऋतुसंक्रान्तेरभूद्यादृक्क्रतुः पिता॥
स तादृक्क्रतुविम्वोऽस्य संक्रान्तः स्वसुते पितुः॥३१४॥

कोऽयं प्रवेशो न हि विशिष्टस्य केवलस्य वा सर्पादेर्बिलादाविव प्रवेशोऽत आह। प्रागिति। स्वगतकर्तव्यसंकल्पस्य पुत्रेऽर्पणात्पूर्वं पिता यादृशसंकल्पवानासीत्स तादृशः संकल्पप्रकारस्तस्मिन्प्रवेश्यमानोऽस्य विदुषः स्वसुते प्रवेश इत्युपचर्यत इत्यर्थः॥२१४॥

जलार्कस्येव संक्रान्तिः स्वाभासभ्रमकारणात्॥
परोपाधिनिमित्तैव कौटस्थ्यात्प्रत्यगात्मनः॥३१५॥

ननु बल्यावृक्षे संक्रान्तिवन्मुख्यां संक्रान्तिं त्यक्त्वा किमित्यौपचारिकी कल्प्यते तत्राऽऽह। जलेति। उपाधेरुपहितस्य प्रतीचो वा मुख्या संक्रान्तिर्नाऽऽद्योऽध्यक्षविरोधान्न हि पितृगतं शरीरादि पुत्रे संक्रान्तमुपलभ्यते न द्वितीयः सवितुर्जले संक्रान्तिवदुपहितस्य पितुरपि स्वकार्यसंकल्पस्य स्वपुत्रेऽर्पणरूपाभासात्तत्र स्वप्रवेशभ्रमहेतोः संक्रान्त्युक्तेरन्यादृशसंक्रान्तेरध्यक्षविरुद्धत्वादित्यर्थः। तृतीयं प्रत्याह। परेति। प्रतीचः संक्रान्तिरौपाधिकी न वास्तवी कौटस्थ्यादित्यर्थः॥३१५॥

क्रत्वञ्जितधियो यद्वत्स्वात्मदेहस्य साक्षिता॥
तद्वत्पुत्रादिदेहेषु मोहान्नानात्मविभ्रमः॥३१६॥

कौटस्थ्ये सति संक्रान्तिरौपाधिकी वाच्या न च तदस्ति विभक्तत्वेन विकारित्वादित्याशङ्क्याऽऽह। क्रत्विति। कार्यतासंकल्पाविष्टबुद्ध्युपलक्षितचिद्धातोः सर्वदेहसाक्षित्वेनैक्याद्भेदधीर्भ्रान्तिरित्यर्थः॥३१६॥

स्वाधिकारसुतावेशात्पितैवाऽऽविशतीत्यतः॥
स्वयं निरधिकारस्तु दैवप्राणोऽवतिष्ठते॥३१७॥

मुख्यप्रवेशायोगे सिद्धमर्थमुपसंहरति। स्वाधिकारेति। स्वकार्यसंकल्पस्य स्वपुत्रेऽर्पणात्पितैव तत्राऽऽविशतीत्युपचार इत्यर्थः। पितुरौपाधिकप्रवेशे फलितमाह⁵⁰³। इत्यत इति। निरधिकारः स्वकार्यसंकल्पशून्य इति यावत्। दैवप्राणोऽवतिष्ठते फलरूपेण तिष्ठतीत्यर्थः॥३१७॥

आध्यात्मिकेन देहेन न्यूनकार्यसमाप्तये॥
पिता पुत्रेण कुर्वाण आस्ते तत्फलभुक्स्वयम्॥३१८॥

तर्हितस्य मनुष्यलोकादात्यन्तिकी व्यावृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। आध्यात्मिकेनेति। मृतोऽपि पिताऽनुशिष्टपुत्रात्मनाऽत्र कर्तव्यशेषसिद्धये यथाशक्त्यनुतिष्ठन्वर्तते नास्मादत्यन्तं व्यावृत्तः फलरूपेण च परत्रेत्यर्थः॥३१८॥

दैवसाधनसंपन्नः पुत्र एवावतिष्ठते॥
पिता तु तत्फलात्मैव न तु साधनरूप⁵⁰⁴भृत्॥३१९॥

एकस्यैव द्वैरूप्यं कथमित्याशङ्क्याऽऽह। दैवेति। विद्याकर्मवानपि पिता कारककोटिनिविष्टः पुत्रे तिष्ठति न च तत्रैव साधनरूपं विभ्रदवस्थातुमर्हति किंतु फलात्मा सन्स्वरूपेण व्यवस्थातुमुत्सहतेऽतो हेतुफलभेदाद्द्विरूप इत्यर्थः। यद्वा विद्यादिमान्पुत्रोऽत्र

केवलं वर्तते पिता तु यथोक्तफलात्मा परलोके न तु साधनात्मैवातः साधनफलाभ्यां पुत्रात्मना स्वेन चायं लोकद्वयसंचारीत्यर्थः॥३१९॥

नाकार कार्यं यत्पित्रा स्वाधीत्यादि प्रमादतः॥
तत्पूरणात्पितुस्त्राणात्पुत्र इत्यभिधीयते॥३२०॥

स यदीत्यादेः पुत्रो नामेत्यस्यार्थमाह। नेत्यादिना। यत्पित्रा स्वीयमध्ययनादि प्रमादतो म कृतं तस्य तदनुशासनद्वारा करणेन पूरणात्पितुस्त्राणात्पुत्रस्य पुत्रतेत्यर्थः॥३२०॥

संपूर्णस्वात्मकार्योऽयं पिता दैवात्मना स्थितः॥
पितुः सामिकृतं कार्यं पूरयन्वर्तते सुतः॥३२१॥

सति कार्यशेषे फलात्मा पिता न संपूर्णः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।संपूर्णेति। तत्र हेतुः पितुरिति॥३२१॥

मृतेरुच्छिद्यते लोकः साधनोच्छित्तिहेतुतः॥
पितुरित्यपि नाऽऽशङ्का कार्या यस्मात्स एव तु॥
पुत्रेणैव शरीरेण कुर्वन्नास्ते नवं नवम्॥३२२॥

स पुत्रेणेत्यादेस्तात्पर्यमाह। मृतेरिति। लोको मनुष्यविशेषितः। साधनं शरीरादि। तत्र हेतुमाह। यस्मादिति। नवं नवं कर्तव्यत्वेनावशिष्टमध्ययनादीत्यर्थः॥३२२॥

पुत्रेणैवेत्यतो वक्ति नित्याधिकृतिसिद्धये॥
जयतीमं पिता लोकमेवंभूतेन सूनुना॥३२३॥

उक्तार्थे वाक्यं पातयति। पुत्रेणेति। यतो नित्यानुष्ठानसिद्ध्यर्थं पुत्रेणैव पिताऽ

स्तीतिश्रुतिराहातो हेत्वनु⁵⁰⁵ष्ठितेर्न मृतस्यापि पितुरेतल्लोकविच्छित्तिरित्यर्थः। पुत्रेणैतल्लोकजयमुपसंहरति। जयतीति। एवंभूतेन यथोक्तानुशासनवतेत्यर्थः॥३२३॥

न त्वात्मलाभमात्रेण जयः स्याज्ज्ञानकर्मवत्॥
पुत्राधिकारनुत्त्यर्थमथशब्दः प्रयुज्यते॥३२४॥

पुत्रस्य हेत्वन्तराद्वैलक्षण्यमाह। न त्विति। यथा ज्ञानकर्मणोरात्मलाभमात्रेण लोकद्वयहेतुत्वं न तथा पुत्रस्य स्वरूपलाभमात्रेण मनुष्यलोकजयहेतुत्वमविक्रियत्वादित्यर्थः। अनुशिष्टपुत्रेणैतल्लोकजयिनं पितरमधिकृत्याथैनमित्यादिवाक्यं तत्राथशब्दार्थमाह। पुत्रेति। पुत्रस्य प्रकृतत्वादेनमिति तन्निर्देशे शङ्किते तन्निवृत्त्यर्थमथेत्युक्तमित्यर्थः॥३२४॥

कृतसंप्रत्तिकं दैवाः प्राणा वागादयः समम्॥
पितरं संविशन्त्युक्ताः सदातद्भावभावितम्॥३२५॥

प्रकरणविच्छेदार्थमथशब्द इति व्याख्यातमिदानीमेनमित्यादेरर्थमाह। कृतेति। तेषां मध्ये कस्याऽऽदौ प्रवेशः कस्य वा पश्चादित्यपेक्षायामाह। सममिति। उक्ता इत्यमृतत्वोक्तिः। अन्यस्यान्यत्वं विरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। सदेति। दैवेषु सौत्रेषु प्राणेष्वात्मभावभावितमित्यर्थः॥३२५॥

पृथिव्यै चैनमित्यादि तद्व्याचष्टे यथा तथा॥
हेत्वर्थो वाऽथशब्दोऽयं यस्मात्संक्रामितक्रतुः॥३२६॥

एनं प्रविशन्तीत्युक्तं तत्प्रकारबुभुत्सायामाह। पृथिव्यै चेति। तदिति प्रवेशस्वरूपं परामृश्यते। अथैनमित्यादावथशब्दस्य प्रकरणविच्छेदकत्वमुक्त्वाऽर्थान्तरमाह। हेत्विति। हेतुरूपमर्थं स्फोरयति। यस्मादिति॥३२६॥

तद्वियोगादतो देवा आविशन्ति यथोदिताः॥३२७॥

श्रुतिस्था या हि वाक्तस्याः पञ्चमीयं परा भवेत्॥
ततो लब्धात्मलाभायाः प्रथमा जन्महेतुतः॥३२८॥

हेतुमनूद्यैनमित्यादेरर्थं निगमयति। तद्वियोगादिति। कर्तव्यतासंकल्पस्तच्छब्दार्थः। यथोदिता इत्यमृतानां प्राणानां परामर्शः। वर्तमानस्थूलदेहं हित्वा स्थितमुपासकं दैवाः प्राणा आविशन्ति तत्प्रकारं च पृथिव्यै चेत्यादि व्याकरोतीत्युक्तमिदानीं पृथिव्यग्न्योरेव दैववाक्त्वात्कथमेकत्रैव पञ्चमी प्रथमा चेत्याशङ्क्याऽऽह। श्रुतिस्थेति। या श्रुतिदृष्टा प्रकृता ग्राह्या वाक्पूर्वसिद्धोपास्यसूत्ररूपा तस्याः परस्तात्पृथिव्या अग्नेरिति चापादानपञ्चमी। आधाराधेयभूतोपास्यसूत्रवाग्रूपादपादानात्प्राप्तप्रकृतोपासकफलभूतवाचः परस्ताद्दैवी वागिति प्रथमेत्यर्थः। सूत्रीभूतवाचो मनोवत्प्राणवच्चोपासकप्रसिद्धिविषयत्वं वक्तुं हिशब्दः। कथं सूत्रवाचो लब्धत्वं फलभूतोपासकवाचः सिध्यति तत्राऽऽह।

जन्मेति॥३२७॥३२८॥

वाचं संश्रुत्य वाक्यस्थां चिनुते भावनामयीम्⁵⁰⁶॥
उपादानमतः श्रौती स्याद्वाणी भावनात्मनः॥३२९॥

उपासकवाचः सूत्रवाचो जन्मासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। वाचमिति। वाक्यीयां सौत्रीं वाचं वाक्यादेव ज्ञात्वा त्र्यन्नात्माऽहमित्युपासको ध्यानफलं वाचं चिनुतेऽतः श्रुतिगम्या ध्येयसूत्रवा⁵⁰⁷गुपादानं ध्यातृवाचो भवतीति ध्यानसाधितत्र्यन्नात्मभावमुपासकं कारणं कार्यत्वाद्वागाविशति कारणे कार्यावेशस्य युक्तत्वादित्यर्थः॥३२९॥

न हि वस्तु स्वतःसिद्धमन्यत्स्यात्परमात्मनः॥
सदेवेत्यादिकं शास्त्रं बाधितं स्यात्तथा सति॥३३०॥

ननु सूत्रस्य स्वतःसिद्धेस्तद्वागपि तथेति ध्यातृवाचोऽपि तदभिन्नाया जन्माभावा-

द्भिन्नघटदीपदीप्तिवदध्यात्मोपाधिध्वस्त्या वाचो व्यक्तिमात्रमित्याशङ्क्य सूत्रादेः स्वतःसिद्धिं दूषयति। न हीति। सूत्रादि न स्वतः सिद्धमनात्मत्वाद्घटवदित्यर्थः। सूत्रादेरात्मवद्विद्यमानत्वे सदेव सोम्येदमित्यादिशास्त्रविरोधः स्यादिति विपक्षे दोषमाह। सदिति॥३३०॥

धिया धियेति कार्यत्वं कृत्स्नस्य जगतः स्वयम्॥
श्रुत्यैव स्पष्टमाख्यातं नातोऽभिव्यक्तिरिष्यते॥३३१॥

तस्य स्वतोसिद्धत्वे हेत्वन्तरमाह। धियेति। सप्तान्नात्मनः समस्तस्य जगतो धिया धिया जनयते कर्मभिरिति श्रुत्या स्वयमेव कार्यत्वं मुखतो दर्शितं जगदात्मकं च सूत्रमतो न तत्स्वतःसिद्धं कार्यत्वाद्धटवदित्यर्थः। सूत्रादेः स्वतः सत्त्वाभावे ध्यातृवाचोऽपि तदभावात्तस्या न व्यक्तिरेव किंतु सूत्रवागधीनत्वेन जन्मेति फलितमाह। नेति॥३३१॥

आर्तश्रुतेश्च प्राणादि वाचारम्भणशास्त्रतः॥
नाऽऽत्मवत्स्यात्स्वतःसिद्धमुत्पत्यादिश्रुतेस्तथा॥३३२॥

वागादेः स्वतोऽसिद्धौ हेत्वन्तरमाह। आर्तेति। वागादि न स्वतः सिद्धं स्यादिति संबन्धः॥३३२॥

कर्तृभिः क्रियते तस्माद्भावनाज्ञानकर्मभिः⁵⁰⁸॥
त्र्यन्नात्मकमिदं विश्वं नातोऽभिव्यक्तिरिष्यते॥३३३॥

स्वतोसिद्धत्वे सिद्धमर्थमाह। कर्तृभिरिति। सूत्रवाचो ध्यातृवाचो व्यक्त्यनुपगममुपसंहरति। नात इति॥३३३॥

ब्रह्मैवेदं तथाऽऽत्मैव पुरुषश्चेति चाऽऽगमः॥
एवं सत्यर्थवान्नः स्यादन्यथा स्यादनर्थकः॥३३४॥

आत्मैव स्वतःसिद्धो न सूत्रादिरित्यत्रैवानेकागमानुग्रहं दर्शयति। ब्रह्मैवेति। पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्य पूर्वाभ्यां समुच्चयार्थश्चकारः। द्वितीयस्तु हेत्वन्तरसमुच्चये। नोऽस्माकमिति यावत्। अन्यथा कस्यचिदनात्मनोऽपि स्वतः सिद्धत्वे सतीत्यर्थः॥३३४॥

पुत्रकर्मापरज्ञानसाधनान्यपरे जगुः॥
मनुष्यलोकपित्रमरलोकेभ्यः स्युर्निवृत्तये॥३३५॥

पृथिव्यै चेत्यादिवाक्यतात्पर्यमुक्त्वा तन्निरस्यमतमाह। पुत्रेति। पुत्रादीनि लोकत्रयसाधनान्युक्तान्यथ त्रयो वावेत्यादिना तान्येव मुक्तिसाधनान्यृणापाकरणश्रुतिस्मृतिभ्यामुक्तवन्तो मीमांसका इत्यर्थः। मीमांसकपक्षमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्च⁵⁰⁹पक्षमाह। मनुष्येति। पुत्रादीनीति शेषः॥३३५॥

एवं मोक्षार्थतां तेषां पुत्रादीनां प्रचक्षते॥
लोकव्यावृत्तिमार्गेण श्रुतिस्तेषां निषेधकृत्॥३३६॥

तेषां लोकेभ्यो व्यावृत्त्यर्थत्वे किं सिध्यति तदाह। एवमिति। पुत्रादिवशाल्लोकत्रयनिवृत्तिद्वारा देहद्वयध्वस्तौ बन्धध्वस्तिरित्यनेन क्रमेण तेषां मोक्षफलतामाहुरित्यर्थः। मतद्वयमपि पृथिव्यै चेत्यादिश्रुतिविरुद्धमित्याह। श्रुतिरिति॥३३६॥

काम्यमेवाखिलं पाङ्क्तंकर्मेत्येवं प्रकृत्य तु॥
पुत्रादीनां स्वसाध्या⁵¹⁰र्थविनियोगोपसंहृतेः॥३३७॥

कथं प्रथमपक्षनिषेधः श्रुत्या कृतस्तत्राऽऽह। काम्यमिति। सर्वमपि पाङ्क्तंकर्म काम्यमेवेत्येतावान्वै काम इत्येवं प्रक्रम्याथ त्रयो वावेत्यादिना पुत्रादीनां प्रत्येकं लोकविशेषे विनियोगेनोपसंहारान्न मुक्तिहेतुता तेषामेषितव्येत्यर्थः॥३३७॥

संसारफलतैवातः पुत्रादेर्गम्यते श्रुतेः॥
अविद्वद्विषयैवात ऋणश्रुतिरपीष्यते॥३३८॥

श्रुतेरादिमध्यावसाना लोचनया पुत्रादेः संसारफलत्वावगमान्न मुक्तिफलतेति फलितमाह। संसारेति। यदुक्तमृणापाकरणश्रुतिस्मृतिभ्यां पुत्रादेर्मुक्तिफलतेति तत्राऽऽह।अविद्वदिति। पुत्रादेः श्रुतं संसारफलत्वं पराम्रष्टुमतः शब्दः। अपिः स्मृतिसमुच्चयार्थः॥३३८॥

प्रजया किं करिष्याम इत्येवं च प्रवक्ष्यति॥
नातो विदितवेद्यस्य कथंचित्स्यादृणश्रुतिः॥३३९॥

श्रुतिस्मृत्योरविरक्ताविद्वद्विषयत्वे हेत्वन्तरमाह। प्रजयेति। पुत्रादिविषये विदुषो नैरपेक्ष्यमतःशब्दार्थः॥३३९॥

व्यावृत्त्यर्थानि नैतानि पुत्रादीनि यथा तथा॥
पृथिव्यै चैनमित्याद्या स्वयं निर्वक्ति नः श्रुतिः॥३४०॥

मीमांसकमतं श्रुतिविरोधेन निरस्य तेनैव मतान्तरं निरस्यति। व्यावृत्त्यर्थानीति। त्र्यन्नात्मोपासितुस्तदाप्तिः पृथिव्यै चेत्यादिनोच्यते तथाच कृतसंप्रत्तिकस्य पुत्रिणस्तदुपास्त्या तद्भावश्रुतिविरुद्धं भर्तृप्रपञ्चमतमित्यर्थः॥३४०॥

न च त्र्यन्नात्मसंप्राप्तिः कैवल्यमिति युज्यते॥
तस्या मेधातपोजत्वात्पौनःपुन्येन तच्छ्रुतेः॥३४१॥

सूत्राप्तेरेव मुक्तित्वात्तद्धेतुकर्मादेस्तद्धेतुतेति कुतः श्रुतिविरुद्धतेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। त्र्यन्नात्मनो ज्ञानकर्मजन्यत्वे हेतुमाह। पौनःपुन्येनेति। अभ्यासेन तच्छ्रुतेर्धीकर्मजन्यश्रुतेरिति यावत्। न हि कृतकस्य मोक्षत्वमनित्यत्वप्रसङ्गादिति भावः॥३४१॥

तथा क्षयश्रुतेस्त⁵¹¹स्य यद्वैतदितिवाक्यतः॥
पृथिवी शरीरमित्युक्तेः शरीरित्वं प्रजापतेः॥३४२॥

सू⁵¹²त्राप्तेरमुक्तित्वे हेत्वन्तरमाह। तथेति। यद्वैतन्न कुर्यात्क्षीयेत हेति वाक्यागद्रूपस्य त्र्यन्नात्मनोऽपि नाशश्रुतेश्च न तत्प्राप्तिर्मुक्तिरित्यर्थः। कार्यकारणवत्त्वश्रुतेरपिन सूत्रभावो मुक्तिरित्याह। **पृथिवीति॥**३४२॥

नामरूपक्रियात्वेन मोहकार्योपसंहृतेः॥३४३॥

कस्यचिन्मुक्तयेऽलं स्यात्कस्यचित्र्यन्नवित्तये॥
सकृच्छ्रुतं वचोऽशक्तं विधातुं द्वयमञ्जसा॥३४४॥

अविद्यातज्जद्वैतस्य नामादित्रयत्वेनोपसंहारात्तदात्मसू⁵¹³त्रभावो बन्धान्तर्भूतो न मुक्तिरिति युक्त्यन्तरमाह। नामेति। सूत्राप्तेरमुक्तित्वात्तदर्थं कर्मादि न मुक्त्यर्थमित्युक्तमथाविरक्तस्याज्ञस्य सूत्राप्तिफलमपि कर्मादि विरक्तस्य धीमतो मुक्तिफलमिति व्यवस्थामाशङ्क्याऽऽह। कस्यचिदिति। त्र्यन्नवित्तये तद्भावलाभायेति यावत्। एकस्य वाक्यस्य सकृच्छ्रुतस्य नानेकार्थत्वं भिद्यते हि तथा वाक्यमिति न्यायादित्यर्थः॥३४३॥॥३४४॥

भूर्यर्थता प्रकाशादेः प्रत्यक्षादेव कारणात्॥
न त्वागमैकगम्येषु तथात्वमवसीयते॥३४५॥

ननु भानूदयं प्रपश्यामश्चोरदृग्रोगिदिग्दृशामित्युक्तन्यायेन प्रकाशस्यानेकार्थत्वाज्जलस्य च सा दृष्टा। उक्तं हि—शाल्यर्थं कुल्याः प्रणीयन्ते ताभ्यश्च पानीयं पीयत उपस्पृश्यते चेति। तथैकस्यापि वाक्यस्यानेकार्थता किं न स्यादत आह। भूरीति। तथात्वमनेकत्वमिति यावत्। यदीमे विधीयेरन्भिद्येत वाक्यमिति न्यायादेकवाक्यगम्योऽर्थो नानेको युक्त इत्यर्थः॥३४९॥

श्वेतोऽसौ धावतीत्यादेरनेकोक्तित्वकारणात्॥
अनेकार्थावसायः स्यान्न त्वेवमिह युज्यते॥३४६॥

ननु श्वेतो धावतीत्येकमपि वाक्यमश्वादेः शुनश्च समासन्यासाभ्यां गन्तृत्वं गमयदनेकार्थं दृष्टं तथेहापि स्यादत आह। श्वेत इति। इह पृथिव्यै चेत्यादावित्यर्थः॥३४६॥

निःशेषभूतात्मैकः सन्नधिदैवात्मना स्थितः॥
भूतपापैरसंकीर्णो दैवं सुखमुपाश्रुते॥३४७॥

प्रकृतेन वचसा मतान्तरं निरस्य स एवं विदित्याद्यवतारयति। निःशेषेति। भावनावशात्प्राजापत्येनाऽऽत्मना स्थितो निरपेक्षो निःशेषाणां भूतानामात्मा प्राणो भवतीति

योजना। भूतात्मत्वे तद्दोषयोगात्प्राजापत्यं पदमनादेयमित्याशङ्क्याऽऽह। भूतेति। तदसंकीर्णत्वं चाग्रे व्यक्ती करिष्यति॥३४७॥

सर्वभूतात्मभूतोऽसौ सर्वानन्यत्वदर्शनः॥
जगदुत्पत्तिसंहारैः क्रीडन्निव विचेष्टते॥३४८॥

अवतारितं वाक्यं व्याचष्टे। सर्वेति। सर्वजगदात्मनि प्रजापतावहमस्मीत्यनन्यत्वदृष्टिः सन्प्रजा⁵¹⁴पत्यात्मना सर्वेषां भूतानामात्मा प्राणभूतोऽसौ विद्वान्क्रीडन्निव जगदुत्पत्त्यादिव्यापारैर्विविधां चेष्टां कुर्वाणो मोदमानस्तिष्ठतीत्यर्थः॥३४८॥

वाक्चसा सर्वभूतानां श्रोत्रं त्वग्रसनं मनः॥
घ्राणपादादयः सर्वे सर्वोपादानकारणात्॥३४९॥

न केवलं विद्वान्प्राण एव सर्वभूतानां किंतु वागाद्यात्माऽपीत्याह। वाक्चेति। सूत्रात्मनो विदुषः सर्वकार⁵¹⁵णात्मत्वे हेतुमाह। सर्वेति॥३४९॥

ज्ञानं सप्रतिघं यद्वत्कार्यं वाऽस्मासु दृश्यते॥
नैवमीशस्य सर्वत्र पूर्वोक्तादेव कारणात्॥३५०॥

सर्वोपादानत्वेन सर्वात्मत्वमुक्त्वा तत्फलं सर्वज्ञत्वादि वैधर्म्यदृष्टान्तेनाऽऽह। ज्ञानमिति। स प्रतिघं प्रतिघातसहितं प्रतिबद्धमिति यावत्। ईश्वरस्य तु ज्ञानं कार्यं वा सर्वत्राप्रतिबद्धमित्याह। नैवमिति। पूर्वोक्तं कारणं सर्वात्मत्वं तस्मादिति यावत्॥३९०॥

किंच सर्वाणि भूतानि तमवन्ति यथाबलम्॥
इममर्थं श्रुतिर्वक्ति दृष्टान्तेन प्रयत्नतः॥३५१॥

प्रस्तुतोपास्तेः फलान्तरमाह। किंचेति। तमित्युपासकोक्तिः। तत्र मानत्वेन स यथेत्याद्यादत्ते। इममिति। दृष्टान्तमवष्टभ्याभिधानादेवास्मिन्नर्थे प्रयत्नशब्दितं तात्पर्यं श्रुतेर्गम्यते॥३९१॥

पूर्वजन्माभिनिर्वृत्तां यथैवावन्ति देवताम्॥
तथैवैवं वेदं भोगैः सर्वभूतानि सर्वदा॥३५२॥

तद्व्याचष्टे। पूर्वेति। पूर्वसिद्धदेवतामिव तद्भावसाक्षात्कारवन्तमपि पुरुषं सर्वावस्थासु सर्वाणि भूतानि सर्वैर्भोगैरवन्तीति योजना॥३५२॥

सर्वभूतात्मतापत्तिर्यद्येवंविद इष्यते॥
संगतिर्भौतिकैर्न स्यात्तस्य दुःखादिभिः कथम्॥३५३॥

यदु किंचेत्यादिवाक्यनिरस्यां शङ्कामाह। सर्वेति। तथाचैवंवित्ताऽनर्थाय स्यादिति शेषः॥३५३॥

नापरिच्छिन्नबुद्धित्वात्तस्य दुःखाद्युपप्लुतिः॥
कुक्षिस्थक्रिमि⁵¹⁶दुःखैर्नो न मनागपि संगतिः॥३५४॥

भूतपापैरित्यादिनोक्तं व्यक्तीकुर्वञ्चोदिते सर्वात्मके विदुष्येकैकभूतस्थ⁵¹⁷सुखदुःखादियोगो नेत्युत्तरमाह। नेत्यादिना। अपरिच्छिन्नधीत्वेऽपि सूत्रात्मके विदुषि सर्वभूतान्तर्भावात्तद्दुःखादियोगः स्यादेवेत्याशङ्क्याऽऽह। कुक्षीति। यद्यपि कुक्षिनिक्षिप्ताः सन्ति⁵¹⁸ क्रिमयस्तथाऽपि तद्गतैर्दुःसहैर्दुःखैर्नास्माकमीषदपि संगतिरिष्यते तथा प्रजापत्यात्मके विदुष्यन्तर्भूतेष्वपि भूतेषु स्थितदुःखैर्न विदुषः संगतिरित्यर्थः॥३५४॥

अस्मदाद्यभिमानित्वे तस्यास्मद्दुःखसंगतिः॥
तस्य कृत्स्नाभिमानित्वान्नास्मन्मात्राभिमानता॥३५५॥

मैत्रस्य स्वहस्ताद्यभिमानवतस्तद्दुःखादियोगवद्विदुषः सूत्रात्मनः स्वांशसर्वभूताभिमानिनस्तद्दुःखादियुक्तिरिति वैषम्यमाशङ्क्याऽऽह। अस्मदादीति। मैत्रदृष्टान्तेन तदभिमानित्वं विदुषः सूत्रीभूतस्योक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। तस्येति॥३५५॥

ईश्वरत्वाच्च तस्यास्मद्दुःखैर्न स्यात्समागमः॥
अस्माकं दुःखसंप्राप्तिरनैश्वर्यकृतैव तु॥३५६॥

कृत्स्नाभिमानित्वे कृत्स्नदुःखादितादवस्थ्यमाशङ्क्याऽऽह। ईश्वरत्वादिति। तथाऽपि तस्यास्मदाद्यभिमानित्वादस्मदादिवद्दुःखादिसंगतिरित्याशङ्क्यानीश्वरत्वमुपाधिरित्याह। अस्माकमिति। तुशब्देन न ह वै देवानित्यादिश्रुतिविरोधो ध्वनितः॥३५६॥

इत्यादि हृदये कृत्वा न्यायं⁵¹⁹ श्रुतिरुदाहरत्॥
यदु किंचेति विस्पष्टंप्रजादुःखनिषेधकृत्॥३५७॥

उक्तेऽर्थे यदु किंचेत्यादि पातयति। इत्यादीति। इतिशब्देनोक्तन्यायपरामर्शः स च स्वतन्त्रत्वादिति। आदिपदेन सर्वकृत्त्वसर्वात्मत्वादिग्रहः। तस्य तात्पर्यमाह। विस्पष्टमिति। प्रजागतदुःखस्य प्रजापतिरूपे विदुषि निषेधमिदं वाक्यमित्यर्थः॥३५७॥

यच्छोचन्ति प्रजाः सर्वा दुःखैराध्यात्मिकादिभिः॥
आसामेवाऽऽत्मभिः साकं तद्दुःखमुपयुज्यते॥३५८॥

तदक्षराणि व्याचष्टे। यदिति। त्रिविधैर्दुःखैः सर्वाः प्रजा यद्दूयन्ते तत्प्रजानामेवाऽऽत्मभिः सह संयुक्तमतस्तैरेव तद्भोज्यमित्यर्थः॥३९८॥

यथोक्तन्यायतो दुःखं न सार्धं देवतात्मना॥
कृतनाशस्तथाच स्यादकृताभ्यागमस्तथा॥३५९॥

कथमवधारणमित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। स्वातन्त्र्यादेरित्यर्थः। संयुक्तमिति शेषः। देवताया दुःखयोगे बाधकमाह। कृतेति॥३५९॥

पुण्यमेव कृतं यस्मात्पुण्यमेवामुमेत्यतः॥
पापस्याकरणादेव नैति पापं कदाचन॥३६०॥

विपक्षे बाधकं स्फुटयन्पुण्यमित्यादेरर्थमाह। पुण्यमिति। न ह वै देवानित्यादि व्याचष्टे। पापस्येति॥३६०॥

अग्निं न ढौकते शैत्यमग्निवस्तुस्वभावतः॥
पाप्मानो देवतां तद्वद्देवतात्मस्वभावतः॥३६१॥

तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति। अग्निमिति। न हि शैत्यमग्निं स्पृशति तस्योष्णस्वाभाव्यात्तथा पाप्मानो देवतां न स्पृशन्ति तस्याः सुकृतफलत्वादित्यर्थः॥३६१॥

सर्व एव समाः प्राणा इत्युक्तेः साम्यनिश्चितौ॥
उपासने विकल्पेन प्राप्ते मीमांस्यते व्रतम्॥३६२॥

अथेत्यादिवाक्यस्य वक्तव्यशेषाभावादानर्थक्यमाशङ्क्य तात्पर्यमाह। सर्व एवेति। त एत इत्यादिवाक्याद्वाङ्मनः प्राणानां साम्यनिश्चये वाचो मनसः प्राणस्य वा विकल्पेन ध्याने प्राप्ते त्रयमपि ध्येयं न च तत्तुल्यवदुपास्यं किंतु प्राण एव प्राधान्येनेति वक्तुं कस्य कर्म व्रतत्वेन धार्यमिति विचार्य प्राणस्यैवेति ध्यानाङ्गं निश्चेतुमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः॥३६२॥

दैववागादिसंपत्तिर्मृतस्य त्र्यन्नदर्शिनः॥
जीवता किं व्रतं धार्यमिति मीमांस्यतेऽधुना॥३६३॥

तदेव स्फुटयितुं वृत्तं कीर्तयति। दैवेति। उक्तेति शेषः। वागादीनां मध्ये कस्य कर्म जीवता ध्यात्रा व्रतत्वेन धार्यमिति विचार्य प्राणस्यैवेत्युपास्त्यङ्गं वक्तुमुत्तरमित्याह। जीवतेति॥३६३॥

सर्वस्यकर्मसंन्यासात्प्राप्ते नैष्कर्म्यरूपके॥
प्राणव्रतविधानार्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते॥३६४॥

भाष्यानुसारितात्पर्यमुक्त्वा तात्पर्यान्तरमाह। सर्वेति। संप्रत्तिकाले सर्वस्य सकार्यस्य कर्मणस्त्यागान्निर्वाणे प्राप्ते प्राणोपास्त्यङ्गस्य तद्व्रतस्य प्रतिप्रसवार्थमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः॥३६४॥

बहूक्त्यैव तु सर्वेषां सिद्धं पूर्वमुपासनम्॥
स यो हैतानिति ततो नेदं पूर्वमपेक्षते॥३६५॥

स्वतन्त्रस्यैव तस्य विधायकमिदं न प्राणोपास्त्यङ्गस्य प्रापकाभावादिति चेन्नेत्याह। बहूक्त्येति। प्राणव्रतस्य स्वातन्त्र्यशङ्कानिरासार्थस्तुशब्दः। स यो हैताननन्तानिति

बहुवचनाद्वागादित्रयोपासने सिद्धे तेनैव प्राणोपासनस्यापि सिद्धत्वात्प्राणोपासकं प्रति प्राणव्रतवाक्यंस यो हैतानित्यादिपूर्ववाक्यमपेक्षतेऽतो नास्य स्वतन्त्रव्रतविधायितेतिप्रकृतप्राणध्यानधर्मविध्यर्थमेतदित्यर्थः॥३६५॥

बाक्स्वान्तयोः स्वरूपोक्तिर्वृथैव स्यात्पुरोदिता॥
तयोरुपासनं नो चेत्प्राणवत्स्याद्विवक्षितम्॥३६६॥

नेदं यथोक्तमेव व्रतविधायकं वाङ्मनसयोरुपास्यत्वनिवृत्तिपरत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। वागिति। प्राणोपसर्जनत्वेन तयोर्ध्यानमुपेयमन्यथा तदुक्तिवैयर्थ्यादित्यर्थः॥३६६॥

मृत्युना श्रमरूपेण ग्रस्ता वागादयो यतः॥
म्लोचन्त्यपि च श्राम्यन्ति तेन भग्नव्रताः स्मृताः॥३६७॥

अथेत्यादेस्तात्पर्यमुक्त्वा तस्मादित्यादेरर्थमाह। मृत्युनेति। अध्यात्मं वागादयोऽधिदैवमग्न्यादयो व्याप्रियमाणाः श्राम्यन्त्यस्तं यन्ति च श्रमाख्यमृत्युग्रस्तत्वादतश्चोभयेऽपि भग्नव्रता ज्ञाता विद्वद्भिरित्यर्थः॥३६७॥

तद्रूपो मध्यमो वायुः श्रमास्तमयवर्जितः॥
यतोऽभग्नव्रतस्तस्मात्तस्यैव व्रतमाश्रयेत्⁵²⁰॥३६८॥

अथेममेवेत्यादेरर्थमाह। तद्रूप इति। मृत्युरूप इति यावत्। अध्यात्माधिदैवभेदेन मध्यमो वायुरिति पदद्वयम्। तयोरुभयोरपि श्रमास्तमयराहित्यं तद्राहित्यायत्तं फलमनूद्य फलितमाह। यत इति॥३६८॥

प्राणे म्लोचन्ति वायौ च वागाद्यग्न्यादयो यतः॥
प्राणस्यैव व्रतं धार्यमतो नान्यस्य कस्यचित्॥३६९॥

तस्यैवेत्यवधारणं कथमित्याशङ्क्याऽऽह। प्राण इति। अध्यात्मं प्राणे वागादयोऽधिदैवं च वायावग्न्यादयो यतोऽस्तं यन्ति प्राणस्य तु वायोर्नास्तमयोऽतस्तस्यैव कर्म व्रतत्वेन धार्यं न वागादेरग्न्यादेर्वेत्यर्थः॥३६९॥

प्राणैकालि⁵²¹ङ्गनात्प्राणा यथा तन्नामरूपिणः॥
आसन्प्राणविदप्येवं प्राणात्मोपासनाद्भवेत्॥३७०॥

तस्मादेत इत्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। प्राणेति। वागादीनां प्राणैकावष्टम्भेन प्राणनामरूपत्वात्तस्यैव व्रतं धार्यं नेतरेषामतो धृतव्रतः प्राणोपासकस्तदात्मा सन्प्राणनामरूपः स्यादित्यर्थः॥३७०॥

सर्वेन्द्रियेषु यावान्स्यात्परिस्पन्दः क्रियात्मसु॥
प्राणस्यैव स विज्ञेयस्तेषां त्वर्थप्रकाशनम्॥३७१॥

अस्तु प्राणोपासितुस्तन्नामरूपत्वं वागादीनां कथमित्याशङ्क्याऽऽह। सर्वेति। क्रिया-

पदं प्रकाशस्याप्युपलक्षणम्। प्रकाशनशब्दो वचनादेरपि। मनः सहितेष्वेकादशेन्द्रियेषु क्रियाप्रकाशशक्तिमत्सु परिस्पन्दो यावानस्ति स तावान्प्राणस्यैव चलनस्वभावस्यैवाव सेयो वागादीनामर्थेषु कर्म चक्षुरादीनां तेषु प्रकाशनं विज्ञेयमिति योजना। एकादशस्विन्द्रियेषु साधारणचलनस्य प्राणात्मत्वात्तेषां प्राणनामरूपतेत्यर्थः॥३७१॥

यथा बागादयस्तद्वदधिदैवेऽपि योजयेत्॥
अग्न्यादिषु परिस्पन्दो वायोरेवेति निश्चयः॥३७२॥

अध्यात्ममुक्तमधिदैवं दर्शयति। यथेति। वागादयो यथाऽध्यात्मं प्राणनामानस्तद्रूपाश्च तथाऽधिदैवमग्न्यादिषु वायुनामरूपे योजयेदिति योजना। उभयत्रविशेषाभावद्योतकोऽपिशब्दः। कथमग्न्यादीनां तन्नामरूपत्वं तत्राऽऽह। अग्न्यादिष्विति। तस्य चलनस्वाभाव्यादित्यर्थः॥३७२॥

वागाद्यनुग्रहः सिद्धस्त्वग्न्यादेः कर्म केवलम्॥
सर्वेन्द्रियाणामात्मैव प्राणः सर्गो लयस्तथा॥३७३॥

किं तर्हि तेषामसाधारणं कर्मेति तत्राऽऽह⁵²²।बागादीति। केवलशब्देनासाधारण्यमुक्तम्।सिद्धः श्रुतिष्विति शेषः। अग्निर्वाग्भूत्वेत्यादिश्रुतिषु योऽग्न्यादिर्वागादिष्वनुग्रहोऽधिगतस्तदेवासाधारणं तस्य कर्मेति योजना। अध्यात्ममधिदैवतं चोक्तं प्राणमाहात्म्यमुपसंहरति। सर्वेति। वागादीनामग्न्यादीनां चाध्यात्माधिदैवभावेन प्राणो वायुरात्मा कारणं चेत्यर्थः॥३७३॥

प्राणरूपाभिधानाभ्यां ख्याता वागादयो यथा॥
प्राणवित्संज्ञया ख्यातिं याति विद्वत्कुलं तथा॥३७४॥

तेनेत्यादेरर्थमाह। प्राणेति॥३७४॥

यश्चापि प्राणवित्स्पर्धी स्पर्धामनु स मृत्युवत्॥
शोचमित्वा मृतिं याति द्विष्यान्नातोऽनवेदिनम्॥३७५॥

य उ हेत्यादि व्याचष्टे। यश्चेति। मृत्युवदासङ्गपाप्मरूपो मृत्युर्मुख्यं प्राणं प्राप्य यथा प्रध्वंसते तद्वदित्यर्थः। उपासके स्पर्धमानस्य प्रत्यवायवादिवाक्यस्य तात्पर्यमाह। द्विष्यान्नेति॥३७५॥

ब्राह्मणोक्तार्थदार्ढ्याय श्लोको मन्त्रोऽनुकीर्त्यते॥
यतश्चोदेति सूर्योऽसौ यत्र चास्तं निगच्छति॥३७६॥

प्रश्नरूपमिदं वाक्यं यतः प्रत्युक्तिरुच्यते॥
प्राणादित्यादिना भानोरुदयास्तमयौ कथम्॥३७७॥

अध्यात्ममधिदैवं च प्राणस्यैव वायोर्व्रतं धार्यमिति⁵²³ विनिर्धार्याथेत्यादेरर्थमाह। ब्राह्म-

णेति। ब्राह्मणानन्तरभावित्वादस्य मन्त्रस्यानुशब्दप्रयोगः। मन्त्रस्थपूर्वार्धस्य सूर्योदयास्तमयकारणप्रश्नत्वं दर्शयति। यतश्चेति। नात्र प्रश्नद्योतिकिमादिपदमस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। यत इति। प्राणादादित्यस्योदयास्तमयौ किंमानाविति पृच्छति। भानोरिति॥३७६॥॥३७७॥

यदा वै पुरुषः शेते प्राणमप्येति वाक्तदा॥
चक्षुः श्रोत्रं मनस्तद्वज्जायते तत एव च॥३७८॥

प्राणादादित्योत्पत्तौ तत्र लये च मानं वक्तुमादौ वागादीनां तदुत्पत्तौ तल्लये च मानमाह। यदेति। शयनशब्दितस्वापस्य प्रत्यात्मानं प्रसिद्धत्वार्थो वैशब्दः॥३७८॥

अधिदैवतमप्येवं वायोरग्न्यादिसंभवः॥
अप्ययश्च यथाऽध्यात्मं श्रेयान्प्राणस्ततोऽन्यतः॥३७९॥

अग्न्यादित्यादेः प्राणादुत्पत्तौ तत्र लये च यदा वा अग्निरनुगच्छति वायुं तर्ह्यनूद्वातीत्यादिवाक्यं प्रमाणयति। अधिदैवतमिति। वागादीनामग्न्यादीनां च तदुत्पत्तिलयहेतुत्वे प्राणस्य फलितमाह।श्रेयानिति॥३७९॥

आत्मैव प्राणशब्दः स्यात्प्राणबन्धनवाक्यतः॥
असदेवेदमित्युक्तेरात्मनो भानुसंभवः॥३८०॥

आदित्याद्युत्पत्तिलयहेतुत्वं प्रसिद्धप्राणस्य कथमुपगम्यते तस्याल्पशक्तित्वादित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मैवेति। अज्ञातस्याऽऽत्मनोऽत्र प्राणशब्दत्वे नियामकमाह। प्राणेति। तत्र मनःशब्देन तदुपाधिर्जीवो गृह्यते न च स प्राणानां धारयिता मुख्ये प्राणे तिष्ठत्यतो जीवायतनं प्राणशब्दं परमेव ब्रह्म तथाऽत्रापीत्यर्थः। प्राणशब्देनाज्ञाता

त्मपरिग्रहे मानान्तरमाह। असदेवेति। असदेवेदमग्र आसीत्तत्सदासीत्तत्समभवत्तदाण्डं निरवर्तत तन्निरभिद्यतेत्यादिवाक्यादसच्छब्देनाव्यक्तनामरूपं चरमशेषहेतुं प्रक्रम्य तस्मात्पृथिव्याद्युत्पत्तिमुपदिश्य तस्मादेवाऽऽदित्योत्पत्तिरथ यत्तदजायत सोऽसावादित्य इत्युक्ता। अग्निरहस्ये च यदाऽऽदित्योऽस्तमेति वायुं तर्हि प्रविशति वायुं चन्द्रमा वायौ दिशः प्रतिष्ठिता वायोरेवाधि पुनर्जायन्त इति प्राणादादित्योत्पत्तिरुच्यते। प्रकृतेऽपि प्राणाद्वा एष उदेतीति प्राणात्तज्जन्मोक्तम्। न च तस्मिन्विकल्पो वस्तुत्वात्तस्माच्छन्दोगश्रुत्यनुसारेणाऽऽदित्योत्पत्तिहेतुरन्यत्रापि श्रूयमाणोऽज्ञातात्मैवेति प्रत्युक्तौ प्राणशब्देन तदादानमित्यर्थः॥३८०॥

यत एव समुत्पत्तिस्तत्रैव प्रलयोऽपि च॥
मृदो जातस्य कुम्भस्य न लयो वीरणादिषु॥३८१॥

प्राणादित्यादि व्याख्याय प्राणेऽस्तमेतीति व्याचष्टे। यत इति। कुलालादुत्पन्न-

घटस्य मृदि लयवत्परस्मादुत्पन्नस्यापि सूर्यस्य ततोऽन्यत्र लयोपपत्तेरवधारणासिद्धिरिस्याशङ्क्योपादानविषयत्वं नियमस्य मत्वा दृष्टान्तमाह। मृद इति॥३८१॥

वागादिगणधारित्वाद्धर्मे⁵²⁴ वायुव्रतं विदुः॥
चक्रिरे दध्रिरे धर्म धारणं प्रकृतं यतः॥३८२॥

मन्त्रस्य पूर्वार्धं सब्राह्मणं व्याख्याय तमित्यादि व्याख्याति। वागादीति। अध्यात्मं प्राणस्य वागादिजातधारित्ववदधिदैवं वायोरग्न्यादिगणधारित्वात्प्राणस्य वायोश्च व्रतं धर्ममागमिका विदुरिति योजना।करणार्थस्य करोतेर्धारणार्थत्वे प्रकरणं नियामकमाह। धारणमिति॥३८२॥

अद्यापि क्रियते तैस्तत्कर्तारश्चापि तत्सुराः॥
अध्रियन्त यममुर्हि तस्मिन्काले पराजिताः॥
धर्मव्रतं तदेवाद्य बिभ्रत्यग्न्यादयः शुभम्॥३८३॥

स एवेत्यादेरर्थमाह। अद्यापीति। तैर्वागादिभिस्तत्प्राणव्रतं वर्तमाने काले क्रियते भविष्यत्यपि ते तत्कर्तारो देवताश्चाग्न्याद्या वायुव्रतमिदानीमिव कालान्तरेऽपि करिष्यन्तीति योजना। यद्वा एत इत्यादि ब्राह्मणं व्याकरोति। अध्रियन्तेति। अमुर्हीत्यस्य व्याख्यानं तस्मिन्नित्यादि स च कालो मीमांसयाऽवच्छिन्नत्वात्परोक्षतया निर्दिश्यते। शुभमित्यभग्नत्वोक्तिः॥३८३॥

अभग्नं मृत्युना यस्मात्प्राणस्यैव व्रतं ततः॥
एकमेव व्रतं प्राणं चरेदा मरणात्सदा॥३८४॥

तस्मादित्यादेरर्थमाह। अभग्नमिति। प्राणं तत्संबन्धीति यावत्। व्रतानुष्ठानस्य मर्यादां दर्शयति। आ मरणादिति। तत्रापि नैरन्तर्यार्थं सदेत्युक्तम्॥३८४॥

प्राण्यादपान्यात्प्राणात्मा ह्युक्त्यादिष्वपि कर्मसु॥
अन्तर्भावो यतोऽमीषां श्रोत्रादीन्द्रियकर्मणाम्॥३८५॥

प्राण्याच्चेत्यादिवाक्यं व्रतस्वरूपं दर्शयितुमादत्ते। प्राण्यादिति। विदुषस्तथाविधव्यापारकर्तृत्वे प्राणात्मत्वं हेतुमाह। प्राणेति। सर्वप्राणिनां प्राणनादिव्यापारस्य स्वारसिकत्वादिच्छयाऽनुष्ठातुमशक्यत्वात्कथं तत्र विधिरित्याशङ्क्य प्राङ्मुखभुक्तिवाक्यवव्यापारान्तरनिवृत्तिपरत्वाद्वाक्यस्य मैवमित्याह। **उक्त्यादिष्विति।**कथं हित्वा वागादिव्यापारं प्राणव्यापारस्यैवानुष्ठेयत्वं तत्राऽऽह।अन्तर्भाव इति॥३८९॥

प्राणकर्मणि तेनैतदेकमेव व्रतं चरेत्॥३८६॥
प्राणापानात्मकं यस्माद्व्रतं प्राणैककर्तृकम्॥
प्राण्यादपान्याच्च ततो नित्यमा मरणादुधः॥३८७॥

प्राणोपासितुरुपास्यप्राणात्मनस्तद्व्रतमेव कार्यमित्यत्र हेत्वन्तरमाह। प्राणेति। नित्यमिति निरन्तरत्वोक्तिरा मरणादिति मर्यादावचनमिति विभागः। बुधः सर्वेषु वागादिव्यापारेषु प्राणव्यापारदृष्टिस्तदुपासितेति यावत्॥३८६॥३८७॥

प्राणात्मनैव वागादिव्रतान्यपि चरेत्सदा॥
वागाद्यासङ्गवत्तन्मां पाप्मा मा प्रापदासुरः॥३८८॥

इत्येवमभिसंधिः सन्विद्वान्प्राणव्रतं चरेत्॥
प्राणव्रतं चेदारब्धं चिकीर्षेत्तत्समापनम्॥३८९॥

एकमेवेत्यवधृतेर्वागादिव्रतस्य त्यक्तत्वात्तदुक्तिरनर्थिकेत्याशङ्क्यान्तर्भाव इत्यत्रोक्तं स्मारयति। प्राणात्मनेति। वागादीनामुपसर्जनत्वात्प्राणस्य प्रधानत्वादवधारणमित्यर्थः। नेदित्यादेरर्थमाह। वागादीति। वैधर्म्यदृष्टान्तः। मा मामुपासितारमित्यर्थः। यावज्जीवं प्राणव्रतधारणं किमर्थमित्याशङ्क्य यदीत्यादेरर्थमाह। प्राणेति॥३८८॥॥३८९॥

अभ्यस्तेनाऽऽमृतेर्यस्मात्सायुज्यादि समश्नुते⁵²⁵॥
त्र्यन्ना⁵²⁶त्मदेवतायास्तु⁵²⁷ तस्मादेवं विधीयते॥३९०॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं
सप्तान्नब्राह्मणम्॥५॥

तेनेत्यादेरर्थमाह। अभ्यस्तेनेति। सायुज्यादीत्यादिपदं सालोक्यादिसंग्रहार्थम्। अभ्यासतारतम्याच्च फलं विकल्पते। फलवत्त्वात्प्राणोपासकं प्रति तद्व्रते नियमविधिरित्युपसंहरति। तस्मादिति॥३९०॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां शास्त्रप्रकाशिकाख्यायां प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम्॥५॥

________________
अथ षष्ठं ब्राह्मणम्।

तद्धेदमित्यविद्याया उक्तं कार्यमशेषतः।
उक्तार्यस्यैव संक्षेपस्त्रयं वा इत्यथोच्यते॥१॥

ननु सूत्रिताया अविद्यायाः सकार्याया विवृतत्वादविद्याप्रकरणे वक्तव्याभावादध्यायसमाप्तिरेव युक्तेत्याशङ्क्य वृत्तमनूद्य ब्राह्मणान्तरमवतारयति। तद्धेति। अव्याकृतवाक्ये साभासा प्रत्यगविद्या सकार्या सूत्रिता तस्याश्चाथ योऽन्यामित्यत्राऽऽकृष्टाया गतेन संदर्भेण कार्यं प्रपञ्चितं तस्य सहेतोरुपसंहारायोत्तरं ब्राह्मणमित्यर्थः। विस्तरानन्तरं संक्षेपस्यावकाशं दर्शयितुमथेत्युक्तम्। संक्षेपविस्तरौ च सुखप्रतिपत्त्यर्थमिष्टौ॥१॥

अज्ञातैकात्म्यकार्यं तद्यदेतदभिशब्दितम्॥
न तु विध्वस्तसंमोहप्रत्यङ्मात्रसतत्त्वगम्॥२॥

किमर्थं पुनरयमुपसंहारो गतत्वादित्याशङ्क्य विज्ञातादिवाक्ये सफलोपसंहारस्येतो निष्कृष्योक्तेरिदानीमुपसंहारावसरे तत्फलं वक्तुं भूमिकां करोति। अज्ञातेति। यदज्ञातमैकात्म्यं तस्य तत्कार्यं यज्जगदधस्तादुक्तं तत्त्वज्ञानासंस्पर्शिवस्तुकार्यत्वेन तन्निर्देष्टुंशक्यं तस्य कूटस्थस्य स्वतस्तद्धेतुत्वासिद्धेरित्यर्थः॥२॥

एवमुक्ते विरक्तोऽस्मान्मुमुक्षुः श्रद्धयाऽन्विनः॥
ब्रह्मज्ञानेऽधिकारी स्यात्कथं नामेति भण्यते॥३॥

उपसंहारफलं स्फोरयति। एवमिति। त्र्यात्मकं जगदाविद्यमित्येवं सिद्धे सत्यस्माद्विरक्तो मुमुक्षुस्तद्धेतुं श्रद्धयाऽनुसंधानो ब्रह्मधीहेतौ श्रवणादौ संन्यासपूर्वके कथमधिकुर्यादिति यतः श्रुतिरालोचयतेऽतोऽयमुपसंहारः क्रियते तयेत्यर्थः॥३॥

अविद्योत्थपुमर्थेभ्यो विमुखीभूतमानसः॥
आत्मतत्त्वविजिज्ञासुस्तद्व्यावृत्तो⁵²⁸ भवेन्नरः॥४॥

अविरक्तोऽपि कुतूहलधिया तत्राधिकारी स्यात्कृतं विरक्त्येत्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। अज्ञानकृतस्वर्गादिभ्यः साध्येभ्यो व्यावृत्तधीस्तद्धेतुभ्यश्च निवृत्तमनाः सन्नात्मविविदिषुर्भवति तत्कथमविरक्तस्य विद्याधिकारितेत्यर्थः॥४॥

बाह्यार्थबद्धधिषणः प्रत्यग्याथात्म्यवित्तये॥
नालं विरोधात्पुरुषः पराञ्चीत्यागमोक्तितः॥५॥

तस्य विद्यायामसामर्थ्ये हेतुमाह। बाह्येति। विरोधादित्यनात्मासङ्गस्याऽऽत्मवेदनस्य चान्योन्यप्रत्यनीकत्वादित्यर्थः। अनात्मप्रमाणमप्यात्मानमाश्रयत्वेन प्रत्याययिष्य

त्यतो न तद्धियोर्विरोधितेत्याशङ्क्याऽऽह। पराञ्चीति। न हि विषयधीराश्रयत्वेनाऽऽत्मानमावेदयितुमलं तस्या विषयमात्रावसायित्वादतो विरोधस्तद्धियोरित्यर्थः॥१॥

अविद्यामात्रहेतुत्वं न त्वैकात्म्यानुसारिता॥
यथोक्तवस्तुनः कस्मादित्येतत्प्रतिपाद्यते॥६॥

सर्वस्य जगतोऽविद्यात्मकत्रयमात्रत्वे वैराग्यादिसिद्धिर्न च तदद्यापि सिद्धमिति चोदयति। अविद्येति। षष्ठी सप्तान्नात्मकजगद्विषया। तत्रोत्तरत्वेन त्रयमित्याद्यवतारयति। एतदिति॥६॥

अज्ञातादात्मनः साक्षादभिव्यक्तिः पुरोदिता॥
अहेतुफलरूपस्य नामरूपक्रियात्मभिः॥७॥

तव्द्याख्यातुमुत्तरं स्मारयति। अज्ञातादिति। हेतुफलभावरहितः प्रत्यगात्मैव रूपं

यस्य तस्य जगतो वा तद्भावशून्यस्याऽऽत्मनो वा नामाद्यात्मना स्पष्टा व्यक्तिरात्मनोऽज्ञातादुक्ता तद्धेत्यादावित्यर्थः॥७॥

नामाद्यात्मकतैवास्य ब्रह्मादेः स्थावरावधेः॥
न तु वस्त्वन्तरं तत्स्याद्यथा तदिह वर्ण्यते॥८॥

त्रयमित्यादेस्तात्पर्यं संगृह्णाति। नामादीति। कथं प्रतिज्ञामात्राद्यथोक्तवस्तुसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। इहेति प्रकृतब्राह्मणग्रहणम्॥८॥

कारणत्वसमानत्वस्वात्मलाभत्वहेतुभिः॥
नामाद्यात्मकतैतस्य⁵²⁹ प्रपञ्चस्य प्रसाध्यते॥९॥

केन हेतुना जगतो नामाद्यात्मत्वमुच्यते तत्राऽऽह। कारणत्वेति॥९॥

अनेकभेदसंभिन्नं यदेतद्व्याकृतं जगत्॥
नामरूपक्रियातत्त्वमेतत्सर्वंप्रतीयताम्⁵³⁰॥१०॥

तात्पर्यमुक्त्वा त्रयमित्याद्यक्षराणि व्याकरोति। अनेकेति॥१०॥

त्रयं वा इदमित्येवं प्रतिज्ञार्थमिदं वचः॥
हेतूक्तिरुत्तरो ग्रन्थस्तेषामित्यादिनोच्यते॥११॥

अस्यैवार्थस्य तेषां नाम्नामित्यादिनाऽपि वक्ष्यमाणत्वात्पुनरुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। त्रयमिति। इदं वचस्त्रयमित्यादि सर्वं जगन्नामाद्यात्मकमित्येतस्य प्रतिज्ञार्थं यस्तूत्तरो ग्रन्थस्तेषामित्यादिस्तेन प्रतिज्ञातेऽर्थे हेतूक्तिरिति योजना। अथवा तेषामित्यादिना रूपेण योऽसावुत्तरो ग्रन्थः स प्रतिज्ञातेऽर्थे हेतूक्तिरिति योजना॥११॥

वागित्यनेन शब्देन नादमात्रं विवक्ष्यते॥

अपजुहूषितत्वात्तु नादोत्थस्य विकारतः॥१२॥

तेषां नाम्नामित्यादौ वाक्पदार्थमाह। वागित्यनेनेति। तेन शब्दविशेषाग्रहे हेतुमाह। अपजुहूषितत्वादिति॥१२॥

एषां नामविकाराणामुक्थं नादस्तदुत्थितेः॥
सर्वनाम्नामतो नाद उक्थमित्यभिधीयते॥१३॥

एतदेषामुक्थमित्यस्यार्थमाह। एषामिति। सर्वे नामविशेषास्तन्मात्रात्तत्त्वतो न भिद्यन्ते तत्कार्यत्वाद्यद्यत्कार्यं तत्ततो न तत्त्वतो भिद्यते यथा मृदो घट इत्यनुमानं निगमयति। अत इति॥१३॥

तथा सामान्यतो वाचो विशेषाणां तदात्मता॥
न हि निष्कृष्य सामान्याद्विशेषः कश्चिदीक्ष्यते॥१४॥

एतदेषां सामेत्यादेरर्थमाह। तथेति। कारणत्वाद्वाचस्तद्विशेषाणां कार्याणां तादा-

त्म्यवदित्यर्थः। वाचः सामान्यत्वेऽपि कुतो विशेषाणां तदात्मतेत्याशङ्क्य व्याप्तिमाह। न हीति। सर्वे नामविशेषास्तत्सामान्ये कल्पिताः प्रत्येकं तदनुविद्धत्वाद्रज्ज्विदमंशानुविद्धसर्पादिवदित्यर्थः॥१४॥

आत्मत्वाच्च तथा वाचो नाऽऽत्मीयोऽन्योऽवशिष्यते॥
कार्स्येनैवाभिसंबन्धादात्मीयस्येह वस्तुनः॥१५॥

एतदेषां ब्रह्मेत्यादेरर्थमाह। आत्मत्वाश्चेति। तथेति कारणत्वात्सामान्यत्वाच्च वाचस्तद्विशेषाणां तादात्म्यवदित्यर्थः। तस्यास्ताद्विशेषेषुस्वरूपलाभहेतुत्वात्तदन्यो वाग्विशेषो नेत्येतदेव साधयति। कार्त्स्न्येनेति। इहेति घटाद्यात्मभूतमृदादिग्रहणम्। सर्व नाम तत्सामान्यात्पृथङ्न वस्तुतोऽस्ति तेनाऽऽत्मवत्त्वाद्यद्येनाऽऽत्मवन्न तत्ततोऽन्यद्वस्तुतोऽस्ति यथा मृदाऽऽत्मवान्घटो न वस्तुतो ततोऽन्योऽस्तीति भावः॥१५॥

कार्यकारणगो भेदः प्राप्तो लोके य ईक्ष्यते॥
अविचारितसंसिद्धः सोऽयं श्रुत्या निषिध्यते॥१६॥

उक्तानुमानेष्वध्यक्षविरोधमाशङ्क्याऽऽह। कार्येति। सामान्यविशेषयोरात्मात्मीययोश्चेति द्रष्टव्यम्। एतदेषामुक्थमित्यादिश्रुत्या भेदस्य निषेधे हेतुमाह। अविचारितेति। अन्योन्याश्रयादिदोषात्कल्पितो भेदः श्रौतनिषेधयोग्योऽध्यक्षविषयोऽतस्तात्त्विकभेदनिषेधकानुमानेषु न तद्विरोधोऽस्तीत्यर्थः॥१६॥

एवं सति प्रमाणत्वमपूर्वार्थावबोधनात्॥
अन्यथाऽतोऽनुवादः स्याच्छ्रुतेर्ज्ञातार्थबोधनात्॥१७॥

अथेयं श्रुतिरभेदं बोधयति न भेदं निषेधयत्युभयार्थत्वे वाक्यभेदादतो भेदाभेदपरतेत्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। निषेधपरत्वे श्रुतेरज्ञातभेदाभावावबोधित्वात्प्रामाण्यसिद्धिरित्यर्थः। भेदाभेदबोधित्वे दोषमाह। अन्यथेति। भेदस्य लोकवादिसिद्धत्वादभेदस्य च सुवर्ण कुण्डलमित्यादिसामानाधिकरण्यधीदृष्टत्वाद्भेदाभेदवादिश्रुतेर्ज्ञातार्थत्वेनानुवादित्वादप्रामाण्यमित्यर्थः॥१७॥

चक्षुषो विषयश्चक्षुः शब्देनेहाभिधीयते॥
रूपाणामिति संबन्धाद्रूपात्मत्वात्तथैव च॥१८॥

अथ रूपाणामित्यत्र चक्षुःशब्दार्थमाह। चक्षुष इति। तत्र हेतू रूपाणामिति। रूपाणां चक्षुरुक्थमित्यत्र रूपविशेषाणां कार्यत्वं चक्षुषः कारणत्वमिति संबन्धदृष्टे रूपसामान्यं चक्षुर्युक्तं प्रसिद्धाच्चक्षुषो रूपविशेषानुत्पत्ते रूपसामान्याच्च तद्विशेषोत्पत्तेरिष्टत्वादित्यर्थः। तत्रैव हेत्वन्तरमाह। रूपेति। चक्षुषो रूपमात्रतेजोविकारत्वेन रूपात्मत्वाच्च चक्षुःशब्देन रूपसामान्यग्रहणमित्यर्थः॥१८॥

यद्यद्धि रूप्यते किंचिच्छब्दस्पर्शादिकं धिया
तत्तद्रूपमिति ज्ञेयं तैजसत्वाविशेषतः॥१९॥

तस्य रूपात्मत्वं साधयति। यद्यद्धीति। बुद्ध्या रूप्यमाणेऽर्थे रूपशब्दप्रवृत्तेरौचित्यद्योतनार्थो हिशब्दः। रूप्यमाणकार्यमात्रस्य रूपस्वे हेतुमाह। तैजसत्वेति। कार्यमात्रस्य तैनसत्वाविशेषात्तस्य च रूपात्मत्वस्वीकारादित्यर्थः॥१९॥

त्वाष्ट्रमेव हि सर्वत्र तेजो रूपादिलक्षणम्॥
तस्माद्विषयसामान्यं चक्षुः शब्देन भण्यते॥२०॥

कथं तन्मात्रस्य तैजसत्वं तदाह। त्वाष्ट्रमिति। सर्व हि कार्यं सावित्रेण तेजसा पच्यमानमात्मानं लभते तथाच तदेव तदित्यर्थः। चक्षुषस्तैजसत्वेन रूपात्मत्वमुक्त्वा फलितमाह। तस्मादिति॥२०॥

हेतुतज्जाविभागेन कार्यकारणहेतुतः॥
वाचारम्भणशास्त्राच्च विकारानृततोच्यते॥२१॥

रूपविशेषाणां तत्सामान्यस्य च कार्यकारणत्ववादिश्रुतेस्तात्पर्यमाह। हेत्विति। कार्यकारणयोरविभागस्य मृद्धटादौ दृष्टत्वात्प्रकृते च तद्भावहेतोस्तादात्म्यदृष्टेर्वाचारम्भणं विकार इति च कार्यानृतत्वोक्ते रूपसामान्यं विना न तद्विशेषा वस्तुतः सन्तीत्यर्थः॥२१॥

अन्तर्भावश्च सामान्ये विशेषाणामथोच्यते॥
सामान्यमेतत्सर्वेषां विशेषाणां समं हि तैः॥२२॥

उक्थवाक्यमित्थं व्याख्यायैतदेषां सामेत्यस्यार्थमाह। अन्तर्भावश्चेति। हेत्वन्तरार्थोऽथशब्दः। एतद्धीत्यादेरर्थमाह। सामान्यमिति। रूपमात्रस्य तद्विशेषेषु सामान्यत्वं साधयति। समं हीति॥२२॥

न विशेषो न सामान्यं भेदतोऽभेदतोऽस्ति नः॥
तथा रूपविशेषाणां रूपमात्रात्मकत्वतः॥
स्रग्वत्सर्पादिकान्यद्वद्रूपं सर्वं विभर्ति हि॥२३॥

रूपसामान्ये तद्विशेषाणामन्तर्भावं वदता सामान्यविशेषभावस्य वास्तवत्वमिष्टमन्यथा तद्भावस्यैवायोगात्तथा चापराद्धान्तः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। निःसामान्यविशेषं वस्तु वदतामस्माकं न सामान्याद्भेदाभेदाभ्यां विशेषोऽस्ति नापि सामान्यं विशेषात्ताभ्यां संभवति भेदसंबन्धयोर्दुर्वचत्वादभेदे वाऽन्यतरपरिशेषादतः सामान्यविशेषत्वं कल्पितं तच्चाकल्पित⁵³¹वद्व्यवहाराङ्गमित्यर्थः। एतदेषां ब्रह्मेत्यस्यार्थमाह। तथेति। यथा सर्पादीनां

स्रब्यात्रत्वं तथा रूपविशेषाणां रूपमात्रस्वभावत्वान्न ततो भेदेन ते

वस्तुतः सन्तीत्यर्थः। एतद्धीत्यादेरर्थमाह। सर्पादिकानिति। यथा स्त्रगधिष्ठानं सर्पादीन्बिभर्ति तथा रूपसामान्यं स्वविशेषमात्मत्वेन धारयत्यतो न तद्विशेषस्तन्मात्रात्पृथगस्तीत्यर्थः॥२३॥

उक्तं समासतस्तावदेकत्वं नामरूपयोः॥
कर्मणोऽपि तथैकत्वमधुना प्रतिपाद्यते॥२४॥

अथ कर्मणामित्यादि वृत्तमनूद्यावतारयति। उक्तमिति। नामविशेषाणां नाममात्रेण रूपविशेषाणां च तन्मात्रेणैक्यं संक्षिप्योक्तं तथैव कर्मविशेषाणां तन्मात्रेणैक्यमुच्यतेऽनन्तरेणेत्यर्थः॥२४॥

वाक्चक्षुःशब्दतो यद्वगृह्यते विषयस्तयोः॥
आत्मनो विषयस्तद्वदात्मशब्देन गृह्यते॥२५॥

कथमात्मा कर्मणामुक्थमिति विशेषतो व्यपदिश्यते तस्य सर्वोपादानत्वादित्याशङ्क्याऽऽत्मशब्दार्थमाह। वागिति॥२९॥

सर्वेन्द्रियपरिस्पन्दो व्यज्यते नः शरीरके॥
शरीरविषयस्तस्मादात्मेत्यत्राभिधीयते॥२६॥

कथमात्मशब्दितदेहनिर्वर्त्यकर्ममात्रमत्राऽऽत्मेत्याशङ्क्याऽऽह। सर्वेन्द्रियेति। शरीरविषयस्तज्जन्यपरिस्पन्द इति यावत्। सप्तम्या प्रकृतमुक्थवाक्यमुक्तम्॥२६॥

आत्मैव त्वस्य कर्मेति तथैवाभिहितं पुरा॥
अतोऽत्र कर्मसामान्यं गृह्यते देहसंश्रितम्॥२७॥

आत्मशब्देन तद्ग्रहे हेत्वन्तरमाह। आत्मैवेति। अज्ञस्य बाह्यजायाद्यापादयितुमशक्तस्य शरीरमेव कर्मेत्युक्तं पूर्वब्राह्मणे। कथमेतावताऽत्राऽऽत्मशब्देन कर्मसामान्यग्रह

इत्याशङ्क्याऽऽह। अतोऽत्रेति। देहस्याऽऽत्मशब्दत्वमतः शब्दार्थः। अत्राऽऽत्मशब्देन कर्मसामान्यग्रहे तात्स्थ्यादित्यादिभाप्यस्थं हेतुमाह। देहेति॥२७॥

नाम रूपं तथा कर्म यदेतत्त्रयमीरितम्॥
एकमेव भवत्येतत्त्रयं सद्देहमात्रकम्॥२८॥

तदेतत्त्रयमित्यादेरर्थमाह। नामेति॥२८॥

विकर्तृत्वेन कर्मात्र नामरूपात्मनोर्भवेत्॥
कर्मणः साधनत्वेन नामरूपे व्यवस्थिते॥२९॥

तच्चेद्देहमात्रं केन रूपेण देहे नामादीनां स्थितिरित्याशङ्क्याऽऽह। विकर्तृत्वेनेति। अत्रेति देहोक्तिः। नामादीनां मिथोहेतुफलत्वेनात्र स्थितिरित्यर्थः॥२९॥

रूपमेव प्रतिष्ठा स्यात्सर्वदा नामकर्मणोः॥
न हि रूपमनाश्रित्य विद्येते नामकर्मणी॥३०॥

इतरेतराश्रयमितिविशेषणतात्पर्यं वदन्नामकर्माश्रयत्वं रूपस्योपन्यस्यति। रूपमिति। सर्वदेति दैहिकयोर्द्वयोः सत्त्वावच्छिन्नकालोक्तिः। तत्र युक्तिमाह। न हीति। तयोरस्वातन्त्र्यादित्यर्थः॥३०॥

प्राण एव प्रतिष्ठैवं सदा स्यान्नामरूपयोः॥
प्राणैकात्म्याश्रयाद्यस्मादात्मलाभः सदा तयोः॥३१॥

प्राणस्य नामरूपाश्रयत्वमाह। प्राण इति। एवं रूपस्य नामकर्माश्रयत्ववदित्यर्थः। सदाशब्दस्तु पूर्ववत्। तस्य क्रियासामान्यात्मनेतरेतराश्रयत्वे हेतुमाह। प्राणेति। नामरूपयोर्देहस्थयोः सत्त्वं सदा प्राणाधीनमिति प्राणस्य तदाश्रयत्वोक्तिरित्यर्थः॥३१॥

तद्वद्वागाश्रयत्वं च तयोः स्याद्रूपकर्मणोः॥
वाचा प्रकाश्यमाने ते प्रयुज्येते यतः सदा॥३२॥

नाम्नो रूपाद्याश्रयत्वमाह। तद्वदिति। रूपस्य कर्मणश्च प्रत्येकमितरेतराश्रयत्ववदित्यर्थः। वाक्शब्दस्य नाममात्रस्य रूपाद्याश्रयत्वे हेतुमाह। वाचेति। न हि रूपस्य कर्मणश्चाप्रकाशितस्य क्वचिद्विनियोगस्तेन प्रकाश्ययोस्तयोर्युक्तं प्रकाशकाश्रयत्वमित्यर्थः॥३२॥

आश्रयाश्रयिभावेन नामरूपक्रियात्मनाम्॥
एकार्थानां सतां तेषां संहतिः स्याच्छरीरके॥३३॥

अन्योन्याश्रयत्वेन नामादीनां देहे स्थितिमुक्त्वा संहतमित्यादिभाष्यार्थमाह। आश्रयेति। एकार्थानामेकस्य भोक्तुः सुखदुःखप्रदत्वेनैकशरीरारम्भकत्वेनावस्थितानामित्यर्थः।

सर्वत्र शरीरसामान्याधिकृतस्य कप्रत्ययस्य कुत्सितत्वमित्यर्थः॥३३॥

एकः सन्नेष⁵³² आत्माऽपि त्रयमेतत्प्रपद्यते॥
नामरूपक्रियाभिन्नो देहोऽयं गृह्यते यतः॥३४॥

नामादित्रयस्य देहमात्रत्वे कथं व्यवहारासांकर्यमित्याशङ्क्याऽऽत्मो एकः सन्नित्यादेरर्थमाह। एकः सन्निति। एकस्यैव देहस्य कुतस्त्रिरूपत्वमत आह। नामेति॥३४॥

एतन्मयोऽयमात्मेति तथा पूर्वं प्रपञ्चितम्॥
एतावव्द्याकृतं सर्वं यदेतत्संहतं त्रिभिः॥३५॥

देहस्य त्रयात्मत्वं न परं प्रत्यक्षं वाक्यीयमपीत्याह। एतन्मय इति। तथेति देहस्य यथोक्तनामरूपकर्मसंभिन्नत्वानुरोधेनेति यावत्। कार्याणां कारणानां च भूयस्त्वात्त्रयोक्तिमात्रेण सर्वानुक्तेरुपसंहारस्य सर्वसंग्राहकत्वासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। एतावदिति॥३५॥

तदेतत्खलु वैराजं नामरूपक्रियात्मकम्॥
नामरूपात्मसत्त्येन च्छन्नं प्राणामृतं तु तत्॥३६॥

तदेतदिति व्याकुर्वन्संहतिरूपं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धमित्याह। तदिति। अमृतमित्यादेरर्थमाह। नामेति। वैराजेन शरीरेण सत्त्यशब्दितेन सौत्रं शरीरममृतमावृत्तमित्यर्थः॥३६॥

प्राणशब्देन लिङ्गात्मा भण्यते करणात्मकः॥
पिण्डस्य मरणे नैतन्म्रियतेऽतोऽमृतं मतम्॥३७॥

प्राणो वा अमृतमित्यस्यार्थमाह। प्राणेति। तस्य कथममृतत्वं तदाह। पिण्डस्येति॥३७॥

पृथिव्यबग्निभूतानि सत्संज्ञान्यत्र लक्षयेत्॥
त्यत्संज्ञके तु विज्ञेये वाय्वाकाशे महात्मभिः॥३८॥

नामरूपे सत्त्यमित्यत्र सत्त्यशब्दस्यावयवार्थमाह। पृथिवीति। अत्र पञ्चसु स्थूलभूतेष्विति यावत्। महात्मभिर्महत्यात्मन्यनवच्छिन्ने चेतो धारयितुमिच्छद्भिरुपायत्वेनेति शेषः॥३८॥

सच्च त्यच्चेति तत्सत्त्यं पञ्चभूतात्मकं विदुः॥
करणायतनं स्थूलं वैराजं यत्प्रचक्षते॥३९॥

तस्य समुदायार्थमाह। सच्चेति। पञ्चीकृतपञ्चभूतात्मकं तत्कार्यं च सर्वं सच्च त्यच्चेति व्युत्पत्तेः सत्त्यं वैराजं शरीरं कार्यमपञ्चीकृतपञ्चभूततत्कार्यात्मककरणरूपसप्तदशकलिङ्गस्य सूत्राख्यस्याऽऽयतनं विदुर्ब्रह्मविदस्तदेतदागमज्ञानामेवाभिज्ञास्पदमित्यर्थः॥३९॥

अस्याप्यन्तर्गतः प्राणो विज्ञानात्मेति यं विदुः॥
आ संसारात्स्थितः स्थास्नुः परिणामात्मकः सदा॥४०॥

क्रियात्मकस्तु प्राण इत्यादिभाष्येण करणयाथात्म्यं कथयति। अस्यापीति। तर्हि ज्ञानरूपः परात्मैव प्राण इति नेत्याह। आ संसारादिति। उपाधितद्वतोरेकत्वं गृहीत्वा विज्ञानात्मेत्युक्तम्। तर्हि क्रियात्मनस्तस्य कथं यावद्बन्धभावित्वेनामृतत्वं तत्राऽऽह। स्थास्नुरिति। क्रियाशक्तिप्रधानस्य तस्य सापेक्षममृतत्वमित्यर्थः। निरपेक्षं तद्वारयति। परिणामेति॥४०॥

यथाकर्म यथाज्ञानमुपादत्ते शरीरकम्॥
प्लुष्यादिना समोऽतोऽयं श्रुतावप्यभिधीयते॥४१॥

स्थूलदेहे गच्छत्यपि स्वयं नापगच्छति चेत्कथमस्य पुनः स्थूलदेहग्रहस्तत्राऽऽह। यथेति। तत्र समः प्लुषिणेत्यादिश्रुतिं प्रमाणयति। प्लुष्यादिनेति। स्थूलशरीरवत्प्रा-

णस्य विनाशाभावोऽतःशब्दार्थः। न केवलमत्रैव प्राणस्यामृतत्वमुच्यते किंतु पूर्वत्रापीत्यपेरर्थः॥४१॥

उपात्ताशेषभूतोऽयं यथोक्तोपात्त⁵³³देवतः॥
कृत्स्नाविद्योत्थमानी च प्रत्यगज्ञानकारणात्॥४२॥

सर्वं जगद्देहद्वयात्मनोपसंहरन्त्याः श्रुतेरभिप्रायमत्रापि प्रकटयति। उपात्तेति। देहद्वयगताभिमानद्वयवत्त्वे हेतुमाह। कृत्स्नेति॥४२॥

हैरण्यगर्भे तत्त्वज्ञो वैराजे च शरीरके॥
आबद्धात्माभिमानोऽयं गार्ग्योऽविद्यासमन्वितः॥४३॥

कृत्स्नसंसारमान्येष सर्वोऽस्मीति व्यवस्थितः॥
ब्रह्मोपदेशविषयः श्रुत्यैवोत्थाप्यते जडः॥४४॥

तदेव स्फुटयति। हैरण्यगर्भ इति। अज्ञानाद्देहद्वयाभिमानी दोषदृष्ट्या ततो विरक्तो विद्याधिकारीति वक्तुमुपसंहारश्रुतिरिति भावः। तत्राजातशत्रुब्राह्मणं गमकमाह। गार्ग्य इत्यादिना। वैराग्यहेतुना विवेकेन सहितस्य बालाकेरविद्यावत्त्वं कथमित्याशङ्क्याऽऽह। जड इति। तत्रापरोक्षराहित्यादित्यर्थः॥४३॥४४॥

नामरूपाभिमानाभ्यां मर्त्याभ्याममृतः स्वयम्॥
प्राणः करणसंघातश्छन्नः संवेष्टितः सदा॥४५॥

उपसंहारश्रुतेस्तात्पर्यमुपसंत्हृत्य ताभ्यामित्यादि व्याचष्ठे। नामेति। सूक्ष्मं शरीरमनात्माऽपि स्थूलदेहच्छन्नत्वाद्दुर्ज्ञानं तेनापि च्छन्नं प्रत्यग्वस्तु सुतरामिति तज्ज्ञानेऽवहितैर्भाव्यमिति भावः॥४५॥

संप्रदायविदस्त्वत्र नानात्वैकत्ववादिनः॥
भिन्नाभिन्नात्मकं ब्रह्म नामरूपादिवज्जगुः॥४६॥

तदेतत्रयमित्यादौ स्वव्याख्यानमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चव्याख्यानमुत्थापयति। संप्रदायेति। विशेषणमुपहासार्थम्। पूर्वोक्तव्याख्यानव्यावृत्त्यर्थस्तुशब्दः। नामादित्रयमत्रेत्युक्तम्। वदन्तु ते नामादित्रयस्य भिन्नाभिन्नत्वं ब्रह्मणस्तु किं जातं तदाह। भिन्नेति। नामरूपकर्मणां भिन्नाभिन्नत्वं ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वसिद्धये दृष्टान्तत्वेनोच्यते तथा च कुतो ब्रह्मैकरस्यमित्यर्थः॥४६॥

त्रयं सदेकमेव स्यादेकं सत्तद्यथा त्रयम्॥
अनेनैवानुमानेन विद्याद्ब्रह्मापि तादृशम्॥४७॥

तत्र दृष्टान्तं स्पष्टयति। त्रयमिति। दार्ष्टान्तिकं स्फुटयति। अनेनेति। दृष्टान्ते-

नेति यावत्। विमतं भिन्नाभिन्नं वस्तुत्वान्नामादिवदित्याह। **अनुमानेनेति।**उक्तं चानेन चैकत्वनानात्वदर्शनेन परमेकत्वनानात्वमनुमातव्यमिति॥४७॥

दृगादिशक्त्यनेकत्वेऽप्येकमेव परं विदुः॥
शक्तिशक्तिमतोरैक्यादद्वैतमिति भण्यते॥४८॥

ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वानुमानस्य तदैक्यागमविरोधमाशङ्क्याऽऽह। दृगादीति। तच्छक्तीनामवान्तरभेदेऽप्येकत्वाद्भिन्नाभिन्नस्य ब्रह्मणस्तदैक्यश्रुतिरविरुद्धेत्यर्थः। तथाऽप्यनुमाने द्वैताभावश्रुतिविरोध इत्याशङ्क्याऽऽह। शक्तीति। केवलद्वैतनिषेधार्था सेति भावः॥४८॥

सास्नादिषु यथा गोत्वमभेदेन व्यवस्थिम्॥
मिथः सास्नादयो भिन्ना गोत्वाभिन्नास्तथाऽपि ते॥४९॥

तथाऽपि भिन्नमभिन्नमिति मिथोव्याघाताख्यतर्कविरुद्धमनुमानमित्याशङ्क्याऽऽह। सास्नादिष्विति। यथा खण्डादिषु गोत्वमनुवृत्तं ते च मिथो व्यावृत्ता न च तत एव तेषां गोत्वादपि व्यावृत्तिः खण्डो गौरित्याद्यभेदबुद्धेः सर्वे भावा ह्येकत्वानेकत्वव्यवस्थया⁵³⁴ऽवस्थिता गृह्यन्त इत्युक्तेरित्यर्थः॥४९॥

भिन्नाभिन्नात्मता यद्वत्स्थूलेष्वर्थेषु दृश्यते॥
सूक्ष्मेष्वपि तथा विद्यादनुमानबलाद्बुधः॥५०॥

दृष्टान्तमनूद्य दार्ष्टान्तिकमाह। भिन्नेति। स्थूलेषु गवादिष्वित्येतत्। सूक्ष्मेषु दृगादिष्वित्यर्थः। बुधोऽनुमानप्रक्रियाकुशलो विवक्षितः॥५०॥

परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते⁵³⁵॥

भिन्नाभिन्नात्मकं तस्मात्सर्वं वस्त्विति निश्चयः॥५१॥

विमतं भिन्नाभिन्नं वस्तुत्वाद्गवादिवदित्ययुक्तं, विमतं न भिन्नाभिन्नं निःसामान्यत्वादन्त्यविशेषवदित्यनुमानादित्याशङ्क्याऽऽह। परेति। सामान्यादन्यत्वं हेतुश्चेत्खण्डादौ व्यभिचारोऽसामान्यवत्त्वं चेद्गोत्वादौ व्यभिचारो न चात्र दृष्टान्तोऽस्त्यन्त्यविशेषाणामप्रमाणत्वादिति भावः। अनुमानस्य निर्दोषत्वे तत्फलमुपसंहरति। भिन्नेति। सर्वं वस्तु दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभूतमित्यर्थः॥५१॥

अनुमानैकसिद्धत्वाद्भिन्नाभिन्नात्मवस्तुनः॥
आगमेनात्र किं कार्यं लिङ्गसिद्धानुवादिना॥५२॥

अनुमानाद्वा यथोक्तब्रह्मधीरागमाद्वेति विकल्प्याऽऽद्ये ब्रह्मणि वेदप्रामाण्यासिद्धिरिति दूषयति। अनुमानेति॥५२॥

न चाऽऽगमस्य तात्पर्यमेवंभूतेऽस्ति वस्तुनि॥
अस्थूलं नेति नेतीति ज्ञाताज्ञातहुतेस्तथा॥५३॥

द्वितीयं निरस्यति। न चेति। न हि नानारसे ब्रह्मणि वेदस्य तात्पर्यं तद्धेतुषद्ध्विधलिङ्गानामन्यतमस्य तत्रानवगमादित्यर्थः। न केवलमागमस्यानेकरसे न तात्पर्यं प्रत्युतैकरसेऽर्थे तदस्तीत्याह। अस्थूलमिति। तथेत्यनेकरसे वस्तुनि नास्ति तात्पर्यमागमस्येत्यनुकृष्यते॥५३॥

विशेषात्मनिषेधाय तथा सामान्यरूपिणः
क्षुरविश्वंभरौ श्रुत्या दृष्टान्तौ प्रतिपादितौ॥५४॥

प्रवेशवाक्यवशादपि ब्रह्मैकरस्यमित्याह। विशेषेति। तथाशब्दो निषेधानुकर्षणार्थः। सामान्यविशेषाभ्यां ब्रह्मणो देहे प्रवेशं वक्तुं दृष्टान्तावुक्तौ। न चैवं ब्रह्मणो द्विरूपत्वं मिथोविरोधात्तदतिरिक्तस्वरूपाभावेऽपर्यवसानादतो निःसामान्यविशेषमेकरसं ब्रह्मेत्यर्थः॥५४॥

अन्त्या विशेषा दृष्टान्तः परपक्षेऽपि विद्यते
त्वत्पक्ष एव दृष्टान्तो यथा नास्ति तथोच्यते॥५५॥

यत्तु परपक्षे दृष्टान्तो नेति तत्राऽऽह। अन्त्या इति। वादिनां प्रामाणिकत्वेन सिद्धतया तेषां दृष्टान्तत्वं सिद्धं न निःसामान्यत्वानिरुक्तिः सामान्यवदन्योन्याभाववतः सामान्यत्वानधिकरणत्वस्य तत्त्वादिति भावः। निर्विशेषं ब्रह्मेति स्वपक्षे दृष्टान्तमुक्त्वा परपक्षे तदभावादात्मीयो बाणः स्वात्मानमेव प्रहरतीति न्यायप्राप्तिमाह। त्वत्पक्ष इति॥५५॥

निःसामान्या विशेषाः स्युर्गोता⁵³⁶ तेभ्यो न चेद्धिरुक्॥
अथ व्यावर्तते तेभ्यो गोत्वं ते खण्डवद्भवेत्॥५६॥

सास्नादिषु यथा गोत्वमित्यत्र मत्पक्षे दृष्टान्तो दर्शित इत्याशङ्क्य विशेषेभ्यो गोत्वमभिन्नं भिन्नं भिन्नाभिन्नं वेति विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह। निःसामान्या इति। गोत्वस्य विशेषमात्रत्वे निःसामान्यास्ते स्युस्तथाच विशेषा एव ते न भवेयुरुत्तरत्रिकान्यनिः सामान्यभावानिष्टेरित्यर्थः।द्वितीयमनूद्य दूषयति। अथेति। तस्य तेम्यो भेदे विशेषत्वापतेर्न सामान्यं न विशेषाः सिध्येयुरित्यर्थः॥१६॥

व्यावृत्तं यदि भिन्नेभ्यस्त्वयाऽभिन्नगिरोच्यते॥
व्यावृत्तं न विशेषश्चेत्यहो विद्याविचेष्टितम्॥५७॥

तृतीये किमभिन्नशब्देन तेभ्यो व्यावृत्तमव्यावृत्तं वोक्तमिति विकल्प्याऽऽद्यमनुवदति।

व्यावृत्तमिति। तदा सामान्यस्यापि विशेषत्वात्तद्भावहानिरिति सोपहासमाह। व्यावृत्तमिति। विद्याविचेष्टितं पाण्डित्यमिति यावत्॥५७॥

अव्यावृत्तं विशेषेभ्यस्त्वथ सामान्यमुच्यते॥
सामान्यस्य विशेषत्वाद्विशेषा एव केवलाः॥५८॥

कल्पान्तरमाह। अव्यावृत्तमिति। तदाऽपि सामान्यविशेषभावासिद्धिरित्याह। सामान्यस्येति॥५८॥

न ह्यभिन्नधिया गोत्वं विशेषेषु प्रतीयते॥
विशेषमात्रनिष्ठत्वाद्भिन्नाभिन्नं किमुच्यते॥५९॥

विशेषाणां न कैवल्यमनुगतबुद्ध्या गोत्वस्यापि तेषु दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। न हीति। अनुवृत्तधियस्तर्हि निर्विषयत्वं नेत्याह। विशेषेति। अन्त्यविशेषेष्वनुवृत्तधीवत्खण्डादिष्वपि सा तन्मात्रविषयेति कुतोऽनालम्बनेत्यर्थः। सामान्यविशेषभावदूषणफलमाह। भिन्नेति॥१९॥

अभेदः किं तयोर्योगः किं बैकात्म्यमभिन्नता॥
नाभेदो मेषयोर्योगे यथा भिन्नौ तथा युतौ॥६०॥

सामान्यविशेषत्वनिरासेन भिन्नाभिन्नत्वं निरस्य तद्भावेऽपि तौ भिन्नाभिन्नावित्यत्राभिन्नशब्दार्थस्य दुर्ज्ञानत्वार्थं विकल्पयति। अभेद इति। तयोः सामान्यविशेषयोरिति यावत्। संबन्धो नाभेदव्यवहारविषयः संबन्धत्वात्संयोगवदित्याद्यं दूषयति। नेति। साध्यवैकल्यं दृष्टान्तस्य निराचष्टे। यथेति॥६०॥

व्यामिश्रं यदि वा शुद्धं गोत्वं भेदेषु गम्यते॥
नोभयत्राप्यभिन्नत्वमसाधारण्यसंस्थितेः॥६१॥

द्वितीयं दूषयितुं तस्य तेषु प्रतीति विकल्पयति। व्यामिश्रमिति। गोत्वस्य विशेषेषु मिश्रस्य केवलस्य वा प्रतीतौ न तयोरैक्यं द्वयोरप्यनुवृत्तव्यावृत्तासाधारणात्मना स्थितेस्तद्विरोधादित्याह। नेति॥६१॥

भेदेषु चोपयुक्तं⁵³⁷ तद्गोत्वं यद्वा पृथक्स्थितम्॥
सामान्यं वा विशेषो वा कोऽनयोरभिधीयताम्॥६२॥

सामान्यविशेषयोस्तादात्म्ये दोषान्तरं वक्तुं विकल्पयति। भेदेष्विति। उपयुक्तं तेष्वेव निमग्नं पृथगविद्यमानमित्यर्थः। गोत्वं विशेषेषूपयुक्तमनुपयुक्तं चेति विकल्पद्वयेऽपि सामान्यविशेषभावासिद्धेर्न तादात्म्यमिति दूषयति। सामान्यं वेति॥६२॥

उपयुक्तं विशेषत्वादितरस्याप्यनन्वयात्॥
भिन्नाभिन्नात्मतां नैति द्वैरूप्यासंभवात्तयोः॥६३॥

कथमुपयुक्तपक्षे तद्भावासिद्धिस्तत्राऽऽह। उपयुक्तमिति। विशेषेषूपयुक्तं न सामान्वं विशेषान्तर्भावान्न विशेषस्तस्य सामान्यापेक्षस्य तदभावेऽभावादित्यर्थः। अनुपयुक्तपक्षे तयोरसत्त्वं साधयति। इतरस्यापीति। अनुपयुक्तस्यापि विशेषेष्वयोगान्न सामान्यादितेत्यर्थः। उपयुक्तानुपयुक्तयोः सामान्यविशेषत्वायोगात्तादात्म्यासंभवान्न किंचिदपि भिन्नाभिन्नतां प्राप्नोतीति फलितमाह। भिन्नेति॥६३॥

वस्तुवृत्तं न सामान्यं न विशेषस्तथैव च॥
अपेक्षामात्रतः सिद्धेव्र्व्यानि कार्ण्यादिवृत्तवत्⁵³⁸॥६४॥

किंच न तौ वस्तुतो भिन्नाभिन्नौ कल्पितत्वान्नभोनीलवदित्यनुमानं हेतुं साधयति। वस्त्विति। न हि सामान्यविशेषौ परस्परापेक्षामन्तरेण सेद्धुं पारयतस्तथाच स्वतोऽभावाद्भुजंगादिवत्कल्पितत्वसिद्धिरित्यर्थः। अनुमानं सूचयति। व्योम्नीति॥६४॥

प्रत्यभिज्ञानतोऽभेदः खण्डमुण्डस्थगोत्वयोः॥
एकाधिकरणज्ञानात्खण्डाद्यैस्तद्विभिन्नता॥६५॥

भेदाभेदवाद्याह। प्रत्यभिज्ञानत इति। खण्डमुण्डस्थगोत्वस्य तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञानादभेदो गम्यते, खण्डो गौर्मुण्डो गौरिति सामानाधिकरण्याच्च व्यक्तिभिरभेदधीस्तस्मात्ताद्भिन्नत्वात्तस्यै भिन्नतेति तयोर्भिन्नाभिन्नतेत्यर्थः॥६५॥

भिन्नाधिकरणज्ञानान्नैवमप्यभिदा तयोः॥
सामान्येऽभिन्नधीर्यस्माद्भिन्नेष्वेव तु भिन्नधीः॥६६॥

सामानाधिकरण्येऽपि तयोर्न भिन्नाभिन्नताऽनुवृत्तव्यावृत्तधियोः सामान्यविशेषविषयत्वेन व्यवस्थितत्वादिति दूषयति। भिन्नेति। भिन्नाधिकरणज्ञानादित्येतत्प्रपञ्चयति। सामान्य इति। सामानाधिकरण्यं नभोनीलवदिति भावः॥६६॥

प्रत्यक्षेणानुपात्तत्वान्न स्मृतिस्तदितीक्षणम्॥
न हि प्रत्यक्षतोऽप्राप्तं स्मर्यते वस्तु किंचन॥६७॥

यत्तु प्रत्यभिज्ञानतोऽभेद इति तत्राऽऽह। प्रत्यक्षेणेति। खण्डादिविप्रयपूर्वानुभवेन न गोत्वग्रहस्तस्यानेकव्यक्तिनिष्ठस्यैकव्यक्तिग्रहकाले व्यक्त्यन्तराणामग्रहाद्बहासिद्धेर्तस्तदिति न गोत्वस्मृतिरननुभूते स्मृत्ययोगात्तस्यास्मृतौ च पूर्वानुभूतं स्मृत्वा तस्योत्तरत्रानुसंधानाख्यप्रत्यभिज्ञालक्षणमीक्षणं न सिध्यतीति कुतो भेदाभेदधीरित्यर्थः॥६७॥

सामानाधिकरण्यस्य विभिन्नार्थव्यपाश्रयात्॥
अभेदः कथं तत्र विशेषणविशेष्ययोः॥६८॥

यत्तु सामानाधिकरण्याद्विशेषैः सामान्यस्याभेदधीरिति तत्राऽऽह। सामानाधिकरण्यस्येति। भवतु वा गोत्वस्य प्रागुक्तप्रत्यभिज्ञानादेकत्वं तथाऽपि न तस्य

विशेषैः सामानाधिकरण्यादभेदो नीलं पीतमितिवन्नीलं नीलमित्यदृष्टेस्तस्या भिन्नार्थत्वात्तस्मिन्प्रमाणे सति नानयोरभेदधीरतो न तद्वशादभेदसिद्धिरिति कुतो भिन्नाभिन्नतेत्यर्थः॥६८॥

अभिन्नवचसा भिन्नप्रतिषेधोऽभिधीयते॥
प्राप्तस्य भिन्नरूपस्य शून्यताऽतः प्रसज्यते॥६९॥

भिन्नेऽभिन्ने वा सामानाधिकरण्यात्तद्बलाद्भिन्नाभिन्नता बलादापतेदित्याशङ्क्याभिन्नशब्दो भेदं निषेधति न वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। अभिन्नेति। प्रतिपन्नोपाधौ निषेधोऽतःशब्दार्थः। तथाच न भिन्नाभिन्नत्वमेकस्य सेद्धुमलमिति शेषः॥६९॥

वचो भेदनिषेधं चेन्न कुर्याद्भेदवाक्यवत्॥
भिन्नाभिन्नात्मतापक्षहानिरेवं प्रसज्यते॥७०॥

पक्षान्तरमनूद्य निरस्यति। वच इति। एकत्र भेदतदभावयोरनुक्तेर्भावयोर्द्वयोरेकत्रोक्तावपि, प्रसिद्धाभेदार्थत्यागादिति भावः॥७०॥

तक्रकौण्डिन्यन्न्वयायो न चेहाप्यवसीयते॥
उत्सर्गानवकाशत्वाच्छून्यतैवात आपतेत्॥७१॥

अभिन्नशब्दस्य भेदनिषेधित्वेऽपि न भेदस्य शून्यता सर्वत्र प्राप्तस्य कारणे निषेधादार्येभ्यो दधि दीयतामित्यार्योपाधौ प्राप्तस्य दध्नस्तक्रंकौण्डिन्यायेति कौण्डिन्ये निषेधेऽप्यशून्यतावदित्याशङ्क्याऽऽह। तक्रेति। तत्संबन्ध्युत्सर्गापवादन्यायो नेह प्रमाणवानित्यत्र हेतुं ब्रुवन्फलितमाह। उत्सर्गेति। सर्वं भिन्नाभिन्नमित्यत्रोत्सर्गापवादयोरनवकाशात्तत्तदर्थस्याभिन्नशब्देन तत्तन्निष्ठभेदनिषेधात्तस्य शून्यतैव स्यादिति भिन्नाभिन्नत्वासिद्धिरित्यर्थः॥७१॥

भिन्नौ जातिगुणौ द्रव्यात्स्वानुभूत्यनुरोधतः॥
तद्विरोधादभिन्नत्वं कथं मानात्प्रतीयते॥७२॥

जात्यादौ क्वचिदेव भिन्नाभिन्नत्वाभ्युपगमात्तस्य सर्वत्रानिष्टेरुत्सर्गापवादसिद्धिरित्याशङ्क्य जात्यादेर्धर्मिणश्च भेदमुपेत्याभेदं प्रत्याह। भिन्नाविति॥७२॥

अभिन्नंसद्विभिन्नत्वं न कथंचित्प्रपद्यते॥
स्वाश्रयत्वादभिन्नस्य कुतोऽस्य स्यात्पराश्रयः॥७३॥

संप्रत्यभेदमुपेत्य भेदं निरस्यति। अभिन्नमिति। तदुपपादयति। स्वाश्रयत्वादिति। अभेदस्य स्वरूपत्वेनान्तरङ्गस्य बलवत्त्वाद्भेदः सापेक्षस्तद्विरोधान्न वस्तुतः स्यादित्यर्थः॥७३॥

अन्यानपेक्षं यद्यस्य वृत्तं तत्पारमार्थिकम्॥
अन्यापेक्षं यतोऽन्यत्वं तेन तव्द्योमकार्ष्ण्यवत्॥७४॥

अन्तरङ्गबहिरङ्गयोरन्तरङ्गं बलवदिति न्यायादभिन्ने भेदानवकाशमुक्त्वा कल्पिताकल्पितयोरकल्पितं बलवदिति वक्तुमभेदस्याकल्पितत्वमाह। अन्येति। भेदस्य कल्पितत्वेन दौर्बल्यमाह। अन्यापेक्षमिति। अतो भेदस्याभेदेन बाध्यतेति भावः॥७४॥

गोत्वसत्त्वप्रमेयत्ववस्तुत्वादीनि भिन्नवत्॥
सामान्यानीह खण्डादौ तेनान्योन्यविरुद्धता॥७५॥

किंच गोत्वादीनि मिथो भिन्नान्येवाभिन्नान्येव वा भिन्नाभिन्नानि वाऽऽद्ये गोत्वाभिन्नस्य खण्डादेः सत्त्वादिना तदयोगादसत्त्वामेयत्वादिप्रसक्तिरन्यथा तेषां मिथोभिन्नत्वानुपपत्तिरिति मत्वा द्वितीये दोषमाह। गोत्वेति। तानि खण्डादिनिष्ठानि तद्वन्मियो भिन्नान्येव दृश्यन्ते तथाच न तान्यभिन्नान्येवानुभवविरोधादित्यर्थः। तृतीयं निराह। तेनेति। तानि मिथो भिन्नाभिन्नानि चेज्जात्यादेरेव धर्मिणो भिन्नाभिन्नतेतीष्टासिद्धिस्तेन त्वदुक्त्योर्मिथोविरोधतेत्यर्थः॥७५॥

यदेकं तन्न नानेति नाना नैकमिति प्रमा॥
योऽनुभूतिविरोध्यर्थः स कथं स्थाप्यते बलात्॥७६॥

तृतीये दोषान्तरमाह। यदिति। न तावद्यदेकं तन्नानेति प्रमाऽस्ति नापि यदनेकं तदेकमिति प्रमितिरविरोधापेक्षिणो मानस्य विरुद्धार्थत्वायोगादतो नैकत्र भिन्नाभिन्नतेत्यर्थः। तत्रैव स्वानुभवविरोधमाह। योऽनुभूतीति। अनुभवविरोधिनोऽर्थस्य मानं विनाऽभ्युपगतावतिप्रसक्तिरिति भावः॥७६॥

भेदाः सामान्यतां यान्ति सामान्यं भेदतां यदि॥
लोकप्रसिद्धिवाधः स्यात्स चापि स्यादनर्थकः॥७७॥

गोत्वादिजातीनां मिथोभेदादीन्निरस्य तासां व्यक्तीनां चान्योन्याभेदे लोकप्रसिद्धि

विरोधमाह। भेदा इति। साऽपि चन्द्रभेदप्रसिद्धिवद्वाध्येत्याशङ्क्यातिप्रसक्तेर्मैवमित्याह। स चेति॥७७॥

सामान्यं च विशेषश्च द्रव्यतत्रौ मतौ यदि॥
असामान्यविशेषात्मद्रव्यवत्प्राप्नुतश्च तौ॥७८॥

किंच तयोर्द्रव्यादभिन्नत्वं भिन्नत्वं भिन्नाभिन्नत्वं वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। सामान्यं चेति। द्रव्यतन्त्रौ द्रव्यादभिन्नाविति यावत्। तौ हि तद्भावहीनद्रव्यमात्रत्वात्तदेवासामान्यविशेषौ स्यातां ततश्च स्वरूपाभावाद्द्रव्यादभिन्नतैवेत्यर्थः॥७८॥

गुणतन्त्रंयदा द्रव्यं प्रसिद्धेर्बाधनं तदा॥
एकस्यानेकतापत्तिर्द्रव्यस्यापि प्रसज्यते॥७९॥

किंचसामान्यविशेषयोर्द्रव्यस्य चाभेदे तस्य तयोरन्तर्भावो वैपरीत्यं वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। गुणेति। परतन्त्रतया सामान्यविशेषयोर्गुणशब्दस्तत्तन्त्रं तदभि-

न्नमिति यावत्। स्वतन्त्रस्य परतन्त्रान्तर्भावे प्रसिद्धिविरोधवद्दोषान्तरमाह। एकस्येति। द्रव्यस्य ताभ्यामभेदे तद्वदनेकता न च सा युक्ता विरोधादित्यर्थः॥७९॥

द्रव्येणैवाभिसंबन्धाद्गुणानां न परस्परम्॥
अन्योन्यानभिसंबन्धान्न विशेषस्तथेतरत्॥८०॥

द्रव्ये तयोरन्तर्भावं निरस्यति। द्रव्येणेति। तयोस्तेनैवाभेदात्तन्मात्रत्वान्नान्योन्यं भेदाभेदौ चेत्ततस्तयोर्मिथस्तद्भावेनासंबन्धात्तत्त्वच्युतिरित्यर्थः॥८०॥

सामान्येतरतो भिन्नं द्रव्यं चेद्भवतो मतम्॥
तन्निषेधेन तत्सिद्धेः कथं स्यात्तदभिन्नता॥८१॥

कल्पान्तरमनुवदति। सामान्येति। द्रव्यं सामान्यादेस्तच्च द्रव्याद्भिन्नमिति ते मतं चेदिति योजना। तदा तत्परिहारेणैव द्रव्यस्य द्रव्यपरिहारेणैव सामान्यादेः सिद्धेस्ताभ्यां तस्य नाभिन्नता तयोश्च तस्मादभिन्नत्वायोगान्निः सामान्यविशेषं तत्स्यादित्याह। तन्निषेधेनेति॥८१॥

अथाभिन्नं मतं ताभ्यां द्रव्यस्यापहृवस्ततः⁵³⁹॥
न विशेषो न सामान्यमन्योन्यासंगतेर्भवेत्॥८२॥

तृतीयेऽप्यभेदांशमनूद्य दूषयति। अथेति। द्रव्यं सामान्यविशेषाभ्यामभिन्नं सामान्यविशेषौ च द्रव्यादभिन्नावित्यथ मतमित्यनुवादार्थः। न तावेकत्रैव भेदाभेदौ विरोधाद्द्रव्यस्य च ताभ्यामभेदे तयोस्तदधीनत्वात्तदभावेऽभावादाश्रयाश्रयिभावेनासंबन्धादभावस्तयोश्च द्रव्यादभेदे तदतिरिक्तयोरभावाद्द्रव्यं निःसामान्यविशेषमेषितव्यं स्यादित्यर्थः॥८२॥

भिन्नाभेदादभिन्नस्य भेदः स्यात्पिण्डवद्ध्रुवम्॥
पिण्डश्च सर्वगस्तद्वद्गोत्वाभेदात्प्रसज्यते॥८३॥

तयोर्द्रव्यस्य च भेदादि दूषयित्वा सामान्यस्य विशेषाभेदे विशेषत्वं प्रागुक्तं दोषमाह। भिन्नेति। विशेषस्य सामान्याभेदे दोषमाह। पिण्डश्चेति॥८३॥

अन्योन्याव्यतिरेकित्वादैकात्म्यं प्राप्नुयात्तयोः॥
ततः प्रत्यक्षबाधः स्यात्तद्भेदो हि तदाश्रयः॥८४॥

परस्पराभेदे दोषमाह। अन्योन्येति। तयोरैक्यमिष्टमिति चेत्तत्राऽऽह। तत इति। तत्र हेतुमाह। तद्भेदो हीति। आश्रयो विषयः॥८४॥

व्यस्ताभेदात्समस्तोऽर्थो व्यस्तवन्न मनागपि॥
समस्ताकारवज्ज्ञानं कुर्यात्प्रत्यक्षबाधतः॥८५॥

सामान्यस्य विशेषाभेदे दोषान्तरमाह। व्यस्तेति। विमतं नानुवृत्तधीकारणं व्यावृत्ताभिन्नत्वात्तद्वत्तथाच सामान्यानुवृत्तधीहेतुत्वानुभवविरोधः स्यादित्यर्थः॥८५॥

व्यस्ताभेदेऽपि चेत्कुर्यात्समस्तधिषणां बलात्॥
व्यस्तात्मनाऽसमस्तोऽपि कुर्यात्प्लुषिधियं गिरिः॥८६॥

विपक्षे दोषमाह। व्यस्ताभेदेऽपीति। बलाद्वस्तुवृत्तमननुसृत्येत्यर्थः। व्यस्तस्य समस्तधीहेतुत्वे तस्यापि व्यस्तधीहेतुत्वं स्यादविशेषादित्यर्थः। असमस्तोऽपीति च्छेदः॥८६॥

असाधारणरूपेण भेदो जगति निश्चितः॥
साधारण्यं तयोर्मानात्समस्तव्यस्तयोः⁵⁴⁰ कुतः॥८७॥

किंच सामान्यं सर्वानुगतं,व्यक्तिस्तु नैवं तत्स्वरूपवैलक्षण्यान्न तयोरैक्यं प्रामाणिकमित्याह। असाधारणेति॥८७॥

सर्वाभेदाच्च सर्वस्य रज्ज्वां सर्पादिबुद्धयः॥
रज्जुबुद्धिवदेव स्युस्तद्धीश्चाप्यहिबुद्धिवत्॥८८॥

किंच सर्वत्र वा भिन्नाभिन्नत्वं, सामान्यादावेव वा? नाऽऽद्यो, भ्रान्त्यभ्रान्तिव्यवस्थासिद्धेरित्याह। सर्वेति। सर्वसंकरवादे सर्वस्य सर्वाभेदादहिबुद्धिरपि रज्जुबुद्धिवदभ्रान्ती रज्जुबुद्धिश्चाहिबुद्धिवद्भ्रान्तिरिति भ्रान्त्यभ्रान्तिविपर्ययो रज्जुसर्पयोरभेदादित्यर्थः॥८८॥

निषेधविधिहेतूनां सर्वेषां सर्ववस्तुषु॥
समाप्तेरधिकाराणामप्रवृत्तिः प्रसज्यते॥८९॥

तत्रैवातिप्रसङ्गान्तरमाह। निषेधेति। समाप्तेः सम्यगाप्तेरिति यावत्। अधिकाराणां प्रवृत्त्यादिहेतुमतामधिकारिणामित्यर्थः। अप्रवृत्तिरनिवृत्तिश्चेति द्रष्टव्यम्। उक्तं हि—अप्रवृत्तिनिवृत्तीदं प्राप्तं सर्वत्र हि जगदिति। सर्वेषां ब्रह्मक्षत्त्रदीनामधिकृतानां सर्वेषु बृहस्पतिसवराजसूयादिषु विध्यादिशब्दितप्रवृत्त्यादिहेतुनामधिकारपदवेदनीयाभिमानविशेषाणां सर्वसांकर्येण प्रवृत्तेरविशेषादप्रवृत्तिनिवृत्तिं जगदापद्येतेत्यर्थः॥८९॥

अभावमानक्लृप्त्यर्थो यश्चाऽऽयासः कृतो महान्॥
निष्फलः सोऽभिसंवृत्तो भिन्नाभिन्नाव्य⁵⁴¹वस्थितौ॥९०॥

किंच निरङ्कुशं भेदाभेदं वदतः सिद्धान्तविरोधः स्यादित्याह। अभावेति। सर्वस्य भिन्नाभिन्नस्य प्रत्यक्षादिना सिद्धत्वे भेदाभावस्याभिन्नशब्दार्थस्य योग्यानुपलब्धि विना मानान्तरात्सिद्धेरभावमानस्य योग्यानुपलब्धेरुपन्यासो व्यर्थः स्यान्मेयाभावाच्च, यस्याभावो जिघृक्षितस्तस्य धर्म⁵⁴²भेदेन सत्त्वाद्भेदस्यापि भावादुसत्त्वपक्षे योग्यानुपलब्धेरकिंचित्करत्वात्तथा च—

“प्रमाणपञ्चकं यत्र वस्तुरूपे न जायते।
वस्तुसत्तावबोधार्थं तत्राभावप्रमाणता”।

इत्यारभ्याभावस्य चातुर्विध्यमापाद्य।

“गृहीत्वा वस्तुसद्भावं स्मृत्वा च प्रतियोगिनम्।
मानसं नास्तिताज्ञानं जायतेऽन्यानपेक्षया”॥

इत्यादिना तन्मानमुपपाद्य।

“अभावो वा प्रमाणेन स्वान्यरूपेण मीयते।
प्रमेयत्वाद्यथा भावात्तस्मात्पृथगिति स्थितिः”।

इति कथा वृथा स्यादित्यर्थः॥९०॥

स्वविशेषानुरोधित्वं सामान्यानां मतं यदि।
समस्तव्यस्ततापक्षस्तदा कुप्यति कल्पितः॥९१॥

द्वितीयमनुभापष्यदूषयति। स्वविशेषेति। सामान्यविशेषग्रहणमंशांशिगुणगुणिकार्यकारणादेरुपलक्षणम्। क्वचिद्भिन्नाभिन्नतात्यागे सर्वत्र तत्त्यागोऽर्धजरतीयस्याप्रामाणिकत्वादिति भावः॥९१॥

न चापि सर्वसामान्यविशेषार्थावबुद्धये॥
कश्चिदप्यधिकार्यस्ति कृत्स्नेऽपि जगतीदृशः॥९२॥

किंच तयोर्भिन्नाभिन्नत्वं ज्ञानार्थं ध्यानार्थं वा नाऽऽद्यस्तज्ज्ञानस्याफलत्वान्न द्वीतीयस्तत्रापि फलाभावस्य तुल्यत्वादित्यभिप्रेत्योभयत्र साधारणं दूषणमाह। न चेति। ईदृशः सर्वज्ञ इति यावत्। सर्वसामान्यादिबुद्धेरर्वाग्दृशामशक्यत्वान्न तद्भिन्नाभिन्नत्व

मस्मदादिज्ञानध्यानोपयोगीति भावः॥९२॥

न वेदार्थो न चापीदृक्तर्केणाप्युपपद्यते॥
भिन्नाभिन्नेक्षणं सर्वं यथोक्तन्यायवर्त्मना॥९३॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य षष्ठं
ब्राह्मणम्॥६॥

चत्वार्येव⁵⁴³ सहस्राणि श्लोकानां द्वे शते तथा।
श्लोकाः पञ्चदशान्ये च तृतीयस्यैष संग्रहः॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्री सुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमोऽध्यायः॥१॥
उपनिषत्क्रमेण तृतीयोऽध्यायः॥३॥

भिन्नाभिन्नपक्षदूषणमुपसंहरति। नेत्यादिना। अनुमानैकसिद्धत्वादित्यादिनोक्तं स्मारयति। यथोक्तेति। सर्वं जगद्ब्रह्म च भिन्नाभिन्नमिति ज्ञेयमित्येतन्न प्रामाणिकं नापि यौक्तिकमुक्तन्यायादित्यर्थः। तदेवं तदेतत्त्रय

मित्यादौ परकीयव्याख्यायोगात्त्र्यात्मकस्य जगतो देहद्वयात्मनोपसंहारात्तदभिमानिनो विवेकवशात्ततो विरक्तस्य मुमुक्षोस्तद्धेतुज्ञानोपाये संन्यासपूर्वके श्रवणादावधिकारितेति सिद्धम्॥९३॥

वार्तिका मृतसर्वस्वमास्वादयितुमिच्छवः।
आनन्दगिरिसंभूतां समुपाध्वं सरस्वतीम्॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां प्रथमाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्॥६॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीशुद्धानन्दपूज्यपादशिष्येण भगवदानन्दज्ञानेन कृतायां सुरेश्वरवार्तिकटीकायां शास्त्रप्रकाशिकाख्यायां प्रथमोऽध्यायः॥१॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः–४०९७

~~ ~~
~~ ~~

॥श्रीः॥

अथ द्वितीयोऽध्यायः।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734098271samskritam.jpg"/>

तद्धेदमित्यविज्ञातप्रत्यक्तत्वादिदं जगत्॥
रज्ज्वां सर्पादिवज्जातं नामरूपक्रियात्मकम्॥१॥

सत्यं सत्यस्य यद्ब्रह्म मूर्तामूर्तविलक्षणम्।
चिदेकतानं तदहमपूर्वानपरात्मकम्॥१॥

तृतीयेऽध्याये सूत्रितविद्याविद्ययोरविद्या प्रपञ्चिता संप्रति विद्यां प्रपञ्चयितुं चतुर्थमध्यायमारभमाणो वृत्तं कीर्तयति। तद्धेति। अज्ञातात्प्रतीचो नामाद्यात्मकं जगद्रज्जुसर्पवज्जातमित्यव्याकृतप्रक्रियायामुक्तमित्यर्थः। उदाहरणं तु विवर्तवादद्योतनार्थम्॥१॥

अनिश्चिता यथा रज्जुरन्धकारे विकल्पिता॥
सर्पधारादिभिर्भावैस्तद्वदात्मा विकल्पितः॥२॥

तत्र पूर्वोक्तमेवाऽऽप्तवाक्यं स्मारयति। अनिश्चितेति॥२॥

अनर्थहेतुरज्ञानं, तदुत्थं चाखिलं जगत्॥
प्रतीचोऽनर्थ इत्यस्माद्भीतोऽत्यर्थं मुमुक्षति॥३॥

अज्ञातात्मविवर्तत्वे विश्वस्योक्ते किं फलमित्यपेक्षायामाह। अनर्थेति॥३॥

पुरुषार्थोऽखिलानर्थप्रध्वस्तिः प्रत्यगात्मनः⁵⁴⁴॥

सम्यक्तत्त्वपरिज्ञानं पुरुषार्थस्य कारणम्॥४॥

अनर्थतद्धेतू पूर्वोक्तावनूद्य तदधिगतिफलं च दर्शयित्वा पुमर्थतद्धेतू प्रागुक्तावनुवदति। पुरुषार्थ इति॥४॥

निरस्ताशेषानर्थाप्तकृत्स्नाह्लादसतत्त्वकः॥
स्वतो यतोऽयं संसारी तेनाज्ञो विपरीतदृक्॥५॥

सम्यग्ज्ञानस्य पुमर्थहेतुत्वे हेतुमाह। निरस्तेति। अयं प्रत्यग्धातुः स्वाज्ञानप्रसूतमिथ्याधीः संसरन्वस्तुतो निरस्तसर्वानर्थस्तथैव प्राप्तपरानन्दश्च यतः श्रुतिषु निश्चितस्तेन स्वज्ञानात्स्वाज्ञानध्वस्तौ तज्जध्वस्तेर्युक्तं प्रत्यग्ज्ञामस्य पुमर्थहेतुत्वमित्यर्थः॥५॥

मोहमात्रान्तरायत्वात्पुरुषार्थस्य नापरम्॥
अविद्याध्वंसिनो बोधात्किंचित्साधनमिष्यते॥६॥

सम्यग्धीस्तद्धेतुरित्युक्त्वा हेत्वन्तरनिरासं स्मारयति। मोहेति। अपरं साधनं प्रसंख्यानं कर्म वेति निषेध्यविवेकः॥६॥

आत्मेत्येवेति विद्यायाः सूत्रमित्युदितं पुरा॥
उपोद्घातस्तथा तस्य प्रागुक्तः सप्रयोजनः॥७॥

पुमर्थस्तद्धेतुश्च कुत्रोक्तावित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेतीति। तथा विद्यासूत्रानुसारेणेति यावत्। तस्य सूत्रितात्मज्ञानस्येत्यर्थः। आक्षेपपूर्वकं प्रयोजनं तदाहुरित्यादावुक्तमित्याह। प्रागिति॥७॥

प्रतीचि साक्षाद्विज्ञाते ज्ञेयं सर्वं समाप्यते॥
निःशेषतस्तमोध्वस्तेः⁵⁴⁵ पुमर्थश्च समाप्यते॥८॥

किं तत्प्रयोजनं तदाह। प्रतीचीति। साक्षादित्यपरोक्षत्वोक्तिः। तथाविधज्ञानस्य संशयविपर्यासाना⁵⁴⁶स्कन्दितत्वमुपसर्गार्थः। तदन्यार्थाभावादिति शेषः। तज्ज्ञाने यथोक्तसर्वज्ञानहेतौ सति किं स्यात्तदाह⁵⁴⁷। निःशेषेति॥८॥

यत एषमतः पश्येदात्मन्यात्मानमद्वयम्॥
आत्मैको ब्रह्मविद्याया विषयः श्रुतितो मतः॥९॥

आत्मज्ञानस्यैव परमपुरुषार्थहेतुत्वे विद्यासूत्रं प्रमाणयति। यत इति। मोहमात्रान्तरायत्वादित्युक्तनीत्या प्रत्यग्धियः पुमर्थहेतुत्वसिद्धेरात्मेत्येवेत्यत्र स्वमहिमस्थमात्मानमेवाऽऽत्मन्यनुसंदध्यान्मुमुक्षुरिति विवक्ष्यतेऽन्यथा सूत्रवैयर्थ्यादित्यर्थः। स्वमहिमप्रतिष्ठत्वार्थं विशिनष्टि। अद्वयमिति। पुमर्थतद्धेत्वनुवादं निगमयति। आत्मेति॥९॥

अथ योऽन्यामिति तथाऽविद्यां चानूद्य नश्वरीम्॥
आऽध्यायावसितेः कार्ये तस्या व्याख्यातमञ्जसा॥१०॥

अनर्थतद्धेतू कुत्रोक्तावित्याशङ्क्याऽऽह। अथेति। तद्भेदमित्यत्र सूत्रितामविद्यामथ योऽन्यामित्यत्र न स वेदेत्यनूद्याध्यायसमाप्त्यन्तसंदर्भेण तत्कार्यं विवृतमित्यर्थः। तथा सूत्रितानूदिताविद्यानुसारेणेति यावत्। नश्वरीमिति विद्यापोद्यत्वयोग्यतोक्ता। अञ्जसेति व्याख्यानसामीचीन्यमुक्तम्॥१०॥

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम्॥
भूतं भवद्भविष्यं च साध्यं साधनमेव च॥
जनिमत्सर्वमेवेदमविद्यायाः समुत्थितम्॥११॥

सप्तान्नब्राह्मणोक्तमनुवदन्नविद्याकार्यं विशिनष्टि। अध्यात्ममिति॥११॥

संक्षिप्य चाप्युपन्यस्तमध्यायान्ते च तत्पुनः॥१२॥

त्रयं वा इदमित्येवं⁵⁴⁸रूपं नाम च कर्म च ॥
त्रयस्यापि च संक्षेपो लिङ्गदेहात्मसंहतिः॥१३॥

उपसंहारब्राह्मणोक्तमनुभाषते। संक्षिप्येति। चकाराववधारणार्थावविद्याकार्यवाचितत्पदादूर्ध्वं संबध्येते। उत्तरौ समुच्चयार्थौ। तदेतत्त्रयमित्यादावुक्तं संक्षेपस्यापि संक्षेपमनुकीर्तयति। त्रयस्यापीति। तमेवाभिनयति। लिङ्गेति। सूक्ष्मस्थूलदेहात्मना संहतिः कार्यकरणसंघात इति यावत्॥१२॥१३॥

त्रैलोक्यात्मशरीर्येष विश्वरूपः प्रजापतिः॥
अन्तर्णीताखिलानन्तदेवतः प्राणविग्रहः॥१४॥

तत्र कार्यस्वरूपमाह। त्रैलोक्येति। करणस्वरूपमाह। अन्तरिति। अन्तर्णीतमन्तर्भावितमखिलं जगदनन्ताश्चान्तर्णीता देवता येन स तथेति विग्रहः। तत्र हेतुः। प्राणेति। तत्र हि सर्वान्तर्भावो वक्ष्यते॥१४॥

अविज्ञातात्मतत्त्वः संस्तदध्यस्ताभिमानवान्॥
पराक्प्रवृत्तेर्विरतो विद्याया विष⁵⁴⁹यस्त्वयम्॥१५॥

वृत्तमनूद्यानन्तरब्राह्मणतात्पर्यमाह। अविज्ञातेति। तच्छब्दोऽनन्तरप्रकृतदेहद्वयपरामर्शी। यथोक्तात्माज्ञानात्प्रजापतावारोपिताहंभावस्तद्वशाद्विषयविमुखो वीतरागो ‘विद्याधिकारी स्वयमेव श्रुत्योपस्थाप्यते तस्मै विद्यां वक्तुमजातशत्रुब्राह्मणमित्यर्थः॥१५॥

साक्षात्कृतात्मभावोऽयमेवंलक्षणवस्तुनि॥
श्रुत्योपस्थाप्यते गार्ग्यो ब्रह्मविद्याभिधित्सया॥१६॥

उक्तं प्रपञ्चयति। साक्षादिति। एवंलक्षणेति त्रैलोक्यात्मशरीरीत्यादावुक्तविधे जापतावित्यर्थः॥१६॥

अकृत्स्नब्रह्मवेदित्वादृप्तोऽसावल्पकस्ततः॥
न हि पूर्णपरिज्ञानः कश्चिद्दृप्यति निर्द्वयः॥१७॥

गार्ग्यो ब्रह्मवित्त्वादाचार्यः सन्कथमधिकारित्वेनोत्थाप्यते तत्राऽऽह। अकृत्स्नेति। अल्पको मुख्यब्रह्मज्ञानहीनत्वादाचार्यत्वेऽनधिकृत इति यावत्। तस्य मुख्यब्रह्मविद्यागवे दर्पो लिङ्गम्। अतस्तस्याऽऽचार्यत्वानुपपत्तेः शिष्यत्वमेवेत्यर्थः। मुख्यब्रह्मविदोऽपि दर्पः संप्रतितनब्रह्मविदामिव स्यादिति चेत्तत्राऽऽह। न हीति। न खल्वाधुनिकोऽपि ब्रह्मविद्दृप्तो युक्तो विरोधादित्यर्थः। तस्य दर्पाभावे हेतुः। निर्द्वयति॥१७॥

समाप्ताशेषविज्ञेयपुरुषार्थस्तथा परः॥
अजातशत्रुरैकात्म्याद्गार्ग्याचार्यः प्रकल्पते॥१८॥

अजातशत्रोरपि गार्ग्यसमत्वादाचार्यान्तरेण भाव्यमित्याशङ्क्याऽऽह। **समाप्तेति।**गार्ग्यस्य मुख्यब्रह्मविदः शिष्यत्ववदित्याह। तथेति। अजातशत्रुत्वे हेतुः। ऐकात्म्यादिति॥१८॥

व्याख्यातायामविद्यायां तदुच्छि⁵⁵⁰त्तावथाधुना॥
आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्या प्रस्तूयते स्फुटा॥१९॥

उक्ताविद्याकार्ये प्रजापतावात्मत्वोपास्त्या तद्देहस्य ध्वस्तरागस्य मुमुक्षोर्ब्रह्मविद्यार्थिनस्तद्व्याख्यानार्थं ब्राह्मणमिति ब्राह्मणसंबन्धमुक्त्वाऽध्यायसंबन्धमाह। व्याख्यातायामिति। सकार्यायामविद्यायां विवृतायां सत्यां बन्धनिवृत्तावपेक्षितायां तद्धेतावाक्षिप्यमाणे व्याख्यायते विद्यासूत्रमित्यर्थः। निषेध्योक्तेरनन्तरं निषेधकोक्तेरवसरं दर्शयति। अथेति। स्फुटेत्यसंदिग्धावाधितफलवज्ज्ञानोदयायेत्यर्थः॥१९॥

श्रुत्या गार्ग्याद्युपन्यासशिष्याचार्यस्वरूपया॥
सुखावबोधसिद्ध्यर्थमियमाख्यायिकोदिता॥२०॥

विद्यासूत्रं चेद्व्याचिख्यासितमाख्यायिका किमर्थेत्याशङ्क्याऽऽह। श्रुत्येति। परमसूक्ष्मे परवस्तुनीति शेषः॥२०॥

अन्ये त्वत्राभिसंबन्धमेवं व्याचक्षते बुधाः॥
स एष इत्युपन्यस्तो विज्ञानात्मा हि यः पुरा॥२१॥

अध्यायसंबन्धं स्वाभीष्टमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चाभीष्टमाह। अन्ये त्विति। अत्र पूर्वोत्त

राध्याययोरिति यावत्। एवंशब्दार्थमेवाऽऽह। स इति। प्रवेशवाक्ये जीवः सूत्रित इत्यर्थः। सूत्रितस्य जीवस्य लोकवेदप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः॥२१॥

गार्ग्यकाश्येतिहासेन वक्ष्यते तस्य निर्णयः॥
कर्त्र्योभोक्यश्च देहेऽस्मिन्देवता एव नापरः॥
श्रुतिर्गार्ग्यात्मना सेयं⁵⁵¹ पूर्वपक्षमभाषत॥२२॥

अजातशत्रुब्राह्मणमुत्थापयति। गार्ग्येति। अनिश्चयप्रसङ्गे निश्चयार्थमारम्भो युक्तस्तत्प्रसङ्गस्तु कथमित्याशङ्क्याऽऽह। कर्त्र्यइति। अपरशब्दादूर्ध्वमितिपदमध्याहृत्य पूर्वपक्षपदेन योजनीयम्। यथाऽऽहुः—भोक्त्र्यश्च देवताः करणाधिष्ठात्र्यश्च किमन्यद्विज्ञानात्मना कार्यमस्त्येतस्मिन्दर्शने स्थितो गार्ग्यः पूर्वपक्षपरिग्रहायोत्थाप्यत इति॥२२॥

आत्मनोऽस्तित्वकर्तृत्वभोक्तृत्वप्रतिपत्तये॥२१॥

श्रुत्या सिद्धान्तसिद्ध्यर्थं काश्यरूपं प्रकल्पितम्॥
निष्फलत्वात्स चायुक्तः प्रकृतानभिसंगतेः॥२४॥

काश्यात्मना श्रुतिः सिद्धान्तमुक्तवतीतिभाष्याभिप्रायमाह। आत्मन इति। तस्यास्तित्वादिसिद्धये श्रुत्या प्रकल्पितं काश्यरूपमिति संबन्धः। तदेव संगृह्णाति। सिद्धान्तेति। परोक्तं संबन्धं निराकरोति। निष्फलत्वादिति। प्राणदेवताया भोक्तृत्वादिनिरासेनाऽऽत्मनस्तदुक्त्यर्थमुत्तरो ग्रन्थ इति यः संबन्धः सोऽयुक्त आत्मनस्तत्साधनस्याफलत्वात्तदात्मानमेवावेदित्यैक्यज्ञानान्मुक्तिरितिप्रकृतार्थासंयोगाच्च न हि जीवस्य वास्तवे कर्तृत्वादौ तत्सिद्धिरित्यर्थः॥२३॥२४॥

देवतास्तित्वपक्षेऽपि किमस्तित्वादि नेष्यते॥
देहाद्भिन्नस्य विज्ञातुरिष्टं चेन्निष्फलः श्रमः॥२५॥

निष्फलत्वादिति हेतुं साधयति। देवतेति। गार्ग्येष्टप्राणस्यास्तित्वादिपक्षेऽपि देहद्वयातिरिक्तस्य जीवस्य तद्द्वाराऽस्तित्वादि किमिति नेष्यते तथा चेदिष्टं तर्हि देवतायास्तन्निरासेन ज्ञातुर्वस्तुतस्तत्साधने प्रयत्नो वृथेत्यर्थः॥२५॥

अज्ञातैकात्म्ययाथात्म्यो यदा त्विह विवक्ष्यते॥
अविद्याकार्यनिष्ठः सञ्श्रुत्या गार्ग्यशरीरया॥२६॥

पूर्वपक्षितयाऽशेषदुःखहेतूपशान्तये॥
पूर्वपक्षनिदानच्छित्काश्यः सिद्धान्तवाद्यपि॥२७॥

श्रुत्येहोत्थाप्यतेऽशेषवेदान्तार्थावबुद्धये॥
सर्वोऽप्येष तदा यत्नः फलवान्स्यान्न चान्यथा॥२८॥

परत्रोक्तं दोषद्वयं स्वपक्षे नास्तीत्याह। अज्ञातेत्यादिना। यदाऽस्यामाख्यायिकायामज्ञो गार्ग्यो विराज्यहंभावोऽशेषदुःखहेतोः स्वाज्ञानस्योपशान्त्यर्थं पूर्वपक्षितया श्रुत्या विवक्ष्यते यदा’च तत्कारणमज्ञानं छेत्तुं प्रवृत्तोऽजातशत्रुरैक्यसिद्ध्यर्थं सिद्धान्तवादी तयैवानूद्यते तदा प्राणादेरात्मत्वनिरासोऽतिरिक्तात्मोक्तिरित्यादिः सर्वोऽपि यत्नः सफलः स्यान्न चात्र मोक्षानुपपत्तिर्ज्ञानादज्ञानतज्जध्वंसे तत्सिद्धेः परत्र तु यत्नो विफलो न च प्रकृतसंगतिर्न हि कर्तृत्वादेर्वस्तुत्वे ज्ञानान्मुक्तिर्युक्ता वस्तुनस्तस्य तदनिवर्त्यत्वात्तदवस्थाने चानर्थध्वस्तिरूपाया मुक्तेरनवकाशत्वात्कल्पितत्वे च कर्तृत्वादेर्मतभेदसिद्धिरित्यर्थः॥२६॥२७॥२८॥

श्रद्धाचारादि⁵⁵²विध्यर्था यदि वाऽऽख्यायिका त्वियम्॥
यथोक्तदर्शनाप्तार्थो नान्यदस्तीति भावितः॥
अतोऽतिदृप्तोऽविज्ञातदर्पकारणघस्मरः॥२९॥

परोक्तं संबन्धं निरस्य स्वोक्तः संबन्धः साधितस्तत्र सुखावबोधायाऽऽरख्यायिकेत्युक्तम्। इदानीं फलान्तरमाह। श्रद्धेति। गार्ग्यकाश्ययोः श्रद्धालुतादृष्टेर्विद्यायां श्रद्धापरं साधनमुत्तमस्याधमादनुज्ञामात्रेण तत्प्राप्तिर्नोपसत्त्येत्याचारः। शुष्कतर्कवशान्नसा लभ्येत्यादिशब्दार्थः। यदि वेति फलविकल्पार्थः। एवं संबन्धमुक्त्वा दृप्त्यादेरर्थमाह। यथोक्तेति। त्र्यन्नात्मदृष्ट्याऽऽप्ततद्भावस्ततोऽन्यन्नास्ति ब्रह्मेति मन्वानोऽप्राप्तदर्पहेत्वज्ञानध्वंसितत्त्वज्ञानो यतो गार्ग्योऽतोऽत्यन्तदृप्तः स कदाचिदासीदित्यर्थः॥२९॥

श्रद्धालुं वित्तसंपन्नं श्रेयोर्थिनमुपेत्य तु॥
ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति गार्ग्यः काश्यमभाषत॥३०॥

स हेत्याद्यवतारयति। श्रद्धालुमिति। विद्यासंप्रदाने पात्रस्य योग्यत्वार्थं विशेषणानि। योग्यमधिकारिणं प्रति प्रश्नमन्तरेणापि प्रतिवचनमुचितमितिवक्ष्यमाणार्थसूचनार्थस्तुशब्दः॥३०॥

न जातो न भविष्योऽस्ति शत्रुरैकात्म्यदर्शनात्॥
अजातशत्रुः काश्योऽतो गार्ग्यबुद्धिविरुद्धधीः॥३१॥

काश्यस्याजातशत्रुत्वं साधयति। नेत्यादिना। अतःशब्दस्य पञ्चम्या संबन्धः। प्रागुक्तहेतुं विशेषणोक्त्या व्यक्तीकरोति। गार्ग्येति॥३१॥

ब्रह्म यस्मात्परं नास्ति न च वस्त्वन्तरं यतः॥
ब्रवाण्युपास्यं तत्तेऽहं सर्वापध्वस्तिकारणम्॥३२॥

यस्मात्परं नापरमस्ति किंचिदित्यादिश्रुतिमाश्रित्य ब्रह्मेत्यादि व्याचष्टे। ब्रह्मेति। तदुपास्तिफलं कथयति। सर्वेति॥३२॥

नापृष्ट इति नन्वेतद्विरुद्धमकरोदृषिः॥
यद्ब्रह्म ते ब्रवाणीति ह्यपृष्टः काश्यमब्रवीत्॥३३॥

“नाष्टष्टः कस्यचिद्ब्रुयान्न चान्यायेन पृच्छतः।
जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत् “।

इति स्मृतिविरुद्धमृषिचेष्टितमिति शङ्कते। नेत्यादिना। काश्यस्य गार्ग्यं प्रतिप्रथमतो न प्रश्नोऽस्तीतिप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। यच्छदो यस्मादर्थे तदभिव्यक्त्यर्थं हीत्युक्तम्॥३३॥

दर्पादिदर्शनान्नूनं बेत्त्यकृत्स्नात्मदर्शनम्॥
कृत्स्नत्वार्थमतोऽप्राक्षीत्काश्यं प्रज्ञासमन्वितम्॥३४॥

ब्रवाणीत्येतत्पृच्छानीत्यर्थे धातूनामनेकार्थत्वात्तन्न स्मृतिविरोध इत्येकदेश्याह। दर्पादीति। अर्थित्वादिग्रहार्थमादिपदम्। अकृत्स्नात्मदर्शनं स्वात्मानं गार्ग्यो वेत्तीति शेषः।

कृत्स्नत्वार्थं पूर्णवस्तुविज्ञानार्थमित्यर्थः। तं प्रति सम्यग्ज्ञानार्थं प्रश्नस्य प्रवृत्तिरुचितेति सूचयितुं प्रज्ञेत्यादिविशेषणम्॥३४॥

श्रद्धालुरधिकारी यो जिज्ञासुर्विनयान्वितः॥
अपृष्टेनापि वक्तव्या तस्मै विद्या विपश्चिता॥३५॥

अत्र श्रुतेरनाञ्जस्याद्यथाश्रुतमादाय स्वपक्षमाह। श्रद्धालुरिति। अधिकारित्वसिद्ध्यर्थानि विशेषणानि। विपश्चितेति वक्तुस्तदधिगतियोग्यतोक्ता।

“अधर्मेण तु यः प्राह यश्चाधर्मेण पृच्छति।
तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वा निगच्छति॥
विद्या ब्राह्मणमित्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम्।
असूयकाय मा मा दास्तथा स्यां वीर्यवत्तमा॥

इत्यादिशेषादुक्तस्मृतेरनधिकारिणे विद्या न वाच्येत्येवंपरत्वान्न तद्विरुद्धमृषिचेष्टि तमिति भावः॥३५॥

धर्मार्थौयत्र न स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा॥
तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोषरे॥३६॥

अनधिकारिणि प्रष्टर्यपि विद्या न देये त्यत्र स्मृतिमुदाहरति। धर्मेति। सप्तमद्वयं शिष्यविषयम्। तद्विधा विद्या देशकालसामर्थ्यानुरोधिनीति यावत्। तत्र विद्या दत्ताऽपि न फलवतीति दर्शयितुमुदाहरणम्॥३६॥

धर्मार्थौयत्र च स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा॥
वक्तव्या तत्र विद्येति निषेधादेव लिङ्ग्यते॥३७॥

अधिकारिण्यपृष्टेनापि सोपदेष्टव्येत्यत्र मानमाह। धर्मार्थाविति। ननु निषेधवचनं विना नैवंविधमस्ति, स्मृतिवचनं तत्राऽऽह। इति निषेधादिति। अयोग्ये पात्रे विद्यादाननिषेधाद्योग्ये प्रश्नं विनाऽपि सा देयेति गम्यत इत्यर्थः॥३७॥

नष्टाश्वदग्धरथवन्न्यायं चाऽऽश्रित्य भूमिपम्॥
प्राह मानुषवित्ताढ्यं दैववित्तसमन्वितम्⁵⁵³॥३८॥

अधिकारिणे विद्यां वक्तुं गार्ग्यश्चेदुपचक्रमे तर्हि योग्यं ब्राह्मणं हित्वा किमिति राजानमुपेत्य ब्रवीति तत्राऽऽह। नष्टेति। यथाऽऽहुः—युक्तः संयोगोऽधिकारार्थेन हेतुना नष्टाश्वदग्धरथवदिति॥३८॥

वित्तद्वयेन संपन्नो यतोऽधिक्रियते नरः॥
सर्वकर्मस्वतो⁵⁵⁴ऽवादीद्बालाकिः काश्यमन्तिकात्॥३९॥

उक्तनीत्या गार्ग्यकाश्यसंबन्धस्य फलं प्रकटयति। वित्तेति। यथाऽऽहुः—उभय वित्तवतोऽस्य ह्यधिकारस्तस्मादधिकारार्थेन हेतुना युक्तमुपेत्य वचनमिति॥३९॥

ब्रह्म तुभ्यं ब्रवाणीतिवाङ्मात्रव्यापृतावहम्॥
गोसहस्रं ददाम्यद्य विनाऽप्यैकात्म्यनिर्णयात्॥४०॥

सहस्रमित्यादेरर्थमाह। ब्रह्मेति॥४०॥

गोसहस्रप्रदानस्य निमित्तं श्रुतिरभ्यधात्॥
जनको जनक इति नामाभ्यासोक्तितः स्फुटम्॥४१॥

जनक इत्याद्यवतारयति। गोसहस्रेति॥४१॥

शुश्रूषं जनकं सर्वे जना दित्स⁵⁵⁵न्तमेव च॥
विवक्षवो⁵⁵⁶ऽभिधावन्ति तमुद्दिश्य जिघृक्षवः॥४२॥

तब्द्याचष्टे। शुश्रूषुमिति॥४२॥

मौग्धींप्रसिद्धिमुल्लङ्घ्य गार्ग्योऽयं मामुपागतः॥
नूनं दित्सुं च शुश्रूषं संभावयति मामपि॥४३॥

विवक्षूणां जिघृक्षूणां च जनकं प्रत्यभिगमनेऽपि कथं ब्रह्म ब्रवाणीति गार्गीयवाङ्मात्रमेव राज्ञो गोसहस्रदाने निमित्तमुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। मौग्धीमिति। उपागन्तुराशयमनुवदति। नूनमिति। तथाच तदीयं वाङ्मात्रमेव निमित्तीकृत्य गोसहस्रप्रदानमुचितमिति भावः॥४३॥

आदित्यचक्षुर्बुद्धिस्थश्चे⁵⁵⁷तनः सर्वगो ध्रुवः⁵⁵⁸॥
एतमेव सदोपासे ब्रह्मेति रविमध्यगम्॥४४॥

श्रोतुकामं राजानं प्रति ब्राह्मणो ब्रह्म कीदृगुक्तवानित्याशङ्क्य य एवासावित्यादेरर्थमाह। आदित्येति। तत्प्राधान्यार्थं रविमध्यगमित्युक्तम्। त्वमपि यथोक्तं ब्रह्मोपास्वेति शेषः॥४४॥

तथा ब्रुवाणं तं गार्ग्यं काश्यो मा मेत्यथोचिवान्॥
केवलो मतिसंवादो भवदुक्तेर्म⁵⁵⁹माभवत्॥४५॥

न त्वपूर्वार्थविज्ञानं प्रतिज्ञातं यथा त्वया॥
मा वोचोऽतो यतो वेद्मिविनाऽपि वचनात्तव॥४६॥

मा मैतस्मिन्नित्याद्यादत्ते। तथेति। गार्ग्योक्तेरज्ञातार्थज्ञापकत्वाभावज्ञापनार्थमथेत्युक्तम्। तदेव स्फुटयन्निषेधवादिनो राज्ञोऽभिप्रायमाह। केवल इति। संवादं कर्तुमेवोपक्रान्तमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रतिज्ञातमिति। अपूर्वार्थविज्ञानं हि प्रतिज्ञातं न च तथा

तदुत्पादितं तथाच प्रतिज्ञाहानिस्तवेत्यर्थः। राजाशयमुक्त्वा निषेधं व्याचष्टे। मा बोच इति॥४५॥४६॥

निषेधाभ्यासो मा मेति ज्ञातब्रह्मवादिनः॥
आबाधितधियाऽभ्यस्तो गार्ग्यस्यानुक्तिकारणात्॥४७॥

द्विर्वचनमनूद्य तत्फलमाह। निषेधेति। गार्ग्योहि विना स्वोपदेशं राज्ञा ज्ञातस्य ब्रह्मणःप्रकर्षेण वदनशीलस्तस्येषद्बाधितत्वबुद्ध्या निषेधो राज्ञाऽभ्यस्तस्तेन मुख्यस्य ब्रह्मणोऽनुक्तेरित्यर्थः॥४७॥

सुप्रसिद्धं यदस्माकं त्वच्छासनमृतेऽपि तत्॥
नापेक्षते भवद्वाक्यं सिद्ध्यर्थं प्राक्प्रसिद्धितः॥४८॥

कथं तदुक्तिं विना राज्ञा ज्ञातं ब्रह्म तत्राऽऽह। सुप्रसिद्धमिति॥४८॥

तदुपासां न वेद्मीति मा च शङ्कां कृथा यतः॥
उपासनं च वेद्म्यस्य गुणं तत्फलमेव च॥४९॥

अतिष्ठाः सर्वेषामित्याद्यवतारयति। तदुपासामिति। तद्गुणं तत्फलं चेति शेषः॥४९॥

अतीत्य सर्वभूतानि प्राधान्येन स्थितो यतः॥५०॥

अतिष्ठा इति नामास्य तेनाऽऽदित्यात्मनोऽभवत्⁵⁶⁰॥
चक्षुरुद्दीप्ति⁵⁶¹मत्त्वाच्च राजेत्येषोऽभिधीयते॥५१॥

गुणद्वयं विभजते। अतीत्येति॥५०॥५१॥

स य एतं⁵⁶² यथोद्दिष्टमुपास्तेऽहर्निशं नरः॥
यथोपासनमेवास्य फलं भवति नान्यथा॥५२॥

स य एतमित्यादि व्याचष्टे। स य इति। नान्यथेत्युपास्त्यनुसारिफलमिति शास्त्रस्थितेरित्यर्थः॥५२॥

मतिसंवाददोषेण काश्येनोत्सारिते⁵⁶³ रवौ॥
गा⁵⁶⁴र्ग्यो ब्रह्मान्तरं राज्ञे प्रवक्तुमुपचक्रमे॥५३॥

पर्यायान्तरमादत्ते। मतीति॥५३॥

चन्द्रे मनसि बुद्धौ च ब्रह्मोपासेऽहमद्वयम्॥
भानुमण्डलतो यस्माद्द्विगुणं चन्द्रमण्डलम्॥
बृहन्निति ततश्चन्द्रः प्रमाणेनाभिधीयते॥५४॥

तद्व्याचष्टे। चन्द्र इति। त्वं च तथोपास्स्वेति पूर्ववत्। बृहन्नित्यस्यार्थमाह। भान्विति। प्रमाणेन परिमाणेनेति यावत्। तथाच पौराणिकाः—

“नवयोजनसाहस्रो विष्कम्भः सवितुः स्मृतः।
द्विगुणस्तस्य विस्तारो मण्डलस्य प्रमाणतः॥
द्विगुणः सूर्यविस्ताराद्विस्तारः शशिनः स्मृतः”। इति ॥५४॥

अम्भोऽतिपाण्डरं वासो यस्माच्चन्द्राभिमानिनः॥
तस्मात्पाण्डरवासाः स्यात्सोमः सौम्यत्वकारणात्॥५५॥

ज्योत्स्नया राजतेऽत्यर्थं सोमो ब्राह्मणराजतः॥
सोमो⁵⁶⁵ राजेत्यतो वक्ति तदुपासाविधित्सया॥५६॥

पाण्डरेत्यादिपदानि व्याचष्टे। अम्भ इत्यादिना। सोमो ब्राह्मणानां राजेतिश्रुतिमाश्रित्य ब्राह्मणराजत इत्युक्तम्। गुणचतुष्टयोक्तिफलमाह। तदुपासेति॥५५॥॥ ५६ ॥

तुल्याभिधानधर्मत्वाल्लतासोमोऽपि गृह्यते॥
उभयोर्देवतैकत्वादुपास्यं तेन तद्द्वयम्॥५७॥

सोमशब्दस्यार्थान्तरमाह। तुल्येति। न केवलं चन्द्रमाः सोमः किंतु लताऽपि सोम इत्यभिधानस्य वृद्धिह्रासाख्यधर्मस्य चोभयत्र समत्वाच्चन्द्रदेवतायाश्च द्वयोरैक्यादित्यर्थः। लताग्रहोपयोगमाह। उपास्यमिति। प्राणात्मनैकीकृत्येति शेषः॥५७॥

एषैका देवता विभ्वी प्रत्येकार्थावसायिनी॥
भोक्त्री कर्त्री च सर्वत्र तस्या भोज्यमतोऽपरम्॥५८॥

उक्तां देवतां विशिनष्टि। एषेति॥५८॥

ब्रह्मैषा सर्वसंव्याप्तेरात्मेत्येतामुपास्महे॥
व्याख्या तुल्यैव विज्ञेया सर्ववाक्येषु पूर्ववत्॥५९॥

अन्नदृष्ट्या भोज्यमित्ययुक्तं ब्रह्मणोऽतथात्वादित्याशङ्क्याऽऽह।ब्रह्मेति। तथाऽप्यात्मनो भोक्तृत्वादि न प्राणस्येत्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। अतस्त्वदुक्तेर्नास्माकमधिका धीरिति राज्ञोऽभिप्रायः। यथोक्तन्यायं विद्युत्पर्यायादिष्वतिदिशति। व्याख्येति। आदित्यचन्द्रवाक्ययोर्व्याख्या तुल्योक्ता तथोत्तरेष्वित्यर्थः॥१९॥

गुणो यत्र हि यः पुंसो नाम्ना संभाव्यतेऽत्र तु॥
फलं तदेव तस्य स्यात्सर्ववाक्येषु निर्णय॥६०॥

प्रतिपर्यायं गुणफलयोरपि तुल्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। गुण इति। अत्रोक्तवक्ष्यमाणपर्यायेषु यस्मिन्पर्याये ध्येयस्य पुंसो यो गुणोऽतिष्ठा राजा तेजस्वीत्यादिशब्दार्पितस्तत्र तदुपासकस्य तदेव गुणोपास्त्यनुरूपमतिष्ठाः सर्वभूतानामित्यादिफलं स्यादेवं सर्ववाक्येषु

गुणभेदः फलभेदश्चेत्यर्थः। गुणादिभेदस्य वाचनिकत्वात्तद्भेदाशङ्का नेति हिशब्दार्थः॥६०॥

भानुचन्द्रमसोस्तेजो जलदैरभिभूयते॥
विद्युत्तत्राप्यतितरां तेजस्वी तेन विद्युति॥६१॥

प्रतिपर्यायं तद्भेदेऽपि विद्युति निर्देशादादित्यचन्द्राग्निषु च संभवात्तेजस्विगुणश्चतुर्ष्वपि सम इत्याशङ्क्याऽऽह।भान्विति। अग्नेरपि कदाचिदुद्भूतमभिभूतं च तेजो लक्ष्यते तत्रापि जलदेषु सत्स्वपीति यावत्। अतितरां तेजस्विनीति शेषः। तेजस्वी ध्येयः पुरुषः॥६॥

खण्डशो न यथा मूर्तं खं पूर्णं चाप्रवर्तनात्॥
अप्रवर्त्यक्रियावत्स्युर्व्योम्निसर्वाः प्रवृत्तयः॥६२॥

पूर्णमप्रवर्तीत्याकाशब्रह्मणो गुणद्वयमुक्तं तद्व्याचष्टे। खण्डश इति। यथा घटादि खण्डशो विभक्तं न तथाऽऽकाशमतस्तत्पूर्णमप्रवर्ति चाप्रवर्तकत्वादित्यर्थः। अप्रवर्तिशब्दस्यार्थान्तरमाह। अक्रियावदिति। व्योम्नि हि सर्वाः प्रवृत्तयः सन्ति न स्वयं क्रिया तद्वद्वा तस्मादप्रवर्तीत्यर्थः॥६२॥

जिष्णुः स्याज्जयशीलत्वाज्जीयते न परैर्यतः॥
अपराजिष्णुरित्येवं तस्मादेवाभिधीयते॥६३॥
अन्यतो मातृतो जाता अन्यतस्त्या उदाहृताः॥
अप्यन्य⁵⁶⁶तस्त्यजायी स्यात्सापत्नभ्रातृमर्दनः॥६४॥

वायुब्रह्मोपासकस्य जिष्णुरित्यादिफलत्रयमुक्तं तद्व्याचष्टे। जिष्णुरित्यादिना॥६३॥६४॥

जिष्णुरिन्द्रगुणोपास्तैर्वैकुण्ठगुणतः परः॥
सेनाऽपराजितेत्यस्मात्सप⁵⁶⁷त्नानां पराजयः॥६५॥

कथमेकोपास्तिर्बहुफलेत्याशङ्क्योपास्यगुणभेदादित्याह। जिष्णुरिति॥६५॥

अभ्याहितमपि जगत्सहतेऽग्निर्यतस्ततः॥
भस्मसात्करणादुक्तो विषासहिरितीश्वरैः॥६६॥

अग्निपुरुषस्य विषासहिरिति विशेषणं तस्यार्थमाह। अभ्याहितमिति। अपिरभिव्याप्तौ। यद्धविः स्वस्मिन्विप्यते क्षिप्यते तत्सोढुं शीलमस्तीति व्युत्पत्तिः। ईश्वरैर्वेदार्थनिर्धारणसमर्थैरित्यर्थः॥६६॥

अप्सु रेतसि बुद्धौ च पुरुषं ब्रह्म चेतनम्॥
उपास एतमित्युक्तः काश्यः प्रत्याह पूर्ववत्॥६७॥

य एवाप्स्वित्यादेरर्थमाह। अप्स्विति॥६७॥

प्रतिबिम्बोदयः कार्यं प्रतिरूपं यतस्ततः॥
प्रतिरूपउपा⁵⁶⁸स्योऽप्सु फलमप्यस्य तादृशम्॥६८॥

प्रतिरूपादिवाक्यस्थप्रतिरूपशब्दार्थमाह। **प्रतिबिम्बेति।**कार्यमपामिति शेषः। यस्मात्प्रतिबिम्बमपां गुणस्तस्मादवादौ तद्गुणः पुरुषो ध्येय इत्याह। यत इति। फलवाक्यार्थमाह। फलमिति॥६८॥

अन्वर्थे प्रतिशब्दोऽयं फलस्य पुरुषार्थतः॥
प्रातिलोम्येन तु ज्ञेयो ह्यनर्थः स्यात्तथा सति॥६९॥

प्रतिरूपगुणोपासकं प्रति प्रतिरूपं फलमुपगच्छति चेत्तर्हि प्रतिशब्दादनर्थप्राप्तिः फलमिति प्रतीतेस्त्याज्योपासनेत्याशङ्क्याऽऽह। अन्वर्थ इति। प्रतिशब्दस्य निपातत्वेनानेकार्थत्वसंभवात्प्रकृतोपास्त्यनुसारेणान्वर्थत्वमुचितमिति वक्तुं हीत्युक्तम्। तथा सति प्रातिकूल्यार्थत्वाभ्युपगमे सतीति यावत्॥६९॥

श्रुतिस्मृतिसदाचारान्प्रति यः सततोद्यतः ॥
प्रतिश्रुत्यादिरूपत्वात्प्रतिरूपस्ततोऽस्तु सः॥७०॥

प्रतिरूपशब्दस्यानुरूपार्थत्वमुक्त्वा तदेव प्रकटयन्नथो इत्यादेरर्थमाह। श्रुतीति। अप्सु हि पुरुषः श्रुत्यादीन्प्रति सदाऽनुरूपस्ताभिरेव श्रौतस्मार्तकर्मनिर्वृत्तेरतस्तदुपासकस्यापि तदात्मकस्य श्रुत्याद्यनुरूपत्वात्ततो जायमानः पुत्रस्तदनुरूपो भवतीत्यर्थः॥७०॥

रोचिष्णूपनिषत्कान्तमादर्शाक्षादिबुद्धिषु॥
उपास इत्यभिहिते काश्यः प्रत्याह पूर्ववत्॥७१॥

य एवायमित्यादेरर्थमाह। रोचिष्विति। देदीप्यमानगोप्यकान्तिसहितं पुरुषमादर्शेचक्षुरादिषु स्वच्छभावेषु बुद्धौ चाहमुपासे त्वं चेत्थमुपास्स्वेत्युक्ते राजा पूर्ववन्निषेधतीत्यर्थः॥७१॥

यत्रोपास्यवद्दुत्वं स्यात्फलं तत्र प्रजास्वपि॥
शतह्रदादर्शद्यर्था बहवस्ते प्रसिद्धितः॥७२॥

रोचिष्णुर्हेत्यादिना स्वगतं प्रजागतं च फलमत्र श्रूयते विद्युद्वात्मवाक्ययोरपि तेजस्वी हेत्यादिनोभयत्र फलमुक्तं स्वामिगामि च तन्न्याय्यमित्याशङ्क्याऽऽह। यत्रेति। स्वामिनोऽन्यत्रापि वाचनिकमविरुद्धमिति भावः। क्वाचित्कमुपास्यबहुत्वमेव स्फोरयति शतह्रदेति॥७२॥

फलं यद्गुणकं यत्र तद्गुणं स्यादुपासनम्॥
फलानुमानतस्तत्र न फलं ह्यनुपासितम्॥७३॥

उपास्यैक्येऽपि फलबाहुल्योपपक्षेःसर्वपर्यायेषूभयत्र फलं किं न स्यादित्याश

ङ्क्याऽऽह। फलमिति। यस्मिन्पर्याये यद्गुणकं फलं दृष्टं तत्र तद्गुणकमुपासनं फलेन तत्साधनस्यानुमानात्तद्वैचित्र्ये सत्युपासनवैचित्र्यस्याऽऽवश्यकत्वादित्यर्थः। अनुमानमेव व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति। नेति। तं यथा यथेत्यादिशास्त्रादिति शेषः। स एव हिशब्दार्थः॥७३॥

गच्छन्तमनु यः शब्दो बहिर्वच्छ्रूयतेऽध्वनि॥
अध्यात्मं दै⁵⁶⁹हिके शब्देबुद्धौ चेति विनिर्दिशेत्॥७४॥

य एवायं यन्तमित्यादि व्याचष्टे। गच्छन्तमिति। अध्वनि गच्छन्तमिति संबन्धः। तस्मिन्बाह्ये शब्दे देहस्थे चाऽऽध्यात्मिके बुद्धौ च यः पुरुषस्तमेवाहमुपासे ब्रह्मबुद्ध्येति वाक्यार्थं ब्रूयादित्यर्थः॥७४॥

पुंसोऽभिधावतस्तूर्णं देहदेशैः समाहतः॥
प्राणो वृत्तिविशेषेण बहिर्वत्कुरुते ध्वनिम्॥७५॥

गच्छतः पृष्ठतः शब्दोत्पत्तौ किं कारणं तदाह। पुंस इति। वृत्तिविशेषेण गतिभेदेनेति यावत्। यद्वा प्राणनादिवृत्तीस्त्यक्त्वा वृत्त्यन्तरेणेत्यर्थः॥७५॥

वृत्तिक्षेपादसुरयमायुषश्च तदाश्रितेः⁵⁷⁰॥
शतायुरेव भवति म्रियते नापमृत्युना॥७६॥

शाब्दपुरुषस्यासुरिति विशेषणं तस्यार्थमाह। वृत्तीति। गतीनामुपात्तानां प्राणनादिवृत्तीनामेव बाह्यांशेन त्यागात्प्राणात्मा सोऽसुगुणक इत्यर्थः। स य एतमित्यादि व्याकरोति।आयुषश्चेति॥७६॥

दिक्षु द्वितीयोऽनुगःसद्वितीयः सदैव सः॥
दुःसंभाव्या हि पूर्वा दिङ्युक्त्वाऽऽशां पश्चिमां जनैः॥७७॥

दिक्पुरुषस्य द्वितीयोऽनपग इति विशेषणद्वयं तदनूद्यव्याचष्टे। दिक्ष्विति। सद्वितीयत्वं साधयति। दुःसंभाव्येति। दिशां सद्वितीयत्वं लोकप्रसिद्धमिति हिशब्दः॥७७॥

साधुभृत्यपरीवारः सर्वदोपासको भवेत्॥
पुत्रादिगणसंतानस्थैर्यमेव सदा भवेत्॥७८॥

स य एतमित्यादि व्याख्याति। साध्विति। उपासकबुद्ध्यनुसारित्वं साधुत्वम्। उत्तरार्धे सदेत्येतस्मात्पूर्वं तस्येत्यध्याहार्यम्॥७८॥

छायामये तथाऽज्ञाने बुद्धौ चैकैव देवता॥
मृत्युकालात्पुरा नास्य व्याधिरप्युपसर्पति॥७९॥

पर्यायान्तरं व्याचष्टे। छायेति। बाह्ये तमसीति यावत्। छायापुरुषस्य मृत्युरिति

गुणस्तदुपासनाद्दीर्घायुष्यं फलं रोगाद्यभावो विशेष इति मत्वा नैनमित्यादेरर्थमाह। मृत्युकालादिति। मृत्योस्तु न प्रसङ्गोऽस्तीत्यपेरर्थः॥७९॥

विराडात्मनि देहे च बुद्धावित्यादि पूर्ववत्॥
आत्मन्वीति च वश्यात्मा प्रजा चापि शमान्विता⁵⁷¹॥८०॥

अन्तिमं पर्यायं व्याकरोति। विराडिति। आदिपदेन गार्ग्योक्तिशेषस्य काश्योक्तेश्चग्रहणम्। आत्मन्वीति च गुणो विराट्पुरुषस्येति शेषः। आत्मन्वीत्यादेरर्थमाह। वश्येति॥८०॥

व्यस्तानां पूर्वमुद्देशः समस्तानां त्विहोदितः॥
विवक्षावसितिर्गार्गी तथा सत्युपपद्यते॥८१॥

पूर्वोत्तरपर्यायेऽवान्तरभेदं दर्शयति। व्यस्तानामिति। उद्देशो ध्येयत्वेनोक्तिरित्यर्थः। अन्ते पर्याये समस्तोपदेशे नियामकमाह। विवक्षेति। तथा सति समस्तव्यस्तोपदेशे सतीति यावत्॥८१॥

प्रत्याख्यातोपदेशः सन्संवादेन पुनः पुनः॥
ब्रह्मान्यदन्यदवददात्मन्वीत्यन्तमादरात्॥८२॥

तत्समाप्तिं प्रकटयति। प्रत्याख्यातेति। तदनन्तरमज्ञानादेव गार्ग्योविवक्षारहितोऽभूदिति शेषः॥८२॥

विशेषाणामनन्तत्वात्समस्तं ब्रह्म सोऽवदत्॥
तस्मिन्नपि निषिद्धेऽथ तूष्णीं गार्ग्योबभूव ह॥८३॥

कतिपयविशेषानुक्त्वा सर्वोपसंहारं विना किमित्यन्ते समस्तब्रह्मोक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। विशेषाणामिति। अनन्तत्वात्प्रत्येकं वक्तुमशक्यत्वादिति शेषः। तत्र सर्वान्तर्भावाच्चेति भावः। स ह तूष्णीमित्यादेरर्थमाह। तस्मिन्निति। समस्तव्यस्तातिरिक्ते वस्तुनि गार्ग्यस्य प्रतिभानहीनत्वद्योतनार्थमथेत्युक्तम्। तस्य मौनमास्थायावाक्शिरस्त्वेनावस्थानं पार्श्वस्थानां प्रत्यक्षमिति हेतिनिपातेन द्योत्यते॥८३॥

यत्कृत्स्नं ब्रह्म पूर्वोक्तं तदेवेदमविद्यया॥
एकधाऽनेकधा मूढैः⁵⁷² कल्प्यते रज्जुसर्पवत्॥८४॥

ननु राज्ञा यथोक्तं ब्रह्म निषेधता तदब्रह्मत्वमेव साध्यते ततोऽन्यत्तदस्तीति वा नाऽऽद्यो व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीत्यादिशेषविरोधान्नेतरोऽन्यत्वात्तस्यापि घटवदब्रह्मत्वापत्तेरत आह। यदिति। यद्वाऽऽत्मेत्येव सूत्रिते मुख्ये ब्रह्मणि किमित्यादित्यादिब्रह्मान्तरं गार्ग्येणोक्तमित्याशङ्क्यपूर्वपक्षश्रुत्यभिप्रायमाह। यत्कृत्स्नमिति। एकधाऽनेकधासमस्तत्वेन व्यस्तत्वेन चेत्यर्थः॥८४॥

अवाक्शिरस्कमालोक्य नृपो गार्ग्यमनुत्तरम्॥
एतावदिति तं प्राह शेषाशङ्कानिवृत्तये॥८५॥

स हेत्यादेस्तात्पर्यमाह। अवागिति। प्रतिज्ञाहानिरत्र सूच्यते। उत्तरावसरे तदप्रतिपत्तिमप्रतिभामाह। अनुत्तरमिति। अवशिष्टस्य मुख्यब्रह्मणो गार्ग्येण ज्ञातत्वाशङ्कानिवृत्त्यर्थं राजवाक्यमित्यर्थः॥८५॥

निगृह्यमाणयोगे च प्लुतिमत्रविनिर्दिशेत्॥
ब्रह्म वाणीत्यात्थ त्वमेतावद्ब्रह्म तच्च ते॥८६॥

प्रतिज्ञाहान्यादिना निगृह्यमाणगार्येण प्रश्नस्य संबन्धे प्लुतिरस्मिन्वाक्ये वाच्येति प्लुतेरर्थमाह। निगृह्यमाणेति। उक्तं हि—निगृह्यानुयोगे चेति। निगृह्यमाणत्वमेव स्फुटयति। ब्रह्मेति॥८६॥

अज्ञाते जगदज्ञातं ज्ञाते ज्ञातं च यत्र तत्॥
तदेव ब्रह्म पूर्णत्वान्न त्वदुक्तमकृत्स्नतः॥८७॥

ननु प्रतिज्ञातं ब्रह्माऽऽदित्यादिरूपमुपदिष्टं न च तन्न ब्रह्म ब्रह्मान्तराभावात्तत्राऽऽह। अज्ञात इति॥८७॥

अव्यावृत्ताननुगतस्वतःसिद्धात्मवस्तुनि॥
मुख्यार्थो ब्रह्मशब्दः स्यान्न त्वदुक्तेऽतथात्वतः॥८८॥

पूर्णमेव ब्रह्मेत्यत्र निमित्तमाह। अव्यावृत्तेति। आदित्यादौ तस्य मुख्यार्थत्वाभावे हेतुः। अतथात्वत इति। त्वदुक्तादित्यादेर्व्यावृत्तादिरूपत्वादित्यर्थः॥८८॥

यस्मादेवमतो गार्ग्यमेतावद्धीतिवादिनम्॥
नृपो नैतावतेत्याह ब्रह्मत्वासं⁵⁷³भवं स्फुटम्॥८९॥

एतावद्धीत्यादेरर्थमाह। यस्मादिति। आदित्यादेरुक्तन्यायेनाब्रह्मत्वं हेत्वर्थः॥८९॥

अज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य दुःसंभाव्यमिदं वचः॥
नैतावतेति ब्रह्मातः काश्यो वेतीति लिङ्ग्यते॥९०॥

उप त्वाऽयानीति वदतोऽभिप्रायमाह। अज्ञातेति॥९०॥

गार्ग्योऽनुमाय राज्ञोऽथप्रावीण्यं ब्रह्मवेदने॥
उपायानीत्युवाचेमं परब्रह्मावबुद्धये॥९१॥

परं ब्रह्म विजिज्ञासुरुपेतोऽस्म्यहमादरात्॥
अनुशाधि यथातत्त्व⁵⁷⁴मित्येवंवादिनं नृपः॥९२॥

क्षत्रियं ब्राह्मणो जात्या यदुपेयादनापदि॥
प्रतिलोममिदं वृत्तं धर्मशास्त्रैर्निषिद्धः॥९३॥

उपसदनोक्तिमवतारयति। गार्ग्य इति। अनुमाय नैतावतेत्युक्त्या कल्पयित्वेत्यर्थः। ब्रह्मविदं प्रत्युपसत्तिरब्रह्मविदो युक्तेत्यथशब्दार्थः। इमं ब्रह्मविदं राजानमिति यावत्। उपसत्तिफलमाह। परब्रह्मेति। उपसत्तिवाक्यं व्याचष्टे।उपेत इति। कुतूहलधिया नास्तिकधिया चोपसत्तिं व्यावर्तयति।आदरादिति। प्रतिलोममित्यादेरर्थमाह। इत्येवमिति। नृपः प्राहेति शेषः। कृतकं ब्राह्मणं व्यावर्तयति। जात्येति। धर्मशास्त्रैरिति। आपत्काले ब्राह्मणस्याब्राह्मणाद्विद्योपयोगोऽनुगमनं शुश्रूषाऽऽसमाप्तेरिति गौतमः।

“अब्राह्मणादध्ययनमापत्काले विधीयते।
अनुव्रज्या च शुश्रूषा यावदध्ययनं गुरोः॥
नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वासमात्यन्तिकं वसेत्।
ब्राह्मणे चाननूचाने काङ्क्षन्गतिमनुत्तमाम्”॥

इति मनुः। एवमादिभिर्निषेधाद्ब्राह्मणस्य क्षत्रियं प्रत्युपगतिरयुक्तेत्यर्थः॥९१॥ ॥९२॥९३॥।

योगक्षेमफलार्थाय गमनं न निषिध्यते॥
ब्रह्म मे वक्ष्यतीत्यर्थं निषिद्धं नृपसर्पणम्॥९४॥

तर्हितस्य जीवनमेव दुर्लभमित्याशङ्क्यानापदीत्यत्र सूचितमर्थमाह। योगेति। अप्राप्तप्राषणं योगः प्राप्तरक्षणं क्षेमस्तदर्थं पार्थिवं प्रति ब्राह्मणस्योपसर्पणमविरुद्धम्।

“वेदार्थानधिगच्छेच्च शास्त्राणि विविधानि च।
उपेयादीश्वरं चैवयोगक्षेमार्थसिद्धये”॥

इति स्मृतेरित्यर्थः। तर्हि निषेधवाक्यानां का गतिस्तत्राऽऽह।ब्रह्मेति॥९४॥

अतोऽनुपेतमेव त्वां करविन्यस्तबिल्ववत्॥
ब्रह्म विज्ञापयिष्यामि यज्ज्ञाने सर्वविद्भवेत्॥९५॥

ब्राह्मणस्य क्षत्रियादुत्तमत्वात्तं प्रति विद्यार्थमुपगत्यभावश्चेद्गार्ग्यस्य राज्ञो विद्या श्रोतुमशक्येत्याशङ्क्यव्येव त्वेत्यादेरर्थमाह। अत इति। आदित्यादिब्रह्मभ्यो वक्ष्यमाणे ब्रह्मणि विशेषमाह। यज्ज्ञान इति। वर्णतो गार्ग्यस्याऽऽधिक्यादुपसत्त्यभावेऽपि विद्यातोराज्ञोवैशिष्ट्यात्ततस्तद्ग्रहो युक्तः।

“न हायनैर्न पलितैर्न वित्तैर्न च बन्धुभिः।
ऋषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान्”॥

इति स्मृतेरित्यर्थः॥९५॥

इत्युक्त्वा तमथोपा⁵⁷⁵णौ गृहीत्वोत्थितवान्नृपः॥
आजग्मतुश्चतौसुप्तं नरं कार्यविवक्षया॥९६॥

तं पाणावित्यादेरर्थमाह। इत्युक्त्वेति। तौ हेत्यादि व्याकरोति। आजग्मतुरिति॥९६॥

गार्ग्योक्तब्रह्माभोक्तृत्वं तथाऽमीपामनात्मताम्॥
बालाकेर्बोधयिष्यामीत्यतः सुप्तमगान्नृपः॥९७॥

कार्यविवक्षयेत्येतदेव स्फुटयति। गार्ग्यति। अमीषामादित्यादीनामिति यावत् ॥९७॥

देवतानामभिः काश्यो गत्वा सुप्तं यथोदितैः⁵⁷⁶॥
आमन्त्रयां तदा चक्रे बृहन्नित्येवमादिभिः॥९८॥

तमेतैरित्यादेरर्थमाह। देवतेति। तदा स्वापावस्थायामित्यर्थः॥९८॥

संबोध्यमानोऽपि तथा सुप्तो नैवोदबुध्यत॥
यतो तो गार्ग्याभिमतो न भोक्तेत्यवगम्यते॥९९॥

स नोत्तस्थावित्यस्यार्थमाह। संबोध्यमानोऽपीति। बोधनार्थप्रयुक्तनामाश्रवणादापेषणाच्चोत्थानात्प्राणस्य व्याप्रियमाणस्यैवाभोक्तृत्वं सिध्यतीति फलितमाह। यत इति॥९९॥

जाग्रत्कालं परित्यज्य सुप्तं किमिति जग्मतुः॥

स्पष्टता सर्वभावानां जाग्रत्काले हि लक्ष्यते॥१००॥

सुप्तपुरुषगतिमाक्षिपति। जाग्रदिति। संनिहितं हित्वा व्यवहितगतिरयुक्तेत्यर्थः। गार्म्येष्टात्मनो विविच्य काश्येष्टमात्मानमुपदेष्टुं तद्गतिरित्याशङ्क्याऽऽह। स्पष्टतेति। तत्र सर्वस्याप्यादिष्टोऽर्थो विविच्य वक्तुं शक्यते न स्वापे सर्वव्यवहारलोपादतस्तद्गतिरनर्थिकेत्यर्थः॥१००॥

प्राणानां देवतानां च पुरुषस्य च संकरात्॥
बोधे न शक्यते कर्तुं विवेको भोक्तृभोज्ययोः॥१०१॥

जाग्रतिसर्वपदार्थोपलम्भेऽपि क्षीरनीरवत्तेषां सांकर्यान्नेष्टात्मविवेकदृष्टिरित्युत्तरमाह। प्राणानामिति॥१०१॥।

भोक्तृत्वमेव पुंसोऽस्ति भोज्यत्वं न मनागपि॥
काश्याभिप्रायतोऽनस्य भोज्यतैव न भोक्तृता॥१०२॥

कोऽसौ विवक्षितो विवेकस्तमाह। भोक्तृत्वमिति। साक्षित्वमिति यावत्। भोज्यत्वं साक्ष्यत्वम्। अनस्य प्राणस्येत्यर्थः॥१०२॥

संकीर्णत्वादशक्यः स्यात्प्रबोधे भोक्तृभोज्ययोः॥
कर्तुं विवेकोऽतो यातः सुप्तं पुरुषमादरात्॥१०३॥

अस्स्वीदृग्विवेको जाग्रत्येव किमिति सुप्तपुरुषगतिर्नेत्याह। संकीर्णत्वादिति। विवक्षितकार्यगौरवद्योतनार्थमादरादित्युक्तम्॥१०३॥।

तस्माद्यद्यपि सांनिध्यं प्राणादीनां प्रजागरे॥
संकीर्णत्वान्मिथस्तेषां दुःशकं तद्विवेचनम्॥१०४॥

यत्तु स्पष्टतेत्यादि तत्राऽऽह। तस्मादिति। यद्यपीत्यादि तच्छब्दार्थविवरणम्। तस्मायुक्तं सुप्तपुरुषनमनमिति शेषः॥१०४॥

आत्मनः प्रोषितत्वात्तु भोगोऽस्मै न प्रयुज्यते॥
उदासतेऽखिलाः सुप्ते देवताः करणैः सह॥१०५॥

स्वापेऽपि सांकर्यसाम्यात्कुतो विवेकधीस्तत्राऽऽह। आत्मन इति। भोक्तृकरणहिताधिष्ठातृदेवतानां सुप्तावुपसंहारादसांकर्यात्तत्र विवेकसौकर्यमित्यर्थः॥१०५॥

जाग्रद्भोगप्रयुक्तस्य कर्मणः प्रक्षयात्तदा॥
शेरते करणान्यस्य सह भोक्त्राऽऽत्मनाऽऽत्मनि॥१०६॥

सुप्तायुक्तोपसंहारे हेतुमाह। जाग्रदिति। तदा सुप्तावित्येतत्। आत्मन्यज्ञाते परस्मिन्नित्यर्थः॥१०६॥

प्राण एकस्तु जागर्ति भोक्ता यो गार्ग्यसंमतः॥
प्राणेन रक्षन्निति च तथोदर्के प्रवक्ष्यते॥१०७॥

गार्ग्येष्टात्मनोऽपि तत्रोपसंहारान्न भोगप्रसक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। **प्राण इति।**तत्र मानमाह। प्राणेनेति। प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायमित्युत्तरत्र तस्य स्वापेऽनुपसंहारो वक्ष्यत इत्यर्थः॥१०७॥

प्राणाग्नय इति स्पष्टं तथाऽनस्तमितश्रुतेः॥
अश्रान्तः प्राण एवातो जागर्त्यत्र दिवानिशम्॥१०८॥

तत्र श्रुत्यन्तरमाह। प्राणेति। प्राणाग्नय एवैतस्मिन्पुरे जाग्रतीति श्रुतिरिममेवार्थमाहेत्यर्थः। न व्यथते न रिष्यति सैषाऽनस्तमिता देवतेत्यादिवाक्यादपि स्वापे तस्य नोपसंहृतिरित्याह। तथेति। उक्तमानफलमुपसंहरति। अश्रान्त इति। अत्रे देहोक्तिः॥१०८॥

यथा जाग्रदवस्थायां भोक्ता प्राणः पुराऽभवत्॥
स्वप्नेऽप्येष तथैवाऽऽस्ते बोद्धा चेद्बुध्यतामयम्॥१०९॥

प्राणस्य सदा जागरे लब्धमर्थमाह। यथेति। स्वप्नेऽपीत्यपिना स्वापः समुच्चीयते॥१०९॥

प्राणस्येन्दोस्तथा चापां त्र्यन्नात्माविष्कृतौ यतः॥
ऐक्यमुक्तमतः प्राणो बोध्यते चन्द्रनामभिः॥११०॥

प्राणस्यासुप्तस्यैव स्वापे संबोधनशब्दाश्रवणान्न भोक्तृतेत्ययुक्तं प्राणचन्द्रमसोर्भेदात्तस्य चन्द्रनामभिः संबोधनादप्रतिबोधो नाचेतनत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। प्राणस्येति। त्र्यन्नात्माविष्कृतावथैतस्य प्राणस्याऽऽपः शरीरं ज्योतीरूपमसौ चन्द्र इत्यादावित्यर्थः॥११०॥

बृहन्नित्येवमादीनि सन्तु चेहोपलक्षणम्॥
अनुक्तदेवतानाम्नां सामर्थ्यात्तद्ग्रहोऽथवा॥१११॥

अथापि कुतश्चन्द्रनामभिरेव संबोधनं प्राणस्य सर्वात्मत्वादादित्यादिनामभिरपि तत्संभवादित्याशङ्क्याऽऽह। बृहन्नितीति। इहेति संबोधनवाक्योक्तिः। अतस्तैरपि संबोधितवानिति शेषः। यद्वा संबोध्यमानप्राणस्य सूत्रैक्यात्तत्सामर्थ्यादनुक्तसूत्रावयवादित्यादिनाम्नां चन्द्रनामवद्ग्रहात्तैरपि संबोधितवानित्याह। सामर्थ्यादिति॥१११॥

यदि भोक्ता भवेत्प्राणो जाग्रद्वच्छब्दमागतम्॥
अश्रोष्यत्स न चेद्भोक्ता नाश्रोष्यदुपलादिवत्॥११२॥

चन्द्रनामभिः संबोधनं प्रसाध्य तच्छब्दाश्रवणात्तदभोक्तृत्वं यथा जाग्रदवस्थायामित्यत्रोक्तमुपसंहरति। यदीति। स चेन्नाश्रोप्यन्न भोक्ता स्यादिति योजना॥११२॥

ननु सुप्तेऽपि पुंस्यस्मिन्बोधितः सन्स्वनामभिः॥
भोक्तैव भोत्स्यते शब्दं न त्वभोक्ता परो जडः॥११३॥

संबोधनशब्दाश्रुतेरभोक्तृतेत्यत्र शङ्कते। नन्विति। यद्यपि जागरं हित्वा सुप्ते पुंसि विवेकार्थं तयोरुपगतिरुचिता तत्र च भोक्तैव संबोधितः स्वनामभिस्तच्छदं श्रोष्यति नाभोक्ता तस्याचेतनत्वात्तथाऽपि नेष्टविवेकधीरित्यर्थः॥११३॥

नैवातोऽपि विवेकः स्यादुत्थितः कोऽनयोर्द्वयोः॥११४॥

नैवं गार्गीयपक्षस्य विशेषावधृतेः सदा॥
अजातशत्र्वभिप्रेतब्रह्मणः प्राक्प्रमाणतः॥११५॥

कथमिति तत्राऽऽह। नैवेति। दृष्टादपि विशेषान्न भोक्तृभोग्यविवेकः काश्यगार्ग्येष्टात्मनोरुत्थितिसंशयादित्यर्थः। संशयं निरस्यन्परिहरति। नैवमिति। गार्ग्येष्टप्राणस्य काश्येष्टात्मनः सकाशाद्यो विशेषः सदा व्यापृतत्वं तस्य प्रबोधात्प्रागपि प्रमितत्वात्प्राणोत्थाने शब्दाश्रवणायोगात्पाणिपेषानुपपत्तेः स न भोक्तेत्यर्थः॥११४॥११५॥

योऽनस्तमितिएकोऽत्र वागाद्यस्तमयेऽमृतः॥
इन्द्रोऽसपत्नोऽब्देहश्चनामरूपसमावृतः॥११६॥

विशेषावधारणमेव दर्शयति। योऽनस्तमित इति। अत्र सुप्ताविति यावत्। तत्र हेतुः। अमृत इति। विशेषान्तरमाह। इन्द्र इति। प्रतिपक्षाभावादैश्वर्यं काश्येष्टेऽपि स्यादित्याशङ्क्यविशेषान्तरमाह। अब्देहश्चेति। प्राणस्याऽऽपः शरीरमित्युक्तेस्तस्य

तद्देहत्ववत्काश्याभीष्टात्मनो न तद्देहत्वं प्रमाणाभावादित्यर्थः। नामरूपाभ्यां सत्त्याम्यां प्राणश्छन्नो नैवमात्मा सत्त्यस्य सत्त्यमितिश्रुतेरित्यपरं विशेषमाह। नामेति॥११६॥

अध्यात्माद्यखिलं विश्वं संव्याप्य समवस्थितः॥
ओतं प्रोतं जगद्यस्मिन्नरनाभिनिदर्शनात्॥११७॥

त्रिविधं जगद्व्यापित्वं प्राणस्योक्तं स्मारयति। अध्यात्मादीति। तत्र मानं सूचयति।⁵⁷⁷ ओ⁵⁷⁷तमिति। स विश्वं संव्याप्य स्थित इति संबन्धः॥११७॥

कुर्वाणस्तुमुलं शब्दं स्वव्यापारमशेषतः॥
कुर्वाण एव स्वप्नेऽपि प्राण आस्ते प्रबोधवत्॥११८॥

यथोक्तं रूपमात्मन्यपि सुसंपादमिति ततो न विशेषाधिगतिरित्याशङ्क्यस स्वव्यापारारूढ इत्यादिभाष्यार्थमाह। कुर्वाण इति। जागरादपि स्वापे प्राणप्रयुक्तशब्दस्याऽऽधिक्यदर्शनात्तुमुलमिति विशेषणम्। न केवलं शब्दमेव कुरुते किंतु सर्वमेव व्यापारमित्याह। स्वव्यापारमिति। योऽनस्तमित इति यच्छब्देनोपक्रमादत्र तच्छन्दो द्रष्टव्यः। स्वप्नेऽपीत्यपिः स्वापसंग्रहार्थः॥११८॥

न च भोक्त्रन्तरं प्राणाद्गार्ग्येणेहाभ्युपेयते॥
तत्काले भिन्नकाले वा प्राणादन्यस्य भोज्यतः॥११९॥

प्राणस्योक्तविशेषणवतः स्वापेऽवस्थानेऽपि तस्य तदा भोगाभावस्तत्र भोक्त्रन्तरोपगमादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। इहेति प्रकृतं स्वापग्रहणम्। तत्र हेतुः। तत्काल इति॥११९॥

तस्मादवश्यं बोद्धव्यं बोध्यं साक्षादुपस्थितम्॥
प्राणेन बोद्धृरूपत्वाद्दाह्यंदग्धा यथा दहेत्॥१२०॥

तस्यैव भोक्तृत्वे फलितमाह। तस्मादिति। उपस्थितः संनिकर्षस्तस्याप्रतिबन्ध साक्षादित्युक्तम्। प्राप्ते विषये शक्तस्य कार्यकरत्वे दृष्टान्तमाह। दाह्यमिति॥१२०॥

न चासौबोध्यमानोऽपि प्रत्यबुध्यत नाम तत्॥
प्राणोऽभोक्ता ततः सिद्धः स्वनामाप्रतिबोधनात्॥१२१॥

अस्तु तस्य प्राप्तशब्दश्रुतिस्तत्राऽऽह। न चेति। परिशेषसिद्धमर्थमाह। प्राण इति। अभोक्तेति च्छेदः॥१२१॥

स्वाख्याविशेषसंबन्धाग्रहणाच्चेन्न बुद्धवान्॥
अग्रहासंभवान्नैवं सर्वज्ञा देवता यतः॥१२२॥

तस्यस्वनामाग्रहणं संबन्धाग्रहकृतं नानात्मत्वकृतमित्याशङ्कते। स्वाख्येति देवताया न संबन्धाग्रहः सर्वज्ञत्वादित्याह। अग्रहेति॥१२२॥

त्वत्पक्षेऽप्यग्रहो⁵⁷⁸ दोष⁵⁷⁹स्तुल्यश्चेदिति चोद्यते॥
नैवं⁵⁸⁰ कृत्स्नाभिमानित्वादेकदेशानहंकृतेः॥१२३॥

संबोधननामाग्रहस्तत्कृतानात्मत्वदोषश्च तुल्यस्त्वदिष्टात्मनोऽपीति शङ्कते। त्वत्पक्षेपीति। काश्येष्टात्मनः सर्वस्मिन्कार्यकरणसमुदायेऽभिमानित्वात्तदेकदेशे प्राणमात्रे तदभावात्तन्नामाग्रहणं न त्वभोक्तृत्वादिति परिहरति। नैवमिति⁵⁸¹॥१२३॥

अङ्गुल्याद्यभिधानोक्तौ न हि तद्वान्प्रबुध्यते॥
कृत्स्नदेहाभि⁵⁸²मान्येवं नैकदेहाभि⁵⁸³मानभुक्॥१२४॥

एतदेव दृष्टान्तेन साधयति। अङ्गुल्यादीति। यथा हस्तः पादोऽङ्गुलिरित्यादिनामोक्तौ मैत्रो नोत्तिष्ठति सर्वदेहाभिमानित्वेन तन्मात्रानभिमानित्वादेवं काश्येष्टात्मनः सर्वकार्यकरणाभिमानित्वादङ्गुलिस्थानीयप्राणमात्रे तदभावात्तन्नामाग्रहणं न त्वनात्मत्वादित्यर्थः॥१२४॥

प्राणस्य तु समाप्तत्वात्समस्तव्यस्तवस्तुषु॥
नाऽऽत्मवत्स्यादसंबोधस्तस्य सर्वाभिमानतः॥१२५॥

चन्द्रस्यापि प्राणैकदेशत्वात्तन्नामभिः संबोधने कृत्स्नाभिमानी स नोत्तिष्ठत्यत्राप्यङ्गुल्यादिदृष्टान्तोपपत्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्राणस्येति। गोत्ववत्तस्य सर्ववस्तुषु प्रत्येकं समाप्तेरहमिति सर्वत्राभिमानसंभवादात्मनो वैषम्याच्चन्द्रनामोक्तावप्यग्रहणमयुक्तमित्यर्थः॥१२५॥

बोधाबोधौचितेर्न स्तः कूटस्थज्ञप्तिमात्रतः॥
परायत्तप्रबोधो नाह्यप्पा⁵⁸⁴त्रोत्थाद्रवेरिव॥१२६॥

प्राणवच्चिदात्मनोऽपि पूर्णतया सर्वाभिमानसिद्धेर्बोधाबोधौ तुल्यावित्याशङ्क्याऽऽह। बोधेति। कूटस्थज्ञप्तिमात्रत्वे कथं ज्ञातृत्वं तत्राऽऽह। परेति। नेत्यमुख्यात्मोक्तिः। स चक्षुराद्यधीनबोधवत्त्वान्न मुख्यचिदात्मेत्यर्थः। तस्य ज्ञातृत्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दस्तुशब्दो वा। स एवाऽऽत्मा मुख्यो नान्योऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। अप्पात्रेति। जलस्थादित्यान्मुख्यादित्यवच्चैतन्याभासात्कूटस्थबोधोऽन्योऽस्तीत्यर्थः॥१२६॥

स्वसंज्ञयाऽप्यसंबोधो यथा दृष्टस्तदा⁵⁸⁵त्मनः॥
भोक्तृत्वे सत्यपि तथा प्राणेऽप्यप्रतिबोधनम्॥१२७॥

प्रासङ्गिकं त्यक्त्वा प्रकृते चोदयति। स्वसंज्ञयेति॥१२७॥

सुप्तासुप्तत्वसंभेदविशेषन्यायसंभवात्॥
नैष सुप्तग्रहो युक्तो न त्वसुप्तस्य युज्यते॥१२८॥

काश्येष्टात्मनः सुप्तत्वादितरस्य चासुप्तत्वात्सम्यग्भेदरूपविशेषात्मकन्यायसंभवान्न सुप्तस्य संबोधननामग्रह इतरस्य तु तदग्रहो न युक्त इत्याह। सुप्तेति॥१२८॥

श्रोत्रादेर्गुणभूतत्वात्प्रधानं प्रति सर्वदा॥
तस्मिञ्जाग्रति जागर्ति सुप्ते स्वपिति तद्वशात्॥१२९॥

प्राणस्यापि संहृतकरणत्वात्स्वनामाग्रहो नाभोक्तृत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। श्रोत्रादेरिति। तद्वशाद्गुणस्य प्रधानानुवर्तित्वादित्यर्थः॥१२९॥

नेन्द्रियाणां भवेत्स्वापो यदि प्राणप्रधानता॥
नामात्याः शेरते यस्माद्राज्ञिस्वामिनि जाग्रति॥१३०॥

प्राणस्य भोक्तृत्वे करणोपसंहारासंभवं दृष्टान्तेन स्फोरयति। नेत्यादिना॥१३०॥

अप्रसिद्धार्थ⁵⁸⁶संज्ञाभिरुक्तेश्चेदप्रबोधनम्॥
देवतात्मनिषेधार्थपरत्वात्तद्ग्रहोऽर्थवान्॥१३१॥

प्राणनामत्वेनाप्रसिद्धनामभिः संबोधनात्तदनुत्थानं नानात्मत्वादिति चोदयति। अप्रसिद्धेति। चन्द्रदेवताऽस्मिन्देहे भोक्त्री कर्त्री चाऽऽत्मेति गार्ग्याशयनिषेधाख्येऽर्थे देवतानामग्रहस्य तात्पर्यात्तद्ग्रहोऽर्थवानित्याह। देवतेति॥१३१॥

प्राणस्याभोक्तृतासिद्धिः स्वनामाग्रहणादपि॥
देवताप्रतिषेधार्थं बोध्यते चन्द्रनामभिः॥१३२॥

केवलेत्यादिभाष्यं व्याचक्षाणो यथोक्तं विवृणोति। प्राणस्येति॥१३२॥

स्मृतिज्ञानेषणादीनां संधानानुपपत्तितः॥
करणानामभोक्तृत्वं देहांशानामिवेष्यते॥१३३॥।

तथाऽपीन्द्रियाणामात्मतेति केचित्तेषां प्रत्येकं वाऽऽत्मत्वं तत्समुदायस्य वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। स्मृतीति। न तावदिन्द्रियाणां प्रत्येकं हस्तादिवद्धोक्तृत्वं स्मृत्यादीनां यो रूपमद्राक्षं स शब्दं शृणोमीत्यादिप्रतिसंधानस्य चानुपपत्तेरन्यस्यान्यदृष्टे तदयोगादित्यर्थः॥१३३॥

अचैतन्यात्तथोक्तस्य कुतो भोक्तृत्वसंभवः॥
चिदन्यस्य च भोज्यत्वान्नान्यस्यातोऽस्ति भोक्तृता॥ १३४ ॥

द्वितीयं प्रत्याह। अचैतन्यादिति। यथा समुदायः समुदायिभ्यो भेदाभेदाभ्यामयुक्तस्तथा चैतन्याभिन्नत्वेनोक्तस्याचेतनस्य करणवर्गस्य न भोक्तृता जडत्वाद्धटवदित्यर्थः। पक्षद्वयनिरासे साधारणीमुपपत्तिमाह। चिदन्यस्येति। अतश्चितः सकाशादिति यावत्॥१३४॥

दण्डापूपिकनीत्यैव करणानामभोक्तृता॥
न च प्राणातिरेकेण देवताऽन्योपपद्यते॥१३५॥

करणानामभोक्तृत्वे हेत्वन्तरमाह। दण्डेति। दण्डेऽपूपलग्नेगृह्यमाणे बलादपूपोऽपि गृह्यते तया नीत्या प्राणस्याऽऽत्मत्वनिरासे तद्ग्रस्तानां करणानामप्यनात्मताऽऽर्थिकीत्यर्थः। प्राणकरणचन्द्रदेवतानामप्यभोक्तृत्वेऽपि देवतान्तरमत्र भोक्तृ स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। प्राणे सर्वदेवतान्तर्भावस्याभिधानस्य मानत्वादित्यर्थः॥१३५॥

ननु तद्व्यतिरेकेण प्रागादित्यादिरीरितः॥
देवताविषयो भेदः स कथं विनिवार्यते॥१३६॥

तत्रोपक्रमविरोधं शङ्कते। नन्विति॥१३६॥

नैवं तस्य समस्तस्य प्राण एकत्वहेतुतः॥
अरनाभ्यादिदृष्टान्ताद्वायुप्राधान्यतस्तथा॥१३७॥

समाधत्ते। नैवमिति। प्राणे देवताभेदस्यैक्ये हेतुमाह। अरेति। आदिपदेनैष उ ह्येव सर्वे देवाः कतम एको देव इत्यादि गृह्यते। अग्न्याद्यपेक्षया वायुप्राधान्याच्च तदात्मप्राणातिरेकेण नास्ति देवतेत्याह। वाय्विति। तच्च संवर्गविद्यायां द्रष्टव्यम्॥१३७॥

संघात एव भोक्ताऽस्तु तस्य प्रत्यक्षसंगतेः॥
न तु तद्व्यतिरिक्तस्य भोक्तृता मित्यसंभवात्॥१३८॥

प्राणादीनामनात्मत्वमुक्त्वा स्थूलदेहस्य तद्वक्तुं पूर्वपक्षयति। संघात इति। भूतचतुष्टयसमाहारः स्थूलो देह इति यावत्। गौरोऽहं पश्यामीत्याद्यध्यक्षेण रूपादौ तस्य ज्ञातृत्वेन संबन्धदृष्टेरिति हेत्वर्थः। मित्यसंभवादित्यतिरिक्तात्मनोऽप्रत्यक्षत्वान्मान्तरस्य चानिष्टेरित्यर्थः॥१३८॥

नाचेतनस्य भोक्तृत्वं कथंचिदवकल्पते॥
चिदन्यस्य च भोग्यत्वात्कम्बलौदनतोयवत्॥१३९॥

दूषयति। नेत्यादिना। अचेतनत्वं साधयति। चिदिति॥१३९॥

न चापि चिद्विशिष्टत्वं प्रत्यक्षेणोपलभ्यते॥
चित्संबन्धोपलब्ध्यर्थं तज्ज्ञाता कः प्रकल्प्यते॥१४०॥

किंच चिद्विशिष्टो देहो भोक्तेति ते स्थितिस्तद्वैशिष्ट्ये चाध्यक्षमन्यद्वा मानं, नाऽऽद्यश्चितेस्तदयोग्य॒त्वान्नेतरोऽनुपगमादित्याह। न चेति। चिद्विशिष्टस्य मेयत्वेऽपि ज्ञाता देहोऽन्यो वा नाऽऽद्यएकस्य ज्ञातृज्ञेयत्वायोगान्नेतरो ज्ञात्रन्तरस्य तेऽनिष्टेरित्याह। चिदिति॥१४०॥

नेह चिद्व्यतिरेकेण स्वार्थंकिंचिदपीष्यते॥
नापि स्वार्थातिरेकेण प्रमाणफलभाग्भवेत्॥१४१॥

तस्य न ज्ञात्रपेज्ञा स्वतः सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। नेहेति। लोकशास्त्रयोरिहेति ग्रहणम्। किंच चितोऽन्यस्यास्वप्रकाशत्वाद्धटवन्नाऽऽत्मतेत्याह। नापीति। प्रमाणं प्रमितिकरणं तत्फलं ज्ञानं तदाश्रयो ज्ञाता स्वप्रकाशचितो भेदेन नास्तीत्यर्थः॥१४१॥

न ह्यचित्कं प्रमेयं सच्चिन्मित्किंचिदपीक्ष्यते²⁴⁹॥
न चानुभूतिः प्रा⁵⁸⁷त्यक्ष्यमन्यतोऽपेक्षते⁵⁸⁸ जडात्॥१४२॥

किंच चित्संबन्धे ज्ञेये चितोऽपि ज्ञेयत्वात्तज्ज्ञात्रपेक्षायां चिदन्तरमचिदेव वा तत्स्यान्नाऽऽद्यश्चिद्भेदासिद्धेर्यदि द्वितीयस्तत्राऽऽह। न हीति। चितं मिनोतीति चिन्मिद्यज्जडं तन्मेयं यथा घटोऽतो न तच्चितोऽचितो वा ज्ञातृ स्यादित्यर्थः। किंच चित्संबन्धधीकाले चिद्ग्राहकमपि मानं वाच्यं तच्च जडमजडं वेति विकल्प्य दोषमाह। न चेति। जादादिति वा छेदः स्वयमजडप्रकाशत्वादित्यर्थः॥१४२॥

देहात्प्रत्यक्षनिष्पत्तौ न च प्रत्यक्षमिष्यते॥

लिङ्गस्य चाप्रमाणत्वात्कुतः प्रत्यक्षमानिता॥१४३॥

किंच चिद्विशिष्टदेहकर्तृकमध्यक्षमेकमेव मानमिति ते मतं तत्राध्यक्षमन्यद्वा मानं नाऽऽद्यस्तस्य रूपादेस्तदाधाराच्चेतराविषयत्वादित्याह। देहादिति। द्वितीयं दूषयति। लिङ्गस्येति॥१४३॥

तथाऽर्थान्तरसंबन्धे प्रत्यक्षे देहनिष्ठिते॥
अनुसंधानसंसिद्धौ न किंचिन्मानमिष्यते॥१४४॥

किंच ते मयेदं विदितमित्यनुसंधानासिद्धिः साधकाभावादित्याह। तथेति। यथा देहस्य चिद्वैशिष्ट्ये प्रत्यक्षस्य तत्कर्तृकत्वे तस्यैव मानत्वे च मानाभावस्तथाऽर्थान्तरेणशब्दादिना विषयविषयिभावसंबन्धवति प्रत्यक्षे देहाश्रिते सति मयैवं विदितमित्यादि यदनुसंधानं तत्सिद्धौ नाध्यक्ष मानं तस्य शब्दादिविषयत्वान्नान्यदनङ्गीकारादतो मानाभावादनुसंधानासिद्धेस्तन्निबन्धनस्थायिवस्त्वसिद्धिरित्यर्थः॥१४४॥

वागभिव्याहृतिश्चेयं लिङ्गाप्रमाण्यवादिनः।
आप्रत्यक्ष्यात्परज्ञप्तिसंगतेः स्यादनर्थिका॥१४५॥

यत्त्वध्यक्षमेकमेव मानं तन्नानुमानप्रामाण्यस्याऽऽवश्यकत्वादित्याह। वागिति। गामामयेत्यादिवाक्योक्तेस्ते वैयर्थ्यं सा हि स्वार्था परार्था वा नाऽऽद्यः स्वोक्त्या स्वस्यापूर्वानधिमतेर्नेतरः स्ववाक्यात्परस्य तदर्थज्ञानाश्रयताया अप्रत्यक्षत्वादन्योक्त्या मम

ज्ञानवन्मदुक्त्या तस्यापि तद्भविष्यतीत्यनुमानस्याऽऽवश्यकत्वादन्यथोक्तिवैयर्थ्यं स्यादित्यर्थः॥१४५॥

स्वात्मदृष्ट्यनुरोधेऽपि मौढ्यमेव प्रसज्यते॥
व्युत्पत्तेः साधुलोकस्य न कश्चिदपि दित्सति॥१४६॥

किंच ते स्वशास्त्रप्रणयनमेवायुक्तमनर्थकरत्वादित्याह। स्वात्मेति। स्वात्मनो दृष्टिर्दर्शनं शास्त्रं तस्यानुसारेऽपि मौढ्यमेव स्यात्तदर्थो हि न स्वर्गापवर्गौ नास्त्यात्मा परलोकीत्यादिस्तज्ज्ञानान्न कश्चित्किंचिदपि साधवे दातुमिच्छति किंतु तस्य स्वमादातुमतस्त्वच्छास्त्रज्ञो यागादिबहिर्मुखो नास्तिको नारकी स्यादित्यर्थः॥१४६॥

अधर्मादिभयाभावाद्धन्युरेनमशङ्किताः॥
आदद्युश्च बलाद्वित्तमेतद्व्युत्पत्तितः फलम्॥१४७॥

किंच त्वच्छास्त्रज्ञानादधर्मादिनिमित्तभयाभावात्परहिंसाद्यर्थं शास्त्रं प्रणयन्नुन्मत्तः स्यादित्याह। अधर्मादीति। एनं साधुलोकमिति यावत्। आदद्युराददीरन्नित्यर्थः। न च धर्माधर्मयोः स्वर्गनरकयोश्चासत्त्वपरं शास्त्रं स्वभावप्रयुक्तं प्रतिनियतात्मविषयं नोन्मत्तोक्तितुल्यमिति युक्तं, परिदृश्यमानफलवैचित्र्यस्य हेतुवैचित्र्यापेक्षत्वात्स्वभावतस्तदुपपत्तेर्दुर्वचत्वान्न हि सुखादिवैचित्र्यादेव तद्वैचित्र्यं कर्मकर्तृत्वस्य भेदापेक्षत्वान्निर्निमित्तं तद्भावश्चेदनुभवोविरुध्येत्तथाच यथोक्तं शास्त्रं प्रणयन्नुन्मत्तपक्षे निक्षिप्तः सन्नुपेक्ष्यः स्यादिति भावः॥१४७॥

आपेषणे विशेषस्य दृष्टत्वाद्देहसंहतिः॥
न भोक्त्री सुखदुःखादिफलानां स्यात्कदाचन॥१४८॥

देहस्यानात्मत्वे हेत्वन्तरमाह। **आपेषण इति।**आदिपदं तदवान्तरभेदसंग्रहार्थम्। स्थूलदेहाख्या भूतचतुष्टयसंहतिरिति यावत्॥१४८॥

यदि संघातमात्रस्य भोक्तृत्वमिह कल्प्यते॥
संघातस्याविशिष्टत्वान्नातिशीविर्भवेत्सदा॥१४९॥

उक्तं व्यतिरेकद्वारा व्यनक्ति। यदीति। इहेति भोज्योक्तिः। संघातस्य भोक्तृत्वे तस्य पेषणापेषणयोरविशेषान्नोत्थाने विशेषः स्यान्न च तस्मिन्नपि ताभ्यां विशेषस्तदभावेऽपि प्रागुत्थाने हेत्वदृष्टेर्न च पेषणजन्यविशेषस्यैवोत्थापकत्वं नियमेन प्रागुत्थानप्राप्तेरिति भावः॥१४९॥

ईषत्संस्पृष्टमात्रस्य बलाच्चाऽऽपेषणात्तथा॥
देहादिभिन्नजातीयो भोक्ता यस्य च वादिनः॥१५०॥

धर्मादिहेतुसंबन्धबहुत्वात्स्यात्समञ्जसम्॥
पेषणापेषणकृतवेदनायां भवेद्भिदा॥१५१॥

सदा संघातस्याविशिष्टत्वं स्पष्टयति। ईषदिति। यथा मृदुस्पर्शस्पृष्टमात्रस्य संघातस्याविशेषस्तथा बलादापेषणेऽपि तस्याविशेषात्प्रबोधे नातिशयः स्यादित्यर्थः। त्वत्पक्षेऽपि कथं पेषणापेषणयोरुत्थाने विशेष इत्याशङ्क्याऽऽह। देहादीति। आदिपदं तदवान्तरभेदसंग्रहार्थम्। धर्मादिहेतूनामात्मसंबन्धस्य तत्कृतदेहसंबन्धस्य च बहुत्वात्तद्धेतुकमुत्थानादि मत्पक्षे युक्तमित्यर्थः। उत्थानादेः सामञ्जस्यमेव साधयति। पेषणेति॥१५०॥ १५१॥

सुखदुःखादिहेतूनामुत्तमाधममध्यतः॥
तप्रबोधविशेषोऽयं युक्त एव भवेत्तदा॥१५२॥

यथोक्तवेदनायाः समुत्थानहेतोर्विशेषे हेतुमाह। सुखेति। सुखं दुःखं संबुद्धिरित्यादीनां समुत्थानहेतूनां हेतवो दृष्टादृष्टरूपा धर्मादयस्तत्तारतम्याद्वेदनाभिदेत्यर्थः। तद्भेदे फलितमाह। तत्प्रबोधेति। संघातातिरिक्तमात्मानं तच्छब्दोऽधिकरोति। तदा प्रागुक्तनीत्या प्रबोधहेतुविशेषे सतीति यावत्॥१५२॥

अस्ति चायं विशेषोऽत्र यत्संस्पर्शनमात्रतः॥
अबुध्यमानः संसुप्त आपिष्याऽऽपिष्य बोधितः॥१५३॥

स्वपक्षे प्रबोधे विशेषसंभावनामुक्त्वा निश्चयं दर्शयति। अस्ति चेति। सुप्तोत्थानमत्रेत्युक्तम्॥१५३॥

अत आपेपणाद्योऽसावुत्थितः करणैः सह॥
राजेव सचिवैः सार्धं स भोक्तेहेति गम्यताम्॥१५४॥

विशेषफलमाह। अत इति। इहेति देहोक्तिः॥१५४॥

मृतकल्पमिमं देहं स्वचित्तावेशयन्निव।
ज्वलन्निव समुत्तस्थौ यः स भोक्तेति गम्यताम्॥१५५॥

ज्वलन्निवेत्यादिभाष्यार्थमाह। मृतेति। न हि देहे चिद्व्याप्तिमन्तरेण वस्तुतश्चिदावेशोऽस्तीति वक्तुमिवेत्युक्तम्। न हि ज्वलनमग्नेरिव चिदात्मनोऽस्ति किंतु तथा स्फुरणं गृहीत्वा ज्वलन्निवेत्युक्तम्॥१५५॥

क्रोधहर्षभयोद्वेगज्ञानधर्मैर्विशेषयन्॥
शरीरं यः समुत्तस्थौ स भोक्तेत्यवसीयताम्॥१५६॥

पिण्डं चेत्यादि व्याचष्टे। क्रोधेति॥१५६॥

अपि प्राणस्य पारार्थ्यं संहत⁵⁸⁹त्वाद्गृहादिवत्॥
ततश्चभोग्यरूपस्य भोक्तृत्वं नोपपद्यते॥१५७॥

देहादेरनात्मत्वमुक्त्वा प्राणस्यानात्मत्वे हेत्वन्तरमाह। अपीति। पारार्थ्यफलमाह। ततश्चेति॥१५७॥

देहस्यान्तर्गतः प्राणः स्थूणावद्देहभृत्सदा॥
संहन्यते शरीरेण यथा वायुस्तथैव सः॥१५८॥

कथं संहतत्वं तदाह। देहस्येति। वायुर्घाणप्राणो वा मुख्यो वा॥१५८॥

यत एवमतः प्राणो गृहादिवदिष्यते॥
देहाच्च देहधर्मेभ्यो विधर्मात्माऽवभुक्ततः॥१५९॥।

संहतत्वं परामृश्य पारार्थ्यंफलितमाह। यत इति। इहेति देहोक्तिः। इष्यते परार्थ इति शेषः। तत्पारार्थ्ये किमायातं तदाह। देहाच्चेति। देहादेर्भोज्यत्वादात्मनश्च भोक्तृत्वाद्विवेक इत्यर्थः। वैधर्म्ये हेतुः। अवभुगिति। ततः शब्दः संहतत्वफलपरामर्शी॥१५९॥

स्वात्मांशांशिसजातीयविविक्तफलसद्मवत् ॥
संहतत्वात्तथा प्राणोऽसंहतात्मोपभोगकृत्॥१६०॥

प्राणस्य गृहादिवत्पारार्थ्येऽपि संहतशेषित्वं गृहादेस्तद्दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। स्वात्मेति। स्वात्मनो गृहादेरंशः स्तम्भादिरंशी स्वयमेव गृहादिः सजातीयमन्यद्गृहादि तेभ्यो विविक्तस्यासंहतस्य भोग्यं गृहादि तथा प्राणोऽपि संहतत्वात्स्वासंहतस्य भोग्य इत्यर्थः॥१६०॥

स्वजन्मोपचयग्लानिनाशाख्याकृतिजन्मदि-
ग्धर्मानपेक्षसंलब्धसत्त्वादिस्वार्थरूपकः॥१६१॥

तद्गोचरैकसंद्रष्टृविज्ञात्रर्थं समीक्ष्य हि॥
प्राणस्य तद्गुणानां च तथार्थत्वं प्रतीयताम्॥१६२॥

तथाऽपि चैत्रवदात्मनोऽपि शेषित्वेन संहतत्वमाशङ्क्याऽऽह। स्वजन्मेति। स्वस्य गृहस्य जन्म चोपचयश्च ग्लानिश्च नाशश्चाऽऽख्या चाऽऽकृतिश्च तस्या जन्म च दिक्चेत्येते धर्मास्ताननपेक्ष्यैव लब्धं सत्त्वं स्फुरणं च येन स स्वतन्त्रस्वभावः स च तेषु गृहतद्धर्मेषु गोचरेष्वेको निरपेक्षो द्रष्टा च विज्ञाता च तदर्थं वेश्म दृष्ट्वा प्राणतद्धर्मानपेक्षलब्धसत्तास्फुरणो यस्तस्यैव द्रष्टृविज्ञात्रादिलक्षणस्तदर्थत्वं प्राणादेर्ज्ञेयमित्यर्थः। हिशब्दो हेतोरिव दृष्टान्तस्यापि साधकत्वद्योतनार्थः। विमतं स्वस्वधर्मापरामृष्टार्थशेषं संहतत्वात्संगतवदित्यनुमानादात्मनोऽर्थान्तरं प्राणादि सिध्यतीति भावः॥१६१॥१६२॥

ननु वेदान्तसिद्धान्ते न वस्त्वन्तरमिष्यते॥
सांख्यराद्धान्तवत्किंचित्प्रत्यगात्मैकवस्तुनः॥१६३॥

तस्याऽऽत्मनो भेदकावन्वयव्यतिरेकावाक्षेप्तुमाक्षेप्ता सिद्धान्तस्वरूपमाह। नन्विति। वैधर्म्यदृष्टान्तमाह। सांख्येति॥१६३॥

ऐकात्म्याविद्यया सर्वं प्रतीचि परिकल्पितम्॥
प्राणाद्यनात्मजातं यद्रूपं नाम च कर्म च॥१६४॥

न वस्त्वन्तराभावः सत्त्वात्प्राणादेरित्याशङ्क्याऽऽह।ऐकात्म्येति॥१६४॥

कल्पिताकल्पितं सर्वं यदाऽऽत्मैवाभ्युपेयते॥
अन्वयव्यतिरेकोक्तिस्तदैक्यान्नेह युज्यते॥१६५॥

कल्पिताकल्पितभावेन वस्तुभेदशङ्कां निराकुर्वन्फलितमाह। कल्पितेति। कल्पितत्वेन लोकसिद्धं स्वप्नाद्यकल्पितत्वेनेष्टमाकाशादि तत्सर्वं जाड्यादिना स्वतोऽसत्त्वादात्मैव यथेष्टं तदा प्रतीच्यैकरस्याद्भेदापेक्षयाऽन्वयाद्यसिद्धिरित्यर्थः॥१६५॥

नान्वयो व्यतिरेको वा कल्पितस्यानृतत्वतः॥
अकल्पितस्य चैकत्वान्नितरां न प्रसिध्यति॥१६६॥

अकल्पितवस्त्वन्तराभावेऽपि कल्पितं तदस्तीत्याशङ्क्यान्वयादि कल्पितमकल्पितं वा कल्पिताकल्पितं वाऽऽश्रयतीति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। नेत्यादिना। द्वितीयं प्रत्याह। अकल्पितस्येति। अन्वयादेर्द्वयापेक्षत्वात्तस्य चाद्वयत्वादविषयत्वाच्च तत्र तदसिद्धिरित्यर्थः। चकारस्तृतीयनिरासार्थः। कल्पिताकल्पितविषयत्वे द्वैतापातान्न तत्रान्वयादिरित्यर्थः॥१६६॥

पुंव्युत्पत्तिप्रधानत्वादन्वयादेरदोषता॥
न त्वन्वयादिनैवेह वस्तुतत्त्वस्य संस्थितिः॥१६७॥

अन्ययाद्यङ्गीकारे वास्तवो भेदोऽङ्गीकर्तव्य इति प्राप्ते प्रत्याह। पुमिति। आत्मेत्युपक्रम्य कतम आत्मेत्यादिनोक्तवक्ष्यमाणान्वयादेरवास्तवं भेदुमादायाऽऽत्मज्ञानार्थत्वान्नाद्वैतहानिरित्यर्थः। अन्वयादेर्ज्ञानार्थत्वं तेनैव तत्सिद्धेर्ध्यर्थं वाक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। न त्विति। इहेति स्वपक्षोक्तिः। संस्थितिर्निश्चितिरिति यावत्। अन्वयादेरपरमार्थत्वादिति भावः॥१६७॥

अविद्याकल्पितेऽप्यस्मि⁵⁹⁰न्नात्मप्रत्ययमानभाक्॥
भोक्तेहगम्यते लोके न त्वनात्ममितिप्रमः॥१६८॥

वाक्यादात्मधीश्चेत्तच्छ्रवणात्प्रागात्मादृष्टेर्नान्वयादि सुकरं दृष्टविषयत्वात्तस्येत्याशङ्क्याऽऽह।अविद्येति। अस्मिन्ननात्मवर्गे स्वाविद्याकल्पिते सतीति यावत्। इह वाक्यश्रवणात्प्रागित्यर्थः। प्रागप्यात्मा दृष्टः स्वप्रकाशत्वादित्ययुक्तमर्थसिद्ध्यधीनत्वात्तत्सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। न त्विति। अनात्मत्वप्रसङ्गादित्यर्थः॥१६८॥

अतोऽनूद्य यथासिद्धमन्वयव्यतिरेकतः॥
भोक्तृभोग्यविवेकेन श्रुत्यैकात्म्यं प्रबोध्यते॥१६९॥

स्वतःसिद्धश्चेदात्मा किमन्वयादिना वाक्येन वेत्याशङ्क्याऽऽह। अत इति। यस्मादात्मनि स्वतःसिद्धेऽन्वयादिस्तस्मात्तद्वशाद्भोक्त्रादिविभागाख्यत्वमर्थशोधनेन ज्ञातं तमनतिक्रम्यानूद्य तस्य ब्रह्मैक्यं वाक्येन बोध्यते तथाच त्वमर्थशोधनार्थमन्वयादि वाक्यं चैक्यज्ञानार्थमित्युभयार्थवत्तेत्यर्थः॥१६९॥

चिदन्वयोहि सर्वत्र तत्कार्येषु समीक्ष्यते॥
व्यतिरेकोऽप्यपह्वुत्या कार्यस्येह प्रसिध्यति॥१७०॥

तर्हि कीदृशावन्वयव्यतिरेकौयाम्यां त्वमर्थः शोध्यते तत्राऽऽह। चिदिति। साभासात्माविद्याकार्येषु सर्वेषु चितोऽनुगमो लक्ष्यते तस्य चाविद्यातज्जस्य प्रतीच्यपह्नुत्या व्यतिरेकोऽपि सिध्यत्यतोऽव्यभिचार्यात्मा सर्वसाक्ष्यनात्मा तु व्यभिचारी साक्ष्यश्चेत्येवंरूपौ तावित्यर्थः। लोके वेदे चोक्तान्वयव्यतिरेकयोरस्ति प्रसिद्धिरिति हिशब्दार्थः। इहेत्यविद्यातत्कार्यापह्नवाधिकरणस्य प्रतीचो वचनम्॥१७०॥

ऐकात्म्यसिद्धौ दोषः स्यात्तत्सिद्धिश्चन वास्तवी।
प्रामाणिकी हि तत्सिद्धिरतो नासौ विरुध्यते॥१७१॥

यत्त्वन्वयव्यतिरेकोक्तिस्तदैक्यादित्यादि तत्रैक्ये ज्ञातेऽज्ञाते वा तदसंभव इति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकरोति। ऐकात्म्येति। दोषोऽन्वयाद्यसंभवः। तर्हि स्वप्रकाशतया सदाज्ञातत्वादैक्यस्य न जात्वन्वयादिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। तत्सिद्धिश्चेति। वस्तुनः स्वरूपभूता सिद्धिर्नान्वयादिविरोधिनी चेद्विरोध्यभावात्सदा तत्स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रामाणिकीति। अन्वयादिविरोधिनीति शेषः। प्रमाणज्ञानस्य तद्विरोधित्वप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। तस्य तद्विरोधित्वान्न स्वरूपसिद्धिस्तेन विरुध्यते साधकत्वादिति फलितमाह। अत इति॥१७१॥

न चापि मानव्यापारव्यपेक्षैकात्म्यनिश्चितौ॥
तत्फलस्य समाप्तत्वादपेक्षा निष्फला यतः॥१७२॥

प्रामाणिकी तत्सिद्धिरपि न तद्विरोधिनी प्रमिते घटादौ पुनर्मानापेक्षावदैक्येपि मितेऽन्वयाद्यपेक्षासंभवादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। तस्य वाक्यान्निश्चितौ तत्फलस्य सहेतुबन्धध्वस्तेः सिद्धत्वादैक्यज्ञानादनन्तरमन्वयाद्यपेक्षाया वैफल्यान्मानसहकारिणि तस्मिन्नापेक्षा तस्मात्तद्विरोधिन्येव प्रामाणिकी धीरित्यर्थः॥१७२॥

यावत्त्वागमतः साक्षान्नवेत्त्यात्मानमद्वयम्॥
अन्वयाद्यात्मबोधार्थं तावत्तत्केन वार्यते॥१७३॥

ऐक्ये ज्ञातेऽन्वयाद्ययोगमङ्गीकृत्य द्वितीयं प्रत्याह। यावत्त्विति॥१७३॥

अज्ञानं च तदुत्थं च ह्यात्मैवाज्ञाततत्त्वकः॥
तत्तत्त्वबोधात्तद्बाधः सर्परज्ज्वादिबाध⁵⁹¹वत्॥१७४॥

आत्मधीहेतुमानसहायत्वेनान्वयाद्युपगमश्चेत्तदपेक्षितद्वैतमपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अज्ञानं चेति। तस्य यथोक्तात्मतायाः श्रुतिप्रसिद्ध्यर्थो हिशब्दः। किंच सर्पादे रज्ज्वादिबोधाद्बाधवदात्मज्ञानात्सर्वद्वैतबाधोपगमान्न वास्तवद्वैतप्रसक्तिरित्याह। तत्तत्वेति॥१७४॥

क्लृप्तानामपि रज्ज्वादौ कल्पितान्तरसंश्रयात्॥
क्लृप्तान्तरापनुत्तिः स्याद्यथा तद्वदिहाऽऽत्मनि॥१७५॥

प्रत्यग्ज्ञानमपि बाध्यमबाध्यं वाऽऽद्ये बाधकत्वायोगो द्वितीये सर्वद्वैतबाधासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह।क्लृप्तानामिति। निर्धारणार्था षष्ठी॥१७५॥

प्रत्यङ्मानैकमेयोऽतोभोक्ता भोग्यं ततोऽप⁵⁹²रम्॥
भोग्यानां व्यभिचारेऽपि भोक्तैकोऽव्यभिचारवान्॥१७६॥

प्राक्प्रमाणप्रवृत्तेः कल्पितं भेदमादायोक्तान्वयादिफलमुपसंहरति। प्रत्यगिति। स्वप्रकाशचिद्धातुरेवाऽऽत्मा प्राणादिर्दृश्यत्वादनात्मेति फलमुपसंहृत्यान्वयाद्युपसंहरति। भोग्यानामिति॥१७६॥

बृहन्नित्यादिभिः प्राणो बोध्यमानोऽपि यत्नतः॥
नैवान्वबु⁵⁹³ध्यत यदा चक्रे यत्नान्तरं तदा॥१७७॥

पाणिनाऽऽपिप्य बहुशः सुप्तं काश्योऽप्यबोधयत्॥
आपेषोद्भूतसंक्षोभस्ततोऽसौ प्रत्यबुध्यत॥१७८॥

अन्वयादिना देहद्वयातिरिक्तमात्मानमुपपाद्य तमित्यादिश्रुतिव्याख्यानमनुवदति। बृहन्नित्यादिभिरिति। पुनः पुनः संबोधनं यत्नः। तं पाणिनेत्याद्यवतार्य व्याचष्टे। चक्र इति। स हेत्यादेरर्थमनुवदति।आपेपेति॥१७७॥१७८॥

कारणानामिदं वृत्तं यन्निमित्तान्तराश्रयात्॥
स्वात्मकार्यसमुद्भूतिरम्बरादभ्रभूतिवत्॥१७९॥

उत्थानकर्तृत्वादात्मनः स्वातन्त्र्यात्कर्तुस्तल्लक्षणत्वात्किं पेषणादिनेत्याशङ्क्याऽऽह। कारणानामिति। आकाशमभ्रोद्भूतिकारणमपि पुरोवाताद्यपेक्षते तथाऽऽत्मोत्थानकर्ताऽपि पेषणाद्यपेक्षिप्यते कारकान्तराप्रयोज्यस्य तत्प्रयोक्तुः कर्तृत्वादित्यर्थः॥१७९॥

आपेषाल्लीनबुद्ध्यादिसमुत्पत्तौ परात्मनः॥
घटाकाशवदुत्पत्तिर्नाञ्जसैव सदा दृशेः॥१८०॥

उत्थानमात्मनः सुप्तेरुद्बोधस्तस्य स्वरूपत्वेनानुत्पत्ते⁵⁹⁴र्न हेत्वपेक्षेत्याशङ्क्याऽऽह।

आपेषादिति। स्वापे प्रतीच्यज्ञाते लीनस्य बुद्ध्यादेर्जाग्रद्धेतुकर्मादिना परस्मादुत्पत्तौ बोधोदयो व्यवह्रियते घटोत्पत्तौ तदाकाशोत्पत्तिवन्न साक्षादेव तदुत्पत्तिरित्यत्र हेतुमाह। सदेति॥१८०॥

तस्मादप्रतिबोधेन प्राणोऽभोक्तेति गम्यताम्॥
पुंसस्तु प्रतिबोधेन भोक्तृतैवावसीयते॥१८१॥

स हेत्यादेरर्थमुपपाद्य तौ हेत्यादिवाक्यार्थमुपसंहरति। तस्मादिति॥१८९॥।

अदाहकानां दग्धृत्वं यथा दाहकसंगतेः॥
भोक्तृसंयोगतस्तद्वद्भोक्तृत्वं देवतात्मनः॥१८२॥

पुरुषस्यैव भोक्तृत्वं चेत्कथं प्राणदेवतायास्तत्प्रसिद्धिस्तत्राऽऽह। अदाहकानामिति॥१८२॥

देहेन्द्रियमनोधीभ्यो विविच्याऽऽत्मानमेकलम्॥
भोक्तारं दर्शयित्वाऽथ राजा गार्ग्यमपृच्छत॥१८३॥

वृत्तमनूद्य स हेत्यादेरर्थमाह। देहेति। विवेकानन्तरं वक्ष्यमाणप्रश्नस्यावकाशं दर्शयितुमथेत्युक्तम्॥१८३॥

आपेषणेन बुबुधे यः प्राणादिविलक्षणः॥
क्वाभूदयं पुरा बोधात्कुतश्चाऽऽगतवान्पुमान्॥१८४॥

पृच्छास्वरूपमाह। आपेपणेनेति॥१८४॥

अन्तःकरणसंबन्धे विज्ञानमिति कर्तरि॥
प्रत्ययः करणार्थः स्यात्क्रियायां भावसाधनः॥१८५॥

य एष विज्ञानमय इत्यत्र विज्ञानं परं ब्रह्म तद्विकारो जीवोऽतो विकारार्थो मयडिति केचित्तन्निवृत्त्यर्थं विज्ञानं भिनत्ति। अन्तःकरणेति। ल्युडन्तस्य विज्ञानमितिशब्दस्यान्तःकरणेन वाचकतया संबन्धे विवक्षिते कर्तरि प्रत्ययः स्यादन्तःकरणस्य ज्ञानकर्तृत्वादतो विजानातीति विज्ञानमन्तःकरणं यदा विज्ञानपदस्य चक्षुरादिवाचित्वं तदा प्रत्ययः करणार्थःस्यात्ततो विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं चक्षुरादि, यदा तस्य क्रियायां संबन्धस्तदा विज्ञप्तिरिति विज्ञानं क्रिया स्यादित्यर्थः॥१८५॥

प्रमेयार्थविवक्षायां शब्दः स्यात्कर्मसाधनः॥
यथोक्तानामसद्भावात्प्रायार्थः प्रत्यगात्मनि॥१८६॥

यदा तद्घटादिवाचि तदा विज्ञायत इति विज्ञानं घटादि स्यादित्यर्थमाह। प्रमेयेति। एतेष्वर्थेषु विज्ञानशब्दप्रयोगादन्यत्र तस्यामुख्यत्वात्प्रतीचि कूटस्थे यथोक्तकर्तृत्वाद्यभावादत्रास्य कर्तृव्युत्पत्त्याऽन्तःकरणविषयत्वात्प्रतीचस्तदविकारत्वात्प्रायार्थो मयडित्याह। यथोक्तानामिति॥१८६॥

स्वाभासवदविद्योत्यबुद्ध्यादिव्याप्तिविभ्रमात्॥
तदात्मत्वाभिमानित्वाद्विज्ञानमयताऽऽत्मनः॥१८७॥

प्रतीचोऽन्तःकरणविकारत्ववन्न तत्प्रायत्वमप्यसङ्गस्य बुद्ध्याद्यसंबन्धादित्याशयाऽऽह। **स्वाभासेति।**प्रत्यगाभासवती याऽविद्या तदुत्यबुद्ध्यादिव्याप्तिकृतं भ्रममेव व्याकरोति। तदात्मत्वेति। भ्रान्तिफलमाह । विज्ञानेति॥१८७॥

साक्षित्वेनोपलभ्यत्वात्साक्ष्यबुद्ध्यादिसंश्रयात्॥
अकारकफलत्वेन तेन प्रायार्थतेष्यते॥१८८॥

मयटःप्रायार्थत्वे हेत्वन्तरमाह। साक्षित्वेनेति। विकारार्थत्वायोगाच्च तथेत्याह। अकारकेति। क्रियादिरूपत्वाभावे तत्साक्षित्वं हेतुमाह। तेनेति॥१८८॥

यतो विज्ञानमानी सन्सर्वं वस्त्ववगच्छति॥
विज्ञानमयता तस्मात्प्रतीचोऽबोधकारणात्॥१८९॥

स्वतः सर्वज्ञस्य कृतो बुद्ध्यादिप्रधानतेत्याशङ्क्याज्ञानात्तत्संबन्धद्वारैव सर्वज्ञतेति युक्ता प्रायार्थतेत्याह। यत इति॥१८९॥

विज्ञानेन विशिष्टं वा यस्मान्मेयं प्रपद्यते॥
प्रायार्थत्वं प्रतीचोऽतस्तदभिन्नग्रहाद्भवेत्॥१९०॥

प्रकारान्तरेण प्रायार्थत्वं मयटः स्फुटयति। विज्ञानेनेति। प्रतीचो विज्ञानशब्दितान्तःकरणेन वृत्तिद्वारा व्याप्तार्थज्ञानान्मयटः प्रायार्थत्वमित्युत्तरार्धे संबन्धः॥१९०॥

विज्ञानमय इत्युक्त्वा पृथिव्यादिमयोक्तितः॥
षड्विकारनिषेधाच्च प्रायार्थत्वं समञ्जसम्॥१९१॥

विकारार्थत्वाभावेःश्रौतेलिङ्गे वदन्प्रायार्थत्वमुपसंहरति। विज्ञानेति। न हि पृथिव्यादिविकारत्वं प्रतीचोऽङ्गीकृतं तथाच समभिव्याहाराद्विज्ञानमयत्वमपि तस्य युक्तमस्तित्वादयश्च विकारास्तत्र श्रुतिस्मृतिभ्यां निषिध्यन्तेऽतः प्रायार्थत्वमित्यर्थः॥१९९॥

अनात्मनो यतोऽशेषान्कल्पितत्वादकल्पितः॥
पूरयन्पुरुषः प्रत्यक्सर्पादीन्रशना यथा॥१९२॥

पुरुषशब्दार्थमाह। अनात्मन इति। यथा रज्जुरकल्पिता कल्पितान्भुजंगादीन्पूरयति तथाऽऽनात्मनां कल्पितत्वान्निरविष्ठानकल्पनायोगात्तदधिष्ठानत्वेनाकल्पितः सन्नात्माऽशेषान्यतस्तान्पूरयन्वर्ततेऽतः स पुरुष इत्यर्थः॥१९२॥

व्युत्पत्तिरियमेवात्र तात्पर्यस्य समीक्षणात्॥
स वा इति ह्युपक्रम्य नैनेनेत्यादिनिर्णयात्॥१९३॥

पुरि शयनादित्यादिभाष्यं कस्मादुपेक्ष्यतेऽत आह। व्युत्पत्तिरिति। पूर्णत्वात्पुरुष इत्येषैव व्युत्पत्तिरत्र ग्राह्या प्रत्यक्पूर्णत्वे वाक्यतात्पर्यदृष्टेरित्यर्थः। तत्र श्रुतितात्पर्ये

हेतुमाह। स वा इतीति। स वा अयं पुरुषः सर्वास्विति पुरुषमुपक्रम्य नैनेन किंचनानावृत्तमित्यादिना तत्पूर्णत्वं निर्णीयते तेन तत्पूर्णत्वे श्रुतितात्पर्यं सिद्धमित्यर्थः। संदिग्धस्य च वाक्यशेषान्निर्णयो भवतीति हिशब्दार्थः॥१९३॥

इयं तावत्पदार्थोक्तिः संबन्धोक्तिरथाधुना॥
प्रश्नस्य क्वैष इत्यादेः किमर्थोऽयमुपक्रमः॥१९४॥

विज्ञानादिपदार्थोक्तिं वृत्तामनूद्योत्तरस्य गतेन संबन्धोक्तिं प्रतिजानीते। इयमिति। संबन्धोक्त्यर्थमाकाङ्क्षामाह। प्रश्नस्येति॥१९४॥

चोद्यैकमूलां प्रश्नोक्तिं केचिद्व्याचक्षतेऽपरे॥
याथात्म्यप्रतिपत्त्यर्थमुत्थितस्य प्रचक्षते॥१९५॥

तत्र भर्तृप्रपञ्चप्रस्थानमाह। चोद्येति। तद्गर्भामिति यावत्। स्वमतं सूचयति। अपर इति॥१९५॥

पुंसोऽस्य ज्ञस्वभावत्वे करणेष्वपि सत्सु च॥
कादाचित्कोऽवबोधोऽस्य कुत इत्युच्यतां यथा॥१९६॥

कथं ते चोद्यगर्भां प्रश्नोक्तिं व्याकुर्वन्तीत्याशङ्क्य भोक्तुर्ज्ञानस्वभावत्वे करणेषु विद्यमानेषु कथं कदाचित्प्रतिबोध इतितदीयभाष्यार्थमाह। पुंसोऽस्येति। अपवर्गादर्वाक्करणानां सदासत्वं चार्थः। बोधस्त्वात्मविषयोऽनात्मविषयश्च। अस्येति प्रत्यगात्मोक्तिः। इत्थं प्रश्ने यथाऽयमर्थस्तथोच्यतामिति योजना। चिद्रूपस्य सकरणस्याऽऽत्मनः सदा बोधप्राप्तेरसुप्तिरिति भावः॥१९६॥

विहायैतच्छरीरं वा गतो देशान्तरं पुमान्॥
विनष्टो वा कुतो भूयो देहमागादितीर्यताम्॥१९७॥

सुप्त्युपगमेऽपि न निस्तार इत्याह। विहायेति। उक्तं हि—अथ पुनर्विहायैतदसंनिहितोऽभूद्विनष्टो वा कुतः प्रत्यागमनमिति॥१९७॥

प्रष्टव्यमेतद्गाग्र्येण शिष्यत्वान्न त्वचूचुदत्॥
नैवोदास्ते तथाऽपीनो बोधाभ्युपगमात्स्वयम्॥१९८॥

आत्मनः शिष्यत्वस्वीकाराद्गार्ग्येण सर्वमेतत्प्रष्टव्यं तत्किमिति न पृष्टवानित्याशङ्क्याज्ञत्वादित्याह। प्रष्टव्यमिति। यथाऽऽहुः—तदेतद्गार्ग्येण प्रष्टव्यमासीत्स हि शिष्यश्चोदयितेति। तर्हि गार्ग्यमज्ञं निवृत्तप्रश्नं दृष्ट्वा राज्ञो युक्तमौदासीन्यमित्याशङ्क्याऽऽह। नैवेति। इनः स्वामी राजेति यावत्। व्येव स्वेति राज्ञा गार्ग्यस्य तत्त्वज्ञानोत्पादनस्य प्रतिज्ञातत्वादित्याह। बोधेति। उक्तं च—यदा चोदयितुः शिष्यस्य प्रतिपत्तिर्न भवत्याचार्यश्च तमर्थं व्याचिख्यासुर्भवति तदा स्वयमेव चोद्यमुत्थाप्य व्याचष्ट इति॥१९८॥

अर्थिनेऽर्थंप्रतिज्ञाय नासपात्र निवर्तते॥
यथार्थितं सत्पुरुष इति सत्पुरुषव्रतम्॥१९९॥

प्रतिज्ञातमपि प्रश्नाकुशलं गार्ग्यं दृष्ट्वा राजा त्यक्ष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह। अर्थिन इति। अजातशत्रोः सत्पुरुषत्वात्तदीयं वृत्तमाकल्पयतोऽकुशलमपि शिष्यमुपलभ्य न संभवत्यौदासीन्यमित्यर्थः॥१९९॥

कूटस्थोऽस्यावबोधश्चेत्कादाचित्कं कुतो भवेत्॥
मतोऽवबोधोऽनित्यश्चेत्कादाचित्कं तदाऽर्थवत्॥२००॥

गार्ग्यस्य प्रश्नाकरणे राज्ञस्तत्करणे च कारणमुक्त्वा विहायैतदित्यत्र शङ्कते। कूटस्थोऽस्येति। अस्य पुंसः स्वरूपभूतो बोधः कूटस्थो न कादाचित्कोऽतः कूटस्थज्ञानत्वादात्मा स्वापे न गतोऽन्यत्र नापि नष्ट इत्यर्थः। न किंचिदवेदिषमित्यनुभवविरुद्धमेतदिति पूर्ववाद्याह। कादाचित्कमिति। अनुभववशेन बोधस्यानित्यत्वे तत्कादाचित्कत्वं यद्यपि युक्तं तथाऽपि पुंसोऽस्येत्यत्रोक्तज्ञानकादाचित्कत्वासंभवस्य न समाधिरित्याह। मत इति। यद्वा गार्ग्यो प्रश्नमकुर्वत्यपि राज्ञस्तत्करणे हेतुमुक्त्वा प्रष्टुरभिप्रायं वदन्नात्मनो ज्ञानं नित्यमनित्यं वेति विकल्प्याऽऽद्यमादत्ते। कूटस्थोऽस्येति। अनुभवविरोधेन निरस्यति। कादाचित्कमिति। द्वितीयमनुवदति। मत इति। तदा कादाचित्कज्ञानत्वमात्मनो युक्तं यद्यात्माऽचित्स्वभावः स्यात्तस्य चाचित्स्वभावत्वे स्वरूपहानिरिति मत्वाऽऽह।कादाचित्कमिति॥२००॥

देहादिष्वभिमानोऽस्य कादाचित्कः सहेतुकः॥
आगमापायिसाक्षित्वं नित्यमेवानिमित्ततः॥२०१॥

परोक्तां चोद्यगर्भा प्रश्नोक्तिं निरस्यन्पुंसोऽस्यत्यत्रोक्तं कादाचित्कज्ञानायोगं दूषयति। देहादिष्विति। अस्य देहस्थस्याऽऽत्मनस्तत्तदभिमानरूपः कादाचित्को बोधो युक्तो धर्मादिहेतुत्वात्तस्मिन्फलदानायोद्बुद्धेदेहादिष्वात्माभिमानात्तदात्मनो युक्तं कादाचित्कज्ञानवत्त्वमित्यर्थः। कथं तर्हि तत्स्वभावत्वं तत्राऽऽह। आगमेति। आत्मनो बुद्ध्यादिसाक्षितया बोधरूपत्वं नित्यमेव हेत्वनपेक्षत्वादित्यर्थः॥२०१॥

इदमेव यतो वृतंकारणापेक्षिणां सताम्॥
अभूत्वा भवनं तस्मात्कादाचित्कं न दोषभाक्॥२०२॥

देहाद्यभिमानस्य धर्मादिकृतस्यापि सदातनत्वमस्तु धर्मादेः सदासंभवात्तन्न सुषुतिरित्याशङ्क्याऽऽह। इदमिति। कार्याणामभूत्वा भवनस्वाभाव्याद्देहाद्यभिमानस्यापि धर्मादिकृतस्य कार्यत्वात्तत्स्वाभाव्यं। धर्मादेश्चप्रवाहाविच्छेदेऽपि व्यक्तिविच्छेदान्न सदा सत्त्वं न च सति हेतौ कार्यनियमः सामग्र्यां तन्नियमादतो न सुषुप्त्यसिद्धिरिति भावः। कादाचित्कं देहाद्यभिमानस्येति शेषः॥२०२॥

प्रतीच्येव यतश्चाभूदागाच्च प्रत्यगात्मनः॥
प्रश्नार्थप्रतिकूलत्वाप्रत्युक्तेर्नेदृगर्थता॥२०३॥

यत्तु कूटस्थोऽस्यावबोधश्चेदित्यादि तत्राऽऽह। प्रतीचीति। स्वापकाले प्रतीच्येव जीवस्य स्थितिरुक्तोत्थानकाले च तस्मादेवाऽऽगमनमिति वक्ष्यमाणप्रत्युक्तेरर्थस्फूर्तेस्त्वदुक्तरीत्या प्रश्नार्थस्य प्रत्युक्तेश्च प्रतिकूलत्वान्न परोक्ता⁵⁹⁵र्थता प्रश्नस्य युक्ताऽतस्त्वत्पक्षे न चोद्यगर्भप्रश्नप्रवृत्तिरित्यर्थः॥२०३॥

गत्यादिसाधनानां च देह एव स्थितेः कुतः॥
देशान्तरगतिः पुंसो नापि नाशोऽस्य युक्तिमान्॥२०४॥

यत्तु विहायैतदित्यादि तत्राऽऽह। गत्यादीति। आगतिरादिपदार्थः। साधनानि पादादीनि। न हि नाशोऽस्य युक्तः पुनरुत्थानायोगादकृताभ्यागमादिप्रसङ्गाच्चेत्याह। नापीति॥२०४॥

साक्षाद्ब्रह्मावबोधस्य प्रतिज्ञातत्वकारणात्॥
भोक्तृभोक्तव्ययोस्तत्त्वं वक्तुं युक्तमतोऽञ्जसा॥२०५॥

चोद्यैकमूलामित्यत्र सूत्रितं परमतं पुंसोऽस्येत्यादिनोपपाद्य देहादिष्वित्यादिना निरस्तमिदानीमपरे याथात्म्यप्रतिपत्त्यर्थमित्यत्र स्वमतं सूचितं वक्तुं प्रक्रमते। साक्षादिति। व्येव त्वेत्यपरोक्षज्ञानस्य प्रतिज्ञातत्वात्तदर्थं द्रष्टृदृश्यरूपं वाच्यमतो यथावत्पदार्थे शुद्धे वाक्यार्थधीरित्यर्थः॥२०५॥

कर्मादिहेतुजं रूपमतत्त्वं तदनन्वयात्॥
अनिमित्तं स्वतस्तस्य सर्वदाऽव्यभिचारतः॥२०६॥

अकारकक्रियाकार्यं रूपं प्राक्प्रतिबोधतः॥
बुबोधयिषितं भोरस्मद्गोचरवर्तिनः॥२०७॥

दृश्यरूपं द्रष्टुर्विविच्य व्याचष्टे। कर्मादीति। कर्मज्ञानवासनादिकृतं जगदविद्यान्तमनात्मा स्वापादावनन्वयेन व्यभिचारादित्यर्थः। द्रष्टृरूपं दृश्याद्विवेचयति। अनिमित्तमिति। कूटस्थमात्मनः स्वतो रूपं तस्य निमित्तानपेक्षत्वेन सदैवाव्यभिचारादित्यर्थः। उक्तं सौषुप्तं तत्त्वं गार्ग्यसंमतमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रागिति। अस्मत्प्रत्ययशब्दयोर्गोचरोऽहंकारस्तत्र साक्षित्वेन वर्तमानस्याऽऽत्मनो निर्विकारं रूपं स्वापे गार्ग्यं प्रति राज्ञाज्ञापयितुमिष्टमतस्तदसंमतिरप्रयोजिकेत्यर्थः॥२०६॥२०७॥

यतोऽस्य न पुरा बोधात्कर्मादेः कार्यमण्वपि॥
प्रतीचो गृह्यते मानादतोऽयं तत्स्वभावकः॥२०८॥

कथं कूटस्थाद्वयचैतन्यमात्मरूपं तत्राऽऽह। यतोऽस्येति। प्रत्यगात्मनोऽन्यत्कर्म-

ज्ञानादिकार्यं द्वैतमीषदपि स्वापादौ यतो नावगम्यते मानाभावादतोऽयमात्मा पूर्वोक्तचित्स्वभावः पश्यन्वै तन्न पश्यतीति श्रुतेरित्यर्थः॥२०८॥

क्वाभूदेष पुरा बोधात्कुतश्चायमुपागतः॥
आचक्ष्वैतद्द्वयं गार्ग्य स्थितावागमनेऽवधिम्॥२०९॥

पूर्वोत्तरसंबन्धं भाष्येष्टं शिष्ट्वा प्रश्नयोरर्थमाह। क्वेति। द्वयमेव व्यनक्ति। स्थिताविति॥२०९॥

अभूत्प्रतीचोऽन्यत्रायमन्यस्माच्चायमागतः॥
यदि चेत्कारकत्वं स्यान्नोचेद्धान्तिरियं भवेत्॥२१०॥

तयोरक्षरार्थमुक्त्वा तात्पर्यार्थमाह। अभूदिति। यद्ययमात्मा स्वापे स्थितोऽन्यत्राभूद्यदि वाऽऽगतौ ततोऽन्यस्मादागतस्तदा क्रियाकारकफलव्यवहारो वास्तवः स्यात्स्थितावागतौ च स्वयमेवावधिर्नान्यश्चेत्तदा भ्रान्तोऽयं व्यवहारः स्यादेकत्र तदनुपपत्तेरित्यभिप्रायेण प्रश्नावित्यर्थः॥२१०॥

यत्र वा अन्यदित्येवं यत्र त्वस्येति चापरम्॥
अविद्याविद्ययोः कार्यं तथाच श्रुतिरब्रवीत्॥२११॥

क्रियादिव्यवहारस्य भ्रान्तत्वे तदभावस्य वस्तृत्वे च मानमाह। यत्रेति। तत्राविद्याकार्यं क्रियादिव्यवहारमस्मदुक्तमनुसरन्ती प्रथमा श्रुतिरुक्तवती द्वितीया तु श्रुतिरपरं विद्याकार्यं क्रियादिव्यवहाराभावं तथैव कथितवतीति योजना॥२११॥

वक्तुं प्रष्टुं च बालाकिर्न यतो जज्ञिवांस्ततः॥
प्रश्नयोः स्वयमेवार्थं काश्यो वक्तुं प्रचक्रमे॥२१२॥

तदु हेत्यादि व्याचष्टे। वक्तुमिति। उत्तरमवतारयति। तत इति॥२१२॥

पृष्ठेनापि न विज्ञातं भवता तदिदं मया॥
उच्यमानं यथा तत्त्वं सम्यक्त्वं श्रोतुमर्हसि॥२१३॥

यदपृच्छामेत्यादिभाष्यार्थमाह। पृष्टेनेति॥२१३॥

यत्रैषएतत्सुप्तोऽभूत्स्वनामामन्त्रणध्वनिम्॥
नाश्रौपीद्यनिमित्तं ज्ञस्तन्निमित्तमिदं शृणु॥२१४॥

यत्रेत्यादिवाक्यमनुवदति। यत्रेति। सुप्तोऽभूदित्यस्यार्थमाह। स्वनामेति। यत्रेति सप्तम्यर्थमाह। यन्निमित्तमिति। उपाध्युपसंहारेण ब्रह्मण्यवस्थानं विशेषज्ञानाभावे निमित्तमित्यर्थः। तत्प्रदर्शनार्थं तदेषामित्यादिवाक्यमित्याह। तन्निमित्तमिति॥२१४॥

त्रैविध्यं लक्ष्यते यस्माद्बुद्ध्यादिप्राणभूमिषु॥
तदेषामिति षष्ठीयं श्रुत्या तस्मात्प्रयुज्यते॥२१५॥

एषामिति निर्धारणषष्ठीप्रयोगस्य तात्पर्यमाह। त्रैविध्यमिति। बुद्ध्यादिषु प्राणान्तेष्वर्थेष्वर्थत्रयदृष्टेरन्यतरजिघृक्षया निर्धारणषष्ठी प्रयुक्तेत्यर्थः॥२१५॥

प्रत्यक्चिदवभासश्चकारणानुगमोऽपरः॥
तथाच कर⁵⁹⁶णात्मानो बाह्यगोचररञ्जिताः॥२१६॥

किं तत्पदार्थत्रयं तदाह। प्रत्यगिति। प्रत्यक्वितोऽवमतो भासो नामाभास आत्मभासस्तेषां मध्ये ये प्राणास्तेषां ग्रहणार्थमेषामिति षष्ठीति भावः। करणात्मनां कारणात्मत्वं विना स्वरूपेणाभिव्यक्त्यर्थं विशिनष्टि। बाह्येति॥२१६॥

बुद्ध्यादेः कृत्स्नकार्यस्य पुंस्कर्मोद्भूतिहेतुतः॥
बुद्ध्याद्युत्क्षेपसंहारौ तस्मात्कर्मनिबन्धनौ॥ २१७॥

वक्ष्यमाणस्वापे कर्मादिक्षयादात्मनः स्वरूपावस्थानं वक्तुं कर्मादिकृतबन्धं विवक्षुस्तस्य कर्महेतुत्वं तावदाह। बुद्ध्यादेरिति। तस्योत्क्षेपसंहारावृत्थानाभिभवौ कर्म हैवेत्यादिश्रुतेरिति शेषः॥२१७॥

स्वात्मावभासतो भोक्ता कर्ता त्वज्ञानहेतुतः॥
द्वाविविक्तो हि परो भोक्ता कर्तेति चोच्यते॥२१८॥

चिदाभासाज्ञानयोर्बन्धहेतुत्वमाह। स्वात्मेति। आभासवशादन्यो भोक्ताऽन्यश्चाज्ञानात्कर्तेत्येकत्र तत्प्रसिद्धिविरोधमाशङ्क्याऽऽह। द्वयेति। परस्मादन्यस्य कार्यत्वेन भोज्यत्वेन वाऽवस्थानात्तस्यैव तदुभयमितिनिर्धारणार्थे हिशब्दः। भोक्तैव केवलं न कर्तेति मतं निरसितुं चकारः॥२१८॥

जाग्रत्फलप्रयोगस्य यदा कर्म महीयते॥
व्युत्थानहेत्वसद्भावात्तदाऽकर्ता सुषुप्सति॥२१९॥

तर्हि भोक्तृत्वादेः सदा भावात्कुतः सुप्तिस्तत्राऽऽह। जाग्रदिति। व्युत्थानं बोधः। अकर्तेति च्छेदः। अकर्तृत्वमभोक्तृत्वस्याप्युपलक्षणम्॥२१९॥

भोक्तृप्रयुक्तं कर्तृत्वं कर्त्रा कर्म प्रयुज्यते॥
कर्मप्रयुक्तो भोगश्च ततः संस्कारसंभवः॥२२०॥

तर्हि स्वापे बन्धतद्धेत्वभावान्मुक्तेरपुनरुत्थानं नेत्याह। भोक्त्रिति। स्वापे संसारसंस्काराज्ञानयोर्भावान्न मुक्तिरिति भावः॥२२०॥

सुखदुःखादिसंस्कारसंस्कृतोऽयं जडः पुमान्॥
रागद्वेषादिनाऽऽक्षिप्तस्ततो भूयः प्रवर्तते॥२२१॥

संस्कारस्याज्ञानस्य च रागादिद्वारा पुनः संसारहेतुत्वमाह। सुखेति। अज्ञो हि पुरुषः सुखादिसंस्कृतो रागादिप्रेरितः पुनः संसरतीत्यर्थः॥२२१॥

अन्योन्यं कार्यता चैषां कारणत्वं तथैव च॥
तेनानुच्छिन्नसंस्कार आत्माऽयं प्राक्प्रबोधतः॥२२२ ॥

भोक्तृत्वादीनामन्योन्यं कार्यकारणत्वमुक्तमनुवदति। अन्योन्यमिति। मिथो हेतु फलत्वे फलितमाह। तेनेति॥२२२॥

अविद्यानभिसंबन्धो मिथ्याधीचक्रसं⁵⁹⁷स्थितः॥
आब्रह्माऽऽस्थाण्वयं योनीर्बम्भ्रमीत्यनिशं परः ॥ २२३ ॥

ज्ञानात्पूर्वं वासनानुवृत्तौ संसारसातत्यं फलतीत्याह। अविद्येति। पर एव त्वात्मा स्वयमज्ञः सन्मिथ्याज्ञानमधिरूढो नानाविधासु योनिषु सर्वदा संसरतीत्यर्थः॥ २२३ ॥।

जाग्रत्कर्मक्षये सोऽयमादायाशेषभावनाः॥
असंबुद्धात्मकोद्भूतमनोबुद्ध्यादिरूपिणा॥२२४॥

आधिस्वभावजेनेति कर्ताऽऽदानस्य भण्यते॥
प्रत्यक्विदवभासान्तः कर्ता क्षेत्रज्ञउच्यते॥२२५॥

एषामित्यस्य त्रैविध्यमित्यादिनाऽर्थमुक्त्वा बुद्धयादेरित्यादिना तदित्यस्यार्थं उक्तः। इदानीं तदर्थमनूद्य विज्ञानमादायेत्यस्यार्थमाह। जाग्रदिति। बाह्यकरणानामर्थग्रहणसामर्थ्यं भावनाख्यं सर्वं जाग्रद्भोगप्रदकर्मक्षये सति सुप्तः पुमानादायाऽऽकाशे शेते तत्राऽऽदायेत्यादानस्य कर्ता प्रत्ययेनोच्यत इत्यर्थः। तृ⁵⁹⁸तीयार्थमाह। असंबुद्धेति। तद्ध्यज्ञानं चैतन्यं तस्मादुद्भूतं यन्मनोबुद्ध्यादि तद्व्याप्तेनाऽऽधिस्वभावशब्दितानाद्यज्ञानजेन चिदाभासेन करणेनाऽऽदानमिति करणार्थेतृतीयेत्यर्थः। ल्यपोक्तमादानकर्तारं विवेचयति। प्रत्यगिति। चिदवभासस्य तदाभासस्यान्तोऽवसानमाश्रयः सोऽयमाभासी जीवः कर्ताऽऽदानस्येत्यर्थः। चिदाभासस्वभावो वा स तथेति यावत्॥२२४॥२२५॥

आदीयमानं विज्ञानं सामर्थ्यंविषयोन्मुखम्॥
वागादीनामिह ग्राह्यं प्राणानां विषयाञ्जनम्॥२२६॥

प्राणानामित्यस्यार्थं वदन्नादानकर्मविज्ञानं पूर्वभावनाख्यं व्यनक्ति। आदीयमानमिति। इहेति वाक्योक्तिः। विषयोन्मुखमित्यस्यार्थमाह। विषयाञ्जनमिति। वागादीनां विषयस्पृष्टं ग्रहणसामर्थ्यमादानकर्मेत्यर्थः॥२२६॥

शक्तयः करणान्यत्र गृह्यन्ते कारणात्मना॥
परमात्मा ग्रहीताऽत्र स्वाभासाभिन्नविग्रहः॥२२७॥

जीवश्चिदाभासेनेन्द्रियाणामर्थग्रहणसामर्थ्यं संहृत्याज्ञाते ब्रह्मण्याकाशे शेत इति वाक्यार्थ उक्तः। इदानीमर्थान्तरमाह। शक्तय इति। अर्थग्रहशक्तिमन्ति समर्थानि करणानि विज्ञानानि द्वितीयोक्तानि तृतीयोक्ताज्ञातचैतन्यात्मना सुप्तावादानकर्माणि तत्र

चस्वस्याऽऽभासो यस्मिन्नज्ञाने तेनैक्याध्यासमुपगतः स्वाभासेन वा जीवेनाभिन्नः परः कर्ता स चाऽऽकाशे शुद्धे स्वरूपे तिष्ठतीत्यर्थः॥२२७॥

तथा संवर्गविद्यायां प्राणवाय्वात्मना श्रुतिः॥
वागग्न्याद्युपसंहारं वक्ति नान्येन कारणात्॥२२८॥

स्वापे सर्वस्य कार्यस्य कारणात्मनोपसंहारे श्रौतं लिङ्गमाह। तथेति। सुप्तौ कार्यलयानुसारेण संवर्गविद्याधिकारे वायुवाव संवर्ग इत्यारभ्यवायुह्येवैतान्सर्वान्संवृङ्क्तइत्यन्तेनाग्न्यादीनां वाय्वात्मनोपसंहारमुक्त्वा प्राणो वाव संवर्ग इत्युपक्रम्य प्राणो ह्येवैतासर्वान्संवृङ्क्तइत्यन्तेन च वागादीनां प्राणात्मनोपसंहारं वक्ति श्रुतिः। न च कार्यस्य कारणादन्यात्मनोपसंहारोऽतो वागादीनां प्राणात्मनोपसंहारं स्वापे वदन्ती श्रुतिस्तत्र कार्यस्य कारणात्मनोपसंहारं विवक्षतीत्यर्थः॥२२८॥

नामाद्याशावसानं च प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम्॥
प्राणबन्धनवाक्याच्च सूक्तमेतद्यथोदितम्॥२२९॥

भूमविद्याप्रकरणमपि यथोक्तावद्योतकमित्याह। नामादीति। प्राणशब्देनाज्ञातं ब्रह्मोच्यते। सर्वमपि कार्यं मनःशब्दितजीवपूर्वकमज्ञाते ब्रह्मणि प्रतिष्ठितमित्यत्रैव वाक्यान्तरमाह। प्राणेति। स्वापे कारणात्मना कार्यं सर्वमुपसंहृतमित्येतदुपसंहरति। सूक्तमिति॥२२९॥

आविर्भूतस्वकार्यस्य संसर्गः कारणात्मना॥
वागाद्यादानमत्र स्याद्बुद्बुदानां यथाऽम्भसा॥२३०॥

आदायेत्यत्र प्रत्ययार्थमुक्त्वा प्रकृत्यर्थमाह। आविर्भूतेति। परात्मविषयः स्वशब्दः। अत्र सुप्ताविति यावत्। संसर्गस्तादात्म्यमिति वक्तुमुदाहरणम्॥२३०॥

सहार्थे वा तृतीयेयं विज्ञानेनेति या श्रुता॥
सह प्रमातृज्ञानेन वागादेरुपसंहृतिः॥२३१॥

करणेत्थंभावयोस्तृतीयां व्याख्यायार्थान्तरमाह। सहेति। तमेव विशदयति। सहेति। मात्रा तन्निष्ठार्थज्ञानेन च सह करणानां संहृतिरित्यर्थः॥२३१॥

यदि वाऽस्तु तृतीयेयमित्थंभूतार्थवाचिनी॥
प्रत्यग्ज्ञानस्वभावेन कार्यकारणसंहृतिः॥२३२॥

तृतीयायाः शक्तयः करणानीत्यत्रोक्तार्थेऽपि न दूषणमित्याह। यदि वेति। तर्हि पुनरुक्तिरित्याशङ्क्य विज्ञानशब्दयोरर्थान्तरस्वीकारान्नैवमित्याह। प्रत्यगिति। अनुभवात्मना सहेतोर्जगतः संहारोऽत्र विवक्षितोऽतः स्वे महिम्नि तिष्ठत्यात्मेत्यर्थः॥२३२॥

अनन्यबोधप्रत्यक्षो य एष इति भण्यते॥
तस्य संप्रतिपत्त्यर्थमन्तर्हृदयकीर्तनम्॥२३३॥

य एष इति पदयोरर्थमाह। अनन्येति। स्वप्रकाशस्तदर्थो य इत्युक्तः स एव प्रत्यग्भूत एषशब्दोक्त इत्यर्थः। अन्तरित्यादेस्तात्पर्यमाह। तस्येति। प्रतीचो हृदयं स्थानं तदेव ब्रह्मणोऽपीत्युक्ते सत्यैक्यसिद्धिस्तस्य सम्यक्प्रतिपत्त्यर्थं हृदयेऽन्तर्ब्रह्मेति ब्रह्मणो हृदयस्थानत्वोक्तिरित्यर्थः॥२३३॥

पराक्प्रमेयभूमिभ्यो व्युत्थाप्य मन आदरात्॥
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या पश्याऽऽत्मानं त्वमञ्जसा॥२३४॥

देहाद्यभिन्नतया बद्धत्वेन भातस्य त्वमर्थस्यासंसारिब्रह्मैक्यं कथमित्याशङ्क्यय त्वमर्थस्य विवेचनीयत्वमाह। परागिति। मनो हि स्वारस्येन पराक्षु विषयेषु विप्रसृतं तदन्वयव्यतिरेकाभ्यां तेभ्यो निष्कृष्यप्रत्यगात्मनिष्ठं कृत्वा तत्प्रवणया दृष्ट्या निरुपाधिकमात्मानं साक्षादनुसंधेहीत्यर्थः॥२३४॥

आत्मबुद्धिरियं पुंसां लक्ष्यतेऽव्यभिचारिणी॥
व्यभिचारिणीष्वनात्मोत्थबुद्धिषु प्रत्यगात्मनि॥२३५॥

कीदृशी विवेकधीस्तामाह। आत्मेति। पुंसामात्मभूता बुद्धिश्चैतन्यं तदनात्मधीषु व्यभिचारिणीषु प्रतीचि कौटस्थ्यादव्यभिचारि तस्मादव्यभिचारि चैतन्यमितरद्व्यभिचारीत्येवं विवेकधीरित्यर्थः॥२३५॥

बुद्धात्मनोऽपि सा बाह्यपदार्थज्ञानविभ्रमात्॥
संकीर्यमाणेवाऽऽभाति तमसोपहतात्मनाम्॥२३६॥

आत्मचैतन्यस्य कूटस्थाव्यभिचारित्वे कथं कर्तृत्वादिधीरित्याशङ्क्याऽऽह। बुद्धेति। बोधैकरसस्याऽऽत्मनो या स्वरूपदृष्टिः सा कूटस्थाव्यभिचारिण्यपि देहादिष्वात्मत्वभ्रान्त्याकर्तृत्वादिमती चाविवेकिनां भातीत्यर्थः॥२३६॥

जग्धेकार्ये च निःशेषे कारणे चाऽऽत्मविद्यया॥
अपूर्वाद्यात्मनाऽऽत्माऽयमात्मन्येवावसीयताम्॥२३७॥

कर्तृत्वादेराविद्यत्वे फलितमाह। जग्ध इति॥२३७॥

आदायाकाशशब्दाभ्यामैकात्म्यं प्रतिपाद्यते॥
क्षेत्रज्ञेश्वरयोः साक्षाच्छ्रुत्येहाज्ञानहानतः॥२३८॥

ऐक्यज्ञानार्थत्व⁵⁹⁹मर्थविवेकमुक्त्वा तत्फलमाह। आदायेति। त्वंतदर्थार्पणद्वारेणेति⁶⁰⁰ शेषः। श्रुत्येत्याख्यातोक्तिः। इहेत्यैक्यज्ञानमुक्तम्। तस्मिन्सत्यज्ञानहानात्तदुक्तिरर्थवतीत्यर्थः॥२३८॥

तात्स्थ्याद्धृदयशब्देन बुद्धिरत्राभिधीयते॥
ऐकात्म्यप्रतिपत्त्यर्थं क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः॥२३९॥

अन्तर्हृदय इत्यत्र हृदयशब्दार्थमाह। तात्स्थ्यादिति। पुण्डरीकाकारमांसखण्डस्यैव हृदयत्वं किं न स्यात्तत्र तच्छब्दस्य मुख्यत्वादित्याशङ्क्याऽऽह।ऐकात्म्येति। जीवस्य बुद्धिस्थत्वप्रसिद्धेराकाशस्य परस्यापि तन्निष्ठत्वोत्तौ तयोरैक्यं सिध्यति तदर्थं हृदयपदेन बुद्धिग्रहणमित्यर्थः॥२३९॥

घटाकाशो महाकाश इत्युक्तौ स्वैकधीर्यथा॥
तथेहापि कथं नाम प्रत्यग्धीः स्यादितीर्यते॥२४०॥

तयोरैकात्म्यं तादात्म्यमैक्यं वाऽऽद्ये भेदोऽपि स्याद्द्वितीये पदान्तरवैयर्थ्यमित्याशङ्क्यय तदैक्येऽपि व्यावर्त्यभेदान्न पदान्तरानर्थक्यमिति मन्वानः सन्नाह। घटेति। इहेति प्रकृतवाक्योक्तिः। प्रत्यग्धीस्तदैकरस्यबुद्धिरिति यावत्। इर्यत आदायाऽऽकाशे शेत इत्युच्यत इत्यर्थः॥२४०॥

बुद्धेरन्तः प्रतीचोऽन्यो नार्थः संभाव्यते यतः॥
तस्मादाकाशशब्देन⁶⁰¹ प्रत्यगात्माऽभि⁶⁰²धीयते॥२४१॥

आकाशशब्देन रूढ्या भूताकाशोतेस्तस्याब्रह्मार्थत्वान्न प्रत्यग्ब्रह्मणोरत्रैक्यधीरित्याशङ्क्याऽऽह। बुद्धेरिति॥२४१॥

प्राणादीनां यतो जन्म वक्ष्यते प्रत्यगात्मनः॥
तस्माच्चाऽऽका⁶⁰³शशब्देन ब्रह्मैवात्राभिधीयते॥२४२॥

भूताकाशोऽपि तदन्तः संभवति सर्वगतत्वादित्याशङ्क्यात्राऽऽकाशशब्दोक्तस्यास्मादात्मन इत्युत्तरत्राऽऽत्मशब्दाकृष्टस्य प्राणादिजन्महेतुत्वश्रुतेर्ब्रह्मैवात्राऽऽकाशमन्यथा वाक्यशेषविरोधादित्याह। प्राणादीनामिति। सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेवेत्यादिश्रुत्यन्तरमत्र समुच्चेतुं चशब्दः॥२४२॥

अथाऽऽकाशोह वै नाम सता सोम्येति च श्रुतिः॥
ब्रह्माकाशात्परो नान्य आकाश इह गृह्यते॥२४३॥

तत्रैव श्रुत्यन्तरमाह। अथाऽऽकाश इति। तस्यापि भूताकाशविषयत्वमाशङ्क्याऽऽकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशादिति न्यायविरोधं मन्वानः श्रुत्यन्तरमाह। सतेति। परमुत्कृष्टो निकृष्टो वेत्यर्थः। शयनवाक्यं सप्तम्यर्थः॥२४३॥

स्वतोवगमरूपेऽस्मिन्कूटस्थे कारणात्मना॥
कार्त्स्न्येनावसितिर्भोक्तुः शेत इत्यभिधीयते॥२४४॥

शयनशब्दार्थमाह। स्वत इति। यथोक्ते वस्तुनि भोक्तुः सर्वात्मनाऽवसाने पुनरुत्थानमनुचितमित्याशङ्क्याज्ञातवस्त्वाकारेणावसानस्वीकारान्मैवमित्याशयेन विशिनष्टि। कारणात्मनेति॥२४४॥

दृष्टान्तश्च कुमारादि तथाच घटतेऽञ्जसा॥
प्रत्यक्चैतन्यमात्रत्वान्न तु निद्रेह युज्यते॥२४५॥

प्रसिद्धं त्यक्त्वा किमर्थमित्थं शयनोक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। दृष्टान्तश्चेति। किंच प्रसिद्धं शयनं निद्रा नाऽऽत्मनि कल्पते तस्य चिन्मात्रत्वेन तद्विरोधित्वादित्याह। प्रत्यगिति॥२४५॥

देहाध्यक्षतांहित्वा यदाऽयं वर्तते तदा॥
स्वात्मन्येवाऽऽस्त इत्येतत्कुतश्चेत्स्वपितीत्यतः॥२४६॥

उक्तमनूद्य हेतुं प्रश्नपूर्वकमादत्ते। देहादीति॥२४६॥

इतश्च प्रत्यगात्मस्थो नान्यत्रागादयं पुमान्॥
सुषुप्ते⁶⁰⁴ स्वपितीत्युक्तंस्तदेतदभिधीयते॥२४७॥

तमेव व्याकरोति। इतश्चेति। चकारः सता सोम्येत्यादिवाक्यसमुच्चयार्थः। इतःशब्दः स्वपितीत्युक्तेरित्यनेन संबध्यते। श्रुत्यन्तरसिद्धेऽर्थे तानीत्याद्यवतारयति। तदेतदिति॥२४७॥

अन्ये व्याचक्षते बुद्धिविज्ञानेनेति विस्मिताः॥
वागादिज्ञानमादाय हृत्खेशेते य उत्थितः॥२४८॥

तदेषामित्यादेः स्वाभीष्टमर्थमुक्त्वा तदनुरोधेन तानीत्यादि चावतार्य भर्तृप्रपञ्चमतमाह। अन्य इति। अस्मद्व्याख्यानं दुष्टं स्वव्याख्यानं चादोषं पश्यन्तो विस्मयाविष्टधियो यः संप्रत्युत्थितः स समुत्थानात्पूर्वं बुद्ध्याख्यविज्ञानेन करणेन वागादिरूपं विज्ञानमादाय हृदयावच्छिन्ने भूताकाशे तिष्ठतीत्येवमेतद्वाक्यं परे व्याकुर्वन्तीत्यर्थः॥२४८॥

सुषुप्सुर्मनसैवाऽऽत्मा मनस्येव समूहति॥
प्राणान्स्वशक्तिभिः साकं मनोऽप्यात्मनि लीयते॥२४९॥

आदायेति वागाद्युपसंहार उक्तः स केन क्रमेणेत्यपेक्षायामाह। सुषुप्सुरिति। मनसि सत्येवेति यावत्। समूहत्युपसंहरति मनसा तद्रूपेणेत्यर्थः। करणार्थे वा तृतीया। तदात्मन्येव तेषामुपसंहारः। प्राणा बाह्यकरणानि। स्वशक्तयो विषयग्रहणसामर्थ्यम्। आत्मा प्रत्यगर्थः। यदा मनसा मनसि वागादिलयस्तदा तदवस्थितिं शङ्कित्वोक्तम्।मनोऽपीति॥२४९॥

विशीर्णकरणग्रामो वृद्धिभावनया युतः॥
हृद्याकाशात्मसृत्याऽऽत्मा नाडीभिः स्वप्नमश्रुते॥२५०॥

मनोवागादिविज्ञानविग्रहः करणाख्यया॥
विजानातीति कर्तृस्थे परस्मिन्भावसाधनः॥२५१॥

उपसंहृतकरणश्चेदात्मा तर्हि हेत्वभावान्न स्वप्नं पश्येदित्याशङ्क्याऽऽह। विशीर्णेति। बुद्धिभावना जाग्रद्वासना। हृद्याकाशात्तदवच्छिन्नभूताकाशादित्यर्थः। नाडीभिः प्रसृत्येति संबन्धः। मनोवागादीन्यन्तर्बहिरिन्द्रियाणि विज्ञानानि तदुपाधिकः स्वप्नात्पूर्वमित्यर्थः। करणाख्यया विज्ञानेनेत्युक्तकरणसंज्ञितबुद्ध्येत्यर्थः। विज्ञानेनेत्यस्य कर्त्रादिविषयत्वमाशङ्क्याऽऽह। विजानातीति। कर्तृविषये विज्ञानशब्दे विजानातीति व्युत्पत्त्या जीवो गृह्यते परविषये ज्ञप्तिरितिव्युत्पत्तिः सन्विज्ञानशब्दो ब्रह्म ब्रूते न चेहोभयं युक्तमादायेति पृथक्कर्तृनिर्देशाद्ब्रह्मणश्चानाकाङ्क्षितत्वादतस्तेन करणमुच्यते। यथाऽऽहुः—उयत्रापि करणसाधन एव विज्ञानशब्द इति॥२५०॥२५१॥

प्रकाशवृत्तिर्या ज्ञस्य सा हृद्धर्मानुगा सती॥
उद्गच्छति यतस्तस्माद्धृद्विशेषे लयं विदुः॥२५२॥

य एषइत्यादेस्तात्पर्यमाह। प्रकाशेति। ज्ञस्येति च्छेदः। तद्रूपा वृत्तिश्चैतन्यलक्षणा। हृद्धर्माः कामादयः। हृद्विशेषे तदवच्छिन्नाकाशे। लयः शयनम्। यथोक्तम्—तस्य हि ज्ञानात्मनो या च स्वप्रकाशवृत्तिः सा हृदयद्वारेण व्युच्चरतीति हृदयं विशेषायतनमिति॥२५२॥

स्वगोचरोन्मुखं ज्ञानं वागादीनामशेषतः।
आदाय भावनाबुद्ध्या शेते ज्ञो हृदयाम्बरे॥२५३॥

विज्ञानपदयोरर्थान्तरं वदन्वाक्यार्थं निगमयति। स्वगोचरेति॥२९३॥

भावनारूपविज्ञानमभिव्यक्तं यदा हृदि॥
क्षेत्रज्ञस्यार्थवद्भाति शेते हृदीत्यतो वचः॥२५४॥

स्वापे हृदाकाशे जीवस्य शयनमित्यत्र युक्तिमाह। भावनेति। यदा जीवस्य जाग्रद्वासना हृदये स्वाप्नभोगदकर्मवशाद्व्यक्ता तदा शब्दादीनां तन्मयत्वाद्वस्तुतोऽसत्वेऽपि तदाकारा सा भाति स्वापे तु ज्ञानज्ञेययोः स्थूलयोः सूक्ष्मयोश्चासत्त्वाद्धृदयाकाशे शयनवचोऽर्थवदित्यर्थः। यथाऽऽहुः—तत्र हि भावनाविज्ञानं विशेषेणाभिव्यक्तमास्ते यत एवं कृत्वा तस्मिञ्शेतेइत्युच्यत इति॥२५४॥

एवं श्रुतिरियं कैश्चिद्व्याख्याताऽतिप्रयत्नतः॥
परीक्ष्यैतद्द्वयं ग्राह्यं स्वयमेव परीक्षकैः॥२५५॥

परपक्षमुपसंहरति। **एवमिति।**श्रुतितात्पर्यमतिक्रम्य स्वकीयोत्प्रेक्षया व्याख्यानस्य प्रवृत्तिरिति प्रयत्नः परकीयव्याख्यानस्याऽऽदेयत्वशङ्कां निरस्यति। परीक्ष्येति। द्वयमिति व्याख्यानयोरुक्तिः। ग्राह्यं निर्दोषमितरत्याज्यमिति शेषः॥२५५॥

सह भावनया बुद्धेः श्रुतत्वावुपसंहृतेः॥
न स्यात्तथोप⁶⁰⁵संहारस्तेनेयं कल्पना मुधा॥२५६॥

तथाऽपि कुतो भर्तृप्रपञ्चव्याख्यानस्यैव दुष्टत्वेन त्याज्यत्वं तदाह। सहेति। गृहीतं मन इति सवासनस्य मनसः स्वापे संहारश्रुतैस्तेन करणेन वागादिसंहारासिद्धेः सुषुप्सुर्मनसैवेत्यादिकल्पना व्यर्थातस्माद्बुद्ध्यादिसंहारे चिदाभासस्यैव करणत्वादाभासिनश्च कर्तृत्वात्सर्वोपसंहृतावज्ञातब्रह्मणि जीवस्थितिरित्येतदेव युक्तमित्यर्थः॥२५६॥

स्वगोचरेषूत्सृष्टानि यदा गृह्णात्ययं स्वयम्॥
वागादीनि तदैवैनं स्वपितीति प्रचक्षते॥२५७॥

तदेषामित्यादेर्व्याख्यान्तरनिरासेन⁶⁰⁶ स्वव्याख्यां दृढीकृत्य प्रागवतारितस्य तानीत्यादेरर्थमाह। स्वगोचरेष्विति। गृह्णाति स्वात्मन्युपसंहरतीत्यर्थः॥२५७॥

समाख्यासंश्रयात्तस्मादभूत्प्राक्प्रत्यगात्मनि॥
व्यभिचारोऽपि चेन्नाम्नि ततो युक्तिरपीर्यते॥२५८॥

स्वपितिनामनिर्देशस्य फलमाह। समाख्येति। स्वमपीतो भवतीति श्रुत्यन्तरं तद्वशान्न स्वापे स्वरूपावस्थानमश्वकर्णादिनाम्नि स्वार्थव्यभिचारादिति शङ्कते। व्यभिचारोऽपीति। तर्हि नामसहायत्वेन युक्तिरपि स्वरूपावस्थाने कथ्यतेऽनन्तरवाक्येनेत्याह। तत इति॥२५८॥

वागादिप्रकृतौ प्राणशब्दो घ्राणेऽवगम्यते॥
मुख्यस्यानुपसंहारान्न तद्वाचक इष्यते॥२५९॥

तद्गृहीत एव प्राणो भवतीत्यत्र प्राणशब्दं व्याकुर्वन्युक्तिमेव व्यनक्ति। वागादीति। प्रकरणाद्बलीयसीश्रुतिरित्याशङ्क्याऽऽह। मुख्यस्येति। पार्श्वस्थदृष्ट्याऽनुपसंहारो द्रष्टव्यः। स्वापे सर्वकरणसंहाराद्भेदकोपाध्यभावादसंसारिब्रह्मात्मना जीवस्थितिरिति भावः॥२९९॥

वासनामात्रहेतुश्च स्वप्ने कर्मेन्द्रियाश्रयः॥
सर्वेन्द्रियाणां लीनत्वाव्द्यापारो न प्रबोधवत्॥२६०॥

करणसंहारोऽपि स्वापे नासंसार्यात्मना स्थितिः स्वप्ने व्यभिचारादित्याशङ्क्याऽऽह। वासनेति। चकारो ज्ञानेन्द्रियाश्रयव्यापारसमुच्चयार्थः। अतो न तत्रासंसार्यात्मना स्थितिरित्यर्थः। व्यापारोऽर्थेन्द्रिययोगकृत इति शेषः। विलीनत्वात्सुषुप्ताविति द्रष्टव्यम्। वैधर्म्यदृष्टान्तः। प्रबोधवदिति॥२६०॥

वागाद्युपाधिसंबंन्धे संसा⁶⁰⁷रित्वमिवेक्ष्यते॥
ते नृपसंहृताः सर्वेऽसंसारित्वमतो दृशेः॥२६१॥

पूर्वार्धं विवृणोति। वागादीति। अवस्थाद्वयमत्र विवक्षितं तत्र संसारित्वस्य कल्पितत्वं द्योतयितुमिवेत्युक्तम्। उत्तरार्धं विभजते। ते त्विति। असंसारित्वमिति च्छेदः। सुषुप्तिरिहाभिप्रेता॥२६१॥

ननु स्वप्नेऽपि जाग्रद्वत्प्रत्यक्षमुपलभ्यते॥
सर्वेन्द्रियवियोगेऽपि सुखदुःखित्वमात्मनः॥२६२॥

स यत्रेत्यादेः शङ्कामाह। नन्विति॥२६२॥

मैवं मृषात्वात्स्वप्नोत्थसुखदुःखादिलक्षण-
संसारस्येत्यतो वक्ति श्रुतिस्तस्य मृषार्थताम्॥२६३॥

प्रतीत्यनुसारि चोद्यं दूषयति। मैवमिति। कथं तस्य मृषात्वमित्याशङ्क्य श्रुतिसामर्थ्यादित्याह। इत्यत इति॥२६३॥

नास्य स्वापः प्रबोधो वा कुतः स्वप्नस्य संभवः॥
प्रत्यक्स्वभाव एवास्य जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः॥२६४॥

स्वप्नमिथ्यात्वं श्रुतिभाप्याभिप्रेतं विवृणोति। नेत्यादिना। नासङ्गस्याऽऽत्मनोऽवस्थात्रयं वस्तुतोऽस्तीति भावः। तत्प्रतिभानस्य गतिमाह। प्रत्यगिति। प्रतीचः स्वभावोऽविद्या स्वभावस्तु प्रवर्तत इति स्मृतेः॥२६४॥

सुप्तः प्रबुद्ध इत्येवं स्वप्नंपश्यति चेति यः॥
विकल्प एष भूतानामविद्यारात्रिशायिनाम्॥२६५॥

अवस्थात्रयस्य मायामात्रत्वे कथं त्रित्वप्रथेत्याशङ्क्य साऽपि तथेत्याह। सुप्त इति॥२६५॥

मायामात्रमिदं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्॥
सर्पादेरिव रज्ज्वादिस्तत्त्वमस्यपरं पदम्॥२६६॥

विमतं न मिथ्या व्यवह्रियमाणत्वाद्धटवदित्याशङ्क्याऽऽह। मायेति। निरधिष्ठानभ्रमवादं निरस्यत्नि। सर्पादेरिति॥२६६॥

चित्तसंमोहमात्रेस्मिल्लोँकोऽयं परिखिद्यते॥
दिङ्मोहाकुलविज्ञानो नष्टमार्ग इवाध्वगः॥२६७॥

दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यमुक्त्वा हेतोरनैकान्त्यमाह। चित्तेति॥२६७॥

अस्मिन्नर्थे जगादेमौ श्लोकौ यदुकुलोद्वहः॥
पुराणः शाश्वतो विष्णुः प्रपन्नाय किरीटिने॥२६८॥

अज्ञानजं बन्धं वदता ज्ञानान्मुक्तिरित्यर्थादुक्तं तत्र मानं ब्रुवन्प्रकृतहे⁶⁰⁸तोरागमविरोधमाह। अस्मिन्निति। देहित्वेनासर्वज्ञत्वादि निरस्यति। पुराण इति॥२६८॥

न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः॥
माययाऽपहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः॥२६९॥

स्वप्रकाशे ज्ञानसौलभ्याल्कुतो बन्धोऽज्ञानादित्याशङ्क्याऽऽह। न मामिति॥२६९॥

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया॥
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते॥२७०॥

मायामतीत्य तर्हीश्वरं प्रपत्स्यन्ते नेत्याह। दैवीति। कीदृशस्तर्हि तदतिक्रमोपायस्तत्राऽऽह। मामेवेति॥२७०॥

आत्मैवेदं जगत्सर्वं सत्यापूर्वादिलक्षणम्॥
वेत्ति यस्तत्त्वतोवाक्यात्तस्यैवेह कृतार्थता॥२७१॥

मायातिक्रमोपायस्तु भगवत्प्रतिपत्तिस्तदुपायस्तु कः स्यादित्याशङ्क्य तदुपायतत्फले कथयति। आत्मेति। ब्रह्मपदमितिपदं नाभ्याहृत्य योज्यम्। इहेति जीवदवस्थोक्तिः॥२७१॥।

प्रत्यक्तमवसाय्येव पराग्ज्ञानमशेषतः॥
प्रत्यगात्मन्यविद्येति त्वविद्यापरिकल्पना॥२७२॥

प्रत्यक्षादेरेव तदुपायत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। सर्वमपि प्रत्यक्षादि प्रत्यगविद्याजन्ये द्वैते पर्यवम्यन्न प्रत्यञ्चं प्रकाशयितुमलमित्यर्थः। प्रतीचिविद्यास्वभावे कथमविद्यासंबन्धः स्यादित्याशङ्क्य संबन्धग्रन्थोक्तं स्मारयति। प्रत्यगात्मनीति। वस्तुवृत्त्या न तत्राविद्येतितुशब्दः॥२७२॥

स्वार्थं प्रत्येव विज्ञेयाः सदसत्त्वादिकल्पनाः॥
जाग्रत्स्वप्नावतः सिद्धौ स्वार्थं प्रत्येव न स्वतः॥२७३॥

अविद्यया बन्धो विद्यया मुक्तिरिति ब्रुवन्व्यवह्रियमाणत्वहेतोरागमविरोधमुक्त्वा प्रत्यनुमानमाह। स्वार्थमिति। विमतं मिथ्या परार्थत्वात्संमतवदिति भावः। हेतोः पक्षधर्मतामाह। जाग्रदिति। अतो जडत्वादिहेतोरिति यावत्॥ २७३॥

वागादिसाध्यसंदृष्टेःस्वप्नोबोधसमो यदि॥
अवस्थात्रितयस्यास्य कुतः सिद्धिरितीर्यताम्॥२७४॥

परानुमाने पक्षबाधकं वक्तुं तदनुवदति। वागादीति। तेन साध्यो व्यवहारस्तस्य दर्शनादिति यावत्। बोधो बोध्यमानो घटादिः। स्वप्नशब्दोऽवस्थात्रयपरस्त्रयः स्वप्ना इति श्रुतेः। इदानीं बाधकमाह। अवस्थेति। सत्यत्वेऽस्य स्वतः परतो वा सत्तास्फूर्ती नाऽऽद्यो जडत्वान्नेतरः संबन्धानिरूपणात्तथाच तदसिद्धिरित्यर्थः॥२७४॥

आदायेति च क्त्वान्तोक्तेः पूर्वकालैककर्मणः॥
स्वप्नएव तु संसिद्धिरादावन्ते ह्यसंभवात्॥२७५॥

तन्मिथ्यात्वे हेत्वन्तरमाह। आदायेति। क्त्वाप्रत्ययान्तप्रयोगस्य समानकर्तृकक्रिययोः पूर्वकालक्रियाविषयत्वात्प्राणादेः स्वापात्पूर्वं स्वप्ने जागरे वा सत्त्वं गम्यतेऽतस्तस्मादादावन्ते च तदभावाद्यभिचारित्वान्मिथ्यात्वं विमतं मिथ्या व्यभिचारित्वात्संमतवदित्यर्थः॥२७५॥

इति भूतार्थसंबोधज्ञानोन्मीलितचक्षुषाम्॥
नास्ति व्याधिर्जरा नास्ति नास्ति देशपरिभ्रमः⁶⁰⁹॥२७६॥

अवस्थात्रयमिथ्यात्वोक्तिफलमाह। इति भूतेति। उक्तमानयुक्तितो जातद्वैतमिथ्यात्वार्थनिश्चयेन पदार्थशोधने वाक्यात्तदर्थजातज्ञानानां सर्वानर्थशान्तिः फलतीत्यर्थः॥२७६॥

नास्ति रोगो न संतापो नास्ति कामादिसंप्लुतिः॥
न स्युर्हर्षभयोद्वेगहानोपचयमृत्यवः॥२७७॥

न शोको नारतिः काचिन्न कर्तृत्वं न कार्यता॥
न ज्ञेयं नापि च ज्ञाता तदभावोऽपि नेष्यते॥२७८॥

व्याधिर्नास्तीत्युक्तं स द्विविध आगन्तुको नैसर्गिकश्चाऽऽगन्तुकं बाह्यमाभ्यन्तरं च द्विविधमपि धुनीते। नास्ति रोग इति। नैसर्गिकं निरस्यति। नास्ति कामादीति। कामस्याऽऽदिरविद्या तत्संसर्गो विद्वषो नास्तीत्यर्थः। यद्वा कामक्रोधादीनां स्पर्शाभाव उक्तः। अविद्याध्वस्तौ तत्कार्यदेहद्वयध्वस्तेस्तद्धर्मध्वस्तिरित्याह। न स्युरिति। द्वितीयव्याख्याने त्वादिशब्दार्थकथनमेतत्। उद्वेगस्तत्त्वधीकृतो द्वेषः। इष्टवियोगनिमित्तश्चित्तादिविकारः शोकः। असावेवेष्टाप्राप्तिनिमित्तोऽरतिरिति विभागः। कर्तृत्वादित्रयं ज्ञातृत्वादित्रयं भोक्तृत्वादित्रयं च निराचष्टे। न कर्तृत्वमिति। उक्तव्याध्याद्यभावस्तर्हि विदुषि स्यान्नेत्याह। तदभावोऽपीति। प्रतियोगिनोऽप्रामाणिकत्वादभावस्यापि न प्रामाणिकतेति भावः॥२७७॥२७८॥

इति क्षरार्थसंबन्धज्ञानेऽस्मिल्लोँकचक्षुषा॥
विकल्पहेत्वविद्यायाः प्रत्यग्याथात्म्यनिष्ठितः॥
सम्यग्बोधाग्निना ध्वस्तौ विकल्पो नावशिष्यते॥२७९॥

ज्ञातृत्वाद्यभावे ज्ञानस्याप्यभावात्तत्फलासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। इति क्षरेति। द्वैतेन बाधकतया युक्तमपि ज्ञानं तदज्ञानकल्पितश्रुत्याचार्यादिरूपलोकचक्षुषोत्पद्यते

तस्मिन्सत्युक्तनीत्या तत्फलसिद्धिरित्यर्थः। उक्तं विद्याफलमुपसंहरति। विकल्पेति। अविद्यातज्जध्वस्तौ कूटस्थात्मना विदुषः स्थितिरित्यर्थः॥२७९॥

विजिज्ञापयिषुर्गार्ग्यमिममर्थमतो नृपः॥
स यत्रेत्यादिकामाह परामुक्तिपरंपराम्॥२८०॥

स्वप्नमिथ्यात्वप्रसङ्गेन जागरादेरपि तद्युक्त्योक्त्वा तन्मिथ्यात्वे श्रुतिमवतारयति। विजिज्ञापयिषुरिति। यथोक्तार्थज्ञापनेच्छायां हेतुत्वमनन्तरग्रन्थप्रवृत्तावतःशब्दार्थः॥२८०॥

स्वप्ने भवत्वात्स्वप्न्येति जाग्रत्स्वापाद्विवेचनम्॥
मिथ्यात्वप्रतिपत्त्यर्थे स्वप्नस्य क्रियते स्फुटम्॥२८१॥

स्वप्न्यया चरतीति माध्यंदिनपाठमाश्रित्याऽऽह।स्वप्न इति। तया दर्शनाख्यया वृत्त्या चरतीत्युक्तमिति शेषः। विशेषणतात्पर्यमाह। जाग्रदिति। उभयतोविवेचनफलमाह। मिथ्यात्वेति। यदा स्वप्नो जाग्रतः स्वापाच्च विविच्यते तदा तस्य कायकारणाभ्यां सत्यत्वेन प्रसिद्धाभ्यां भेदाज्जडस्य मिथ्यात्वं स्पष्टीकृतं भवतीत्यर्थः॥ २८९॥

निशायां संप्रवृत्तायां संहृताक्षस्य निद्रया॥
जाग्रत्कर्मण्युपक्षीणेस्वप्नभोग उपस्थिते॥२८२॥

यत्रेत्युक्तं स्वप्नयोग्यं कालं कथयति। निशायामिति। स्वप्नस्य दृष्टं निमित्तमाह। संहृतेति। तस्यादृष्टप्रतिबन्धाभावापेक्षां दर्शयति। जाग्रदिति। तस्यैवादृष्टनिमित्तमाह। स्वप्नेति। भोगस्तद्धेतुः॥२८२॥

बोधावस्थातिरोनीय देहाद्याश्रयलक्षणाम् ॥
कर्मोद्भावितसंस्कारस्तत्र स्वप्नरिरंसया॥२८३॥

कर्मदृष्टप्रतिबन्धाभावमाह। बोधेति। निमित्तान्तरमाह। कर्मेति। उद्धुद्धनाग्रद्वासनावतः पुंसस्तस्मिन्स्वप्नरतीच्छाऽपि हेतुरित्याह। तत्रेति॥२८३॥

अवस्थां प्रययावन्यां मायावीवाऽऽत्ममायया॥
उच्चावचान्वहूनर्थान्सोऽसृजत्सृजतेऽनृतान्॥२८४॥

अविद्याकामकर्मादिसाधनैः समुपार्जितान्॥
बोधे साधारणा येऽस्य स्वप्नेतेऽनन्यद्रष्टृकाः॥२८५॥

मूलकारणमाह। अवस्थामिति। स्वप्नस्थस्य सुषृप्तवन्निर्व्यापारत्वमाशङ्क्याऽऽह। तच्चेति। वस्तुतो निर्व्यापारत्वेऽपि प्रतीतितो न तथात्वं रथानित्याद्यागमविरोधादित्यर्थः। सृजते स्वस्मै भोगायेति शेषः। स्वप्नस्तर्हि सत्योऽस्तु कर्मादिसाध्यत्वाज्जाग्रद्वदित्याशङ्क्य न स सत्योऽनन्यद्रष्टृकत्वाद्रज्जुसर्पवदित्याह। बोध इति। नाऽऽत्मनि

व्यभिचारोऽजाड्यस्य हेतुत्वेनेष्टत्वादिति द्रष्टव्यम्। उक्तं चैतदनृतानिति॥२८४॥ ॥२८५॥

लोकाः कर्मफलानीति तेषां मिथ्यात्वमुच्यते॥
उतेवेत्यादिना स्पष्टमैकात्म्यप्रतिपत्तये॥२८६॥

ते हास्येति व्याख्याय लोकशब्दार्थमाह। लोका इति। तदुतेत्यादाविवशब्दार्थमाह। तेषामिति। कर्मफलभूतमहाराजत्वादीनां मिथ्यात्वमेकरसार्थस्य स्पष्टं दृष्ट्यर्थमिवशब्देनोच्यत इत्यर्थः॥२८६॥

ननु बोधे यथा लोकास्तत्कालाव्यभिचारिणः॥
स्वप्नेऽपि स्वप्नकालस्थास्तद्वत्सन्त्विति भण्यते॥२८७॥

विमता लोका न मिथ्या तत्कालाव्यभिचारित्वाज्जाग्रल्लोकवदिति शङ्कते। नन्विति॥२८७॥

ननु जाग्रत्स्थलोकानां मिथ्यात्वं प्राक्प्रपञ्चितम्॥
अविद्यामात्रहेतुत्वं पाणिषेपप्रबोधनात्॥२८८॥

साध्यवैकल्यं वक्तुं सिद्धान्ती पाणिपेषवाक्योक्तं स्मारयति। नन्विति। मिथ्यात्वमसत्त्वमनिर्वाच्यत्वं वा नाऽऽद्योऽपराद्धान्तान्नेतरोऽप्रसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। प्रागित्युक्तं व्यनक्ति। पाणीति॥२८८॥

तथाच सति दृष्टान्तो भवतो नोपपद्यते॥
मिथ्यात्मकत्वात्सर्वस्य नैतदेवं कुतो यतः॥२८९॥

तन्मिथ्यात्वे फलितमाह। तथाचेति। दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभेदासंभवे हेतुमाह। मिथ्येति। तत्र पूर्ववादी दृष्टान्तं साधयितुं चोद्यासंभवं प्रतिजानीते। नैतदिति। चोद्यासंभवे हेतुं पृच्छति। कुत इति। जिज्ञासितं हेतुमाह। यत इति॥२८९॥

विवेकमात्रसिद्ध्यर्थो भोक्तृभोग्यपदार्थयोः॥
पाणिपेषादिको ग्रन्थः शुद्धिस्तत्र विवक्ष्यते॥२९०॥

तमेव विवृणोति। विवेकेति। देहद्वयस्याऽऽत्मनश्च विवेकमात्रहेतुरेष पाणिपेषादिग्रन्थस्तत्र यद्यपि स्थूलोऽहमित्याद्यात्मस्थौल्यादिधीर्मिथ्येति जाग्रन्मिथ्यात्वमार्थिकं तथाऽपि तदविद्यमानं कृत्वा तद्दृष्टान्तेनोक्तचोद्योत्थानमित्यर्थः। सति चोद्ये तन्निरासेन स्वप्नमिथ्यात्वमुक्त्वा तथा जाग्रदपि मिथ्येति साधनाद्देहाभ्यां विमुक्तस्य शुद्धिः स्वप्नवाक्येऽभीष्टेत्याह। शुद्धिरिति॥२९०॥

तस्मात्कृतकदृष्टान्तमुपादायाऽऽत्मनोऽञ्जसा॥
आध्यात्मिकादिलेपानां विशुद्धिरिह भण्यते॥२९१॥

उक्तं विभागमाश्रित्य सिद्धमुपसंहरति। तस्मादिति। वस्तुतोऽसन्तमपि दृष्टान्तं

सन्तं कृत्वा तेन स्वप्नसत्यत्वमाशङ्क्य तन्निरासेनाऽऽत्मनः सर्वप्रकारमलनिरासः स्वप्नवाक्येनोच्यते तज्जाग्रतोऽपि तद्वन्मिथ्यात्वादात्मैकरसः शुद्धः स्यादित्यर्थः। इहेति स्वप्नवाक्यग्रहणम्॥२९१॥

किंचित्सामान्यमाश्रित्य जामित्वं प्रतिपद्यते॥
न्यायः सर्वोऽपि येनातो नैतत्साधु प्रचोदितम्॥२९२॥

पाणिपेषवाक्ये जाग्रन्मिथ्यात्वोक्त्याऽर्थादुक्ता शुद्धिरत्रापि सैवोच्यते चेत्पुनरुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। किंचिदिति। यत्किंचित्साम्यात्पौनरुक्त्यं सर्वत्र तुल्यमवान्तरभेदादपौनरुक्त्यं प्रकृतेऽपि समं पूर्वत्र शुद्धिद्वारस्याऽऽर्थिकत्वादिह वाचनिकत्वादिति भावः॥२९२॥

महाराजादयो नास्य स्वप्नानुभवगोचराः॥
आत्मभूता इति ज्ञेयास्तद्भेदेनोपलम्भनात्॥२९३॥

जाग्रद्दृष्टान्तेन स्वप्नसत्यत्वचोद्यसंभवाद्वाच्यस्तस्य समाधिरिति पूर्ववादिमुग्वेनोक्त्वा कोऽसौ समाधिरित्यपेक्षायामाह। महाराजादय इति। अस्येति स्वप्नद्रष्टृग्रहणम्। विमता न द्रष्टुरात्मानो धर्मा वा तद्दृश्यत्वाद्धटवदित्यर्थः॥२९३॥

पर्यङ्कशयिताद्राज्ञः प्रत्यक्षादिप्रमाणकात्॥
वहिः समीक्ष्यते राजा स्वप्नदृग्भिर्वनं गतः॥२९४॥

किंचस्वप्नदृष्टानां जाग्रदृष्टादर्थान्तरत्वेन दृष्टेर्मिध्यात्वमित्याह। पर्यङ्केति। तद्वाहकप्रत्यक्षादि पार्श्वस्थानां जाग्रतामिति विवेक्तव्यम्॥२९४॥

स्वानुभूत्यनुरोधेन राज्ञो राजाऽमृषागृहे॥
स्वप्ने प्रबुद्धस्य सतोमृषास्याद्वनमाश्रितः॥२९५॥

स्वप्नादर्थान्तरत्वाज्जाग्रद्दृष्टराजादेरेव मिथ्यात्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वानुभूतीति। अमृषेति च्छेदः। जाग्रद्रष्टृनुभवात्तद्दृष्टस्य सत्यत्वे स्वप्नद्रष्टृनुभवात्तदृष्टस्यापि सत्यत्वं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।स्वप्नइति। तस्यामवस्थायां वनमाश्रितः सन्दृष्टो राजा तस्यैव प्रवृद्धस्य मिथ्या स्यादिति योजना॥२९५॥

जाग्रद्दृष्टं मृषास्वप्नेस्वप्नेसज्जागरे मृषा॥
अन्योन्यव्यभिचारित्वात्स्वप्नजाग्रत्पदार्थयोः॥२९६॥

किंच स्वप्नो जाग्रच्चेति द्वयं मिथ्या स्यान्मिथो व्यभिचारित्वात्सर्पादिवदित्यनुमानान्नानयोर्विशेषोऽस्तीत्याह। जाग्रदिति॥२९६॥

अहः क्षपायां च कुतः, संहृताक्षस्य चेक्षणम्॥
मृतानां जीवनं तद्वद्वृद्धानां यौवनं कुतः॥२९७॥

योम्यकालाभावाच्च स्वप्नो मिथ्येत्याह। अहरिति। योग्यहेत्वभावाच्च तथेत्याह।

संहृतेति। कुतःशब्दस्योभयत्र संबन्धः। प्रभाविरुद्धत्वाच्च मिथ्येत्याह। मृतानामिति॥२९७॥

न चक्षुरादिदृष्टीनामन्तर्देहस⁶¹⁰मीक्षणम्॥
हिमवत्प्रभृतीनां च कुतोऽन्तः संभवो हृदि॥२९८॥

योग्यदेशाभावाच्च तथेत्याह। नेति। चक्षुरादीनां बाह्यार्थदृष्टिकरणानां देहमध्यस्थार्थेक्षणं न प्रामाणिकं नापि तद्विषयमहापरिमाणहिमवदादीनाममल्पपरिमाणे हृदि संभवोऽस्तीत्यर्थः॥२९८॥

नापि देहाद्विनिष्क्रम्य पर्वतादीन्समीक्षते॥
देहं विना कथमगाद्गतिसाधनवर्जितः॥२९९॥

देहाद्बहिरेव स्वप्नदृष्ट्यङ्गीकाराद्योग्यदेशसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। नापीति। तत्र हेतुः। देहमिति। स्वप्नद्रष्टा देहेन संहतोऽसंहतो वा बहिर्गच्छति? नाऽऽद्यः, शयनदेशे तददृष्टिप्राप्तेर्नेतरो, निःसाधनस्य गत्ययोगाद्देहान्तरस्य चामानत्वादित्यर्थः॥२९९॥

अन्तरेणापि देहादींस्तत्कार्यं चेत्करोत्ययम्॥
व्यर्थंदेहाद्युपादानमस्य प्राप्नोत्यसंशयम्॥३००॥⁶¹¹

देहादि विनाऽपि तत्कार्यं गत्यादि स्यादिति विपक्षमनुवदति। अन्तरेणेति। अतिप्रसक्त्या दूषयति। व्यर्थमिति॥३००॥

ननु पर्यङ्क आसीनो गच्छञ्शिविकया वनम्॥
वेश्मतोबहिरात्मानं द्रक्ष्यतीति न तद्यतः॥३०१॥

स यथेत्यादेः शङ्कामाह। नन्विति। देहान्तः⁶¹¹स्व⁶¹²प्नोक्तिरनुभवविरुद्धेत्यर्थः। चोद्यं निषेधद्वाक्यं हेतुत्वेनाऽऽदत्ते। न तदिति॥३०१॥

अमात्यादीन्यथाऽऽदाय स्वात्मभोगप्रसिद्धये॥
नृपः स्वदेशमध्यस्थो यथेष्टं परिवर्तते॥३०२॥

तत्र दृष्टान्तं व्याचष्टे। अमात्यादीनिति॥३०२॥

स्वदेहराष्ट्रसंस्थोऽयं⁶¹³ जाग्रद्भावनिरू⁶¹⁴पिणः॥
प्राणानात्मा तथाऽऽदाय स्वप्नान्पश्यति कामतः॥३०३॥

दार्ष्टान्तिकं व्याकरोति। स्वदेहेति। स्वप्नवज्जाग्रत्यपि लोकानामात्मन्यविद्यारोपिततेति भावः॥३०३॥

असत्योपाधिभिः सोऽयं कूटस्थासङ्गविग्रहः॥
अविद्यारोपितमलो विद्ययाऽऽत्मा विशोध्यते॥३०४॥

द्वयोराविद्यत्वे कथमात्मशुद्धिस्तद्धेतुविद्याहेत्वभावादित्याशङ्क्याऽऽह। असत्येति। श्रुत्याचार्यादिभिरिति यावत्॥३०४॥

निःसङ्गस्य ससङ्गेनकूटस्थस्य विनाशिना॥
आत्मनोऽनात्मना योगो वास्तवो नोपपद्यते॥३०५॥

कूटस्थासङ्गत्वेनाऽऽत्मनोऽविद्यारोपितमलत्वमुक्तं तद्विशदयति। निःसङ्गस्येति॥३०५॥

कूटस्थाद⁶¹⁵त्तानुज्ञं[]⁶¹⁵सत्प्रत्याख्यातं सहान्वयम्॥
कारकाद्यन्यतो मोहान्नाऽऽत्मानं प्रति ढौकते॥२०६॥

किंचाऽऽत्मनि कर्तृत्वादिमलः स्वतः परतो वा? नाऽऽद्य इत्याह। कूटस्थेति। परमपि वस्तु चेन्नेति नेत्यादिश्रुतिविरोधोऽवस्तु चेत्तस्य मोहाव्यतिरिक्तत्वात्तत्कृतं कर्तृत्वाद्यपि न वस्तु स्यादित्याह। प्रत्याख्यातमिति॥३०६॥

ननु कामवशादस्य त्वयोक्तं परिवर्तनम् ॥
द्रष्टृदृश्यादिभावश्च कथं शुद्धस्तथा सति॥३०७॥

स्वप्नादिमिथ्यात्वेन तद्द्रष्टुः शुद्धतामुक्त्वाऽथ यदेत्याद्यवतारयितुमुक्तं शुद्धत्वमाक्षिपति। नन्विति। अस्येति स्वप्नदृशो निर्देशः। चकारेणोक्त इत्यनुवृत्तिः सूच्यते। आदिशब्देन श्रोतव्यादिभावोक्तिः। कामादिसंबन्धे द्रष्टुर्न शुद्धतेति फलितमाह। कथमिति॥३०७॥

मैवं स्वतोऽवबुद्धत्वात्कुतोऽज्ञानेन संगतिः॥
अज्ञानसंगतिं मुक्त्वा न स्यात्तज्जेन⁶¹⁶संगतिः॥३०८॥

आत्मनो न कामादियोगोऽस्तीत्याह। मैत्रमिति। तत्र हेतुमाह। स्वत इति। बोधैकरसम्याज्ञानासंबन्धेऽपि कामादिसंबन्धः स्यादिति चेन्नेत्याह। अज्ञानेति॥३०८॥

एवं यस्मात्स्वतः शुद्धो द्वितीयासंगतेरयम्॥
आत्मा तस्मात्स्वतोमुक्तः कूटस्थज्ञप्तिमात्रतः॥३०९॥

द्रष्टुरज्ञानतज्जासंबन्धे फलितमाह। एवमिति। उक्तरीत्या द्वयायोगादात्मा यतः स्वतः शुद्धोऽतः स्वतोमुक्तः कूटस्थचिन्मात्रोभवतीत्यर्थः। प्रथमार्थे तसिः॥३०९॥

न यथा श्रोत्रविज्ञानं रूपेणैति समागमम्॥
संसारेण तथैवाऽऽत्मा कौटस्थ्यान्नैति संगतिम्॥३१०॥

आत्मनः कामाद्यसंबन्धं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। नेत्यादिना॥३१०॥

इत्यर्थस्यावबोधार्थंपरोग्रन्थोऽवतार्यते॥३११॥

विशुद्धिं व्यतिरेकं च स्वप्नजाग्रदवस्थयोः॥
उक्त्वाऽऽत्मनोऽद्वयत्वं च सुषुप्ते चाधु⁶¹⁷नोच्यते॥३१२॥

तत्र मानत्वेनाथेत्यादिवाक्यमादत्ते। इत्यर्थस्येति। उक्तमनूद्याथेत्यादि व्याचष्टे। विशुद्धिमिति। अवस्थाद्वये शुध्यादिकथनानन्तरं स्वापे प्रतीत्रोऽद्वयब्रह्मत्वं विवक्षितमित्यर्थः॥३११॥३१२॥

न वेदेत्यात्मनः श्रुत्या कर्तृत्वं प्रतिषिध्यते॥
पश्यन्नपि यतः प्राज्ञोकौटस्थ्यान्न प्रपश्यति॥३१३॥

यदेत्यादौ न वेदेत्यस्यार्थमाह। नेति। तया ज्ञानकर्तृत्वमात्मनो न निषेद्धुंयुक्तं तस्य साक्षित्वेन तत्कर्तृत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। पश्यन्निति। अतो निषेधश्रुतिरविरुद्धेति शेषः॥३१३॥

अथ यो वेदेति तथा ज्ञातृसाक्षित्वमात्मनः॥
प्रतीचोऽकारकत्वं नः सर्वत्र प्रतिपाद्यते॥३१४॥

ज्ञानकर्तृसाक्ष्यात्मा न तत्कर्तेत्यत्र श्रुत्यन्तरमाह। अथेति। त्वमर्थपरिशोधनप्रारम्भार्थोऽथशब्दः। इदं निघ्राणीति स्थितं ज्ञातारं यो वेद स आत्मेत्यादिश्रुतावस्मदुक्तानुसारेणाऽऽत्मनो ज्ञातृसाक्षिन्वोक्तेर्न कर्तृतेत्यर्थः। किंच कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षीत्याद्युपनिषत्सु कूटस्थत्वेनाद्वयचिन्मात्रत्वं प्रतीचो मुमुक्षून्प्रत्युच्यते तन्न तस्य कर्तृतेत्याह। प्रतीच इति॥३१४॥

क्वचित्ममातृवित्साक्षी क्वचित्प्रत्ययवित्परः॥
क्वचिद्वाह्यार्थविच्चाऽऽत्मा तत्कर्तृत्वं निषिध्यते॥३१५॥

ज्ञातृसाक्षीतिविशेषणकृतं संकोचमाशङ्क्याऽऽह। क्वचिदिति। कदाचित्क्वचित्कुत्रचित्प्राधान्येऽपि सर्वसाक्षित्वमक्षतं चेत्कथं न वेदेतिनिषेधोक्तिस्तत्राऽऽह। तदिति॥३१५॥

परप्रयुक्तं वेत्तृत्वं⁶¹⁸ यदस्य प्रत्यगात्मनः॥
संबन्धजत्वात्तस्यातः कस्येत्यत्राभिधीयते॥३१६॥

कस्येति षष्ठीमवतारयति। परेति। विषयसंबन्धात्प्रतीचो यद्वेत्तृत्वं तस्यास्माद्विषयसंबन्धजत्वाद्धेतोरत्र संबन्धे कस्येति षष्ठीत्यर्थः॥३१६॥

कर्मोत्थत्वात्ममात्रादेस्तत्क्षये क्षयवत्त्वतः⁶¹⁹॥
षष्ठीयं कर्मणि न्याय्या द्वयाभावविवक्षया॥३१७॥

तां विशेषे योजयति। कर्मेति। एषा षष्ठी हि कर्मण्येव न्याय्या मात्रादेः कर्म-

कार्यत्वात्कर्मणः सुप्तौ क्षये तज्जस्यापि तत्र क्षयात्सर्वद्वितीयाभावाभिप्रायेण न किंचिदपि मात्राद्यनुभवतीत्यस्यार्थस्य विवक्षितत्वादित्यर्थः॥३१७॥

अप्यर्थे चनशब्दोऽयमभावस्यापि वारकः॥
शेषशेषितिरोभावे सुषुप्तिरिह⁶²⁰ भ⁶²¹ण्यते॥३१८॥

चनेत्यस्य पदद्वयत्वं व्यावर्तयति। अप्यर्थ इति। अपिशब्दस्य विवक्षितमाह। अभावस्येति। स्वापे जगद्भाववत्तदभावोऽपि निषिध्यत इत्यर्थः। भावनिषेधेऽप्यभावो न निषेध्यस्तद्भावेऽपि स्वापाविरोधादित्याशङ्क्याऽऽह। शेषेति। शेषोऽभावो गुणत्वाच्छेषी भावः प्रधानत्वात्तयोस्तिरोभावो विशेषज्ञानाभावोऽतोऽभावस्यापि स्वापे निषेधेन भाव्यमित्यर्थः। इहेति सप्तमी पुरुषमधिकरोति॥३१८॥

अथ केन क्रमेणायं सुषुप्तं प्रतिपद्यते॥
इति क्रमविधानार्थं हिता नामेति भण्यते॥३१९॥

सुषुप्तिस्वरूपमुक्त्वाऽऽकाङ्क्षापूर्वकं तात्पर्यं वदन्वाक्यान्तरमादत्ते। अथेति॥३१९॥

आ नाभितस्तथा कण्ठाद्धृदयं मध्यतः स्थितम्॥
सनालं पद्मकोशाभं पञ्चच्छिद्रमधोमुखम्॥३२०॥

तत्र हृदयम्थानमाह। आ नाभित इति। अधो निष्ट्या वितस्त्याऽन्ते नाम्यामुपरि तिष्ठतीति श्रुतेरित्यर्थः। कण्ठान्नाभेश्चाऽऽरभ्यमध्यस्थहृदयस्य स्वरूपमाह। सनालमिति। पद्मकोशप्रतीकाशं हृदयं चाप्यधोमुखमिति श्रुतेरित्यर्थः। छान्दोग्यश्रुतिमाश्रित्य पञ्चच्छिद्रमिति विशेषणम्॥३२०॥

स्वप्नाश्रयाणि हृन्मध्ये नीलाद्याभानि देहिनः॥
स्थानानि सुरमर्त्यादिजुष्टान्यस्य भवन्त्युत॥३२१॥।

बिलानि सुपयश्चैता जाग्रद्वत्प्रत्ययोद्भवाः॥
एकोत्तरं नाडिशतं विष्वक्ताभ्यो विनिर्गतम्॥३२२॥

हृदयच्छिद्राणामवस्थाद्वयाश्रयत्वमाह। स्वप्नेति। देहिनो हृन्मध्ये यानि पञ्चबिलानि तान्यवस्थयोरधिकरणानीत्यर्थः। तेषां प्रागादिक्रमेण लोहितशुक्लपिङ्गलश्यामनीलरूपवर्णविशेषमाह। नीलादीति। तेषामधिष्ठातृदेवतां ब्रवीति। स्थानानीति। देवमर्त्यादिसेवितानि च्छिद्राणि तेषामेव स्थानान्यपि भवन्ति। आदित्यश्चन्द्रोऽग्निः पर्जन्यो वियदिति देवाः। प्राणो व्यानोऽपानः समान उदान इति मर्त्याः। आदिपदेन चक्षुः श्रोत्रं वाक्मनः पायुरिति प्राणभेदा गृह्यन्ते। ते सर्वे प्रतिहार्देषु प्राग्दक्षिणप्रत्यगुदर्ध्वच्छिद्रेषु यथाक्रममकैकशो वर्तन्ते तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषय इत्युपक्रम्य य एतानेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषान्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान्वेदेत्यन्तेनास्यार्थस्य

श्रुत्या प्रपञ्चितत्वादित्यर्थः। तेषां कार्यमाह। सुषयश्चेति। एताश्च सुषयो जाग्रदवस्थायामिव स्वप्नेऽपि शब्दाद्याकारवासनात्मकज्ञानोत्पत्तौ हेतव इत्वर्थः। सुषिभ्यो निर्गतप्रधाननाडीराह। एकेति। विष्वग्विविधगतित्वेनेति यावत्॥३२१॥ ३२२॥

प्रतीन्द्रियं दश दश निर्गता विषयोन्मुखाः॥
नाड्यःकर्मादिहेतूत्थाः स्वप्नादिफलभुक्तये॥३२३॥

शतं चैका वेत्यादिश्रुत्यन्तरसिद्धनाडीसंख्यामुक्त्वा तासां विनियोगप्रकारमाह। प्रतीन्द्रियमिति। तासामुत्पत्तिहेतुमाह। कर्मादीति। तासामर्थोन्मुखेन निर्गतिफलमाह। स्वप्नादीति॥३२३॥

वहन्त्यम्भो यथा नद्यो नाड्यः कर्मफलं तथा॥
अनन्तैकोर्ध्वगा नाडी तया गच्छन्विमुच्यते॥३२४॥

कथं भोगसाधनत्वं तदाह। वहन्तीति। ता हि विषयसंबन्धमापाद्य पुरुषं भोजयन्तीत्यर्थः। शतसंख्याकनाडीनां विनियोगमुक्त्वाऽवशिष्टनाडीविनियोगमाह। अनन्तेति। तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेतीति श्रुतेरित्यर्थः॥३२४॥

एकैकस्याः पुनर्नाड्याः सूक्ष्मभेदाः प्रकीर्तिताः॥
द्वासप्ततिसहस्रैस्ते संख्याता योगचिन्तकैः॥३२५॥

श्रुत्यन्तरानुरोधेन नाडीव्यवस्थायां द्वासप्ततिसहस्राणीति प्रकृतं वाक्यं कथमित्याशङ्क्याह।एकैकस्या इति। अत्रैतदेकशतं नाडीनां तासामेकैकस्यां द्वासप्ततिः प्रतिशाखानाडीसहस्राणीति श्रुतेरित्यर्थः। तेषां संख्यानियमे प्रमाणमाह। ते संख्याता इति। उक्तं हि—

“द्वासप्ततिसहस्राणि हृदयादभिनिसृताः॥
हिता नाम हिता नाड्यस्तासां मध्ये शशिप्रभम्।
मण्डलं तस्य मध्यस्थ आत्मा दीप इवाचलः” इति।

यत्तु सार्धलक्षत्रयं नाडीनामिति तद्दैहिकशिराभेदाभिप्रायम्॥

“एकोनत्रिंशल्लक्षाणि तथा नव शतानि च॥
षट्पञ्चाशद्विजानीयाच्छिरा धमनिसंज्ञिताः”॥

इति तद्भेदविषयमिति द्रष्टव्यम्॥३२५॥

कदम्बकुसुमोद्भूतसरा इव सर्वतः॥
प्रसृता हृदयान्नाड्योयाभिर्व्याप्तं शरीरकम्॥३२६॥

प्रस्तुतं नाडीस्वरूपमाह। कदम्बेति। तासां व्याप्तिमाह। सर्वत इति। देहाद्बहिरपि तासां व्याप्तिं शङ्कित्वोक्तम्।याभिरिति॥३२६॥

हितं फलं प्रयच्छन्ति यस्मात्तस्माद्धिताः स्मृताः॥
हृदयात्ता विनिष्क्रान्ता यथाऽर्काद्रिश्मयस्तथा॥३२७॥

कथं तासां हितशब्दत्वं तत्राऽऽह। हितमिति। हितं कर्मिभिरर्जितमिति यावत्।हिता नामेत्यादि व्याख्याय हृदयादित्यत्र विवक्षितमाह। हृदयादिति॥३२७॥

पुरीतदभिधानेन हृद्वेष्टनमिहोच्यते॥
तत्तूपलक्षणं विद्याद्देहव्याप्तिविवक्षया॥३२८॥

पुरीतच्छब्दवाच्यमाह। पुरीतदिति। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता। अत्र तु तेन देहो लक्ष्यते हृदयवेष्टनस्य तदुपलक्षणत्वान्नाडीनां तद्व्याप्तेश्च विवक्षितत्वादित्याह। त्वत्विति॥३२८॥

स्वप्नकर्मसमुद्भूता वासना या हृदि स्थिताः॥
नाडीभिस्ता वितत्याऽऽत्मा स्वप्नान्पश्यति कामतः॥३२९॥

क्रियापदेऽभिप्रायमाह। स्वप्नेति॥३२९॥

स्वाप्नान्भोगानशेषेण भुक्त्वा स्वप्नक्रियाक्षये॥
ताभिरेवोपसंहृत्य प्राज्ञो⁶²²याति सुषुप्तताम्॥३३०॥

ताभिरित्यादेरर्थमाह। स्वाप्नानिति। वासनामयानि करणानीति शेषः॥३३०॥

जाग्रत्स्वप्नक्रियोद्भूतान्भुक्त्वा भोगानशेषतः॥
इ⁶²³न्द्रियाण्युपसंहृत्य शेते नाडीभिरात्मनि॥३३१॥

स्वप्नभोगात्तत्कर्मक्षयेऽपि कथं करणसंहारद्वारा स्वापो जागरस्यापि संभवादित्याशङ्क्याऽऽह।जाग्रदिति॥३३१॥

सामान्यप्रज्ञया देहं संव्याप्यान्तर्बहिः श्रमात्॥
श्येनवत्परमं स्थानमात्माऽभ्येति सुषुप्तताम्॥३३२॥

ननु स्वप्नजागरिते कर्मणा गच्छति न स्वापं न हि तत्कृता ब्रह्माप्तिस्तत्कथं सुप्तिस्तत्राऽऽह। सामान्येति। यथा श्येनो भ्रान्तः श्रान्तः स्वनीडमासाद्य निर्वृणोति तथाऽऽत्मा स्थानद्वयगतिकृतश्रान्तिध्वस्त्यै विशेषबुद्धिं हित्वा साधारणया चिन्मात्रप्रज्ञया स्वदेहं नप्तायोवदन्तर्बहिः संव्याप्य प्रत्यक्त्वेन ब्रह्म गत्वा तद्रूपेणासङ्गोदासीनतामेतीत्यर्थः॥३३२॥

धियोऽन्तःकरणस्येह स्थानं हृदयमिष्यते॥
तत्रेन्द्रियाणि सर्वाणि बुद्धितन्त्राणि सर्वदा॥३३३॥

आत्मनो गत्यागती चेत्परिच्छिन्नता श्येनवदित्याशङ्क्य बुद्धिद्वारत्वात्तयोर्मैवमि-

त्याह। धिय इति। इहेति देहोक्तिः। बाह्यकरणानां बुद्धितन्त्रत्वमाह। तत्रेति। बुद्धेर्हृदये स्थाने सतीति यावत्। बाह्यकरणसत्ताव⁶²⁴स्था सर्वदेत्युक्ता॥३३३॥

यत एवमतस्तानि नाडीभिः कर्मणो वशात्॥३३४॥

प्रसारयति धीर्वृत्तीर्मत्स्यजालकवद्बहिः॥
प्रसार्याऽऽयतनस्थानि तानि धीरधितिष्ठति॥३३५॥

जाग्रत्काले ततो ज्ञोऽयमभिव्यक्तविशेषधीः॥
व्याप्नोति निष्क्रियः सर्वान्भानुर्दश दिशोयथा॥३३६॥

तेषां बुद्धितन्त्रत्वे फलितमाह। यत इति। बुद्धिः स्वाधीनकरणानि जाग्रद्धेतुकर्मणा नाडीद्वारा विषयाभिमुखानि करोतीत्यर्थः। प्रसारणानन्तरं किं स्यात्तदाह। वृत्तीरिति। आयतनस्थानि करणशष्कुल्यादिस्थानस्थानानीति यावत्। तानि स्ववृत्तिद्वाराणि करणानीत्यर्थः। बहिः शब्दादिष्वित्येतत्। बुद्धेरिन्द्रियाणां च सावयवत्वसक्रियत्वाभ्यां बहिः सर्पणेऽपि निरवयवस्याऽऽत्मनो न तद्युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। तत इति। यतो बुद्धेः करणानां च बहिः सर्पणं ततः स्वतोऽनवयवोऽक्रियोऽप्यात्मा स्वाज्ञानविशिष्टो व्यक्तचैतन्याभासाख्यविशेषयुक्तधीसहितः श्रोत्रादिद्वारा सर्वानर्थान्व्याप्नोति रश्मिद्वारा सर्वव्यापकसवितृवदित्यर्थः॥३३४॥३३५॥३३६॥

ता एवेन्द्रियवृत्तीःस्वाश्चैतन्यखचिता यदा॥
संयच्छति प्रतीच्यात्मा स्वपितीति तदोच्यते॥३३७॥

एवमात्मनो जाग्रद्भोगे कथं सुप्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। ता इति। स्वकीयेन्द्रियवृत्तीनां जागद्भोगहेतूनां चैतन्याभासव्याप्तानां प्रतीच्युपसंहारे सुषुप्तिरित्यर्थः॥३३७॥

बुद्ध्युपाध्यनुरोधेन प्रतीचः प्रभवाप्ययौ॥
विक्षेपलयहीनस्तु स्वतः कुम्भखवत्परः॥३३८॥

बुद्धेः संकोचविकासाभ्यामात्मनस्तावित्यत्र हेतुमाह। बुद्धीति। स्वाभाविकावात्मनस्तौ किं न स्यातां तत्राऽऽह। विक्षेपेति। न हि स्वप्रकाशे चिद्धातौ स्वतो विकाससंकोचात्रुचितौ तथाच कुम्भाद्युपाधेराकाशस्य संकोचादिवदात्मनोऽपि बुद्ध्याद्युपाधेस्तावित्यर्थः॥३३८॥

ताभिः प्रत्यवसृप्याऽऽत्मा वृत्तीर्नाडीभिरानयन्॥
तप्तायोवच्छरीरं स्वं व्याप्य शेते स्व आत्मनि॥३३९॥

ताभिरित्यादेर्व्याख्यामुपसंहरति। ताभिरिति। आनयन्नुपसंहरन्निति यावत्॥३३९॥

स्वहेतुमात्रया स्थानमिन्द्रियाणां न कार्यतः॥
यतोऽतश्चिन्निभेनैव व्याप्तिः स्यात्कारणात्मना॥३४०॥

देहेन्द्रियाणां स्वापे संहारात्कुतः शरीरं व्याप्य शयनमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वहेत्विति। स्वहेतुमात्रया कारणात्मनेति संबन्धः। देहेन्द्रियाणां न स्वापे स्वरूपेणावस्थितिः किंतु कारणात्मनाऽत एव तदात्मकदेहादेश्चिदाभासव्याप्तिसंभवाद्देहं व्याप्यस्वापे स्वात्मनि शयनं युक्तमित्यर्थः॥३४०॥

सुषुप्तौ न शरीरेण संगतिः प्रत्यगात्मनः॥
नापि बुद्ध्यादिभिः साक्षात्तत्स्थानासंगतेर्भवेत्॥३४१॥

तदा देहादेराभासव्याप्तिरिष्टा चेज्जागरादिभेदासिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह। सुषुप्ताविति। तत्र चितः सामान्यव्याप्तिरेव न विशेषव्याप्तिरतो देहे स्थूलत्वाद्यभिमानस्य बुद्ध्यादिषु ज्ञातृत्वाद्यभिमानस्य चाभावाद्विशेष इत्यर्थः। बुद्ध्यादिषु स्वापे विशेषासंबन्धे हेतुमाह। तदिति। तेषां बुद्ध्यादीनां स्थानं देहस्तेन विशेषासंबन्धादिति यावत्॥३४१॥

तीर्णो हीति तथाचैतदुत्तरत्राभिधास्यते॥
सुषुप्तेऽत्र पिता चेति सर्वसंबन्धवारणम्॥३४२॥।

तत्र मानमाह। तीर्णो हीति। नन्वत्र शोकसंबन्धो वार्यते न देहादिसंगतिस्तत्राऽऽह।सुषुप्त इति॥३४२॥

सर्वसंसारदुःखौघव्यतीतेयं पराऽऽत्मनः॥
अवस्थेत्यत्र दृष्टान्तः स यथेत्यभिधीयते॥३४३॥

स यथेत्यादिदृष्टान्तश्रुतिं वृत्तानुवादपूर्वकमवतारयति। सर्वेति॥३४३॥

स्तनंधयो यथा बालो रागद्वेषविवर्जितः॥
तदभावाद्विकुर्वन्ति चेतो न विषयाः सदा॥३४४॥

कुमारदृष्टान्तं व्याकुर्वन्बाल्यादेव तस्य रागाद्यभावमाह। स्तनंधय इति। स्तनं धयति पिबतीत्यत्यन्तशिशुरिति यावत्। दार्ष्टान्तिकस्थैवंशब्देन यथाशब्दस्य संबन्धः। रागाद्यभावफलमाह। तदभावादिति॥३४४॥।

अप्ररूढेन्द्रियत्वाच्च रागद्वेषाद्यसंप्लुतिः॥
मृदुकण्टकवत्तद्धीर्नालं वेद्धुं⁶²⁵ स्वगोचरान्॥३४५॥

बालस्य बाल्यमिव रागाद्यभावे हेत्वन्तरमाह। अप्ररूढेति। तथाऽपि बालस्य बृद्धेर्विषयप्रवणत्वात्कुतो रागादिराहित्यमत आह। मृद्विति॥३४५॥।

सर्वत्राव्याहताज्ञश्च विधेयप्रकृतित्वतः॥
राजा वाऽतिसुखी लोके प्ररूढेन्द्रियवानपि॥३४६॥

महाराजदृष्टान्तं व्याचष्टे। सर्वत्रेति। तत्र हेतुः। विधेयेति। पूर्वस्माद्वैलक्षण्यमाह। प्ररूढेति॥३४६॥

विज्ञाताशेषतत्त्वो वा ब्राह्मणः कृतकृत्यतः॥
आनन्दस्य परां काष्ठामतिघ्नीमेत्य निर्वृतः॥३४७॥

महाब्राह्मणदृष्टान्तं विभजते। विज्ञातेति। ब्राह्मणो विशिष्टः सन्नानन्दस्य काष्ठां परामेत्य कृतकृत्यतो निर्वृतः शयीतेति संबन्धः॥३४७॥

बालादित्रयमप्येतदेको दृष्टान्त इष्यते॥
बालमौढ्यमदान्धत्वनिवृत्त्यर्थं⁶²⁶ तथोच्यते॥३४८॥

दृष्टान्तश्रुतेरक्षरार्थमुक्त्वा विवक्षितमाह। बालादीति। यदेतद्बालादित्रयं दृष्टान्तत्वेनोक्तं तन्न तथा किंत्वेको महाब्राह्मणो दृष्टान्त इत्यर्थः। अपिस्तद्धीर्नालमित्यतो नञमनुकर्षति। दृष्टान्तेषु त्रिषु श्रौतेषु किमिति द्वयमुपेक्ष्यते तत्राऽऽह।बालेति। बालस्य मौढ्यं राज्ञो मदान्ध्यमितिदोषद्वयापनुत्त्यर्थमन्त्यदृष्टान्तग्रहणमित्यर्थः॥३४८॥

बालस्य निर्विवेकत्वात्सविवेकः क्षितीश्वरः॥
तन्मदान्ध्यनिषेधार्थं महाब्राह्मण उच्यते॥३४९॥

तृतीयमुपपादयितुं बालं त्यक्त्वा राज्ञो ग्रहे हेतुमाह। बालस्येति। दृष्टान्तत्वेनोच्यत इति संबन्धः। पूर्वत्र दोषे राज्ञो ग्रहस्तत्रापि दोषे तन्निषेधान्महाब्राह्मणग्रहादेकः स एव दृष्टान्त इत्याह। तदिति॥३४९॥

अतीत्य दुःखहेतून्या हन्ति दुःखान्यशेषतः॥
आनन्दस्य परा निष्ठा तेनातिघ्नीति भण्यते॥३५०॥

अतिघ्नीमित्यस्यार्थमाह। अतीत्येति। याऽऽनन्दस्य प्रकृष्टाऽवस्था तेन विदुषा श्रोत्रियत्वशान्तदर्पत्वादिना प्राप्ता सा दुःखहेतून्क्लेशानुपक्लेशांश्चातीत्य तत्कार्याणि दुःखानि सर्वात्मना यतो निर्मूलयत्यतः साऽतिघ्नीत्युच्यत इति योजना॥ ३९०॥

निर्विकारात्मनां यस्माद्बालादीनां स्व आत्मनि॥
अतीव जायते ह्लादो दृष्टान्तः स विवक्षितः॥३५१॥

दृष्टान्तभेदमुपेत्य विवक्षितमंशमाह। निर्विकारेति॥३५९॥

परसंबन्धमेत्यात्मा कार्यकारणरूपिभिः॥
ऐकात्म्यलक्षणं साक्षाच्छेत इत्यभिधीयते॥३५२॥

दार्ष्टान्तिकस्थशयीतशब्दार्थमाह। परेति। अहंकारादिभिः सहाज्ञातेन ब्रह्मणा तादात्म्यमात्मा स्वापे प्राप्नोतीत्यतः साक्षाद्ब्रह्मरूपेण स्थितिस्तस्य शयनमित्यर्थः॥३५२॥

अत्यन्तसंनिकृष्टानामपि भिन्नात्मनां मितेः॥
लोचनस्थाञ्जनादीनां न दृष्टिपथतेष्यते॥३५३॥

तदा जीवो ब्रह्मैक्यं गतश्चेदहं ब्रह्मेत्यवगच्छेत्ततो न पुनरुत्तिष्ठेदित्याशङ्क्य ब्रह्मणा जीवस्यात्यन्तसंनिकर्षेऽपि स्वापे तज्ज्ञानाभावे दृष्टान्तमाह। अत्यन्तेति॥३५३॥

किमु प्रध्वस्तनिःशेषभेदहेताविहाऽऽत्मनि॥
ग्राह्यग्राहकसंबन्धः सर्वभेदापनोदिनि॥३५४॥

अतिदूरात्सामीप्यादित्यादिन्यायेनात्यन्तसंनिकर्षो धीविरोधी न तद्धेतुरिति दृष्टान्तमुक्त्वा दार्ष्टान्तिकमाह। किम्विति। सौषुप्ते पुरुषे ध्वस्तः सर्वो देहाद्यभिमानो भेदहेतुरत एव स सर्वस्य भेदस्यापनोदनशीलस्तस्मिन्ग्राह्यग्राहकसंबन्धो नेत्यर्थः॥३४॥

स्वस्थावस्यैव यैतेषां प्रसिद्धा जगतीक्ष्यते॥
दृष्टान्तत्वेन स्वापस्य सैव साक्षाद्विवक्ष्यते॥३५५॥

दृष्टान्तदार्ष्टान्तिके व्याख्याते तत्र दृष्टान्ते शयीतेति श्रुत्या बालादिस्वापस्यैव दृष्टान्तितत्वान्निर्विकारात्मनामित्यत्र बालादिह्लादस्तथा कथमुक्त इत्याशङ्क्याऽऽह। स्वस्थेति॥३५५॥

दार्ष्टान्तिकत्वेन यतः सुषुप्तोऽत्र विवक्षितः॥
नापि बालादिस्वापस्य विशेषः कश्चिदीक्ष्यते॥३५६॥

बालादिस्वापस्यादृष्टान्तत्वे हेतुमाह। दार्ष्टान्तिकत्वेनेति। अत्रेति तद्वाक्योक्तिः। अतो न बालादिस्वापो दृष्टान्तो दार्ष्टान्तिकाभेदादिति शेषः। तत्स्वापो दृष्टान्तोऽस्मदादिस्वापश्च दार्ष्टान्तिक इति भेदमाशङ्क्याऽऽह। नापीति॥३५६॥

अव्याहतमतिर्बालः सर्वातिशयवर्जिताम्॥
आनन्दस्य परां निष्ठामतिघ्नीं प्रतिपद्यते॥३५७॥

बालस्याविवेकान्न स्वस्थावस्था परानन्दरूपाऽस्ति तत्कथं तद्दृष्टान्तसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह।अव्याहतेति॥३५७॥

यावद्यावत्प्ररूढत्वंरागादेर्जायते शिशोः॥
तावत्तावत्प्ररूढत्वं दुःखस्याप्यभिजायते॥३५८॥

रागाद्यनुपहतधीः शिशुरनतिशयानन्दावस्थां दुःखतद्धेतुहीनामाप्नोतीत्ययुक्तं तस्यापि क्षुत्पिपासादिदृष्ट्यारागाद्युपहतेरित्याशङ्क्याऽऽह। यावदिति। रागादिभूयस्त्वे दुःखबाहुल्यात्सुखाल्पनेत्यर्थः॥३५८॥

यथैव⁶²⁷ तत्तनुत्वं च यावद्यावदिहाऽऽत्मनः॥
दुःखस्यापि तनुत्वं स्यात्तावत्तावत्सुखात्मनः॥३५९॥

उक्तमनूद्य वैधर्म्यमाह। यथेति। रागादिमान्द्येदुःखाल्पतया सुखप्राचुर्यादप्ररूढ-

रागादिशिशुरनुपहतधीरनतिशयानन्दावस्थो दृष्टान्त इत्यर्थः। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता॥३५९॥

उत्तरोत्तरवृद्ध्याऽतो दुःखहेतुक्षयाच्छ्रुतौ॥
सहस्रदशभागेन निष्ठाऽऽनन्दस्य भण्यते॥३६०॥

रागादिक्षये दुःखक्षयाद्भूयस्त्वं सुखस्येत्यत्र मानमाह। उत्तरेति। स एको मानुष आनन्द इत्यारभ्य स एको ब्रह्मण आनन्द इत्यन्तश्रुतौ पूर्वपूर्वभूमेः शतशतगुणोत्कर्षेणोत्तरोत्तरभूमौ वृद्ध्या ब्रह्मण्यानन्दस्यावसानमुच्यते तत्र श्रोत्रियस्य चाकामहतस्येति श्रुतेर्दुःखहेतुरागादिक्षयात्तत्कार्यदुःखध्वस्त्या सुखबाहुल्यसिद्धिरित्यर्थः॥३६०॥

अव्यावृत्ताननुगतप्रत्यङ्मात्रसमाप्तितः॥
भूम्न्येव तु परा निष्ठाऽऽनन्दस्येति श्रुतेर्वचः॥३६१॥

आनन्दस्य परा निष्ठा ब्रह्मणीत्यत्र श्रुत्यन्तरं संवादयति। अव्यावृत्तेति। सर्वस्यैकरसे प्रतीच्यवसानात्तत्रैवाऽऽनन्दस्य निष्ठेति मत्वा यो वै भूमा तत्सुखमित्यादिवाक्यमित्यर्थः॥३६१॥

आनन्दः स्वयमेवाऽऽत्मा भेदसंसर्गवर्जितः॥
दुःखहेतुविनिर्मुक्तावतिघ्नीमेत्यतः स्वतः॥३६२॥

आनन्दस्य भूम्नि निष्ठेत्युक्तेरानन्दात्मनोर्भेदमाशङ्क्याऽऽह। आनन्द इति। तस्याऽऽत्मना क्रियाकारकवन्नीलोत्पलवद्वा संगतिरित्याशङ्कयाऽऽह। भेदेति। आत्मानन्दैकरस्ये फलितमाह। दुःखेति। अतिघ्नीमानन्दस्य निष्ठामिति शेषः। अवस्थाद्वयसंचारोत्थश्रमादुपसंहृतकार्यकरणस्य विनैव ज्ञानमेषा निष्ठाऽऽप्यतेऽतो युक्तं पुनरुत्थानमिति मत्वाऽऽह्। अतः स्वत इति॥३६२॥

गार्ग्यं काश्यो यदप्राक्षीत्काभूदेष तदेति तत्॥
सप्रपञ्चंयथावच्च सर्वमुक्तमशेषतः॥३६३॥

स यथोर्णनाभिरित्यादेः संगतिं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। गार्ग्यमिति। अशेषतोऽपेक्षितविशेषप्रक्षेपेणेति यावत्॥३६३॥

अनेन च यथोक्तेन पाणिपेषोत्थितस्य हि॥
मोहोत्थाशेषकार्येभ्यो विशुद्धिं श्रुतिरब्रवीत्॥३६४॥

आद्यप्रश्ननिर्णयस्य किं फलमित्यपेक्षायामाह। अनेनेति। अनेन त्वमर्थशोधनं कृतमित्यर्थः। तथाविधा शुद्धिरन्यत्रापि प्रसिद्धेति हिशब्दार्थः॥३६४॥

कुत आगादिति त्वस्य प्रश्नार्थाविश्चिकीर्षया॥
सुषुप्ताज्जाग्रदापत्तिर्यथा तदधुनोच्यते॥३६५॥

उत्तरस्य तात्पर्यमाह। कुत इति। अस्य सुप्तस्य जीवस्येति यावत्॥३६५॥

नन्वस्थाद्योहि यत्रेह स तस्मादन्यतो व्रजन्⁶²⁸॥
वेश्मतो ग्रामतो वाऽसौ तत एव व्रजेद्ध्रुवम्॥३६६॥

पूर्वेणोत्तरस्य गतार्थत्वं शङ्कते। नन्विति। स्थित्याधारस्यैव गत्यपादानत्वं लोकसिद्धमिति हिशब्दार्थः। अन्यत इति गतिकर्मोक्तिः॥३६६॥

तस्मात्सामर्थ्यतः सिद्ध उत्तरप्र⁶²⁹श्ननिर्णयः॥
तन्निर्णयार्थमारम्भो न कार्यो जामिदोषतः॥

३६७॥

स्थित्यवधिरेव निर्धारितो न त्वागत्यवधिस्तथाच तादर्थ्येनोत्तरग्रन्थप्रवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। तस्मादिति। स्थित्यवधिनिश्चयात्तद्वशादेव गत्यवधेरपि निश्चयसंभवात्तादर्थ्येनोत्तरग्रन्थारम्भो न युज्यते पौनरुक्त्यादित्यर्थः॥३६७॥

न निमित्ताद्यर्थताऽपि पञ्चम्या उपपद्यते॥
ऊर्णनाभ्यग्निदृष्टान्ते न निमित्तादि गम्यते॥३६८॥

कुत इति पञ्चमी नापादानार्थेति न पुनरुक्तिः किंतु ब्रह्मणि स्थितस्य किंनिमित्तमिहाऽऽगमनमिति निमित्तप्रश्नार्था तदाक्षेपार्थावेत्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना॥३६८॥

प्रत्युक्तौ न निमित्तादि यदि साक्षात्समीक्ष्यते॥
अपादानार्थतैवास्तु दोषस्यान्यत्र दर्शनात्॥३६९॥

प्रत्युक्तौ निमित्ताक्षेपयोरप्रतीतिमुपेत्य श्रौतप्रयोगस्यार्थवत्तानियमादर्थान्तरस्य चाभावादपादानार्था पञ्चमीति शङ्कते। प्रत्युक्ताविति। अन्यत्र निमित्तादाविति यावत्। दोषस्य प्रत्युक्तिविरोधस्येत्यर्थः॥३६९॥

नन्वत्रापि समो दोषो वाक्यस्य पुनरुक्तता॥
नैवं यतोऽखिलध्वान्तकार्यध्वंसो विवक्षितः॥३७०॥

अपादानपक्षे पुनरुक्तदोषादर्थान्तरं पञ्चम्या वाच्यमिति पूर्ववाद्याह। नन्विति। सिद्धान्तमाह। नैवमिति। तत्र हेतुं वदन्प्रथमप्रश्नेन विवक्षितमर्थमाह। यत इति। शुद्धस्त्वमर्थोऽत्र विवक्षित इत्यर्थः॥३७०॥

अव्यावृत्ताननुगतं पूर्णं ब्रह्म विवक्षितम्॥
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यं न दोषो जामिता ततः॥३७१॥

द्वितीयप्रश्नेन विवक्षितमाह। अव्यावृत्तेति। सर्वाविद्यातज्जनिर्मुक्तं प्रत्यगद्वयं ब्रह्म प्रश्नद्वयव्याजेन प्रतिपिपादयिषितमिति न पुनरुक्तिरिति फलितमाह। नेति॥३७१॥

विषयौ द्वावुपन्यस्तौ विद्याविद्यात्मनोरिह॥
आत्मेत्येवेति विद्याया विषयः प्रागुदाहृतः॥३७२॥

अविद्याविषयस्तावत्संसारानर्थ ईरितः॥
क्रियाकारकभेदेन नामरूपक्रियात्मकः॥३७३॥

यथोक्तं वस्तु प्रश्नाभ्यां विवक्षितमिति कुतो ज्ञातमित्याशङ्क्य तद्वक्तुं तार्तीयमर्थमनुवदति। विषयाविति। इहेत्यतिक्रान्ताध्यायोक्तिः। विषयोपन्यासं विभजते। आत्मेतीति। संसाराख्यमनर्थमेव विशिनष्टि। क्रियेति॥३७३॥ ३७३॥

तत्राविद्योद्भवं कार्यं यावत्किंचिद्विवक्षितम्॥
तत्प्रत्यपादि निखिलं पूर्वं⁶³⁰ श्रुत्यैव यत्नतः॥३७४॥

तत्राविद्याविषये वक्तव्यमित्यादिभाष्यार्थमाह। तत्रेति। निर्धारणार्थ सप्तमी। सकार्याविद्यासूत्रमा तृतीयसमाप्तेर्व्याख्यातमित्यर्थः। संग्रहविवरणात्मको यत्नः॥३७४॥

अविद्याप्रतिपक्षाया विद्याया विषयोऽधुना॥
प्रवक्तव्योऽतस्तद्योग्यौ प्रश्नौ द्वौ समुदाहृतौ॥३७५॥

विद्याविषयस्त्वात्मेत्यादेरर्थमाह। अविद्येति। विद्यासूत्रं न प्रपञ्चितमिति तादर्थ्येन प्रश्नयोरुत्थानमित्यर्थः॥३७५॥

हेतुस्वरूपकार्याणि विरोधीनि परस्परम्॥
अविद्याविद्ययोर्यस्मात्तद्योग्यप्रश्नगीरतः॥३७६॥

कथमविद्याप्रतिपक्षा विद्येति तत्राऽऽह। हेत्विति। अविद्याया ज्ञापकोऽविवेकरागादिर्विद्यायास्तूत्पादको ज्ञापकश्च विवेकवैराग्यादिस्तयोः स्वरूपं प्रकाशोऽप्रकाशश्च कार्यं बन्धस्तद्ध्वंसश्चैतानि मिथो विरुद्धानि तस्मादविद्याप्रतिकूलविद्याव्याख्यानयोग्यप्रश्नद्वयप्रवृत्तिरित्यर्थः॥३७६॥

कारकव्यवहारोऽयमविद्याविषयः सदा॥
आधाराधेययोर्भित्तौ तयोः कारकतेष्यते॥३७७॥

कथं यथोक्तविद्याव्याख्योपयोगित्वं प्रश्नयोरित्याशङ्क्य तयोः श्रौतमर्थं संक्षिप्याऽऽह। कारकेति। तत्सत्त्वावस्था सदेत्युक्ता। तत्राऽऽद्यप्रश्नार्थं संक्षिपति। आधारेति॥३७७॥

तद्वद्गच्छति यो यस्माद्भेदे सत्येव याति सः॥
इत्यविद्याव्यवस्थेयं विद्यायास्तद्विपर्ययः॥३७८॥

द्वितीयप्रश्नार्थं संगृह्णाति। तद्वदिति। तयोः श्रौतमर्थमुपसंहरति। इत्यविद्येति। तयोर्विवक्षितं वक्तुं विद्याव्यवस्थामाह। विद्याया इति। अविद्याविषयाद्द्वैताद्विपरीतमेकरसं वस्तु विद्याविषयमित्यर्थः॥३७८॥

क्रियाकारकभेदाद्या लोकतः शेमुषी त्वभूत्॥
यथास्थितात्मयाथात्म्यसम्यग्ज्ञानेन बाध्यते॥३७९॥

इत्थं विद्याविद्याव्यवस्थायां फलितमाह। क्रियेति। द्वैतधीरविद्या सैकरसात्मधिया बाध्यते तस्मात्तद्युत्पादनाय तन्निवर्त्याविद्याविषयौ प्रश्नाविति भावः॥३७९॥

नान्योऽयमात्माऽन्यत्राभूमन्नान्योऽन्यस्मात्तथैति च॥
इति निःशेषतन्मोहकार्यध्वंसो विवक्षितः॥३८०॥

संप्रति प्रत्युक्तेस्तात्पर्यमाह। नान्य इति। अधिकरणाधिकर्तव्यभावश्चापादानकर्तृभावश्चाविवक्षितश्चेत्किं तर्हि विवक्षितं तदाह। इति निःशेषेति। क्रियाकारकभेदस्य पूर्वोक्तप्रकारेणाविवक्षितत्वे सतीत्यर्थः। तच्छब्देनाऽऽत्मोच्यते। तद्विद्याद्वारेणेति शेषः॥३८०॥

अभेदव्यतिरेकाभ्यां वस्त्वन्तरमिहाऽऽत्मनः॥
श्रुत्या निषिध्यते साक्षाद्भेदहेतोर्निषेधतः॥३८१॥

आधाराधेयादिभावो न विवक्षितो मोहादिध्वंसस्तु विद्ययेत्यत्र हेतुमाह। अभेदेति। इहेति प्रश्नप्रत्युक्तिवाक्योक्तिः। भेदहेतोरज्ञानस्येति यावत्॥३८१॥

ननु प्राणादिभिः सद्भिः कथं निर्भेदताऽऽत्मनः॥
नाऽऽत्मन्येव तदध्यासाच्छुक्तिकारजतादिवत्॥३८२॥

आत्मनः सूचितं निर्भेदत्वमाक्षिपति। नन्विति। तैस्तस्य भेदादिति शेषः। न प्राणादीनां सत्त्वं शुक्त्यादौ रजतादिवदात्मन्यारोपादिति परिहरति। नाऽऽत्मनीति॥३८२॥

कथं तदिति दृष्टान्त ऊर्णनाभ्यादिरुच्यते॥
वास्तवं वृत्तमापेक्ष्य न त्वियं सृष्टिरात्मनः॥३८३॥

तत्र तेषां कल्पितत्वमप्रामाणिकमित्याह। कथमिति। तत्रोत्तरत्वेन यथेत्याद्यवतारयति। दृष्टान्त इति। नन्वत्र दृष्टान्तेन प्राणादेरात्मनो वास्तवी सृष्टिरुच्यते न तस्य तस्मिन्नध्यामस्तद्द्योतकाभावान्नेत्याह। वास्तवमिति। कूटस्थासङ्गाद्वयमात्मरूपमपेक्ष्य प्राणादिसृष्टेरयोगात्कल्पितैव सेत्यर्थः॥३८३॥

नासतो जन्मना योगः सतः सत्त्वान्नचेष्यते॥
कूटस्थे विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः॥३८४॥

किंच प्राणादेरसतः सतो वा जन्म नाऽऽद्यइत्याह। नासत इति। न द्वितीय इत्याह। सत इति। जन्यस्वरूपालोचनया जन्मायोगमुक्त्वा जनकस्वभावालोचनयाऽपि तदयोगमाह। कूटस्य इति। भासमानजनेस्तर्हि का गतिस्तत्राऽऽह। तस्मादिति॥३८४॥

पुंस्प्रबोधप्रसिद्ध्यर्थं सृष्टिव्याजोऽयमुच्यते॥
कौटस्थ्यात्वात्मनः सृष्टिर्न कथंचन युज्यते॥३८५॥

सृष्टिरवास्तवी चेत्किमर्थं कथ्यते तत्राऽऽह। पुंस्प्रबोधेति। सृष्टिश्चेत्फलवती तर्हि वास्तव्येव किं न स्यात्तत्राऽऽह \। कौटस्थ्यादिति॥ ३८५॥

निःशेषवेदसिद्धान्तविद्वद्भिरपि भाषितम्॥
गौडाचार्यैरिदं वस्तु यथाऽस्माभिः प्रपञ्चितम्॥३८६॥

मायामय्याः सृष्टेरात्मज्ञानार्थत्वे वृद्धसंमतिमाह। निःशेषेति॥३८६॥

मृल्लोहविस्फुल्लिङ्गाद्यैः सृष्टिर्या चोदिताऽन्यथा॥
उपायः सोऽवताराय नास्ति भेदः कथंचन॥३८७॥

तदेवानुवदति। मृदिति॥३८७॥

सृष्टावन्यपरायां तु न चोद्यस्यास्ति संभवः॥
कूटस्थात्कथमुत्पत्तिरचित्कं चेतनात्कथम्॥३८८॥

सृष्टिश्रुतेरैक्यपरतया सृष्ट्यादेरप्रामाणिकत्वं प्रदर्श्य तदन्यपरत्वे फलितमर्थान्तरमाह। सृष्टाविति। किं तदसंभावितं चोद्यं तदाह। कूटस्थादिति। क्रियावतो मृदादेर्घटाद्युत्पद्यते ब्रह्मणोऽविकारित्वान्न ततो विश्वोत्पत्तिरित्यर्थः। किंच सालक्षण्ये हेतुफलभावो दृष्टो न च चेतनाचेतनयोर्ब्रह्मजगतोस्तदस्त्यतो न ततो जगज्जन्मेत्याह। अचित्कमिति॥३८८॥

निःसाधनं च कार्याणि कथं कुर्यादनेकधा॥
विश्वरूपसमुत्पत्तिरेकरूपात्कथं भवेत्॥३८९॥

ब्रह्मणो विश्वोपादानत्वानुपपत्तिमुक्त्वा तन्निमित्तत्वानुपपत्तिमाह। निःसाधनं चेति। अद्वयत्वान्निःसाधनत्वमैकरस्याच्च ब्रह्मणो द्विधाऽपि न हेतुतेत्याह। विश्वेति। एतच्चोद्यजातमयुक्तं सृष्टिश्रुतेरन्यपरत्वेन सृष्टेर्मायात्मकत्वादिति भावः॥३८९॥

इत्येवमादिचोद्यानां पुंस्वभावानुरोधतः॥
परिहारवचः श्रौतं न च वस्त्वनुरोधतः॥३९०॥

सा चेन्मायामयी तर्हि तत्परिहारार्थं स यथेत्यादि कथमित्याशङ्क्याऽऽह। इत्येवमिति। वस्त्वनुरोधं विना केवलं पुंबुद्ध्यनुसारेण पूर्वोक्तनीत्या भवतां चोद्यानां परिहारार्थं स यथेत्यादीत्यर्थः। एवंशब्दः प्रकृतवाक्यपरामर्शी। ईश्वरस्य न स्वार्था सृष्टिराप्तकामत्वान्नान्यार्थाऽद्वयत्वादिति चोद्यमादिशब्दार्थः॥३९०॥

ऊर्णनाभिः स्वयं कर्ता प्रयुङ्क्ते कर्म चाऽऽत्मना॥

तन्तून्स्वतः प्रसिद्धेन करणेन च तन्तुना॥
गमिक्रियां साधयति तथैकत्रापि चाऽऽत्मनि॥३९१॥

एवं तात्पर्यमुक्त्वा स यथेत्यादि व्याकरोति। ऊर्णेति। किं तत्कर्म तदाह। तन्तूनिति। स्वेतरकरणाभावार्थमात्मनेत्युक्तम्। स्वातिरिक्तसाधनासत्त्वमुक्त्वा स्वाव्यतिरिक्तसाधनेनानेकधा स्त्रष्टृत्वमाह। स्वत इति। ऊर्णनाभिन्यायमात्मनि योजयति। तथेति॥३९१॥

अचेतनो यथा जाल ऊर्णनाभेः सचेतनात्॥
आकाशादिजगत्कार्यमात्मनश्चेतनात्तथा॥३९२॥

निःसाधनं चेत्यादिचोद्यं परिहृत्याचित्कमित्यादि परिहरति। अचेतन इति। एतेन विश्वरूपसमुत्पत्तिरित्यादि परिहृतम्॥३९२॥

विस्फुलिङ्गा यथा चाग्नेर्जायन्तेऽग्निस्वभावकाः॥
सुषुप्तादात्मनस्तद्वत्प्राणादीनां समुद्भवः॥३९३॥

कूटस्थात्कथमित्यादि परिहरन्यथेत्यादि व्याकरोति। विस्फुलिङ्गा इति॥३९३॥

सुषुप्तोदाहृतिर्येयं तया समुपलक्ष्यते॥
विश्वाभिव्यक्तितः पूर्वं ब्रह्मैवानामरूपकम्॥३९४॥

सुषुप्तात्प्राणादीनामुत्पत्तिरित्युक्ते स्थानस्यापि कारणत्वं शङ्क्येत तत्राऽऽह। सुषुप्तेति। अस्मादात्मन इति सुषुप्तस्यापादानत्वोक्त्या प्राग्बोधादव्यक्तनामरूपमज्ञातं ब्रह्मलक्ष्यते तत्तदेव कारणमित्यर्थः॥३९४॥

सर्वासूपनिषत्स्वेवं कारणं नान्यदात्मनः॥
श्रूयतेऽतः परात्मैव जगतः कारणं परम्॥३९५॥

किंचाज्ञातब्रह्मातिरिक्ते कारणे मानाभावात्तदेव तथेत्याह। सर्वास्विति। एवमित्यज्ञातब्रह्मपरामर्शः। प्रधानादि व्यावर्तयति। नान्यदिति। अतः श्रूयमाणत्वादिति यावत्॥३९५॥

ब्रह्मण्यस्तमितेऽत्यर्थं जगत्यस्मिन्नशेषतः॥
जगत्प्रसूतौको हेतुस्तदन्याव्यतिरेकतः॥३९६॥

स्वपक्षमुक्त्वा स्वयूथ्यं प्रत्याह। ब्रह्मणीति। सप्तम्यर्थे तसिः। न हि सर्वात्मना लीनस्य पुनरुदये ब्रह्मणोऽन्यो हेतुरनिष्टेर्नापि ब्रह्म, कौटस्थ्यादित्यर्थः॥३९६॥

अस्तीशोव्यतिरिक्तश्चेत्सोऽपि केन प्रवर्तितः॥
जगन्निर्मिनुयादेतत्स्वतश्चेत्सर्वदा न किम्॥३९७॥

तदुपादानातिरेकेणेशस्य तदधिष्ठातुः सत्त्वादुपादाने लीनस्यापि जगतस्तद्वशाज्जन्मेति तटस्थेश्वरवाद्याह। अस्तीति। न तावत्तटस्थः सोऽस्ति मानाभावात्सन्नपि स केनचित्प्रवर्तितः स्वतो वा जगत्कुर्यादिति विकल्पयति। सोऽपीति। द्वितीयमनूद्य दूषयति। स्वतश्चेदिति॥३९७॥

ऐश्वर्यं पारतन्त्र्यं च नापि संभाव्यते मितेः॥
नापि कार्यं विलीनत्वात्स्वात्मोत्पत्तौ प्रवर्तते॥३९८॥

आद्ये दोषमाह। ऐश्वर्यमिति। न हि द्वयमेकस्य प्रामाणिकं मिथो विरोधादित्यर्थः। कार्यमेव स्वोत्पत्तौ व्याप्रियते न कारणापेक्षयेति स्वभाववादिनं प्रत्याह। नापीति। लीनस्यापि स्वोत्पत्तौ व्यापारश्चेत्तत्कालानियतिस्तस्यासत्त्वाविशेषादिति भावः॥३९८॥

भिन्नं चेत्कारणात्कार्यं कार्यकारणता तयोः॥
पृथक्प्रसिद्धयोः केयं हिमवद्विन्ध्ययोरिव॥३९९॥

किंच कार्यकारणयोर्भेदोऽभेदो वा नाऽऽद्य इत्याह। भिन्नं चेदिति॥३९९॥

अथाभिन्नं तदैकत्वात्कार्यकारणता कुतः॥
नापि निष्क्रियरूपं सत्कारणत्वं समश्रुते॥४००॥

द्वितीयमादाय निराकरोति। अथेति। किंच कारणं कुर्वदकुर्वद्वाऽऽद्य कुर्वत्त्वं कादाचित्कं न वा प्रथमेऽनवस्था द्वितीये सदा कार्य स्यादकुर्वच्चेत्तत्राऽऽह। नापीति। अकुर्वतोऽपि कारणत्वे सदा कार्योदयः स्यादित्यर्थः॥४००॥

तथाचाक्रियमाणं सत्कथं कार्यमिहोच्यते॥
क्रियाशून्यं च यद्वस्तु तच्चाकारकमिष्यते॥४०१॥

किं कार्यमपि क्रियमाणं न वेति विकल्पयति। तथाचेति। आद्ये कार्यत्वात्क्रियायामपि क्रियमाणत्वप्रसङ्गादनवस्था द्वितीयं निराह। अक्रियमाणमिति। आत्मादेरपि तत्प्रसङ्गादिति भावः। इहेति कार्यकारणव्यवहारभूमिरुक्ता। कारणस्याकुर्वत्त्वे कार्यस्याक्रियमाणत्वे च दोषान्तरमाह। क्रियेति। क्रियां कुर्वत्कारकमित्यङ्गीकारात्पक्षद्वयेऽपि स्वीकारविरोधः स्यादेवेत्यर्थः॥४०१॥

लयेनैव समाप्तत्वात्कालकर्मादिकारणम्॥
स्वात्मोत्पत्तावशक्तं तद्व्यक्तं सामर्थ्यभाग्यतः॥४०२॥

ननु नास्ति कार्यकारणाव्यवस्था कालादेर्व्यवस्थापकत्वान्नेत्याह। लयेनेति। स संवत्सरोऽभवदिति कालस्य कार्यत्वश्रवणात्कर्मादेश्व तदिष्टेस्तस्य सर्वस्य लीयतेऽस्मिन्निति लयशब्दितहेत्वात्मनैव लयेऽवसानान्न कालादि स्वोत्पत्तावपि शक्तं स्वरूपेणासत्त्वाव्द्यवस्थापकत्वं तु दूरापेतं स्वरक्षणेऽप्यशक्तस्य को हेतुः पररक्षण इति न्यायादित्यर्थः। अजातमपि कालादि हेत्वात्मना सत्त्वाद्व्यवस्थापकं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। तदिति। अतो नाजातस्य व्यवस्थापकत्वं न हि कुलालो जनकरूपेण सन्नपि घटं करोतीत्यर्थः॥४०२॥

नित्यशक्तित्वपक्षेऽपि युगपत्प्रभवादिकम्॥
प्राप्नोति सर्वकार्यस्य न च तद्वर्तते तथा॥४०३॥

कार्यत्वे कालादेस्तत्कारणमेव सर्वस्य कारणमितरत्कार्यमिति व्यवस्थामाशङ्क्य तदपि शक्तिमन्न वा न चेत्सर्वस्य सर्वत्र कारणत्वापत्तिः शक्तिमच्चेत्तदा सा नित्याऽनित्या वा नित्या चेत्तदुपेतं कारणं निरपेक्षं न वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। नित्येति। कल्पान्तरं प्रत्याह। न चेति। न हि शक्तिमत्कारणं सापेक्षं शक्तिमत्त्वस्याकिंचित्करत्वापत्तेरित्यर्थः॥४०३॥

शक्त्युत्पत्त्यभ्युपेतौ च कारणं स्यादशक्तिमत्॥
अथ शक्त्यन्तराच्छक्तिरनवस्था प्रसज्यते॥४०४॥

कल्पान्तरमनुवदति। शक्तीति। सा किं शक्तिं विनोत्पद्यते शक्त्यन्तराद्वाऽऽद्ये शक्तिवत्कार्यस्यापि जनिसंभवान्न शक्तिमत्कारणं कल्प्यमित्याह। कारणमिति कल्पान्तरमनूद्य निरस्यति। अथेति॥४०४॥

किमपेक्ष्य व्यपेतत्वं कालोऽयं वार्तमानिकः॥
यायादनागतत्वं च तस्यैक्याभागवत्त्वतः॥४०५॥

पूर्वक्षणस्थं कारणमुत्तरक्षणस्थं कार्यमिति व्यवस्थामाशङ्क्य कालभेदं निराचष्टे। किमिति॥४०५॥

नित्यमेकं विभु द्रव्यं यदि कालोऽभ्युपेयते॥
अतीतानागतत्वादिभेदः स्यात्किंनिबन्धनः॥४०६॥

ऐक्याभागवत्त्वं तस्य कथमित्याशङ्क्य कालो द्रव्यं क्रिया वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। नित्यमिति। विभुत्वे न सजातीयो भेदो नभोवदित्यर्थः॥४०६॥

आदित्यादिगतिश्चेत्स्यात्कालोऽव्यक्तसमुत्थितौ॥
आदित्यादेर्विलीनत्वान्न तदा तत्क्रियेष्यते॥४०७॥

कल्पान्तरमाह। आदित्यादीति। अज्ञातात्तर्हि ब्रह्मणस्तदुत्पत्तौ तद्गतिरूपकालसिद्धिरित्याह। अव्यक्तेति। भवतु का हानिस्तत्राऽऽह। आदित्यादेरिति। तदा प्रागादित्याद्युत्पत्तेरिति यावत्। तत्पूर्वक्षणस्थं कारणमित्यादिव्यवस्थासिद्धिरित्यर्थः॥४०७॥

न चावयविनो वृत्तिर्निरंशैकत्वहेतुतः॥
भागेषु निष्कलत्वैक्यनिःसामान्यत्वकारणात्॥४०८॥

कार्यद्रव्यमवयवि कारणद्रव्याण्यवयवास्तेषु तत्समवैतीति व्यवस्थामाशङ्क्याऽऽहन चेति। तस्य तेषु वृत्तिरेकदेशेन कार्त्स्न्येन वा नाऽऽद्यस्तस्य स्वारम्भकावयवान्यैकदेशाभावान्नेतर एकस्यानेकत्र कार्त्स्न्येन वृत्तावेकैकत्र तत्कार्यापातादतो न तस्य तेषु वृत्तिरित्यर्थः। किंच यथाऽवयविनोऽनंशत्वमैक्यं च तद्वदसामान्यत्वादसंबन्धत्वाच्च तस्य नानेकत्र वृत्तिरित्याह। निष्कलत्वेति॥४०८॥

आधारेषु निरंशेषु यद्याधेयस्तथाविधः॥
भिन्नदेशेषु तेष्वेकस्तथाचावयवी कथम्॥४०९॥

विपक्षमनूद्य दोषमाह। आधारेष्विति। रूपादिषु रूपत्वादिवत्तस्यावयवित्वासिद्धिरित्यर्थः॥४०९॥

तस्मान्न देशकालादिभेदो वस्त्वाश्रयो मितेः॥
दिग्भेदकॢप्तिवव्द्योम्नि भेदोऽयं तद्वदात्मनि॥४१०॥

उक्तन्यायेन कालादिकृतो भेदो वस्तुयोगी मानतो नास्ति चेत्तर्हि भातो भेदप्रपञ्चस्य का गतिस्तत्राऽऽह। तस्मादिति। वच्छब्दो यद्वदित्यर्थः॥४१०॥

जगदुत्पत्तिसंहारास्तद्वदात्मनि कल्पिताः॥
वस्तुवृत्तं समालोक्य कुतः सृष्ट्यादिसंभवः॥४११॥

प्रपञ्चस्याऽऽत्मनि कल्पितत्वे तद्द्वारा तद्धर्माणामपि तत्र तत्सिद्धिरित्याह। जगदिति। तद्वज्जगद्वदिति यावत्। उत्पत्त्यादीनां कल्पितत्वे कौटस्थ्यादात्मनः सृष्टिरित्यादावुक्तां युक्तिं स्मारयति। वस्त्विति॥४११॥

कारकादिर्यथा⁶³¹ भ्रान्तिस्तथा पूर्वमवादिषम्॥
सर्वमात्मेति नेतीति तथा सत्युपपद्यते॥४१२॥

किंच क्रियाकारकाद्यनात्मवर्गस्य कल्पितत्वं तद्धेत्यादावुक्तमित्याह। कारकेति। द्वैतस्य कल्पितत्वे श्रुतिं प्रमाणयति। सर्वमिति॥४१२॥

उद्भूतिस्थितिनाशाः स्युर्जगतोऽतः प्रतिक्षणम्॥
अविद्यामात्रहेतुत्वान्नामीषां विद्यते क्रमः॥४१३॥

जगज्जन्मादीनां दृश्यत्वान्नियतक्रमवत्त्वाच्च कथमवस्तुतेत्याशङ्क्याऽऽह। उद्भूतीति। तेषां वस्तुतोऽसत्त्वमतःशब्दार्थः। प्रतिक्षणं दृश्याः स्युरिति शेषः। तेन जगतो दृष्टनष्टस्वभावत्वं सूचितम्। जन्मादीनां दृश्यत्वेन शङ्कितं वस्तुत्वं निरस्य द्वितीयं हेतुं निरस्यति। अविद्येति॥४१३॥

प्राणाः श्रोत्रादयोऽत्र स्युर्दश सप्त च ये मताः॥
लोकावच्छेदतोऽमीषां भेदोऽध्यात्मादिलक्षणः॥४१४॥

एवमेवेत्यादि सोपस्कारं व्याख्याय सर्वे प्राणा इत्यत्र प्राणशब्दार्थमाह। प्राणा इति। पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि पञ्च वायवो मनो बुद्धिश्चेतिसप्तदशकलिङ्गरूपाः श्रोत्रादयोऽत्र प्राणा विवक्षिता इत्यर्थः। तेषामध्यात्मादिभावेनानेकभेदभाजां कथं सप्तदशत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। लोकेति। देहो लोकः॥४१४॥

जरायुजादिसंभेदभिन्ना लोकाः पृथग्विधाः॥
तथाऽधिदेवतात्मानो देवाः स्युर्बहुभेदकाः॥४१५॥

सर्वे लोका इत्यत्र लोकशब्दार्थमाह। जरेति। सर्वे देवा इत्यस्यार्थमाह। तथेति। प्रकृतादात्मनो जाता इति यावत्॥४१५॥

तेऽपि साधारणाः प्राणा देहेऽसाधारणास्तु⁶³² ते॥
भूतानां परिणामोऽयं यथाकर्म यथाश्रुतम्॥४१६॥

देवानां बहुभेदत्वं स्फुटयति। तेऽपीति। यद्यप्यादित्यादय आधिदैविकेनाऽऽत्मना समष्टयस्तथाऽप्याध्यात्मिके देहे चक्षुरादिरूपास्त एव व्यष्टयो भवन्तीत्यर्थः। तेषामात्मनः समुत्पत्तौ कथं भौतिकत्वमित्याशङ्क्य सर्वाणीत्यादेरर्थमाह। भूतानामिति। तद्व्यवधानेन तेषामात्मकार्यतेति भावः। तेषु सुखदुःखमोहकरत्वं क्वचित्क्वचिद्दृष्टं कथमिति तत्राऽऽह। यथेति॥४१६॥

प्राणादिजन्मना जज्ञे विस्फुलिङ्गैर्यथा शिखी॥
परमात्माऽपि जज्ञे खं यथा कुम्भादिजन्मभिः॥४१७॥

सर्व एत आत्मानो व्युच्चरन्तीति माध्यंदिनपाठस्यार्थमाह। प्राणादीति। अग्नेर्विस्फुलिङ्गात्मना जन्मवत्परस्यापि तत्तद्विशिष्टचिदाभासरूपेण जन्मव्यवहारो वास्तवः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। जज्ञइति॥४१७॥

प्राणाद्युद्भूतितो नान्या क्षेत्रज्ञोद्भूतिरिष्यते॥
श्रुतेरेतेभ्य इति हि तथा स्पष्टं वचः श्रुतम्॥४१८॥

आत्मा स्वतो जायते वस्तुत्वाद्धटवदित्याशङ्क्याऽऽकाशे व्यभिचारमभिप्रेत्याऽऽह। प्राणादीति। उपाध्यतिरेकेणाऽऽत्मजन्मानुमाने श्रुतिविरोधश्चेत्याह। श्रुतेरिति। सा चाग्रे व्याकरिष्यते। नाऽऽत्माऽश्रुतेरित्यादिन्यायविरोधं दर्शयितुं हिशब्दः॥४१८॥

यस्मादविद्ययैवाऽऽत्मा प्राणक्षेत्रज्ञरूपभाक्॥
स्वतोऽतः स परं ब्रह्म तस्योपनिषदुच्यते॥४१९॥

उपासनार्थं यद्गुह्यं नामोपनिषदुच्यते॥
तदस्य परमं गुह्यं तेनोपासीत तत्त्वतः॥४२०॥

तर्हि प्राणादिरुपाधिरुपहितो जीवोऽनुपहितः परश्चेति त्रयंप्राप्तं तत्राऽऽह। यस्मादिति। माध्यंदिनपाठस्यापि काण्वपाठवदर्थमुक्त्वा तस्येत्यादिवाक्यमवतार्यव्याकरोति।तस्येत्यादिना। सत्यस्य सत्यमित्युपनिषत्प्रत्यग्ब्रह्मणो रहस्यं नाम तदुपासनार्थमैक्यप्रतिपत्त्यर्थमित्यर्थः। पूर्वार्धार्थमेव स्कोरयति। तदस्येति॥४१९॥४२०॥

ब्रह्मविद्याधिकारेऽस्मिन्यावत्किंचिदुपासनम्॥
ब्रह्मविद्योत्थितिफलं तत्सर्वमिति निर्दिशेत्॥४२१॥

तस्य विद्योदयफलत्वमु⁶³³दाहरणेन साधयति। ब्रह्मेति। यथा ब्रह्मविद्याप्रकरणे श्रुतं सर्वमुपासनं तदुत्पत्तिफलं तथेदं नामापीति वदेदित्यर्थः॥४२१॥

गोदोहनादिवद्विद्यादेवं सर्वमुपासनम्॥
विद्याधिकारजीवित्वान्न स्वतन्त्रफलं भवेत्॥४२२॥

तत्प्रकरणस्थमुपासनं कथं तदुत्पत्तिफलमित्याशङ्क्याऽऽह। गोदोहनेति। आदिपदेनानतिदृश्नंस्तृणात्यनतिदृश्नमेवैनं प्रजया पशुभिः करोत्याहार्यं पुरीषां पशुकामस्य वेदिंकुर्यादिति गृह्यते। दर्शपूर्णमासाङ्गत्वेन स्थिताप्प्रणयनोपजीवि गोदोहनं तद्द्वारा दर्शादिनियोगनिष्पादनद्वारेण स्वर्गमपि साधयदेव पशुं साधयति। तद्धि क्रत्वर्थं पुरुषार्थं वेति संशय्योपादानानुरोधेन वाक्यादेव क्रत्वर्थप्रणयनशेषतया क्रत्वर्थमिति प्रापय्य क्रत्वपेक्षिताप्प्रणयननिर्वृत्तेर्गोदोहनकार्यताया वाक्यीयत्वेऽपि नियोगस्य विनियोगापेक्षत्वात्पशुकामपदान्वयानुसारेण पुरुषार्थत्वमपि चतुर्थे स्थितमेवं विद्याप्रकरणस्थं सर्वमुपासनं तादर्थ्येन सृष्टप्रपञ्चोपजीवित्वादुपजीव्यद्वारा विद्यां साधयत्फलान्तरमपि यथोपदेशं साधयेन्न तत्स्वतन्त्रफलमुपजीव्यविरोधात्तस्मादुपास्तिः शुद्धिद्वारा धीहेतुः प्रकरणसामर्थ्यादित्यर्थः॥४२२॥

सत्यस्य सत्यमिति या ब्रह्मोपनिषदुच्यते॥
प्राणा वै सत्यमित्यस्या व्याख्योपनिषदः कृता॥४२३॥

प्राणा वै सत्यमित्यादिब्राह्मणमवतारयति। सत्यस्येति॥४२३॥

नामरूपात्मकाः प्राणाः परसत्याभिसंगतेः॥
सत्यमित्यभिधीयन्ते तेषां सत्यं परं पदम्॥४२४॥

तस्य संक्षेपतोऽर्थमाह। नामेति। तेषां सत्यशब्दवाच्यत्वे हेतुमाह। परेति। तेन सत्येनाधिष्ठानेन स्वरूपतया संबन्धादित्यर्थः॥४२४॥

उक्तोपनिषदर्थस्य सम्यगाविष्कृदुत्तरम्॥
यो ह वै शिशुमित्यादि भविता ब्राह्मणद्वयम्॥४२५॥

गतेनोत्तरब्राह्मणयोः संगतिं वदन्मध्ये कार्यान्तरं सूचयति। उक्तेति। तदाविष्करणमात्रस्य सिद्धतया तत्रैव विशेषविवक्षया सम्यगित्युक्तम्॥४२५॥

कामं ह्युपनिषव्द्याख्या भवतु ब्राह्मणद्वयम्॥
संसारिब्रह्मणोः कस्य नामैतदिति भण्यताम्॥४२६॥

संगतिमङ्गीकृत्य विशेषादृष्ट्या संशयानो विचारं प्रस्तौति। काममिति। तद्व्याख्यानस्य तत्र भासमानत्वं हेतूकर्तुं हिशब्दः॥४२६॥

पाणिपेषमबुद्धस्य नाम संसारिणो यदि॥
तदा स एव विज्ञेयस्तज्ज्ञानादेव मुक्तता॥४२७॥

संदिग्धं सफलं च विचार्यमिति न्यायेन संदेहमुक्त्वा विचारप्रयोजकं फलमाद्यपक्षमनूद्यतस्मिन्नाह। पाणीति। यज्ज्ञानान्मुक्तिस्तस्यैव ज्ञेयता न जीवस्येत्याशङ्क्याऽऽह। तज्ज्ञानादिति॥४२७॥

ब्रह्मशब्दाभिधेयश्च संसार्येव तदा भवेत्॥
तद्विद्या ब्रह्मविद्येति प्रतिपद्यामहे तदा॥४२८॥

ब्रह्मज्ञानादेव सा न संसारिज्ञानादित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मेति। यद्विद्या ब्रह्मविद्या तदेव ब्रह्म न संसारीत्याशङ्क्याऽऽह। तद्विद्येति॥४२८॥

अथासंसारिणो नाम न्यायतोऽध्यवसीयते॥
संसारिणि यदुक्तं तत्तदा तत्र भविष्यति॥४२९॥

पक्षान्तरमनूद्य फलमाह। अथेति। यथोक्तनामार्थस्य तस्मिन्नेव मुख्यतार्थ बाधायोग्यत्वादिन्यायः। यदुक्तमिति विज्ञेयत्वं तज्ज्ञानादेव मुक्तिरित्यादीत्यर्थः॥४२९॥

भिन्नात्मनोस्तयोर्दोषो ब्रह्मत्वप्रतिपादिकाः॥
कुप्येरञ्श्रुतयः सर्वा नान्यदन्यद्भवेद्यतः॥४३०॥

अस्तु ब्रह्मोपनिषत्पक्षः शास्त्रप्रामाण्यादित्याशङ्क्य जीवब्रह्मणोर्भेदोऽभेदो वेति विकल्प्याऽऽद्येदोषमाह। भिन्नेति। तमेवाऽऽह। ब्रह्मत्वेति। सर्वश्रुतिकोषेहेतुमाह। नान्यदिति। अन्यस्य स्थितस्य नष्टस्य वाऽन्यत्वायोगाज्जीवपरयोर्भेदे तदैक्यश्रुतिविरोधः स्यादित्यर्थः॥४३०॥

ब्रह्मणोऽव्यतिरेके च तद्वच्चासति दुःखिनि॥
ब्रह्मविद्योपदेशस्य कैमर्थक्यं प्रसज्यते॥४३१॥

कल्पान्तरे तु दुःखिनोऽभावाद्ब्रह्मवदुपदेशानर्थक्यं न हि ब्रह्मणोऽसावर्थवान्नित्यमुक्तत्वादन्यस्य चाभावादित्याह। ब्रह्मण इति॥४३१॥

इति संदेहहेतुश्चविचारस्य प्रयोजकः॥
तस्माद्विचारः कर्तव्य उक्तसंदेहहानिकृत्॥४३२॥

ब्रह्मोपनिषत्पक्षस्यापि विना विचारमयोगादुक्तो विशेषानुपलम्भः संशयहेतुः स च विचारं प्रयोजयतीति फलितमाह। इति संदेहेति। विचारप्रयोजकमुक्त्वा तत्कार्यतामुपसंहरति। तस्मादिति॥४३२॥

नासंसारी परोऽन्योऽस्ति पाणिपेषप्रबोधितात्॥
प्राज्ञावस्थात्मकाद्यस्मादुत्पत्तिः श्रूयते श्रुतौ⁶³⁴॥४३३॥

संशयादिना विचारकार्यतामवतार्य पूर्वपक्षयति। नेत्यादिना। अतस्तस्योपनिषदिति शङ्कैव नेति शेषः। नान्यद्ब्रह्मेत्यत्र हेतुमाह। पाणीति। आगन्तुकज्ञानवतः स्वापावस्थात्प्राणाद्युत्पत्तिरेवमेवास्मादिति श्रूयते जगत्कारणं चेष्टं ब्रह्मातो न जीवादन्यत्तस्यैवाऽऽगन्तुकज्ञानवत्त्वादवस्थावत्त्वाच्चेत्यर्थः॥४३३॥

ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रतिज्ञाय ततो नृपः॥
सुप्तं पुरुषमभ्येत्य पाणिना बोधयन्स्वयम्॥४३४॥

प्रकृताद्ब्रह्मणस्तदुत्पत्तिः श्रुत्योच्यते न जीवादित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मेति। ततो जीवस्यैव ब्रह्मशब्देन प्रकृतत्वमिति शेषः॥४३४॥

तमवस्थान्तरं नीत्वा स्वप्नदर्शनवर्त्मना॥
सुषुप्ताख्यं ततस्तस्मात्प्राणाद्युत्पत्तिमब्रवीत्॥४३५॥

तस्य प्रकृतत्वं साधयन्कारणत्वं प्रतिजानीते। तमिति। प्रबोधावस्थो जीवस्तच्छब्दार्थः। स्वप्नदर्शनवर्त्मनेति स यत्रैतत्स्वप्न्यया चरतीत्यादिना स्वप्नोपन्यासद्वारेणेत्यर्थः। उक्तहेतुपरामर्शी ततः शब्दः॥४३५॥

संसारी प्रक्रमाच्चेह नान्यः संभाव्यते ततः॥
अनूद्य च प्रियात्मानं स द्रष्टव्य इतीर्यते॥४३६॥

कादाचित्कज्ञानवत्त्वादिना जीवस्य प्रकृतत्वेऽपि प्राणादिकारणमन्यदेव किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।संसारीति। तौ हेत्यारभ्येत्यर्थः। इहेति प्रकरणोक्तिः। उपक्रमानुसारेण संसारिणो वेद्यत्वमुक्त्वा शेषादपि तथेत्याह। अनूद्येति। प्रियात्मानं प्रियैः पुत्रवित्तादिभिर्भोगोपायैरुपलक्षितं भोक्तारमिति यावत्॥४३६॥

वेदान्तेषु च सर्वेषु प्रत्यगात्मैव चोद्यते॥
वेद्यत्वेन न तद्भिन्नं पश्येदित्यभिधीयते॥४३७॥

इतश्च तस्यैव वेद्यतेत्याह। वेदान्तेष्विति॥४३७॥

अवस्थान्तरसंबन्धादसंसारी भविष्यति॥
संसार्यपि स्वतोऽयं चेन्नेदृग्दृष्टेरसंभवात्॥४३८॥

स्वापावस्थाज्जीवाज्जगज्जन्मादिश्रुतेस्तस्यैव वेद्यत्वदृष्टेर्न तद्धेतुरीशो वेदान्तवेद्योऽस्तीत्युक्ते सेश्वरवादी शङ्कते। अवस्थान्तरेति। अवस्थाद्वयसंबन्धी स्वतः संसार्येवायं जीवः स्वापाख्यमवस्थान्तरं गतः परो भवतीत्यर्थः। परस्मादेव जगज्जन्म श्रुत्योच्यत

इति शङ्कार्थः। नावस्थाभेदाद्वस्तुभेदस्तथाऽननुभवादपराद्धान्ताच्चेति परिहरति। नेदृगिति॥४३८॥

नान्यजातिविशिष्टोऽर्थः स्वतो जात्यन्तरं ततः॥
कश्चिदेति जगत्यस्मिन्नन्यत्रेश्वरहेतुतः॥४३९॥

अवस्थाभेदाद्वस्तुभेदाभावं दृष्टान्तेनाऽऽह। नेत्यादिना। गमनशयनाद्यवस्थाभेदादिति शेषः। ततस्तस्मादात्मन्यपि न स्वरूपभेद इत्यर्थः। सेश्वरवादे तद्वशाद्गवादेर्गोत्वादिविशिष्टस्य ततो जात्यन्तरं वस्तुतः संभवति न हि किंचिदीशस्याशक्यं तत्राऽऽह। अन्यत्रेति। तं हेतुं हित्वा नान्यदन्यद्भवति स यदि वस्तुस्वभावमन्यथयेन्न किंचिव्द्यवस्थितं स्वादित्यर्थः॥४३९॥

स्वभावमपि जह्याच्चेदग्निः शीतो भवेद्ध्रुवम्॥
सर्वप्रमाणकोपश्च सर्वं स्यादधरोत्तरम्॥४४०॥

अवस्थाभेदादिना स्वरूपवैपरीत्ये न्यायविरोधमाह। स्वभावमिति। यो भावो यद्धर्मको मितो नासौ तद्धर्मं व्यभिचरत्यतिप्रसङ्गादित्यर्थः॥४४०॥

सांख्यादयस्तथेशस्य ह्यभावं बहुयुक्तिभिः॥
आपादयन्ति यत्नेन तेभ्योऽन्यः कोऽधिको धिया॥४४१॥

जागरादिविशिष्टस्यैव स्वापवैशिष्ट्यात्तस्य संसारित्वान्नेशोऽन्योऽस्तीत्युक्त्वा तदभावे वादिसंमतिमाह। सांख्यादय इति। तस्य देहित्वेऽस्मदादितुल्यत्वात्तदभावे मुक्तवज्जगत्कर्तृत्वायोगाज्जीवानामेवादृष्टद्वारा तत्कर्तृत्वसंभवात्तस्याकिंचित्करत्वमित्यादियुक्तिं सूचयति। बह्विति। आगमस्येव युक्तीनामपि साधकत्वद्योतनार्थो हिशब्दः। यत्नो युक्तिषु दोषराहित्योपन्यासः। ननु तेभ्योऽन्यो बुद्ध्याधिक्यादीशमपि साधयिष्यति नेत्याह। **तेभ्य इति॥**४४१॥

संसारिणोऽप्यसामर्थ्याज्जगज्जन्मादिकर्मसु॥
जगद्धेतुत्वमन्याय्यमिति चेन्न श्रुतेर्बलात्॥४४२॥

विमतो न जगज्जन्मादिहेतुस्तत्रासमर्थत्वात्पाषाणवत्तत्रासामर्थ्यं च संसारित्वादिति शङ्कते। संसारिणोऽपीति। उक्तदृष्टान्तार्थोऽपिशब्दः। कालात्ययापदेशेन दूषयति। न श्रुतेरिति॥४४२॥

अक्षाद्यगोचरो यद्वच्छास्त्रादध्यवसीयते॥
तद्वत्संसारिकारित्वं जगतो गम्यतां श्रुतेः॥४४३॥

एवमेवेत्यादिश्रुतेरपि प्रत्यक्षाद्यगोचरे संसारिणो जगद्धेतुत्वे न प्रवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। अक्षादीति। धर्मादिरिति यावत्। न हि मानान्तरमपेक्ष्य श्रुतिः स्वार्थमवगमयति स्वतो मानत्वादिति भावः॥४४३॥

एवं तावदयं पक्षो न्यायतः प्रतिपादितः॥
शास्त्रन्यायादितोऽन्योऽपि पक्षोऽथ प्रतिपाद्यते॥४४४॥

निरीश्वरवादमुपसंहरति। एवमिति। सेश्वरवादमुत्थापयति। शास्त्रेति॥४४४॥

यः सर्वज्ञः सर्वविद्योऽशनायादिविवर्जितः॥
यः पृथिव्यामिति तथा नेति नेतीति चाऽऽगमः॥४४५॥

अस्थूलाद्यक्षरोक्तेश्च तथाऽपूर्वादिवाक्यतः॥
असंसारी परोऽस्तीशो यस्य सर्वमिदं वशे॥४४६॥

तत्रेश्वरविषया भाप्योक्ताः श्रुतीरुदाहरति। यः सर्वज्ञ इति। तासामर्थं संगृह्णाति। असंसारीति। ईश्वरत्वं विशदयति। यस्येति॥४४५॥४४६॥

स एव च जगत्कारी सत्यज्ञानादिलक्षणः॥
तस्मादित्यात्मनश्चेति सामानाधिकरण्यतः॥४४७॥

श्रौते तस्मिन्कार्यलिङ्गकमनुमानमाह। स एवेति। तस्य स्वरूपमाह। सत्येति। तस्य जगत्कर्तृत्वे श्रुतिं प्रमाणयति। तस्मादिति। ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यारभ्यसत्यं ज्ञानमित्यादिना लक्षणमुक्त्वा तस्मादित्यनुकृप्य तत्राऽऽत्मशब्दं प्रयुज्य ब्रह्मवाचितच्छब्दस्याऽऽत्मशब्दस्य च सामानाधिकरण्यात्प्रत्यग्ब्रह्मणः सकाशादाकाशादिसृष्टिरुक्तेत्यर्थः॥४४७॥

संसारिणो ननूत्पत्तिरेवमेवेति कीर्तिता॥
नैवं महेश्वरस्यैव तत्राऽऽकाशत्वसंश्रयात्॥४४८॥

न तैत्तिरीयश्रुतेरीशो जगद्धेतुर्वाजसनेयिश्रुतिविरोधादिति शङ्कते। संसारिण इति। य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिन्नित्यत्र परस्यैवाऽऽकाशत्वस्वीकारादेवमेवास्मादिति प्रकृतपरमात्माकाशपरामर्शात्ततो जगदुत्पत्तिरत्रोच्यते तन्न तैत्तिरीयश्रुतेर्वाजसनेयिश्रुत्या विरोध इति परिहरति। नैवमिति॥४४८॥

ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रकृत्य ब्रह्मबोधनम्॥
अब्रह्माप्रकृतं ब्रूयात्कथं राजाऽतिपण्डितः॥४४९॥

प्रत्युक्तिस्थाकाशशब्दस्य परविषयत्वमसिद्धमित्याशङ्क्य प्रकरणानुसंधानपूर्वकमाह। ब्रह्मेति। आकाशस्याब्रह्मत्वे प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये स्यातां न च धीपूर्वकारिणोऽप्रकृतोक्तिर्युक्तेति भावः॥४४९॥

श्रुत्यन्तरविरोधश्चसंसारी चेदिहोच्यते॥
सता सोम्येति सन्नाम्नाब्रह्म तत्र विवक्षितम्॥४५०॥

किंच ब्रह्मान्यश्चेदाकाशः स किं संसारी भूताकाशो वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति।

श्रुत्यन्तरेति। इहेति प्रत्युक्तिग्रहः। श्रुत्यन्तरस्यापि संसारिविषयत्वं किं न स्यान्नेत्याह। सन्नाम्नेति। अन्यथा सदेवेत्यादिप्रक्रमभङ्गादिति भावः॥४५०॥

आकाशो ह वै नामेति ब्रह्मैवानामरूपकम्॥
श्रुत्यन्तरे श्रुतं साक्षादाकाशाहानवत्परम्॥४५१॥

प्रकृताकाशस्य ब्रह्मत्वे वाक्यान्तरं प्रमाणयति। आकाश इति। तत्र नामरूपाभ्यामर्थान्तरत्ववद्ब्रह्मशब्दो ह्याकाशस्य ब्रह्मत्वेस्पष्टो हेतुरिति मत्वा साक्षादित्युक्तम्॥४५१॥

तथाचाहरहः शास्त्रं पर आत्मनि चेति यत्॥
सुषुप्ते ब्रह्मणोऽन्यस्य नावकाशोऽस्ति दुःखिनः॥४५२॥

अवस्थात्रययोगं विनोक्ताकाशस्य ब्रह्मत्वेऽपि तद्योगिप्रकृताकाशस्य संसारित्वमेवेत्याशङ्क्याऽऽह। तथाचेति। यत्तद्वशादिति शेषः॥४५२॥

अतद्विकारतो जन्म प्रलयश्च तथाऽऽत्मनः⁶³⁵॥
भौतिकाकाशविषयो न कथंचन युज्यते॥४५३॥

कल्पान्तरं प्रत्याह। अतद्विकारत इति। अस्मादिति प्रकृतं परामृश्य प्राणादेरुत्पत्तिरुक्ता। य एष इत्यादौ भूताकाशस्य प्रकृतत्वे तस्यैवायं परामर्शः स्यान्न च तस्मात्प्राणादिजन्मलयौ तस्य भूताकाशविकारत्वाप्रसिद्धेरस्मादित्यस्याऽऽत्मशब्दसामानाधिकरण्याच्च तस्मान्नायमाकाशशब्दो भूताकाशविषय इत्यर्थः॥४५३॥

जगज्जन्मादिसामर्थ्यं सामग्र्यादि च दुःखिनः॥
संसारिणो न संभाव्यमस्मदादेर्यथा तथा॥४५४॥

श्रुत्यनुमानाभ्यां जगद्धेतुमीशमुक्त्वा तत्रैवोपपत्तिमाह। जगदिति। सामग्री सहकारिसंपूर्तिः। आदिपदेन ज्ञानादिग्रहः॥४५४॥

न शक्त्याधानकुच्छास्त्रं तस्याभिव्यञ्जकत्वतः॥
मानान्तरविरोधेन न हि मानं प्रवर्तते॥४५५॥

एवमेवेत्यादिश्रुतेर्जगज्जन्मादि संसारिणः स्यादित्युक्तं श्रुतिविरोधे च शुक्तिराभासी भवतीत्याशङ्क्याऽऽह। न शक्तीति। शास्त्रस्य ज्ञापकत्वेनाकारकत्वेऽपि संसारिणो जगत्कर्तृत्वं तज्ज्ञापयिष्यतीत्याशङ्क्य न तत्र तस्य मानत्वं संसारिणस्तत्सामर्थ्याभावस्य प्रत्यक्षतया तद्विरोधादित्याह। मानान्तरेति॥४५५॥

परस्परानपेक्षौ चेत्संसारीशौस्वतः स्थितौ॥
ऐकात्म्यं न तयोर्युक्तं प्रकाशतमसोरिव॥४५६॥

भवतूक्तमानयुक्तिभ्यामीशसिद्धिस्तस्य प्रत्यग्ब्रह्मणः सत्यस्य सत्यमित्युपनिषदिति सिद्धान्तमाशङ्क्याऽऽह। परस्परेति॥४५६॥

अहं ब्रह्मेत्यतोऽयुक्तं ब्रह्म प्रत्यक्तयाऽञ्जसा॥
ग्रहीतुं दुःखिनोऽन्यत्वाद्दोषभाक्स्यादतोऽन्यथा॥४५७॥

न तावदभिन्नौ मिथो विरुद्धत्वात्तमःप्रकाशवदित्यनुमानफलमाह। अहमिति। विपक्षे दोषमाह। दोषेति। अमात्यः स्वात्मानं राजानं भावयन्प्रत्यवैति तथेशमात्मानं पश्यञ्जीवः प्रत्यवेयादिति भावः॥४५७॥

सत्कर्मभिस्तु तं देवं जगतः कारणं परम्॥
आराध्य परमोत्कर्षं तत्प्रसादात्समश्नुते॥४५८॥

अहं ब्रह्मेतिज्ञानाभावे न मुक्तिस्तमेवेत्यादिश्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह। सत्कर्मभिरिति। **उक्तं हि—**मत्कर्मकृन्मत्परम इत्यादि। पञ्चरात्रिणश्चाऽऽहुः—

“परब्रह्मत्वमायाति मत्कर्मपरमः पुमान्” इति।
“ये संश्रयन्ति तं भक्त्या सूक्ष्ममध्यात्मचिन्तकाः॥
ते यान्ति वै पदं विष्णोर्जरामरणवर्जितम्” इति च॥४५८॥

ब्रह्मात्मैकत्वशंसीनि वाक्यान्यपि तथा सति॥
अर्थवादी भविष्यन्ति विरोधः स्यादितोऽन्यथा॥४५९॥

ब्रह्मैक्यज्ञानाभावे तद्वाक्यानां का गतिरत आह। ब्रह्मेति। तेषां मुख्यार्थत्वे लोकवादिविरोधमाह। विरोधः स्यादिति॥४५९॥

तर्कशास्त्रैस्तथा लोकन्यायैरप्यविरुद्धता॥
तथा सतीति संप्राप्तावत्र प्रतिविधीयते॥४६०॥

तेषामर्थवादत्वेन जीवब्रह्मभेदोपगमे सर्वाविरोधमाह। तर्केति। ईशेशितव्यभेदादयो लोकसिद्धन्यायाः। सेश्वरवादमुपसंहरति। इति संप्राप्ताविति। सिद्धान्तमारभते। अत्रेति॥४६०॥

नैतदेवं यतोऽस्यैव मन्त्रब्राह्मणमानतः॥
प्रवेशः श्रूयते साक्षात्परमेशस्य सर्वतः॥४६१॥

यत्तु तटस्थेश्वरविषयोपनिषदिति तत्राऽऽह। नैतदिति॥४६१॥

पुरश्चक्रेद्विपदः पुरः पुरुष आविशत्॥
रूपं रूपं च सर्वाणि त्वं स्त्री त्वं च पुमानसि॥४६२॥

इति मन्त्रसमाम्नायस्तथाच ब्राह्मणान्यपि॥
इह प्रविष्ट इत्युक्तिः पुरस्ताद्ब्राह्मणोदिता॥४६३॥

तत्सृष्ट्वेति तथा वाक्यं तैत्तिरीयश्रुतौ श्रुतम्॥
सेयमित्यादिकं वाक्यं छान्दोग्योपनिषद्यपि॥४६४॥

परस्यैव प्रवेशवादिमन्त्रब्राह्मणवादानुदाहरति। पुर इत्यादिना॥४६२॥४६३॥४६४॥

ब्रह्मात्मशब्दयोस्तद्वदेकाधिकरणश्रुतेः॥
अहं ब्रह्मेत्य*वसितुं युक्तमेव भवेदतः॥४६५॥

तयोरभेदे हेत्वन्तरमाह। ब्रह्मात्मेति। तयोरयमात्मा ब्रह्मेत्यादौ सामानाधिकण्याज्जीवेशयोरैक्यमेकैकवदुपेयमित्यर्थः। यत्त्वहं ब्रह्मेति न गृह्णीयादिति तत्राऽऽह अहमिति। ऐक्यस्योक्तरीत्या प्रामाणिकत्वमतःशब्दार्थः॥४६५॥

यदा चैवं स्थितः पक्षस्तदा दोषोऽयमागमत्॥
संसारित्वं परस्येति तदनन्यत्वकारणात्॥४६६॥

ऐक्यपक्षे दोषमाशङ्कते। यदा चेति। परस्मिन्नुक्तदोषावगतौ हेतुमाह। तदिति न च तस्य संसारित्वमेव तदसंसारित्वश्रुत्यादिकोपादिति भावः॥४६६॥

अथासंसारितैतस्य कथंचिदुपपद्यते॥
तदोपदेशानर्थक्यं तमृतेऽप्यस्य मुक्ततः⁶³⁶॥४६७॥

ऐक्ये दोषान्तरं वक्तुं प्रसङ्गं करोति। अथेति। संसार्यनन्यस्यापि परस्यासंसारित्वाभिमतोऽप्यसंसारीत्युपदेशानर्थक्यं तं विनाऽपि मुक्तिसिद्धेरित्याह। तदेति॥४६७॥

एवं प्रचोदिते केचित्परिहारं प्रचक्षते॥
सृष्टेषु न परः साक्षात्प्राविशत्परमेश्वरः॥४६८॥

दोषद्वये स्वयूथ्यसमाधिमुत्थापयति। एवमिति। तमेवस्फोरयति। सृष्टेष्विति तस्य साक्षादप्रवेशे कार्यकारणास्पृष्टत्वं हेतुमाह। पर इति॥४६८॥

विकाररूपापन्नः सन्विज्ञानात्मत्वलक्षणः॥
ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु भूतेषु प्राविशत्परः॥४६९॥

कथं तहिं तस्य कार्ये प्रवेशस्तत्राऽऽह। विकारेति॥४६९॥

विज्ञानात्माऽपि महतः परमात्मस्वभावकात्॥
अन्योऽनन्यश्च विज्ञेयः स्वाभाव्यात्सर्ववस्तुनः॥४७०॥

जीवस्य ब्रह्मविकारत्वेऽपि ततो भेदे नाहं ब्रह्मेति धीरभेदे ब्रह्मणोऽपि संसारितेत्याशङ्क्याऽऽह। विज्ञानात्मेति। सर्वस्य वस्तुनो भिन्नाभिन्नस्वभावत्वाज्जीवस्यापि वस्तुत्वाद्ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वं समुद्रतरङ्गादिवदित्यर्थः॥४७०॥

___________________________________________________________________________

*

अत्रावसातुमिति पठनीयेऽवसितुमिति चिन्त्यम्।

येनान्यस्तेन संसारी कर्माधिकृत इष्यते॥
अनन्यपक्षेऽहं ब्रह्मेत्युक्तेर्ब्रह्म प्रपत्स्यते॥४७१॥

तथाऽपि कथं शङ्कितदोषाभावस्तत्राऽऽह। येनेति॥४७१॥

यथोक्तदोषसंबन्धो नैवं सति भविष्यति॥
इतोऽन्यथा कल्पनायां यतो दोषेण संगतिः॥४७२॥

उक्तरीत्या व्यवस्थायां ब्रह्मणो न संसारित्वं नाप्युपदेशवैयर्थ्यमिति फलितमाह। यथोक्तेति। एकस्य भिन्नाभिन्नत्वं विरुद्धत्वादनिष्टमित्याशङ्क्य समुद्रतरङ्गादिन्यायान्मैवमित्याह। इत इति। अत्यन्तं भिन्नत्वेऽभिन्नत्वे वा कल्प्यमाने नोपदेशार्थवत्ता नापि ब्रह्मणोऽसंसारिता तद्भिन्नाभिन्नता पारिशेष्यादित्यर्थः॥४७२॥

देहाद्युपाधिसंबन्धं⁶³⁷ सिद्धं मान्तरसंश्रयात्॥
अनूद्य ब्रह्मता वाक्यान्न प्रविष्टाद्यतः श्रुतेः॥४७३॥

एकदेशिनं दूषयति। देहादीति। उपाधिद्वयविशिष्टं जीवं लोकतः सिद्धमनूद्य तस्य ब्रह्मत्वं तत्त्वमादिवाक्यादुच्यते तत्र फलस्याभयं प्रतिष्ठामित्यादिश्रुतेः सत्त्वान्न प्रवेशसर्गादि प्रतिपाद्यं तस्यापुमर्थत्वादृतः सृष्टेषु साक्षात्परो न प्रविष्टो विकारापन्नस्तु जीवलक्षणस्तथेत्ययुक्तमित्यर्थः॥४७३॥

विज्ञानात्मन एताः स्युर्गतयो विक्रियां प्रति॥
नानाद्रव्यसमाहारः पृथिवीवत्परो भवेत॥४७४॥

तस्य सावयवस्य स्यादेकदेशस्य⁶³⁸ विक्रिया॥
विज्ञानात्मेति यं प्राहुः परिणामः स आत्मनः॥४७५॥

यत्तु परस्य विकारो जीव इति तद्दूषयितुं विकल्पयति। विज्ञानेति। जीवस्य परिणामं प्रति त्रयो विकल्पा इति प्रतिज्ञाय तिलादिराशिवदनेकेषां द्रव्याणां समुदायो वाऽनेकानि वा द्रव्याणि मिथोपेक्षाणि परस्तस्य सावयवस्यैकदेशो जीवत्वेन परिणत इत्येकं कल्पमाह। नानेति। उक्ते परिणामे वृद्धसंमतिमाह। विज्ञानेति॥४७४॥४७५॥

घटादिवत्क्षितेरस्य ह्येकदेशस्य विक्रिया॥
संस्थानानुपमर्देन यद्वा केशोषरादिवत्॥४७६॥

तमेव दृष्टान्तेन साधयति⁶³⁹। घटादिवदिति। आत्मनः सति सावयवत्वे संभवत्येकदेशस्य विक्रियेति वक्तुं हीत्युक्तम्। यथा पुरुषस्य पूर्वावस्थानुपमर्देन केशनखादिविपरिणामो यथा वा क्षितेरूषरादिविकारस्तथा परस्य पूर्वावस्थस्यैकदेशस्थो जीवाख्यः परिणाम इति कल्पान्तरमाह। संस्थानेति॥४७६॥

कार्त्स्न्येन वा परिणमेत्क्षीरद्रव्यादिवत्परः॥
इयन्त एव पक्षाः स्युर्विकारे परमात्मनः॥४७७॥

कल्पान्तरं दर्शयति। कार्त्स्न्येनेति। संभवति कल्पान्तरे कल्पत्रयं कुर्वतो भाष्यकृतो न्यूनत्वमाशङ्क्याऽऽह। इयन्त इति॥४७७॥

भिन्नद्रव्यसमूहस्य मुख्यैकत्वं न युज्यते॥
एकजात्यभिसंबन्धादेकत्वं गुणतो यतः॥४७८॥

तत्राऽऽद्यं दूषयति। भिन्नेति। नानाद्रव्याणां समाहारो वा तानि वाऽन्योन्यापेक्षाणि परश्चेन्नैक्यं स्यान्न हि बहूनां मुख्यमैक्यं, न च समाहारस्य परत्वं, तस्य समुदायिभ्यो भेदाभेदाभ्यां दुर्भणत्वेन कल्पितत्वादित्यर्थः। बहूनां खण्डादीनामेकगोत्वयोगादैक्यवद्बहुष्वपि द्रव्येष्वेकजातिद्वारैक्यं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। एकजातीति। अतो मुख्यैकत्वं नेति पूर्वेण संबन्धः॥४७८॥

तथाच सति सिद्धान्तहानिर्वः संप्रसज्यते॥
नित्यं चायुतसिद्धांशानुगतोऽवयवी यदि॥४७९॥

तदवस्थस्य तस्यैकदेशः संसारितामगात्॥
प्रत्यंशावसितेस्तस्य तदाऽपि परमात्मनः॥४८०॥

स्वभागानु⁶⁴⁰गतो दोषो गुणो वाऽस्य प्रसज्यते॥
संसारिता परस्यैवं दोषः स्याद्दुर्निवारणः॥४८१॥

मा तर्हि मुख्यमैक्यं ब्रह्मणो भूत्तत्राऽऽह। तथाचेति। न हि तन्नानात्वं कस्यापि संमतमिति भावः। द्वितीयमनुवदति। नित्यं चेति। न पूर्वोक्तरूपः परः किंतु मिथःसंबन्धेष्ववयवेष्वेकमवयविद्रव्यमनुवर्तमानं, तदेकदेशपरिणामो जीव इत्यत्र दूषणमाह। प्रत्यंशेति। अंशिनोंऽशस्थगुणदोषस्पर्शे फलितमाह। संसारितेति॥४७९॥४८०॥४८१॥

निःशेषपरिणामेऽपि पयोवस्परमात्मनः॥
श्रुतिस्मृत्युक्तिकोपः स्यात्स चानिष्टः प्रसज्यते॥४८२॥

तृतीयमनुभाष्य दूषयति। निःशेषेति। श्रुत्यादिकोपस्येष्टत्वमाशङ्क्य वैदिकं प्रत्याह। स चेति॥४८२॥

न जायते म्रियते वा इति षद्भावविक्रिया—
निषेधकृद्वेदवाक्यं प्रत्यग्विकृतिवारणम्॥४८३॥

तत्र श्रुतिमुदाहृत्य तात्पर्यमाह। नेत्यादिना। न जायते म्रियते वा कदाचित्।

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमित्याद्या स्मृतिर्द्रष्टव्या। श्रुतिस्मृत्योस्तात्पर्यंसंगृह्णाति। प्रत्यगिति॥४८३॥

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः॥
निष्कलं निष्क्रियं शान्तं विमलं व्योमवत्स्थितम्॥४८४॥

न केवलमन्त्ये कल्पे श्रुत्यादिविरोधोऽपि तु त्रिष्वपीति वक्तुं श्रुतीरुदाहरति। दिव्योहीति। द्योतनात्मत्वे निरवयवद्रव्यत्वं हेतुमाह। अमूर्त इति। अण्वादौ व्यभिचारमाशङ्क्य पूर्णत्वेन विशिनष्टि। पुरुष इति। नभोवदापेक्षिकं पूर्णत्वं निरस्यन्कार्यकारणाधिष्ठानत्वमाह। सबाह्येति। सर्वविक्रि⁶⁴¹याराहित्यं कौटस्थ्यमाह। अज इति। निरवयवत्वमाह। निष्कलमिति। ततः सिद्धमर्थमाह। निष्क्रियमिति। असङ्गोदासीनतया स्थितमाह। शान्तमिति। तत्र हेतुः। विमलमिति। वैमल्ये दृष्टान्तः। व्योमवदिति॥४८४॥

इत्यादिशतशो वाक्यैः श्रुतिस्मृत्युदितैरमी॥
सर्वे पक्षा विरुध्यन्ते त्याज्यास्तेऽतः प्रयत्नतः॥४८५॥

उक्तवाक्यलब्धमर्थमाह। इत्यादीति। आदिशब्देनाऽऽकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः स वा एष महानज आत्मेत्यादि गृह्यते कूटस्थमचलं ध्रुवमविकार्योऽयमुच्यत इत्यादि स्मृतिवाक्यं च। विरोधफलमाह। त्याज्या इति॥४८५॥

संसारानुपपत्तिश्च कूटस्थात्मैकदेशतः॥
स्वकर्मफलदेशेषु क्षेत्रज्ञस्य प्रसज्यते॥४८६॥

जीवस्य परैकदेशत्वे दोषान्तरमाह। संसारेति। तस्य स्वर्गादिषु गत्यभावापाते हेतुमाह। कूटस्थेति। अन्यथा परस्यापि गतिः स्यान्न हि पटावयवेषु चलत्सु पटो न चलतीति भावः॥४८६॥

वियुक्त⁶⁴²स्याऽऽत्मनश्चेत्स्याद्विस्फुलिङ्गादिवद्गतिः॥
तथाऽपि क्षतसंप्राप्तिरव्रणस्य प्रसज्यते॥४८७॥

दृष्टान्तेन शङ्कते। वियुक्त⁶⁴³स्येति। परस्मादात्मनोऽग्नेरिव विस्फुलिङ्गः स्फुटितोंऽशो जीवस्तस्य गतिरित्येतद्दूषयति। तथाऽपीति॥४८७॥

वारिणो मत्स्यसंचारे छिद्रसंग्रथने यथा॥
भ्रमत्सु तद्वज्जीवेषु प्राप्नुतः परमात्मनः॥४८८॥

तत्रैव दोषान्तरं सदृष्टान्तमाह। वारिण इति॥४८८॥

तथाचाव्रणवाक्येन विरोधोऽपि प्रसज्यते॥
स्वकारणातिरेकेण वृत्तिः कार्यस्य नान्यतः॥४८९॥

परस्य च्छिद्रग्रथनयोः स्वीकारे फलितं दोषमाह। तथाचेति। न च स्फुटनमपि परस्मिन्युक्तं प्रागुक्तश्रुतिस्मृतिविरोधादित्यपेरर्थः। जीवस्य संसरणमङ्गीकृत्योक्तं वस्तुतस्तु नास्तीत्याह। स्वकारणेति॥४८९॥

परमात्मैकवृत्तित्वात्कुतो जीवस्य संसृतिः॥
स्वप्नसंचारवत्तस्माज्जीवसंसार⁶⁴⁴ इष्यते॥४९०॥

उक्तं सामान्यन्यायं प्रकृते योजयति। परमेति। कथं तर्हि तस्य संसारधीर्भ्रान्त्येत्याह। स्वप्नेति॥४९०॥

स्थास्नुष्वपि महद्दुःखं कण्टकादिषु देहिनाम्॥⁶⁴⁵
परात्मनो महद्दुःखंजीवासं⁶⁴⁶चरणेऽप्यतः॥४९१॥

तत्संसारो वस्तुतस्त्वया नेष्टश्चेन्मयाऽपि भ्रान्त्या नोपेतस्तेन स्थास्त्नवस्ते ब्रह्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। स्थास्नुष्विति॥४९१॥

अदोषो विस्फुलिङ्गादिदृष्टान्तादिति चेन्मतम्॥
नैवं यथास्थितार्थानां शास्त्रस्य ज्ञापकत्वतः॥४९२॥

विस्फुलिङ्गादिदृष्टान्तश्रुत्या परस्य परिणामित्वादिकल्पना जीवस्य परिणामत्वादिकल्पना तच्छास्त्रसिद्धेर्नावद्यं तन्नित्यत्वादेरपि तत्सिद्धेरिति शङ्कते। अदोष इति। न शास्त्रात्तयोरंशांशित्वादिकल्पनेत्याह। नैवमिति। तत्र हेतुमाह। यथास्थितेति॥४९२॥

अज्ञातज्ञापकं शास्त्रमेवंस्वाभाव्यतो मितेः॥
पदार्थान्नान्यथा कर्तुं प्रवृत्तं माननिश्चितान्॥४९३॥

तस्य स्मृत्यादेर्विशेषमाह। अज्ञातेति। प्रत्यक्षादेरज्ञातज्ञापकत्वदृष्टेरिति हेतुमाह। एवमिति। तस्य चक्षुरादिवत्कारकत्वमाशङ्क्याऽऽह। पदार्थानिति॥४९३॥

मूर्तामूर्तादयो यद्वत्पदार्था माननिश्चिताः॥
यथादृष्टानुरोध्येव दृष्टान्तैर्वस्तु बोध्यते॥४९४॥

तर्हि ज्ञापकत्वस्याप्यसंभवात्किमर्थं शास्त्रमित्याशङ्क्याऽऽह। मूर्तेति॥४९४॥

एवं प्रवृत्तं सर्वत्र शास्त्रं दृष्टान्तपूर्वकम्॥
न प्रमान्तरसंसिद्धविपरीतात्मबोधनम्॥४९५॥

यथा मूर्तादयो भावा दृष्टास्तथा तेषामनुगुणमेवादृष्टं वस्तु दृष्टान्तैर्बोध्यत इति दृष्टान्तमुक्त्वा दार्ष्टान्तिकमाह। एवमिति। व्यावर्त्यमाह। नेत्यादिना॥४९५॥

अतिशीतोऽग्निरित्यत्र दृष्टान्तानां शतैरपि॥
प्रमान्तरविरुद्धत्वान्नेन्द्रेणाप्यधिगम्यते॥४९६॥

दृष्टान्तवशान्मानविरुद्धस्यापि शास्त्रं बोधकमित्याशङ्क्याऽऽह। अतिशीत इति।

अधिगम्यते वाक्यार्थ इति शेषः। एवं शास्त्रं मानविरुद्धं दृष्टान्तादपि न बोधयतीत्यर्थः॥४९६॥

मानान्तरविरुद्धं च न च मानं सदिष्यते॥
मानान्तरेणासं⁶⁴⁷व्याप्ते मेये स्यान्मानता यतः॥४९७॥

तत्त्वमादिवाक्यमध्यक्षादिविरुद्धार्थबोधि दृष्टमित्याशङ्क्याऽऽह॥ मानान्तरेति। तत्र हेतुर्मानान्तरेणेति॥४९७॥

तथा पदतदर्थांश्च लिङ्गप्रत्यक्षगोचरान्॥
नानादृत्याऽऽगमेनार्थमज्ञातं वेत्ति कश्चन॥४९८॥

कल्पितद्वैतविषयाध्यक्षाद्यगोचरे वस्तुनि वस्तुतोऽद्वये शास्त्रप्रामाण्याद्भिन्नविषयतया विरोधसमाधिमुक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरमाह। तथेति। तेन न विरोधो मानान्तरेण शास्त्रस्येति शेषः॥४९८॥

लोकप्रसिद्धन्यायार्थैरंशांशित्वादिकल्पना॥
परात्मनः कल्पयितुं नातो युक्ता कथंचन॥४९९॥

उपजीव्यत्वादिशास्त्रं मानान्तराविरुद्धबोधीति स्थिते फलितेमुपसंह⁶⁴⁸रति। लोकेति। लोकसिद्धा न्याया दृष्टान्ता विस्फुलिङ्गादयस्तैरर्थैरग्न्यादिवत्परस्यांशित्वादिकल्पना न स्वीकर्तुं युक्ता तन्निष्कलत्वाद्वयत्वादिशास्त्रविरोधादतो दृष्टान्तश्रुतेर्न विरुद्धार्थबोधितेत्यर्थः॥४९९॥

विस्फुलिङ्गाद्युपन्यासः क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः॥
ऐकात्म्यप्रतिपत्त्यर्थस्तस्मा⁶⁴⁹दत्र विवक्षितः॥५००॥

दृष्टान्तश्रुत्या तयोरंशांशित्वाद्यविवक्षितं चेत्किं तर्हिविवक्षितं तदाह। विस्फुलिङ्गेति। यस्मादेवं तस्मादत्र दृष्टान्तश्रुतौ तयोरैक्यरूपोऽर्थो विवक्षित इत्याह। तस्मादिति॥१००॥

उपक्रमोपसंहाराद्यथोक्तोऽर्थो विवक्षितः॥
ब्रह्मादि सर्वमात्मेति प्रतिज्ञाय श्रुतिर्यथा॥५०१॥

दुन्दुभ्याद्यैश्च दृष्टान्तेर्हेतुभिश्चसमर्थ्यते॥
अपूर्वाद्यादिभिर्वाक्यैः प्रतिज्ञार्थोपसंहृतिः॥५०२॥

सृष्ट्यादिवाक्यानामैक्यपरतेत्यत्र हेत्वन्तरमाह। उपक्रमेति। तावेव दर्शयति। ब्रह्मादीति। यथा प्रतिज्ञानुसारेणेति यावत्। तज्जन्यत्वादयो हेतवः। श्रुतिरादिमध्यावसानेष्वेकरूपा लक्ष्यतेऽतः सर्वे वेदान्ताः साक्षात्पारंपर्याभ्यामैक्ये पर्यवस्यन्तीत्यर्थः॥५०१॥५०२॥

सर्ववेदान्तवाक्येषु ब्रह्मैकत्वं विधीयते॥
इत्यविप्रतिपत्तिर्हि व्याख्यातृृणामशेषतः॥५०३॥

आगमतात्पर्यविदामुक्तेऽर्थे संमतिं सूचयति। सर्वेति। तथाचैक्यमेवाऽऽगमार्थो वृद्धसंमतत्वादिति हिशब्दार्थः॥१०३॥

तद्विध्येकोक्तियोगस्य ह्यक्लेशात्संभवे सति॥
सृष्ट्यादिवचसां नैव युक्ताऽर्थान्तरकल्पना॥५०४॥

सर्वेषां वेदान्तवाक्यानामैक्ये महातात्पर्येऽप्यवान्तरतात्पर्येण सृष्ट्यादिरपि विवक्षितस्तद्वाक्यैरित्याशङ्क्याऽऽह। तद्विधीति। ऐक्यविधिस्तत्त्वमादिवाक्यं तेनैकवाक्यत्वेन योगः शेषशेषित्वं तस्यानायासेन संभवे सृष्ट्यादिवाक्यानां सृष्ट्याद्यर्थत्वकल्पना न युक्ता संभवत्येकवाक्यत्वे तद्भेदस्यान्याय्यत्वादित्यर्थः। उक्तो न्याय एवं हिशब्देन ध्वनितः॥५०४॥

न च प्रमाणं तत्रास्ति कल्प्यं च स्यात्फलान्तरम्॥
ऐकात्म्यपरतैवातः सृष्ट्यादिवचसां भवेत्॥५०५॥

महातात्पर्यस्यैक्यान्न्यायाविरोधश्चेत्तथाऽपि सृष्ट्यादिवाक्यानां तत्परत्वे मानं फलं वा कल्पकं नाऽऽद्य इत्याह। न चेति। न द्वितीय इत्याह। कल्प्यं चेति। न च तत्कल्पयितुं शक्यं फलवत्संनिधावफलं तदङ्गमितिन्यायविरोधादिति भावः। सृष्ट्यादिवाक्यानामतत्परत्वे फलितमाह। **ऐकात्म्येवि॥**५०५॥

आचक्षते तथाचात्र केचिदाख्यायिकां शुभाम्॥
यथाभिलषितार्थोऽयं यथा संभाव्यते स्फुटः॥५०६॥

तत्त्वमादिवाक्यमैक्यपरं तच्छेषः सृष्ट्यादिवाक्यमित्यत्र द्रविडाचार्यप्रणीतामाख्यायिकामवतारयति। आचक्षत इति। उक्तार्थानुसारितां तस्या दर्शयति। तथाचेति। फलपर्यन्ततया दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकरूपायास्तस्याः शुभत्वं व्यनक्ति। यथेति। ऐक्ये सर्ववेदान्तावसानमिष्टोऽर्थः। स यया निःसंदिग्धोऽबाधितः संभवति तामाचक्षत इति संबन्धः॥५०६॥

यथा हि कश्चित्प्रागासीच्चक्रवर्तिसुतो युवा॥
व्याधियोगोपघातादेरुन्मत्तः समपद्यत॥५०७॥

तत्र दृष्टान्तरूपामाख्यायिकां प्रणयति। यथा हीति। तस्य यूनो राजसूनोः पितृभ्यां प्रकृत्या च वियोगे हेतुमाह। व्याधीति। आदिपदेनाऽऽगन्तुकोपघातोक्तिः॥५०७॥

ध्वस्तराजाभिमानः सन्मुग्धो वनमुपेयिवान्॥
व्याधैःपरिगृहीतश्च व्याघोऽस्मीत्यभिमन्यते॥५०८॥

उन्मादफलमाह। ध्वस्तेति। तस्य शबरगृहप्रवेशमाह। व्याधैरिति। तत्प्रवेशकार्यमाह। व्याध इति॥५०८॥

तत्कर्मा तदहंकारः कालेन महताऽभवत्॥
ध्वस्तराजत्वसंस्कारो वसञ्शवरसद्मनि॥५०९॥

उक्तमभिमानमनूद्य तत्कार्यमाह। तत्कर्मेति। राजाभिमानध्वंसेऽपि तत्संस्कारप्रतिबन्धान्न शबरजात्यनुरूपकर्मानुवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। ध्वस्तेति। तत्र हेतुः। वसन्निति॥५०९॥

शुभौषध्युपयोगाच्च स्वस्थधीः समजायत॥
स्वस्वभावानुरोधाच्च व्याधेभ्यो व्युत्थितात्मधीः॥५१०॥

तच्छीलरूपकर्मभ्यो व्यावृत्तधिषणः स्वतः।
केवलस्मृत्यभावाच्च न व्याधत्वं जहात्यसौ॥५११॥

उन्मत्तस्य कथं शबराभिमानादिसंभवस्तत्राऽऽह। शुभेति। स्वस्थधीरपि राजसूनुर्व्याधभावं मन्यते चेन्न कदाचिदपि तद्भावोऽपनेतुं शक्य इत्याशङ्क्याऽऽह। स्वस्वभावेति। राजजात्यनुसारेण व्याधाभिमानादेर्व्युत्थितश्चेव्द्याधत्वं जह्यादित्याशङ्क्याऽऽह। केवलेति॥५१०॥५११॥

कुतश्चिदागमाज्ज्ञात्वा तमुपेत्याप्रतारकः॥
तज्जातिकर्मसंबन्धतत्त्ववित्तत्पितुः सखा॥५१२॥

हेत्वभावादेव तर्हि राजत्वस्मृत्यभावान्न तस्य कदाचिदपि व्याधत्वत्यागस्तत्राऽऽह। कुतश्चिदिति। आगमादुपदेशादिति यावत्। राजसूनुमुपगतस्य तद्बोधकस्याविप्रलम्भकत्वेनाऽऽप्तत्वमाह। अप्रतारक इति। तस्य राजत्वबोधनशक्तिं दर्शयति। तज्जातीति। तस्य जाती राजत्वं कर्म शिष्टपरिपालनादि तयोरनेन संबन्धरूपं जानन्निति यावत्। यद्वा राजसूनोर्व्याधिजात्या तदनुगुणकर्मणा च संगतिं विद्वानित्यर्थः। राजपुत्रं प्रति राजत्वबोधनं पान्थस्य कथं कार्यमासीत्तत्राऽऽह। **तत्पितुरिति॥**५१२॥

प्रवृत्त्या कर्मणा जात्या चक्रवर्त्युचितैस्तथा॥
लक्षणै राजपुत्रत्वं यथा कश्चित्प्रबोधयेत्॥५१३॥

शबरमन्दिरस्थराजसूनुज्ञाने न केवलमागमो हेतुः किंतु हेत्वन्तराण्यपि सन्तीत्याह। प्रवृत्त्येति। दृश्यमानव्यापारानुमितसुकृतराजत्वाभ्यां सार्वभौमप्रापकैश्च शास्त्रोक्तलक्षणैरस्य राजपुत्रत्वं ज्ञात्वेति संबन्धः। यथा ज्ञातं तथा नासि त्वं व्याधो मुख्यराज्ञः सूनुः सन्कथंचिव्द्याधगृहं प्रविष्ट इति बोधयतीत्याह। यथेति॥५१३॥

लब्धमात्रस्मृतिः सोऽथ राजाऽस्मीत्यवबोधतः॥
बाधित्वा त्वमसंबोधं हित्वा व्याधत्वमात्मनः॥५१४॥

राज्याभि⁶⁵⁰षेकमाप्नोति प्राप्य सिंहासनं पितुः।
अवाप्तराजसूनुत्वात्तत्प्राप्तौ नापि चेष्टते॥५१५॥

उपदेशफलमाह। लब्धेति। उपदेशे लब्धमात्रे तत्प्रभावात्प्राप्तराजस्मृतिरिति यावत्। तत्फलमाह। अथेत्यादिना। आप्तोपदेशस्यान्वयव्यतिरेकसिद्धे सम्यग्बोधे हेतुत्वद्योतनार्थोऽथशब्दः। ननु सुचिरं शबरसदने निवसतो राजसुतस्य पुना राजपुत्रत्वाप्तौ ज्ञानात्प्रतिबन्धध्वंसादृते व्यापारान्तरमपेक्षितं नेत्याह। अवाप्तेति॥५१४॥५१५॥

मोहाध्यस्तात्मव्याधत्वान्मोहध्वंसातिरेकतः॥
राजपुत्रत्वसंप्राप्तौ नान्यत्किंचिदपेक्षते॥५१६॥

स्वतश्चेदाप्तं राजपुत्रत्वं कुतस्तर्हि व्याधत्वधीस्तत्राऽऽह। मोहेति। आरोपितव्याधत्वबाधेन राजत्वाप्त्यर्थं तज्ज्ञानमावर्तनीयमित्याशङ्क्याऽऽह। मोहध्वंसेति। तद्ध्वंसश्चज्ञानादेवेति नाऽऽवृत्तिरर्थवतीत्यर्थः॥५१६॥

यथा तथाऽयं ब्रह्मैव ब्रह्मासंबोधमात्रतः॥
बुद्धीन्द्रियशरीरादावात्मत्वं प्रतिपेदिवान्॥५१७॥

दृष्टान्तमनूद्य दार्ष्टान्तिकमाह। यथेति। जीवश्चेद्ब्रह्मैव कथं तस्य बुद्ध्यादावात्मधीस्तत्राऽऽह।ब्रह्मेति॥५१७॥

सोऽयं सांसारिकैरर्थैः प्रत्यक्तत्त्वाप्रबोधतः॥
विशिनष्टि स्वमात्मानं प्रतीचीनमनात्मभिः॥५१८॥

अनात्मन्यात्मत्वधीफलमाह। सोऽयमिति। स्वशब्दस्य स्वीयविषयत्वं निरसितुं विशिनष्टि। आत्मानमिति। आत्मशब्दस्य देहादिविषयत्वं व्यावर्तयति। प्रतीचीनमिति॥५१८॥

संसारभूमावासीनं संसार्यस्मीत्यवस्थितम्॥
मुमुक्षं तत्त्ववित्साक्षात्संसारव्युत्थितैषणम्॥५१९॥

जीवो देहद्वयाभिमानी कर्ता भोक्ताऽहमिति स्थितश्चेत्तर्हि तं प्रति किमाचार्यकृत्यं तदाह। संसारेति। नानाविधासु योनिषु निरन्तरं संसरन्तं बहुजन्मकृतसुकृतवशात्कथमपि गुरुचरणावनुसरन्तं साधनचतुष्टयवन्तं दूरीकृतसर्वकर्माणं पुरुषधौरेयं साक्षात्तत्त्वं बोधयति तत्त्वविद्गुरुरित्यर्थः॥५१९॥

य आत्मेत्यादिभिर्वाक्यैरन्वयव्यतिरेकतः॥
तत्त्वमस्यादिवाक्येन गुरुः संबोधयेन्नरम्॥५२०॥

वाक्यार्थज्ञानाङ्गं बहिरन्तर्विभागेनाऽऽह। य इति। अन्वयव्यतिरेकतः पदार्थशोधनद्वारेति शेषः॥५२०॥

सम्यग्ज्ञानाग्निसंप्लुष्टप्रत्यक्तत्त्वमहातमाः॥
हित्वा मोहोत्थमखिलं ब्रह्मैव ब्रह्म यात्यथ॥५२१॥

औपदेशिकज्ञानफलमाह। सम्यगिति। अन्यस्यान्यत्वायोगमाशङ्क्याऽऽह।ब्रह्मैवेति। तर्हि ब्रह्म यातीत्ययुक्तं स्वात्मनो गन्तव्यत्वायोगात्तत्राऽऽह। हित्वेति। ज्ञानतत्फलयोर्मध्ये कार्यान्तरवारणमथशब्दार्थः॥५२१॥

प्रत्यक्तत्त्वतमोध्वंसव्यतिरेकेण मुक्तये॥
अपेक्षते यतो नान्यत्किंचित्साधनमण्वपि॥५२२॥

तत्र हेतुमाह। प्रत्यगिति॥५२२॥

जन्माद्यसंभवात्तस्माद्ब्रह्मबोधातिरेकतः॥
कार्यान्तरं न संभाव्यं व्यर्थं चापि भवेद्वचः॥५२३॥

विविदिषावाक्यस्य मुक्तिहेतुत्वेन यज्ञादिविधायित्वादस्ति तस्याः साधनान्तरमित्याशङ्क्य चतुर्विधक्रियाफलस्य तत्रायोगाद्वाक्यस्य च धीहेतुविधायित्वान्न ज्ञानं विना मुक्त्युपयोगि हेत्वन्तरमस्तीत्याह। जन्मादीति। यदि विविदिषावाक्यं न धीहेतुविधायकं किंतु मुक्तिसाधनमेव विधत्ते तत्राऽऽह। व्यर्थं चेति। तत्र विधेयक्रियाफलायोगस्योक्तत्वादिति भावः॥५२३॥

अंशांशित्वादि चेत्साक्षाद्ब्रह्मज्ञाने विवक्षितम्॥
समुद्रादेरिव, तदा नावक्ष्यच्छ्रुतिरादरात्॥५२४॥

यदनभ्युदितं वाचा मनुते मनसा न यत्॥
अपूर्वादि तथा वाक्यमपि सैन्धवखिल्यवत्॥५२५॥

तत्त्वमादीनामैक्यपरत्वात्तच्छेषत्वाच्च सृष्ट्यादिवाक्यानां न तद्वशाज्जीवेशयोरंशांशित्वादिकल्पनेत्युक्तम्। इदानीं विपक्षे श्रुत्यन्तरविरोधमाह। अंशेति। समुद्रतरङ्गादेरिवब्रह्मज्ञापके सृष्ट्यादिवाक्ये ब्रह्मणो वस्तुतोंऽशांशित्वादीष्टं चेत्तदा वाङ्मनसातीतत्वं तस्य तात्पर्येण श्रुतिर्न ब्रूयात्सविशेषस्य तद्विषयत्वादित्यर्थः। ब्रह्मात्मनि वस्तुतोंऽशांशित्वादिकल्पने सैन्धवघनवत्प्रज्ञानैकरसमपूर्वमनपरमित्यादिवाक्यमपि विरुध्येतेत्याह। अपूर्वादीति। नावक्ष्यदित्येतदनुकर्षणार्थं तथाशब्दः॥५२४॥५२५॥

नानात्वदृष्टिनिन्दां च मृत्योरिति तथा वचः॥
अंशांशित्वविवक्षायां न प्रायोक्ष्यत्तदेदृशम्॥५२६॥

भेददृष्ट्यपवादविरोधं चैकदेशिनो दर्शयति। नानात्वेति। मृत्योः स मृत्युमाप्नोतीत्यादिवचोरूपां नानात्वधीनिन्दां च त्वत्पक्षे न प्रायोक्ष्यदिति योजना। एकधैवानुद्रष्टव्यमितिवाक्यसमुच्चयार्थस्तथाशब्दः। ब्रह्मणि वस्तुतोंऽशांशित्वादिविवक्षायामुक्तवाक्य-

सदृशमेकमेवाद्वितीयमित्यादि न प्रयोक्तव्यं त्वत्पक्षे तस्य विवक्षितार्थाभावादित्याह। अंशांशित्वेति॥५२६॥

एकैकरूपैकात्म्यार्थधियो दार्ढ्यप्रसिद्धये॥
सृष्ट्यादिश्रुतयस्तस्मान्न तु तत्प्रत्ययाय ताः॥५२७॥

सृष्ट्यादिवाक्यानामनेकवाक्यविरोधान्न स्वार्थे तात्पर्यमिति स्थिते फलितमुपसंहरति। एकेति। भिन्नाभिन्नत्वनुत्त्यर्थमेकरूपपदम्॥५२७॥

न चाऽऽत्मनो निरंशस्य तथाऽसंसारिणः स्वतः।
अंशिसंसारिभावत्वं न्यायेनाप्युपपद्यते॥५२८॥

शास्त्रस्यांशांशित्वादावतात्पर्यात्तद्वशात्तत्कल्पना मा भूदुपादानस्य मृदादेः सावयवत्वदृष्टेर्ब्रह्मणोऽपि जगदुपादानतया तथात्वमित्यादिन्यायास्तु भविष्यन्तीत्याशङ्क्य स्वतः परतो वा तस्यांशादिकल्पनेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। न चेति। विरुद्धार्थबोधिन्यायाभावादुपादानत्वस्य विवर्तवादेऽपि संभवादित्यर्थः॥५२८॥

कल्पितोपाधिहेतुश्चेदंशिसंसारिकल्पना।
काममस्तु न तादृक्षु धीराणां सत्यधीर्भवेत्॥५२९॥

परतश्चेत्तत्कल्पितमकल्पितं वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। कल्पितेति। द्वितीयं निरस्यति। नेत्यादिना। अंशांशिकल्पकेष्वनात्मसु नाकल्पितत्वं विवेकिनां भाति न्यायागमविरोधादित्यर्थः॥५२९॥

विवक्षितं चेदैकात्म्यं सर्वोपनिषदां भवेत्॥
विज्ञानात्मादिसंभेदस्तद्विरुद्धः किमुच्यते॥५३०॥

ताभ्यां जीवेशयोरंशांशित्वादिकल्पना⁶⁵¹ निरस्य वेदान्तानामैक्यपरत्वमुक्त्वा तदुपगमे द्वैतासिद्धिः फलतीत्याह। विवक्षितं चेदिति॥५३०॥

कर्मकाण्डप्रमाणत्वविरोधध्वस्तये किल॥
विज्ञानात्मादिसंभेद इति केचित्प्रचक्षते॥५३१॥

किंशब्दस्य प्रश्नार्थतां मत्वा द्वैतिमतमाह। कर्मेति। नास्योत्थानं परिहृतत्वादिति गत्वा किलेत्युक्तम्॥५३१॥

ऐकात्म्यमात्रे जगति समाप्तपुरुषार्थके॥
चोदनाप्रतिषेधौवः स्यातां निर्विषयौ तदा॥५३२॥

वेदान्तानां परमपुरुषार्थैक्यपरत्वेऽपि तत्प्रामाण्याविरोधात्किं द्वैतेनेत्याशङ्क्याऽऽह। ऐकात्म्येति॥५३२॥

स्वत एव विमुक्तत्वाद्बन्धाभावात्स्वतस्तथा॥
वेदान्तानां तथाऽऽरम्भो निष्फलःसंप्रसज्यते॥५३३॥

केवलाद्वैतपक्षे कर्मकाण्डविरोधमुक्त्वा ज्ञानकाण्डविरोधमाह। स्वत इति। परस्य नित्यमुक्तत्वादन्यस्य स्वतः परतो वा बद्धस्याभावाच्छिष्याभावस्तथा चाधिकार्यभावादुपनिषदनारम्भ इत्यर्थः॥५३३॥

इत्येवमादिचोद्यानि परिहाराश्च वर्णिताः॥
संबन्ध एव बहुशो विचारेषु च कीर्तिताः॥५३४॥

पुनरुक्तिमाशङ्क्य परिहरति। इत्येवमादीति। इतिशब्देनोक्तचोद्यपरामर्शः। एवंशब्देन वक्ष्यमाणमिथोविरोधादिसंग्रहः। आदिशब्देनोपनिषदां नियोगादिपरतया गतार्थतोक्तिः। एतानि चोद्यानि तत्परिहाराश्च संबन्धग्रन्थेष्वेवोक्ताः। अव्याकृतादिविचारेषु चासकृद्यद्यपि वर्णितास्तथाऽपि प्रकारान्तरेण परिहर्तुं चोद्योत्थापनमित्यर्थः॥५३४॥

परस्परविरोधाच्च प्रकाशतमसोरिव॥
कर्मकाण्डोपनिषदोर्निष्प्रामा⁶⁵²ण्यं द्वयोरपि॥५३५॥

किंच किं त्वया द्वयोरपि काण्डयोर्मानत्वमिष्टं किंवाऽन्यतरस्य नाऽऽद्यस्तमःप्रकाशवन्मिथो विरोधान्नेतरोऽन्यतरप्रामाण्यमुपेत्येतराप्रामाण्यं वदतोऽध्ययनविधिविरोधादित्याह। परस्परेति॥५३५॥

सति यस्य प्रमाणत्वे प्रामाण्यं स्याद्द्वयोरपि॥
तस्यैव कर्मकाण्डस्य प्रामाण्यमवसीयताम्॥५३६॥

द्वयोरन्यतरस्य वा प्रामाण्यासंभवे कथं त्वत्पक्षेऽपि⁶⁵³ प्रामाण्यव्यवस्थेत्याशङ्क्याऽऽह। सतीति। कर्मकाण्डप्रामाण्ये शिप्यशासित्रादिभेदाबाधात्तदपेक्षस्य काण्डान्तरस्यापि मानता द्वयोरपि द्वैतविषयत्वादविरुद्धा सेत्यर्थः॥५३६॥

कर्मकाण्डप्रमाणत्वे प्रामाण्यं चेद्द्वयोरपि॥
सर्वग्रासि तदैकात्म्यमागादिह पुनर्बलात्॥५३७॥

तर्हि कर्मकाण्डवज्ज्ञानकाण्डस्यापि स्वार्थे मानत्वं वाच्यं न च तदर्थो द्वैतं काण्डभेदाभावप्रसङ्गादुपक्रमोपसंहारादिविरोधाच्चातो ज्ञानकाण्डमानत्वबलात्काण्डान्तरविषयद्वैतबाधकमद्वैतमेव पुनरागतमिति शङ्कते। कर्मेति॥५३७॥

यद्येवमप्रमाणत्वमस्तूपनिषदां तदा॥
मानान्तरविरोधाच्च नैतासां मानतेष्यते॥५३८॥

एवं तर्हीत्यादिभाष्येण परिहरति। यद्येवमिति। न चैवमध्ययनविधिविरोधो जपार्थं तदध्ययनसिद्धेरिति मत्वा तासाममानत्वे हेत्वन्तरमाह। मानान्तरेति। कर्मकाण्डविरोधसमुच्चयार्थश्चकारः॥५३८॥

अपि स्वार्थविघातं च करोत्युपनिषद्यतः॥
अप्रामाण्यमतस्तस्याः, कर्मकाण्डस्य मानता॥५३९॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। अपीति। शिप्यशासित्रादिभेदमपेक्ष्य साऽद्वैतं बोधयत्यतस्तद्भावाभावाभ्यामद्वैतविहतेस्तदप्रामाण्यमिति भावः॥५३९॥

नोक्तोत्तरत्वात्साध्वेतद्भवता परिचोद्यते॥
व्यर्थतान्यार्थते नेह यथा तत्प्राक्प्रपञ्चितम्॥५४०॥

सिद्धान्तोपूर्वपक्षस्यासाधुतां प्रतिजानीते। नोक्तेति। ज्ञानकाण्डं नाफलं नान्यशेष इत्युक्तमेव स्मारयति। व्यर्थतेति॥५४०॥

ब्रह्मास्मीति धियो जन्मसमकाला विमुक्तता॥
यतोऽनुभूयते साक्षान्नानर्थक्यं भवेत्ततः॥५४१॥

तस्य फलवत्त्वमुक्तं व्यनक्ति। ब्रह्मेति॥५४१॥

वस्तुमात्रावसायित्वं संबन्धे प्राक्प्रपञ्चितम्॥
यतोऽतो नोपनिषदामन्यार्थत्वं कथंचन॥५४२॥

अनन्यशेषत्वं संबन्धग्रन्थादिषूक्तं व्यनक्ति। वस्त्विति॥५४२॥

स्वप्रमेयप्रमोत्पत्त्यनु⁶⁵⁴त्पत्त्येकहेतुके॥
प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे नान्यथा ते प्रसिध्यतः॥५४३॥

उक्तं स्मारयित्वोपनिषत्प्रामाण्यार्थं प्रमाणाप्रमाणलक्षणं करोति। स्वप्रमेयेति। स्वार्थे प्रमोत्पादक⁶⁵⁵त्वं विना न प्रमाणत्वं घटादेरपि तत्प्रसङ्गान्नापि तदनुत्पादकत्वादृतेऽप्रमाणत्वं चक्षुरादेरपि रूपादौ तत्प्रसङ्गादित्युक्तं व्यतिरेकद्वारा साधयति। नान्यथेति॥५४३॥

किंचातो यदि नामैवं प्रकृतार्थोपयोगि यत्॥
शृण्वेकाग्रमनाः सर्वे यदेवं सति वस्तु तत्॥५४४॥

यद्येवं तल्लक्षणमस्तु नाम तथाऽपि यत्प्रस्तुतोपनिषन्मानत्वोपयुक्तं तवैतावता कि सिद्धमिति पृच्छति। किंचेति। उक्ते तल्लक्षणे सति यन्मानत्वोपयोगि तच्छ्रुतौ समाहितेन भाव्यमित्याह। शृण्विति॥५४४॥

स्वप्रमेये प्रमां साक्षात्करोत्युपनिषद्यदि॥
अप्रामाण्यं कथं तस्याः कुतोऽतो मानताऽन्यथा॥५४५॥

श्रोतव्यं किमित्याशङ्क्य स्वार्थे प्रमामुपनिषत्करोति न वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। स्वप्रमेय इति॥५४५॥

न चेत्करोत्युपनिषत्प्रमामित्यभिधीयते॥
प्रत्यक्षेण विरुद्धार्थं त्वदीयं वचनं भवेत्॥५४६॥

द्वितीयमनूद्य निरस्यति। न चेदिति॥५४६॥

नाग्निर्दहति काष्ठानि न तापयति भास्करः॥
इति यद्वत्तथोक्तिस्ते प्रत्यक्षेण विरुध्यते॥५४७॥

सा न स्वार्थे प्रमां करोतीति परोक्तिरध्यक्षविरुद्धेत्येतद्दृष्टान्तेन स्पष्टयति। नाग्निरिति॥५४७॥

अग्निदाहादिवत्साक्षाद्वेदान्तज्ञानजं फलम्॥
संसारानर्थहानाख्यं प्रत्यक्षमनुभूयते॥५४८॥

उपनिषदामनुत्पत्तिरूपाप्रामाण्याभावेऽपि फलाभावात्तत्तदवस्थमित्याशङ्क्याऽऽह। अग्नीति। यथाऽग्निदाहात्प्रत्यक्षं स्फोटाख्यं फलं यथा चोदकपानादजीर्णे तद्ध्वस्तिरध्यक्षा यथा मन्त्रौषधादिप्रयुक्त्या विषादिनिरासस्तथा वाक्योत्थधीफलं बन्धध्वंसलक्षणं प्रत्यक्षमित्यर्थः॥५४८॥

विघ्नन्ति स्वार्थमित्युक्तं यच्च तच्चापि⁶⁵⁶ पेलवम्॥
यथा तदुच्यमानं त्वं यथावच्छ्रोतुमर्हसि॥५४९॥

हेत्वभावादप्रामाण्यमुपनिषदां निरस्य स्वार्थविघातकत्वेन तासां तदुक्तमनूद्य तदसम्यक्त्वं प्रतिज्ञाय तदुपपादयितुमुपक्रमते। विघ्नन्तीति॥५४९॥

स्वप्रमेयावबोधो हि मानानां स्वार्थ उच्यते॥
तं चेत्कुर्वन्ति वेदान्ताः कुतस्तेषाममानता॥५५०॥

वेदान्तानां स्वार्थाविघातकत्वं वक्तुं सामान्यतो मानानां स्वार्थमाह। स्वप्रमेयेति। तत्र लौकिकपरीक्षकसंप्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः। उक्तस्वार्थकारिणो वेदान्ता न तद्विघातकास्तन्नामानता तेषामित्याह। तं चेदिति॥५५०॥

न च वेदान्तवाक्योत्थज्ञानस्येहास्ति बाधकम्॥
बाधकानामपि सतां प्रत्यग्याथात्म्यरूपतः॥५५१॥

बाधितबोधजनकत्वात्तेषाममानतेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। इहेति लोकशास्त्रयोरुक्तिः। बाधकाभावे तस्याऽऽत्मातिरेकादद्वैतहानिर्न हि जन्यो बोधस्तदव्यतिरिक्तोऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। बाधकानामिति। प्रत्यक्षादीनि बाधकत्वेनेष्टानि तेषां प्रत्यग्रूपत्वान्न स्वज्ञानबाधकता वाक्योत्थवृत्त्यवच्छिन्नस्य बोधस्य स्वरूपत्वान्न च बाध्याऽपि वृत्तिरध्यक्षा-

दिना बाध्यते तस्यैव बोधेद्धबुद्धिबाध्यत्वाद्वृत्तेरपि तेनैव बाधात्स्वपरविरोध्यनेकभावोपलम्भादिति भावः॥५५१॥

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासस्तथैव च॥
कुर्वन्त्येव प्रमां यत्र तदसंभावना कुतः॥५५२॥

सर्वस्य सत्तास्फूर्ती प्रयच्छन्नात्मैव नास्तीत्याशङ्क्य तार्तीयं परिहारं स्मारयति। प्रमाणमिति॥५५२॥

किमेकविषयत्वेन किंवा विषयभेदतः॥
विरोधः स्यात्प्रमाणानामित्येतदभिधीयताम्॥५५३॥

बाधकत्वेनेष्टाध्यक्षादीनां प्रतीचो भेदाभावान्न तन्मानबाधकतेत्युक्त्वा विरोधस्य दुर्वचत्वाच्च⁶⁵⁷ न मानेषु बाध्यबाधकतेति वक्तुं विकल्पयति। किमिति॥५५३॥

मानान्तरेण संवादो यदि चेदनुवादिता॥
विरोधो न तु मानानां सदैकार्यसमागमे॥५५४॥

तत्राऽऽद्यमनूद्य दूषयति। मानान्तरेणेति। यदि मानस्य मानान्तरेण संवादस्तुल्यविषयत्वं तदाऽनुवादतैव न विरोधश्चेच्छब्दस्यावधारणार्थत्वादेकार्थोपनिपाते मानानां विरोधायोगादन्यथा नैकार्थत्वं रूप्यतदभावादिधीष्वदृष्टत्वादित्यर्थः॥५५४॥

भिन्नप्रमेयतायां च श्रोत्रादीनां यथा तथा॥
परस्परानपेक्षत्वान्नितरामविरुद्धता॥५५५॥

कल्पान्तरं निराह। भिन्नेति। अर्थभेदे विरोधवार्ताऽपि नेत्याह। नितरामिति॥५५५॥

न चैकमेव सद्वाक्यं करोति न करोति च॥
प्रमां तत्प्रतिषेधं च कुर्वत्क्वचिदिहेष्यते॥५५६॥

तत्त्वमादेरध्यक्षाद्यविरोधेऽपि स्वयमेव तद्गुरुशिष्याद्यपेक्षं⁶⁵⁸ स्वार्थं विरुद्धं वदतीत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। व्यवहारभूमौहि लौकिकं वैदिकं वा वाक्यं प्रमां करोति न करोतीत्येवं प्रमां तन्निषेधं च कुर्वदेकमेव क्वचिन्न दृश्यते तन्न वाक्यस्य स्वार्थघातितेत्यर्थः॥५५६॥

अग्निः शीतस्तथोष्णश्चेत्येवमाद्युक्तितो ननु॥
विरुद्धार्थावभासोऽयं⁶⁵⁹ जायमानः समीक्ष्यते॥५५७॥

अनुभवमनुसृत्य शङ्कते। अग्निरिति॥५५७॥

नैकस्मान्नापि च द्वाभ्यां विरुद्धार्थोऽवसीयते॥
अनूद्योक्त्येकदेशेन शीतोऽग्निरिति बोध्यते॥५५८॥

किमग्निरुष्णः शीतश्चेत्येकं वाक्यं वाक्यद्वयं वेति विकल्प्य दूषयति। नेत्यादिना। एकवाक्यत्वे विरुद्धार्थदृष्ट्यभावं साधयति। अनूद्येति। अग्निरुष्णः शीतश्चेत्येकोक्तिस्तदेकदेशोऽग्निरुष्ण इति तेनाध्यक्षसिद्धोष्णाम्न्यनुवादेन शीतोऽग्निरित्येकदेशान्तरेणापूर्वः शीतोऽग्निर्बोध्यते न चानुवादकबोधकभागयोर्विरोधोऽतुल्यबलवत्त्वादित्यर्थः॥५५८॥

संभवत्येव शीतोऽग्निः प्रमाणान्तरगोचरः॥
मानान्तरविरोधोऽपि तथाच सति नेष्यते॥५५९॥

शीताग्नेरसंभावितत्वात्कथमनुद्य विधिस्तत्राऽऽह।संभवतीति। प्रमाणान्तरं शैशिराग्निगोचरमध्यक्षम्। शीतेऽग्नौ संभाविते तद्बोधिवाक्यस्य नाध्यक्षविरोधोऽस्तीत्याह। मानान्तरेति। वाक्यस्य विद्यमानार्थतावदित्यपेरर्थः॥५५९॥

शीतवद्वा भवेच्छीतः शैत्यस्यानपहारतः॥
एवमप्यविरोधः स्यादस्य मानान्तरैरपि॥५६०॥

उष्णाग्निवदग्न्यन्तरमपि प्रत्यक्षं चेद्वाक्यांशयोरनुवादित्वेन तुल्यत्वात्कुतः शीतोऽग्निर्वाक्यीयः स्यादत आह। शीतवदिति। कालविशेषमाश्रित्य हेतुमाह। शैत्यस्येति। उपमायामपि शीतोऽग्निरित्यस्योष्णोऽग्निरित्येकदेशेनाध्यक्षादिभिश्चाविरोधः सिध्यतीत्याह। एवमिति॥५६०॥

शैशिरोऽग्निर्भवेच्छीतस्तथोष्णः पार्थिवो भवेत्॥
भिन्नार्थत्वाव⁶⁶⁰बोधित्वाद्वाक्ययोर्न विरुद्धता॥५६१॥

शीतोऽग्निः संभवत्येवेत्युक्तं तमेव संभवमुदाहरति। शैशिर इति। विद्युन्मेघादिप्रभवोऽपि दिव्योऽबिन्धनः शैशिरो विवक्षितः। उष्णाग्निस्वरूपं प्रसङ्गादाह। तथेति। एकवाक्यत्वे विरोधाभावमापाद्य भिन्नवाक्यत्वेऽपि तदभावमापादयति। भिन्नेति॥५६१॥

ऐकार्थ्ये न विरोधोऽस्ति व्द्यर्थत्वेऽपि न माश्रयात्।
मानान्तराश्च नैवास्ति मान्तराविषयत्वतः॥५६२॥

वाक्यैक्ये तन्नानात्वे चाविरुद्धतेत्युक्त्वा दृष्टान्तस्थमर्थं दार्ष्टान्तिकेऽर्पयति। ऐकार्थ्य इति। अस्यार्थः। तत्त्वमसिवाक्यस्यैक्यमनैक्यं वाऽऽद्येऽप्यैकार्थ्यमनैकार्थ्यं वा नोभयथाऽपि विरोधो मानमाश्रित्यैकस्यानेकस्य वाऽर्थस्य दृष्टेर्मानसिद्धस्य चाविरुद्धत्वादिति। वाक्यानेकत्वपक्षं दूषयति। मानान्तरादिति। न वाक्याद्वाक्यान्तरस्य विरोधोऽन्यविषयत्वादन्यथा संवादेनाविरोधादित्यर्थः॥५६२॥

अभ्युपेत्यैतदुदितं न तु वाक्यविदां नयः॥
यदनेकार्थबोधित्वमेकस्य वचसः सतः॥५६३॥

वाक्यैक्ये द्व्यर्थत्वेऽपीत्येतदुपेत्य वाङ्मात्रमित्याह। अभ्युपेत्येति। तत्र हेतुः। न त्विति॥५६३॥

अर्थैकत्वादिति तथा वाक्यलक्षणमुच्यते॥
अनेकार्थावबोधित्वे न स्याल्लक्षणवद्वचः॥५६४॥

कस्तर्हि तेषां नयस्तमाह। अर्थैकत्वादिति। यथैकस्य वाक्यस्यानेकार्थत्वाभावस्तथाऽर्थैकत्वादेकं वाक्यमित्येकवाक्यलक्षणं तज्ज्ञैरुच्यतेऽर्थैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्क्षं चेद्विभागे स्यादित्युक्तेरित्यर्थः। एकस्यैव लौकिकस्य वैदिकस्य वा वाक्यस्य व्द्यर्थबोधित्वेन तदुक्तलक्षणाक्रान्तमिति न तदेकं वाक्यं स्यादित्याह। अनेकेति॥५६४॥

एकमेव यदा वाक्यं कृत्स्नो वेदोऽभ्युपेयते॥
वाक्यान्तरासंभवतस्तदा केन विरुद्धता॥५६५॥

तत्त्वमादिवाक्यस्यैकार्थ्येनैकवाक्यत्वेऽपि वाक्यान्तरेण विरोधः स्यादित्याशङ्क्यैकमेव वाक्यं सर्वो वेदो वाक्यद्वयं वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। एकमिति॥५६५॥

वाक्यद्वयं चेदथवा सिद्धसाध्यार्थभेदतः॥
तदाऽपि न विरोधोऽत्र विभिन्नार्थावबोधिनोः॥५६६॥

द्वितीयमनूद्याविरोधमाह। वाक्येति। अत्रेति काण्डद्वयोक्तिः॥५६६॥

नापि स्वार्थं परार्थं वा विहन्त्युपनिषत्क्वचित्॥
कथं चेदुच्यमानं तच्छृण्वेकाग्रमना यथा॥५६७॥

अबाधितस्वार्थबोधिनां वेदान्तानां न तद्विघातित्वं नापि मानान्तरविरुद्धतेत्युक्तमिदानीं तदेव विधान्तरेण साधयितुमारभते। नापीति। वाक्यभेदं पुरुषभेदं वा विवक्षित्वा क्वचिदित्युक्तम्। अद्वैतं बोधयन्ती कथमुपनिषन्न स्वार्थपरार्थौविहन्तीति पृच्छति। कथमिति। तत्र समाधिं वक्तुं भूमिकामाह। उच्यमानमिति॥५६७॥

सर्वमात्मेति चेत्कुर्यात्प्रमेयविषयां प्रमाम्॥
विहन्त्युपनिषत्स्वार्थमिति निर्लज्जगीरियम्॥५६८॥

तस्याः स्वार्थघातकत्वं नाम स्वविषयघातकत्वं वा स्वफलघातकत्वं वा नाऽऽद्य इत्याह। सर्वमिति॥५६८॥

निःशेषपुरुषार्थाप्तिः सर्वानर्थात्ययः सदा॥
वेदान्तज्ञानतश्चेत्स्यात्स्वार्थोऽतोऽन्यः क इष्यते॥५६९॥

न द्वितीय इत्याह। निःशेषेति। एतत्फलाघातित्वेऽपि स्वफलान्तरघातित्वमाशङ्क्य तदभावान्नेत्याह। स्वार्थ इति॥५६९॥

निषेधति विधत्ते वा न चाप्युपनिषत्क्रियाम्॥
प्रत्यक्तत्त्वैकसंबोधे तद्वाक्योपक्षयत्वतः॥५७०॥

तथाऽपि कर्मकाण्डप्रामाण्यघातित्वात्तस्याः परार्थघातितेत्याशङ्क्याऽऽह। निषेधतीति॥५७०॥

न चापि कर्मकाण्डोक्तिः स्वार्थे न कुरुते प्रमाम्॥
स्वार्थे च सा मां कुर्वत्यमानं कथमुच्यते॥५७१॥

तस्या निर्द्वयप्रत्यगात्मोक्त्युपक्षये तद्विरोधान्न कर्मवाक्यं स्वार्थे प्रमां कुर्यादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। स्वार्थप्रमापकत्वेऽपि तस्या विरोधादप्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वार्थे चेति॥५७१॥

प्रात्यक्ष्याच्च प्रमोत्पत्तेर्ज्योतिष्टोमादिवाक्यतः॥
प्रमैवोत्पद्यते नेति वक्तुमेतन्न शक्यते॥५७२॥

कर्मवाक्येभ्यः स्वार्थे प्रमैव नोत्पद्यते मानाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रात्यक्ष्यादिति। नकारोऽङ्गीकारस्य⁶⁶¹ समुच्चयार्थः॥५७२॥

विषयापहृतेर्नो चेद्वेदान्तोक्त्या प्रमोत्थितिः॥
न प्रत्यक्षबलीयस्त्वादनुमानप्रबोधतः॥५७३॥

ब्रह्मवाक्येन तदैक्यं बोधयता कर्मवाक्यार्थस्यापहृतत्वान्न⁶⁶² तद्वाक्यात्प्रमोत्पत्तिरितिशङ्कते। विषयेति। विमतं न प्रमोत्पादकं प्रमाणापहृतविषयत्वादनुष्णाग्निवाक्यवदियनुमानाधीनधियोऽध्यक्षस्य प्राबल्यात्तद्विरोधेऽनुमानाप्रवृत्तिरिति परिहरति। नेत्यादिना॥५७३॥

यथासिद्धान्युपादाय कामद्वेषवशानुगः॥
इष्टमेव सदा मे स्यान्मा भूच्चानिष्टमण्वपि॥५७४॥

साधनानीष्टलाभार्थमनिष्टार्थापनुत्तये॥
आचक्षाणा श्रुतिः पुंसो नान्यार्थं वक्ति कंचन॥५७५॥

स्वार्थप्रमापकत्वेन कर्मकाण्डप्रामाण्ये तदर्थस्य प्रामाणिकत्वेन वस्तुत्वादुपनिषदो साद्वयमानतेत्याशङ्क्य पूर्वोक्तहेत्वसिद्धिं मत्वाऽऽह। यथेति। दृष्टानि वस्तूनि तथैवादाऽऽय तेषु शोभनाशोभनाध्यासद्वारा रागद्वेषौ कृत्वा तदधीनः सन्निष्टं मे स्यान्नानिष्टमित्यर्थयमानस्तत्साधनान्येवान्वेषते तस्य तदुक्त्यैव कर्मश्रुतिरवस्यति न तु साधनादेर्वास्तवत्वादौ व्याप्रियत इत्यर्थः॥५७४॥५७५॥

यथा काम्याग्निहोत्रादौ साध्यसाधनसंगतिम्॥
विदधन्नानृतत्वादि कामानां वक्ति कुत्रचित्॥५७६॥

उक्तमर्थं दृष्टान्तेन समर्थयते। यथेति। काम्येषु कर्मसु प्रवृत्तं शास्त्रमज्ञातं संबन्धं

ज्ञापयत्कामानां तत्फलतदुपायानां मध्ये क्वचिदपि सत्यत्वादि न ब्रूते तथा नित्याग्निहोत्रादावपि शास्त्रं तद्विशेषं बोधयन्न तत्सत्यत्वादि वक्तीत्यर्थः॥५७६॥

न चापि न प्रवर्तन्ते पुरुषाः काम्यकर्मसु॥
यतोऽतत्त्वविदां कामो न कदाचिन्निवर्तते॥५७७॥

साधनादिसत्यत्वाद्यनुक्तौ कथमधिकारिणां कर्मसु प्रवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। अपिशब्दान्नित्यकर्मसु चेति यावत्। अज्ञानां प्रवर्तककामसद्भावादित्यर्थः॥५७७॥

अकामतः क्रिया काचिदृश्यते नेह कुत्रचित्⁶⁶³॥
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम्॥५७८॥

काम्येषु फलेच्छया प्रवृत्तावपि नित्येषु तदभावादप्रवृत्तिमाशङ्क्य तत्रापि कामनिमित्ता प्रवृत्तिरित्यत्र मानमाह। अकामत इति॥५७८॥

स यथाकाम इत्यादिरेषोऽर्थश्चसविस्तरः॥
वक्ष्यतेऽकामयमान⁶⁶⁴श्च तथाऽकुर्वन्विमुच्यते॥५७९॥

तत्रैव श्रुतिं प्रमाणयति। स यथेति। कामवशात्प्रवृत्तिर्बन्धश्चेत्येतत्प्रसङ्गेन कामाभावान्निवृत्तिर्मुक्तिश्चेत्यथाकामयमान इत्यादिशास्त्रमाश्रित्याऽऽह। अकामयमानश्चेति। अकुर्वन्निति च्छेदः॥५७९॥

सर्वाधिकारप्रध्वंसान्न कृत्स्नात्मावबोधिनः॥
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा गुणभावः सदेष्यते॥५८०॥

ज्ञानिनोऽकामस्यापि प्रवृत्तिदृष्टेः कथमकामस्याकुर्वतो मुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। सर्वेति। अधिकारो विधिपुरुषसंबन्धादिः। गुणभावः कर्तृत्वम्॥५८०॥

अतो निर्विषयत्वादि ब्रह्मैकत्वाद्यदीरितम्॥
तत्सर्वंपरिहृतं ज्ञेयं यथोक्तेनैव वर्त्मना॥५८१॥

कर्मकाण्डस्य सत्यत्वादावुदासीनतया संबन्धबोधित्वे सिद्धे प्रकृतमनुमानदूषणमुपसंहरति। अत इति। तस्य स्वार्थत्वे काण्डान्तरस्य नैरर्थक्येनामानत्वमेकत्वे निर्विषयत्ववदुपदेशतद्ग्रहफलाभावश्चाऽऽदिशब्दार्थः। अतः शब्दार्थमाह। यथेति। अज्ञस्याविरक्तस्य कर्मणि प्रवृत्तेः संबन्धे च तद्वाक्यात्प्रमितेर्युक्तं तत्काण्डप्रामाण्यं तस्य च तत्सत्यत्वादौ ताटस्थ्यादविरुद्धोपनिषदोऽपि मानतेत्यर्थः॥५८१॥

न निवर्तयितुं शक्तं रागाद्याकृष्टचेतसः॥
शास्त्रं विरक्तचित्तान्वान प्रवर्तयितुं क्षमम्॥५८२॥

कर्मशास्त्रं संबन्धं बोधयत्प्रवृत्त्यादिपरमतो रागादिवशात्तदयोगाच्छास्त्रीयप्रवृत्त्यादिविषयस्य सत्यत्वापत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। अकारकत्वादित्यर्थः॥५८२॥

इष्टानिष्टफलानीति साधनानि प्रकाशयेत्॥
न निवृत्तिंप्रवृत्तिं वा पुंसः शास्त्रं करोति तत्॥५८३॥

किं तर्हि शास्त्रं करोति तदाह। इष्टेति। व्यावर्त्यमाह। नेति॥५८३॥

अपि शास्त्रं समुल्लङ्घ्य रागादिबलवत्तया॥
प्रवर्तमानाः पुरुषा दृश्यन्तेऽद्यापि कामिनः॥५८४॥

शास्त्रान्न प्रवृत्तिरित्यत्र युक्त्यन्तरमाह। अपीति॥५८४॥

साध्यसाधनसंबन्धानिष्टानिष्टफलोदयान्॥
शास्त्रंत्वादित्यवत्साक्षात्प्रकाशयति तान्सदा॥५८५॥

कर्मशास्त्रकृत्यं निगमयति। साध्येति॥५८५॥

तेषु शास्त्रैकदीपेषु साध्यसाधनवर्त्मसु॥⁶⁶⁵
यथारुचि प्रवर्तन्ते पुरुषा न तु शास्त्रतः॥५८६॥

कामस्य प्रवर्तकत्वं न शास्त्रस्येत्युपसंहरति। तेष्विति॥५८६॥

विधिशास्त्रस्य नैवातो वेदान्ता बाधकाः सदा॥
न च निर्विषयं तत्स्यान्मेयभेदात्त्वगादिवत्॥५८७॥

तस्य प्रवर्तकत्वे किं जातं तदाह। विधीति। काण्डद्वयं तच्छब्दार्थः। कल्पितकर्मादिविषयत्वात्कर्मवाक्यस्याकल्पिताद्वयार्थत्वाच्च ब्रह्मवाक्यस्य न विरोधस्तयोरित्यर्थः॥५८७॥

केचित्तु पण्डितंमन्या विरोधीनि परस्परम्॥
संभावयन्ति मानानि सर्वाण्यैकात्म्यवस्तुनि॥५८८॥

स्वपक्षे सर्वविरोधनिरासद्वारा वेदान्तानां स्वार्थे प्रामाण्यमुक्त्वा तार्किकपक्षमाह। केचित्त्विति। ऐक्यवस्तुनि शास्त्रगम्ये गृहीते सतीति यावत्॥५८८॥

श्रोत्रादिभिर्यतो भिन्ना मिथः शब्दादयस्त्वमी॥
मीयन्ते सर्वमात्मेति प्रत्यक्षेण विरुध्यते॥५८९॥

तत्राध्यक्षविरोधं ब्रह्मशास्त्रस्य ब्रूते। श्रोत्रादिभिरिति॥५८९॥

शब्दाद्यर्थोपलब्धारः कर्तारश्च पृथक्पृथक्॥
यस्मादिहानुमीयन्ते तस्माल्लिङ्गविरोधिता॥५९०॥

तस्यानुमानविरोधमाह। शब्दादीति। इह देहेषु पृथक्पृथगनुमीयन्त इति संबन्धः। स्वदेहसमवेतचेष्टातुल्यचेष्टा देहान्तरेषु दृष्टा सा यत्नवत्पूर्वा विशिष्टचेष्टात्वात्संमतवदित्यनुमानविरुद्धमैक्यशास्त्रमिति भावः॥५९०॥

तथाऽऽगमविरोधं⁶⁶⁶ च ग्रामकामादिभेदतः॥
उद्भासय⁶⁶⁷न्ति संहृष्टा ब्रह्मैकत्वप्रदूषकाः॥५९१॥

तत्रैवाऽऽगमविरोधमाह। तथेति। तेषां हर्षे हेतुमाह। ब्रह्मेति॥५९१॥

ब्रह्मैकत्ववि

रोधो वः²¹⁹कथं भिन्नार्थबुद्धिभिः॥
इति ब्रह्मविदोपेत्य प्रष्टव्या भेदवादिनः॥५९२॥

मानत्रयविरोधान्न ब्रह्मैक्यमिति प्राप्ते पृच्छति। ब्रह्मैकत्वेति॥९९२॥

किं भोः शब्दादिभेदेन स्वस्यैकत्वं विरुध्यते॥
न चेद्विरुध्यतेऽथोच्चैर्विरोधः किमितीर्यते॥५९३॥

किं तदैक्यमध्यक्षादिविरुद्धं किंवा तदद्वयत्वमिति विकल्प्याऽऽद्यं दृष्टान्तेन निराचष्टे। किमिति। अथ न विरुध्यते चेदिति संबन्धः। यथा सर्वभूतस्थमेकमाकाशमित्युक्तेर्न शब्दादिभेदग्राहिप्रत्यक्षादिविरोधो भिन्नविषयत्वात्तथा सर्वभूतस्थमेकं ब्रह्मेत्युक्तेरपि न तत्प्रत्यक्षेण विरोध इत्यर्थः॥५९३॥

सत्परिच्छेदकैर्नापि प्रत्यक्षाद्यैर्ग्रहो भवेत्॥
व्यावृत्तेरन्यतोभावमात्रायाः केनचित्क्वचित्॥५९४॥

ब्रह्माद्वयत्वं तद्विरुद्धमिति पक्षं प्रत्याह। सदिति। सन्मात्रग्राहित्वादध्यक्षादीनां न तैरन्योन्याभावमात्ररूपव्यावृत्तेः कुतश्चित्क्वचित्केनचिद्ग्रहः स्यादितरेतराश्रयादिदोषादतो न तैस्तद्विरुद्धमित्यर्थः॥५९४॥

द्वैतग्राहि यथा मानं न किंचिदपि विद्यते॥
तथोदर्के प्रवक्ष्यामि नातो मानविरोधिता॥५९५॥

किञ्चतेषां द्वैतग्राहित्वं संबन्धादौ निरस्तमित्याह। द्वैतेति। उत्तरत्रापि तद्वक्ष्यते⁶⁶⁸ सृष्टिविचारादावित्याह। तथेति। ब्रह्माद्वयस्याविरुद्धत्वं निगमयति। नात इति॥५९५॥

यच्चोक्तमनुमीयन्ते प्रतिदेहं पृथग्विधाः॥
शब्दाद्यर्थोपलब्धारः कर्तारश्चापि कर्मणाम्॥५९६॥

अनुमानविरोधमनुवदति। यच्चेति॥५९६॥

भिन्नाः कैरनुमीयन्त इति पृष्टो वदेद्यदि।
अस्माभिर्लिङ्गकुशलैरित्येतश्च न युक्तिमत्॥५९७॥

या चेष्टा सा यत्नवत्पूर्वेत्येतावता नाऽऽत्मभेदः स्वप्रयत्नपूर्वत्वस्यापि संभवात्स्वदेहचेष्टायाः स्वयत्नपूर्वत्ववत्परदेहचेष्टायास्तद्यत्नपूर्वत्वे चाऽऽदावेव स्वपरमेदः सिध्येत्स च नाध्यक्षात्परस्यानध्यक्षत्वान्ना॒नुमानादन्योन्याश्रयादिति मत्वाऽऽह। भिन्ना इति। दोषान्तराभिधित्सया शङ्कयति। इति पृष्ट इति। तत्र दूषणमाह। एतश्चेति॥५९७॥

अनन्यमानमेयेऽर्थे न भेदः प्रत्यगात्मनि॥
पराङ्मानप्रमेयाश्च नाऽऽत्मानः स्तम्भकुम्भवत्॥५९८॥

अयुक्तिमत्त्वं प्रकटयति। अनन्येति। यस्याऽऽत्मनो भेदः साध्यः स स्वप्रकाशो दृश्यो वाऽऽद्ये तस्यागोचरत्वात्तद्भेदो न मानतः सिध्येद्द्वितीये दृश्यस्य स्तम्भादिवदनात्मत्वाद्धर्म्यसिद्धेस्तद्भेदासिद्धिरित्यर्थः॥५९८॥

अनुमाकुशला यूयं क इत्येतद्विभाष्यताम्॥५९९॥

देहेन्द्रियमनोबुद्धिक्षेत्रज्ञेषु पृथक्पृथक्॥
नानुमाकौशलं तावत्प्रत्येकं तेषु विद्यते॥६००॥

देहादिसाधनास्तस्माद्वयमात्मान एव हि॥
भूरिसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणां नो विभिन्नता॥६०१॥

अस्माभिर्लिङ्गकुशलैरित्यत्रास्मदर्थं पृच्छति। अनुमेति। स स्थूलदेहो वा करणजातं वा देहद्वयान्यो वा नाऽऽद्यौ तयोरचेतनत्वादनुमातृत्वायोगान्नान्त्यस्तस्याविकारित्वादिति भावः। किंशब्दस्य प्रश्नार्थतां मत्वा पूर्ववाद्याह। देहेति। तेष्वेकैकत्रानुमातृत्वं त्वयैव निरस्तं यतस्तेषु प्रत्येकं नानुमाकौशलमतो देहादिबहुसाधनविशिष्टोऽनुमाता क्रियाणामनेककारकसाध्यत्वादेवंविशिष्टात्मककर्तृकानुमानात्प्रतिदेहमात्मभेदधीरित्यर्थः॥५९९॥६००॥६०१॥

भूरिसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणामिति चेद्भवेत्॥
हेतुस्तवाप्यनेकत्वमेकस्यापि प्रसज्यते॥६०२॥

परस्यास्मदर्थोक्तिं निरस्यति। भूरीति॥६०२॥

आत्मादीनां क्रियास्तित्वात्प्रत्येकं कारकत्वतः॥
अग्न्यादीनामिव तत आत्मानेकत्वमापतेत्॥६०३॥

विशिष्टस्याऽऽत्मनोऽनुमाकर्तृत्वे क्रियाणामनेककारकसाध्यत्वादिति चेद्धेतुस्तदा तव देहादेश्चैकैकस्याप्यनेकत्वं स्यादित्युक्तं विवृणोति। आत्मादीनामिति। आत्मनो देहादीनां चानुमाकारकाणां प्रत्येकमवान्तरक्रियाऽस्ति सर्वैरेवाग्न्यादिकारकाणां तथाव्यापाराङ्गीकारात्ततश्चाऽऽत्मनोऽवान्तरक्रिया किमनेककारकसाध्या किंवा नाऽऽद्येऽप्यात्मातिरिक्तानेककारकसाध्या वा तदनतिरिक्ततत्साध्या वा नाऽऽद्योऽनवस्थानाद्द्वितीये त्वात्मनोऽनेकत्वापत्तिस्तथा च पाकहेत्वग्न्यादीनामिवानुमातर्यनेकताप्राप्तेर्नैरात्म्यं स्यादित्यर्थः॥६०३॥

अनुमाऽपि क्रिया साक्षाद्भवतैवाभ्युपेयते॥
शरीरेन्द्रियबुद्ध्यादेः प्रत्येकं स्यादनेकता॥६०४॥

बहुसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणामितिहेतुतः॥
एवंलक्षणहेतुक्तिर्मौर्ख्यलिङ्गं भवेदतः॥६०५॥

अनुमातुरवान्तरक्रियैव नास्ति तद्धेतुष्वेव तदुपगमादनुमायाश्च ज्ञानत्वेनाक्रियात्वादित्याशङ्क्याऽऽह। अनुमाऽपीति। धात्वर्थत्वादित्यर्थः। भाट्टमते वा ज्ञानस्य क्रियात्वाङ्गीकारादित्यर्थः। आत्मन्युक्तन्यायं देहादावतिदिशति। शरीरेति। तस्यावान्तरक्रियाऽस्ति न वा न चेदकारकत्वमस्ति चेत्प्रत्येकमनेकत्वं त्वदुक्तहेतोस्तत्रावान्तरक्रियाया बहुकारकसाध्यत्वात्तस्यास्तदतिरिक्तानेककारकसाध्यत्वेऽनवस्थानादिति भावः। विशिष्टस्याऽऽत्मनोऽनुमातृत्वे क्रियाणामनेककारकसाध्यत्वादिति हेतुं वदन्नुक्तन्यायाद्विद्वदुपहासः स्यादित्याह। एवमिति। ६०४॥६०५॥

गुणक्रियाणां सर्वासां कर्तुमात्रव्यपाश्रयात्॥
अनैकान्तिकता हेतोस्तथा वः संप्रसज्यते॥६०६॥

कारकावान्तरव्यापारस्यानेककारकसाध्यत्वं निरस्य पक्षान्तरं निरस्यति। गुणेति। कारकावा⁶⁶⁹न्तरव्यापाराणामनेककारकसाध्यत्वे तेषां स्वकर्तृमात्रनिष्ठत्वादनेककारकसाध्यत्वसाध्याभावेऽपि क्रियात्वहेतोः सत्त्वाद्व्यभिचारः स्यादित्यर्थः॥६०६॥

अपक्षधर्मता हेतोर्नामरूपाश्रयत्वतः॥
धर्माभावात्प्रतीचश्च तद्भेदे हेतुता कुतः॥६०७॥

अनुमातुरयोगेनानुमानानुत्थानमुक्त्वा तल्लिङ्गमपि दुर्वचमिति⁶⁷⁰ मन्वानः सांख्येष्टजन्मादीनां प्रतिनियमादिलिङ्गं दूषयति। अपक्षेति। न हि पुरुषबहुत्वसाधकं जन्मादि युक्तं नामरूपात्मकदेहनिष्ठत्वेनाऽऽत्मन्यप्रवृत्तेरित्यर्थः। आत्मा द्रव्यत्वातिरिक्तापरजातीयोऽश्रवणविशेषगुणवत्त्वाद्धटवदिति तार्किकानुमानमाशङ्क्याऽऽह। धर्मेति। न हि प्रतीचो गुणवत्ता केवल निर्गुणश्चेति श्रुतेः सुखादीनां च मनोधर्मत्वादेतत्सर्वं मन एवेति श्रुतेस्तस्मादात्मभेदे नोक्तगुणवत्त्वस्य हेतुताऽन्यतरासिद्धिरिति भावः॥६०७॥

ऐकात्म्यवन्तो देहाः स्युर्विवादो येषु वर्तते॥
शरीरत्वाविशेषत्वात्प्रतिवादिशरीरवत्॥६०८॥

भेदानुमाने लिङ्गाभावमुक्त्वा प्रत्यनुमानमाह। ऐकात्म्येति। प्रतिवादिदेहान्यदेहास्तदात्मना तादात्म्यवन्तो जीवद्देहत्वात्संमतवदित्यर्थः॥६०८॥

तथेन्द्रियमनोबुद्धिविषयेष्वपि योजयेत्॥
ऐकात्म्यं सर्वभूतेषु प्रात्यक्ष्याच्चाऽऽत्मनस्तथा॥६०९॥

देहेषूक्तन्यायमिन्द्रियादिष्वतिदिशति। तथेति। विमतानि प्रतिवादिभोगसाधनानीन्द्रियत्वात्प्रतिवादीन्द्रियवदेवं मनोबुद्धिविषयान्पक्षीकृत्यानुमातव्यं तद्देहवदिन्द्रियादि-

प्वप्यैकात्म्यमनुमानेन योजयेदित्यर्थः। भेदानुमानस्यानुमाविरोधवदध्यक्षविरोधमाह। सर्वेति॥६०९॥

आत्मप्रत्यय एकात्मा सर्वदेहेषु सर्वदा॥
नानात्मवदनेकत्वं कश्चिदात्मनि वीक्षते॥६१०॥

किं तत्प्रत्यक्षं तदाह। आत्मेति। सर्वेषु चराचरशरीरेष्वात्मा स्वप्रकाशश्चिदेकरसः सदा विदुषाऽनुभूयते तद्विद्व⁶⁷¹दध्यक्षविरुद्धानुमेत्यर्थः। अविद्वद्दृष्टेरनुमानुगुणत्वात्तयैव बलवत्त्वादध्यक्षं बाध्यमित्याशङ्क्याऽऽह। नेत्यादिना। आत्मनः स्वप्रकाशत्वे दृश्यत्वे च तद्भेदो मानतो न सिध्यतीत्युक्तमिति भावः॥६१०॥

अनुमानादनेकत्वमात्मनो ये प्रचक्षते॥
तेषां प्रत्यक्षमानेन बाधोलिङ्गधियो भवेत्॥६११॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
प्रथमं ब्राह्मणम्॥१॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः —४७०८

अनुमानग्राहकाध्यक्षाभावान्न तेनाध्यक्षं बाध्यं किंतु तेनैवानुमेत्युपसंहरति। अनुमानादिति। एवं प्रत्यगसंसारिब्रह्मणो वेदान्तप्रमाणकस्य सत्यस्य सत्यमित्युपनिषदिति स्थितम्॥६११॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां
प्रथममजातशत्रुब्राह्मणम्॥१॥

____________

अथ द्वितीयं ब्राह्मणम्।

_________

जगज्जनिस्थितिध्वंसा यस्मात्सिध्यन्ति तत्परम्॥
ब्रह्मेति प्राक्प्रतिज्ञाय यथावदुपदर्शितम्॥१॥

वृत्तवर्तिष्यमाणयोः संगतिं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। जगदिति। ब्रह्म ते ब्रवाणीति प्रक्रम्य व्येव त्वेति प्रतिज्ञाय जगतो जन्मादयो यतस्तद्ब्रह्मेति यथावदुक्तमित्यर्थः॥१॥

तस्योपनिषदित्युक्तं तद्व्याख्याऽत्राधुनोच्यते॥
आ मैत्रेय्याः परब्रह्मसत्यस्य प्रतिपत्तये॥२॥

उक्तमर्थान्तरं स्मारयित्वोत्तरब्राह्मणद्वयतात्पर्यमाह। तस्येति। प्रत्यग्ब्रह्म तच्छब्दार्थः। उपनिषद्व्याख्याफलमाह। परेति॥२॥

सृष्टिप्रस्ताव एतस्मिन्माणादेर्जन्म सूत्रितम्॥
यतोऽतः प्राणसंबन्धात्पूर्वंव्याख्या प्रपञ्च्यते॥३॥

तत्र शिशुब्राह्मणप्राथम्ये हेतुमाह। सृष्टीति। सृष्टेर्यस्मिन्वाक्ये प्रस्तावस्तस्मिन्नस्मादित्यादौ प्राणानामादौ सृष्टिं शिष्ट्वा लोकादेरुपरिष्टात्तदुक्तेः प्रथमं प्राणसंबन्धोपनिषव्द्याख्या क्रियत इत्यर्थः॥३॥

ततः परेण लोकादेरपि याथात्म्यमुच्यते॥
अध्यात्ममधिदैवं च देवताकरणाश्रयम्॥४॥

प्राणादि सर्वमेवेदं पञ्चभूतसतत्त्वकम्॥
न हि भूतातिरेकेण प्रतीचः किंचिदिष्यते॥५॥

मूर्तामूर्तब्राह्मणस्य तात्पर्यविशेषं वदन्पाश्चात्ये निमित्तमाह। तत इति। प्राणयाथात्म्योक्तेरनन्तरमिति यावत्। सृष्टिवाक्ये प्राणापेक्षया लोकादेरूर्ध्वमुक्तेरित्यानन्तर्ये हेतुमाह। परेणेति। किं तत्प्राणलोकादियाथात्म्यं तदाह। अध्यात्ममिति। आश्रयशब्दः स्वार्थः। एतस्मादित्यात्मकार्यत्वदृष्टेस्तस्य कथं पञ्चभूतात्मकत्वं तत्राऽऽह। न हीति। प्रतीचोऽज्ञानद्वारा क्रमेणाऽऽकाशादिभूतानि जायन्ते तेभ्यो द्वैतप्रपञ्चो न तु साक्षात्प्राणाद्यात्मनः संभवति न हि कूटस्थस्य कारणत्वं स्वतोऽस्तीत्यर्थः॥४॥५॥

प्राणा वै सत्यमित्युक्तं के प्राणा इति यत्नतः॥
व्याख्यायन्तेऽथ ते प्राणास्तथोपनिषदश्च याः॥६॥

पूर्वेणोत्तरयोः संगतिस्तत्पौर्वापर्यं चोक्तमिदानीं प्राणसंबन्धात्पूर्वं व्याख्येत्यत्र सूत्रितं संबन्धमनूद्यानन्तरब्राह्मणमवतारयति। प्राणा इति। आकाङ्क्षानन्तर्यमथशब्दार्थः। संक्षेपविस्तरात्मको व्याख्याने यत्नः॥६॥

प्राणेन मध्यमेनान्नं जग्धं वागादितर्पणम्।
यथा करोति तद्वाच्यं प्राणोपनिषदश्च याः॥७॥

व्याख्यानमेव संक्षिप्याऽऽह। प्राणेनेति। मध्यमेन मुखनासिकासंचारिणा मुख्येनेति यावत्॥७॥

यो ह वा इति प्रश्नोक्तिस्तस्यायमिति निर्णयः॥
शरीरेऽभ्याहितः प्राणो मूर्ध्नि प्रत्याहितस्तथा॥८॥

ब्राह्मणमवतार्य तमित्यतः प्राक्तनस्य विभागमाह। यो हेति। यो हेत्यादि वेदेत्यन्तं तस्य किमिति साध्याहारं प्रश्नवाक्यं तस्य सप्तेत्यादि फलवचनमयमित्यादि दानेत्यन्तेन सह निर्णयवाक्यमिति भेदः। साधनमित्यादि व्याचष्टे। शरीर इति। तथाशब्देन वक्ष्यमाणस्थूणादामसाहित्यं प्राणस्योक्तम्॥८॥

विषयेष्वनभिष्वङ्गाच्छिशुः प्राणोऽभिधीयते॥
वागादेवि नाऽऽसङ्गो यतः प्राणस्य विद्यते॥९॥

तस्य श्रौतं शिशुत्वं साधयति। विषयेष्विति। हेतोरसिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। वागादेरिति॥९॥

शीर्षण्यप्राणसंस्था ये शब्दाद्यासङ्गलक्षणाः॥
भ्रातृव्यास्ते सहोत्पत्तेः प्रत्यग्दृष्ट्यपहारतः॥१०॥

यो यथोक्तविशेषणं प्राणं वेद स सप्त द्विषतो भ्रातृव्यान्नाशयतीतिफलोक्तिस्थभ्रातृव्यशब्दार्थमाह। शीर्षण्येति। तेषां भ्रातृव्यत्वे हेतुः सहेति। द्वेष्टृत्वे हेतुः प्रत्यगिति॥ १०॥

शरीरमस्याऽऽधानं स्याच्छरीरेऽवस्थितो यतः॥
सामान्यवृत्त्या प्राणोऽयं तस्मादाधानमुच्यते॥११॥

तस्येदमेवाऽऽधानमित्यस्यार्थमाह। शरीरमिति। सामान्यवृत्त्या साधारण्या स्पन्दरूपव्याप्त्येति यावत्॥११॥

शरीराश्रयिणं प्राणं यतो वागादयः श्रिताः॥
अलं स्वकार्यनिष्पत्तौ न तु प्राणैकसंश्रिताः⁶⁷²॥१२॥

तत्र हेत्वन्तरमाह। शरीरेति। पञ्चधा व्युह्य देहस्थितप्राणाश्रितानि करणानि कार्यकराणि⁶⁷³ न तु मूर्छादौ तद्वस्तान्यतः शरीरं तस्याऽऽधानमित्यर्थः॥१२॥

प्रति प्रत्याहितत्वाच्च प्रत्याधानं शिरो विदुः॥
शिरोदेशविशेषेषु प्रति प्रति स आहितः॥१३॥

इदं प्रत्याधानमित्यस्यार्थमाह। प्रतीति। तदेव स्फोरयति। शिर इति॥१३॥

अन्नपानसमुत्था हि शक्तिः प्राणो बलं तथा॥
बलावष्टम्भ एतस्मिन्प्राणो देहेऽवतिष्ठते॥१४॥

प्राणः स्थूणेत्यत्र प्राणशब्दार्थमाह। अन्नेति। बलस्य शक्तेरन्नपानसमुत्थत्वमन्वयव्यतिरेकसिद्धमिति हिशब्दार्थः। कथं तस्य स्थूणात्वं तदाह। बलेति॥१४॥

अबल्यं⁶⁷⁴ नीत्वेति तथा प्राणोत्क्रान्तिः प्रवक्ष्यते॥
उच्छ्वासादिक्रियंकेचिद्वायुं स्थूणां प्रचक्षते॥१५॥

तत्र मानमाह। अबल्यमिति। यदा देहमबलभावं नीत्वा संमोहमिवाऽऽत्माऽऽप्नोति तदा प्राण उत्क्रामतीति तदुत्क्रान्तिमुक्तार्थानुसारेण षष्ठे वक्ष्यतीत्यर्थः। स्थूणावाक्यस्य भर्तृप्रपञ्चव्याख्यामङ्गीकारार्थमाह। **उच्छ्वासादीति। उक्तं हि—**प्राण उच्छ्वा-

सनिश्वासकर्मा वायुः शारीरः शरीरपक्षपाती गृह्यते। एतस्यां स्थूणायां शिशुः प्राणः करणदेवतालिङ्गपक्षपाती गृह्यते। स देवः प्राण एतस्मिन्बाह्ये प्राणे संबद्ध इति॥१५॥

जाठराग्न्यभिसंबन्धाज्जग्धमन्नं त्रिधा क्रमात्॥
परिणामं व्रजत्येतत्स्थूलमध्यमसूक्ष्मतः॥१६॥

स्थूलांशः⁶⁷⁵ पृथिवीमेति पुरीषं मूत्रमेव च॥
स्थूलदेहोपचित्यर्थो मध्यमोंऽशः प्रकीर्तितः॥१७॥

यस्तु सूक्ष्मो रसोऽन्नस्य भागोऽमृतमितीर्यते॥
स हृद्देशं समागम्य नाडीमध्यसमाश्रयः॥१८॥

हृदयाद्विप्रकीर्णाभिर्नाडीभिर्लिङ्गदेवताः॥
प्रीणयन्नुपचिन्वंश्च दामान्नमिति भण्यते॥१९॥

अन्नं दामेत्यस्यार्थं वक्तुमन्नं हीत्यादिपातनिकाभाष्यंव्याचष्टे। जाठरेत्यादिना॥१६॥१७॥१८॥१९॥

देहं रसादिना बद्ध्वा सूक्ष्मांशेन शिशुं तथा॥
पाशद्वयाभिसंबन्धादन्नं दामेति शब्द्यते॥२०॥

कथमणिष्ठपरिणामद्वारा तस्य दामत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। देहमिति। आदिपदेन त्वङ्मांसादिग्रहः। बद्ध्वा स्थितमिति शेषः॥२०॥

दाम प्रतनुतां याति यदा कर्मक्षयात्तदा॥
यथास्वं यान्त्यथ प्राणा देहादुच्छिन्नबन्धनाः॥२१॥

तस्य दामत्वेऽन्वयव्यतिरेकावाह। दामेति। यदा कर्मवशादन्नस्वरूपं दाम देहे दृढतामेति तदा प्राणास्तत्र बद्धास्तिष्ठन्ति यदा तु कर्मक्षयाद्दाम क्षीयते तदा ते बन्धनहीना देहान्निष्क्रम्य स्वमाधिदैविकं रूपमनतिक्रम्य तद्यान्त्यतो युक्तमस्य प्राणदामत्वमित्यर्थः। यथोक्तान्वयद्योतकोऽथशब्दः॥२१॥

प्रत्याधानसमूढस्य शिशोस्तस्यैव काश्चन॥
अक्ष्ण्युपनिषदो वाच्यास्तमेता इत्यतः श्रुतिः॥२२॥

तमित्यादेस्तात्पर्यमाह। प्रत्याधानेति॥२२॥

उपासतेऽक्षणि प्राणं रुद्राद्याः सप्त देवताः \।\।
अक्षीणा इति ता ज्ञात्वा नान्नक्षयमुपाश्रुते॥२३॥

तदित्यादेर्वेदेत्यन्तस्य तात्पर्यमाह। उपासत इति॥२३॥

मूर्ध्नि प्रत्याहितं प्राणमृषयः प्राणसंज्ञकाः॥
रुद्राद्या मध्यमं यत्नात्सततं पर्युपासते॥२४॥

रुद्रादिशब्दानां प्रसिद्धदेवताविषयत्वमुक्त्वा प्राणविषयत्वमाह। मूर्ध्नीति। प्राणपदव्याख्यानं मध्यमं प्राणमिति॥२४॥

अक्षण्येव यतः पूर्वं व्याख्यातो देवतागणः॥
श्रोत्रादिकरणार्थोऽयं श्लोकस्तस्मादुदाहृतः॥२५॥

श्लोकस्य देवताविषयत्वात्तद्विषयत्वमेव रुद्रादिशब्दानां मन्त्रब्राह्मणयोरैकार्थ्यादित्याशङ्क्य तदेष इत्यादेस्तात्पर्यमाह। अक्षणीति। चक्षुषि रुद्रादिगणस्योक्तत्वादिन्द्रियसंबन्धात्तस्य करणग्रामत्वप्रतीतेस्तद्विषयश्लोको न प्रसिद्धदेवताविषय इत्यर्थः॥२५॥

विश्वरूपं यशो ज्ञेयं शब्दाद्यर्थावभासकम्॥
तेजस्तच्चाप्यनेकात्मविभिन्नार्थावभासनात्॥२६॥

तस्मिन्नित्यादेरर्थमाह। विश्वरूपमिति। शब्दादिप्रकाशकं तेजःशब्दितं श्रोत्रादिकरणजातं यशस्तदेव विश्वरूपं तद्धि नानार्थबोधित्वादनेकात्मकं तद्द्विधोक्तं करणजातमित्यर्थः॥२६॥

तीरे तस्याऽऽसते सप्त वायवः करणाश्रयाः।
ऋषयश्च यशश्चेति प्राणा उक्तेन हेतुना॥२७॥

तस्येत्यादेरर्थमाह। तीर इति। प्राणा वै यशो विश्वरूपं प्राणा वा ऋषय इति ब्राह्मणयोरर्थं संक्षिपति। ऋषयश्चेति। तेषां स्पन्दात्मकत्वादृषित्वं शब्दादिव्याख्यानहेतुत्वाच्च यशस्त्वमिति भाष्योक्तं हेतुमाह। उक्तेनेति॥२७॥

वक्तृत्वात्तृत्वभेदेन वाग्द्विधैकैव भिद्यते॥
सप्तमी चाष्टमी चेति सैवैका प्रोच्यते ततः॥२८॥

वागष्टमीत्ययुक्तं तस्याः सप्तमीत्वेनोक्तत्वान्न चैकस्या द्वित्वमित्याशङ्क्याऽऽह। वक्तृत्वेति। द्विधाभेदे वक्तृत्वेनाष्टम्यत्तृत्वेन च सा सप्तमीत्याह। सप्तमी चेति॥२८॥

वर्णनिष्पादनं वाचा तथाऽऽद्यरसवेदनम्॥
भवेद्द्विकर्मसंयोगात्सप्तमी चाष्टमी च वाक्॥२९॥

वचनस्य वागिन्द्रियकार्यत्वेऽपि रसास्वादनस्य रसनकार्यत्वात्कथं वाचो द्वैविध्यमित्याशङ्क्याऽऽह। वर्णेति। रसवेदनं चर्वणक्रिया॥२९॥

विशिष्टाह्वानसिद्ध्यर्थमृषीणामुत्तरा श्रुतिः॥
इमावेवेति च तथा फलवत्स्यादुपासनम्॥३०॥

इमावेवेत्यादेस्तात्पर्यमाह। विशिष्टेति। तेषां भरद्वाजादिनामभिरभिधानं किमर्थमिति तत्राऽऽह। तथेति॥३०॥

सर्वस्येति फलोक्तिः स्यादुक्तोपासनकर्मणः॥
अन्नात्तृत्वनिषेधार्थं सर्वमस्येति भण्यते॥३१॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
द्वितीयं ब्राह्मणम्॥२॥

श्लोकानामादितः समष्ठ्यङ्काः— ४७३९

सर्वस्येत्यादेरर्थमाह। सर्वस्येति। सर्वमस्येत्यादि गतार्थमित्याशङ्क्य तत्तात्पर्यमाह। अन्नेति। उपासितुर्यद्भोज्यंतस्य तं प्रति न भोक्तृत्वं किंतु भोग्यत्वमेवेत्यर्थः॥३१॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयाध्यायस्य
द्वितीयं शिशुब्राह्मणम्॥२॥

______________

अथ तृतीयं ब्राह्मणम्।

———————

प्राणोपनिषदश्चोक्ताः प्राणाश्चापि समासतः॥
यत्तु तेषां परं सत्यं तदिदानीं निरूप्यते॥१॥

संबन्धं वक्तुं वृत्तं कीर्तयति। प्राणेति। ब्रह्मोपनिषत्प्रसङ्गेन प्राणानामुपनिषदो विशिष्टनामोपासनाख्या व्याख्याताश्चकारात्तासामेतावत्त्वं चोक्तमित्यर्थः। के प्राणा इत्याकाङ्क्षा चापनीतेत्याह। प्राणाश्चेति। तेषामानन्त्यान्न ते सर्वात्मना निश्चेतुंशक्यन्ते तथाऽपि संक्षेपतः श्रोत्राद्यात्मनोक्ताश्चशब्दात्तेषां सत्यशब्दता चोक्तेत्यर्थः। उत्तरब्राह्मणतात्पर्यमाह। यत्त्विति॥१॥

प्राणाः किमात्मकास्तेषां कथं सत्यत्वमिष्यते॥
इत्येवमादि वक्तव्यमित्यर्थः पर आगमः॥२॥

ननु सत्यशब्दितप्राणानां सत्यं परं ब्रह्म तन्निरूपणार्थं ब्राह्मणारम्भश्चेत्तर्हिद्वे वावेत्यादि व्यर्थं तेन तदनिरूपणादथात आदेश इत्येवाऽऽरब्धव्यमित्याशङ्क्याथेत्यतःप्राक्तनसंदर्भतात्पर्यमाह। प्राणा इति। ते चेतनाः स्युरचेतना वा द्वितीये कारणात्मानो विकारा वा न तावच्चेतना अनात्मत्वान्नापि कारणात्मानो जन्मश्रुतेर्विकारत्वे वाचारम्भणत्वान्न सत्या इत्याकाङ्क्षाप्रकारानुवादार्थमितिशब्दः। एवंशब्दस्तत्स्वरूपपरामर्शी। आदिपदेन तत्सत्यत्वं गृह्यते। एतदशेषमाकाङ्क्षाध्वस्त्यर्थं यस्माद्वाच्यं तस्मात्प्राणस्वरूपादिनिरूपको द्वे वावेत्यादिग्रन्थोऽर्थवानित्यर्थः॥२॥

पञ्चभूतसतत्त्वानां शरीरकरणात्मनाम्॥
स्वरूपनिश्चयार्थाय प्रारब्धं ब्राह्मणं परम्॥३॥

तेन तेषां स्वरूपं सत्यत्वं वा नोच्यते भूतानामेव निरूपणादित्याशङ्क्याऽऽह। पञ्चेति। कार्यकरणरूपाणि सत्यशब्दानि भूतान्यतस्तदात्मनां प्राणानां निरूपणात्तत्वरूपादि वक्तुमुत्तरवाक्यमविरुद्धमित्यर्थः। ब्राह्मणशब्दस्तदेकदेशविषयः॥३॥

यदुपाधिनिषेधोक्त्या नेतीति ब्रह्मणः स्फुटम्॥
आविश्चिकीर्षितं तत्त्वं तदेतदधुनोच्यते॥४॥

सत्यस्य सत्ये ब्रह्मणि वाच्ये किमिति यथोक्तप्राणनिरूपणमनुपयोगादित्याशङ्क्याऽऽह। यदुपाधीति। सत्यस्य सत्यमित्यत्र षष्ठयन्तं सत्यशब्दितं हेयं प्रथमान्तं सत्यशब्दितमादेयं तयोराद्यस्वरूपोक्त्यर्थमथेत्यस्मात्प्राक्तनं वाक्यं तदूर्ध्वमा ब्राह्मणसमाप्तेरादेयनिरूपणार्थमिति समुदायार्थः॥४॥

स्वतोऽरूपं परं ब्रह्म तदविद्यादिहेतुतः॥
द्विरूपमिति निर्दिष्टं वियद्वत्कुम्भसंश्रयात्॥५॥

असङ्गं ब्रह्म न तस्योपाधियोगः कुतस्तन्निरासेन तदाविष्कर्तुमिष्टमित्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। आदिशब्दस्तत्कार्यग्राही। निर्दिष्टं श्रुतिस्मृतिभ्यामिति शेषः। अरूपस्यैवोपाधिद्वारा रूपवत्त्वे दृष्टान्तः। वियद्वदिति॥५॥

रूपे वा ब्रह्मणो विद्यान्मूर्तामूर्ते सवासने।
ब्रह्मैव रूप्यते ताभ्यां ब्रह्मत्वं न हि रूपवत्॥६॥

सोपाधिकं निरुपाधिकमिति ब्रह्मणि द्वैविध्यं सिद्धवत्कृत्य सोपाधिकस्यैव ब्रह्मणो द्वैरूप्यमाह। रूपे वेति। वाशब्दश्चार्थः। वासनामयं तृतीयमपि रूपमाशङ्क्याऽऽह। सवासने इति। कथं तयोर्ब्रह्मरूपत्वं तदाह। ब्रह्मैवेति। रूप्यते ज्ञायते विशेषेणेति यावत्। चैतन्यादिवत्तयोर्ब्रह्मरूपत्वमाशङ्क्य निरुपाधिकं ब्रह्म विवक्षित्वाऽऽह \। ब्रह्मत्वमिति। स्वार्थो भावशब्दोऽरूपादिश्रुतेरित्यर्थः॥६॥

अविद्यामात्रोपाध्येतद्ब्रह्म कारणमुच्यते॥
तदेव ज्ञातृतामेति बुद्धयुपाधिसमाश्रयात्॥७॥

कारणत्वं नाम रूपान्तरं ब्रह्मणोऽस्ति तत्कुतो रूपद्वयमेवेत्याशङ्क्याऽऽह। अविद्येति। कार्यभूतमूर्ताद्य⁶⁷⁶पेक्षत्वात्कारणत्वं न स्वतन्त्रं रूपमित्यर्थः। ज्ञातृत्वं रूपान्तरमिति चेन्नेत्याह। तदेवेति। बुद्धेरमूर्तान्तर्भावात्तन्निमित्तं ज्ञातृत्वं न रूपान्तरमित्यर्थः॥७॥

तद्वृत्त्युपाधिसंस्थं सत्तज्ज्ञानमिति भण्यते॥
देवतेन्द्रियसंबन्धं तत्तत्तदभिधीयते॥८॥

प्रमाणं रूपान्तरमिति चेन्नेत्याह। तद्वृत्तीति। अधिष्ठातृदेवताऽधिष्ठेयेन्द्रियं वा रूपान्तरमित्याशङ्क्याऽऽह। देवतेति। तदेव ब्रह्माधिष्ठातृदेवतापन्नं देवतेत्युच्यते तदेव चाधिष्ठेयेन्द्रियोपाधि तच्छब्दनिर्देश्यमित्यर्थः॥८॥

तथा देहादिसंबन्धं दुःखजात्यादिमद्भवेत्॥
गोधनाद्यभिमान्येवं धनी गोमानितीर्यते॥९॥

स्थूलः सूक्ष्मो वा देहो रूपान्तरमित्याशङ्क्याऽऽह। तथेति। गोमत्त्वादि रूपान्तरमिति चेन्नेत्याह। गोधनेति॥९॥

अन्तर्यामी तथा साक्षी सर्वज्ञश्चेत्यविद्यया॥
मिथ्याध्यासैश्चतत्कार्यैरप्रमेयं प्रमीयते⁶⁷⁷॥१०॥

अन्तर्यामित्वादि रूपान्तरमिति चेन्नेत्याह। अन्तर्यामीति। विशेषाविशेषाभ्यां वा सविकल्पकनिर्विकल्पकाभ्यां वा तयोर्भेदोऽवस्त्वेव समस्तं यथोक्तं रूपमिति वक्तुमविद्ययेत्युक्तम्। ब्रह्मणो रूपान्तरं मेयं नामास्तीत्याशङ्क्याऽऽह। मिथ्येति। तच्छब्देनाविद्योच्यते। इत्थंभावे तृतीया॥१०॥

एकं तावदिदं रूपं ब्रह्मणो मोहहेतुजम्॥
प्रत्यङ्मात्रैकधीगम्यं रूपं वास्तवमात्मनः॥११॥

सोपाधिकं रूपमुपसंहरति। एकमिति। तस्य हेयत्वं सूचयति। मोहेति। निरुपाधिकं रूपं व्यक्तीकर्तुमारभते। प्रत्यगिति। एकरसं प्रत्यग्वस्तु सत्तास्फूर्त्योरन्यानपेक्षं ज्ञप्तिमात्रं तेन स्फुरदात्मनो वास्तवं रूपमित्यर्थः॥११॥

अव्यावृत्ताननुगतं द्वितीयासंभवादजम्॥
न वाक्यपदयोरर्थो भेदसामान्यवर्जनात्॥१२॥

तस्य वास्तवत्वं निःसामान्यविशेषत्वेनाऽऽह। अव्यावृत्तेति। तत्र हेतुः। द्वितीयेति। किंच यज्जायते तदेवावास्तवं यथा शुक्तिरजतमिदं तु न जायते तद्वास्तवमित्याह। अजमिति। किंच यद्वाच्यं तन्मिथ्या यथा रजतादि न चेदमुच्यते तेन वास्तवमित्याह। नेत्यादिना। अवाच्यत्वे हेतुमाह। भेदेति॥१२॥

न प्रमाणान्तरैर्गम्यं पराग्येत्वसमन्वयात्॥
अनपेक्षितमात्रादि तदविद्यासमन्वयात्॥१३॥

किंच यज्ज्ञायते तदेव मिथ्येदं त्वज्ञेयत्वाद्वास्तवमित्याह। नेति। प्रत्यक्षाद्यगम्यत्वेशब्दादिराहित्यं हेतुमाह। परागिति। किंच यन्मात्राद्यपेक्षं तदेव मिथ्या यथा सर्पादि। इदं तु तदनपेक्षत्वाद्वास्तवमित्याह। अनपेक्षितेति। तत्र हेतुमाह। अविद्येति। न चैवं तस्याः स्वातन्त्र्यमसत्त्वं वा संबन्धग्रन्थे समाधानादिति भावः॥१३॥

आत्मप्रत्ययमैकात्म्यं द्वितीयस्त्वात्मनो भवेत्॥
अनात्मप्रत्ययोऽतोऽहं स्वत एकोऽस्मि केवलः॥१४॥

मात्राद्यनपेक्षत्वे कथं तद्धीरित्याशङ्क्यप्रत्यङ्मात्रैकधीगम्यमित्युक्तं स्वप्रकाशत्वं स्मारयति। आत्मेति। आत्मत्वं तत्र हेतुरिति वदन्ननात्मनोऽन्याधीनप्रकाशतया रूप्यवत्कल्पितत्वमाह। द्वितीयस्त्विति। तस्य कल्पितत्वे फलितमाह। अत इति। केवलो निष्प्रपञ्चो निरपेक्षश्चेति यावत्॥१४॥

यन्निषेधमुखेनेदं नेति नेतीति भण्यते॥
अविद्यामवधिं कृत्वा द्वे रूपे ब्रह्मणस्त्विमे॥१५॥

संगतिमुक्त्वाऽक्षरव्याख्यार्थभूमिकामारचय्य द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति पदानि योजयति। यदिति। इदमा प्रतिपाद्यब्रह्मोक्तिः। तद्रूपत्वे मूर्तामूर्तयोश्चैतन्यवदनिषेध्यत्वमाशङ्क्याऽऽह। अविद्यामिति। तद्दशायां तामेवावधीकृत्य ते भवतो न तु विद्यया तस्यामपनीतायां तयोरवसरोऽतोऽविद्याविद्यमानत्वान्निषेध्यतेत्यर्थः॥१५॥

अवधारणाय वावेति द्वे एवेति विनिश्चितौ॥
समुच्चिते सजातीयैरुत्तरैस्ते विशेषणैः॥१६॥

निपातार्थमाह। अवधारणायेति। ब्रह्मणो रूपे द्वे एवेति निश्चिताविष्टायां तद्द्योतनार्थो निपात इत्यर्थः। ब्रह्मणो रूपद्वयमवधार्यते चेन्मर्त्यत्वादीनि वक्ष्यमाणविशेषणान्यवधारणविरोधादयुक्तानीत्याशङ्क्यमूर्तं चेत्यादेरर्थमाह। समुच्चिते इति। अन्तर्णीतोत्तरविशेषणे ते द्वे एवेत्यवधार्येते तन्न शेषविरोध इत्यर्थः॥१६॥

वावशब्दं चशब्देन प्रत्याहृत्याभिधीयते॥
मूर्तमेव च तद्रूपं ब्रह्मणोऽमूर्तमेव च॥१७॥

नन्वमूर्तमेव चेति कथं भाष्यमेवकारस्यामूर्तं चेत्यत्राश्रुतेरत आह। वावेति। अमूर्तं चेत्यत्र चशब्देनामूर्तं प्रति वावशब्दमाकृष्यामूर्तमेव चेति भाष्येऽभिधीयते तस्यावधारणार्थत्वादित्यर्थः। मूर्तं चेत्यादिवाक्यार्थं निगमयति। मूर्तमिति। प्रस्तुतं ब्रह्मणो रूपं मूर्तमेवान्तर्भावितमर्त्यत्वादिविशेषणममूर्तमेव चापरं रूपमन्तर्भावितामृतत्वादिविशेषणं न तृतीयमस्ति रूपमित्यर्थः॥१७॥

अविद्यावत्परं ब्रह्म मूर्तामूर्तादिलक्षणैः॥
विशिष्यते न धर्माणां मिथः संगतिरिष्यते॥१८॥

मूर्तामूर्तयोर्विशेष्यत्वं मर्त्यत्वामृतत्वादीनां विशेषणत्वं मूर्ताद्युद्दिश्य तेषामुपदेशादित्याशङ्क्याऽऽह। अविद्यावदिति। प्रधानानुयायित्वादितरेषां ब्रह्मणश्च तद्भावादित्यर्थः। परपक्षं निषेधति। नेति॥१८॥

विशेष्यार्थैकतन्त्रत्वाद्धर्माणां न परस्परम्॥
तथाऽनपेक्षतस्तेषां संगतिः स्यात्कदाचन॥१९॥

तत्र हेतुः। विशेष्येति। न परस्परं संगतिरिति संबन्धः। अरुणाधिकरणे तु प्रमा-

णवशाद्विशेषणानां पार्ष्ठिकी⁶⁷⁸ मिथः संगतिरङ्गीकृतेति भावः। इहापि तर्हि तादृशी संगतिरस्तु नेत्याह। तथेति। नञनुकर्षार्थस्तथाशब्दः॥१९॥

विज्ञानपुरुषान्तस्य ब्रह्मणः परमात्मनः॥
तमस्विनोऽथ द्वे रूपे तदन्याव्यतिरेकतः॥२०॥

तेषां मिथोविशेषणविशेष्यत्वाभावेऽपि तटस्थं ब्रह्म विशेष्यमित्याशङ्क्याऽऽह। विज्ञानेति। परस्य प्रतीचोऽज्ञस्यैव रूपे विशेषणे इत्यत्राथशब्दोक्तं हेतुमाह। तदन्येति। तस्मादात्मनोऽन्यत्वेनेष्टस्य परस्य तस्माद्वा ब्रह्मणोऽन्यत्वेनेष्टस्याऽऽत्मनस्ततो व्यतिरेकासंभवादैक्यश्रुतेरित्यर्थः॥२०॥

क्लृप्तसर्पादिभिर्यद्वदज्ञातायाः स्रजः सदा॥
वास्तवोऽवास्तवो वा न व्यतिरेको न चान्वयः॥२१॥

तद्वन्नव्यतिरेकेण ब्रह्मणो द्वे स्वतः सदा॥
नापि चाव्यतिरेकेण ते तु ब्रह्मैव निर्द्वयम्॥२२॥

प्रत्यग्ब्रह्मणोऽस्तु विशेष्यत्वं रूपयोश्च विशेषणत्वं तथाऽपि रूपरूपित्वेन भेदादद्वैतहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। क्लृप्तेति। कल्पितसर्पादिभिः सहाधिष्ठानस्य स्रजो⁶⁷⁹न वास्तवो भेदोऽभेदो वा कल्पितस्याकल्पितधर्मत्वायोगान्न च ताववास्तवौ तवानिष्टत्वादतस्तेषामधिष्ठानमात्रत्वमेवान्वयव्यतिरेकभावासंभवात्तथा ब्रह्मणो न द्वे रूपे वस्तुतोऽतिरिक्ते रूपरूपित्वायोगान्नाप्यव्यतिरिक्ते दोषसाम्यादित्यर्थः। भासमानयोस्तर्हि का गती रूपयोरित्याशङ्क्याऽऽह। ते त्विति॥२१॥२२॥

अण्वाद्यवयवं मूर्तं पीनं संस्थानवद्दृढम्॥
तद्विरुद्धममूर्तं स्यान्निरंशं देशवन्न च॥ २३॥

मूर्तं चेत्यादौ चकारावधारणयोरर्थोक्तिपूर्वकं तात्पर्यमुक्त्वा मूर्तशब्दार्थमाह।अण्वादीति। सावयवं मूर्तमित्युक्ते वायावतिव्याप्तिं शङ्कित्वा विशिनष्टि। पीनमिति। अमूर्तशब्दार्थमाह। तद्विरुद्धमिति। मूर्तविरुद्धत्वमेव स्फोरयति। निरंशमिति। निरवयवस्यावयविनो भागवद्भागवत्त्वमाशङ्क्याऽऽह। देशवदिति। सावयवत्वेऽपि वायोर्न पृथिव्यादिवत्तदभिव्यक्तत्वमिति भावः॥२३॥

मर्त्यं मरणधर्मि स्याद्यद्विनश्वरलक्षणम्॥
अमृतं तद्विरुद्धं च ध्रुवं यन्नविपद्यते॥२४॥

मर्त्यशब्दार्थमाह। मर्त्यमिति। पृथिव्यादौ तदयोगमाशङ्क्याऽऽह। यदिति। अमृतशब्दार्थमाह। अमृतमिति। विरोधं साधयति। ध्रुवमिति॥२४॥

आश्रितं स्थितमत्र स्याद्गत्वाऽव्याप्य च तिष्ठति॥
तद्विरुद्धं तथा यत्स्यादेत्येव न तु तिष्ठति॥२५॥

स्थितं चेत्यादिं व्याकरोति। आश्रितमिति। अत्रेति वाक्योक्तिः। गतिपूर्वकमित्यादिभाष्यमनुसरति। गत्वेति। यदिति प्रकृतोक्तिं शङ्कित्वोक्तम्। तद्विरुद्धमिति। स्थितविरुद्धत्वं साधयति। एत्येवेति॥२५॥

सदिति व्यक्तरूपं यद्गृह्यमाणविशेषणम्॥
प्रत्यक्षं तद्विरुद्धं त्यदप्रत्यक्षं तथोच्यते॥२६॥

सच्छब्दस्य विद्यमानार्थत्वमाशङ्क्य व्याचष्टे। सदितीति। सतो विरोधमेव स्फोरयति। अप्रत्यक्षमिति॥२६॥

क्षितिर्जलं तथा वह्निरित्येतन्मूर्तमुच्यते॥
भूतद्वयममूर्तंच वायुश्चाऽऽकाशमेव च॥२७॥

प्रत्यग्ब्रह्माज्ञातं मूर्तादिधर्मैर्विशेष्यमित्युक्त्वा पदार्थान्व्याख्याय भूतत्रयं मूर्तादिधर्मैः साक्षाद्विशेष्यमित्याह। क्षितिरिति। मूर्तग्रहणं मर्त्यादेरुपलक्षणम्। भूतद्वयममूर्तादिधर्मैः साक्षाद्विशेष्यमित्याह। भूतेति। अमूर्तग्रहणममृतादेरुपलक्षणम्॥२७॥

मूर्तं मर्त्यं स्थितं सच्च क्षित्यबग्नित्रयं विदुः॥
अमूर्तामृतयत्त्यत्तु वा⁶⁸⁰य्वाकाशद्वयं स्मृतम्॥२८॥

क्षितिरित्यादि विभजते। मूर्तमिति। भूतद्वयमित्यादि स्फोरयति। अमूर्तेति॥२८॥

मूर्तत्वादेव मर्त्यं तन्मर्त्यत्वादेव तत्स्थितम्॥
स्थितत्वादिन्द्रियग्राह्यं निर्धार्येदंतया पृथक्॥२९॥

मूर्तत्वादिविशेषणानामादितः समारभ्यहेतुहेतुमद्भावमाह। मूर्तत्वादिति॥२९॥

सोपाख्यत्वान्न तद्व्यापि क्वचिदेकांशवत्स्थितेः॥
स्थितत्वाच्चापि तन्मर्त्यं मर्त्यत्वान्मूर्तमेव च॥३०॥

तेषामेवान्तादारभ्य तद्दर्शयति। सोपाख्यत्वादिति। ऐन्द्रियकधीविषयत्वादित्यर्थः। तथाऽपि कथमव्यापित्वं तत्राऽऽह। क्वचिदिति। इन्द्रिययोग्ये देशे परिच्छिन्नाकारेण स्थितेरिति यावत्। न च मूर्तत्वादेः सत्त्वेऽपि परमाण्वादौ मर्त्यत्वाभावाद्व्यभिचारस्तस्यैवासंमतेरिति भावः॥३०॥

अमूर्तत्वादमर्त्यं तद्यद्व्यापि त्यदतीन्द्रियम्॥
अतीन्द्रियत्वात्तद्व्यापि व्यापित्वाच्चामृतं ततः॥३१॥

उक्तं न्यायममूर्तत्वादिषु योजयति। अमूर्तत्वादिति। यदित्यस्य व्याख्या

व्यापीति। अमूर्तत्वादारभ्यहेतुहेतुमद्भावमुक्त्वा त्यदित्यस्मादुपक्रम्य तमाह। अतीन्द्रियत्वादिति॥३१॥

अस्थितत्वादमूर्तं तदाकारव्यक्तिवर्जितम्॥
हेतुतत्फलरूपेण मूर्तादेः संगतिर्मिथः॥३२॥

अक्षसूत्रवदन्योन्यं सामर्थ्यस्याप्रहाणतः॥
हेतुतद्वत्तया ज्ञेयाऽमूर्तादेरपि संगतिः॥३३॥

स्थितत्वं परिच्छिन्नत्वेन नाशित्वं तद्राहित्यमस्थितत्वं तस्मादविनाशित्वादित्यर्थः मूर्तत्वादीनां मिथो हेतुहेतुमत्त्वेन संबन्धं सदृष्टान्तमुपसंहरति। हेत्विति। तेषां तथात्वे योग्यत्वं हेतुमाह। सामर्थ्यस्येति। अमूर्तत्वादीनामपि मिथः संगतिं नियमयति।हेत्विति॥३२॥३३॥

संभवेऽन्यतमस्या⁶⁸¹पि सर्वेषां संभवो यतः॥
अतोऽवधारणार्थाय तत्रैवग्रहणं कृतम्॥३४॥

अन्योन्यसंगतौहेतुमाह। संभव इति। मूर्तादिष्वमूर्तादिषु चान्यतमस्य सत्त्वे परिशिष्टं त्रयमावश्यकमित्यत्र गमकमाह। अत इति। तत्र मूर्तं चेत्यादौ मूर्तमात्रममूर्तमात्रं चोक्त्वा कृतमवधारणार्थमेवकारस्य ग्रहणं तदुक्तविशेषणानामुक्तनीत्याऽन्यतमभावे तदितरत्रयसत्तेत्यर्थः॥३४॥

तयोरुद्दिष्टयोर्मूर्तं प्रथमं तावदुच्यते॥
अन्यद्वाय्वन्तरिक्षाभ्यां भूतत्रयमिहोच्यते॥३५॥

तदेतन्मूर्तमित्यस्यार्थमाह। तयोरिति। किं तन्मूर्च्छितावयवं घनं संहतमित्याशङ्क्य यदन्यदित्यादेरर्थमाह। अन्यदिति॥३१॥

मूर्तं संस्थानवद्ध्येतत्तथा मर्त्यंविनाशवत्॥
एतत्स्थितं परिच्छिन्नमेतत्सत्सविशेषणम्॥३६॥

एतन्मर्त्यमित्यादेरर्थमाह। मूर्तमिति। प्रागेव तल्लक्षितमिति वक्तुं हिशब्दः॥३६॥

चतुर्विशेषणस्यास्य क्षित्यवग्न्यात्मकस्य हि॥
चतुष्टयरसत्वार्थं पुनरुच्चारणं कृतम्॥३७॥

तस्यैतस्येत्यादेरर्थमाह। चतुर्विशेषणस्येति। विशेषणचतुष्टयवतो भूतत्रयस्य प्रागुक्तस्य पुनरुक्तिः किमिति कृतेत्युक्ते मण्डलस्य चतुर्विशेषणभूतत्रयकार्यत्वं नैकैककार्यतेति वक्तुं पुनरुक्तिरधिकोक्तेरधिकद्योतित्वादित्यर्थः। भूतत्रयस्य चतुर्विशेषणत्वं प्रमाणसिद्धमिति हिशब्दार्थः॥३७॥

सर्वव्यापी रसो⁶⁸² ह्येष शश्वत्तपति यो रविः॥
चतुष्टयान्वयादेष भूतत्रयरसः स्मृतः॥३८॥

य एष तपतीत्यस्यार्थमाह। सर्वेति। यः सर्वव्यापी यः सर्वोपनिषदधिगत एष रविर्भूत्वा विश्वं शश्वत्तपतीति योजना। तस्य भूतत्रयरसत्वे हेतुमाह। चतुष्टयेति। मूर्तं मर्त्यं स्थितं सदिति चतुष्टयम्॥३८॥

य एष तपतीत्यत्र मण्डलं परिगृह्यते॥
चतुष्टयं हि मूर्तादि मण्डले गृह्यते यतः॥३९॥

एषशब्दस्य चेतनविषयत्वमाशङ्क्याऽऽह। य इति। मण्डलग्रहे हेतुमाह। चतुष्टयं हीति। हिशब्दोक्तहेत्वनुवादी यत इति॥३९॥

चतुर्णामन्वयो हीति हेतुनाऽत्र विभाव्यते॥
सतश्च ग्रहणं विद्याच्चतुर्णामुपलक्षणम्॥४०॥

सतो हीत्यत्र हिशब्दार्थमाह। चतुर्णामिति। अत्रेति वाक्यमण्डलयोरन्यतरत्वोक्तिः। चतुर्णामन्वयो हेत्वर्थश्चेत्कथं सतो हीतिविशेषग्रहस्तत्राऽऽह। सतश्चेति। चतुर्णां मध्ये त्रयाणामनुक्तानां मूर्तादीनामिति यावत्॥४०॥

कृष्णसारं यथा स्थानं चक्षुषः करणात्मनः॥
तथा हिरण्यगर्भस्य मण्डलं करणात्मनः॥४१॥

एषशब्देन भूतत्रयसारतया मण्डलग्रहे तदपि चेतनमेवेत्याशङ्क्याऽऽह। कृष्णेति। विमतं न चेतनं करणायतनत्वात्संमतवदिति भावः॥४१॥

उत्सर्गाद्रूपनिर्माणे प्राधान्यं तेजसो यतः॥
तस्माद्रसत्वनिर्देशः क्रियते मण्डलात्मनि॥४२॥

भूतत्रयस्य कार्यतया रसश्चेन्मण्डलं तर्हि तेजोरसो निरवर्ततेतिश्रुतेस्तेजः शब्दपर्यायरसशब्दस्यैव कुतो मण्डले प्रयोगोऽवादिपदस्यापि किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।उत्सर्गादिति। रूपमात्रस्य तेजसस्तद्विशेषसर्गे प्राधान्यस्यौत्सर्गिकत्वात्तद्विशेषे मण्डले तेजोरूपरसत्वं श्रुत्योक्तमित्यर्थः॥४२॥

अप्क्लिन्नः पार्थिवो धातुस्तेजसा परिपच्यते॥
अङ्कुराद्यभिनिष्पत्तौ मुख्यतैवं हि तेजसः॥४३॥

तेजसो रूपसर्गे प्राधान्यं साधयति। अप्क्लिन्न इति। अद्भिर्विक्लेदं मृदुत्वमापादितः शाल्यादिः पृथिवीस्वभावस्तेजसा पच्यमानोऽङ्कुराद्युत्पत्तौ पर्याप्तस्तेन तदुत्पत्तावव्यवधानेन पूर्वभावित्वात्तत्प्राधान्यमित्यर्थः॥४३॥

सारस्त्रयाणां भूतानां रसो मण्डलमुच्यते॥
एतत्साराणि हि त्रीणि भूतान्याहुर्विपश्चितः॥४४॥

मण्डलस्य भूतत्रयसारत्वे मानान्तरं वक्तुं त्रयाणां हीत्यादिभाष्यार्थमाह। सार इति। तत्रैव पूर्वोक्तश्रुतिस्मृतिसंवादार्थो हिशब्दः। विद्वत्प्रसिद्धिमाह। एतदिति॥४४॥

मण्डलायतने यत्तु कारणं संश्रितं⁶⁸³ विभोः॥
विराजो देवदेवस्य तदिदानीमिहोच्यते॥४५॥

अथामूर्तमित्यादेर्गतेन तुल्यार्थत्वादव्याख्येयत्वं मत्वा य एष इत्याद्यवतारयति।मण्डलेति॥४५॥

आदित्यान्तर्गतः साक्षात्करणात्माऽभिधीयते॥
वाय्वाकाशरसत्वेन तत्रामूर्तान्वयो यतः॥४६॥

त्यस्यैष रस इति पूर्वेण सह तद्व्याकरोति। आदित्येति। मण्डलस्थकरणात्मलिङ्गस्य भूतद्वयसारत्वे हेतुमाह। तत्रेति। अमूर्तग्रहणममृतादित्रयोपलक्षणम्॥४६॥

कलिङ्गारम्भसिद्ध्यर्थं वाय्वाकाशसमुद्भवः॥
ईश्वरात्कारणाद्यस्माल्लिङ्गं तेन रसस्तयोः॥४७॥

तस्य भूतद्वयसारत्वे हेत्वन्तरमाह। कलिङ्गेति। कशब्दः सूत्रार्थस्तदेव लिङ्गं तदारम्भार्थमिति यावत्। तयोर्वाय्वाकाशयोर्भूतत्रयोपसर्जनयोः स्वयंप्रधानयोरित्यर्थः॥४७॥

वाय्वाकाशरसो ह्येष इति हेतुः प्रदर्श्यते॥
त्यस्य ह्येष रस इति यथोक्तो मण्डलात्मनि॥४८॥

त्यस्य हीत्यादिहेतुवाक्यार्थमाह। वाय्वाकाशेति। एष लिङ्गात्मा रसो भूतद्वयस्येत्यत्र त्यस्य हीत्यादिना हेतुरुच्यते। यथा मण्डलस्य त्रयसारत्वे सतो हीति चतुर्णामन्वयो हेतुरुक्तः सतश्चानुक्तोपलक्षणार्थं ग्रहणं तथाऽत्रापि चतुष्टयान्वयो हेत्वर्थस्त्यस्य च ग्रहणमनुक्तोपलक्षणार्थमित्यर्थः। उक्तहेत्वर्थद्योतकः श्रुतौ हिशब्दो हीत्यनुकृष्यते॥४८॥

हिरण्यगर्भक्षेत्रज्ञंरसं केचित्प्रचक्षते॥
कारणं रसशब्देन यस्मादत्राभिधीयते॥४९॥

स्वमतमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चमतमाह। हिरण्यगर्भेति। तत्र हेतुः। कारणमिति। त्यस्य हीत्यादौ रसशब्देन भूतद्वयकारणमुक्तं न चतच्चेतनादन्यन्न च जीवस्तथाऽसामर्थ्यान्नापि परः कौटस्थ्यात्तस्माच्चेतनः सूत्रक्षेत्रज्ञोऽत्र रस इत्यर्थः॥४९॥

यस्माद्धिरण्यगर्भस्य कर्म वाय्वन्तरिक्षयोः॥
प्रयोक्त्रव्य⁶⁸⁴क्तयोस्तस्माद्रसः क्षेत्रज्ञ उच्यते॥५०॥

सोऽपि कथं भूतद्वयकारणमत आह। यस्मादिति॥५०॥

भूतद्वयरसो ज्ञेयो मण्डले चेतनः पुमान्॥
त्यस्य ह्येष रस इति तत्सिद्धौ कारणाभिधा॥५१॥

स स्वकर्मद्वारा कारणमस्थूलस्य वाय्वादेरित्युक्तं समर्थयितुं तस्यैतस्यामूर्तस्येत्यादिवाक्यार्थं संक्षिप्याऽऽह। भूतेति। हेतुवाक्यमादत्ते। त्यस्येति। तस्यार्थं संक्षिपति।तत्सिद्धाविति। मण्डलपुरुषस्य भूतद्वयकारणत्वप्रतिपत्ताविति यावत् ११॥

न्यायोक्तेरेव संसिद्धेः प्रतिज्ञातस्य वस्तुनः॥
क्षेत्रज्ञः कारणं कस्मादित्यत्र न्याय उच्यते॥५२॥

श्रौतेऽर्थे किं हेतुनेत्याशङ्क्याऽऽह।न्यायेति॥१९॥

एतस्मिन्मण्डले योऽन्तर्विज्ञानात्मत्वमागतः॥
अविद्याभावनाकर्महेतुतो नान्यकारणात्॥५३॥

न्यायमेव दर्शयन्यो ह्येतस्मिन्मण्डले विज्ञानात्मेति भर्तृप्रपञ्चभाष्यार्थमाह। एतस्मिन्निति। एष खल्वविद्याकर्मपूर्वप्रज्ञापरिष्कृतो विज्ञानात्मत्वमापद्यत इत्येतद्व्याकुर्वञ्जीवत्वप्रापकमाह। अविद्येति॥५३॥

तस्य यत्कर्मरूपं तद्वियद्वायुप्रयोजकम्॥
स्वत्थस्य कर्मणस्तस्य मरुत्प्रस्पन्दरूपिणः॥५४॥

वाय्वाकाशप्रनाड्यैवं तेजसः संभवस्ततः॥
जज्ञाते तेजसो भूते जलं च पृथिवी तथा॥५५॥

सूत्रक्षेत्रज्ञस्य भूतद्वयकारणत्वं ब्रुवाणस्तदेव तत्कर्मरूपं विज्ञानात्मनस्तद्वाय्वन्तरिक्षप्रयोक्तृ भवतीत्यस्यार्थमाह। तस्येति। तद्देहस्य पञ्चभूतात्मकत्वाद्भूतद्वयोत्पत्तावपीतरभूतोत्पत्तिं विना न तस्य भोग इत्याशङ्क्यान्तरिक्षाधारस्य वायुपरिस्पन्दस्य कर्मणो वाय्वन्तरिक्षद्वारेणैव तेजसः संभव इत्यस्यार्थमाह। स्वस्थस्येति। तदाकाशमुत्पाद्य तद्रूपेण स्थितं तस्य मरुत्कार्यं तेन स्पन्दात्मना स्थितस्य द्वयद्वारा तेज एवं कर्मणस्तयोस्तेजसश्च जन्मेत्यर्थः। तैजसे इतरे भूते इत्यस्यार्थमाह। जज्ञाते इति॥१४॥५५॥

कर्मणा पौरुषेणैवं रसभूतेन संभवः॥
वाय्वन्तरिक्षयोर्यस्माद्रसस्तेन पुमांस्तयोः॥५६॥

तद्यस्मात्पौरुषेण कर्मणा रसभूतेनाऽऽविष्टयोर्वाय्वन्तरिक्षयोः प्रवृत्तिरित्येतद्व्याकुर्वन्फलितमाह। कर्मणेति॥१६॥

मेधया तपसेत्यादि तथाच प्रागुदाहृतम्॥
न्यायेनानेन पुरुषो रसशब्देन भण्यते॥५७॥

मेधया तपसाऽजनयत्पितेति ह्युक्तमित्यस्यार्थमाह। मेधयेति। नैयायिकमर्थं निगमयति। न्यायेनेति॥१७॥

त्यस्य ह्येष इति ह्युक्त्या न्यायः श्रुत्याऽयमुच्यते॥
नैतदेवं भवेन्मूर्तरसेनास्यासमत्वतः॥५८॥

श्रौतीं न्यायोक्तिमुपसंहरति। त्यस्येति। श्रुतेरुक्तन्यायसाधनसामर्थ्यद्योतनार्थो हिशब्दः। निराकरोति। नैतदिति॥१८॥

भूतत्रयस्य मूर्तस्य रसो मण्डलभ्यधाः॥
ध⁶⁸⁵र्मैश्चतुर्भिर्मूर्ताद्यैर्भूतत्रयवदन्वितम्॥५९॥

कथं मूर्तरसेन सह यथोक्तामूर्तरसस्यातुल्यतेत्याशङ्क्य मूर्तरसं दर्शयति। भूतेति। तस्य रसवता साजात्यमाह। धर्मैरिति। तस्य तद्वता साजात्यवदमूर्तरसस्य चेतनत्वेन तद्वता न साजात्यं तथाच तस्य मूर्तरसेनातुल्यतेति भावः॥५९॥

अमूर्तयोरपि रसो लिङ्गात्मा गृह्यतां तथा॥६०॥

वाक्यप्रवृत्तेस्तुल्यत्वान्न युक्तोऽत्रान्यथा ग्रहः॥
वैरूप्यलक्षणो दोषः सत्येवं वः प्रसज्यते॥६१॥

तत्समाधिस्तर्हि कथमित्याशङ्क्याऽऽह। अमूर्तयोरिति। यथा मूर्तानामचेतनं मण्डलं तथाऽमूर्तयोरप्यचेतनमन्तःकरणं रसस्तथा च तुल्यतेत्यर्थः। अथ रसयोरसमत्वमेवास्तु किं समत्वेनेत्याशङ्क्याऽऽह। वाक्येति। अत्र रसयोरिति यावत्। अन्यथेत्यतुल्यत्वोक्तिः। विपक्षे दोषमाह। वैरूप्येति॥६०॥६१॥

अथ मूर्तरसोक्त्याऽपि चेतनस्यैव चेद्ग्रहः॥
अत्यल्पं भवताऽभाणि सर्वमात्मैव नो यतः॥६२॥

मूर्तामूर्तरसयोश्चेतनाचेतनभेदे वाक्यवैरूप्यमुक्तं समाधित्सुः शङ्कते। अथेति। अमूर्तरसवन्मूर्तरसशब्देनापि चेतनस्यैव ब्रह्मणो मण्डलापन्नस्य ग्रहणमित्येतद्दूषयति।अत्यल्पमिति। मण्डलस्य चेतनकार्यतया चेतनत्वे सर्वस्य तत्कार्यतया तन्मात्रत्वाद्रसयोश्चेतनतेति विशेषणानर्थक्यमित्यर्थः॥६२॥

न ह्यात्मव्यतिरेकेण किंचित्कारणमिष्यते॥
तेन तेन स्वरूपेण प्रत्यगात्मैव कारणम्॥६३॥

यत्तु सूत्रक्षेत्रज्ञस्य स्वकर्मद्वारा कारणतेति तत्राऽऽह। न हीति। परस्यैवाज्ञातस्य कारणताया वैदिकत्वादित्यर्थः। आकाशाद्वायुरित्यादावाकाशादेरपि कारणत्वं श्रुतमित्याशङ्क्याऽऽह। तेनेति॥६३॥

मण्डलात्मनि चाऽऽधारे लिङ्गात्मैवावसीयताम्॥
करणस्यैव तत्स्थत्वाद्विज्ञानात्मा हि लिङ्गगः⁶⁸⁶॥६४॥

यत्तु पुरुषो मण्डलाधारो विज्ञानात्मेति तत्राऽऽह। मण्डलेति। तत्र हेतुः। करणस्येति। यथा गोलकात्मनि चक्षुषि करणात्मैव तिष्ठति तथाऽऽदित्यमण्डलेऽपि तस्यैव स्थितेरित्यर्थः। तत्क्षेत्रज्ञस्तर्हि कुत्रास्ति तत्राऽऽह। विज्ञानेति। मण्डलस्य लिङ्गोपाधित्ववत्तस्यापि विज्ञानात्मोपाधित्वं प्रामाणिकमिति वक्तुं हिशब्दः॥६४॥

अज्ञातः पुरुषो यस्मात्कार्यकारणशब्दभाक्॥
अज्ञातमिथ्याविज्ञानरूपत्वान्न तु तत्त्वतः॥६५॥

परस्यैव कारणत्वं वदता जीवस्य तन्निरस्तं तस्य लिङ्गोपाधिं विना मण्डलाधारत्वं निराकृतम्। इदानीं तस्यापि कौटस्थ्यान्न कारणतेत्याशङ्क्याऽऽह। अज्ञात इति। अज्ञातरूपत्वं कारणशब्दभाक्त्वे मिथ्याविज्ञानरूपत्वं च कार्यशब्दभाक्त्वे हेतुरिति भेदः। तस्मात्परस्मिन्कार्यादिभावस्याऽऽरोपान्न कौटस्थ्यादिदौस्थ्यमिति शेषः॥६१॥

अचेतनेषु लोकेऽस्मिन्न दृष्टा पुरुषाभिधा॥
इति चेन्नैतदेवं स्यादचित्केष्वपि दर्शनात्॥६६॥

मण्डलाधारश्चेतनो नेत्यत्र पुरुषश्रुतिविरोधं शङ्कते। अचेतनेष्विति। विरोधाभावं प्रतिजानीते। नैतदिति। अचेतनेष्वपि पुरुषशब्ददृष्टेरदृष्टिरसिद्धेत्याह। अचित्केष्विति॥६६॥

त एतान्सप्त पुरुषानित्यादिश्रुतिवाक्यतः॥
असंवित्केऽपि पक्षादौ दृश्यते पुरुषाभिधा॥६७॥

तदेव व्याकरोति। त एतानिति। ते प्राणा न शक्ता विभक्ता व्यवहारं जनयितुमिति कृतालोचनास्त्वक्चक्षुःश्रोत्रजिह्वाघ्राणवाङ्मनोरूपानेतान्पुरुषानेकं लिङ्गात्मकं पुरुषमकुर्वन्नित्यादिवाक्यादचेतनेष्वपि तच्छब्दो दृष्ट इत्यर्थः। स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय इत्यादिश्रुतिरप्यत्र मानमित्याह। असंवित्केऽपीति। पक्षादौ तदवयवभाक्षु कोशेष्विति यावत्॥६७॥

अध्यात्मोक्त्यवधिज्ञप्त्या अधिदैवतकीर्तनम्॥
मूर्तामूर्तविभागोऽयमध्यात्ममधुनोच्यते॥६८॥

परकीयं व्याख्यानं प्रत्याख्यायेदानीमित्यधिदैवतमित्यस्य तात्पर्यमाह। अध्यात्मेति। तस्य कीर्तनमुपसंहारः। अथाध्यात्ममित्यस्यार्थमाह। मूर्तेति॥६८॥

भूतत्रयं पृथिव्यादि देहेऽपि परिगृह्यते॥
मूर्तशब्देन यत्प्राणाद्धृद्व्योम्नश्चापरं च यत्॥६९॥

इदमेवेत्यादि व्याचष्टे। भूतेति। यदन्यदित्यादेरर्थमाह। यदिति। हृदित्युपलक्षणं शारीराकाशस्य विवक्षितत्वात्। एकश्चकारोऽवधारणे यदाध्यात्मिकाद्वायोराकाशाच्चान्यदेव तदाध्यात्मिकं भूतत्रयं मूर्तमित्यर्थः॥६९॥

चक्षू रसस्त्रयाणां स्याद्विशेषेणात्र निष्ठितम्॥
तेजः सर्वशरीरस्य निर्मातृ स्यादसंशयः॥७०॥

एतन्मर्त्यमित्यादेर्गतार्थत्वादेतस्य सत इत्यादेरर्थमाह। चक्षुरिति। सतो हीत्यादेस्तात्पर्यमाचक्षाणश्चक्षुषो रसत्वं साधयति। विशेषेणेति। शरीरमात्रस्याविशेषेण निष्पादकं तत्र सर्वत्र संनिहितमपि तेजो विशेषतश्चक्षुषिस्थितमित्यप्रतिबन्धेनाधिगतम् ‘आदित्यश्चक्षुर्भूत्वाऽक्षिणी प्राविशत्’ इतिश्रुतेरतस्तेजः शब्दपर्यायरसशब्दस्य चक्षुषि प्रवृत्तिरिति भावः॥७०॥

प्रथमा संस्कृतिरिति मन्त्रवर्णोऽपि दृश्यते॥
शश्वद्वै रेतस इति तथाच श्रुतिशासनम्॥७१॥

तत्र प्रमाणमाह। प्रथमेति। सा प्रथमा संस्कृतिर्विश्ववारा स प्रथमो वरुणो मित्रोऽग्निरिति मन्त्रोदेहावयवप्रधानभूतां प्रथमप्रवृत्तां दृष्टिं रसशब्दयोग्यामाहेत्यर्थः। शश्वद्वै रेतसः सिक्तस्य चक्षुषी एव प्रथमे संभवत इति ब्राह्मणमपि मन्त्रानुसारेण चक्षुषो रसत्वे मानमित्याह। शश्वदिति॥७१॥

मूर्तामूर्तविभागोऽयं यदि नामेह भण्यते॥
अधिदैवं तथाऽध्यात्मं तथाऽपीयान्न गृह्यते॥७२॥

श्रुत्यनुसारेण विभागमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चमतमादेयमाह। मूर्तेति। इहेति श्रुत्युक्तिः। इयानुक्तमात्ररूप इति यावत्॥७२॥

कृत्स्नस्य ब्रह्मणो रूपे मूर्तामूर्ते विवक्षिते॥
यतोऽतो नेयता⁶⁸⁷ कार्त्स्न्यंदेवताध्यात्मयोर्भवेत्॥७३॥

श्रौतविभागानङ्गीकारे हेतुमाह। कृत्स्नस्येति। ब्रह्मणोऽद्वयस्य तत्त्वं निश्चेतुं मूर्तामूर्ते रूपे श्रुत्या कल्पिते तदद्वयं चाधिदैवाध्यात्मनोरुक्तविभागमात्रेण यतो न निश्चितं भवेन्मूलकारणस्यासंगृहीतत्वात्तन्नायं विभागो गृह्यते श्रौतोऽपीत्यर्थः॥७३॥

आरब्धकार्यभूतानां गृहीतौ न च संभवः॥
यथोक्तलक्षणस्येह मुख्यवृत्त्योक्तभूमिषु॥७४॥

तदग्रहे हेत्वन्तरमाह। आरब्धेति। अव्याकृतोत्थानि कार्यभावेन स्थितानि भूतानि तेषामुक्तभूमिष्वध्यात्माधिदैवप्रकारासुमूर्तमूर्तशब्दाभ्यां विभागेन गृहीतावुक्तलक्षणस्येह भूतपञ्चके मुख्यवृत्त्या न संभवोऽतः श्रौतोऽपि विभागो नेष्ट इत्यर्थः॥७४॥

व्याप्येव लक्षणं युक्तमन्यथा तदलक्षणम्॥
निर्देशस्तु परिच्छिन्नविषयोऽत्राभिधीयते॥७५॥

मूर्तामूर्तलक्षणस्य मुख्यवृत्त्या भूतपञ्चकेऽयोगेऽपि तदेव तच्छब्दाभ्यामुपेयं श्रुतत्यागायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। व्यापीति। लक्षणस्य लक्ष्याव्यापित्वे दोषमाह। अन्यथेति। अस्तु तर्हि तस्य लक्ष्यव्यापितेत्याशङ्क्य मूर्तलक्षणस्य पृथिवीमात्रव्यापित्वादमूर्तलक्षणस्य चाव्याकृतमात्रविषयत्वान्मैवमित्याह। निर्देशस्त्विति॥७५॥

तत्रैवं सति यत्र स्यान्मूर्ताद्युक्तं चतुष्टयम्॥
लक्षणं तत्र संपूर्णमन्त्यकारणकार्ययोः॥७६॥

श्रौतविभागानुपगमश्चेत्किं तर्हि युक्तं तत्राऽऽह। तत्रेति। श्रौते विभागे पूर्वन्यायेनायुक्ते सति यत्रान्त्ये कार्ये मूर्तमर्त्यादि चतुष्टयं यत्र चाप्ययक्र⁶⁸⁸मेणान्त्ये कारणे चतुष्टयामूर्तामृतादि तत्रोभयत्र लक्षणं पूर्णमिति यथायोगं लक्ष्यव्यवहारसिद्धिरित्यर्थः॥७६॥

आकाशशब्दवाच्यो यः सर्वकारणकारणः॥
मुख्यवृत्त्या समर्थं स्यात्तत्रैवामूर्तलक्षणम्॥७७॥

अमूर्तलक्षणविषयमाह। आकाशेति। अव्याकृतमाकाशशब्दार्थः। सर्वस्य कारणं ब्रह्म तदेव कारणं सत्तास्फूर्तिदं यस्याव्याकृताख्यस्य भावस्येति विग्रहः। तत्र निरवयवत्वमकार्यत्वादमृतत्वं सर्वकार्यव्यापित्वं परोक्षत्वं चास्तीत्यमूर्तलक्षणस्य मुख्यतेत्यर्थः॥७७॥

पृथिव्यां चापि तन्मुख्यं यदुक्तं मूर्तलक्षणम्॥
उभयोरन्तरालस्था मिथःसंकीर्णलक्षणाः॥७८॥

लक्षणं गौणमेव स्यादन्त्ययोर्मध्यभूमिषु॥
मूर्तामूर्तव्यवहृतिस्तथा तत्रापि दृश्यते॥७९॥

मूर्तलक्षणविषयमाह। पृथिव्यां चेति। मध्यवर्तिषु चतुर्षु का गतिस्तत्राऽऽह। उभयोरिति। कार्यकारणयोरन्त्ययोर्मध्यस्था जलादयोऽन्योन्यं यतः संकीर्णमूर्तामूर्तलक्षणा अतस्तेषु लक्षणद्वयं गौणमेवेति योजना। मध्यस्थेषूभयव्यवहाराभावे तस्य कुतो गौणतेत्याशङ्क्याऽऽह। मूर्तेति। तथाऽन्त्यकार्यकारणयोरिवेत्यर्थः। तत्रापि मध्यस्थेष्वपीति यावत्॥७८॥७९॥

मुख्यवृत्तिग्रहायातो व्यापिलक्षणसिद्धये॥
क्षित्यादिवियदन्तं स्यान्मूर्तामूर्तस्य लक्षणम्॥८०॥

भर्तृप्रपञ्चमतमुपसंहरति। मुख्येति। यथाश्रुतार्थस्यायुक्तत्वमतः शब्दार्थः। मूर्तादिलक्षणस्य मुख्यवृत्तिग्रहार्थं लक्ष्यव्यापित्वार्थं च पृथिव्यामेव मूर्तलक्षणस्य पूर्णत्वात्तन्मात्रं

मूर्तं वियति मूलकारणे चामूर्तलक्षणं व्यापीति तन्मात्रममूर्तमान्तरालिकेषु क्वचित्किचिल्लक्षणमस्तीत्युभयधात्वमित्यर्थः॥८०॥

योऽयं दक्षिणेऽक्षन्निति शास्त्रदृष्टत्वकारणात्॥
दक्षिणेऽक्षणि लिङ्गस्यविशेषः कश्चिदिष्यते॥८१॥

आदेयं प⁶⁸⁹रमतमुक्त्वाऽथामूर्तमित्यादेर्गतार्थत्वं मन्वानो योऽयं दक्षिणेऽक्षन्नितिविशेषोक्तेस्तात्पर्यमाह।योऽयमिति। शास्त्रस्य दृष्टत्वात्तेन वा⁶⁹⁰ दक्षिणेऽक्ष्णि विशेषस्य दृष्टत्वादिति हेत्वर्थः॥८१॥

वीर्यवद्दक्षिणं लोकेऽप्यङ्कं दृष्टं यतस्ततः॥
दक्षिणेऽक्षन्निति वचः श्रुतेर्यत्नादिहेष्यते॥८२॥

न केवलं शास्त्रादेव तत्र विशेषः किंतु विमतमतिशयवद्दक्षिणाङ्गत्वाद्दक्षिणहस्तवदित्यनुमानाच्चेत्याह। वीर्यवदिति। ततः शब्देनेहशब्दस्य संबन्धः। तेन दक्षिणमक्षि निर्दिश्यते। इष्यते वीर्यवत्त्वमिति शेषः। अतः श्रुतेर्वचश्चक्षुरन्तरमपेक्ष्य दक्षिणे चक्षुष्यादरात्प्रवृत्तमित्याह। दक्षिण इति॥८२॥

पिण्डप्राणविभागेन ह्यध्यात्मे चाधिदैवते॥
मूर्तामूर्तात्मनोरुक्तो विभागो ब्रह्मरूपयोः॥८३॥

तस्य हेत्यादेः संबन्धाभिधित्सया वृत्तमनुवदति। पिण्डेति। कार्यकारणरूपेणेति यावत्। अवान्तरोपाधिबहुत्वेऽपि परमेश्वरोपाधी द्वावेव प्रसिद्धाविति हिशब्दार्थः। विभागो विशेषः॥८३॥

अथाधुना यथोक्तस्य तस्यैव करणात्मनः॥
लिङ्गस्य रूपं वक्ष्यामो वासनामयमात्मनः॥८४॥

संगतिमाह। अथेति। यथोक्तस्य पूर्वोक्तविभागयुक्तस्येति यावत्। आत्मनः स्वरूपत्वेनाऽऽरोपितस्य लिङ्गस्येति शेषः। अमूर्तरसभूतान्तःकरणस्यैव रागादिवासनेति वक्तुं तस्य हेत्यादिवाक्यमित्यर्थः॥८४॥

मूर्तामूर्तादिसंबन्धाद्वासना लिङ्गमाश्रिताः॥
स्वाभासभ्रमदोषेण तन्मयः पुरुषो मतः॥८५॥

तस्यैव तदाश्रयत्वे हेतुमाह। मूर्तेति। अन्तःकरणस्यैव मूर्तादिसर्वविषयसंबन्धात्तन्निमित्ता रागादिवासनास्तदेवाऽऽश्रित्य प्रसरन्तीत्यर्थः। कथं तर्हि पुरुषो रागादिमयो दृश्यते तत्राऽऽह। स्वाभासेति। स्वस्याऽऽभासो यस्मिन्नित्यज्ञानं तथा तत्कृतो रागीत्यादिभ्रमस्तेन दोषेण पुरुषो रागादिमयो भवतीत्यर्थः॥८५॥

अनेकवासनाचित्रं तल्लिङ्गंपटभित्तिवत्॥
मायेन्द्रजालसदृशं व्यामोहास्पदमात्मनः॥८६॥

ननु चेतसो वासनामयत्वमारोपितमनारोपितं वा नाऽऽद्यः पुंसोऽपि तद्भावात्तच्छब्देन परामर्शप्रसङ्गान्नेतरो धर्मिणोऽपि तस्यानारोपितरूपत्वा⁶⁹¹पत्तेरत आह। अनेकेति। स्वाभासेत्यादौ वासनासंबन्धमुक्तमात्मनो व्यक्तीकर्तुं विशिनष्टि। व्यामोहेति॥८६॥

एतावन्मात्रमेवे⁶⁹²ति यत्र भ्रान्ता निरागमाः॥
विज्ञानवादिनो बौद्धास्तथा नैयायिकादयः॥८७॥

आत्मनो भ्रान्तेरास्पदं लिङ्गमित्येतदेव व्यक्तीकुर्वन्विज्ञानवादिभ्रान्तिमाह। एतावन्मात्रमिति। बुद्धिमात्रमेवाहंवृत्तिविशिष्टं स्वरसभङ्गुरं रागादिकलुषितमात्मा नान्यः स्थायी क्षणिको वेति यत्र ते भ्रान्तास्तस्य रूपं वक्ष्याम इति संबन्धः। तेषामीदृग्भ्रान्तौ हेतुमाह। निरागमा इति। तार्किकाणामपि बौद्धवद्भ्रान्तिमाह। तथेति॥८७॥

आत्मनो द्रव्यभूतस्य यदेत⁶⁹³द्वासनात्मकम्॥
रूपं गुणोऽस्य संसार इति वैशेषिकादयः॥८८॥

तदीयभ्रान्तिं प्रकटयति।आत्मन इति। अन्तःकरणमहंधीग्राह्यं रागादिधर्मकमात्मा तस्य द्रव्यस्य तद्वासनामयं रूपं गुणः स च संसार इति यत्र ते भ्रान्तास्तस्य रूपं वक्ष्याम इति पूर्ववदन्वयः॥८८॥

त्रिगुणं सत्प्रधानस्थं पुरुषार्थेन हेतुना॥
प्रवर्तते स्वतन्त्रं सदिदमित्यपि कापिलाः॥८९॥

सांख्यानां भ्रान्तिमाह। त्रिगुणमिति। नान्तःकरणमेवाऽऽत्मा किंत्वन्यः सर्वगतः सर्वक्रियाशून्यः स्वप्रकाशस्तस्य भोगापवर्गानुगुण्येन हेतुना त्रिगुणं प्रधानमिष्टं तदात्मनैव स्थितमन्तःकरणं तत्सधर्मकं प्रवर्तत इति यत्र ते भ्रान्तास्तस्य रूपं वक्ष्याम इत्येव संबन्धः॥८९॥

अप्यौपनिषदंमन्याः केचिदत्यन्तनैपुणात्॥
प्रक्रियां रचयित्वाऽऽहुर्वेदान्तार्थाविपश्चितः॥९०॥

यत्र विचित्रा विपश्चितां भ्रान्तिस्तदन्तः करणं तस्य हेत्यत्रोच्यते नाऽऽत्मेति स्वमतमुक्त्वा भर्तृप्रपञ्चप्रक्रियामवतारयति। अपीत्यादिना। वेदान्ततात्पर्यगम्येऽर्थे ज्ञानहीनत्वादौपनिषदा न भवन्त्यथ चाऽऽत्मानमौपनिषदंमन्याः स्वोत्प्रेक्षावशादेव मानयुक्तिहीनां कामपि प्रक्रियामारचय्य तस्य हेत्यादेः संगतिमाहुरिति योजना॥९०॥

यावान्बाह्यो विकारः स्यात्क्षेत्रज्ञपरिवेष्टनः॥
अध्यात्मं चाधिदैवं वा नामरूपविभागतः॥९१॥

अव्याकृताद्व्याकृतः स्यादेतावानेव सोऽत्र तु॥
मूर्तोवा यदि वाऽमूर्तः सच्च त्यच्चेति भण्यते॥९२॥

कीदृशी प्रक्रिया कथं वा संगतिरित्याशङ्क्य प्रक्रियाया वक्ष्यमाणत्वं विवक्षित्वा संगत्यर्थं यावान्बाह्योविकारो विज्ञानात्मपरिवेष्टनोऽध्यात्मं वाऽधिदैवं वा नामरूपविभागेन व्याकृतः सर्वोऽप्येष मूर्तो वा भवत्वमूर्तोवा सच्च त्यच्चेतितदीयवृत्तानुवादभाष्यार्थमाह। यावानित्यादिना। जीवोपाधित्वेन यावत्कार्यमव्याकृताज्जातं तत्सर्वमेतावदेव यदत्र पूर्वग्रन्थे सत्यशब्दितं पञ्चभूतात्मकं मूर्तामूर्तमिति व्याख्यातमित्यर्थः ॥९१॥९२॥

प्राणानामपि सत्यत्वं भूतसत्याभिसंगतेः॥
कथं यतस्त्वमी सर्वे प्राणाः क्षेत्रज्ञलक्षणाः॥९३॥

अनामरूपकाः सन्तः सत्यसंयोगहेतुतः॥
देहिनः प्राणवत्साक्षात्संवृत्ता नामरूपिणः॥९४॥

निदेशाय च कल्पन्ते प्राणा वा इति नान्यथा॥
तदत्र निखिलं सत्यं श्रुत्या संशोधितं स्फुटम्॥९५॥

भूतानां सत्यत्वे प्राणा वै सत्यमिति कथमुक्तमित्याशङ्क्य तत्संबन्धात्प्राणाः सत्यमितिभाष्यार्थमाह। प्राणानामिति। सत्यशब्दितैर्भूतैः⁶⁹⁴ कारणभूतैः सह कार्यतया तादात्म्यसंबन्धात्तेषामपि सत्यत्वमतः प्राणा वै सत्यमिति श्रुतिरविरुद्धेत्यर्थः। तदेवोपपादयितुं भाष्यस्थामाकाङ्क्षामाह। कथमिति। न केवलमेषां सत्यत्वमेवंभूतसंबन्धाधीनं किंतु तद्गतं नामाद्यपि दिदर्शयिषुस्तत्र प्राणा विज्ञानात्मानोऽनामरूपास्तेऽन्यसंयोगात्कार्यकरणवन्तो नामरूपवन्तो निर्देशाय कल्पन्त इति भाष्येणोत्तरमाह। यतस्त्विति। एकादशापि प्राणा मुख्यवज्जीवोपाधयः स्वतो नामादिविरहिणोऽपि सत्यास्व्यभूतयोगात्कार्यकरणवन्त इव नामरूपिणो जाता अतस्ते साक्षान्निर्देशाय योग्या भवन्ति पूर्वोक्तनीत्यैव च तत्सत्यत्वोपपत्तौ प्राणा वै सत्यमिति श्रुतिर्न विधान्तरेण सा युक्ता तेषां स्वतोबाधावैधुर्यादित्यर्थः। तदेतत्सत्यं परिशोधितमिति भाष्यंयोजयन्वृत्तानुवादमुपसंहरति। तदत्रेति। सत्यस्य सत्यमित्यत्र षष्ठ्यन्तसत्यशब्दितं सर्वं तस्य हेत्यस्मात्प्राक्तनश्रुत्या सम्यग्दर्शितमित्यर्थः॥९३॥९४॥९५॥

व्याविद्धसत्यराशेः स्याद्विज्ञानात्मन एव तु॥
स्वरूपं यत्तदधुना वक्तव्यमवशिष्यते॥९६॥

उत्तरवाक्यावतितारयिषया पातनिकां कुर्वाणः सत्यान्निष्कृष्यविज्ञानात्मस्वरूपं

वक्तव्यमित्यस्यार्थमाह। व्याविद्धेति। सत्यराशेरुक्ताद्व्यावृत्तस्य यदेव रूपं स्यात्तद्वाच्यत्वेन शिष्टमित्यर्थः॥९६॥

तत्रैतस्यामवस्थायां विभागो विनिवर्तते॥
अयं भोक्ता विज्ञानात्मा तथा दैवतिकास्त्वमी॥९७॥

विज्ञानात्मान इत्येष भेदहेतुनिवर्तनात्॥
यत आधारगो ह्येष नामरूपादिलक्षणः॥९८॥

विशेषो न स्वतस्तच्च नामरूपादि शोधितम्॥
संशोध्य तदिदं सर्वं विज्ञानात्मा प्रदर्श्यते॥९९॥

तत्रैतस्यामवस्थायामयं भोक्ताऽमी विज्ञानात्मानः प्राणा इत्ययं विशेषो नास्तीति भाष्यंव्याकुर्वन्क्षेत्रज्ञस्य सत्यराशेर्निष्कर्षफलमाह। तत्रेति। तस्मिन्क्षेत्रज्ञे सत्यराशेर्व्यावृत्तत्वलक्षणायामवस्थायां स्थिते सति विभागनिवृत्तिरित्यर्थः। तद्योग्यं विभागमभिनयति। अयमिति। दैवतिका देवताधिष्ठिता वागादयो विज्ञानात्मानस्तदुपाधयः। विभागनिवृत्तौ हेतुमाह। भेदेति। आधारगतो ह्ययं नामरूपकृतो विशेष इति भाष्येण हेतुं साधयति। यत इति। भाष्यस्थहिशब्दार्थं यत इत्यनुवदति। सर्वस्य भोगस्य⁶⁹⁵ भूतभौतिकोपाधिगतत्वादात्मनि स्वतोऽभावात्तस्य च पृथक्करणादुक्तविभागनिवृत्तिरित्यर्थः। भूमिकां कृत्वा तदिह सर्वं सत्यं परिशोध्यान्तराऽनुप्रविश्य विज्ञानात्मा निर्देश्यत इति भाष्येण तस्येत्याद्यवतारयति। संशोध्येति॥९७॥९८॥९९॥

सर्वेषामपि तेनेदं समानं लक्षणं भवेत्॥
क्षेत्रज्ञानां विशेषोऽत्र यतो नैवोपपद्यते॥१००॥

तदेतत्सर्वं विज्ञानात्मनां सामान्यमेव लक्षणार्थं भवतीत्यस्यार्थमाह। सर्वेषामिति। तेनेत्युक्तस्य स्फुटीकरणं विशेषोऽत्रेति। यदत्र सत्यराशेर्व्यावृत्तस्य रूपमुच्यते तदशेषजीवसाधारणं विशेषहेत्वभावादित्यर्थः॥१००॥

एतस्य पुरुषस्येति रूपं निर्दिश्यतेऽधुना॥
पुंसो रूपमुपक्षीणं मूर्तामूर्तसमाश्रयम्॥१०१॥

तस्य हैतस्य पुरुषस्य विज्ञानात्मनो रूपं निर्दिश्यत इतिवाक्यव्याख्यानपरं भाष्यं तस्यार्थमाह। एतस्येति। परात्मरूपे वक्तव्ये विज्ञानात्मरूपोपन्यासोऽकाण्डताण्डवितमित्याशङ्क्योपक्षीणमेव सर्वं रूपं मूर्तामूर्तविषय इत्यस्यार्थमाह। पुंस इति। द्वे वावेत्यादिना परस्य रूपमुक्तमित्यर्थः॥१०१॥

येन त्वस्य विशेषेण विज्ञानात्मत्वमिष्यते॥
विभज्यमानस्य सतः परस्मादात्मनोऽद्वयात्॥१०२॥

अपाञ्चभौतिकं रूपमिह तन्निर्दिदिक्ष्यते॥
यथेति माहारजनं वासनोपचयात्मकम्॥१०३॥

जीवस्यापि पराभेदादुक्तमेव तदित्याशङ्क्येह तु परमात्मनः परिच्छिद्यमानस्य येन विशेषेण विज्ञानात्मत्वलाभस्तद्रूपं निर्दिदिक्षितमपाञ्चभौतिकमित्यस्यार्थमाह। येनेति। भूताप्रयोज्यं सर्वजीवसाधारणं रूपमत्रोच्यमानं कीदृगित्याशङ्क्य दृष्टान्तश्रुतिमादत्ते।यथेतीति। अनेन हि वाक्येन हरिद्राद्युपरक्तवस्त्रादिवन्नानाविधरागादिसमुदायात्मकं सर्वजीवसाधारणं रूपं श्रुतौ निर्देष्टुमिष्टमित्यर्थः॥१०२॥१०३॥

तस्य हैतस्य संबन्धमेवं केचित्प्रचक्षते॥
तदयुक्तं यथाऽन्यायस्तथाऽयमभिधीयते॥१०४॥

भर्तृप्रपञ्चोक्तं संबन्धमुपसंहरति। तस्येति। तन्निराकरोति। तदयुक्तमिति। कथं परकीयसंबन्धवचनस्य न्यायशून्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। न्यायरहितो यथा संबन्धस्तथाऽयं सिद्धान्तः कथ्यते श्रूयतामवहितैरित्यर्थः॥१०४॥

पुष्पादिवासनानां हि वस्त्रादिष्वेव संगतिः॥
सजातीयेषु नियता दृश्यते नान्यजातिषु॥१०५॥

यत्तु वासनोपचयात्मकं जैवं रूपमिति तत्र किं जीवो वासनानिमित्तवस्त्रादिविजातीयस्तत्सजातीयो वेति विकल्प्याऽऽद्ये तत्संबन्धो न तस्य सिध्यतीत्याह। पुष्पादीति। दर्शनस्य व्यावहारिकप्रमाणत्वद्योतको हिशब्दः॥१०५॥

द्रव्येऽपि न खलु व्योम्नि वासना काचिदीक्ष्यते॥
अद्रव्ये चासजातीये चैतन्ये वासना कुतः॥१०६॥

न द्वितीयः सत्यपि साजात्ये व्योमवदसङ्गस्य तत्संबन्धासिद्धेरित्याह। द्रव्येऽपीति। किंचाऽऽत्मनि चिन्मात्रे पराऽपरा वा न जातिस्तत्साजात्यस्यैवासिद्धेर्न तत्र वासनेत्याह। अद्रव्ये चेति॥१०६॥

वासनाकारतां गच्छेच्चैतन्यं चेत्कपालवत्॥
वासनानिष्फलत्वं स्याच्चैतन्यादपृथक्स्थितेः॥१०७॥

किंच वासनाऽऽत्मनोऽभिन्ना भिन्ना वेति विकल्प्याऽऽद्यमनूद्य दूषयति। वासनेति। मृदो घटाद्याकारतावदात्मा यदि वासनाकारतां गच्छति तदा तस्याश्चैतन्याभेदेन स्थितेर्न साऽऽत्मनः कुतश्चिद्भेदिका न हि स्वयमेवाऽऽत्मा स्वस्यान्यतो भेदमावहेद्वासनावैयर्थ्यात्तन्न साऽऽत्माभिन्नेत्यर्थः॥१०७॥

न हि श्रोत्रोत्थविज्ञानं रूपवासनयाऽञ्जुयते॥
विषयत्वाविशेषेऽपि कुतोऽसङ्गत्वतश्चितेः॥१०८॥

द्वितीये त्वात्मना साऽसंबद्धा वा संबद्धा वाऽऽद्ये तद्वैफल्यं मत्वा क⁶⁹⁶ल्पान्तरं निरस्यति। न हीति। श्रोत्रकरणकशब्दज्ञानं न रूपवासनया वास्यते तयोर्विषयत्वाविशेषेऽपि मिथो विषयविषयित्वाभावाच्चितस्त्वसङ्गत्वाद्विषयत्वमेव नेति न रागादिवासनासंगतिरित्यर्थः॥१०८॥

षड्भावविक्रियाणां च निषेधश्चेतनात्मनः॥
असङ्ग इति चाप्युक्तिरसकृच्छ्रूयते श्रुतौ॥१०९॥

कौटस्थ्याच्च चितो न वासनेत्याह। षडिति। असङ्गत्वेनाविषयत्वमुपपादयितुमाद्ये मानमाह। असङ्ग इति चेति। तत्र श्रुतेस्तात्पर्यलिङ्गमभ्यासं दर्शयितुमसकृदित्युक्तम्॥१०९॥

भूतसंयोगतः प्राप्तं न च तत्पाञ्चभौतिकम्॥
इति ब्रुवाणो लोकेऽस्मिन्हस्यते बालकैरपि॥११०॥

आत्मनो वासनां निरस्य तद्रूपस्यापाञ्चभौतिकत्वं परोक्तं प्रत्याह। भूतेति॥११०॥

मूर्तामूर्तविभागेऽस्य विभागो विनिवर्तते॥
इति स्वोक्तमविस्मृत्य वासनाभेदगीः कथम्॥१११॥

यत्तु परस्मात्परिच्छिद्यमानस्य जीवत्वलाभो वासनयेति तत्राऽऽह। मूर्तेति। जीवस्योभयात्मकसत्यराशेर्विवेके भोक्त्रादिविभागध्वस्तिरित्येतत्तत्रैतस्यामवस्थायामित्यत्र परैरुक्तं तदविस्मृत्य वासनातस्तस्य परस्मादात्मान्तराच्च भेदोक्तिरयुक्ता भोक्त्रादिविभागध्वंसे तासामपि ध्वस्तेस्तस्मात्पूर्वापरव्याहतिरित्यर्थः॥१११॥

रचयन्ति तथाऽसाध्वीं प्रक्रियां न्यायवर्जिताम्॥
मूर्तामूर्तात्मको राशिरेको बाह्यः किलेष्यते॥११२॥

तस्येत्यादेरन्योक्तं संबन्धं निरस्य प्रक्रियां रचयित्वेत्यत्र सूचितां तदीयां प्रक्रियामवतारयति। रचयन्तीति। यथोक्तसंबन्धवदिति यावत्। असाध्वीमिति च्छेदः। तत्र हेतुः। न्यायेति। राशित्रयकल्पनां वदन्नादावधमराशिमाह। मूर्तेति। तत्कल्पनायाः श्रुतिबाह्यत्वद्योतनार्थं किलेत्युक्तम्॥११२॥

उत्तमः परमात्माख्यो राशिरत्राभिधीयते॥
मध्यमोऽयं तृतीयस्तु ताभ्यां राशिः प्रयोजकः॥११३॥

उत्कृष्टं राशिमाचष्टे। उत्तम इति। अत्र राशीनां मध्ये यद्वा द्वे वावेत्यादावित्यर्थः। राश्यन्तरमाह। मध्यम इति। यथाऽऽहुस्तान्येतानि त्रीणि वस्तूनि मूर्तामूर्तं माहारजनादिरूपमात्मतत्त्वमितीति। मध्यमराशेर्विशेषमाह। प्रयोजक इति॥११३॥

पाणिपेषोत्थितेनायं कर्त्रा भोक्त्रा स⁶⁹⁷हाऽऽत्मना॥
भावनाज्ञानकर्मादिसमुदायः प्रयोजकः॥११४॥

कोऽसावित्यपेक्षायामाह। पाणीति। आदिशब्दो रागादिविषयः॥११४॥

मूर्तामूर्तादिराशिस्तु प्रयोज्यः साधनं तथा॥
तार्किकैः सह संधिं च चिकीर्षन्ति यथाबलम्॥११५॥

प्रयोजकत्वमुत्पादकत्वं तन्न विना विषयमिति विषयमाह। मूर्तेति। आदिशब्देन मर्त्यामृताद्युक्तिः। साधनं ज्ञानकर्मकारणं कार्यकरणजातं तदपि प्रयोज्यमित्याह।साधनमिति। यथाऽऽहुः—स एष विद्याकर्मपूर्वप्रज्ञारूपोऽस्य⁶⁹⁸ कर्मणो बाह्यं मूर्तामूर्त साधनं यदुपादाय कार्यकर⁶⁹⁹णवतो भोगसिद्धिरिति राशित्रयं कल्पयित्वा कल्पनान्तरमपि कुर्वन्तीत्याह। तार्किकैरिति॥११५॥

अयं प्रयोजको राशिलिङ्गमेव किलाऽऽश्रितः॥
इत्युक्त्वा सांख्यत्वभयात्कल्पयन्ति ततोऽन्यथा॥११६॥

तदेव स्फोरयति। अयमिति। लिङ्गाश्रितस्तावत्कर्मादिरूपः प्रयोजको राशिस्तथा स्वयमभ्युपगमत्वद्योतनाय किलेत्युक्तं तस्य बुद्धिस्थत्वेसांख्यपक्षश्चेत्तर्हि तद्भयात्तस्य तात्स्थ्यादन्यथाकल्पनेत्यर्थः॥११६॥

गन्धः पुष्पाश्रयो यद्वत्पुटमाश्रित्य तिष्ठति॥
कुसुमापगमेऽप्येवं लिङ्गस्था वासनाऽऽत्मनि॥११७॥

कथमिति तदाह। गन्ध इति॥११७॥

वासनाकामकर्माणि लिङ्गस्थान्येव नाऽऽत्मनि॥
लिङ्गादात्मानमायान्ति गन्धो गन्धपुटं यथा॥११८॥

लिङ्गापगमेऽपि तद्गता वासनाऽऽत्मनि तिष्ठतीत्यत्र किं मानमित्याशङ्क्य पुष्पतैलसंयोगवत्सा वियुक्तस्यापि मनसा विद्यत एव तया मनसा कार्याणां प्रविभक्तता भवतीति परोक्तिरत्र मानमिति मत्वाऽऽह। वासनेति॥११८॥

निर्गुणोऽपि परैकांशोबहिरभ्यागतेन सः॥
कर्मणा सगुणः साक्षाद्भवतीति प्रचक्षते॥११९॥

आत्मन्यगुणे कथं वासनादीत्याशङ्क्याऽऽह। निर्गुणोऽपीति। बहिर्मूर्तादिराशेः सकाशात्कार्यकरणसंनिधौ प्राप्तेन कर्मादिना सगुणवद्भवत्यात्मा साक्षान्निर्गुणोऽपीत्यर्थः॥११९॥

ततश्च कर्ता भोक्ता च बध्यते मुच्यते तथा॥
विज्ञानात्मेति कणभुक्वित्तमेवं समाश्रिताः॥१२०॥

स परमात्मैकदेशः किलेत्यादिभाष्यंव्याख्याय स कर्तेत्यादि व्याचष्टे। तत श्चेति॥१२०॥

भृतराशेरगाल्लिङ्गं कर्मराशिः सकाशतः॥
लिङ्गादात्मानमागात्स लिङ्गसंबन्धकारणात्॥१२१॥

लिङ्गगतः सन्प्रयोजकराशिरात्मनि केन क्रमेण भवतीत्याशङ्क्याऽऽह। भूतराशेरिति। कर्मराशिर्भूतराशेः सकाशतो लिङ्गं गत्वा तस्मादात्मानं गतवानात्मनो लिङ्गेन तादात्म्यादित्यर्थः॥१२१॥

कृष्णशक्तिरविद्याऽपि परस्मादेव सोत्थिता॥
विकृत्य परमात्मांशं विज्ञानात्मनि तिष्ठति॥१२२॥

तार्किकचित्तानुसारमेव परेषां प्रक्रियान्तरमाह। कृष्णेति। भगवतः शक्तिरविद्या नैसर्गिक्यपि तस्मादेव व्यक्ता सती तदेकदेशं विकृत्य तस्मिन्नेव जीवे तिष्ठतीति वदतो जीवोऽज्ञानीति मतमनुसरतीत्यर्थः॥१२२॥

यथोषरात्मको दोषःपृथिव्या एव जज्ञिवान्।
क्ष्मैकदेशं विकृत्याऽऽस्तेऽविद्या तद्वत्परात्मनः॥१२३॥

परस्मादविद्योत्थिता चेत्तमेवाऽऽश्रयेन्न जीवं कारणमतिक्रम्य कार्यस्यान्यत्रावृत्तेरित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति॥१२३॥

अनात्मधर्मोऽविद्येति वदन्तश्चोषरादिवत्॥
इत्येवं सांख्यसिद्धान्तमनुवर्तन्ति संभ्रमात्॥१२४॥

प्रयोजकराशेर्लिङ्गाश्रितत्वोक्त्या सांख्यानुसारित्वं प्रागुक्तमिदानीमनात्मधर्मोऽविद्येत्युक्त्या चेत्याह। अनात्मेति। यथोषरादिर्भूम्येकदेशधर्मो न सर्वभूधर्मस्तथाऽविद्या परस्य धर्मो नेति ब्रुवन्तो विद्याविद्ययोरनात्मधर्मतेति सांख्यमनुवर्तन्ते स्वपरपक्षविवेकाभावादित्यर्थः। अनुवर्तन्तीति च्छान्दसम्। ननु तार्किकमनुसरन्तस्तद्विरुद्धं सांख्यं कथमनुसरन्ति तत्राऽऽह। संभ्रमादिति॥१२४॥

नैवं कल्पयितुं युक्तं वेदसिद्धान्तबाधनात्॥
पुराऽपि चैतदुदितं यथा वेदान्तबाधनम्॥१२५॥

परविकारे तदेकदेशे जीवेऽविद्येत्युक्तं प्रत्याह। नैवमिति। अस्थूलादिश्रुतिविरोधं हेतुमाह। वेदेति। बृहद्विचारेऽपि जीवेश्वरयोरंशाशित्वादि श्रुतिविरोधेन निरस्तमिति हेतुं साधयति। पुराऽपीति॥१२५॥

सकलत्वे परस्योक्ताः संसारित्वादिलक्षणाः।
दोषाः सर्वेऽपि चाऽऽयान्ति प्रत्यगात्मानमेकलम्॥१२६॥

तदेव स्फुटयति। सकलत्व इति॥१२६॥

क्षेत्रज्ञस्य च संभित्तौ परस्मादात्मनः स्वतः।
एकत्वासंभवोऽत्यन्तं क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः॥१२७॥

जीवो न परस्यांशो विकारो वा किंतु तस्मादर्थान्तरं तथाच संसारित्वसव्रणत्वादयो न परस्मिन्प्रादुःप्युरित्याशङ्क्याऽऽह। क्षेत्रज्ञस्येति। अत्यन्तं संभित्ताविति संबन्धः। तथाच तत्त्वमादिश्रुतिविरोधः स्यादित्यर्थः॥१२७॥

अथोपचारतो देशो लिङ्गमेवाऽऽत्मनो मतः॥
न तदा लिङ्गविध्वस्तौ वासनाऽऽत्मनि युज्यते॥१२८॥

परांशो लिङ्गोपाधिरात्मेति शङ्कते। अथेति। उपचारतः कल्पनयेति यावत्। लिङ्गं तदुपाधिरात्मेत्यर्थः। दूषयति। नेति। लिङ्गोपाधिना कल्पितः परांशो जीवात्मेत्युक्ते स्वापादौ लिङ्गध्वंसे वासना नाऽऽत्मनि स्याल्लिङ्गाभावेन तदधीनजीवाभावात्ततश्च तद्वियोगेऽपि लिङ्गस्था वासना जीवे तिष्ठतीतिप्रक्रियासिद्धिरित्यर्थः॥१२८॥

न्यायः पुरोदितो योऽत्रवासनासंश्रयं प्रति॥
स सर्वोऽत्रानुसंधेयः पूर्वपक्षापनुत्तये॥१२९॥

औपाधिकात्मनि न वासना किंतु बिम्बकल्पे परस्मिन्नेवेत्याशङ्क्योक्तं स्मारयति।न्याय इति। अस्मिन्प्रकरणे पुष्पादिवासनानां हीत्यादौ वासनाधारं प्रति यो न्यायः साजात्यासंभवादिरुक्तः स सर्वोऽत्र प्रतीचि तदाश्रयत्वशङ्कानिवृत्त्यर्थमनुसर्तव्य इत्यर्थः॥१२९॥

उत्थानं चाप्यविद्यायाः परस्मादात्मनः स्वतः॥
ऊषरादिवदित्यादिकल्पना नोपपद्यते॥१३०॥

जीवेश्वरयोरंशांशित्वादि निरस्य परस्मादविद्यायाः समुत्थानं निरस्यति। उत्थानं चेति। आदिशब्देनाविद्याया जीवाश्रयत्वादिकल्पना गृह्यन्ते॥१३०॥

अनिर्मोक्षप्रसक्तिः स्याद्यद्यविद्या परात्मनः॥
निरात्मवादसक्तिश्चमोहोच्छेदे भवेदिह॥१३१॥

अनुपपत्तिं स्फुटयति। अनिर्मोक्षेति। परस्मादविद्योत्पत्तौ तस्यैव संसारः स्यात्तयोरैकाधिकरण्यादतोऽविद्यायां सत्यां न मुक्तिर्न च तस्यां नष्टायां सा कारणे स्थिते कार्यस्यात्यन्तानष्टेः कार्याविद्यानाशे तत्कारणपराभवस्तथाच मोक्षिणोऽभावान्मोक्षासिद्धिरित्यर्थः॥१३१॥

वास्यदेशातिरेकेण वासनाया न चेष्यते॥
देशान्तरोपगमनं गुणवद्द्रव्यवर्जनात्॥१३२॥

यत्तु लिङ्गापगमेऽपि तद्गता वासनाऽऽत्मन्यस्तीति तत्राऽऽह। वास्येति। वास-

नाया देशान्तरागतौ दृष्टान्तः। गुणवदिति। न हि स द्रव्यं हित्वा स्वातन्त्र्येण स्थातुमर्हति पुष्पपुटिकायामपि पुष्पावयवानुवृत्तेर्न धर्मस्य धर्म्यतिक्रम इत्यर्थः॥१३२॥

सामञ्जस्येन गच्छन्ति न च श्रुत्यक्षराण्यपि॥
यथोक्तकल्पनायां हि न युक्ता तेन कल्पना॥१३३॥

आत्मनो वासनानाश्रयत्वे हेत्वन्तरमाह। सामञ्जस्येनेति। यथोक्तकल्पनायामात्मनो वासनाश्रयत्वकल्पनायामिति यावत्। श्रुतियुक्तिविरोधफलमाह। नेति। उक्तविरोधानुवादको हिशब्दः। आत्मनो वासनाश्रयत्वस्येति शेषः॥१३३॥

कामः संकल्प इत्याद्या मनसो धर्मिणः श्रुताः॥
धर्मा न त्वात्मनः शास्त्रे ह्यसङ्गो हीतिवारणात्॥१३४॥

तत्र श्रुतीरुदाहरति। काम इति। मनोवदात्मनोऽपि धर्मित्वमाशङ्क्याऽऽह।न त्विति। तत्र हेतुः। शास्त्रे हीति। श्रौतो हिशब्दो हीत्यनुकृष्टस्तस्यार्थः पञ्चम्योक्तः॥१३४॥

हृदये ह्येव रूपाणि ध्यायतीवेति चापरम्॥
कामा येस्य हृदीत्यादि तीर्णो हीति तथा वचः॥१३५॥

अवधारणश्रुतेश्च नाऽऽत्मनो धर्मितेत्याह। हृदये हीति। आत्मनि धर्मप्रतीतिस्तर्हि कथमिति तत्राऽऽह। ध्यायतीवेति। चित्तस्यैव कामादीत्यत्र वाक्यान्तरमाह।कामा इति। आत्मनो नेत्यत्रैव वाक्यान्तरमाह। तीर्ण इति॥१३५॥

श्रुतादर्थान्न चान्योऽर्थो यथोक्तवचसां यतः॥
सम्यक्कल्पयितुं शक्यः कल्पनाऽतो न युज्यते॥१३६॥

उक्तश्रुतिस्थमनोहृदयादिशब्दैरात्मैवोच्यते तन्मनःसंयोगादात्मनि कामादिजन्मात्र विवक्षितमित्याशङ्क्याऽऽह। श्रुतादिति। आत्मनः कामाद्याश्रयत्वस्येति शेषः॥१३६॥

प्रत्यग्ब्रह्मत्वसिद्ध्यर्था सर्वैवोपनिषत्त्वयम्॥
तावन्मात्रपरत्वेन वेदान्तानामुपक्षयात्॥१३७॥

उक्तश्रुतीनां श्रुतान्नार्थान्तरं कल्प्यमित्यत्र हेतुमाह। प्रत्यगिति। प्रतीचो ब्रह्मत्वमितिशेषत्वं कथमुक्तश्रुतीनामित्याशङ्क्याऽऽह। तावन्मात्रेति। वेदान्तास्तावदेका ततो ब्रह्मैकत्वे षड्विधलिङ्गानुरोधेन पर्यवस्यन्ति तन्मध्यस्थोक्तश्रुतीनामपि तत्रैव तात्पर्यान्नार्थान्तरकल्पनेत्यर्थः॥१३७॥

राशित्रितयपक्षे च नाप्यर्थोऽत्र समञ्जसः॥
क्रियते कल्पना येन सर्वन्यायविरोधिनी॥१३८॥

लिङ्गवियोगेऽपि पुंसि वासनास्तित्वं निरस्य राशित्रयकल्पनां निरस्यति।

राशीति। अत्रेति रूपोपन्यासवाक्योक्तिः। अर्थशब्दो वावशब्दवाची। चशब्दान्मूर्तं चैवेत्यत्रावधारणासामञ्जस्यं गृह्यते। अपिशब्दादमूर्तं चेत्यत्र चकाराकृष्टावधारणायोगः। श्रुत्यक्षरानुगुण्याभावान्न राशित्रयकल्पना कार्येत्याह। क्रियत इति। पूर्वार्धस्थनञोऽत्रापि संबन्धः। येन हेतुना कल्पनेयमनेकन्यायविरुद्धा वक्ष्यते तेन न कार्येति हेतुमाह।येनेति॥१३८॥

द्वे एव तु यदा रूपे मूर्तामूर्ते सवासने।
ब्रह्म रूपि तृतीयं च तदा वावेति युज्यते॥१३९॥

ब्रह्मैकदेशभूतस्य विज्ञानात्मन एव ते॥
रूपे इति तदा युक्तं कल्पनानुगुणं वचः॥१४०॥

कथं सिद्धान्तेऽपि वावशब्दादिसामञ्जस्यं तत्राऽऽह। द्वे इति। कथं राशित्रयपक्षे नानान्यायविरोध इत्याशङ्क्य जीवस्य रूपमध्येऽन्तर्भावो रूपिमध्ये वेति विकल्प्याऽऽद्ये निषेध्यकोटिप्रविष्टतां मत्वा द्वितीये श्रुतिं शिक्षयन्नाह। ब्रह्मेति। तदा रूपिमध्ये जीवान्तर्भावकल्पनायामिति यावत्॥१३९॥१४०॥

विज्ञानात्ममुखेनाथ यदि वा परमात्मनः॥
रूपे इति तदाऽवक्ष्यच्छ्रौती चेत्कल्पना भवेत्॥१४१॥

अथवा यदि राशित्रयकल्पना श्रौती यदि वा जीवो रूपिमध्ये वर्तते तदा तन्मुखेन परस्य रूपे इति श्रुतिरवक्ष्यदित्याह। विज्ञानात्मेति॥१४१॥

द्विवचश्च तथाऽयुक्तं त्रैरूप्यस्येह संभवात्॥
मूर्तामूर्ते च द्वे रूपे तृतीयं वासना यतः॥१४२॥

भवतु जीवस्य रूपमध्ये प्रवेशपक्षे द्वे वावेत्यादिश्रुतेरेवं शिक्षा का हानिरत आह।द्विवचश्चेति। यदि जीवो रूपिराशावन्तर्भूतस्तथा सति द्वे इति द्विवचनं वावेत्यवधारणमेवकारश्चायुक्तो रूपमध्ये त्रैविध्यसंभवादित्यर्थः। त्रैरूप्यं स्फोरयति।मूर्तेति॥१४२॥

मत्तं मूर्तेतरे रूपे ब्रह्मणोऽभिमते सदा॥
क्षेत्रज्ञस्य तु नैवैते वासनामात्ररूपितः॥१४३॥

विषयभेदेन द्विवचनाद्यविरोधं शङ्कते। मतमिति॥१४३॥

तदाऽपि जीवद्वारेण विक्रियां व्रजतो विभोः॥
वासनाद्यभिसंबन्ध इतीयं गीरनर्थिका॥१४४॥

इत्थं व्यवस्थायां जीवद्वारा विक्रियमाणस्य परस्य रूपे मूर्तामूर्ते इत्युक्तिरयुक्ता वासन्सकर्मादेरपि तद्द्वारा तत्र संबन्धादित्याह। तदाऽपीति॥१४४॥

वासनानामपि यतो न विशेषो मनागपि॥
क्षेत्रज्ञद्वारतायाः⁷⁰⁰ स्यादसत्तस्माद्विकल्पितम्॥१४५॥

कुतो जीवद्वारा वासनानां परस्मिन्प्रसक्तिस्तत्राऽऽह। वासनानामिति। विशेषो मूर्तामूर्तरूपाभ्यामिति शेषः। जीवद्वारा विक्रियमाणस्य परस्य ते रूपे जीवस्य तु वासना रूपमितिव्यवस्थाकरणमस्थाने संभ्रममात्रमिति फलितमाह। असदिति। न च जीवद्वारतां विना परस्य ते द्वे रूपे स्तामिति वाच्यं वासनारूपस्यापि तद्वदेव तस्मिन्प्रसङ्गादिति भावः॥१४५॥

वस्तु वस्त्वन्तरत्वेन न च विक्रियतेऽञ्जसा॥
वृत्त्येह मुख्ययेत्येवं शक्यो वक्तुं जगत्यपि॥१४६॥

अस्तु तर्हि जीवात्मना परिणतस्य परस्य वासनामयमपि रूपमित्याशङ्क्याऽऽह।वस्त्विति। इह जगति सर्वत्रापि वस्तुतो वस्तु वस्त्वन्तरत्वेन विक्रियत इत्येवंविधोऽर्थो वक्तुं न शक्य इत्यन्वयः। अञ्जसेत्यस्य व्याख्या मुख्यया वृत्त्येति। न हि तथाभूतं परिणमते विरोधान्नान्यथाभूतमनवस्थितेरिति भावः॥१४६॥

वस्त्वन्तरं न च मतः⁷⁰¹ क्षेत्रज्ञः परमात्मनः॥
सिद्धान्तहानिरेवं च कल्पनायां ध्रुवं भवेत्॥१४७॥

किंच जीवस्य ब्रह्मणो वस्त्वन्तरत्वमात्यन्तिकमनात्यन्तिकं वा नाऽऽद्योऽपराद्धान्तादित्याह। वस्त्वन्तरमिति। द्वितीयो भेदाभेदनिरासान्निरस्त इति चार्थः॥१४७॥

आविश्चिकीर्षुभिस्तस्माद्वेदान्तार्थं महात्मभिः॥
ईदृशी कल्पनाऽयुक्ता कर्तुं परहितार्थिभिः॥१४८॥

भर्तृप्रपञ्चदूषणमुपसंहरति। आविश्चिकीर्षुभिरिति। ईदृशी राशित्रयं जीवस्य कामाद्याश्रयत्वमित्याद्येत्यर्थः। अयुक्तेति च्छेदः॥१४८॥

दक्षिणेऽक्षन्पुमानिति लिङ्गात्मा परिगृह्यते॥
अध्यात्मेऽथाधिदैवे च तस्यैव प्रकृतत्वतः॥१४९॥

परोक्तं तस्येत्यादेः संबन्धं तदीयप्रक्रियां च प्रत्याख्याय स्वमते तच्छब्दार्थमाह।दक्षिणेऽक्षन्निति। तस्य हेत्यत्र तच्छब्देन लिङ्गं गृह्यते। योऽयं दक्षिणेऽक्षन्नित्यध्यात्मे य एष इत्यधिदैवे च तस्यैव प्रकृतत्वात्तच्छब्दस्य प्रकृतावलम्बित्वादित्यर्थः। तथाशब्दपर्यायोऽथशब्दः॥१४९॥

जीवग्रहोऽत्र नन्वस्तु प्रकृतत्वाविशेषतः॥
तस्यैवैतानि रूपाणि कस्मान्नेत्यभिधीयताम्॥१५०॥

प्रकृतत्वाल्लिङ्गग्रहे जीवस्यापि पाणिपेषवाक्ये तथात्वात्तस्यैवात्र तच्छब्देन ग्रहोऽ-

स्त्विति शङ्कते। जीवेति। प्रकृतत्वेऽपि तस्य वासनारूपित्वभावान्नतच्छब्दार्थतेत्याशङ्क्याऽऽह। तस्येति॥१५०॥

नैवंरूपितया यस्मादिह श्रुत्या विवक्षितः॥
क्षेत्रज्ञः करणात्मैव तस्मादिह विवक्षितः॥१५१॥

निर्विशेषब्रह्मत्वेन जीवस्य ज्ञापयितुमिष्टत्वान्न वासनामयं संसाररूपं तस्य तत्त्वत्तो युक्तमित्याह। नैवमिति। इहेति प्रकरणोक्तिः। जीवस्य वासनारूपित्वायोगे फलितमाह। करणेति। तस्य हेत्यादिवाक्यमिहेत्यर्थः॥१५१॥

वासनानुगतं लिङ्गं मृद्वन्मृद्विक्रियात्मसु॥
चेत्यते साक्षिणा यस्मान्नातः क्षेत्रज्ञरूपिता॥१५२॥

इतश्च जीवस्य न वासनारूपिता किंतु चित्तस्येत्याह। वासनेति॥१५२॥

माहारजनमित्यादि रूपं चेत्साक्षिणो भवेत्॥
नेति नेतीत्यथाऽऽदेशं नाकरिष्यत्तदाऽऽत्मनः॥१५३॥

कर्तृत्वादिवासनानामात्मरूपत्वाभावे हेत्वन्तरमाह। माहारजनमित्यादीति। अथशब्दोऽवधारणार्थो नकारगामी॥१५३॥

अन्यस्यासौ न चाऽऽदेशःशक्यो वक्तुं प्रमाणतः॥
नेति नेतीति तस्यैव षष्ठान्त उपसंहृतेः॥१५४॥

नायं जीवस्याऽऽदेशः किंतु ब्रह्मणस्तटस्थस्येत्याशङ्क्याऽऽह। अन्यस्येति। षष्ठावसाने विज्ञातारमरे केनेत्यात्मानमुपक्रम्य स एषनेति नेत्यात्मेत्यात्मशब्दात्तस्यैवाऽऽदेशोपसंहारादिहापि तस्यैवासौ न तटस्थस्येत्यर्थः॥१५४॥

व्येव त्वेति प्रतिज्ञाया अर्थवत्त्वं तथा भवेत्॥
पाणिपेषोत्थितस्यैव यद्यादेशो भवेदयम्॥१५५॥

इतश्च प्रत्यगर्थस्यैवायमादेश इत्याह। व्येवेति॥१५५॥

पाणिपेषोत्थितोऽन्यश्चेन्नेतीति च ततोऽपरः॥
अन्योऽसाविति मिथ्या धीस्तदा स्यान्मोहकारणात्॥१५६॥

उक्तमेव व्यतिरेकद्वारा साधयति। पाणीति। धीरित्यहं ब्रह्मेति ज्ञानं तस्मात्प्रत्यगर्थस्यैवायमादेशस्ततश्चाहं ब्रह्मेतिशास्त्री^(१)यसम्यग्धीसिद्धेः प्रतिज्ञार्थवत्तेत्यर्थः॥१५६॥

न स्यादात्मानमेवावेदहं ब्रह्मेतिमानजा॥
सम्यग्धीर्निखिलध्वान्तघातिनी मुक्तिदायिनी॥१५७॥

अन्य जीवोऽन्यच्चाऽऽदिश्यमानं ब्रह्मेत्यत्र तदाऽऽत्मानमेवावेदित्यादिश्रुतिविरोधं दोषान्तरमाह। न स्यादिति॥१५७॥

——————————————————————————

१ xxx

करणात्मन एवातस्तस्य हेतिग्रहो भवेत्॥
न तु तत्साक्षिणो युक्तस्तस्य रूपनिषेधः॥१५८॥

जीवस्य ब्रह्माभिन्नत्वाद्वासनारूपित्वायोगाच्चित्तमेव तद्रूपि तच्छब्दमिति फलितमाह। करणेति॥१५८॥

वासना भूरिरूपास्ता लिङ्गस्था लिङ्गसाक्षिणः॥
कुर्वन्ति बहुरूपत्वं मणेरास्तरणं यथा॥१५९॥

लिङ्गस्य कर्तृत्वादिवासनारूपित्वे कथमात्मनि तद्भानमित्याशङ्क्य स्वाभासभ्रमदोषेणेत्यत्रोक्तं स्मारयति। वासना इति। आस्तरणमिति नीलपीताद्युपाध्युपलक्षणम्॥१५९॥

माहारजनमित्यत्र हारिद्रं रूपमुच्यते॥
इन्द्रगोपोपमानेन कौसुम्भस्य गतत्वतः॥१६०॥

तस्येत्यादि व्याख्याय यथेत्यादौ माहारजनशब्दार्थमाह। माहारजनमितीति। ननु कौसुम्भे तच्छब्दस्य प्रसिद्धत्वात्तस्यात्र ग्रहणं किं न स्यादुक्तं हि—स्यात्कुसुम्भं वह्निशिखं महारजनमित्यपीति तत्राऽऽह। इन्द्रेति॥१६०॥

पीतं वस्त्रं यथा तद्वल्लिङ्गमाभाति साक्षिणः॥
आस्त्र्यादिविषयोद्भूतवासनावासितं दृ^(१)शेः॥१६१॥

पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह। पीतमिति। साक्षिणो दृशेरिति संबन्धः। लिङ्गं चित्तं तस्य तथाभा^(२)ने निमित्तमाह। आस्त्र्यादीति॥१६१॥

ईषत्पाण्डु यथोर्णादि तद्वल्लिङ्गं प्रकाशते॥
इन्द्रगोपोऽतिरक्तश्च भृशं रक्तं मनस्तथा॥१६२॥

यथा पाण्ड्वाविकमित्यस्यार्थमाह। ईषदिति। आदिपदेन कम्बलग्रहः। यथेन्द्रगोप इत्यस्यार्थमाह। इन्द्रेति॥१६२॥

रजसः क्वचिदुद्रेकस्तमसः क्वचिदिष्यते॥
सत्त्वस्यापि तथोत्कर्षः कुतश्चिदुपजायते॥१६३॥

वासनावैचित्र्ये मनसि किं कारणमित्युक्ते गुणवैचित्र्यमित्याह। रजस इति। क्वचिदिति गुणौत्कट्यनिमित्तविषयोक्तिः॥१६३॥

क्वचिदेकप्रधानत्वं कस्मिंश्चिद्विषये द्वयोः॥
त्रयाणामपि चान्यत्र ज्ञानकर्मादिचित्रतः॥१६४॥

प्रतिविषयं गुणानामुत्कर्षनिकर्षत्वे वा किं निमित्तमित्याशङ्क्य तद्वैचित्र्यमनूद्य तन्निमित्तमाह। क्वचिदिति। आदिपदेन रागादिग्रहः॥१६४॥

———————————————————————————————

१ xxx।२ xxx x।

_____________________________________________

अग्नेरर्चिर्यथा भास्वत्सत्त्वोत्कर्षात्तथा^(१)मनः॥
पुण्डरीकं यथा शुक्लं सौम्यमाह्लादकृत्तथा॥१६५॥

वासनावैचित्र्यमुक्त्वा यथाऽग्न्यर्चिरित्यस्यार्थमाह। अग्नेरिति। यथा पुण्डरीकमित्यस्यार्थमाह। पुण्डरीकमिति। तथा मन इति शेषः॥१६५॥

सकृद्विद्युद्यथाऽत्यन्तं घनध्वान्तापनोदकृत्॥
अतीव भास्वराऽस्माकं चक्षुर्मुद्सकृद्गता॥१६६॥

यथा सकृदित्यादि विभजते। सकृदिति। चक्षुर्मुट्चक्षुषोऽस्मदीयस्य तद्विषये प्रवृत्तिं मुष्णाति प्रतिबध्नातीत्यर्थः। तथा ज्ञानप्रकाशातिशयापेक्षया कस्यचिद्वासना सकृदेव सर्वतः प्रद्योतमानोद्गच्छतीति दार्ष्टान्तिकमाह। सकृदुद्गतेति॥१६६॥

हिरण्यगर्भतत्त्वस्य जायमानस्य केशवात्॥
विद्युद्वत्प्रथते रूपं किल तस्य महात्मनः॥१६७॥

अन्त्यवासनाविशिष्टसूत्रोपास्तिविध्यर्थं तस्याः स्तुतिं चिकीर्षुराह। हिरण्यगर्भेति। तस्य परस्माज्जायमानत्वं भास्वरत्वं च श्रुतिम्मृतिप्रसिद्धमिति वक्तुं किलेत्युक्तम्॥१६७॥

अतोऽनेनैव रूपेण य उपास्ते दिवानिशम् ॥
सर्वान्धकारहन्त्रीव विद्युत्तं श्रीः सदाऽऽश्रयेत्॥१६८॥

उक्तवासनाविशिष्टसूत्रोपास्तिंवदन्सकृदित्यादिफलोक्तिं व्याकरोति। अत इति। उक्तहैरण्यगर्भरूपम्योपास्त्यर्हत्वमतः शब्दार्थः। उपास्तौ विशेषणत्रयविवक्षया दिवानिशमित्युक्तम्। दृष्टमुपास्तिफलमुक्तमदृष्टं तु तं यथेत्यादिशास्त्रीयमिति भावः॥१६८॥

नाऽऽदिर्न मध्यं नैवान्तो नेयत्ता विद्यते यतः॥
अनन्तकल्पोपचयाद्वासनानामुदाहृतिः॥१६९॥

माहारजनमित्यादिर्न त्वियत्ता विवक्षिता॥
प्रकारदर्शनायैव तेनोदाहृतिरिष्यते॥१७०॥

परिमितदृष्टान्तोक्त्या वासनानामपि परिमितत्वं दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः साम्यादित्याशङ्क्याऽऽह। नाऽऽदिरिति। निषेधचतुष्टये हेतुः। यत इति। तस्यैव व्याख्यानम्। अनन्तेति। कि^(२)मिति तर्हि दृष्टान्तोपादानमित्याशङ्क्योपलक्षणत्वेनेत्याह। उदाहृतिरिति। वासनानामियत्ताप्रदर्शनं नोदाहरणफलं चेत्किं तर्हि तत्फलमित्याशङ्क्योक्तमेव स्पष्टयति। प्रकारेति। इयत्तासंभवस्तच्छब्दार्थः॥१६९॥१७०॥

निःशेषमेवं सत्यस्य रूपं व्याख्याय सांप्रतम्॥
परमार्थसत्ययाथात्म्यनिर्देशाय प्रयत्यते॥१७१॥

——————————————————————————————

१ xxxx २ xxxx

_______________________________________

आ शिशुब्राह्मणादा चाऽऽदेशाद्वृत्तं संकीर्त्य प्रथमान्तसत्यशब्दव्याख्यानायोत्तरं वाक्यमित्याह। निःशेषमिति॥१७१॥

यतो व्याख्यातमखिलं मूर्तामूर्तादि वस्त्वतः॥
आदेशोऽनन्तरं तस्य क्रियतेऽनन्यमानिनः॥१७२॥

पदद्वयमाकाङ्क्षां पूरयन्व्याकरोति। यत इति। प्रत्यक्षादिनाऽपि तत्सिद्धेः सुकरत्वात्किमादेशेनेत्याशङ्क्याऽऽह। अनन्येति॥१७२॥

मूर्तामूर्तस्वभावस्य सत्यस्याऽऽविष्कृतेरथ॥
ब्रह्मातिरेकतो नान्यद्यतो वस्त्ववशिष्यते॥१७३॥

आदेशो ब्रह्मणोऽतोऽयं निरादेशस्य भण्यते॥
अतिमानाभिधानस्य प्रत्यङ्मात्राद्वयात्मनः॥१७४॥

किमपेक्षयाऽऽदेशस्याऽऽनन्तर्यं तदाह। मूर्तेति। उक्तसत्यव्याख्यानन्तरं ब्रह्मैव कुतो निर्दिदिक्ष्यते तत्राऽऽह। ब्रह्मेति। आदेशापेक्षां तस्य दर्शयति। निरादेशस्येति। आदेशान्तरशून्यं ब्रह्मेत्यत्र हेतुमाह। अतिमानेति। तस्य वाङ्मनसातीतत्वे हेतुः। प्रत्यगिति॥१७३॥१७४॥

कर्मण्यादेशशब्दोऽयं यदि वा करणे भवेत्॥
आदिष्टिरथवाऽऽदेशो नेति नेत्यद्वयात्मनः॥१७५॥

अथातः शब्दौ व्याख्यायाऽऽदेशशब्दार्थमाह। कर्मणीति। आदिश्यत इति व्युत्पत्त्या ब्रह्माऽऽदिश्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या शब्दो वाऽऽदिष्टिरिति व्युत्पत्त्या ज्ञानं वाऽऽदेश इत्यर्थः॥१७५॥

नेति नेतीतिशब्दाभ्यां सत्यस्य ब्रह्मणः कथम्॥
प्रमाणगोचरातीतं तत्त्वं स्यान्निर्दिदिक्षितम्॥१७६॥

ननु कर्मभावव्युत्पत्ती न युक्ते, आदेशमारभ्यनेति नेतीतिशब्दद्वयोपादानात्करणपक्षे तु शब्दद्वयमादेशो, न च तेन ब्रह्म शक्यमादेष्टुं, तस्य तदवाचकत्वादिति शङ्कते।नेतीति॥१७६॥

शृणु सर्वंतदज्ञानसमुत्थस्य निषेधतः॥
प्रत्यङ्मात्रैकरूपेण तदबोधनिराकृतेः॥१७७॥

शब्दद्वयमवाचकमपि ब्रह्मधीनिमित्तमित्युच्यमानमतिसूक्ष्मत्वादवहितेन श्रोतव्यमित्याह। शृण्विति। तदेव संक्षिप्याऽऽह। तदज्ञानेति। प्रतीच्यध्यस्ताविद्यातज्जनिरा सद्वारा धीहेतुः शब्दद्वयमित्यर्थः। ननु प्रतीचो मूर्तादिनिषेधोऽन्यश्चेदद्वयहानिरन्यथ तस्याप्यभावरूपतेति नेत्याह। प्रत्यगिति। स्वाज्ञानतत्कार्यध्वस्तेः स्वमात्रत्वेनावसानाकुतः सद्वयत्वं कुतो वा प्रतीचोऽभावता निषेधस्यैव तत्प्रवेशादित्यर्थः॥१७७॥

अमूर्तस्य परा निष्ठा कारणात्मा पुरोदितः॥
मूर्तस्य च तथा पृथ्वी मध्ये संकीर्णता तयोः॥१७८॥

निषेधेनाऽऽत्मनः सद्वयत्वाभावेऽपि तस्य सप्रतियोगित्वात्किं तदित्याशङ्क्य भर्तृप्रपञ्चमतमदुष्टतया पूर्वोक्तं स्मारयति। अमूर्तस्येति। यद्वा निषेधेन सद्वयत्वाभावेऽपि मूलकारणादिना तत्तादवस्थ्यमाशङ्क्य तस्य निषेध्यत्वान्मैवमित्याह। अमूर्तस्येति। मूलकारणमन्त्यकार्यं तदन्तर्वर्ति सर्वं निषेध्यमित्यर्थः॥१७८॥

मानाभिधानयोर्यावान्कश्चिद्विषय इष्यते॥
उक्तयोर्मध्यवर्त्येव कार्यकारणयोरसौ॥१७९॥

तथाऽपि कार्यकारणातिरिक्तेनानिषेध्येन केनचिदात्मनः सद्वितीयत्वमाशङ्क्य तत्किं वाङ्मनसातीतं न वेति विकल्प्याऽऽद्येतस्याऽऽत्मानतिरेकं मन्वानो द्वितीयं दूषयति।मानेति॥१७९॥

नामरूपे तथा कर्म प्राणा लोकादयस्तथा॥
कारकं वा क्रियाऽन्यद्वा कारणं कार्यमेव च॥१८०॥

नामादिना सद्वयत्वमाशङ्क्य तस्यापि कार्यकारणान्तस्थत्वेन निषेध्यत्वमाह।नामेति। प्राणानामनिषेध्यत्वात्तैः सद्वयत्वमिति केचित्तान्प्रत्याह। प्राणा इति। लोकानां तदधिष्ठातृदेवतानां चानिषेधात्तदवस्थं सद्वयत्वं नेत्याह। लोकादय इति। कारकादीनामनिषेध्यतया सद्वयत्वमाशङ्क्याऽऽह। कारकं चेति। अन्यत्फलमितियावत्। अवान्तरकारणादिना सद्वयत्वं निरस्यति। कारणमिति॥१८०॥

जातिर्गुणः क्रिया द्रव्यं संबन्धो भाव एव च॥
सदसत्सदसच्चेति समस्तव्यस्तमेव च॥१८१॥

जात्यादिभिस्तदाशङ्क्याऽऽह। जातिरिति। संबन्धः समवायः। भावो विशेषः। सदादिकल्पनाभिःसद्वयत्वं शिथिलयति। सदिति॥१८१॥

प्रमाता च प्रमाणंच प्रमेयोऽथ क्रियाफले॥
इत्यादेः प्रतिषेधेन प्रत्यङ्मात्रावलम्बिना॥१८२॥

मात्रादिभिस्तदाशङ्क्याऽऽह। प्रमातेति। समुच्चयार्थोऽथशब्दस्तथापर्यायः। क्रिया प्रमोत्पत्त्यनुकूलो व्यापारः। फलं प्रमा। ननु ब्रह्म ज्ञापयितुमुपक्रम्य यथोक्तनिषेधेन तज्ज्ञापितं न भवति न हि निषेधमात्रं तज्ज्ञापनं तथाच प्रतिज्ञाहानिस्तत्राऽऽह। इत्यादेरिति। इत्यमुक्तस्यानुक्तस्य च निषेधो नकारस्तेन सर्वं निषिध्य प्रत्यङ्मात्रमनिषिद्धमवलम्ब्य स्थितेन ब्रह्मयाथात्म्यमवगम्यते तस्य तदेवतत्त्वंतन्न प्रतिज्ञाहानिरित्यार्थ॥१८२॥

उपमप्रदर्शकोऽशेषनामादेरितिरिष्यते॥
तस्योपदर्शितस्याय निषेधः क्रियते नञा॥१८३॥

निषेध्यार्पकाभावे न निषेधः, प्राप्तिं विना तदयोगादित्याशङ्क्याऽऽह। उपेति। नञर्थं निगमयति। तस्येति। निषेधस्य प्राप्तिपूर्वकत्वेन संभावितत्वमथशब्दार्थः॥१८३॥

आकृष्टं रूपिणो रूपं न पृथग्व्यवतिष्ठते॥
जगत्यकल्पितमपि किमु मोहादिकल्पितम्॥१८४॥

ब्रह्मणि निषिद्धं मोहाद्यन्यत्र स्थास्यत्यत्र निषिद्धघटवदित्याशङ्क्य कैमुतिकन्यायमाह। आकृष्टमिति॥१८४॥

घटे पटो निषिद्धोऽपि घटादन्यत्र तिष्ठति॥
तदन्यत्रापि सद्भावादनिषिद्धस्य धर्मिणः॥१८५॥

दृष्टान्तं विघटयति। घट इति। घटादौ निषिद्धस्तत्रासन्नपि पटादिस्ततोऽन्यत्र स्थातुं युक्तस्तस्य तत्राकल्पितत्वाद्धटादि वर्जयित्वाऽपि तन्त्वादेरनिषिद्धस्य धर्मिणो भावादित्यर्थः॥१८५॥

परमार्थान्निषिद्धस्य तन्मोहोत्थस्य वस्तुनः॥
हिरुक्स्थितिः कथं तस्य परमार्थात्मनाऽथवा॥१८६॥

दार्ष्टान्तिके वैषम्यमाह। परमार्थादिति। आत्मनो निषिद्धस्यानात्मनोऽन्यत्र भेदेनाभेदेन वा न स्थिती रजतादिवत्कल्पितत्वादित्यर्थः॥१८६॥

निषेध्यानामशेषाणामन्योन्यव्यभिचारतः॥
प्रतीचोऽव्यभिचारोऽतस्तत्राध्यस्तं निषिध्यते॥१८७॥

कल्पितत्वासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। निषेध्यानामिति। विमतं कल्पितं व्यभिचारित्वात्सर्पवदित्यत्र प्रतीचि व्यभिचारमाशङ्क्याऽऽह। प्रतीच इति। तत्र कल्पितमनात्मजातं तत्र निषिद्धं नान्यत्रास्ति रजतवदिति फलितमाह। अत इति॥१८७॥

इतिशब्दोपदिष्टानां निषेधोऽनुभवात्मनि॥
अनन्तेऽन्तवतां यत्र तद्ब्रह्मेत्यवसीयताम्॥१८८॥

प्रतीचि कल्पितमाकाशादि प्रकृतमितिशब्दोक्तं नञानिषिध्यते चेन्न ब्रह्मसिद्धिस्तद्वाचकाभावादतो निषेधवैयर्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। इतिशब्देति। ब्रह्मवाचिपदाभावेऽपि निषेधस्तत्र पर्यवस्यति, निरङ्कुशत्वायोगात्सर्वं हि विनश्यद्विकारजातं पुरुषान्तं विनश्यति पुरुषो विनाशहेत्वभावादविनाशीति न्यायादित्यर्थः॥१८८॥

सद्भावश्चोपलब्धिश्च स्वार्थप्रत्यक्चिदाश्रयात्॥
मूर्तादीनामनिर्देश्यादितिर्मत्तोनिवर्तते॥१८९॥

प्रकृतमितिशब्दोक्तंनिषिध्यते चेद्ब्राह्मणोऽपि प्रकृतत्वेन तदुपात्ततया तदापत्तौ

शून्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। सदिति। भावाभावयोः सत्तास्फूर्तिप्रदं स्वप्रकाशं वाङ्मनसातीतं प्रत्यञ्चमितिशब्दो न वदत्यतस्तस्यानिषेधान्न शून्यतेत्यर्थः॥१८९॥

निषेधति निषेध्यार्थंयद्बलान्नञ्चिदात्मनः॥
विज्ञानेनैव हत्वाऽन्यत्पूर्णत्वेनैति चित्स्वतः॥१९०॥

किंच प्रत्यम्बलात्प्राप्तसत्तास्फुर्ति नञ्पदं मूर्तादिद्वैतं चिदात्मावसायित्वेन निषेधत्यतो न तन्निषेधकमित्याह। निषेधतीति। आत्मबलान्नञो द्वैतनिषेधित्वे नञात्मनोः सदाभावान्न कदाचिदपि द्वैतं भावादित्याशङ्क्य वाक्योत्थज्ञानेनैव चिदात्मा सर्वमुपमृद्य स्वाभाविकेनानविच्छिन्नत्वेन तिष्ठत्यतो ज्ञानात्प्राग्द्वैतधीसिद्धिरित्याह। विज्ञानेनेति॥१९०॥

प्रत्यङ्मात्रदृशि ह्यस्मिञ्जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु॥
तदन्यद्यत्तदाभासं तन्नाञा प्रतिषिध्यते॥१९१॥

आत्मनोऽनिषेध्यत्वमुक्त्वा द्वैतस्य निषेध्यत्वमुपसंहरति। प्रत्यगिति। अवस्थात्रयेऽपि साक्षिणि सति कार्यं कारणं वा यच्चिदाभासवत्तनिषेध्यमित्यर्थः। तस्य कल्पितत्वेन निषेधयोग्यत्वं हिशब्दार्थः॥१९१॥

अविचारितसंसिद्धिप्र⁷⁰²त्यङ्मोहहतौ सदा॥
विस्फारिताक्षः प्रत्यग्धीर्मानान्निर्वात्यथाऽऽत्मनि॥१९२॥

निषेधफलमाह। आविचारितेति। ईश्वरार्पणबुद्ध्या नित्याद्यनुष्ठानाद्विकसितचेताः श्रुताद्वाक्यात्प्रतीचि लब्धबुद्धिस्तद्बलादविद्यातज्जध्वस्तौ सदा निर्व्यापारः सन्नात्मन्येव स्वे महिम्नि तिष्ठतीत्यर्थः। अविद्यानिवृत्त्या तत्कार्यनिवृत्तौ स्वमहिमप्रतिष्ठत्वे प्रतिबन्धवैधुर्यमथेत्युच्यते॥९९२॥

अपेक्षाज्ञानहेतूत्थं कार्यकारणवस्त्वतः॥
विचार्यमाणं तन्नास्ति व्योम्नि कार्ष्ण्यमिवाऽऽत्मनि॥१९३॥

प्रत्यग्विया तन्मोहहतावपि कुतो जगतो ध्वस्तिर्न च तदध्वस्तौ पुमर्थसमाप्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। अपेक्षेति। कारणापेक्षावत्कार्यापेक्षावच्च यज्ज्ञानं तेन हेतुना व्यक्तं कार्यादि न तदात्मनि वस्तुतोऽस्त्यतो नभसि नीलवन्मिथ्या जगदपि निरूप्यमाणं विद्यापोद्यमित्यर्थः॥१९३॥

शब्दप्रवृत्तिहेतूनां प्रत्यगात्मन्यसंभवात्॥
प्रमाणगोचराणां च स्वतः सिद्धेर्न निहृतिः॥१९४॥

जगतो व्योमकार्ष्ण्यवन्मोहोत्थत्वान्निषेध्यत्वेऽपि न तन्निषेवेनाऽऽत्मा प्रतिपादयितुं पार्यते न हि कार्ष्ण्यनिषेधेन प्रतिपाद्यते व्यमेत्याशङ्क्याह। शब्देति। असङ्गे

प्रतीचि कूटस्थेऽद्वये षष्ठ्याद्ययोगान्न विधिमुखप्रतिपादनं तन्निषेधद्वारं तदित्यर्थः। यत्तु व्योमवदस्य निषेधद्वारा न प्रतिपादनमिति तत्राऽऽह। प्रमाणेति। तत्खल्वनुमानादिगोचरत्वान्न निषेधद्वारा प्रतिपाद्यते प्रत्यगात्मा तु शब्दादिहीनो मानान्तराविषयो न चाऽऽमोऽपि तस्मिन्विधिद्वारा क्रमते तन्निषेधद्वारं तत्प्रतिपादनमित्यर्थः। यन्न विधिमुखेनोच्यते तन्नास्ति यथा वन्ध्यासुतादि तदात्माऽपि विधिमुखेनानुक्तेरसन्नित्याशङ्क्याऽऽह।स्वत इति॥१९४॥

मानाभिधानविषयो यावन्नाऽऽत्मानमात्मनि॥
ल⁷⁰³भते प्रत्यगात्मानं न⁷⁰⁴ नञ्तावन्निवर्तते॥१९५॥

अन्यानपेक्षसत्तास्फूर्तित्वात्प्रतीचो न नास्तितेत्येतदेव स्फुटयति। मानेति। अयं हि व्यवहारे सोपाधिः शब्देतरमानविषयः स पुनः सर्वविशेषापोहेन परमार्थस्वरूपेण यावदवस्थानं न लभते तावदुपाधिविषयो निषेधो न निर्वृणोतीत्यर्थः॥१९५॥

निरस्ताज्ञानतत्कार्ये लब्धआत्मन्यथाऽऽत्मना॥
निषेध्यहेतौ प्रध्वस्ते निषेधोऽपि निवर्तते॥१९६॥

कथं तर्हि नञो निवृत्तिरत आह। निरस्तेति। प्रथमपादार्थं स्फोरयति। निषेध्येति। अज्ञानं तत्कार्यं च निषेध्यं तदेव प्रतियोगित्वेन निषेधस्य हेतुस्तस्मिन्ध्वस्ते सतीति यावत्। निषेध्यनिवृत्तौ निषेधावस्थानहेत्वभावोऽथशब्दार्थः॥१९६॥

प्रमातृत्वादिना यावत्किंचिदत्र विवक्षितम्॥
तदभावश्च तत्सर्वं नेतीति प्रतिषिध्यते॥१९७॥

प्रतीचोऽनिषेधेऽपि द्वैतनिषेध्यस्य⁷⁰⁵ निषेधकान्तरमस्ति चेदनवस्था तदभावे निषेधस्थितेरात्मनः सविशेषतेत्याशङ्क्याऽऽह। प्रमातृत्वादिनेति॥१९७॥

निषेध्यं सर्वमेवैतदनिषेध्यात्मवस्तुगम्॥
अतो नाभावनिष्टः स्यादभावस्यापि निह्नवात्॥१९८॥

निषेधस्यापि निषेधे कथं नानवस्थेत्याशङ्क्याऽऽह। निषेध्यमिति। एतेनाभावनिष्ठताऽपि निषेधस्यापास्तेत्याह। अत इति। स्यान्निषेध इति शेषः॥१९८॥

नेति नेतीत्यतो वीप्सा जिघृक्षितनिषेधतः॥
बुभुत्सितस्य कृत्स्नस्य वीप्सैवातो निषेधनी॥१९९॥

इतिनोपात्तद्वैतस्य प्रत्यङ्मात्रत्वेन निषेधात्प्रतीचि वाक्यार्थेऽपि किमर्थं नकारद्वयमितिद्वयं चेत्याशङ्क्याऽऽह। नेतीति। यतो यद्यत्प्राप्तं तन्निषिध्यतेऽतो वीप्सेयमित्यर्थः। आकाङ्क्षादिनिवृत्तेश्चैवमित्याह। जिघृक्षितेति। तदेव स्फुटयति। बुभुत्सितस्येति। यतः सर्वस्याऽऽकाङ्क्षितस्य वीप्सा निषेधन्यतः सैव युक्तेत्यर्थः॥१९९॥

ज्ञानक्रियाभ्यां व्याप्योऽयमित्याकाङ्क्षा निवर्तते॥
अप्रमित्सित एकस्मिन्निष्ठां यात्यचिकीर्षिते॥२००॥

तत्पक्षेऽपि कथं सर्वाकाङ्क्षाशान्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। ज्ञानेति। अयमर्थोज्ञेयः कार्यश्चायमित्याकाङ्क्षा वीप्सायां निवर्तते प्राप्तस्य सर्वस्य निषेधाज्ज्ञानक्रिययोरविषये च तादात्म्यरूपां निष्ठां विद्वानातिष्ठते तद्युक्ता वीप्सेत्यर्थः॥२००॥

रज्जुयाथात्म्यविज्ञानात्सर्पवत्कारणात्मनः॥
नि⁷⁰⁶षेधो नान्यतः शक्यः कर्तुं वर्षशतैरपि॥२०१॥

स्थूलाद्यभावधियैव द्वैततद्धेतुध्वस्तेर्ब्रह्मनिष्ठानर्थक्यादभावपक्षाद्वीप्सापक्षे न विशेष इत्याशङ्क्य ब्रह्मतत्त्वधीरेव बाधिकेत्यत्र दृष्टान्तमाह। रज्ज्विति॥२०१॥

यद्यत्प्राप्तं जगत्यस्मिंस्तत्तत्सर्वं निषिध्यते॥
एवं च सत्यनिर्दिष्टाशङ्काऽपि विनिवर्तते॥२०२॥

वीप्साफलमाह। यद्यदिति। निर्देश्यस्य सर्वस्य निषेधे किं जातं तदाह। एवं चेति। वाङ्मनसविषयस्याशेषस्य नञ्भ्यां निषेधे तदतीतं प्रत्यङ्मात्रं ब्रह्मेत्यर्थादादिष्टं निरवधिनिषेधायोगात्तथाच तदनिर्दिष्टत्वशङ्काध्वस्तिरित्यर्थः॥२०२॥

न चेद्वीप्सा तदा वाक्यद्वयमेतद्विवक्षितम्॥
उक्तद्वयनिषेधेन तस्य चोपक्षयाद्भवेत्॥२०३॥

अनुक्तविषयाशङ्का सर्वस्याप्रतिषेधतः॥
यदि वाऽभावविषया न ह्यभावो निषिध्यते॥२०४॥

वीप्सापक्षे गुणमुक्त्वा पक्षान्तरे दोषमाह। न चेदिति। वाक्यद्वयपक्षे को दोषस्तत्राऽऽह। उक्तेति। मूर्तामूर्तनिषेधेन वाक्यद्वयोपरतेरशेषव्यपदेश्यानिषेधात्किंचिदनुक्तं व्यपदेश्यमेव ब्रह्मेत्याशङ्का स्यादित्यर्थः। शङ्कान्तरमाह। यदि वेति। इतिभ्यामुपनीतमूर्तामूर्तयोरेव नञ्भ्यां निषेधादभावानिषेधात्तन्निष्ठं वाक्यमिति शङ्कोन्मिषिदित्यर्थः ॥२०३॥२०४॥

साक्षान्मानप्रसिद्धेषु प्रतिषिद्धेतरग्रहः॥
अप्रसिद्धे प्रसिद्धानां निषेधाच्छ्रून्यताग्रहः॥२०५॥

तदेव साधयति। साक्षादिति। प्रमितेषु भूतलादिषु प्रमितानामेव घटादीनां धर्मित्वप्रतियोगित्वग्रहात्तदुभयं साक्षादशून्यं तिष्ठति। अप्रमिते ब्रह्मणि प्रमितं जगन्निषिध्यते चेद्वचः शून्यावसायि स्याद्ब्रह्मणि मानाभावान्मितस्य जगतो निषिद्धत्वादित्यर्थः॥२०५॥

आदेश इत्युपक्रम्य प्रतिषेधोऽयमुच्यते॥
साक्षादादिश्यते येन तादृगादेश उच्यते॥२०६॥

भवतु वाक्यस्य शून्यनिष्ठतेत्याशङ्क्याऽऽह। आदेश इति। ब्रह्मण आदेश इत्युक्त्वा निषेधोक्तेरयमादेशो निषेधाख्यो ब्रह्मप्रतिपादनपर एवेत्यर्थः॥२०६॥

निषेधवर्त्मना तस्मादनिषेध्यात्मसाक्षिणा॥
ज्ञाताज्ञातं निषिध्याथ सदा दृष्टौ प्रतिष्ठति॥२०७॥

वाक्यस्य शून्यनिष्ठत्वायोगे फलितमाह। निषेधेति। निषेधादेशेन कार्यकारणं जगन्निषेधायोग्यसाक्षिब्रह्मरूपेण निषिध्य स्वरूपेण तिष्ठति विद्वानित्यर्थः। उपाधिनिवृत्तावनुपहितरूपेण विदुषोऽवस्थितिरुचितेत्यथशब्दार्थः॥२०७॥

यथा श्रोत्रधिया रूपं रूपहेत्वसमन्वयात्॥
नाग्रहीन्न च गृह्णाति न ग्रहीष्यति शब्दवत्॥२०८॥

प्रत्यक्तत्त्वे विनिर्ज्ञाते नेति नेतीतिवाक्यतः॥
तद्वत्सकारणोऽनात्मा नाभूदस्ति भविष्यति॥२०९॥

जगदेकदा निषिद्धमपि पुनः पुनरुद्भविष्यति सर्पादौ तथा दृष्टरित्याशङ्क्य दृष्टान्तेन निराचष्टे। यथेत्यादिना। रूपेण हेतुना श्रोत्रस्य संबन्धाभावादिति यावत् ॥२०८॥२०९॥

नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्याऽऽत्मनो यथा॥
निवृत्तिस्तद्वदेवास्य नावगत्यात्मनोऽपरा॥२१०॥

सकारणद्वैतनिवृत्तिरात्मनोऽन्येत्याशङ्क्य पूर्वोक्तं स्मारयति। नान्यदिति॥२१०॥

अनन्यायत्तमैकात्म्यं यदा साक्षाद्व्यवस्थितम्॥
व्येव त्वेति प्रतिज्ञेयं तदा स्यात्सफलोदिता॥२११॥

वाक्यस्याभावनिष्ठत्वायोगाद्वीप्सया सर्वमारोपितं साक्षिरूपेण निरस्य तदात्मना तिष्ठति विद्वानित्युक्त्वा वीप्सापक्षे हेत्वन्तरमाह। अनन्येति॥२११॥

नेति नेतीत्यतो वीप्सासंभवादुक्तवस्तुनः॥
कृतार्थता तथाच स्यादन्यथा नोपपद्यते॥२१२॥

तत्पक्षमुपसंहरति। नेतीति। वीप्साश्रयणे विवक्षितस्य प्रतिज्ञार्थवत्त्वादेर्वस्तुनः संभवादिति हेत्वर्थः। उक्तार्थसिद्धिरेव मा भूदित्याशङ्क्याऽऽह। कृतार्थतेति। अनन्यायत्तमैकात्म्यमित्यादेरुक्तार्थसिद्धावेव पुरुषस्य कृतार्थता नान्यथेह चेदवेदीदथसत्यमस्तीत्यादिश्रुतेरित्यर्थः॥२१२॥

परागर्थेषु सक्ता धीः प्रत्यगर्थानुरञ्जनात्॥
निषिद्धाऽतः परागर्थात्प्रतीचि लभते स्थितिम्॥२१३॥

निषेधफलमुपसंहरति। परागिति। मनः स्वभावतो बाह्यविषयं कथंचिद्दैववशात्प्रत्यगनुषक्तं विषयेभ्यो निषिद्धं सत्परिशेषात्प्रतीचि स्थास्यतीत्यर्थः॥२१३॥

व्यतिरेकस्य सिद्धत्वादादेशोक्तेः पुरैव हि॥
साक्षाद्ब्रह्मत्वसिद्ध्यर्थमादेशोऽयमथोच्यते॥२१४॥

भाष्यमाश्रित्य युक्तितो निषेधवाक्यं व्याख्यातम्। इदानीमिदमेव विधिमुखेन बोधकमित्यर्थान्तरं विवक्षुरस्यातिरेकार्थतेति पक्षं प्रत्याह। व्यतिरेकस्येति। षष्ठीनिर्देशे व्यतिरेकसिद्धिरिति द्योतयितुं हिशब्दः। पूर्वमेव ब्रह्मणो मूर्तादेर्व्यतिरेकलाभान्नाऽऽदेशोक्तिस्तदर्था चेत्तर्हिकिमर्थेत्यत आह। साक्षादिति। पदार्थशोधनानन्तरं मुमुक्षोः साक्षादेव ब्रह्मभावं बोधयितुमादेशोक्तिरित्यर्थः॥२१४॥

न निषेधो निषेध्यार्थो लक्षणार्थपरत्वतः॥
ब्रह्मणो मान्तरासिद्धेः शून्यतैव प्रसज्यते॥२१५॥

केचिदुक्तौ पक्षावमृशन्तो मृर्तादिनिषेधार्थतामादेशोक्तेराहुस्तान्प्रत्याह। नेत्यादिना। न हि निषेधादेशो निषेध्यमूर्तादिनिषेधार्थोलक्षणया त्वमर्थपरत्वादित्यर्थः। विपक्षे दोषमाह। ब्रह्मण इति। प्रमितस्यमृर्तादेर्निषिद्धत्वाद्ब्रह्मणश्चाप्रमितत्वात्तात्त्विकी शून्यतैव विश्वस्य स्यादित्यर्थः॥२१५॥

षष्ठ्युक्तेरेव संसिद्धा मूर्तादेर्ब्रह्मणोऽन्यता॥
ततश्च जामितासक्तिर्नातः स्यात्पारिशेष्यगीः॥२१६॥

निषेधपक्षायोगे ब्रह्मणो मूर्तादित्वासंभवात्पारिशेष्याद्व्यतिरेकपक्षः स्यान्न च पुरैव तत्सिद्धिः साधकाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। षष्ठीति। द्वे वावेत्यत्रैव षष्ठ्या मूर्तादेर्ब्रह्मणोऽन्यता सिद्धा तदादेशवाक्येऽपि व्यतिरेकोक्तिश्चेत्पुनरुक्तिरित्यर्थः। यत्तु पारिशेष्याद्व्यतिरेकार्थतेति तत्राऽऽह। नेति। निषेधोक्त्या मूर्तादेर्ब्रह्माभेदे निषिद्धे पारिशेष्याद्व्यतिरेकसिद्धिरित्युक्तिरयुक्ता षष्ठ्यैव तत्सिद्धौपारिशेष्यानवकाशादित्यर्थः॥२१६॥

शक्यते न निषेद्धुंच प्रत्यक्षाद्याश्रितत्वतः॥
निषेधान्न पुमर्थोऽपि कश्चित्सिध्येत्समीहितः॥२१७॥

व्यतिरेकपक्षं निरम्य निषेधपक्षे दोषान्तरमाह। शक्यत इति। तदाश्रित्य तद्विषयत्वेन स्थितं मूर्ताद्यशक्यं निषेद्धुं तद्विरोधादित्यर्थः। यदि रूप्यादिधीवदध्यक्षादेराभासत्वात्तदर्थनिषेधो युक्तस्तदाऽपि नाऽऽदेशोक्तेर्निषेधार्थता तन्मात्रस्याफलत्वादित्याह।निषेधादिति॥२१७॥

निषेधमात्रनिष्ठत्वे न चाऽऽदेशो भवेत्प्रभोः॥
ब्रह्म मूर्तादि नेत्युक्तौ मूर्तादेर्न निषेधगीः॥२१८॥

किंच निषेधमात्रनिष्ठं वा वाक्यं तद्द्वारा ब्रह्मनिष्ठं वा नाऽऽद्यः प्रक्रमविरोधादित्याह।

निषेधेति। द्वितीयेऽस्मत्पक्षप्राप्तिरिति चकारार्थः। व्यतिरेकपक्षेऽपि न तन्मात्रपरं वाक्यमुपक्रमविरोधात्तद्द्वारा ब्रह्मपरं चेत्तत्राऽऽह। ब्रह्मेति॥२१८॥

ततश्च ब्रह्मतासिद्धिर्द्वितीये सति वस्तुनि॥
व्येव त्वेति प्रतिज्ञार्थो नापि चाऽऽविष्कृतो भवेत्॥२१९॥

पारिशेष्यादतोऽसिद्धिः स्याद्विवक्षितवस्तुनः॥
यथा सिद्धिस्तथा व्याख्या कार्येहोक्तेरतोऽञ्जसा॥२२०॥

मूतार्देरनिषेधेऽपि व्यतिरेकोक्त्या वाक्यपर्यवसाने का हानिरित्याशङ्क्याऽऽह। ततश्चेति। पक्षद्वयसाधारणं दोषमाह। व्येवेति। यदि मूर्तादिनिषेधस्तस्य वा ब्रह्माभेदे निषिद्धे पारिशेष्यात्ततोऽर्थान्तरत्वविधिस्तदादेशोक्त्या प्रतिज्ञार्थो न प्रकटितः स्यादनिषिद्धवस्त्वन्तरस्य वा निषेधस्य वा मूर्तादेर्वा द्वितीयस्य सत्त्वादद्वयार्थासिद्धेरित्यर्थः। कथं तर्हि निषेधोक्तिर्निर्वहत्यत आह। यथेति। पक्षद्वयेऽपि यतोऽभीष्टब्रह्मासिद्धिरतो यथा तत्सिद्धिस्तथा तस्मिन्नेव ब्रह्मणि विषये निषेधोक्तेः साक्षाद्व्याख्या कार्येति योजना ॥२१९॥२२०॥

सिद्धो निषेधः प्रागेव सर्वस्यानात्मवस्तुनः॥
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानादन्योन्यव्यभिचारतः॥ २२१॥

तामेव व्याख्यातुमादेशोक्तेरर्वागेव निषेधव्यतिरेकौ सिद्धावित्यनुवदति। सिद्ध इति। अनात्मनिषेधे हेतुमाह। अन्योन्येति॥२२१॥

अन्योन्यव्यभिचारोऽस्य वीक्ष्यतेऽनात्मवस्तुनः॥
स्वरूपव्यभिचारोऽपि सुषुप्तादौ स्वसाक्षिगः॥२२२॥

तमनुभवेन साधयति। अन्योन्येति। न केवलं मिथो व्यभिचारादनात्मा कल्पितो ज्ञाननिषेध्यः किंत्वात्मव्यभिचारस्य स्वापादौ स्वानुभवसिद्धेश्चेत्याह। स्वरूपेति॥२२२॥

यथा मात्रादिसत्तेयं प्रत्यक्संवित्तिसिद्धिका॥
प्रमात्रादेरभावोऽपि प्रत्यग्वोधाश्रयात्तथा॥२२३॥

अनुवादव्याजेन निषेधोक्तेरर्थान्तरं निरस्य स्वानुगुणव्याख्यामाचक्षाणो नञर्थेन प्रत्यगर्थस्य लक्ष्यत्वं विवक्षुस्तयोः साक्षिसाक्ष्यसंबन्धं दृष्टान्तेनाऽऽह। यथेति॥२२३॥

अविचारितसंसिद्धिरात्माविद्यैकरूपतः॥
सिद्धायतेऽखिलोऽनात्मा स्वतःसिद्धात्मसंश्रयात्॥२२४॥

भावाभावरूपोऽनात्माऽनुभवसिद्धश्चेत्तद्वत्तस्य सत्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। अविचारितेति। सर्वोऽनात्मा स्वप्रकाशात्मप्रसादाद्भासमानवद्भवति स च दुर्निरूपत्वात्प्रत्यगविद्यैकस्वभावस्तत्कुतोऽस्य सत्यतेत्यर्थः॥२२४॥

अतिरोहितसंवित्को व्यपास्ताशेषविक्रियः॥
अनन्यमातृमानादिर्दृष्टिमात्रात्मकत्वतः॥२२५॥

कथमात्मनः स्वप्रकाशतेत्याशङ्क्य चिद्रूपत्वादित्याह। अतिरोहितेति। तथाऽप्यात्माऽनात्मानं साधयति चेद्दीपवद्विकारी स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। व्यपास्तेति। संविद्रूपत्वं साधयति। अनन्येति। मात्रादिरूपत्वेन नानारसत्वं शङ्कित्वाऽऽह।दृष्टीति। न मानारसतेति शेषः॥२२५॥

भावाभावात्मिका सिद्धिर्येयं सर्वाऽप्यनात्मनः॥
तद्विरुद्धात्मकान्मतो मय्येवासौ प्रसिध्यति॥२२६॥

रूपादिमतो दीपादेस्तादृग्घटादिसाधकत्वदृष्टेरात्मनोऽपि द्वैतसाधकत्वे तद्गतनाड्यादिप्रसङ्गस्तस्मादन्यत्रैव तत्साधकत्वं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। भावेति। न हि दीपवदात्मा साधकोऽनात्मत्वापत्तेरिति भावः॥२२६॥

अनन्यानुभवेनैव भावाभावात्मभूमिषु \।\।
प्रत्यक्कूटस्थ आत्मा⁷⁰⁷नं पश्यन्नास्ते फलात्मना⁷⁰⁸॥२२७॥

स साधकान्तरापेक्षः साधकत्वाद्दीपवदित्यनवस्थामाशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। पश्यन्नित्युक्त्या दर्शनकर्तृत्वप्राप्त्या कौटस्थ्यदौस्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। फलेति॥२२७॥

अतो मात्रादिसंभेदो यत्र यत्र निवर्तते॥
तत्र तत्रैकलःप्रत्यक्स्वमहिम्रैवसिध्यति॥२२८॥

प्रत्यगर्थस्य कूटस्थाद्वयचिदेकरसस्य नञर्थस्य च साक्षिसाक्ष्यसंबन्धमुक्तमुपसंहरति।अत इति। प्रकृतं फलात्मकत्वमतः शब्दार्थः। अवस्थाभेदो वीप्सया गृह्यते॥२२८॥

प्रमात्रादेरभावोऽतो यः सिद्धः स्वात्मबोधतः॥
नञ्वृत्तिस्तं सदाबुद्धं लक्षयत्यपृथक्प्रमम्॥२२९॥

उक्तं संबन्धमनूद्य नञर्थस्य प्रत्यगर्यलक्षकत्वमाह। प्रमात्रादेरिति। नञो वृत्तिर्वाचकत्वेन यस्मिन्निति नञ्वृत्तिर्मात्राद्यभावः स स्वसाधकं बोधैकरसं प्रत्यञ्चंलक्षयत्यतो निषेधवाक्ये नञस्त्वमर्थ इत्यर्थः। सदाबुद्धमित्येतद्विवृणोति। अपृथक्प्रमयिति॥२२९॥

वैविक्त्यान्नच मानादेरनन्यानुभवात्मनि॥
सहेतुकस्य वृत्तिः स्यान्नित्यबोधावबोधिनि॥२३०॥

कस्मान्ननञर्थेन स लक्ष्यते प्रत्यक्षादिवलादेव तत्सिद्धेरत आह। वैविक्त्यादिति। मात्रादेः स्वहेत्वविद्यासहितस्य न प्रतीच्यनुभवैकरसे संभवो जडाजडयोरत्यन्तविविक्त-

त्वादतो नाध्यक्षादिना प्रत्यग्धीरित्यर्थः। किंच मानादेरपि साधके साधकत्वेन न तद्वृत्तिरित्याह। नित्येति॥२३०॥

अविद्याद्यतिरेकेण कारणादिविधर्मकम्॥
लब्धमात्मात्मकं वस्तु प्रतीचोऽनन्यमानतः॥२३१॥

वैविक्त्यादितिहेत्वासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। अविद्यादीति। तस्यास्तज्जाड्याच्चातिरेकेण हेतुना द्वयविलक्षणं प्रतीचः स्वभावभूतं वस्तु स्वानुभवादेव लब्धमतो विविक्तताऽऽत्मानात्मनोरित्यर्थः॥२३१॥

एतद्वस्तु स्वतःसिद्धं प्रमात्राद्यनपेक्षतः॥
सर्वस्यैव ततः सिद्धेः कथं सिध्येत्तदन्यतः॥२३२॥

अनन्यमानत्वासिद्धिमाशङ्क्याऽऽह। एतदिति। तत्र युक्तिमाह। सर्वस्येति॥२३२॥

उक्ता प्रमेयसंसिद्धिः स्वमहिम्नैव नञ्श्रुतेः॥
तस्य ब्रह्मत्वबोधाय नेति ब्रह्मेतिनोच्यते॥२३३॥

नञर्थमनुवदति। उक्तेति। स्वमहिम्नैव सिद्धः प्रत्यगात्मा त्वमर्थो नञर्थोऽतो नञ्पदस्य विषयसिद्धिरुक्तेत्यनुवादार्थः। इतिशब्दार्थं वदन्वाक्यार्थमाह। तस्येति। साक्षिणो नञर्थस्य ब्रह्मत्वज्ञापनाय नेतीति वाक्यं प्रमाणमुच्यत इतिशब्देन मूर्तादिविशिष्टं गृहीत्वा विशेषणत्यागेन केवलं ब्रह्म लक्ष्यते तस्मादितिशब्दोपात्तं ब्रह्म नञर्थः साक्षीति वाक्यार्थः॥२३३॥

आत्मप्रत्ययमामेयो लक्षितो यो नञाऽञ्जसा॥
अविद्यादेस्तदात्मत्वादिति ब्रह्मेति बोध्यते॥२३४॥

जीवब्रह्मणोरैक्ये नेतीति वाक्यं मानमित्ययुक्तं परिच्छिन्नस्यापरिच्छिन्नत्वायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। वाच्यस्य परिच्छिन्नत्वेऽपि लक्ष्यस्य तदभावात्तदन्यवस्त्वभावादितिशब्दलक्षितब्रह्म नञर्थप्रत्यङ्मात्रमिति बोध्यते वाक्येनेत्यर्थः॥२३४॥

प्रत्यङ्मोहतदुत्थस्य प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः॥
बाधितत्वादतोऽवोचदिति ब्रह्मेति मोहनुत्॥२३५॥

आत्ममात्रत्वमविद्यादेरयुक्तं मिथो विरोधात्तन्न प्रतीचो ब्रह्मत्वबोधि वाक्यमित्याशक्याऽऽह। प्रत्यागति। परिच्छेदहेत्वभावादितिशब्दलक्ष्यं ब्रह्म नञर्थः प्रत्यगात्मेत्येतमर्थं नेतिवाक्यमवदत्तच्च धीद्वारा मोहध्वंसीत्यर्थः॥२३५॥

आदेशं प्रत्यतिमहानथात इति संभ्रमः॥
तेनासदृश आदेशो नन्वयुक्तोऽयमीर्यते॥२३६॥

आदेशवाक्यं व्याख्याय न हीत्याद्यवतारयितुं शङ्कयति। आदेशमिति। संभ्रमः

संरम्भस्तस्य महत्त्वं तात्पर्यपूर्वकत्वमस्य च प्रकरणान्तरेणातिशयं विवक्षित्वाऽतिशब्दः॥२३६॥

युक्त एवायमादेशो न यतो विद्यते परः॥
आदेशोऽतोऽयमेवात्र ब्रह्मण्यादेश इष्यते॥२३७॥

प्रक्रमासादृश्येनाऽऽदेशस्यायुक्तत्वं प्रत्याह। युक्त इति।तत्र हेतुः। नेति। तस्य युक्ततां निगमयति। अत इति॥२३७॥

आदिदिक्षितमेतस्य तत्त्वं यद्ब्रह्म्मणः परम्॥
यावन्तस्तत्र निर्देश्यास्तेऽर्थाः सर्वे निवर्तिताः॥२३८॥

कथं तस्मिन्नादेशान्तराभावो विधिरूपस्यापि संभवादित्याशङ्क्याऽऽह। आदिदिक्षितमिति। यत्परं तत्त्वं ब्रह्मणो निर्देष्टुमिष्टं तत्र यावन्तो मूर्तादयो निर्देशयोग्यास्तेषां नेतीति निरासान्न विधिमुखं तद्बोधनमित्यर्थः॥२३८॥

निवृत्तिश्चयथोक्तैव तेषामैकात्म्यलक्षणा॥
भिन्नदेशस्थितिस्त्वत्र वास्तवी नोपपद्यते॥२३९॥

निषेधमुखेनापि नाद्वयबोधनं मूर्तादिनिवृत्त्या द्वैतापत्तेरित्याशङ्क्य नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वमित्यादावुक्तं स्मारयति। निवृत्तिश्चेति। किंचब्रह्मणोऽन्यत्र भावाभावस्थितिरापाततो वस्तुतो वा प्रथममङ्गीकृत्य द्वितीयं प्रत्याह। भिन्नेति॥२३९॥

अव्यावृत्ताननुगतो ब्रह्मशब्दार्थ इष्यते॥
मुख्योऽन्यस्मिन्सति यतो ब्रह्मार्थो नावसीयते॥२४०॥

भावाभावयोर्ब्रह्मणोऽन्यत्र वस्तुतो न स्थितिरित्यत्र ब्रह्मशब्दार्थोक्तिपूर्वकं हेतुमाह।अव्यावृत्तेति॥२४०॥

शब्दप्रवृत्तिहेतूनामैकात्म्येन समाप्तितः⁷⁰⁹॥
तथा तदभिधेयानामादेशोऽयं⁷¹⁰ मतः परः॥२४१॥

इतश्च निषेधद्वारैव ब्रह्मण्यादेशो युक्तिमानित्याह। शब्देति॥२४१॥

अभिधाभिधेयसंबन्धमङ्गीकृत्य यतोऽक्षरे॥
न कश्चिदपि शब्दोऽत्र साक्षाद्ब्रह्मणि वर्तते॥२४२॥

विधिरूपादेशस्यात्रासंभवमुपसंहरति। अभिधेति। कूटस्थासङ्गाद्वये निमित्ताभावान्न मुख्या शब्दवृत्तिरित्यर्थः॥२४२॥

आदेशो नेति नेत्येव तेनेह घटतेऽञ्जसा॥
तदबोधप्रसूतानामाकाङ्क्षाणां निषेधतः॥२४३॥

निषेधादेशस्य तत्र घटमानत्वमुपसंहरति। आदेश इति। विधिमुखादेशायोगे हेतुं तेनेत्युक्त्वा हेत्वन्तरमाह। तदबोधेति॥२४३॥

मूर्तामूर्तं हि सत्याहं प्राणाः सत्यास्तदात्मतः॥
क्षे⁷¹¹त्रज्ञस्तदुपाधित्वात्सत्य इत्यभिधीयते॥२४४॥

न हीत्यादि व्याख्यायाथेत्यादौ षष्ठ्यन्तसत्यशब्दार्थमाह। मूर्तेति। सच्च त्यच्चाभवदितिश्रुत्यन्तरप्रसिद्धिमुक्तेऽर्थे द्योतयति हिशब्दः। भूतपञ्चकं तत्कार्यं तदुपाधिकं च चैतन्यं सत्यमित्यर्थः॥२४४॥

अनिर्देश्यस्य निर्देश्या ये भेदाः कार्यलक्षणाः॥
तेषु लब्धास्पदं नाम परस्मिन्नुपचर्यते॥२४५॥

सेश्वरं सजीवं सर्वं जगदस्तु षष्ठ्यर्थस्तथाऽपि न प्रथमार्थो निरुपाधिकं ब्रह्म तत्र शब्दप्रवृत्तेर्निरस्तत्वादित्याशङ्क्य लक्षणया तत्र सत्यशब्दोत्पत्तिं प्रतिजानीते। अनिर्देश्यस्येति॥२४५॥

मूर्तामूर्तात्मकं सत्यं प्राणादेः कार्यरूपिणः॥
तस्याप्येतत्परं सत्यं यन्नेतीत्यवधारितम्॥२४६॥

षष्ठ्यर्थानुवादेन विवक्षितं प्रथमार्थमाह। मूर्तेति॥२४६॥

उक्तवस्त्वतिरेकेण नामीषां सत्यता यतः॥
न चाप्यसत्यता तस्मात्तेषां सत्यं परं पदम्॥२४७॥

परस्य स्वरूपेण सत्यत्ववन्मूर्तादीनामपि तद्योगात्कथमिदं सत्यस्य सत्यमित्याशङ्क्याऽऽह। उक्तेति॥२४७॥

आत्मवन्तो यथा रज्ज्वा रज्जुसर्पादयस्तथा॥
आत्मवन्तो निरात्मानः प्राणाद्याः प्रत्यगात्मना॥२४८॥

ब्रह्मणा तेषां लब्धात्मता न स्वातन्त्र्येणेत्येतदृृष्टान्तेनाऽऽह।आत्मवन्तइति॥२४८॥

यत एवमतोऽन्वीक्ष्य मूर्तामूर्तादिवर्त्मना॥
सत्यशब्दाभिधेयार्थं तया द्वारा परं पदम्॥२४९॥

व्यपदिश्यमानमैकात्म्यं सत्यस्याऽऽत्मानमद्वयम्॥
द्रष्टव्यमात्मनैवैनं सत्यं पश्येद्यथोदितम्॥२५०॥

तेनैव तेषामात्मवत्त्वे फलितमाह। यत इति। रज्जुसर्पादेरिव सर्वस्य ब्रह्मणैवाऽऽत्मत्वान्मूर्तादिरूपेण षष्ठ्यर्थं सर्वमालोच्य तद्द्वारा प्रथमार्थमुच्यमानमकार्यकारणमैकात्म्यमादाय तदेवाद्वयं षष्ठ्यर्थस्यापि सत्तास्फूर्तिदं दृष्टियोग्यं ज्ञात्वा दर्शितरूपमनति-

क्रम्य स्थितमेनं परात्मानं प्रथमालक्ष्यं स्वरूपत्वेनैव मुमुक्षुरनुसंदध्यादित्यक्षरार्थः॥२४९॥॥२५०॥

अतोऽव्याकृतयाथात्म्यं व्याकृतेनोपदिश्यते॥
सत्यस्य सत्यमिति तन्नान्यथा व्यपदेशभाक्॥२५१॥

रज्ज्वा सर्पादेरात्मवत्त्वमन्वयादिसिद्धं ब्रह्मणा सर्वस्याऽऽत्मवत्त्वे किं मानमित्याशङ्क्य तत्र सत्यशब्दप्रवृत्तिरित्याह। अत इति। व्याकृताव्याकृतयोर्यथोक्तं ब्रह्मयाथात्म्यमत एव तद्द्वारा सत्यस्य सत्यमिति ब्रह्मोच्यते यदि तयोर्न याथात्म्यं ब्रह्म तदा न तत्र शब्दप्रवृत्तिः स्याद्द्वारं विना साक्षादेव तस्याव्यपदेश्यत्वादित्यर्थः॥२५१॥

व्यपदेशाय नामैतन्न स्वं नामास्य विद्यते॥
ननु ब्रह्माक्षरमिति व्यपदेशोऽत्र नामभिः॥२५२॥

मा तर्हिब्रह्मणि व्यपदेशो भूदित्याशङ्क्याऽऽह। व्यपदेशायेति। स्वनामभिरेव ब्रह्मणो व्यपदेशमाशङ्क्याऽऽह। न स्वमिति। स्वीयनामासत्त्वमसिद्धमिति शङ्कते।नन्विति। अत्रेति ब्रह्मोक्तिः॥२५२॥

कार्यकारणगे तत्त्वे नाम लब्धास्पदं यतः॥
रूपाभिधेयसंबन्धमरूपाशब्दमक्षरम्॥२५३॥

लक्षयेन्नाञ्जसा वक्ति परं ब्रह्म कथंचन॥
शब्दप्रवृत्तिहेतूनां साक्षाद्ब्रह्मण्यसंभवात्॥२५४॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
तृतीयं ब्राह्मणम्॥३॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः—४९९३

कार्यकारणोपाधिके ब्रह्मणि यतो नाम सावकाशमतो नोभयविलक्षणे तत्र शब्दप्रवृत्तिरिति परिहरति। कार्येति। द्वयविलक्षणेऽपि सत्यज्ञानादिशब्दप्रयोगोऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। रूपेति। सोपाधिके ब्रह्मणि वाच्ये गृहीतसंबन्धं पदं विरुद्धांशत्यागेन शुद्धं लक्षयति न तु विना लक्षणां ब्रह्मणि शब्दप्रवृत्तिरित्यर्थः। तत्र मुख्यवृत्त्या शब्दाप्रवृत्तौ हेतुमाह। शब्देति। अतो लक्षणयैव निष्प्रपञ्चंप्रत्यग्ब्रह्म वेदान्तप्रमाणकमिति भावः॥२५३॥२५४॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयाध्यायस्य
तृतीयं मूर्तामूर्तब्राह्मणम्॥३॥

—————

अथ चतुर्थं ब्राह्मणम्।

———————

आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्येयं प्रस्तुता स्फुटा॥
ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रारभ्याऽऽपूर्णवाक्यतः॥१॥

संबन्धं वक्तुमुपयुक्तं वृत्तं कीर्तयति। आत्मेत्येवेति। ब्रह्म ते ब्रवाणीति व्येवत्वा ज्ञपयिष्यामीति चोपक्रम्य पूर्णवाक्यान्तो यो ग्रन्थस्तेन तार्तृीयविद्यासूत्रस्य स्फुटा व्याख्या कार्येति चतुर्थादौ प्रस्तुतमित्यर्थः॥१॥

नित्यकर्माद्यनुष्ठानसंशुद्धधिषणः पुमान्॥
निःशेषकर्महेतूत्थफलसावद्यधीस्ततः॥२॥

मुक्तिहेतुत्वेन प्रस्तुतविद्याङ्गतया संन्यासविधानायेदं ब्राह्मणमिति संबन्धं विवक्षुर्ज्ञानान्मुक्तिसिद्धौ क्रमं वदन्निहामुत्र वाऽनुष्ठितनित्यादिकर्मफलं चित्तशुद्धिरित्याह।नित्येति। शुद्धिफलं संसारासारतादृष्टिरित्याह। निःशेषेति। ततः शुद्धेरिति यावत्॥२॥

विरक्त आग्रजात्सोऽयं तत्सावद्यसमीक्षणात्॥
संसारदुःखसंस्कारस्मृतिभिः प्रेर्यमाणधीः॥३॥

उद्भूततज्जिहासः संस्तद्धाने साधनस्पृहः॥
त्यक्ताशेषैषणः सोऽथ प्रत्यग्याथात्म्यनिश्चयः॥४॥

संसारदोषदृष्टिफलमाह। विरक्त इति। वैराग्यफलं संसारजिहासां तज्जन्महेतूक्तिपूर्वकमाह। संसारेति। उत्पन्नसंसारजिहासाकार्यमाह। तद्धान इति। आत्यन्तिकबन्धध्वस्तौ हेतुं जिज्ञासमानः स्वाध्यायादापातेनाऽऽत्मज्ञानं तदुपायं श्रुत्वा तच्छेषत्वेन पुत्राद्येषणात्रयं त्यजतीत्याह। त्यक्तेति। विविदिषासंन्यासानन्तरमसकृदनुष्ठितश्रवणादिफलमाह। अथेति॥३॥४॥

वस्तुवृत्तात्मसंबोधध्वस्तसंसारकारणः॥
व्याविद्धाशेषसंसारो विमुक्तो ना विमुच्यते॥५॥

तत्त्वज्ञानफलमाह। वस्त्विति। कारणध्वस्त्या कार्यध्वस्तिमाह। व्याविद्धेति। आत्मनः स्वतो मुक्तस्य कुतः सा हेत्वधीनेत्याशङ्क्याज्ञानाद्बन्धवज्ज्ञानाद्बुद्ध⁷¹²स्य सकार्याज्ञानध्वस्तौ सोपचर्यते ब्रह्मविदाप्नोतीत्यादावित्याह। विमुक्त इति॥१॥

यावत्किंचिदविद्यायाः कार्यं वैराग्यकारणम्॥
तत्संन्यासो विरक्तत्वात्स्वत एव न शास्त्रतः॥६॥

ज्ञानाङ्गत्वेनोक्तसंन्यासस्य वैराग्यादेव प्राप्तेर्न तद्विध्यर्थं ब्राह्मणमारभ्यमित्याशङ्क्य

संन्यासस्वरूपे विध्यानर्थक्यं तस्य ज्ञानाङ्गत्वे वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। यावदिति। तस्य तत्कारणत्वं दुःखबहुलत्वादवधेयम्॥६॥

ब्रह्मयाथात्म्यविज्ञानसाधनत्वं विनाऽऽगमात्॥
संन्यासस्य न विज्ञातं तच्छास्त्रेणेह बोध्यते॥७॥

द्वितीयं दूषयति। ब्रह्मेति। इहेति वैदिकपक्षोक्तिः॥७॥

ब्रह्माविद्यासमुत्थानात्कार्यकारणलक्षणात्॥
व्युत्थाप्य नेति नेतीति परं ब्रह्म प्रदर्शितम्॥८॥

संन्यासस्य ज्ञानसाधनत्वोक्त्यर्थं ब्राह्मणमिति भाष्योक्तमर्थमुक्त्वाऽर्थान्तरं वक्तुमनन्तरब्राह्मणोक्तमनुवदति। ब्रह्मविद्येति॥८॥

तत्रैतच्छङ्क्यते चोद्यं ब्रह्मत्वासिद्धिदोषकृत्॥
निषिद्धं नेति नेतीति मूर्तामूर्तादि वस्तु यत्॥९॥

उत्तरब्राह्मणापोद्यं चोद्यमाह। तत्रेति। तस्य निरस्यतामाह। ब्रह्मेति। चोद्यमेव विशदयितुं विकल्पविषयमाह। निषिद्धमिति॥९॥

किं तद्ब्रह्मानुगं सर्वं किं वा तस्माद्विविच्यते॥
यदि ब्रह्मानुगं ब्रह्म स्यादनर्थात्मकं तदा॥१०॥

तत्किं ब्रह्मणोऽभिन्नं किंवाऽभावनिष्ठमथ भिन्नमिति विकल्पयति। किं तदिति। अभेदपक्षमनुभाष्यदूषयति। यदीति॥१०॥

अभावनिष्ठं तच्चेत्स्यान्मुख्यं ब्रह्म न सिध्यति॥
अभावस्य ततोऽन्यत्वादन्वयव्यतिरेकतः॥११॥

अभावनिष्ठत्वपक्षमनूद्य निरस्यति। अभावेति। कुतो मुख्यब्रह्मासिद्धिस्तत्राऽऽह।अभावस्येति। मूर्तादेरभावनिष्ठत्वे तस्य ब्रह्मणोऽन्यत्वमनन्यत्वं वाऽऽद्ये तस्य तेन संयोगवियोग⁷¹³योगादद्वैतासिद्धेर्मुख्यब्रह्मासिद्धिरित्यर्थः॥११॥

नेतीत्यपि निषेधोक्तिस्तथा सति विरुध्यते॥
वैदिकश्च प्रयासोऽयं सर्वः स्यात्तुषकण्डनम्॥१२॥

द्वितीये निषेधोक्तिरफला बोध्यब्रह्माभावादित्याह। नेतीत्यपीति। वक्ष्यमाणदोषसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः। ब्रह्माभावे सर्वोपनिषदारम्भवैयर्थ्यं दोषान्तरमाह। वैदिकश्चेति॥१२॥

विविच्यते ब्रह्मणश्चेस्मैवंदोषस्तथाऽपि हि॥
ब्रह्मत्वं ब्रह्मणो न स्याद्द्वितीये सति वस्तुनि॥१३॥

भेदपक्षमनूय प्रत्याह। विविच्यत इति। तमेव प्रकटयति। ब्रह्मत्वमिति॥१३॥

अव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मत्वमश्नुते॥
एतच्च दुर्लभं तस्य द्वितीये सति लक्षणम्॥१४॥

सत्यपि द्वितीये तत्किं न स्यादित्याशङ्क्य ब्रह्मलक्षणमाह। अव्यावृत्तेति। द्वितीये सत्यपीदं लक्षणं ब्रह्मणि किं न स्यात्तत्राऽऽह। एतच्चेति॥१४॥

अथाब्रह्मात्मकं वस्तु जग्ध्वा चेद्ब्रह्मतद्भवेत्॥
प्रतीचो ब्रह्मणाऽत्तत्वान्न मोक्षो नापि संसृतिः॥१५॥

सदपि द्वितीयमुपसंहृत्य ब्रह्मोक्तलक्षणं स्यादित्याह। अथेति। ब्रह्म द्वितीयमुपसंहरेत्त⁷¹⁴द्वज्जीवमुपसंहरति न वा नाऽऽद्य इत्याह। प्रतीच इति॥१५॥

संसारिणो न चेदति संसार्येव प्रसज्यते॥
नाऽऽप्नोति ब्रह्मतां साक्षात्सत्सु संसारिवस्तुषु॥१६॥

कल्पान्तरमनुवदति। संसारिण इति। ते ब्रह्मणोऽभिन्ना भिन्ना वेति विकल्प्याऽऽद्यं निराह। संसारीति। ब्रह्मेति शेषः। भेदपक्षं निरस्यति। नाऽऽप्नोतीति॥१६॥

संसारे चापि जग्धेऽस्मिन्ब्रह्मणा निखिले सति॥
ऋतेऽपि ब्रह्मविज्ञानात्सर्वे स्युर्मुक्तबन्धनाः॥१७॥

संसारिब्रह्मणोरभेदेऽपि न ब्रह्मणः संसारस्तस्य तेन ग्रस्तत्वादित्याशङ्क्यातिप्रसङ्गमाह। संसारे चेति॥१७॥

अन्वयादिनिषेधाय सर्वमात्मेति वाक्यतः॥
मैत्रेयीत्यादिको ग्रन्थस्तस्मादारभ्यते परः॥१८॥

एतदुत्तरत्वेन ब्राह्मणमवतारयति। अन्वयादीति। अन्वयव्यतिरेकाभावपरिहाण्या सर्वमात्मेति वाक्यात्प्रत्यङ्मात्रं जगदिति वक्तुमुत्तरो ग्रन्थो यस्मादारभ्यते तस्मान्नोक्तदोषप्रसक्तिरित्यर्थः॥१८॥

सर्वाब्रह्मनिषेधेन तदर्थो वेह निश्चितः॥
तस्य संसिद्धिविषयमैकात्म्यमधुनोच्यते॥१९॥

चोद्योत्तरत्वेन ब्राह्मणमवतार्यार्थान्तरमाह। सर्वेति। इहेत्यनन्तरब्राह्मणमुक्तम्। मूर्ताद्यनात्मनिरासेन तदर्थो निर्धारितस्तस्य त्वमर्थेनैक्यं मुक्त्यालम्बनमत्र निर्धार्यत इत्यर्थः ॥१९॥

नेतीति ब्रह्मणोऽन्यत्र मूर्तामूर्तव्यवस्थितौ॥
प्रसक्ते सांख्यसिद्धान्ते सर्वमात्मेति वोच्यते⁷¹⁵॥२०॥

प्रकारान्तरेण ब्राह्मणमुत्थापयति। नेत्यादिना। निषेधोक्तेर्ब्रह्मणोऽन्यत्र द्वैतसं-

भावनायां द्वैतिमतमाशङ्क्य कल्पितस्य सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वं वक्तुमनन्तरब्राह्मणमित्यर्थः॥२०॥

सत्यपि ब्रह्मवेदित्वे नासंत्यक्तैषणो यतिः॥
मुक्तिभागिति चे^(१)होक्तः संन्यासेन समुच्चयः॥२१॥

तस्यार्थान्तरमाह।सत्यपीति। संन्यासस्य सम्यग्ज्ञानाङ्गत्वख्यापनायाऽऽरम्भः प्रागुक्तोऽधुना ज्ञानस्य तेन समुच्चयविधानायेति भेदः॥२१॥

निरस्तातिशयज्ञानो याज्ञवल्क्यो यतो गृही॥
कैवल्याश्रममास्थाय प्राप तद्वैष्णवं पदम्॥२२॥

ज्ञाने सत्यपि संन्यासाभावादमुक्तेरदृष्टेर्न मुक्तौ समुच्चयस्तत्राऽऽह। निरस्तेति। अतः संन्यासज्ञानयोर्युक्तो मुक्तौ समुच्चय इति शेषः॥२२॥

त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम्॥
त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम्॥२३॥

तत्समुच्चितधियो मुक्तिहेतुत्वे न केवलं लिङ्गमेव मानं किंतु स्मृतिरपीत्याह। त्याग इति। तर्हि त्यागस्यैव मुक्तिहेतुता न तत्समुच्चितज्ञानस्येत्याशङ्क्याऽऽह। त्यजतेति॥२३॥

मुक्तेश्चबिभ्यतो देवा मोहेनापिदधुर्नरान्॥
ततस्ते कर्मसूद्युक्ताः प्रावर्तन्ताविपश्चितः॥२४॥

तत्रैव श्रुतिं दर्शयितुं कर्मणां मोहमात्रोत्थत्वं साधयति। मुक्तेश्चेति॥२४॥

मोहमात्रैकहेतूनि तस्मात्कर्माण्यशेषतः॥
संन्यस्यैकात्म्यसंबोधाद्भित्त्वामोहं विशुद्धधीः॥
ज्ञानमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानमुपासीनोऽमृतो भवेत्॥२५॥

तेषां तन्मात्रजत्वेऽपि विवेकपूर्वाद्वैराग्यात्तत्त्यागेन समुच्चितात्तत्त्वबोधादबोधध्वस्तौ सकार्यं तं हित्वा शुद्धब्रह्मणि स्थिरधीस्तदेव स्वरूपत्वेन सदाऽनुसंदधानो जीवन्मुक्तो विदेहकैवल्यं गच्छतीति फलितमाह। मोहेति॥२५॥

इति प्रमाणमत्रार्थे वचनं भाल्लविश्रुतौ॥
सर्वः संन्यस्तकर्मैव ज्ञानात्कैवल्यमश्नुते॥२६॥

प्रमाणमुपसंहरति। इति प्रमाणमिति। प्रमेयमुपसंहरति। सर्व इति॥२६॥

ब्रह्मचर्यागृहाच्चैव वनाच्चापि विधीयते॥
निःशेषकर्मसंन्यासो यतोऽतो नर्णबद्धता॥२७॥

————————————————————————————

१ xxx

______________________________________________

श्रुत्या जाबालशाखायां तथाचानधिकारिणाम्॥
संन्यासस्य विधानाच्च कार्योऽतोऽसौ मुमुक्षुभिः॥२८॥

ऋणापाकरणश्रुतिस्मृतिविरोधात्संन्यासायोगे कुतस्तत्समुच्चयसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह।ब्रह्मचर्यादिति। न विधिविरोधेऽर्थवादश्रुतिस्मृत्योः स्वार्थे मानतेति संबन्धग्रन्थे साधितमिति भावः। अथ जाबालश्रुतौ कर्मानधिकृतान्धादिविषयः संन्यासविधिः। यथाऽऽहुः—

“तत्रैवं शक्यते वक्तुंयेऽन्धपङ्ग्वादयो नराः।
गृहस्थत्वं न शक्ष्यन्ति कर्तुं तेषामयं विधिः॥

नैष्ठिकब्रह्मचर्यं वा परिव्राजकताऽपि वा।
तैरवश्यं ग्रहीतव्या तेनाऽऽदावेतदुच्यते”॥

इति तत्राऽऽह। तथाचेति। अथ पुनरवती वेत्यादिना पृथगनधिकृतानां संन्यासविधानात्पूर्वमधिकृतविषयमेवेति भावः। ऋणश्रुत्याद्यविरोधे फलितमाह। कार्य इति॥२७॥२८॥

नरलोकादिकामानां सुतोत्पत्त्यादि साधनम्॥
तेभ्यो व्युत्थितचित्तानां संन्यासस्त्वात्म⁷¹⁶कामिनाम्॥२९॥

ऋणप्रमाणाविरोधेऽपि मोचकज्ञानाङ्गत्वेन संन्यासो न कार्यः सुतादिसाधनात्तत्समुच्चितज्ञानाद्वा तत्सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। नरेति॥२९॥

इममर्थं श्रुतिर्वक्ति सर्वकर्मानपेक्षिणी॥
प्रजादिना करिष्यामः किं तत्फलवितृष्णतः⁷¹⁷॥३०॥

पुत्रादेः स्वतन्त्रस्य परतन्त्रस्य वा न मुक्तिहेतुतेत्यत्र श्रुतिमाह। इममिति। पुत्रादिना मनुष्यलोकादिसिद्धेरिष्टत्वादाक्षेपानुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। तत्फलेति॥३०॥

उत्पत्त्यादिविरुद्धोऽयं लोको येषामकर्मजः॥
मोहमात्रान्तरायत्वाज्ज्ञानमात्रमपेक्षते॥३१॥

तद्वैतृष्ण्ये हेतुमाह। उत्पत्त्यादीति। ते वयं तत्फलवितृष्णत इ⁷¹⁸ति संबन्धः। मोक्षः सुताद्यनपेक्षश्चेत्किमपेक्ष्य भवति तत्राऽऽह।मोहेति॥३१॥

प्रवृत्तिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम्॥
तस्माज्ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेदिह बुद्धिमान्॥३२॥

पुत्रादेरन्यत्र विनियुक्तत्वात्केवलस्य समुच्चितस्य वा मुक्तिहेतुत्वायोगाज्ज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वात्तदङ्गत्वेन संन्यासविधिरित्युक्तं संप्रति तस्य ज्ञानहेतुत्वे स्मृतिमाह। प्रवृत्तीति॥३२॥

भाषितैः करणैश्चायं बहुसंसारयोनिषु॥
आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे॥३३॥

क्रमसंन्यासविषयमिदं वाक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। भावितैरिति॥३३॥

तमासाद्य तु मुक्तस्य दृष्टार्थस्य विपश्चितः॥
त्रिष्वाश्रमेषु को न्वर्थो भवेत्परमभीप्सतः॥३४॥

ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजितस्यापि पुनरिच्छया गार्हस्थ्यादौ प्रवृत्तिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।तमिति॥३४॥

श्रुतवःस्मृतयश्चैवमस्मिन्नर्थे सहस्रशः॥
प्रत्यक्षा एव विद्यन्ते संन्यासप्रतिपादिकाः॥३५॥

संन्यासस्य^(१)ज्ञानाङ्गत्वे मानभूतस्मृतिमूलभूताः श्रुतयो भूयस्यः सन्तीति प्रमाणमुपसंहरति। श्रुतय इति॥३५॥

मुख्यार्थता वा प्रागुक्ता ब्रह्मेत्यस्य सदादृशि॥
प्रतीच्यथाऽऽत्मशब्दस्य मुख्यार्थो ब्रह्मणीर्यते॥३६॥

ज्ञानस्य स्वरूपे फले वोपकारित्वेन संन्यासं विधातुं ब्राह्मणमित्युक्त्वाऽर्थान्तरविवक्षया पूर्वब्राह्मणार्थमनुवदति। मुख्येति। तदर्थस्य त्वमर्थपर्यन्तता विहितेत्यर्थः। वक्ष्यमाणं ब्राह्मणार्थं संक्षिपति। अथेति। त्वमर्थस्य तदर्थपर्यन्तताऽनन्तरमुच्यत इत्यर्थः॥३६॥

ततस्तदेतदिति च ब्रह्मात्मपदवाच्ययोः॥
मधुकाण्डार्थसर्वस्वं वाक्येन प्रतिपाद्यते॥३७॥

ब्राह्मणद्वयं पदार्थोपक्षीणं चेद्वाक्यार्थस्तर्हि केनोच्यत इत्याशङ्क्य मधुब्राह्मणेनेत्याह।तत इति। तदेतद्ब्रह्मापूर्वमित्यादिना वाक्येनेति संबन्धः। ब्रह्मादिपदवाच्ययोस्तद्द्वारा लक्ष्ययोरिति यावत्। मधुकाण्डार्थसर्वस्वमैक्यमित्यर्थः॥३७॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानजन्मनेऽतः श्रुतिः स्वयम्॥
विधित्सन्तीह संन्यासं मैत्रेयीति प्रवर्तते॥३८॥

ब्राह्मणार्थमनेकधोक्त्त्वा संन्यासस्य ज्ञानाङ्गत्वपक्षे ब्राह्मणमवतारयन्सुखप्रतिपत्त्यर्थामाख्यायिकामुत्थापयति। प्रत्यगिति। संन्यासस्य ज्ञानाङ्गत्वपरामर्शार्थोऽतः शब्दः। इहेति विरक्ताधिर्कायुक्तिः॥३८॥

भार्याद्यनुज्ञापूर्वोहि संन्यासो विहितः श्रुतौ॥
अतोऽनुज्ञार्थमेवाऽऽह मैत्रेयीमृषिरात्मनः॥३९॥

_______________________________

१ xxxx

________________________

विरक्तः सन्नुपेक्षाकाले किमिति भार्यां मुनिः संबोधितवानित्याशङ्क्य संबोधनतात्पर्यमाह। भार्यादीति। संन्यासशब्देन क्रमसंन्यासो गृह्यते। मातरं पितरं भार्यां पुत्रान्सुहृदो बन्धूनेताननुमोदयित्वा ये चास्यर्त्विजस्तान्सर्वान्पूर्ववद्वृणीत्वा वैश्वानरीमिष्टिं कृत्वा सर्वस्वं दद्यादिति कौषीतकिश्रु⁷¹⁹तिमाह। श्रुताविति। हिशब्दापेक्षितं पूरयति। अत इति॥३९॥

उद्यास्यन्वा अरे स्थानादस्माद्गार्हस्थ्यलक्षणात्॥
चिकीर्षवे मे संन्यासमनुज्ञां दातुमर्हसि॥४०॥

ऋषिवाक्यं व्याकरोति। उद्यास्यन्निति। भवतु किं ततो मया कार्यमिति भार्याशङ्कां प्रत्याह। चिकीर्षव इति॥४०॥

युक्तमाह भवानस्माननुरूपं चिकीर्षति॥
यदेवं सति कर्तव्यं तत्क्षिप्रमनुशाधि माम्॥४१॥

हन्तेत्यादेर्भूमिकां करोति। युक्तमिति। अनुरूपं भवतो ज्ञानस्य वयसो देशकालयोश्चेति वाक्यशेषः। कर्तव्यं मयेति शेषः॥४१॥

अनुज्ञातोऽथ तामाह हन्तेत्यादि परं वचः॥
कात्यायन्या सपत्न्या ते विभागं करवाण्यहम्॥४२॥

हन्तेत्याद्यवतार्य व्याकरोति। अनुज्ञात इति। अनुज्ञायाः समनन्तरवाक्यप्रवृत्तिहेतुत्वद्योतकोऽथशब्दः॥४२॥

निःस्वा स्त्री स्ववता पुंसा नियुक्ता कर्मसंपदि॥
मयि प्रव्रजिते तस्माद्युवयोर्नार्थसंगतिः॥४३॥

ननु त्वया संन्यासश्चिकीर्षितश्चेत्क्रियतां किमित्यावयोर्द्रव्यविभागेन विच्छेदश्चिकीर्ष्यत आवामेव त्वत्संन्यासोत्तरकालं द्रव्यं विभज्य विच्छेदं करिष्यावस्तत्राऽऽह। निःस्वेति।

“भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रयस्ते निर्धनाः स्मृताः।
यं ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् “॥

इति स्मृतेरित्यर्थः। कथं तर्हि सा कर्मण्यधिक्रियते तत्राऽऽह। स्ववतेति॥४३॥

स्ववानेव पुरा न्यासाद्युवयोः स्वेन सांप्रतम्॥
विभागं करवाणीति भार्या तेनाभ्यचोदयत्॥४४॥

तवापि विरक्तस्य संन्यस्तः समानं निःस्वत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। स्ववानिति॥४४॥

वृत्तिभिः संविभज्य स्वान्संन्यसेदिति चोद्यते॥
यतः शास्त्रेण तेनायं विभागः क्रियते मया॥४५॥

संन्यासात्पूर्वं स्वस्वामित्वेऽपि तं चिकीर्षुणा द्रव्येणाऽऽवयोर्विभागो न कार्यो निया-

मकाभावादित्याशङ्क्य तेनेत्युक्तं व्यनक्ति। वृत्तिभिरिति। ताननुरूपाभिर्वृत्तिभिः संविभज्य संन्यसेदिति शास्त्रमत्र नियामकमित्यर्थः॥४५॥

युक्तमेतद्व्यवसितं यद्वित्तं न प्रदित्सति॥
भवत्संन्यासवन्नूनमस्मद्धितकरं धनम्॥४६॥

तत्र मैत्रेयी ब्रूते। युक्तमिति। तत्र हेतुः। भवदिति॥४६॥

महानुभावसंपर्कः कस्य नोन्नतिकारण⁷²⁰म्॥
अशुच्यपि पयः प्राप्य गङ्गां याति पवित्रताम्॥४७॥

ननु जीवनार्थं धनं विना हितसाधने धने न तेऽधिकारः स्त्रीणां पापयोनित्वेनाशुचिराशित्वाद्येऽपि स्युः पापयोनयः। स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रा इति स्मृतेरतो न ते हितकरं धनं देयमिति तत्राऽऽह। महानुभावेति। महापुरुषसंपर्कस्योत्कर्षहेतुत्वे दृष्टान्तमाह। अशुचीति॥४७॥

भगवत्संगतेर्नान्यः पुरुषार्थोऽमृतत्वतः॥
पृच्छाम्यतोऽमृतत्वस्य साधनं स्यात्कथं धनम्॥४८॥

यन्न्वित्याद्यवतारयति। भगवदिति। त्वत्संबन्धादेव मोक्षादन्यो न पुमर्थोऽस्तीति यतो मे भात्यतो मोक्षस्य साधनं धनं कथं स्यादिति त्वां पृच्छामीति योजना॥४८॥

सारेण यदि नामेयं पूर्णा स्याद्वसुना मही॥
तावताऽप्यमृताऽहं स्यां किंवा नेत्युच्यतां यथा॥४९॥

पृच्छामेव स्फुटयन्वाक्यं योजयति। सारेणेति॥४९॥

सत्तामात्रोपकारीणि धनानि धनिनां न हि॥
क्रियाद्वारोपकारीणि यतोऽतः पृच्छ्यते क्रिया॥५०॥

धनं मोक्षसाधनं न वेतिप्रश्नप्रतीतेः पृथिवी पूर्णवित्तसाध्येन कर्मणेत्यादिभाष्यं कथमित्याशङ्क्याऽऽह।सत्तेति॥५०॥

प्रत्याह पृष्टः स्वां जायां नामृतत्वं धनादिति॥५१॥

वित्तं चेन्नामृतत्वाय कस्माद्दित्सति तद्भवान्॥
इति पृष्टोऽब्रवीद्वित्तसाधनस्य प्रयोजनम्॥५२॥

नेतीत्यादेरर्थमाह। प्रत्याहेति। यथेत्याद्याकाङ्क्षापूर्वकमुत्थापयति। वित्तं चेदिति ॥५१॥५२॥

क्षयिष्णुसाधनाधीनं जीवितं स्याद्यथा नृणाम्॥
तथैव तव वित्तेन जीवितं नामृतात्मता॥५३॥

तद्व्याचष्टे। क्षयिष्ण्विति॥५३॥

अविद्यामात्रविध्वंसाज्ज्ञानादेवामृतं यतः॥
अमृतत्वस्य नाऽऽशाऽपि वित्तसाध्येन कर्मणा॥५४॥

अमृतत्वस्येत्यादि व्याकरोति। अविद्येति॥५४॥

कुतोऽमृतत्वसंप्राप्तिर्ज्ञानमात्रैकहेतुना॥
न⁷²¹ कर्म कारणं मुक्तेर्नाग्निस्तापस्य भेषजम्॥
कर्मभ्यो जन्म नियतं जन्म चेन्निर्वृतिः कुतः॥५५॥

उक्तमर्थं प्रश्नपूर्वकं समर्थयते। कुत इति। कर्मणां मुक्तिप्रतिकूलत्वं स्फुटयति।कर्मभ्य इति॥५५॥

स्वभावादेव साधूनां प्रवृत्तिरुपकारिणी॥
अपकारिण्यपि जने किमु भक्तजनं प्रति॥५६॥

उपालम्भं तस्या दर्शयन्सामान्यन्यायमाह। स्वभावादिति॥५६॥

नूनं ममापराधोऽयं यद्भवन्तोऽपि मां प्रति॥
प्रतिलोमं चिकीर्षन्ति कोऽन्यः स्याद्धितकृन्मम॥५७॥

तस्य स्वविषयेऽपराधशङ्कां सूचयति। नूनमिति। सर्वभूतेष्वनुग्रहकर्तारोऽपीत्यपेरर्थः। यदि वयं ते प्रतिकूलं चिकीर्षवस्तर्हि योऽन्यस्तेऽनुकूलकर्ता तमनुगच्छेत्याशङ्क्याऽऽह। क इति॥५७॥

अनुरक्तां प्रियां साध्वीं बद्ध्वा वित्तेन मां कथम्॥
कामोच्छित्तिमकृत्वा च संन्यसन्ति⁷²² भवद्विधाः॥५८॥

अस्माकं संन्यासकाल उपस्थितस्ते हितकरणे नावसरोऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। अनुरक्तामिति॥५८॥

वित्ताच्चेदमृतत्वं स्यात्तत्तित्यक्षा न युज्यते॥
वित्ताच्चेन्नामृतत्वं स्याद्वद तेन ममापि किम्॥५९॥

इदमेव दीयमानं वित्तं तवामृतत्वसाधनं किं साधनान्तरेणेत्याशङ्क्य येनेत्यादेस्तात्पर्यमाह। वित्तादिति। तेन मे नामृतत्वमिति तत्त्यागेच्छेत्याशङ्क्याऽऽह। वित्ताच्चेदिति॥५९॥

यद्यस्त्यनुजिघृक्षैवं करुणा वा मयीष्यते॥
यदेव भगवान्वेद तेन संविभजस्व माम्॥६०॥

उपालम्भेन तर्केण च भर्तारं वशीकृत्य विनयं दर्शयति। यदीति। संविभजस्व कात्यायन्याः सपत्न्याः सकाशादिति शेषः॥६०॥

यद्विज्ञानात्परित्यज्य निःशेषं वित्तसाधनम्॥
स्वाराज्यमीप्सति भवांस्तदेव वसु देहि मे॥६१॥

ममापि नास्ति मुक्तिसाधनं ज्ञानं तत्कथं तद्देयमित्याशङ्क्याऽऽह। यदिति॥६१॥

नाऽऽदिर्नान्तो न मध्यं वा यस्य वित्तस्य विद्यते॥
भोगे न च क्षयं याति तदेव वसु दीयताम्॥६२॥

मदीयं ज्ञानसाधनं तुभ्यं दातुमशक्यमपचयप्रसङ्गादित्याशङ्क्याऽऽह। नाऽऽदिरिति॥६२॥

अनन्तवित्तो हि भवानन्तवद्दीयते कुतः॥
असतः कीदृशं दानं सदेवातः प्रदीयताम्॥६३॥

किंचान्तवद्वित्तं न त्वया मह्यं दातुं शक्यं तव तदभावान्न चासतो दानमाकाशपुष्पवदित्याह। अनन्तेति। अतो ज्ञानमेव मह्यमुपदिश्यतामिति फलितमाह। सदेवेति॥६३॥

संसारपुरुषार्थेभ्यो यतो नाव्युत्थितात्मने॥
मुक्त्येकसाधनं ज्ञानं दातुं शक्यमिदं मया॥६४॥

अमुमुक्षुत्वमाशङ्क्य भवत्यै तत्प्रदित्सितम्॥
संसाराच्चेद्विरक्ताऽसि गृहाणानुत्तमामृतम्॥६५॥

स होवाचेत्यस्य तात्पर्यमाह। संसारेति। यतो नाविरक्तस्य मुक्तिहेतुज्ञानेऽधिकारोऽतस्ते वैराग्याभावान्न मुमुक्षुतेत्यनधिकारमाशङ्क्य जीवनार्थमेव धनं त्वदर्थं दातुमिष्टमित्यर्थः। ततोऽहं विरक्तेति मुमुक्षुत्वाद्विद्याधिकारिणी स्यामित्याशङ्क्याऽऽह।संसारादिति॥६४॥६५॥

स्त्रीणां यदुचितं वाक्यं प्रतिलोमं न भाषसे॥
पूर्ववत्त्वनुकूलं त्वमिदानीमपि भाषसे॥६६॥

प्रियेत्यादेस्तात्पर्यमाह। स्त्रीणामिति। इदं हि स्त्रीणामुचितं वाक्यं यद्भर्तारं प्रत्यनुकूलवचनम्। यथाऽऽहुः—

“कुशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः।
पूजनीयः स्त्रिया साध्व्यासततं देववत्पतिः॥

पाणिग्राहस्य साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्य वा॥
पतिलोकमभीप्सन्ती नाऽऽचरेत्क्वचिदप्रियम्” इति।

तदेवं त्वं संसारदशायामिव मोक्षावस्थायामपि भाषसे न तु समयमतिक्रम्य प्रतिकूलमभिसंदधासीत्यर्थः॥६६॥

मोक्षं यान्तं नरं सर्वे मुञ्चन्ति सहजा अपि॥
अतिभक्तितया मां त्वं मोक्षेऽपि न जिहाससि॥६७॥

अर्धो वा एषआत्मनो यत्पत्नीतिश्रुतेरहं सहजा सदैव तेऽनुकूला तन मे त्वत्प्रतिकूलोक्तिप्रसक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। मोक्षमिति॥६७॥

विभागमसहन्तीव मदतिस्नेहकारणात्॥
मुक्तावनुयियासि त्वं मदैकात्म्यपरीप्सया॥६८॥

न केवलं मां हातुं नेच्छासिकिंतु मदाप्तीच्छया मुक्तावपि मामनुगच्छसीत्याह।विभागमिति। असहन्त्यसहमानेति यावत्। क्रियापदे छान्दसः सकारलोपः॥६८॥

अतिस्नेहाऽपकृष्टोमा देहार्धंशूलिनः श्रिता॥
त्वं तु सर्वात्मनाऽऽत्मानं कृत्स्नं मामाप्तुमिच्छसि॥६९॥

न केवलं प्राकृतसर्वस्त्रीपुंसेभ्यस्तवोत्कर्षः किंतु पार्वत्याः सकाशादपीत्याह। अतिस्नेहेति॥६९॥

यत एवमतस्तुभ्यं वक्ष्याम्यमृतसाधनम्॥
निदिध्यासस्व चेतोऽतो व्याचक्षाणस्य तन्मम॥७०॥

प्रियेत्यादि व्याकुर्वता तस्या वैराग्यं दृष्ट्वा तुष्टस्य पत्युस्तद्विषया स्तुतिरिष्टेत्युक्तम्। इदानीमेहीत्यादेस्तात्पर्यमाह। यत इति। यतो ममेव तवापि वैराग्यं मुमुक्षुत्वं चेक्ष्यतेऽतो वैराग्योक्तिपूर्वकं मोक्षोपायं ज्ञानं वक्ष्यामि तच्च व्याचक्षाणस्य मे तद्विषयं वाक्यमेकाग्रं चेतः स्वीकृत्यार्थतो निश्चयेन ध्यातुमिच्छ गम्भीरार्थत्वादित्यर्थः॥७०॥

आ ब्रह्मणोऽस्मात्संसाराच्छुद्धधीर्न विरज्यते॥
यावत्तावन्न विद्याया अधिकारी भवेन्नरः॥७१॥

न वा अरे पत्युरित्यादेस्तात्पर्यं दर्शयन्नविरक्तस्य विद्यानधिकारमाह। आ ब्रह्मण इति॥७१॥

वैराग्यहेतावप्यस्मिव्रक्तो धर्मादिहेतुतः॥
यतोऽतः कर्मशुद्धात्मा भवादस्माद्विरज्यते॥७२॥

दृष्टनष्टस्वभावत्वाद्बन्धस्य तस्मिन्नासङ्गहेत्वभावात्स्वतस्ततो वैराग्यसिद्धेरलं तत्प्रतिपादकश्रुत्येत्याशङ्क्याऽऽह। वैराग्येति॥७२॥

वैराग्यहेतून्संसारे तस्माद्यत्नादियं श्रुतिः॥
न वा अर इति ह्युक्त्यावक्तुं समुपचक्रमे॥७३॥

कर्मभोगवासनावशात्पुरुषः संसारे यस्माद्रक्तस्तस्मात्कर्मभिः शुद्धधियस्तस्मिन्वैराग्यसिद्धये तद्धेतून्क्षयिष्णुत्वादीन्न वा अर इत्यादिना वक्तुमेषा श्रुतिस्तात्पर्येण प्रवृत्तेति श्रुतिमवतारयति। वैराग्यहेतूनिति। तद्धेतुप्रतिपत्तौ तदावश्यकत्वद्योतको हिशब्दः॥७३॥

यस्मिन्नेव परा सक्तिस्तस्मिन्नेव निरादरम्॥
कर्म कृत्वा परं यत्नादन्यस्यार्थयते फलम्॥७४॥

शुद्धबुद्धेर्वैराग्यसिद्धये संसारासारत्वमुच्यते चेत्केन प्रकारेणानुष्ठितानि कर्माणि शुद्धिं भावयन्तीत्याशङ्क्याऽऽह। यस्मिन्निति। यत्र स्वर्गादौ संसारिणः सक्तिरनतिशया तस्मिन्काम्यानुष्ठानादानुषङ्गिकशुद्धेरादरराहित्यं यथा स्यात्तथेश्वरार्पणबुद्ध्या नित्यादि कृत्वा शुद्धधीर्भूत्वा विरक्तो ज्ञानस्य निरतिशयं फलमर्थयमानो ब्रह्म जिज्ञासुर्भवतीत्यर्थः॥७४॥

किमिक्षोरसमाप्रोति यत्नान्निष्पीडयन्नना॥७५॥
तीव्रदुःखोद्भवो बुद्धौ संस्कारो यावदेव तु॥
तद्विपक्षः सुखं तावदल्पं तत्संक्षये क्षयः॥७६॥

नित्याद्यनुष्ठानेऽपि शुद्धिद्वारा ब्रह्मविविदिषा न भवत्यस्मदादिष्वदर्शनादित्याशङ्क्याऽऽह। किमिति। यथा यन्त्रादिषु निष्पीडयन्पुरुष इक्षूंस्तद्रसमाप्नोति तथेश्वरार्पणबुद्ध्या नित्यादि कुर्वन्निहामुत्र वा तत्फलं विविदिषां लभते येन केनचनेत्यादिश्रुतेरित्यर्थः। नित्याद्यनुष्ठानान्न शुद्धिद्वारा जिज्ञासा संसारेऽपि सुखदृष्टेर्वैराग्यायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। तीव्रेति। सुखहेत्वनुष्ठानायासस्तीव्रं दुःखं तज्जा वासना यावद्बुद्धौ वर्तते तावदेव तद्दुःखविरोधि वैषयिकं सुखमनुवर्तते तच्चाल्पं दुःखक्षये च क्षीयते तदविनाभावादतस्तस्यासारत्वाद्युक्तं तत्र वैराग्यमित्यर्थः॥७५॥७६॥

शीतमल्पं सुखं ग्रीष्मे तापोऽल्पः शिशिरे सुखम्॥
तदेव दुःखकृद्भूरि तद्धेत्वोरनवस्थितेः॥७७॥

सुखदुःखहेत्वोरनवस्थितत्वाच्च सहेतुकं सुखं दुःखवदनादेयमिति वैराग्ये हेत्वन्तरमाह। शीतमिति। सुखदुःखहेत्वोरनवस्थितत्वे हेतुमाह। तद्धेत्वोरिति। तयोर्हेतू धर्माधर्मौ तयोरुद्भवानुद्भवकालानियमादित्यर्थः॥७७॥

शब्दोऽस्ति न प्रियः कश्चिदप्रियो वा स्वतस्तथा॥
रक्तद्विष्टमनो हेतुः शब्दाद्यर्थे प्रियाप्रिये॥७८॥

शब्दाद्यर्थस्य कस्यचित्प्रियत्वमेव कस्यचिद्वैपरीत्यमितिनियमदृष्टेस्तद्धेत्वोर्व्यवस्थेत्याशङ्क्याऽऽह। शब्दोऽस्तीति। कथं तर्हि व्यवस्थाप्रतीतिरत आह। रक्तेति। शब्दादौ शोभनाशोभनाध्यासपूर्वकं रागादिकलुषितं मनस्तत्र प्रियादिदृष्टिहेतुरित्यर्थः॥७८॥

स्वतोऽखिलोऽप्रियोऽनात्मा प्रत्यङ्मोहैकहेतुतः॥
प्रत्यगाहलादकारित्वादप्रियोऽपि प्रियो मतः॥७९॥

प्रियत्वमप्रियत्वं वाऽनात्मसु न स्वतोऽस्तीत्युक्तमिदानीं प्रत्यगविद्याजत्वात्तेषु स्वतोऽप्रियत्वमित्याह। स्वत इति। प्रियत्वं शोभनाध्यासादित्युक्त्वा हेत्वन्तरमाह। प्रत्यगिति। प्रागुक्तन्यायादप्रियोऽपि स्वतोऽनात्मा प्रत्यक्चित्स्वरूपभूतानन्दाभिव्यञ्जकधीवृत्तिविषयत्वात्प्रियो व्यवह्नियत इत्यर्थः॥७९॥

जायादिरप्रियः सर्वः स्वत आद्यन्तदुःखकृत्॥
तद्धेतोरात्मनः प्रीतेर्जायादिः प्रिय उच्यते॥८०॥

स्वभावतोऽनात्मनोऽप्रियत्वे हेत्वन्तरमाह। जायादिरिति। तर्हि कथं तत्र प्रियत्वधीरित्याशङ्क्य प्रत्यगाह्लादकारित्वादित्युक्तं व्यनक्ति। तद्धेतोरिति॥८०॥

न कस्यांचिदवस्थायामात्मा लोकेऽप्रियो मतः॥
प्रियोऽप्रियश्च जायादिर्यथाऽनात्मा मुहुर्मुहुः॥८१॥

आत्मनोऽपि प्रियत्वमनवस्थितं कदाचित्तदुच्छेदेच्छाया दृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह।नेत्यादिना। व्याध्याद्युपद्रुतस्य देहोच्छेदेच्छायामपि स्वरूपप्रीतेरव्यभिचारादात्मनः सुखत्वमित्यर्थः। अप्रिय इति च्छेदः। तत्र प्रीतिनियमे वैधर्म्यदृष्टान्तमाह। प्रियइति॥८१॥

स्वत एवाप्रियोऽनात्मा ह्यात्मप्रीत्यर्थसाधनात्॥
जायादिः स्यात्प्रियो भक्त्या बन्धक्याः कामुको यथा॥८२॥

तस्य स्वतोऽप्रियत्वं चेदात्मार्थत्वेनापि न प्रियत्वमन्यस्यान्यभावायोगादित्याशङ्क्याऽऽह। स्वत इति। माणवकस्य स्वतोऽनग्नेरपि तद्गुणयोगादग्नित्वव्यवहारस्य भाक्तस्य दर्शनादिति हिशब्दार्थः। बन्धकी बन्धहेतुः पुंश्चलीति यावत्। उक्तं हि—पुंश्चली धर्षणी बन्धक्यसती कुलटेत्वरीति। वर्धकीपाठेऽप्ययमेवार्थः॥८२॥

निर्हैतुकी स्वतः प्रीतिरात्मन्येव यतस्ततः॥
भाक्तं प्रियं परित्यज्य मुख्यं प्रियमुपाश्रयेत्॥८३॥

आत्मनः स्वतः प्रियत्वमनात्मनः स्वतोऽप्रियत्वमिति स्थिते फलितमाह। निर्हैतुकीति॥८३॥

क्षयान्ता निचयाः सर्वे पतनान्ताः समुच्छ्रयाः॥
संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं च जीवितम्॥८४॥

वैषयिकसुखतद्धेत्वोरनवस्थितत्वस्य वेदव्यासोक्तत्वाच्च तत्र वैराग्यं कार्यमित्याह। क्षयेति॥८४॥

न तदस्ति सुखं लोके यन्न दुःखकरं भवेत्॥
तदसंप्राप्तिविच्छेदक्षयेष्वसुखकृद्यतः॥८५॥

शीतमल्पं सुखमित्यत्र सुखहेतोर्दुःखकरत्वमुक्तमिदानीं तस्यापि तदस्तीत्याह।नेत्यादिना॥८५॥

एवं चेत्साधनोद्भूतं यावत्किंचित्सुखं मतम्॥
तन्निःशेषं परित्यज्य सुखमात्यन्तिकं श्रयेत्॥८६॥

भवतु किं तावतेति तत्राऽऽह। एवं चेदिति। सुखं यावत्किंचिद्धैतुकं तदेव दुःखकृन्मतं चेदिति योजना॥८६॥

सांसारिकसुखस्यास्य दुःखत्वादुक्तहेतुतः॥
निष्कृष्यातस्ततः प्रीतिं प्रतीच्येव निवेशयेत्॥८७॥

विषयसुखे प्रीतिरनपायिनी या प्रीतिरविवेकानां विषयेष्वनपायिनीतिस्मृतेस्तद्विषयप्रीतिरप्रत्याख्येयेत्याशङ्क्याऽऽह। सांसारिकेति। उक्तहेतुतोऽनात्मप्रपञ्चस्य प्रत्यङ्मोहप्रसूतत्वादेरित्यर्थः। अतः शब्दस्य प्राच्या पञ्चम्या संबन्धः। ततः सांसारिकमुखपरामर्शी निष्कर्षापादनमाचष्टे॥८७॥

स्रजिदण्डादयो यद्वत्स्रगझानैकहेतुकाः॥
पतिजायासुताद्येवं प्रत्यगज्ञानहेतुजम्॥८८॥

तस्य स्वाज्ञानकार्यत्वमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति। स्रजीति॥८८॥

सर्वानर्थनिवृत्तिश्च सर्वाहलादाप्तिरेव च॥
प्रतीचि ज्ञानमात्राच्चेत्तदन्यत्प्रार्थ्यते कथम्॥८९॥

न केवलमज्ञानजत्वादेवानात्मनि प्रीत्यभावः किंत्वात्मधीमात्रादुभयविधपुमर्थसिद्धेश्चानात्मानं त्यक्त्वाऽऽत्मन्येव प्रीतिं कुर्यादित्याह। सर्वेति॥८९॥

यस्य संबन्धमाश्रित्य ह्यप्रियोऽपि प्रियायते॥
प्रियोऽप्यप्रियतां याति यस्य⁷²³ संगतिकारणात्॥९०॥

आत्मनोऽनात्मप्रीतिहेतुत्वेन पुमर्थत्वाच्च तस्मिन्नेव सा युक्तेत्याह। यस्येति। अग्निव्याप्तस्य लोहपिण्डस्य तदाकारत्वदर्शनादिति हिशब्दार्थः। अनात्मनस्त्वात्माप्रीतिहेतुत्वेनापुमर्थत्वात्तस्मिन्नप्रीतिरेवोचितेत्याह। प्रियोऽपीति॥९०॥

दृष्ट्वाऽनुभवतस्तत्त्वमात्मानात्मपदार्थयोः॥
उपादित्सा जिहासा च तत्कृतैवानुपाल्यताम्⁷²⁴॥९१॥

उक्तेऽर्थेऽनुभवं प्रमाणयन्फलितमाह। दृष्ट्वेति। उक्तरीत्याऽऽत्मानात्मनोः स्वरूपमनुभूयाऽऽत्मनि पुमर्थत्वधीकृतोपादित्साऽन्यत्र चापुमर्थत्वधीकृता जिहासा कार्येत्यर्थः॥९१॥

नानाप्रकार आसङ्गो विषक्तो योऽस्य बाह्यतः॥
यथोक्तकारणात्सर्वंप्रतीच्येव निवेशयेत्॥९२॥

अवान्तरप्रकृतं निगमयति। नानेति। यथोक्तकारणादात्मन्येव पुमर्थत्वं नान्यत्रेत्यादेरित्यर्थः॥९२॥

नरकादिव निर्विण्णो यावन्नाऽऽब्रह्मणो नरः॥
न तावदधिकारोऽस्ति कैवल्यज्ञानवर्त्मनि॥९३॥

अनात्मसु कार्या विरक्तिरित्युक्त्वा तद्धीनस्य विद्यानधिकारमुपसंहरति। नरकादिति। आ ब्रह्मणः सर्वस्मात्संसाराद्यावन्नरो नरकादिव न निर्विण्णस्तावदस्य मुक्त्युपाये ज्ञाने नाधिकारोऽस्तीति योजना॥९३॥

सर्वासङ्गविनिर्मुक्तो मोक्षमात्रप्रयोजनः॥
अतोऽधिक्रियते प्रत्यग्ज्ञानोत्पत्तौ न रागवान्॥९४॥

विरक्तस्य विद्याधिकारमुपसंहरति। सर्वेति। वैराग्यस्य ज्ञानोत्पत्त्यनुगुणत्वं रागस्य तत्प्रतिकूलत्वं चातःशब्दार्थः॥९४॥

आत्मा प्रत्यक्प्रसिद्धेः स्यात्तत्रैवाऽऽत्मानुभूतितः॥
इति प्रमेयनिर्देशो द्रष्टव्य इति तत्प्रमा॥९५॥

न वा अरे पत्युरित्यारभ्यद्रष्टव्यवाक्यात्प्राक्तनसंदर्भो व्याख्यातः। संप्रति तद्वाक्यस्थात्मशब्दार्थमाह। आत्मेति। प्रतीच्यात्मशब्दस्य प्रसिद्धिं साधयति। तत्रेति। वाच्यमर्थमुक्त्वा विवक्षितमाह। इतीति। द्रष्टव्यशब्दार्थमाह। द्रष्टव्य इतीति। प्रतीच्यात्मनि प्रमेये वैदिकं दर्शनं मानमित्येतदत्र विवक्षितमित्यर्थः॥९५॥

आत्मबुद्धिरियं तावत्सर्वेषां जायते स्वतः॥
अप्राप्ता सर्वमात्मेति सैवातो धीर्विधीयते॥९६॥

तव्यप्रत्ययो विधायकोऽधिगतः स च लोकप्रसि⁷²⁵द्धात्मदर्शनं विधत्ते ब्रह्माऽऽत्मेति ज्ञानं वेति विकल्प्याऽऽद्यं विधिवादी दूषयति। आत्मेति। द्वितीयमङ्गी करोति।अप्राप्तेति॥९६॥

द्रष्टृद्रष्टव्ययोर्भेदे सत्येवं धीर्विधीयते॥
नियोज्यविषयाभेदे घटते न विधिर्यतः॥९७॥

सिद्धान्तवाद्याह। द्रष्ट्रिति। अज्ञाते ब्रह्मात्मत्वे तज्ज्ञाने विधिर्ज्ञाते वा नाऽऽद्यो विषयाभावान्नेतरो नियोज्यादिभेदाभावादित्यर्थः॥९७॥

उत्तरोत्तरभूयांसि नामादीनि यथाक्रमम्॥
उपन्यस्याऽऽत्मयाथात्म्यं तत्तत्वं प्राब्रवीच्छ्रुतिः॥९८॥

ब्रह्मात्मत्वे ज्ञाते भेदाभावं श्रुत्या साधयति। उत्तरेति। नामादीनि प्राणान्तानि तत्त्वान्यादाय पाठक्रममनतिक्रम्य पूर्वस्मात्पूर्वस्मादुत्तरमुत्तरं महत्त्वेनोक्त्वा तेषां स्वरूपं भूमशब्दितमात्ममात्रमुक्तवती भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इत्याद्या श्रुतिरित्यर्थः॥९८॥

भूम्नश्चलक्षणं चक्रे यत्र नान्यदिति स्वयम्॥
अथ यत्रेति चाल्पस्य प्राणान्तस्य च लक्षणम्॥९९॥

कोऽसौ भूमा तमाह। भूम्नश्चेति। प्राणादावतिव्याप्तिमाशङ्क्याऽऽहं। अथेति। एकश्चकारः समुच्चये द्वितीयः शङ्कानिरासे॥९९॥

अथात इति वाक्येन ह्यहमेवेति निश्चितेः॥
निषिध्यानात्मरूपं यत्ततोऽहंकारनिह्नुतिः॥१००॥

आत्मैवेत्यादिवाक्येन पूर्णब्रह्मावबोधिना॥
नाविध्वस्तं तमोऽतोऽस्ति न च ज्ञानमनुत्थितम्॥१०१॥

नानिवृत्तस्तथाऽनर्थो नानवाप्तं सुखं तथा॥
कार्यज्ञेयसमाप्तिः स्यात्प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः॥१०२॥

नामादिप्राणान्तं जगद्भूममात्रं स चाद्वयोऽतस्तज्ज्ञाने नियोज्यादिभेदाभावान्न विधिरित्युक्त्वा विध्यभावे हेत्वन्तरमाह। अथेति। अथातोऽहंकारादेश इत्यादिना ब्रह्माहमेवेत्यहंकारमात्रत्वनिश्चयाद्यदनात्मरूपं तत्सर्वं निषिध्याथात आत्मादेश आत्मैवाथस्तादित्यादिनाऽद्वयात्मधीद्वाराऽहंकारस्यापि बाध उक्तोऽतो ब्रह्मज्ञानाद्ध्वस्ताहंकारी न विधियोग्य इत्यर्थः। अहमेवाधस्तादित्यादिनाऽहंकारस्य सर्वात्मत्वेन ब्रह्मत्वायोग्यत्वं हिशब्दार्थः। न केवलमैक्यधियाऽहंकारध्वस्तिरेव किंत्वशेषपुमर्थाप्तिरित्याह। नेत्यादिना। अतो ज्ञानादिति यावत्। तत्फलं संक्षिप्याऽऽह। कार्येति॥१००॥१०१॥॥१०२॥

सर्वासूपनिषत्स्वेवं प्रमात्रादेरनात्मनः॥
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यं श्रूयते सोपपत्तिकम्॥१०३॥

छान्दोग्यश्रुत्युक्तेऽर्थे सर्वोपनिषत्संमतिमाह। सर्वास्विति। ब्रह्मैवेदममृतमित्याद्या स्विति यावत्। एवं छान्दोग्यश्रुतिवदित्यर्थः। श्रुतेरुपकरणोपबृंहितत्वेन प्रामाण्याविसंवादं सूचयति। सोपपत्तिकमिति॥१०३॥

इहापि नेति वाक्येन प्रतीचोऽतत्स्वभावकम्॥
व्युत्थापितमनूद्याऽऽह सर्वमात्मेति नः श्रुतिः॥१०४॥

तत्रैव बृहदारण्यकसंवादमाह। इहेति॥१०४॥

भावाभावात्मना स्थानं न निषेध्यस्य वस्तुनः॥
यतोऽतः सर्वमात्मैव प्राब्रवीच्छ्रुतिरञ्जसा॥१०५॥

तस्यास्तात्पर्यमाह। भावेति॥१०५॥

नाव्युत्थितमनाः कश्चित्प्रतीचोऽन्यत्प्रपश्यति॥
व्युत्थितात्माऽपि चाऽऽत्मानं पश्यन्नेवान्यदीक्षते॥१०६॥

ब्रह्माणि ज्ञातेऽज्ञाते च तद्धीर्न विधेयेत्यापाद्य लौकिकात्मज्ञानस्याविधेयत्वे हेत्वन्तरमाह। नेत्यादिना। अव्युत्थितमनाः स्वविषयत्वेनाप्रवृत्ताहंप्रत्ययः सुप्त इति यावत्। तं प्रति न विधिस्तस्य स्वेतरज्ञानाभावादिति शेषः। व्युत्थितात्माऽवस्थाद्वयसंबन्धी स्वविषयाहंप्रत्ययवानिति यावत्। तं प्रत्यपि न विधिर्विधिं विनैव तस्य स्वधीसिद्धेरिति शेषः॥१०६॥

स्वातन्त्र्यं यत्र कर्तुः स्यात्तत्र कर्ता नियुज्यते॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामात्मानात्मविवेचने॥१०७॥

द्वयोरात्मधियोरविधेयत्वे तव्यप्रत्ययविधेयत्वं कस्येत्याशङ्क्य सामान्यन्यायमाह।स्वातन्त्र्यमिति। प्रकृते विधिविषयमाह। अन्वयेति। विधिरिति शेषः॥१०७॥

वचोर्थप्रतिबोधस्य पदार्थाज्ञानमेव तु॥
यतोऽन्तरायस्तद्धानौ तेन तत्र नियुज्यते॥१०८॥

वाक्यादेव तदर्थज्ञानादन्वयादिना पदार्थशोधने किं विधिनेत्याशङ्क्याऽऽह। वचोर्थेति। तद्धानौ पदार्थाज्ञानस्य वाक्यार्थधीप्रतिबन्धकस्य ध्वस्ताविष्टायामिति यावत्। तत्र पदार्थशोधने तेन विधिनेत्यर्थः॥१०८॥

एवं ज्ञातपदार्थः सन्यथा पूर्वमवादिषम्॥
ब्रह्म वा इदमित्यत्र न्यायेनैकात्म्ययायिना॥१०९॥

निरन्तरायो वाक्यार्थं वाक्यादेवावगच्छति॥
अव्यावृत्ताननुगतप्रत्यक्तत्त्वसमीक्षणात्॥११०॥

तर्हि ज्ञातपदार्थस्यान्वयादिनैव वाक्यार्थधीरपि सेत्स्यति किं वाक्येनेत्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। ऐक्यानुसारिन्यायेन ब्रह्मकण्डिकायां पदार्थशोधनं यथोक्तं तथा ज्ञातपदार्थोऽधिकारी सामान्यविशेषशून्यत्वमर्थनिश्चयात्तदज्ञानाख्यप्रतिबन्धहीनो वाक्यादेव वाक्यार्थं वेत्ति सम्यग्धियोऽमानादन्वयादेरनुदयादित्यर्थः॥१०९॥११०॥

नित्यमुक्तत्वविज्ञानं वाक्यादेवाञ्जसा भवेत्॥
वाक्यार्थस्य च विज्ञानं पदार्थस्मृतिपूर्वकम्॥१११॥

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थः स्मर्यते ध्रुवम्॥
एवं निर्दुःखमात्मानमक्रियं प्रतिपद्यते॥११२॥

उक्तेऽर्थे भाष्यकारसंमतिमाह। नित्येति। तर्हि किमित्यन्वयादिना पदार्थशोधनमित्याशङ्क्याऽऽह। वाक्यार्थस्येति। तज्ज्ञानफलं सूचयति। एवमिति। तत्त्वमर्थधीद्वारा वाक्यार्थज्ञाने कूटस्थं वस्त्वनशिष्टमित्यर्थः॥१११॥११२॥

प्रत्यङ्मोहोद्भवानात्मप्राधान्येन तमोन्वयात्॥
आत्माऽऽत्मानं पुराऽज्ञासीद्वाक्यार्थज्ञानजन्मतः⁷²⁶॥११३॥

पदार्थधियो वाक्यार्थधीहेतुत्वेऽपि तद्धियो नान्वयाद्यपेक्षाऽहमित्यात्मधियः सदा सिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। वाक्यार्थज्ञानात्पूर्वमज्ञानसंबन्धात्तज्जदेहादिवैशिष्ट्येनाऽऽत्मानमात्मा ज्ञातवान्न वाक्या⁷²⁷र्थान्वययोग्यत्वेनेत्यर्थः॥११३॥

अनात्मनोऽत⁷²⁸ आत्मानमन्वयव्यतिरेकतः॥
निष्कृष्याऽऽत्मन्यथाऽऽत्मानं सर्वमात्मेति पश्यति॥११४॥

यस्मादन्वयादिना विना शुद्धमात्मानं न स बुध्यते तस्मात्तेन देहादेस्तं निष्कृष्य स्वमहिमस्थं ज्ञात्वा सोऽहं ब्रह्मेति वाक्यादनुभवतीति फलितमाह। अनात्मन⁷²⁹ इति। अथशब्दो ज्ञानानन्तरं सकार्याविद्याध्वस्तिपरामर्शार्थः॥११४॥

अज्ञातज्ञापनं चातो विधिर⁷³⁰त्राभिधीयते॥
अप्रवृत्तप्रवृत्तिश्च न्या⁷³¹याभावान्न युज्यते॥११५॥

अन्वयादिकृते पदार्थशोधने विधिरुक्तः संप्रति वाक्यार्थज्ञानेऽप्यज्ञातज्ञापनविध्युपगमे न दोष इत्याह। अज्ञातेति। चकारोऽन्वयादिकृतपदार्थशुद्धिदृष्टान्तार्थः। अतः शब्दोक्तं हेतुमाह। अप्रवृत्तेति॥११५॥

नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता॥
न तस्य क्रियमाणत्वं स्वपुष्पाकाशयोरिव॥११६॥

कथं न्यायाभावस्तत्राप्रवर्तनविधीज्ञानस्य वा ज्ञेयस्य वा द्वयोर्वा विधेयत्वं नाऽऽद्योऽज्ञाने ज्ञाते वा तज्ज्ञाने विध्ययोगस्योक्तत्वादिति मत्वा द्वितीयं निरसितुं सामान्यन्यायं सदृष्टान्तमाह। नित्यमिति॥११६॥

उत्पत्त्यादि स्वतो यस्य यस्य चात्यन्तमेव न॥
क्रियानपेक्षसिद्धत्वात्स्वतः सिद्धं तदुच्यते॥११७॥

तद्दार्ष्टान्तिके योजयति। उत्पत्त्यादीति। यस्य घटादिवदुत्पत्त्यादि स्वतो नास्ति यस्य चाऽऽकाशादिवदुपाधितोऽपि न तद्विद्यते तदात्मवस्तु क्रियानपेक्षसत्ताकं स्वतो विद्यमानमतो न तत्रावकाशो विधेरित्यर्थः। यद्वोत्पत्तिरादिर्यस्य सत्त्वस्य तद्यस्य स्वतोऽस्ति यस्य च सर्वथैव न सत्त्वं तदाकाशं तत्पुष्पं च स्वतो विद्यमानमविद्यमानं चेति क्रियानपेक्षत्वाद्विध्ययोग्यमिति पूर्वस्यैव प्रपञ्चः॥११७॥

उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तं हेतुमात्रमपेक्षते॥
साफल्यं कर्मणस्तत्र तदभिव्यक्तिकृद्धि तत्॥११८॥

कुत्र तर्हि विधिरित्याशङ्क्य क्रियायामित्यभिप्रेत्य तदुपयुक्तं स्थलमाह। उत्पत्त्यादाविति। यत्तच्छब्दौ फलार्थौ। कर्म पुरुषव्यापारः। तत्र हेतुः। तदभिव्यक्तिकृदिति। कर्मविषयो द्वितीयस्तच्छब्दः॥११८॥

कार्यं कारणतन्त्रं स्यात्ततस्तस्याऽऽत्मलाभतः॥
अन्यकार्यमकार्यं च नान्यत्कारणमीक्ष्यते॥११९॥

आत्मतद्धियोर्विधिं दूषयितुं संमतमर्थमाह। कार्यमिति। उक्तेऽर्थे व्यतिरेकमाह।अन्येति॥११९॥

सर्वमात्मेति या बुद्धिः सा प्रमेयबलाद्भवेत्॥
प्रमातृतन्त्रासा चेत्स्यात्प्राप्ता लोकाग्निबुद्धिवत्॥१२०॥

तथाऽप्यात्मतज्ज्ञानयोर्विध्यभावे किं जातं तदाह। सर्वमिति। ब्रह्मात्मनोऽकार्यत्वान्न विध्यपेक्षा तद्बुद्धिरपि मानादिवशाद्भवन्ती न पुरुषतन्त्रा तन्नविध्यधीनपुरुषेच्छायत्नसाध्येत्यर्थः। तद्बुद्धेरपुरुषतन्त्रत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमात्रिति॥१२०॥

अतोऽपुरुषतन्त्रत्वान्नाऽऽत्मज्ञाने विधिर्भवेत्॥
अन्वयादिक्रिया त्वस्य तत्तन्त्रात्वाद्विधीयते॥१२१॥

द्युलोकादावग्निधीवदात्मधियो न मानत्वं परिच्छेदकत्वादिति मत्वाऽऽह। अत इति। आत्मनि तज्ज्ञाने चेत्यर्थः। ज्ञानादौ विध्यसंभवं प्रसाध्य स्वातन्त्र्यं यत्रेत्युक्तं विधिविषयमुपसंहरति। अन्वयादीति। अस्यान्वयादिव्यापारस्येत्यर्थः॥१२१॥

श्रवणं मननं तद्वत्तथा शमदमादि यत्॥
पुमाञ्शक्नोति तत्कर्तुं तस्मादेतद्विधीयते॥१२२॥

तमेव विशिनष्टि। श्रवणमिति। अन्वयादिक्रिया नृतन्त्रत्वाद्विधीयत इत्येतदेव स्फुटयति। पुमानिति॥१२२॥

विशिष्टेहानुभूतिश्च सर्वमानफलं यतः॥
फलं च न विधेयं स्यादतो नेदं विधीयते॥१२३॥

आत्मनो विधेयत्वाभावे हेत्वन्तरमाह। विशिष्टेति। सर्वेषां मानानां फलभूताऽनुभूतिः सत्यानन्दादिलक्षणा ब्रह्मात्मनि स्वरूपं न च फलं स्वर्गवद्विधिमर्हत्यतो नाऽऽत्मा विधेय इत्यर्थः॥१२३॥

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासं च यद्भवेत्॥
चैतन्याकारमेवैतत्प्रथते सर्वमेव तत्॥१२४॥

तत्रैव युक्त्यन्तरमाह। प्रमाणमिति। यत्प्रमाणादि तदेतत्सर्वं स्फुरतीति चैतन्ये कल्पितं भात्यतः सर्वत्राधिष्ठानत्वेन संनिहितं चिद्वस्तु न विधियोग्यमित्यर्थः॥१२४॥

नानाकारानुपादत्ते चैतन्याकारमेव सत्॥
प्रतीच्यव्यभिचार्येकं तदन्ये व्यभिचारिणः॥१२५॥

तत्रैव हेत्वन्तरमाह। नानेति। सद्वस्त्वखण्डं चिद्रूपमेवमनेकविशेषालम्बनमतस्ततस्वतो निर्विशेषस्य न विध्यर्हतेत्यर्थः। तत्रैवोपपत्त्यन्तरमाह। प्रतीचीति। आत्म स्वरूपचैतन्यमेकरसं न व्यभिचारि स्वरूपतो मिथश्चानात्मानो व्यभिचारिणोऽतः सदैव रूपे न विधिरित्यर्थः॥१२५॥

मात्रादिव्यभिचारेऽपि संविदव्यभिचारिणी।
मिथः कृत्स्नेऽपि जगति तदन्यद्व्यभिचारि तु⁷³²॥१२६॥

आत्मचैतन्यमपि स्वापादौ व्यभिचारीत्याशङ्क्याऽऽह। मात्रादीति। तत्साधक त्वादित्यर्थः। तदव्यभिचारे हेत्वन्तरमाह। मिथ इति। सर्वस्मिञ्जगत्यनात्मवस्तु मिथ स्वरूपतश्च व्यभिचार्येव दृश्यतेऽतस्तत्साधिका चिदव्यभिचारिणीत्यर्थः॥१२६॥

उत्पन्नमपि सज्ज्ञानं प्रमातृत्वाद्युपग्रहात्॥
तदनुत्पन्नवद्भाति तद्व्युत्पत्तेः पुरा नृणाम्॥१२७॥

आत्मा चिद्रूपश्चेत्तज्ज्ञानं सदा सिद्धमिति तदर्थश्रवणादिविध्यानर्थक्यमित्याशङ्क्याऽऽह।उत्पन्नमिति। प्रतीचिसदा सिद्धमपि ज्ञानं मातृत्वादियोगात्परिच्छेदाभिमानाद्विहितश्रवणादिना ज्ञानोत्पत्तेः पूर्वं सर्वेषामप्यप्राप्तवद्भात्यतो वैधं श्रवणाद्यनुष्ठेयमित्यर्थः॥१२७॥

व्युत्पाद्यते यदा साक्षाद्यथोक्तन्यायवर्त्मना।
उत्पन्नमेव विज्ञानं तदा प्रागपि मन्यते॥१२८॥

तदनुष्ठानफलमाह। व्युत्पाद्यत इति। श्रवणादिना मातृत्वादियोगजमभिमानं त्यक्त्वाऽद्वयात्मना यदा त्वमर्थो बोध्यते तदा पूर्वमपीदं ज्ञानमात्मतयाऽऽप्तमेव मायावृतं तच्चाऽऽवरणमधुनाऽपनीतमिति निश्चिनोतीत्यर्थः॥१२८॥

स्वसाक्षिकैव सर्वस्य न वेद्मीत्यपि या मतिः॥
किमु वेद्मीति बुद्धिः स्याश्चिदतोऽव्यभिचारिणी॥१२९॥

व्युत्पादनात्पूर्वं विशिष्टज्ञानादृष्टेरूर्ध्वं च तद्दृष्टेरागन्तुकमेव स्वरूपज्ञानं नाव्यभिचारीत्याशङ्क्याऽऽह। स्वसाक्षिकेति। ज्ञानत्वाज्ञानत्वसाधकत्वमतः शब्दार्थः॥१२९॥

आत्मेति मेयनिर्देशो वैशब्दस्तत्स्मृताविह॥
प्रमातृक्रियया व्याप्तिर्द्रष्टव्य इति भण्यते॥१३०॥

शब्दानुरोधतस्तावदीदृगन्नोपजायते॥
श्रुतेरनुभवः साक्षाद्यथावस्तु न वेति वा॥१३१॥

विचार्यमाणोऽनुभवो रूप्यशुक्त्यनुभूतिवत्॥
प्रमाणमप्रमाणं वा मेयसंगत्यसंगतेः॥१३२॥

द्रष्टव्यवाक्यस्य विधिपरत्वं पराकृत्य शब्दताडितमर्थं निराकर्तुमनुवदति। आत्मेतीति। इहेति वाक्योक्तिः। अत्रेत्युक्तमेयोक्तिः। आपातिकमर्थं निरस्यति। यथेति। ब्रह्मात्मनि मात्रादिभेदधीः शब्दशक्त्या दृश्यमाना रूप्यस्य शुक्तौ धीवन्मिथ्येत्यर्थः। शुक्तिरूप्यधियो बाधान्मिथ्यात्वेऽपि तदभावान्मात्रादिभेदधियो न मिथ्यतेत्याशङ्क्य वादिसंमतमर्थमाह। प्रमाणमिति। अबाधिताबुद्धार्थबोधि मानमन्यथाबोधि चामानमित्यर्थः॥१३०॥१३१॥१३२॥

प्रमातृमेयभेदोऽत्र न तावद्गम्यते मितेः॥
प्रत्यग्धीमात्रगम्योऽर्थो यस्मादात्मेति निश्चितः॥१३३॥

अस्तु प्रस्तुते किं जातं तत्राऽऽह। प्रमात्रिति। अत्र ब्रह्मात्मनीत्येतत्। तस्याद्वयत्वादिति शेषः। विमता मिथ्याऽप्रामाणिकत्वात्संमतवदिति भावः। आत्मनि भेदधियो मिथ्यात्वे हेत्वन्तरमाह। प्रत्यगिति। प्रत्यगेव धीश्चैतन्यं तन्मात्रेण गम्यः स्वप्रकाश यस्मादात्मेति निश्चयस्तस्मात्तस्मिन्मात्रादिधियो मिथ्यात्वमित्यर्थः॥१३३॥

प्रत्यग्धीगोचरो नो चेदनात्माऽसौ घटादिवत्॥
ब्रह्मादिमध्यपातित्वं ततश्चास्य प्रसज्यते॥१३४॥

स्वप्रकाशत्वमात्मनोऽसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यग्धीति। अनात्मत्वे कल्पितत्वापत्तिरित्याह। ब्रह्मादीति॥१३४॥

विभिन्नद्रष्टृदृष्ट्याप्तिर्घटादेरिव नाऽऽत्मनः॥
न चाभेदेऽस्ति संव्याप्तिरैकात्म्यादेव कारणात्॥१३५॥

यत्तु प्रमातृक्रियया व्याप्तिरित्यादि तदपि स्वप्रकाशत्वेन प्रत्युक्तमित्याह। विभिन्नेति। किंचाऽऽत्मनो दृष्टिक्रियाव्याप्तौ स्वयमेव द्रष्टाऽन्यो वा नाऽऽद्य इत्याह। न चेति। विषयत्वेन विषयित्वेन वा समाप्तिरिति हेत्वर्थः॥१३५॥

न च द्रष्टाऽऽत्मनोऽन्योऽस्ति द्रष्ट्रन्तरनिषेधनात्॥
न च द्रष्ट्रोर्द्वयोर्लोके द्रष्टृदृश्यत्वसंगतिः॥१३६॥

द्वितीयं दूषयति। न चेति। नान्योऽतोऽस्तीत्यादिश्रुतेरिति शेषः। द्रष्टृभेदमङ्गीकृत्याऽऽह। न चेति। तयोः समत्वमसमत्वं वा नाऽऽद्यो दीपयोरिव विषयविषयित्वायोगान्नेतरश्चेतनगतगुणप्रधानत्वसाधकाभावादिति भावः॥१३६॥

क्रियाविरोधः प्राप्नोति द्रष्टुः स्वात्मसमीक्षणे॥
तद्दृष्टेर्नित्यसंप्राप्तेर्विध्यानर्थक्यसंगतिः॥१३७॥

स्वयमेव द्रष्टेत्यत्र दोषान्तरमाह। क्रियेति। एकस्यामेव क्रियायां कर्तृत्वेन गुणस्त्वं

कर्मत्वेन प्राधान्यमिति विरोध इति यावत्। तत्रैव दोषान्तरमाह। तद्दृष्टेरिति। स्वकर्तृकस्वदृष्टेः स्वाधीनतया विधिं विना सदा सिद्धेस्तत्राकिंचित्करो विधिरित्यर्थः॥१३७॥

संसार्यात्मनि दृष्टेऽपि न च किंचित्प्रयोजनम्॥
अयमेव च नोऽनर्थो यत्संसार्यात्मदर्शनम्॥१३८॥

स्वकर्तृकाऽपि स्वदृष्टिः स्वोत्पत्त्यर्थं विधिमपेक्षतामित्याशङ्क्य संसारिणोऽसंसारिणो वा सा विधेयेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। संसारीति। न केवलं तद्दृष्टिविधिवैफल्यं प्रत्युतानर्थाप्तिरत्याह। अयमेवेति॥१३८॥

तदन्यस्याप्रसिद्धेश्चकथं स्यात्तत्समीक्षणम्॥
अथ प्रसिद्धोऽसावात्मा तद्दृष्टिः किं विधीयते॥१३९॥

कल्पान्तरं प्रत्याह। तदन्यस्येति। लोकतोऽप्रसिद्धावपि शास्त्रात्प्रसिद्धिमाशङ्क्याऽऽह।अथेति॥१३९॥

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां प्रात्यक्ष्यान्नाऽऽगमेक्षणम्॥
द्रष्टुरात्मा पृथक्चेत्स्यात्पृथगात्मेति दुर्वचः॥१४०॥

संसार्यात्मदृष्टेरविधेयत्वे हेत्वन्तरमाह। द्रष्ट्रिति। न हि लोकसिद्धेऽर्थे तद्दृष्टिः शास्त्रीयविध्यपेक्षेत्यर्थः। द्रष्टुर्लोकसिद्धत्वेऽप्यात्मनस्तदभावात्त⁷³³द्दृष्टिविधिमाशङ्क्याऽऽह।दृष्टुरिति। विभक्तस्य घटवदनात्मतेति भावः॥१४०॥

न चाऽऽत्मन्यप्रसिद्धे स्यात्संसारस्य प्रसिद्धता॥
न ह्यप्रसिद्धसंबन्धी संवन्धः क्वचिदिष्यते॥१४१॥

तस्यैवाऽऽत्मत्वेऽप्यशनायाद्यतीतस्यालौकिकतवनद्दृष्टौशास्त्रीयो विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। संसारस्य परतन्त्रतया प्रसिद्धेस्तत्संबन्धित्वेनाऽऽत्मनोऽपि प्रसिद्धिरित्यर्थः। संबन्धशब्दः संसारविषयः॥१४१॥

न चेदात्माभिसंबन्धः संसारोऽयं समीक्ष्यते॥
तन्मुमुक्षुत्वमायातं कुतो हेतोरितीर्यताम्॥१४२॥

परतन्त्रोऽपि सोऽन्तःकरणगतो नाऽऽत्मगामीति सांख्यास्तान्प्रत्याह। न चेदिति। आत्मनोऽसंसारित्वे मुमुक्षुत्वासिद्धिः संसारमोक्षयोरेकाधिकरणत्वान्न बुद्धिद्वाराऽऽत्मन्यपि तत्संभवोऽसङ्गस्य तदयोगात्कल्पिते तु संबन्धे मायावादापत्तिरिति भावः॥१४२॥

अनृतन्त्रे विधिर्नष्टो बन्ध्यापुत्रोद्भवे यथा॥
मातृतन्त्रे तथैवायं न विधिः प्रत्यगीक्षणे⁷³⁴॥१४३॥

संसार्यसंसार्यात्माधियोरविधेयतेत्यापाद्याऽऽत्मधियोऽपुंस्तन्त्रत्वान्न विधेयतेत्येतद्दृष्टा-

न्तेन साधयति। अनृतन्त्र इति। विपक्षेऽपि विधिवैधुर्यतादवस्थ्यमाह। मात्रिति। नित्यप्राप्तेरित्यर्थः॥१४३॥

नानाद्रव्यसमायोगे वियोगे च घटात्मनः॥
वियत्संपूर्णता नित्या वियत्सक्तेरवर्जनात्॥१४४॥

शब्दादिबाह्यसंबन्धे विभागे च तथा धियः॥
प्रत्यक्चैतन्यसंबन्धो नित्यो नित्यात्मसाक्षिकः॥१४५॥

अपूर्वविध्यभावेऽपि नियमपरिसंख्ययोरन्यतरः स्यादित्याशङ्क्याऽऽत्मधियो नित्यप्राप्तिं दृष्टान्तेनाऽऽह। नानेत्यादिना। तन्नित्यत्वे मानमाह। नित्यात्मेति॥१४४॥ ॥१४५॥

यतोऽतःपाक्षिकी प्राप्तिर्नेहास्त्यैकात्म्यदर्शने॥
नियमः परिसंख्या वा न तेनेहोपपद्यते॥१४६॥

तन्नित्यप्राप्तिफलमाह। यत इति। यथोक्तनीत्याऽऽत्मज्ञाने नित्याप्तेर्यतो न पाक्षिकी प्राप्तिरतो नात्र नियमो नियमः पाक्षिके सतीति स्थितेः सति तस्मिन्नान्यत्र प्रसङ्गस्तेन तन्निवृत्तिस्त⁷³⁵न्नात्र परिसंख्याऽपि तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ सेति न्यायादित्त्यर्थः॥१४६॥

कर्मकाण्डे यथा मानं तथैवोपनिषत्स्वपि॥
विधिरेवानपेक्षत्वात्सापेक्ष्यान्नाभिधाश्रुतिः॥१४७॥

शब्दादेव ज्ञानोत्पत्तेस्तज्जन्मार्थं विध्यभावेऽपि प्रामाण्यार्थो विधिरित्याशङ्कते।कर्मेति। यथा विधिकाण्डे विधिवाक्यमेव मानमन्यत्तच्छेषतयोपयुक्तं तथा ज्ञानकाण्डेऽपि विध्यर्थस्य मानान्तरायोग्यत्वात्तन्निष्ठवाक्यस्यानपेक्षप्रामाण्यसिद्धेरयमात्मेत्यादि तु विधिहीनं न सिद्धेऽर्थे मानं तस्य मानान्तरयोग्यत्वात्तन्निष्ठस्य सापेक्षत्वात्तद्वेदान्तेषु प्रामाण्यार्थमेव विधिरित्यर्थः॥१४७॥

मैवं मानान्तराप्राप्तसम्यगैकात्म्यबोधतः॥
अभिधाश्रुतेः प्रमाणत्वं सुप्तोत्थापकवाक्यवत्॥१४८॥

अभिधाश्रुतेरमानतेत्येतत्प्रत्याह। मैवमिति। ऐक्यस्य सिद्धत्वेऽपि रूपाद्यभावेन मानान्तरायोग्यत्वात्तद्बोधिवाक्यस्यप्रामाण्यं सुप्तबोधिलौकिकवाक्यवद्युक्तमित्यर्थः॥१४८॥

अकारकैकात्म्यमात्रं मेयं वस्त्विष्यते यतः॥
तदन्यस्य यतो मानाद्व्यतिरेको न लभ्यते॥१४९॥

ऐक्यस्य नाभिधाश्रुतिमेयत्वं मात्रादिभावाभावयोस्तदयोगादित्याशङ्क्याऽऽह। अका-

रकेति। मात्रादेर्भावत्वेऽप्यप्रामाणिकत्वात्कूटस्थमेकरसं तत्त्वमभिधावाक्यीयमित्यर्थः। एको यतः शब्दोऽतःशब्दपर्यायः॥१४९॥

मुक्त्वैकात्म्यस्य चाज्ञानं नान्तरायान्तरं यतः॥
विधितन्त्रस्य कार्यत्वान्नाझाने प्रभविष्णुता॥१५०॥

वेदान्तेषु प्रामाण्याय विध्यभावेऽपि ब्रह्मात्मनोर्व्यवधानभङ्गार्थं विहितज्ञानापेक्षणात्तत्र विधिरित्याशङ्क्याज्ञानादन्यत्तदेव वा व्यवधानमिति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। मुक्त्वेति। अतस्तद्भङ्गाय न ज्ञाने विधिरिति शेषः। द्वितीयं प्रत्याह। विधीति। अज्ञानं चेद्व्यवधिस्तदा विध्यधीनधियोऽप्रमात्वान्न तन्निराससमर्थतेत्यर्थः॥१५०॥

यथास्थितात्मवस्तूत्थज्ञानं मुक्त्वा तमोह्नुतौ॥
नान्यो हेतुर्यतस्तस्मान्न त्रय्यन्ते विधिः⁷³⁶ प्रमा॥१५१॥

अज्ञानाख्यव्यवधेस्तर्हि किं निवर्तकं तदाह। यथेति। व्यवधिध्वंसार्थत्वेनापि विध्यसंभवे फलितमाह। यत इति॥१५१॥

नियोज्यस्य च नैश्वर्यं धीसम्यक्त्वं प्रतीष्यते \।\।
तस्य मेयैकहेतुत्वान्नैवस्यान्मातृतन्त्रता॥१५२॥

विधितन्त्रस्याप्रमात्वान्नाज्ञानध्वंसितेत्ययुक्तं विहिते ज्ञाने प्रामाण्यस्य बुद्धिमता क्रियमाणत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। नियोज्यस्येति। तर्हि किंप्रयुक्तं धीसम्यक्त्वं तदाह। तस्येति॥१५२॥

विधेरिवानपेक्षत्वं वेदान्तेष्वभिधाश्रुतेः॥
अनृतन्त्रत्वसामान्यात्तथाऽतीन्द्रियबोधतः॥१५३॥

यत्तु सिद्धार्थत्वादभिधाश्रुतिः सापेक्षत्वादमानमिति तत्राऽऽह। विधेरिति। कर्मज्ञानवाक्ययोरनपेक्षत्वस्य तुल्यत्वे हेतुमाह। अनृतन्त्रत्वेति। अपौरुषेयत्ववन्मानान्तरायोग्यार्थबोधित्वं हेत्वन्तरमाह। तथेति॥१५३॥

अक्षाद्यविषयं प्रत्यक्स्वतः सिद्धेरसाधनम्॥
अभिधा बोधयन्तीयं नान्यत्किंचिदपेक्षते॥१५४॥

पृथिव्यादिवद्ब्रह्मात्मनोऽपि मानान्तरयोग्यत्वात्कथमतीन्द्रियतेत्याशङ्क्याऽऽह।अक्षादीति। रूपादिहीनं स्वप्रकाशं साधकानपेक्षं प्रत्यक्षाद्ययोग्यं ब्रह्म तद्विषयाऽभिधाश्रुतिर्विध्यनपेक्षेत्यर्थः॥१५४॥

तस्माद्विधेः प्रमाणत्वं साध्यसाधनबोधने॥
अतीन्द्रिये तदन्येन ज्ञातुं शक्यं न तद्यतः॥१५५॥

सिद्धेऽर्थे विधिप्रामाण्यस्यानिष्टेर्नियोगे तत्प्रामाण्यस्य संबन्धे निरासादिष्टसाधनवत एव तन्मानतेति प्रासङ्गिकमर्थमाह। तस्मादिति। इष्टोपायस्य विधिं विनाऽपि प्राप्तेर्न तत्र तत्प्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। तदन्येनेति। अते विधेरेव समीहितसाधने प्रामाण्यमिति शेषः॥१५५॥

साध्यसाधनसंबन्धो न शक्योऽभिधया यथा॥
प्रतिपत्तुं स्वतः सिद्धोऽशक्यो विधिगिरा तथा॥१५६॥

विमतं विधिमानकं शास्त्रार्थत्वादग्निहोत्रवदित्याशङ्क्याऽऽह। साध्येति। अभिधाश्रुतेर्ब्रह्मण्यबाध्याबुद्धासंदिग्धबोधधीविरुद्धाऽनुमेति भावः॥१५६॥

ऐकात्म्यस्य स्वतः सिद्धेर्न क्रियाऽपेक्ष्यते यतः॥
ततश्च भावनाभावो भावनायाः क्रियाश्रयात्॥१५७॥

विरहे भावनायाश्च न विधेस्तत्र मानता॥
स्वतः सिद्धार्थबोधित्वादभिधायास्तु मानता॥१५८॥

सिद्धेऽर्थे विध्यमानत्वे हेत्वन्तरमाह। ऐकात्म्यस्येति। यत्र क्रिया तत्र भावना तस्याः साध्यक्रियाविषयत्वाद्यत्र च सा तत्र विधिर्न च सिद्धे क्रियाद्यस्ति तन्न तत्र विधिमानतेत्यर्थः। अभिधाऽपि तत्र न मानं वेदवाक्यत्वात्संमतवदित्याशङ्क्याऽऽह।स्वत इति॥१५७॥१५८॥

सापेक्षत्वादमानं चेदभिधा लोकवर्त्मना⁷³⁷॥
अभिधा तत्त्वमस्यादि सरित्तीरफलोक्तिवत्॥१५९॥

प्रत्युक्तमपि चोद्यं दृष्टान्तवशादुत्थापयति। सापेक्षत्वादिति। तदेव व्यनक्ति।अभिधेति। तत्त्वमस्याद्यभिधा सापेक्षत्वादमानमिति संबन्धः॥१५९॥

संहत्यनुपपत्तिश्च पदानामभिधाश्रुतौ॥
आख्यातपदहेतुत्वात्सर्वत्र पदसंहते॥१६०॥

न केवलं वेदान्तेषु प्रामाण्यार्थमेव विधिः किंतु पदानां मिथोऽन्वयार्थं चेत्याह।संहतीति॥१६०॥

नाऽऽख्यातपदसद्भावात्स्यादेव पदसंहतिः॥
अस्यस्म्याद्याख्यातपदमस्त्येवेहाभिधाश्रुतौ॥१६१॥

पदान्वयार्थं विधिरित्येतद्दूषयति। नेति। तर्हि विधिपदोपगतेरस्मत्पक्षाप्तिरित्याशङ्क्याऽऽह। असीति। आदिपदं वेद भवतीत्यादि ग्रहीतुम्॥१६१॥

सरित्तीरे फलानीति युक्ताऽपेक्षाऽभिधाश्रुतेः॥
प्रत्यक्षमानग्राह्यत्वात्फलतीरार्थसंगतेः॥१६२॥

यत्तु सरित्तीरफलोक्तिवदिति तत्र मानान्तरगम्यार्थत्वमुपाधिरित्याह। सरिदिति॥१६२॥

प्रत्यक्षग्राह्य एषोऽर्थो न तदन्यप्रमाणकः॥
यतोऽतो नाऽऽगमादेव तादृशेऽर्थे⁷³⁸ विनिश्चितिः॥१६३॥

उपाधेरसंभवं निरस्यति। प्रत्यक्षेति। फलतीरसंबन्धाख्यार्थस्य वक्तृप्रत्यक्षत्वात्तदपेक्षवाक्यस्यानुवादितया तत्रामानतेत्यर्थः॥१६३॥

अपूर्वादिवचोऽर्थे तु न प्रत्यक्षाद्यपेक्षते॥
प्रत्यक्षाद्यप्रमेयत्वादैकात्म्याख्यस्य वस्तुनः॥१६४॥

साधनव्याप्तिं प्रत्याह। अपूर्वादीति। यदपूर्वमनपरमित्यादिवचस्तन्न स्वार्थे प्रत्यक्षाद्यपेक्षं स्वार्थस्य तदयोग्यत्वान्न साधनव्याप्तिरित्यर्थः॥१६४॥

अपौरुषेयवाक्यत्वं समानमभिधाश्रुतेः॥
अतीन्द्रियार्थबोधित्वं समानं चोदनोक्तिभिः॥१६५॥

किंच वेदान्ताः स्वार्थे मानमपौरुषेयत्वाद्विधिवाक्यवदिति प्रत्यनुमानमाह। अपौरुषेयेति। अग्निर्हिमस्येत्यादौ व्यभिचारमाशङ्क्य वेदान्ताः स्वार्थे मानं संवादादिहीनार्थबोधित्वात्संमतवदित्याह। अतीन्द्रियेति॥१६५॥

सिद्धसाध्यप्रमेयत्वभेदो⁷³⁹ यदि परं तयोः॥
प्रामाण्ये त्वतिशीतिस्तु न काचिदपि दृश्यते॥१६६॥

सापेक्षत्वानुमादोषमुपसंहरति। सिद्धेति। तयोरिति कर्मज्ञानकाण्डयोरुक्तिः॥१६६॥

प्रमोपजायते तावदहं ब्रह्मेत्यलौकिकी⁷⁴⁰॥
तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यः श्रवणात्समनन्तरम्॥१६७॥

वेदान्तानां प्रमाजनकत्वमेवासिद्धमिति कथं प्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रमेति। अधिकारिणो वाक्यीया प्रमितिर्न प्रत्याख्यानमर्हतीति भावः॥१६७॥

एवं चेदप्रमाणत्वं किमिवेहाभिधाश्रुतेः॥
विधेरपीह मानत्वं नोक्तन्यायातिरेकतः॥१६८॥

तथाऽपि तेषां मात्रादिवदप्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। एवं चेदिति। स्वार्थे प्रमितिकरणत्वे तस्या नाप्रमाणत्वं हेत्वभावादित्यर्थः। विपक्षे विधेरप्यप्रामाण्यं स्यादित्याह। विधेरिति। प्रमाजनकत्वमुक्तन्यायः। इहेति स्वार्थोक्तिः॥१६८॥

स्वशक्तिः सर्वमानानां यथा वस्त्ववबोधने॥
अभिधायाश्च साऽस्त्येव किमिति स्यादमानता॥१६९॥

किंच वेदान्ताः स्वार्थे मानं तद्धीसमर्थत्वादध्यक्षवदित्याह। स्वशक्तिरिति॥१६९॥

नाप्यर्थेऽतीन्द्रिये सिद्धे मानं लिङ्गाद्यपेक्षते॥
योगिप्रत्यक्षमानं वा तयोरविषयत्वतः॥१७०॥

प्रत्यक्षायोग्येऽपि ब्रह्मण्यनुमादिसंभवात्तदपेक्षा वेदान्ता न स्वार्थे मानमित्याशङ्क्याऽऽह। नापीति। सोपाधिकेऽर्थे लिङ्गादिप्रवृत्तावपि निरुपाधिके न तत्प्रवृत्तिरित्यर्थः। ब्रह्मास्मदध्यक्षाद्यगोचरोऽप्यस्मद्विशिष्टानां योगिनां प्रत्यक्षं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।योगीति। वाशब्दो नञ्क्रियापदयोरनुकर्षणार्थः। तत्र हेतुः। तयोरिति॥१७०॥

नेतीत्यस्थूलमित्यादिवाक्याद्योऽर्थोऽवगम्यते॥
योगिप्रत्यक्षगम्योऽयं न तत्प्रत्यक्त्वहेतुतः॥१७१॥

हेतुं साधयति। नेत्यादिना। योगिप्रत्यक्षपदं लिङ्गाद्युपलक्षणार्थम्। तत्प्रत्यक्त्वहेतुतः प्रत्यक्षानुमानादेः सत्तास्फूर्तिप्रदत्वेनाऽऽत्मनस्तत्स्वरूपत्वादिति यावत्॥१७१॥

प्रत्यक्षानवताराच्च नानुमानेन मीयते॥
धर्मधर्म्यभिसंबन्धे नागृहीतेऽनुमा यतः॥१७२॥

तस्यानुमानागम्यत्वे हेत्वन्तरमाह। प्रत्यक्षेति। प्रत्यक्षद्वयाविषयत्वेऽप्यनुमानविषयत्वं किं न स्यान्न हि मानं मानान्तरमपेक्षते तत्राऽऽह। धर्मेति। अतोऽप्रत्यक्षादग्राहान्नानुमानमङ्गाभावादिति शेषः॥१७२॥

यज्जातीयैः प्रमाणैस्तु यज्जातीयार्थदर्शनम्॥
भवेदिदानीं लोकस्य तथा कालान्तरेऽप्यभूत्॥१७३॥

वर्तमानकल्पवर्तिनामप्रत्यक्षमपि ब्रह्म कल्पान्तरस्थानां तद्योग्यं स्यात्तत्प्रत्यक्षस्यातिशयादित्याशङ्क्याऽऽह। यदिति। विमतं न ब्रह्मग्राहीन्द्रियत्वात्संमतवदित्यर्थः॥१७३॥

यत्राप्यतिशयो दृष्टः स स्वार्थानतिलङ्घनात्॥
दूरसूक्ष्मादिदृष्टौ स्यान्न रूपे श्रोत्रवृत्तिता॥१७४॥

अस्मदिन्द्रियेष्वतिशयाभावाद्ब्रह्माविषयत्वमाशङ्क्येतरत्राप्ययोग्यविषये तुल्यमतिशयशून्यत्वमिति मत्वा वार्तिकमुदाहरति। यत्रेति। धर्मब्रह्मादिविषयेऽपि केषांचिदिन्द्रियं प्रवर्तते चेत्तेषां रूपेऽपि श्रोत्रस्य प्रवृत्तिः स्यादित्यतिप्रसक्तिमाह। नेति॥१७४॥

योगिप्रत्यक्षमानादेर्न चेदैकात्म्यमेयता॥
तत्प्राप्तमपि किं कुर्यात्स्वात्मायोग्यासु भूमिषु॥१७५॥

उक्तन्यायाद्ब्रह्मात्मनो योगिप्रत्यक्षाद्यविषयत्वेऽपि तत्र तस्यातिशयवत्त्वेन प्रसङ्गमाशङ्क्य तस्याकिंचित्करत्वमाह। योगीति॥१७५॥

अक्षादिमेयासारूप्यादैकात्म्यं स्यान्न तत्प्रमम्॥
यथा विधेयासारूप्यान्नैकात्म्यं स्याद्विधेस्तथा॥१७६॥

ब्रह्मात्मन्युक्तन्यायात्प्रत्यक्षाद्यनवतारेऽपि तस्मिन्विधिवाक्यगम्ये कुतो वेदान्ता निरपेक्षतया मानमित्याशङ्क्याऽऽह।अक्षादीति॥१७६॥

संभाव्यते चेदक्षादि ह्यैकात्म्यार्थे फलादिवत्॥
न तद्वारयितुं शक्यं लोके विधिशतैरपि॥१७७॥

नासमीक्ष्य स्वसामर्थ्यं पुमान्विधिशतैरपि॥
प्रवर्ततेऽनपेक्षत्वं कुतो विधिवचःस्वतः॥१७८॥

किंच ब्रह्मात्मनि वेदान्तानामनपेक्षं मानत्वं वक्तुं तज्ज्ञाने विधिमिच्छता वाच्यमैक्ये नदीतीरफलादाविव मानान्तरं संभावितं न वेत्याद्ये न तद्विधिनाऽपि शक्यं निरसितुमिति तत्पक्षेऽप्यनपेक्षप्रामाण्यसिद्धिर्द्वितीये विनाऽपि तं तादृक्प्रामाण्यसिद्धेर्व्यर्थो विधिरित्याह। संभाव्यत इति। प्रमाणोपनीतस्य निवारणे प्रमाणविरोधः स्यादिति हिशब्दार्थः। वेदान्तानामनपेक्षप्रामाण्यमुक्त्वा विधिष्वेव सापेक्षतेत्याह। नेत्यादिना॥१७७॥१७८॥

अपाक्येषु नियुक्तोऽपि कृष्णलाञ्श्रपयेदिति॥
न तच्छक्तिं विना कश्चित्पुमांस्तत्र चिकीर्षति॥१७९॥

विधेरधिकारिगतप्रवृत्तिशक्तिसापेक्षत्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। अपाक्येष्विति। यथा कृष्णलाञ्श्रपयेदिति विक्लित्त्ययोग्येषु कृष्णलेषु नियुक्तः स्वशक्तिमनपेक्ष्य न पिपक्षति किंतु स्वसामर्थ्यमनुसृत्य तेषां विक्लित्त्ययोग्येऽपि तत्पाके संतापनमात्रे घृते श्रपयतीत्युक्तिसामर्थ्याददृष्टार्थी प्रवर्तते तथा सर्वत्र विधिविषये पुरुषशक्तिरपेक्षितेत्यर्थः॥१७९॥

एवं चेदनपेक्षत्वं विधेः किमिति भण्यते॥
न भावनानपेक्षोऽसौ विधिर्यस्मात्प्रवर्तते॥१८०॥

इष्टमेव पुरुषशक्तिसापेक्षत्वं विधेरित्याशङ्क्याऽऽह। एवं चेदिति। विधेरधिकारिशक्त्यपेक्षतया प्रवर्तकत्वान्नानपेक्षं प्रामाण्यमित्युक्त्वा तत्रैव हेत्वन्तरमाह। नेति। तस्मादपि निरपेक्षप्रामाण्यासिद्धिरिति शेषः॥१८०॥

न भावनान्तरमियंन च मानान्तरं तथा॥
अपेक्ष्याभिधयैकात्म्यमवबोधयति श्रुतिः॥१८१॥

तत्त्ववादावपि तुल्यमुक्तशक्त्यपेक्षत्वमधिकारिणः प्रमितिजनको वेद इति स्थितेरित्याशङ्क्याह। नेत्यादिना। पुरुषशक्तिसापेक्षत्वमुभयत्र तुल्यं करणशक्तौ भावनायां च विधिष्वेवसापेक्षतेत्यतिशयस्तथाऽपिमानान्तरापेक्षाभावाद्विधीनामनपेक्षप्रमाण-

तेत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। नियोगस्य जाड्यात्तत्र मानान्तरं संभवत्यन्यथा शक्तिग्रहायोगादात्मा तु स्वप्रकाशत्वादमेयः शक्तिग्रहस्तत्रोपपादितोऽतः श्रुतिर्विधिरहितवाक्येनैक्यं बोधयन्ती ब्रह्मनिष्ठतां विनाऽनुष्ठानान्तरं मानान्तरं प्रवृत्तिशक्तिं वा नापेक्षते किंतु स्वमहिम्नैवाधिकारिणं प्रति तद्बोधयतीत्यर्थः॥१८१॥

अतोऽनपेक्षता युक्ता सर्वदैवाभिधाश्रुतेः॥
अभिधानाभिधेयार्थज्ञानमेव व्यपेक्षते॥१८२॥

विधिभ्यो वेदान्तेषु भेदमुपसंहरति। अत इति। सर्वदैवानपेक्षतेति ब्रुवता शक्तिग्रहेऽप्यपेक्षाभावेष्टेरव्युत्पन्नस्यापि तत्त्वमादिनैक्यधीरिष्टा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह।अभिधानेति। शक्तितात्पर्यवतः शब्दस्य मानत्वात्तस्य चानपेक्षत्वादनपेक्षत्ववाचोयुक्तिरिति भावः॥१८२॥

ज्ञानक्रिया प्रमातृस्था न यथावस्तुबोधकृत्॥
प्रमेयकर्तृकैवासौ यथावस्त्ववबोधिनी॥१८३॥

विधीनामनपेक्षत्वायोगात्तदुपगमेन सापेक्षत्वापरिहारात्तं विनैव वेदान्तानामनपेक्षं प्रामाण्यमित्युपपाद्य विहितज्ञानस्याप्रामाण्येनार्थासाधकत्वाच्च न ज्ञाने विधिरित्याह।ज्ञानेति। प्रमातृस्था तत्तन्त्रेति यावत्। योषिदग्न्यादिधीवदित्यर्थः। प्रमेयकर्तृका मानमेयाधीनेति यावत्। असाविति ज्ञानक्रियोक्ता॥१८३॥

न चान्यदीयव्यापारे ह्यन्योऽशक्तेर्नियुज्यते॥
न ह्यग्निसाध्ये शोषादौ नियोगो घटतेऽम्भसः॥१८४॥

तादृश्यपि ज्ञाने पुंसो नियोगः किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। पितृव्यापारे पुत्रस्य नियोगेऽपि पुंसो यत्र न स्वातन्त्र्यं तत्र नियोगो नेति हिशब्दार्थः। मानादिव्यापारे पुंसो न नियोगोऽशक्तेरित्यत्र दृष्टान्तमाह। न हीति॥१८४॥

ब्रह्मणोऽविद्यया योऽपि स्यादवच्छेद आत्मनः॥
तदवच्छेदविध्वस्तौ न साधनमपेक्षते॥१८५॥

वैधं ज्ञानं फलवदिति ज्ञाने विधिमाशङ्क्य तत्फलं भेदध्वस्तिर्वाऽविद्यानिवृत्तिर्वा जीवस्य ब्रह्मप्राप्तिर्वाऽन्यद्वा किंचिदिति विकल्प्य जीवब्रह्मभेदस्य विहितज्ञानाद्ध्वस्तेर्ज्ञाने विधिरित्याद्यः स किमाविद्यो वा वास्तवो वाऽऽद्ये विधिवैयर्थ्यमित्याह। ब्रह्मण इति। साधनं विधिर्ज्ञानादेव तत्सिद्धेरित्यर्थः॥१८५॥

अनवच्छिन्नयाथात्म्यब्रह्मैकात्म्यादविद्यया॥
अवच्छिन्नवदाभाति क्षेत्रज्ञो रज्जुसर्पवत्॥१८६॥

द्वितीयं दूषयति। अनवच्छिन्नेति॥१८६॥

न चाविद्यानिरास्यत्र प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः॥
साधनंकिंचिदापेक्ष्यं स्वर्गे यागादिवत्क्वचित्॥१८७॥

अविद्याध्वस्त्या तज्जदेहध्वस्तावप्यविद्याध्वंसार्थं विहितज्ञानापेक्षणात्तत्र विधिरिति द्वितीयमाशङ्क्याऽऽह। न श्चेति। अत्र प्रतीचीति यावत्। क्वचिद्देशे काले वेत्यर्थः। बोधतोऽन्यदिति शेषः॥१८७॥

न चापि मुख्यया वृत्त्या साध्येऽसति जगत्यपि॥
किंचित्साधनमित्येवं भण्यते लोकवेदयोः॥१८८॥

जीवस्य ब्रह्मत्वसिद्धिर्विहितज्ञानादिति ज्ञाने विधिरिति तृतीयमाशङ्क्याऽऽह। न चेति। ब्रह्मत्वं विद्यया साध्यमपि न मुख्यया वृत्त्या साध्यं न चासति मुख्ये साध्ये सर्वत्रापि व्यवहारे साधनमिति किंचिदुच्यते तस्मात्साध्याभावान्न विधिरित्यर्थः॥१८८॥

साध्यं च लोकतः सिद्धमुत्पस्यादिचतुष्टयम्॥
प्रमाणस्य न तन्न्याय्यं सिद्धार्थव्यञ्जकत्वतः॥१८९॥

उक्तसाध्येभ्योऽन्यदेव तद्विधेः साध्यमिति चतुर्थमाशङ्क्य तदभावं वक्तुं साध्यस्वरूपमाह। साध्यं चेति। उत्पत्त्यादीनामेकं विहितज्ञानस्यापि साध्यमित्याशङ्क्याऽऽह।प्रमाणस्येति॥१८९॥

नाऽऽत्मलाभातिरेकेण व्यञ्जकस्य मनागपि॥
संभाव्यतेऽपरं रूपमज्ञातत्वापनोदकृत्॥१९०॥

शाब्दे ज्ञाने विधिं निरस्याभ्यस्यमानस्य तस्याविद्याध्वंसित्वात्तदभ्यासे विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। नाऽऽत्मेति। अपरमभ्यासादिष्टमिति यावत्। उत्पन्नमात्रादेव ज्ञानादज्ञानध्वस्तिसंभवादित्यर्थः॥१९०॥

आत्मासामान्यरूपोत्थं न चाभूत्वोपजायते॥
घटादिज्ञानवज्ज्ञानं भिन्नहेत्वनपेक्षतः॥१९१॥

माने तदभ्यासे वा विधिर्मा भूत्स्वरूपज्ञाने तु स्यादित्याशङ्क्य दोषान्तरमाह।आत्मेति। यदस्यासाधारणं रूपं तेनाभिव्यक्तं ज्ञानं हेत्वनपेक्षत्वादकार्यं न विधेयमित्यर्थः॥१९१॥

स्थास्न्वनुभवमात्रत्वात्कार्यकारणवस्तुनः॥
अभूतभूतिर्नैवातो युज्यतेऽनुभवात्मनि॥१९२॥

कथं स्वातिरिक्तहेत्वनपेक्षत्वं तत्राऽऽह। स्थास्न्विति। अतःशब्दस्य पञ्चम्या संबन्धः॥१९२॥

प्रत्यगज्ञानहेतूत्था भावनेयं न तु स्वतः॥
प्रत्यग्याथात्म्यजिज्ञासोः कथं सा विषयो भवेत्॥१९३॥

किंच ब्रह्म जिज्ञासोस्तद्विदो वा विधिराद्येऽपि तस्य ज्ञानोपायेऽन्यत्र वाऽसाविति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकृत्य द्वितीयं दूषयति। प्रत्यगिति। ज्ञानार्थिनस्तदुपायादन्यत्र न यत्नस्तदनर्थित्वादित्यर्थः॥१९३॥

क्रियाकारकभेदोऽयमज्ञातैकात्म्यवस्तुनः॥
तज्ज्ञानेऽसावसंभाव्यस्तद्धेतूच्छित्तिकारणात्॥१९४॥

कल्पान्तरं प्रत्याह। क्रियेति॥१९४॥

न चाविद्यासमुच्छित्तिर्ज्ञानोत्पत्त्यतिरेकतः॥
संसारनाशोऽविद्याया नाशान्न व्यतिरिच्यते॥१९५॥

भेदहेतोरविद्याया नोच्छेदोऽनुत्पन्नायाः प्राप्त्यभावेनानिवर्तकत्वादुत्पन्नायाश्चाविरोधेनोत्पन्नत्वादित्याशङ्क्य दीपात्तमोध्वस्तिवत्तदुपपत्तेर्मैवमित्याह। न चेति। ज्ञानोदयनान्तरीयकत्वेनाज्ञानध्वंसेऽपि तत्कार्यध्वस्त्यर्थं ज्ञानाभ्यासे विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। संसारेति॥१९५॥

न चाप्यविद्यानाशोऽत्र संसर्गः कारणात्मनि॥
तद्ध्वस्तेर्वस्तुवृत्तत्वान्मृदि लोष्टादिनाशवत्॥१९६॥

यथा लोष्टादिनाशो मृदि संसर्गस्तथा सकार्याविद्यानाशोऽप्यात्मन्यन्वयस्तत्तस्या निरन्वयनाशार्थमभ्यासे विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। न चापीति। सकार्याविद्याध्वस्तेरकार्यकारणात्ममात्रत्वादित्यर्थः॥१९६॥

आदाय वास्तवं वृत्तं ज्ञानमज्ञाननाशकृत्॥
वस्तुयाथात्म्यवृत्तेन तमोऽपह्नूयते सदा॥१९७॥

कथं तस्या यथोक्तात्ममात्रतेत्याशङ्क्याऽऽह। आदायेति। वस्तुस्वरूपानुसारेण ज्ञानस्याज्ञानध्वंसित्वान्न वस्त्वतिरेकेण शिष्टमस्तीत्यर्थः। तत्र विद्वदनुभवं प्रमाणयति।वस्त्विति॥१९७॥

अज्ञातज्ञापनं तस्माद्विधिरत्रोपपद्यते॥
अकृतस्य क्रिया त्वत्र विधिर्नैवोपपद्यते॥१९८॥

वेदान्तेष्वप्रवृत्तप्रवर्तनात्मकं विधिं निरस्याज्ञातज्ञापनं चातो विधिरित्यत्रोक्तमुपसंहरति। अज्ञातेति। अत्रेति वेदान्तोक्तिः। तच्छब्दार्थं हेतुमाह। अकृतस्येति॥१९८॥

द्वैविध्यं चाप्यविद्याया न च युक्त्याऽवसीयते॥
ऐकात्म्यमात्रवस्तुत्वादविद्यैकैव युज्यते॥१९९॥

अग्रहान्यथाग्रहाभ्यां द्विविधाऽविद्या तत्राऽऽद्याया जन्ममात्रान्निवृत्तिर्द्वितीयस्या

विहितज्ञानादित्येके तान्प्रत्याह। द्वैविध्यं चेति। तत्स्वरूपवदित्यपेरर्थः। युक्त्या मानं समुच्चेतुं चकारः। एकत्वमपि न तस्या मानयुक्त्यभावादित्याशङ्क्याऽऽह। **ऐकात्म्येति।**आश्रयविषयभेदाभावाद्भेदकाभावे तदैक्यमित्यर्थः॥१९९॥

प्रमेयभेदभिन्नत्वं ज्ञानानामिव भेदकम्॥
नाविद्याया यतोऽस्तीह द्वैविध्यं तेन दुर्घटम्॥२००॥

तदेव दृष्टान्तेन साधयति। प्रमेयेति। इह प्रतीचीत्येतत्॥२००॥

प्रत्यगज्ञानमेवेह तदन्यद्वस्तुकारणम्॥
तदन्यकारणासत्त्वाद्द्वैविध्यं तमसः कुतः॥२०१॥

आत्माज्ञानं तमाच्छादयन्न जगद्धेतुरेकस्य द्विकरत्वायोगादतो जगत्कारणमज्ञानान्तरं तद्ध्वस्तिर्विहितज्ञानादित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। इन्द्रो मायाभिरित्यादिश्रुतेर्यदनात्मवस्तु तस्मिन्कारणं प्रत्यगज्ञानमेवैकस्य द्विकरत्वविरोधस्तु कुल्यादिदृष्टान्तेन निरस्य इत्यर्थः। इहेति व्यवहारभेदोक्तिः। प्रत्यगज्ञानातिरिक्तकारणाभावे फलितमाह।तदन्येति॥२०१॥

न चाभ्यासाद्यपेक्षाऽपि स्वतोमुक्तत्वकारणात्॥
न घटादेर्घटत्वादि घटाद्यभ्याससंश्रयम्॥२०२॥

मा भूदविद्याद्वैविध्यं तथाऽपि मुक्तत्वमात्मनो ज्ञानाभ्यासादिति तद्विधिमाशङ्क्याऽऽह। न चेति। आदिपदेन योगाद्युक्तिः। नित्यमुक्तस्य मुक्तत्वं नाभ्यासापेक्षमित्यत्र दृष्टान्तमाह। नेत्यादिना॥२०२॥

न चाविषयविज्ञानमनाकारं च भाव्यते॥
भावकप्रत्यगात्मत्वादाकृतेश्चनिषेधः॥२०३॥

किंच सविषयं साकारं च गरुडादिज्ञानमभ्यस्यतेऽन्यथा त्वात्मज्ञानंतेन तदभ्यासायोगान्न तत्र विधिरित्याह। न चेति। अविषयत्वमात्मनः साधयति। भावकेति। भावकोऽभ्यासकर्ता। आत्मधियोऽनाकारत्वे हेतुमाह। आकृतेश्चेति। अशब्दमित्यादिश्रुतेरित्यर्यः॥२०३॥

नेन्द्रियेण ग्रहोऽस्यास्ति शब्दाद्यर्थानुपातिना॥
दुःखादिवच्च नैवाऽऽत्मा चितेः स्वार्थैकरूपतः॥२०४॥

किंचाध्यक्षस्यैव गरुडादेर्ज्ञानमभ्यस्यत आत्मज्ञानमप्यभ्यस्यते चेदात्मनोऽध्यक्षत्वे वाच्ये तस्य बाह्येन्द्रियेण मनसा वा ग्राह्यतेति विकल्प्याऽऽयं प्रत्याह। नेति। द्वितीयं निराह। दुःस्वेति। ग्राह्योमनसेति शेषः। तत्र हेतुः। चितेरिति। स्वप्रकाशत्वा…॥२०४॥

भावनोपचितं चेतो न च कैवल्यकारणम्॥
तस्येहैव समुच्छेदात्तद्धेत्वज्ञानहानतः॥२०५॥

केचित्तु विहिताभ्याससहितं मनो मुक्तिहेतुरिति ज्ञानाभ्यासे विधिमिच्छन्ति तान्प्रत्याह। भावनेति। तद्धि तत्रोपादानं निमित्तं वा नाऽऽद्य इत्याह। तस्येति। इहेति ज्ञानसत्त्वावस्थोच्यते॥२०५॥

स्वकार्यार्थानुगामित्वं भावनाज्ञानकर्मणाम्॥
अकार्यकारणात्मत्वात्कैवल्येऽनुगतिः कुतः॥२०६॥

न द्वितीय इत्याह। स्वकार्येति। अनुगतिर्निमित्तत्वेनेति शेषः॥२०६॥

साक्षादात्मप्रसिद्धौ च नाभ्यासस्तत्फलस्थितेः॥
ज्ञानाभावादसिद्धौ च क्वन्वभ्यासव्यपेक्षणम्॥२०७॥

किंचापरोक्षत्वेनाऽऽत्मन्यवगतेऽभ्यासविधिरनवगते वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह।साक्षादिति। द्वितीयं निरस्यति। ज्ञानेति। न चाऽऽत्मनि परोक्षज्ञाने तदापरोक्ष्यायाभ्यासविधिः परोक्षाभ्यासादापरोक्ष्यायोगादिति चकारार्थः॥२०७॥

आत्मासामान्यरूपोत्थं ज्ञानमज्ञानमात्मनि॥
सकृज्जातं न चेद्धन्ति ज्ञानमेव न तद्भवेत्॥ २०८॥

सकृज्जाता धीर्नाज्ञानध्वंसिनीत्यभ्यासे विधिरित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। ज्ञानाज्ञानयोर्मिथोविरोधप्रसिद्धेरित्यर्थः॥२०८॥

सम्यग्ज्ञानं यदाश्रित्य तन्मोहोऽपि तदाश्रयः॥
अबाधितं तमोऽत्राऽऽस्त इत्युक्तिर्जडवक्तृका॥२०९॥

जन्ममात्रेणाज्ञानाध्वंसित्वेऽपि कदाचित्तद्भावाज्ज्ञानस्य ज्ञानत्वमित्याशङ्क्याऽऽह।सम्यगिति। न हि यस्मिन्देशे प्रकाशस्तत्रैव तमोऽव्यावृत्तं दृष्टचरमित्यर्थः। विपक्षे दोषमाह। अबाधितमिति। अत्र विदुषीति यावत्॥२०९॥

इत्येवमादि यच्चोक्तं पूर्वमेवातिविस्तरात्॥
तत्कृत्स्नमनुसंधेयं सर्वावकारहानिकृत्॥२१०॥

ननु वेदान्तेषु सर्वो विधिः संबन्धादौ निरस्तः स किमित्यत्र निरस्यते पिष्टपिष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। इत्येवमिति। आदिपदेन शाब्दे ज्ञाने षोढा विधिनिराकरणं गृह्यते। अनुसंधानफलमाह। सर्वेति। अवकारः शङ्क्यमानो विधिप्रकारः। निरस्तोऽपि विधिरत्र निरस्यते प्रसङ्गादिति समुदायार्थः॥२१०॥

सर्वमात्मेत्यतः पश्येदात्मानात्मविभागवित्॥
आत्मा द्रष्टव्य इत्युक्त्या ह्येषोऽर्थोऽत्राभिधीयते॥२११॥

उक्तरीत्या विध्यभावे द्रष्टव्यवाक्यस्य का गतिरित्याशङ्क्य तदर्थं निगमयति।

सर्वमिति। तत्र वाक्यमवतारयति। आत्मेति। स सर्वस्मादिष्टत्वात्परानन्दो दृष्ट्यर्हस्तं ब्रह्मेति विवेकी पश्यतीत्यर्थोऽस्यां श्रुतावनेन वाक्येन भातीत्यर्थः। प्रागुक्तमर्थान्तरासंभवं हेतुं कर्तुं हिशब्दः॥२११॥

सर्वमानप्रसक्तौ च सर्वमानफलाश्रयात्॥
श्रोतव्य इत्यतः प्राह वेदान्तावरुरुत्सया॥२१२॥

द्रष्टव्यवाक्ये तव्यो न विधायकः किंत्वर्हार्थोऽतश्चाऽऽत्मा दर्शनार्ह इति वाक्यार्थमुक्त्वा श्रोतव्यवाक्यमवतारयति। सर्वेति। प्रस्तुतमानफलभूतदृष्टावष्टम्भादात्मनि सर्वस्य मानस्य तत्कारणत्वेन प्रसक्तावौपनिषदत्वाभावे शङ्किते तन्निरासार्थं वेदान्तानामेवाऽऽत्मदृष्टिहेतुत्वेन स्वीकारेच्छया श्रोतव्य इत्येतदाह श्रुतिस्तस्मात्तदौपनिषदत्वसिद्धिरित्यर्थः॥२१२॥

दर्शनस्याविधेयत्वात्तदुपायो विधीयते॥
वेदान्तश्रवणं यत्नादुपायस्तर्क एव च॥२१३॥

श्रोतव्यवाक्यार्थमाह। दर्शनस्येति। विधीयमानश्रवणस्याग्निहोत्रवदसकृदनुष्ठेयत्वं यत्नादिति श्राव्यते। मन्तव्यवाक्यमादत्ते। उपाय इति॥२१३॥

श्रुतिलिङ्गादिको न्यायः शब्दशक्तिविवेककृत्॥
आगमार्थविनिश्चित्यै मन्तव्य इति भण्यते॥२१४॥

तयोः श्रवणस्वरूपमाह। श्रुतीति। श्रुत्यादिभिः शक्तितात्पर्यनिश्चायकैर्न्यायैर्ब्रह्मात्मनि वेदान्ततात्पर्यनिरूपणं श्रवणमित्यर्थः। मननस्वरूपमाह। आगमेति। श्रुत्यादिना ज्ञानस्य तत्त्वस्यासंभावनादिनिरासेन निश्चयार्थं द्वैतमिथ्यात्वसाधको यस्तर्कस्तदनुसंधानं मन्तव्य इत्युच्यत इत्यर्थः॥२१४॥

वस्तुतत्त्वविवक्षेह मन्तव्य इतिशासनात्॥
योषिदग्न्यादिदृष्टौहि नैव मन्तव्यताविधिः॥२१५॥

वेदान्ता न वस्तुपराः किं तूपास्तिविधिपरा इति केचित्तान्प्रत्याह। वस्त्विति। कथं वेदान्तेषु वस्तुनि तात्पर्यं मननविधिना ज्ञातं तत्राऽऽह। योषिदिति। यत्र दृष्टिमात्रमिष्टं न वस्तु तत्र तस्य श्रुतस्य न मन्तव्यादिविधिरत्र तु तद्विधेर्वस्तुनि तात्पर्य सिद्धमित्यर्थः। दृष्टान्ते मननविध्यभावसंप्रतिपत्त्यर्थो हिशब्दः॥२१५॥

वेदशब्दानुरोध्यत्र तर्कोऽपि विनियुज्यते॥
वाच्यवाचकसंबन्धनियमे तस्य हेतुता॥२१६॥

मननाख्यतर्कस्य भूयस्त्वात्तस्य सर्वस्यात्रोपायत्वे नैषा तर्केणेत्यादि विरुद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। वेदेति। अत्रेति श्रुतार्थनिश्चयोक्तिः। नैषेत्यवैदिकतर्कनिन्दा तदनुसा-

रितर्काङ्गीकारेऽविरुद्धेत्यपेरर्थः। वैदिकशब्दस्यैव तत्त्वनिश्चायकत्वात्तर्कस्य कुत्रोपयोगस्तत्राऽऽह। वाच्येति। त्वंपदवाच्यं न देहादि किंतु तत्साक्षी चिदात्मा तत्पदवाच्यमपि न प्रधानादि किंतु सच्चिदानन्दात्मकमद्वयं ब्रह्मेत्येवंविधो वाच्यवाचकसंबन्धनियमस्तत्र तस्य तर्कस्य विनियोगो यद्यपि शब्दस्तत्त्वनिश्चायकस्तथाऽप्यसंभावनादिध्वस्त्या मननाख्यतर्कोऽपीतिकर्तव्यत्वेनोपयुज्यते सेतिकर्तव्यताकस्य करणत्वादित्यर्थः॥२१६॥

अपरायत्तबोधोऽत्र निदिध्यासनमुच्यते॥
पूर्वयोरवधित्वेन तदुपन्यास इष्यते॥२१७॥

निदिध्यासनस्वरूपमाह। अपरेति। श्रवणमनने शमादियुक्ते कृत्वा स्थितस्य वाक्यार्थज्ञानान्तरायहीनस्यानायासेन वाक्यीयो वाक्यार्थबोधो निदिध्यासनवाक्ये निदिध्यासनमित्युच्यते। द्रष्टव्यवाक्ये तु विचारप्रयोजकमापातिकं ज्ञानमुक्तमेतदेव वा साधनं विधातुमनूदितमिति भावः। निदिध्यासनोक्तिफलमाह। पूर्वयोरिति॥१२७॥

श्रवणादिक्रिया तावत्कर्तव्येह प्रयत्नतः॥
यावद्यथोक्तं विज्ञानमाविर्भवति भास्वरम्॥२१८॥

तस्य शमादिसहितश्रवणाद्यवसानभूमित्वमेव स्फोरयति। श्रवणादीति। इहेत्यात्मोक्तिः। प्रयत्नः शमादिसाहित्यं तत्राऽऽवृत्तिं सूचयति। यावदिति। भास्वरत्वं फलशिरस्कत्वम्॥२१८॥

आगमाद्दर्शनं पूर्वमागमाचार्यतो मतिः॥
त्रयाणामपि संगानाच्छास्त्राचार्यात्मनां स्थिरम्॥२१९॥

पाठक्रमेण दर्शनादीनां क्रममनुक्रामति। आगमादिति। अङ्गैः सहाधीताद्वेदादादौ विचारप्रयोजकं ज्ञानं जायते तदन्वागमादाचार्याच्च श्रवणं ततो मतिर्मननं ततः शास्त्रादिप्रयुक्तश्रवणस्याऽऽत्मधीहेतुत्वेनाऽऽत्मशब्दितमननस्य च संगानात्पूर्णतयाऽनुष्ठानादसंभावनादिशून्यं स्थिरं⁷⁴¹ ब्रह्मज्ञानं निदिध्यासनाख्यं भवतीत्यर्थः॥२१९॥

प्रतिपत्तिः पुरा शाब्दी यावन्न मनुते श्रुतम्॥
श्रुत्वा मत्वाऽथ तं साक्षादात्मानं प्रतिपद्यते॥२२०॥

न श्रौतोऽयं क्रमः किंत्वार्थोऽपीत्याह। प्रतिपत्तिरिति। यावन्न श्रुतं मनुते तावच्छृणोतीति शेषः। विशिष्टस्य श्रवणादेः साक्षादात्मप्रतिपत्तौ सामग्रीत्वं द्योतयितुमथशब्दः॥२२०॥

अनन्यायत्तविज्ञाने श्रवणादेरुपायतः॥
जाते नापेक्षते किंचित्प्रतीचोऽनुभवात्परम्॥२२१॥

तस्यां शब्दादुदितायामपि श्रवणाद्यपेक्षते चेत्तर्हि ततो जाते विज्ञाने किंचिदपेक्षेत तन्न केवला धीर्मुक्तिहेतुरित्याशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। स्वतः सिद्धात्माकारे ज्ञाने ततो लब्धे प्रत्यगापरोक्ष्यस्य लब्धेरनन्तरं न किंचिद्विद्वानपेक्षत आत्मलाभस्मृतेरित्यर्थः॥२२१॥

साध्यसाधनसंबन्धे शास्त्रापेक्षैव नापरा॥
लिङ्गापेक्षाऽनुमेयेऽर्थे नरापेक्षा नरोचिते॥२२२॥

किंच ज्ञाने जाते सापेक्षत्वं मोक्षस्य तस्य वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। साध्येति। यद्यत्र योग्यं तदेव तत्रापेक्ष्यमिति नियमान्मोक्षे ज्ञानमेवापेक्ष्यमिति भावः॥२२२॥

भिन्नमात्रादिविज्ञाने सापेक्षैव विनिश्चितिः॥
एकमात्रादिके त्वस्मिन्कः किं कस्मादपेक्षते॥२२३॥

द्वितीयं निरस्यति। भिन्नेति। भिन्नो मातृमानादिर्यस्यानात्मनस्तस्य ज्ञाने मात्राद्यपेक्षया निश्चयफलं जायते यस्य त्वेको व्यतिरिक्तो न मात्रादिरात्मनस्तस्मिन्वाक्याज्ज्ञाने मात्राद्यभावान्नापेक्षा युक्ता तद्धियो जन्मनैव मात्राद्युपमर्दितत्वादित्यर्थः॥२२३॥

प्रमाणरूपावष्टम्भात्प्रमा पूर्वं प्रजायते॥
पश्चात्प्रमेयनिष्ठैव प्रमेयार्थानुरोधिनी॥२२४॥

अनात्मधियो मात्राद्यनुपमर्देन जन्मोपपादयति। प्रमाणेति। कारणानुसारादादौ जाता प्रमा विषयमनुसरन्ती तन्निश्चयफला पश्चान्मात्राद्युनुपमर्देनैव तिष्ठतीत्यर्थः॥२२४॥

आत्माऽऽत्मानं विजानाति यत्र वाक्यादिमानतः॥
तत्र मात्रादिसंभेदो न मनागपि लभ्यते॥२२५॥

आत्मधियो मात्राद्युपमर्देन जन्म व्यनक्ति। आत्मेति। यत्रेति बुद्धिशुद्ध्यवस्थोक्ता तत्रेति तत्फलावस्था॥२२५॥

पदार्थविषयस्तर्कस्तथैवानुमितिर्भवेत्॥
वाक्यार्थप्रतिपत्तिस्तु वाक्यादेवाभिजायते॥२२६॥

वाक्यादिमानत इत्यादिशब्दान्मानान्तरस्याऽऽत्मनि संभवादौपनिषदत्वव्याहतिरित्याशङ्क्याऽऽह। पदार्थेति। वेदान्ताविरोधि परकीयमनुमानमनुमितिः। तथैवेति पदार्थविषयत्वोक्तिः। तन्मात्रविषयत्वे तर्कादेरात्मनो युक्तमौपनिषदत्वमित्याह। वाक्यार्थेति॥२२६॥

आत्मानात्मत्वमात्रं हि लिङ्गाद्वस्तुषु गम्यते॥
सर्वमानातिवर्त्यत्मा वाक्यादेवावगम्यते॥२२७॥

कथं पदार्थमात्रविषयत्वं तर्कादेरिति तत्राऽऽह। आत्मेति। अविशेषदृष्टेषु वस्तुषु कस्यचिदात्मत्वमनात्मत्वं कस्यचिदिति विवेकमात्रं किमिति तर्कादिना गम्यते ततो वाक्यार्थोऽपि किं न गम्यते तत्र हिसूचितमर्थमाह। सर्वेति। न हि पदार्थस्य तद्विषयतेति वाक्यार्थस्यापि तथाऽस्याखण्डैकरसस्य तदयोग्यत्वादित्यर्थः॥२२७॥

नन्वकृत्स्नं भवेज्ज्ञानं यद्यात्मैव समीक्ष्यते॥
केवलोऽनात्मनोऽदृष्टेः प्रतीचोऽन्यस्य वस्तुनः॥२२८॥

वाक्यादेवाऽऽत्मज्ञानेऽपि तदनात्मानमपि गोचरयत्यात्मानमेव वा नाऽऽद्य आत्मनः सविशेषत्वापत्तेरिति मत्वा द्वितीयमादाय दूषयति। नन्विति। ज्ञानस्य परिच्छिन्नविषयत्वेनासम्यक्त्वे हेतुरनात्मन इति॥२२८॥

नायमन्योऽथवाऽनन्यः प्रत्यगज्ञानजत्वतः॥
दण्डसर्पादिवद्रज्ज्वां स्वतोऽपूर्वादिमान्यतः॥२२९॥

प्रतीचोऽनात्मनोऽन्यत्वानन्यत्वासिद्धेर्नैवमित्याह। नायमिति। तत्र हेतुः। प्रत्यगिति। तत्र दृष्टान्तः। दण्डेति। आत्माज्ञानमेवानात्मनस्तत्त्वमित्येतत्समर्थयते। स्वत इति। यतः स्वतोऽपूर्वानपरादिमानात्माऽतो द्वैतमाविद्यमित्यर्थः॥२२९॥

यतोऽतो दृष्ट एतस्मिन्प्रत्यगात्मनि केवले॥
नास्ति ज्ञानमनुत्पन्नं नाप्यध्वस्तं तथा तमः॥२३०॥

आत्माऽद्वयो द्वैतं चाऽऽविद्यमिति सिद्धे फलितमाह। यत इति। कैवल्यं निरुपाधित्वम्॥२३०॥

प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः॥
तज्ज्ञानात्किं तमोऽध्वस्तं किंवाऽज्ञानं वदाऽऽत्मनः॥२३१॥

यतः शब्दोक्तं हेतुं स्फोरयति। प्रत्यगिति। अत इत्यादिभागं विभजते। तज्ज्ञानादिति। अध्वस्तमज्ञानमिति च च्छेदः॥२३९॥

अनुवादे यथोक्तानां प्रक्रान्ते दर्शनादिषु॥
विज्ञानेनेत्यथ कथं निदिध्यासनमुच्यते॥२३२॥

द्रष्टव्यादिवाक्ये व्याख्यातेऽनुवादवाक्ये दर्शनादिषु स्वशब्दानूदितेषु विज्ञानशब्देन निदिध्यासनानुवादे फलं पृच्छति।अनुवाद इति॥२३२॥

ध्यानाशङ्कानिवृत्त्यर्थं विज्ञानेनेति भण्यते॥
निदिध्यासनशब्देन ध्यानमाशङ्क्यते यतः॥२३३॥

तत्र फलमाह। ध्यानेति। निदिध्यासितव्य इत्युक्ते ध्यानं तदित्याशङ्कायां तन्नि-

रासार्थ विज्ञानशब्देन तदनूद्यते संदिग्धस्य वाक्यशेषान्निर्णयादक्ताः शर्करा उपदधातीतिवदित्यर्थः। निरस्यशङ्काप्राप्तिमाह। निदिध्यासनेति॥२३३॥

विज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वं ध्यानादेः प्रागवादिषम्॥
स्वार्थमेव तु विज्ञानं मुक्तिमात्रफलं स्मृतम्॥२३४॥

श्रवणादिसमभिव्याहारान्निदिध्यासनं ध्यानमिति शङ्किते तन्निरासेन वाक्यार्थधीग्रहार्थं विज्ञानशब्देन तदनुवादश्चेन्निदिध्यासितव्य इति ध्यानस्य साधनत्वानुक्तेस्तत्साधनत्वमुपेक्षितमित्याशङ्क्याऽऽह। विज्ञानेति। संबन्धग्रन्थादारम्य तत्र तत्रेत्यर्थः। न च विध्यभावे तत्साधनत्वासिद्धिः समाहितो भूत्वेत्यादिश्रुतेस्तत्सिद्धेर्निदिध्यासितव्य इति च ध्यानसहितश्रवणादिफलभूतवाक्यार्थज्ञानोक्तेरिति द्रष्टव्यम्। ध्यानस्य साधनत्वमिष्टं चेदत्रापि तदेव किं नोच्यते तन्न वाक्यशेषविरोधादित्याह। स्वार्थमिति। यन्मुक्तिमात्रफलं स्वतन्त्रं ज्ञानं तदेव निदिध्यासनं स्मृतमिति संबन्धः॥२३४॥

ऐकात्म्याज्ञानविध्वंसव्यतिरेकेण नेष्यते॥
ऐकात्म्यविज्ञानफलं प्राप्तमेव हि तत्स्वतः॥२३५॥

तस्य मुक्तिफलत्वे मुक्तेः साधनाधीनत्वादनित्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। ऐकात्म्येति। अज्ञानध्वंसान्यज्ञानफलानुपगमे हेतुमाह। प्राप्तमिति। ऐकात्म्यं कैवल्यं नित्यप्राप्तमतस्तदावरकाज्ञानस्य ज्ञानान्निरासान्मुक्तेस्तत्कार्यत्वमौपचारिकमित्यर्थः॥२३५॥

यतोऽनवयवेनैव रज्जुसर्पादिवत्तथा॥
आत्माऽयं संगतिं याति तन्मोहाध्यस्तरूपिणा॥२३६॥

सकार्याविद्यानिवृत्तेरात्मनोऽन्यत्वे द्वैतापत्तेरनन्यत्वे तदवस्थमात्मनः साधनाधीनत्वमित्याशङ्क्याऽऽह। यत इति। रज्जुरिव सर्पादेरात्मैव सकार्याज्ञानस्य तत्त्वमतस्तद्ध्वस्तिरपि नाऽऽत्मनो भिद्यते न चैतावताऽऽत्मनो ज्ञानकार्यत्वं तदधीनध्वस्तेरात्मानतिरेकान्न हि ज्ञानाधीनसर्पादिध्वस्ते रज्जुत्वेऽपि तस्यास्तत्कार्यतेति भावः॥२३६॥

आत्मा तत्त्वं विभक्तस्य प्रमात्रादेरनात्मनः॥
स्वतः सिद्धस्तदज्ञानसमुत्थस्य मृषात्मनः॥२३७॥

आत्मनोऽनात्मना सहानवयवेन संगतिस्तादात्म्यं कथमात्मा कल्पितस्य तत्त्वं तदाह। आत्मेति। विभक्तत्वादनात्मत्वाच्चाऽऽत्माज्ञानजस्य मिथ्यारूपस्य मात्रादेरात्मैव रूपं तस्यानन्याधीनसिद्धेः सर्वकल्पनाधिष्ठानत्वसंभवादित्यर्थः॥२३७॥

आत्मज्ञानप्रमेयाच्च नान्यस्तज्ज्ञानकृद्यतः॥
अनन्यमातृमानोऽतः प्रत्यगात्मा तमोपनुत्॥२३८॥

सकार्याज्ञानध्वस्त्या सद्वयत्वाभावेऽपि ज्ञाता ततो भिन्नोऽभिन्नो वा भिन्नश्चेन्नाऽऽत्माऽद्वयोऽभिन्नश्चेत्कौटस्थ्यदौस्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। आत्मेति। अतो नाद्वैतहानि-

र्नापि कौटस्थ्यदौस्थ्यमज्ञानदशायां ज्ञातृत्वादित्यर्थः। तथाऽपि ज्ञानमात्मनो भिन्नमभिन्नं वा नाऽऽद्योऽद्वैतहानेर्द्वितीये सदाज्ञानभावात्सदाऽज्ञानध्वस्तिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। अनन्येति। प्रत्यगेवाद्वयो वाक्योत्थधीफलकारूढः स्वाज्ञानं सकार्यं दहत्यतो नोक्तदोषापत्तिरित्यर्थः॥२३८॥

अज्ञानोत्थमनूद्यातो मिथ्याक्लृप्तमशेषतः॥
इदं ब्रह्मेति वचसा सर्वमात्मेति नोऽवदत्॥२३९॥

आत्मैवाद्वयः सर्वस्य तत्त्वमित्यत्र वक्ष्यमाणवाक्यं प्रमाणयति। अज्ञानेति। यतः सर्वस्याऽऽत्मा तत्त्वमतस्तदज्ञानजमेतदेव मिथ्येत्युक्तं तदिदं ब्रह्मेत्यादिनाऽनूद्याऽऽत्ममात्रमिति श्रुतिरस्मान्प्रत्याहेत्यर्थः॥२३९॥

आत्मधीमात्रगम्यार्थाद्यस्तदन्योऽवभासते॥
तद्दर्शननिषेधार्थं ब्रह्मेत्याह परा श्रुतिः॥२४०॥

अनुवादवाक्यतात्पर्यमुक्त्वा ब्रह्म तमित्यादेः सर्वंवेदेत्यन्तस्य तात्पर्यमाह।आत्मेति। स्वप्रकाशादात्मनो योऽन्यस्तादृशोऽर्थो भाति तस्य दर्शनं निषेद्धुं ब्रह्मेत्यादिवाक्यमुत्तरा श्रुतिराहेत्यर्थः॥२४०॥

समस्तव्यस्तता तस्मान्नैवेह श्रुतिमानतः॥
अनात्मबुद्धिविषयं यतो यत्नान्निषेधति॥२४१॥

अनात्मदृष्टिनिषेधेन स्वयूथ्यकल्पनाऽपि निरस्तेति निषेधफलमाह। समस्तेति। इहेत्यात्मोक्तिः। तच्छब्दार्थं स्फोरयति। अनात्मेति॥२४१॥

कार्यात्म कारणात्मा च द्वावात्मानौ परात्मनः॥
प्रत्यग्याथात्म्यमोहोत्थौ तन्नाशे नश्यतस्ततः॥२४२॥

निषेधाभ्यासो यत्नः स तस्मिन्निषेद्धुमशक्यस्तस्य कार्यकारणात्मना भेदादित्याशङ्क्याऽऽह। कार्येति। तयोर्मोहोत्थत्वफलमाह। तन्नाश इति। ततो वस्त्वैकरस्यमिति शेषः॥२४२॥

अपूर्वानपरोक्तेर्हि कार्यकारणताऽऽत्मनः॥
कुतः प्रमाणात्संभाव्या कार्यकारणघस्मरे॥२४३॥

तयोरज्ञानोत्थत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। अपूर्वेति। प्रमाणविरुद्धमर्थं न प्रमाणमुपस्थापयत्यविरोधापेक्षितत्वात्प्रमापकत्वस्येति हिशब्दार्थः॥२४३॥

नैतस्माज्जायते किंचिन्नायं जातः कुतश्चन॥
आत्मेत्येवं श्रुतिर्वक्ति कारणादिनिषेधकृत्॥२४४॥

अपूर्वादिवाक्योक्ते कार्यादिग्रसनशीले केवले ब्रह्मणि न सा प्रामाणिकीत्यत्र न जायते म्रियते वेत्यादि मानमित्याह। नैतस्मादिति॥२४४॥

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते॥
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते॥२४५॥

तत्रैव स्मृतिमाह। ज्ञेयमिति। तत्प्रवचनफलमाह। यदिति। किं तज्ज्ञेयं तदाह।अनादिमदिति। तस्य मूर्तामूर्तवैलक्षण्यमाह। न सदिति। कार्यकारणनिर्मुक्तत्वं चानेनोच्यते॥२४५॥

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः॥
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः॥२४६॥

तत्रैव वाक्यान्तरमाह। यस्मादिति। स उत्तमः पुरुष इति श्रुतिर्वेदशब्दार्थः॥२४६॥

यो मामेषमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्॥
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत॥२४७॥

इति वेदात्मनः साक्षाद्वचनं श्रुतिसंगतम्॥
सर्वान्तर्यामिणः शौरेर्नोपेक्ष्यं तद्भवादृशैः॥२४८॥

उक्तोऽर्थो विवक्षितस्तज्ज्ञानस्य फलवत्त्वादित्याह। यो मामिति। उक्तस्मृतिप्रामाण्यमाप्तोक्तत्वेन सूचयति। वेदेति। वेदमूलत्वाच्च तत्प्रामाण्यमित्याह। श्रुतीति। तस्यानुपेक्ष्यत्वे हेतुमाह। सर्वेति। भगवद्वाक्यमपि केचिदुपेक्षन्ते तत्राऽऽह। भवादृशैरिति। वैदिकैरित्यर्यः॥२४७॥२४८॥

तत्रैवं सति यो मूढः कार्यकारणदर्शनः॥
पराङ्मुखं निदध्यात्तमात्माकृत्स्नत्वदर्शिनम्॥२४९॥

ब्रह्मेत्यादेस्तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षरार्थं संक्षिप्याऽऽह। तत्रेति। तस्मिन्नात्मन्युक्तरीत्या द्वैतनिर्मुक्ते स विवेकशून्यः स्वगतत्वेन कार्यं च कारणं च पश्यति तं भेददर्शिनमज्ञं ब्रह्मक्षत्रादि मिथ्यादृष्टं पुमर्थात्पराकरोतीत्यर्थः॥२४९॥

ब्रह्मेति जातिनिर्देशः क्षत्रसंनिधिकारणात्॥
ब्रह्मजातिः परादध्यादसम्यग्दर्शिनं नरम्॥२५०॥

ब्रह्मशब्दस्य परविषयत्वमाशङ्क्य संनिधिविरोधमाह। ब्रह्मेतीति। जातिनिर्देशलब्धं वाक्यार्थमाह। ब्रह्मेति। पराकरणे हेतुमाह। असम्यगिति॥२५०॥

यदस्ति तन्न जानाति यन्नेहास्ति तदीक्षते॥
इत्येवमपराधोत्थकोपाविष्टेव बालिशम्॥२५१॥

असम्यग्दृष्टिं विवृणोति। यदस्तीति। ब्रह्मजातिः सप्तम्यर्थः। यदस्तीत्यात्मत्वं यन्नास्तीत्यनात्मत्वं बालिशं विवेकाकुशलमित्यर्थः॥२५१॥

कैवल्यात्तं पराकुर्याद्विप्रजातिः पराङ्मुखम्॥
अजातिब्रह्मतत्त्वं मां योऽयं जात्यात्मनेक्षते॥२५२॥

पराकरणप्रतियोगिनमाह। कैवल्यादिति। पराकर्त्रभिप्रायमाह। अजातीति। तं पुरुषार्थात्पराकरोमीत्यभिप्रैतीति शेषः॥२५२॥

किं तेन न कृतं पापं चो⁷⁴²रेणाऽऽत्मापहारिणा॥
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते॥२५३॥

तत्पराकरणमुचितमित्यत्र व्याससंमतिमाह। किं तेनेति। कोऽसावात्मापहारी तमाह।योऽन्यथेति॥२५३॥

यो न वेदाऽऽत्मयाथात्म्यं वेद जात्यादिमत्तया॥
स यद्यतोऽतो जातिस्तं परादध्याज्जडं नरम्॥२५४॥

द्वितीयभागं विभजते। यो नेति। यो हि कश्चिदात्मनो याथात्म्यं न वेद स यदि ब्रह्मक्षत्रादियुक्ततयाऽऽत्मानं जानीयात्तदा सा मिथ्यादृष्टा जातिस्तमयथादर्शिनमस्मात्कैवल्याच्च्यावयेदतो नाऽऽत्मापहारो युक्त इत्यर्थः॥२५४॥

सर्वदाऽव्यभिचार्येकं व्यभिचार्यर्थबुद्धिषु॥
यत्तत्त्वं गम्यते प्रत्यक्तदेवानात्मवस्तुनः॥२५५॥

ब्रह्मक्षत्त्रादेरात्मनो भेदेऽद्वैतहानिरभेदे तद्वत्त्वेऽनात्मदृष्टिरित्याशङ्क्याऽऽह। सर्वदेति। अनात्मताद्धियोर्मिथः स्वरूपतश्च व्यभिचाराद्यदेकं तत्र सदैवाव्यभिचारि दृष्टं तदनात्मनः प्रत्यक्तत्त्वं न हि तदतिरेकेणानात्माऽस्तीत्यर्थः॥२५५॥

अन्तर्मेयबलाज्ज्ञानं प्रत्यङ्मोहजसंश्रयम्॥
बाधतेऽव्यभिचारित्वाद्व्यभिचारि तमोन्वयम्॥२५६॥

सर्वस्य तत्त्वमात्मा चेत्किमिति वाक्योत्थज्ञानेनेतरद्बाध्यते तेन कालादिना तदेव कुतो न बाध्यमविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह। अन्तर्मेयेति। अद्वयानन्दप्रत्यगात्मबलात्तदाकारं ज्ञानं तदविद्योत्थसाभासबुद्धिस्थं प्रामाण्याव्यभिचारित्वाद्व्याभिचारि द्वैतं बाधते तद्वाक्यजं ज्ञानमर्थतो बलवदित्यर्थः॥२५६॥

प्रत्यक्तमोजयाथात्म्यमात्राभिजनहेतुतः॥
कालादौ तदभावोऽतो न ज्ञानस्यापवादकृत्॥२५७॥

कालादेरपि तुल्यमेतन्न हि तस्य प्रत्यगतिरिक्तं स्वरूपमस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। तदभावोऽन्तर्मेयबलाभावः। अज्ञानजत्वाविशेषेऽपि कालादेर्मयबलाभावोऽतः शब्दार्थः॥२५७॥

न बाध्यजव्यपेक्षं हि ज्ञानं बाधकमिष्यते॥
तयोर्मिथो विरोधित्वात्सम्यग्ज्ञानं तमोपनुत्॥२५८॥

अज्ञानजत्वाविशेषे नैतद्वैषम्यं युक्तमित्याशङ्कdयाऽऽह। न बाध्येति। ज्ञानस्याज्ञानोत्थत्वं न साधकत्वे प्रयोजकं शुक्तिरूप्यादिधियां बाधकत्वादृष्टेरतस्तज्ज्ञेयबलाद्बाधकं कालादेस्तदभावात्तदसिद्धिर्न चाज्ञानजत्वान्मेयवैषम्यासिद्धिः पार्थिवेष्वपि पाषाणेष्ववान्तरवैषम्यदृष्टेरिति भावः। उक्तदृष्टियोतनार्थो हिशब्दः। इतश्च ज्ञानमेव बाधकमित्याह। तयोरिति। न च विरोधित्वाविशेषाद्वैपरीत्यं दृष्टानुसारान्न हि प्रकाशोऽपनुद्यते तमसेति भावः॥२५८॥

आत्मानं यो यथा वेत्ति सम्यग्वा यदि वाऽन्यथा॥
यथादर्शनमेवासौफलमाप्नोति मानवः॥२५९॥

इति ब्रह्म तमित्यादेः संक्षेपार्थः समीरितः॥
संसरत्यन्यथाज्ञानात्सम्यग्ज्ञानाद्विमुच्यते॥२६०॥

आत्मैव सर्वस्य तत्त्वमित्येतत्प्रसङ्गेन प्राप्तं चोद्यमपनुद्य ब्रह्मेत्यादिवाक्यमुपसंहरति।आत्मानमिति। यथाज्ञानं फलमित्युक्तं व्यनक्ति। संसरतीति॥२५९॥२६०॥

अपोदितत्वाद्ब्रह्मादिदर्शनस्येति किं पुनः॥
द्रष्टव्यमित्यतो वक्ति ब्रह्मेति नः श्रुतिः॥२६१॥

इदमित्यादि प्रश्नपूर्वकमादत्ते। अपोदितत्वादिति। इतिशब्दो ब्रह्मेत्यादिवाक्यपरामर्शार्थः। द्वितीयस्तु प्रश्नसमाप्त्यर्थः॥२६९॥

प्रत्यक्त्वेन य आभाति प्रत्यग्बुद्धिप्रमाणकः॥
तावन्मात्रैकयाथात्म्यं ब्रह्मेत्युक्तं⁷⁴³ प्रतीयताम्॥२६२॥

द्रष्टव्यं दर्शयन्नवतारितवाक्यार्थमाह। प्रत्यक्त्वेनेति॥२६२॥

एवं श्रोतव्य आत्माऽयं समाप्तः श्रवणे विधिः॥
अथ मन्तव्य इत्यस्य प्रपञ्चः पर उच्यते॥२६३॥

स यथा दुन्दुभेरित्यादि वृत्तानुवादपूर्वकमवतारयति। एवमिति। अयमात्मा श्रोतव्य इति यः श्रवणे विधिः स यथोक्तनीत्या समाप्तोऽतिवृत्तो हि शक्तितात्पर्यनुसारी विचारोऽनन्तरं मन्तव्य इति मननविधेर्विस्तारः परः संदर्भः स यथेत्यादिरारम्यते स युक्त्यनुसारीत्यर्थः॥२६३॥

नामरूपादिसंभिन्नं जगदेतत्कथं पुनः॥
आत्मैव सर्वमित्येवं द्रष्टुं शक्यमिहाञ्जसा॥२६४॥

उत्तरग्रन्थमवतार्येदं सर्वमित्यादौ प्रत्यक्षादिविरोधं शङ्कते। नामेति। इहेति मानव्यवहारभूमिरुक्ता। सर्वशब्दो जगच्छब्दगामी॥२६४॥

अव्यावृत्तविसंवादिप्रत्यग्धीव्याप्तिकारणात्॥
एतद्विरुद्धबुद्धीनामेवमेव हि शक्यते॥२६५॥

परिहरति। अव्यावृत्तेति। निर्विशेषाबाधितप्रत्यग्बोधव्याप्तेर्जगतो न तदतिरेकेण सत्त्वमित्यर्थः। सर्वं चिन्मात्रमिति धीरस्मदादेरशक्यत्वान्नोदेतीत्याशङ्क्याऽऽह। एतदिति। एतस्माद्द्वैताद्विरुद्धे प्रतीच्यद्वये येषां प्रवणा धीस्तेषां सर्वं चिन्मात्रमित्येवमेव ज्ञातुं शक्यमतः सर्वं जगन्नित्यबोधमात्रमित्यर्थः॥२६५॥

व्यभिचारिषु बोधेषु यो बोधोऽव्यभिचारवान्॥
तत्प्रमाणार्पितो मेयो ग्रहीतुं शक्यतेऽञ्जसा॥२६६॥

न केवलं विद्वदनुभवसिद्धं सर्वस्य चिन्मात्रत्वं किं त्वस्मदादेरपि सुज्ञानमित्याह।व्यभिचारिष्विति। सर्वेषु बोधेषु व्यभिचारिषु यो बोधोऽव्यभिचारी तेनाव्यभिचारिणा प्रमाणोपनीतार्थोऽकल्पितत्वात्परमार्थोव्यभिचारिबोधार्पितस्तु व्यभिचारित्वेन कल्पितत्वादवस्तुन च कल्पितस्याकल्पितातिरेकेण सत्त्वं तत्सर्वं जगच्चिन्मात्रमिति साक्षाज्ज्ञातुं शक्यमित्यर्थः॥२६६॥

यथा दुन्दुभिशब्दत्वसामान्यादुत्थितान्पृथक्॥
नाऽऽदातुं शक्नुयात्कश्चिद्विशेषानसिकोशवत्॥२६७॥

सर्वं चिन्मात्रंतद्विना दुर्ज्ञानमित्यस्मिन्नर्थे दृष्टान्तं व्याचष्टे। यथेति। दुन्दुभेर्हन्यमानस्येति शब्दत्वं लक्ष्यते ततो जाता विशेषा बाह्याः शब्दास्तान्निष्कृष्यासिरिव कोशाद्ग्रहीतुं सुशिक्षितोऽपि नालमतस्ते सामान्ये कल्पिताः सर्पादिरिव रज्ज्वामित्यर्थः॥२६७॥

तद्वदात्मातिरेकेण नाऽऽत्मीयार्थो मनागपि॥
यतः समीक्षितुं शक्यस्तेनासौ रज्जुसर्पवत्॥२६८॥

दार्ष्टान्तिकमाह। तद्वदिति॥२६८॥

विशेषैरन्वयो नापि सामान्यान्वयवत्क्वचित्॥
सामान्यस्याविशेषत्वान्नातः सामान्यधीग्रहः॥२६९॥

दृष्टान्ते सामान्यविशेषभावाद्दार्ष्टान्तिकेऽपि स स्यात्तयोस्तुल्यत्वादित्याशङ्क्य तद्भावं निराचिकीर्षुः सामान्यस्य विशेषैरभेदो भेदो वेति विकल्प्याऽऽयं दूषयति। विशेषैरिति। विशेषाणां सामान्येन तादात्म्यवन्न क्वचिदपि तस्य तैस्तदस्ति तस्य तत्कल्पनाधिष्ठानस्य कल्पितविशेषमात्रत्वायोगादन्यथा सामान्याभावात्तद्धिया तद्ग्रहो न स्यादतस्तदपेक्षा न विशेषाः स्युरिति नाभेद इत्यर्थः॥२६९॥

विशेषैरन्वयो नो चेदिभास्वुव्यक्तिवन्मिथः॥
स्वण्डवत्स्वाद्विशेषादौ यत्सामान्यमितीरितम्॥२७०॥

द्वितीयमनुभाषते। विशेषैरिति। सामान्यस्य तेभ्योव्यावृत्तत्वे यत्तेषु तदिष्टं तस्य खण्डादिवद्विशेषत्वमेव स्याद्व्यावृत्तत्वादतो धर्म्यभावाद्भेदासिद्धिरिति परिहरति। खण्डवदिति। विशेषादौ विशेषेष्वित्यर्थः॥२७०॥

द्विष्ठत्वादन्वयस्यापि व्याप्यव्यापकयोर्मिथः॥
व्यतिरेकमतो मुक्त्वा मिथो व्याप्तिर्न सिध्यति॥२७१॥

सामान्यविशेषयोर्भेदाभेदौ निरस्य व्याप्तिं परेष्टां निराचष्टे। द्विष्ठत्वादिति। व्याप्तो विशेषो व्यापकं सामान्यं तयोर्भेदं विना नान्योन्यं व्याप्तिस्तद्रूपसंबन्धस्य द्विष्ठत्वेन भेदापेक्षत्वादतो भेदनिरासान्न व्याप्तिर्नापि संबन्धान्तरं तयोरिति कल्पितस्तद्भाव इत्यर्थः॥२७१॥

प्रत्यग्बोधानिरस्तोऽर्थः प्रत्यग्वन्न हि सिध्यति॥
न चाभावमुखोऽनात्मा नान्वयेनाप्यतो दृशि॥२७२॥

स न कल्पितो भासमानत्वादात्मवदित्याशङ्क्याऽऽह। प्रत्यगिति। अस्यार्थः—अनात्मा सन्नसन्वा सत्त्वे नित्यबोधादन्योऽनन्यो वाऽन्यत्वे स्वतःपरतो वा सिद्धिर्नाऽऽद्योन हि नित्यबोधादन्यस्तद्वत्स्वतः सिध्यति जाड्यहानान्नापि परतः कल्पनां विना परस्यतदसंबन्धान्न चानात्मनोऽसत्त्वमपरोक्षधीविरोधान्नापि सन्नित्यबोधादनन्यो जडाजडयोरभेदायोगादतोऽन्वयव्यतिरेकाभावादात्मनि कल्पितं तन्मात्रं जगदिति॥२७२॥

प्रत्यङ्मात्रेकरूपत्वादात्मा नानात्मतां स्वतः॥
सहते नापि चानात्मा स्वार्थादन्यत्र सिध्यति॥२७३॥

आत्मनोऽनात्मनोऽन्वयाद्ययोगेऽप्यनात्मनः सकाशादात्मनोऽन्वयादिः स्यादित्याशङ्क्यान्वयं निरस्यति। प्रत्यगिति। आविद्यं देहाद्यात्मत्वं तस्यानुमोदते। स्वत इति। व्यतिरेकं निराह। नापीति। स्वतः परतो वा तदसिद्धेरुक्तेरित्यर्थः॥२७३॥

अनात्मवस्तुनः प्रत्यक्प्रत्यक्त्वान्नातिरिच्यते॥
पराङ्नान्वेति चाऽऽत्मानं व्यतिरेकात्मकत्वतः॥२७४॥

अनात्मस्वभावालोचनया व्यतिरेकमात्मनस्ततो निरस्य स्वस्वभावालोचनयाऽपि तस्य ततस्तदयोगमाह। अनात्मेति। आत्मनोऽनात्मनः सकाशादन्वयव्यतिरेकौ निराकृत्यान्वयायोगे हेत्वन्तरमाह। पराङिति। आत्मा चेदनात्मानमन्वेति सोऽपि तमन्वियादन्यथाऽऽत्मनस्तदन्वयायोगाच्च चाऽऽत्मन्यनात्मनोऽन्वयः पराक्प्रतीचोर्वस्तुतस्तद्योगादिति भावः। आत्मन्यनात्मनो वस्तुतोऽनन्वये हेत्वन्तरमाह। व्यतिरेकेति। प्रतीचि पराचोऽध्यस्तत्वादित्यर्थः॥२७४॥

दुन्दुभ्यन्वितशब्दस्य सर्वत्राव्यभिचारतः॥
पुंस्प्रयत्नादिलब्धात्मव्यभिचारिरवात्मसु॥२७५॥

दृष्टान्तदार्ष्टान्तिके प्राप्त सामान्यविशेषभावं निरस्य दुन्दुभेर्हन्यमानस्येत्यत्र शब्दत्वग्रहे युक्तिमाह। दुन्दुभीति। सर्वत्रेत्यस्यार्थमाह। पुंस्प्रयत्नेति। प्रकृते वाक्ये सामान्योपादानमिति शेषः॥२७५॥

उच्चनीचादिभेदेषु मिथः स व्यभिचारिषु॥
दुन्दुभिध्वनिरेवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान्॥२७६॥

दुन्दुभिप्रयुक्तशब्दत्वसामान्यस्य तद्विशेषेष्वव्यभिचारं स्फोरयति। उच्चेति॥२७६॥

दुन्दुभिध्वनिसामान्यव्यतिरेकेण तेन ते॥
निरात्मका न शक्यन्ते तद्विशेषाः समीक्षितुम्॥२७७॥

तस्याव्यभिचारे तेषां व्यभिचारे च फलितमाह। दुन्दुभीति। सामान्यातिरेकेण विशेषाणामनुपलम्भे हेतुमाह। निरात्मका इति॥२७७॥

दुन्दुभिध्वनिरित्येतत्कुतो लब्धं विशेषणम्॥
दुन्दुभेर्ग्रहणेनेति लब्धमेतद्विशेषणम्॥२७८॥

दुन्दुभेर्हन्यमानस्येत्यत्र दुन्दुभिमात्रश्रुतेर्ध्वनिविशेषणं प्रापकाभावादयुक्तमिति शङ्कते।दुन्दुभीति। विशेषणप्रापकमाह। दुन्दुभेरिति। वाक्यशेषात्तल्लाभो न हि दुन्दुभिशब्दितकाष्ठग्राहाच्छब्दविशेषग्रहस्तयोर्भेदात्तत्र दुन्दुभिशब्देन ध्वनेर्लक्षणावत्प्रकृतेऽपीत्यर्थः। हन्यमानस्येति विशेषणाच्च तल्लाभोऽधिगन्तव्यः॥२७८॥

दुन्दुभेस्तु रवा एत इत्येवं ग्रहणे सति।
गृहीतास्तद्विशेषाः स्युस्तेषां तादात्म्यकारणात्॥२७९॥

स यथेत्यादि ग्रहणायेत्यन्तं व्याख्याय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेनेत्यस्यार्थमाह। दुन्दुभेस्त्विति॥२७९॥

भेर्याघातग्रहाद्वाऽपि तद्विशेषग्रहो भवेत्॥
वीरादिरससंयुक्तो दुन्दुभ्याघात उच्यते॥२८०॥

दुन्दुभ्याघातस्येत्यादि व्याचष्टे। भेरीति। शब्दत्वावान्तरसामान्यग्रहाद्वा तद्विशेषाणां ग्रह इत्यर्थः। दुन्दुभ्याघातमेव व्याकरोति। वीरादीति। नवरसान्यतमयुक्तः संग्रामादिगतो भेर्यादिध्वनिरत्र दुन्दुभ्याघातस्तद्ग्रहे तद्विशेषग्रहस्तादात्म्यादित्यर्थः॥२८०॥

उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो लम्बोष्ठो देशकालवान्॥
पूर्वपूर्वातिरेकेण नोत्तरोऽर्थोऽनुभूयते॥२८१॥

दृष्टान्तं व्याख्याय दार्ष्टान्तिकमाह। उपलब्धोऽस्तीति॥२८१॥

एवं चिदन्वयात्सर्वस्तदध्यस्तः समीक्ष्यते॥
सामान्यं वा विशेषो वा चिदसंबोधहेतुतः॥२८२॥

चेत्यस्य चिदतिरेकेणाभावश्चेत्कथं व्यतिरेकप्रथेत्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। वस्तुतश्चितश्चेत्यस्य भेदाभावे सत्यज्ञानात्तत्राध्यस्तः समस्तः सामान्यादिस्तत्तादात्म्याद्भातीत्यर्थः॥२८२॥

प्रत्यग्रूपस्य संसिद्धौ प्रतीचोऽन्यन्न कारणम्॥
अनात्मवतदप्यात्मविशेषणतया भवेत्॥२८३॥

अनात्मा चेच्चिदात्मना भाति सोऽप्यन्यतो भायाद्दीपवदित्यनवस्थामाशङ्क्याऽऽह।प्रत्यगिति। अनात्मसिद्धावन्यत्प्रमातृरूपं साधकमस्ति न तथाऽऽत्मसिद्धावित्याह।अनात्मवदिति। अनात्मसाधकार्थान्तरस्वीकारश्चेदात्मनः सर्वसाधकत्वसिद्धान्तहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। तदपीति। यदनात्मसाधकं प्रमातृरूपं तदात्मोपसर्जनत्वनैव तत्साधकमात्मैव हि तदापन्नोऽनात्मसाधकस्तन्न सिद्धान्तहानिरित्यर्थः॥२८३॥

कर्तृत्वकञ्चुको यद्वदात्मानात्मानमीक्षते॥
कूटस्थदृष्टिमात्रत्वान्न तथाऽऽत्मानमीक्षते॥२८४॥

तर्हि मातृत्वापन्नः स्वात्मानमप्यात्मा साधयेदविशेषादित्याशङ्क्याऽऽह। कर्तृत्वेति॥२८४॥

संहतो गम्यतेऽनात्मा प्रत्यक्षेण यथा सदा॥
गम्यतेऽसंहतस्तद्वदात्मा प्रत्यग्धियाऽऽत्मना॥२८५॥

कूटस्थदृष्टिमात्रत्वमसिद्धं मातृत्वादियोगादित्याशङ्क्याऽऽह। संहत इति। स्थूलः सद्वयश्चानात्मा प्रत्यक्षस्तथा सूक्ष्मो निष्क्रियश्चाऽऽत्मा स्वरूपचैतन्यसिद्धइत्यर्थः॥२८५॥

दार्ष्टान्तिकार्यासंभित्तेरेकेनैव कृतार्थतः॥
दृष्टान्तेन बहूनां तु किमर्थोक्तिरितीर्यते॥२८६॥

अनेकदृष्टान्तोक्तिमाक्षिपति। दार्ष्टान्तिकेति। सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वं दार्ष्टान्तिकोऽर्थः। तस्यैक्यादेकेनैव दृष्टान्तेन सिद्धेर्दुन्दुभिशङ्खवीणासु दुन्दुभ्यादिरवो दुन्दुभ्याघातादिवाह्यशब्दाश्चेति बहूनामुक्तिरफलेत्यर्थः। तत्फलं प्रतिजानीते। ईर्यत इति॥२८६॥

महासामान्य एकस्मिन्विशेषाणामशेषतः॥
विलयः स्यात्कथं नाम व्यावृत्तान्वयरूपिणाम्॥२८७॥

तत्प्रकटयति। महासामान्येति। एकस्मिन्ब्रह्मणि महासामान्यस्थानीये विशेषाणां सामान्यस्योभयेषां च क्रमेण लयंवक्तुंनानादृष्टान्तोक्तिरित्यर्थः॥२८७॥

महासामान्यदृष्टान्तो दौन्दुभो रव उच्यते॥
सामान्येतररूपस्य दुन्दुभ्याघात इष्यते॥२८८॥

लयक्रमं दर्शयितुं दृष्टान्तत्रयस्य दार्ष्टान्तिकत्रयेणान्वयमाह। महासामान्येति। दुन्दुभ्यादिप्रयुक्तशब्दसामान्यादि विना तद्विशेषाभाववन्मूलकारणस्याप्यकार्यकारणब्रह्मातिरेकेणाभावान्महासामान्यस्थानीयस्य कारणस्याद्वये ब्रह्मणि लये दृष्टान्तोऽवान्तरसामान्यावसानभूमिर्दुन्दुभ्यादिशब्दमात्रमित्यर्थः। दुन्दुभ्याघातशब्देन तदाहननकृतः शब्दत्वव्याप्यः सामान्यविशेषो गृह्यते स च शब्दविशेषसमाप्तिदेशः सामान्यविशेषात्मकभूतपञ्चकस्य मूलकारणेऽवसानमित्यत्र निदर्शनमित्याह। सामान्येति॥२८८॥

बाह्यानिति तथाचोक्तिर्विशेषाणां तु केवलम्॥
इत्युक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थमित्युदाहरणत्रयम्॥२८९॥

अन्त्यकार्याणां भौतिकानां भूतेष्वनुवृत्तव्यावृत्तेष्वेव निष्ठेत्यत्र बाह्याञ्शब्दानित्युक्तिर्दृष्टान्तस्ते हि दुन्दुभ्याघाते शब्दत्वावान्तरसामान्यविशेषे लीयन्त इत्याह। बाह्यानिति। तथा चेति महासामान्यादिदृष्टान्तवदित्यर्थः। कारणस्याद्वये ब्रह्मणि भूतानां कारणे भौतिकानां तेष्ववसानमित्युक्तार्थसिद्ध्यर्थं दृष्टान्तत्रयमित्युपसंहरति। इत्युक्तेति॥२८९॥

अन्वयव्यतिरेकाभ्यामभाववपुषाऽथवा॥
सद्धीगम्याद्धिरुग्वस्तु न मानेनावसीयते॥२९०॥

अनेकदृष्टान्तस्य फलोक्त्या सर्वस्य ब्रह्ममात्रत्वमुक्त्वा तदेव दृष्टान्तान्तरेण साधयेतुं तदाह। अन्वयेति। सद्विशेषाख्यं वस्तु तत्सामान्यात्पृथगुच्यमानं तेन भेदेनाभेदेन शून्यतया वा मानतो न सिध्यत्यत्यन्तभेदेऽभेदे वा सामान्यविशेषत्वासिद्धेः शून्यत्वे च सदद्वैतापत्तेरित्यर्थः॥२९०॥

षष्ठ्यर्थासंभवोऽतः स्याद्द्वितीयासंभवात्सतः॥
यथा सति तथा विद्यात्प्रतीच्यनन्यमानके॥२९१॥

तदद्वयत्वे किं स्यादित्याशङ्क्यानेकव्यक्त्यभावे तदसंबन्धात्सामान्यविशेषत्वासिद्धिरेत्याह। षष्ठीति। दृष्टान्तमनूद्य दान्तिकमाह। यथेति। सत्यद्वयत्वमसङ्गत्वं च यथोक्तं तथा स्वप्रकाशे प्रतीच्यपि तज्ज्ञेयमित्यर्थः॥२९१॥

सामान्यभेदरूपाणां विशेषाणामशेषतः।
महासामान्य एकत्र भूयसां स्याद्यथा तथा॥२९२॥

मिथोभन्नपदार्थानां नामरूपक्रियात्मभिः॥
स्थूलाद्यनभिसंबन्धे कार्यकारणरूपिणाम्॥२९३॥

दृष्टान्तमुपसंहरति। सामान्येति। सद्विशेषाणां सर्वेषामेकस्मिन्सत्सामान्ये यथाऽव-

सानमित्यर्थः। दार्ष्टान्तिकं विवृणोति। तथेति। उक्तदृष्टान्तानुसारेण नामादिभिर्मिथोभिन्नार्थानां कार्यादीनामस्थूलादिके ब्रह्मणि लयात्प्रत्यगनुभवोऽद्वयोऽसङ्गः स्यादिति योजना॥२९२॥२९३॥

सूक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये भूम्यादेरुत्तरोत्तरम्॥
प्रत्यगात्मावसानेषु पूर्वपूर्वप्रहाणतः॥२९४॥

सर्वस्य विकारस्य प्रतीचि क्रमेण लय इत्यत्र भाष्यकारसंमतिमाह। सूक्ष्मतेति। पृथिवीमारभ्याऽऽत्मान्तेष्वर्थेषु पूर्वपूर्वभूम्यादित्यागेनोत्तरोत्तरस्यावादेः सौक्ष्म्यादि ज्ञेयमिति योजना॥२९४॥

नामादीनि च तत्त्वानि प्राणान्तानि तथाऽऽत्मनि॥
पूर्वपूर्वप्रहाणेन यान्त्यस्तं केवलाद्वये॥२९५॥

तत्रैव च्छान्दोग्यसंमतिमाह। नामादीनीति। तथेत्यनन्तरन्यायोक्तिः॥२९५॥

दृष्टान्तत्रितयं तावत्स्थितिकाल उदाहृतम्॥
महासामान्यवत्प्रत्यक्सर्वानात्माप्ययः स्वतः॥२९६॥

सयथा दुन्दुभेरित्यादि व्याख्याय स यथाऽऽर्द्वैधाग्नेरित्याद्यवतारयितुं वृत्तं कीर्तयति।दृष्टान्तेति। स्थितिकाले क्रमेण सर्वस्याऽऽत्ममात्रत्वेदुन्दुभ्यादिदृष्टान्तेषु प्रत्येकं त्रितयमुक्तमित्यनुवादार्थः। दृष्टान्तत्रयोक्तिफलमुक्तमनुवदति। महासामान्यवदिति। एकत्र सत्त्वे सद्विशेषाणां निष्ठावत्प्रतीच्येकस्मिन्ननात्मनः सर्वस्य लयान्न प्रत्यगतिरिक्तं किंचिदस्तीत्यर्थः॥२९६॥

स्थितिकाले यथैकात्म्यं शक्यते ज्ञातुमञ्जसा॥
यथोक्तन्यायतस्तद्वदुत्पत्तावपि शक्यते॥२९७॥

उत्तरवाक्यतात्पर्यमाह। स्थितीति। दृष्टान्तत्रयं न्यायः॥२९७॥

धूमार्चिर्विस्फुलिङ्गादि यथापूर्वंविभागतः॥
अग्निरेव न धूमादिभेदः कश्चन लक्ष्यते॥२९८॥

अवतारितदृष्टान्तवाक्याक्षरार्थमाह। धूमेति॥२९८॥

प्राणलोकादिरप्येवमनात्मा प्राग्विभागतः॥
अपूर्वानपरानन्तप्रत्यगात्मैव केवलः॥२९९॥

दार्ष्टान्तिकमाह। प्राणेति। विभागपदेनोभयत्र जन्मोक्तिः॥२९९॥

एकजातौ हि भिन्नानांशब्दानां शब्द एव तु॥
दृष्टमैक्यं न भिन्नानांभिन्नजातौ तथेति चेत्॥३००॥

सयथेत्यादिवाक्यस्य तात्पर्यान्तरं वक्तं चोदयति। एकेति। शब्दमात्रे तद्विशेषा-

णामैक्यं दृष्टं न तथा भिन्नजातीयघटादीनां वीरणादावतो नामादिभिन्नस्य जगतो नाऽऽत्मन्यैक्यं वैजात्यादित्यर्थः॥३००॥

धूमादिभेदभिन्नानां यथैकत्वं विभावसौ॥
नामरूपादिभिन्नानामैकात्म्यं तद्वदात्मनि॥३०१॥

उत्तरत्वेन दृष्टान्तं व्याचष्टे। धूमादीति। दार्ष्टान्तिकं व्याकरोति। नामेति॥३०१॥

बोधाविशेषादथवा भेद एव न विद्यते॥
कार्यकारणयोस्तत्त्वमुभयोरविलक्षणम्॥३०२॥

नामरूपादिभिन्नानामिति वदता तेषां मिथो व्यावृत्तिरिष्टा संप्रति सैव नास्तीत्याह।बोधेति। चिन्मात्रत्वात्तेषां न मिथो व्यावृत्तिरित्यर्थः। हेतुं साधयति। कार्येति। उभयोरपि तयोः स्वरूपमकार्यकारणचिन्मात्रमेकरूपमतस्तयोर्मिथोभेदाभावान्न मिथो भेदः कार्याणामपीत्यर्थः॥३०२॥

स्वार्थसाधनयत्नादीननपेक्ष्योत्सृजेद्यथा॥
धूमादीन्हुतभुक्तद्वत्प्राणादीन्प्रत्यगीश्वरः॥३०३॥

परस्य कारणत्वे फलेन भाव्यं बुद्धिपूर्वकारिणो विफलप्रवृत्त्ययोगान्न चासहायस्यायनादिमतः कारणतेति साधनमपि किंचिद्वाच्यं तथाचाऽऽप्तकामत्वादिहानिरिति केचि

रान्प्रत्येतदेव वाक्यमुत्तरमिति तात्पर्यमाह।स्वार्थेति॥३०३॥

श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्य इत्यत्राऽऽशङ्क्यते यतः॥
प्रयत्नानन्तरः शब्दोऽनित्यः कुम्भादिवद्भवेत्॥३०४॥

निःश्वसितपदव्यावर्त्यां शङ्कामाह। श्रोतव्य इति। वेदवाक्यवशादात्मा श्रोतव्यति यदुक्तं तत्राऽऽशङ्क्यते न श्रोतव्यः श्रुत्यादिवशादात्मेति। तत्र हेतुः। यत इति। दस्येश्वरकृतत्वे बुद्धाद्युक्तिवदनित्यत्वादनपेक्षमानत्वायोगादिति हेत्वर्थः॥३०४॥

इत्यस्य परिहारार्थं निःश्वासोदाहृतिस्त्वियम्॥
अप्रयत्नोत्थितो वेदो नित्यः स्याद्व्योमवत्स्वतः॥३०५॥

उत्तरत्वेन निःश्वासश्रुतिमादत्ते। इत्यस्येति। परिहारं स्फोरयितुं तस्या विवक्षितर्थमाह। अप्रयत्नेति। न हि सोऽनित्यो विद्यमानस्यैव कूपाकाशादिवत्परस्मादयत्नेन पक्तेरतः स स्वतश्चिदात्मना नित्यः स्यादित्यर्थः॥३०५॥

अबुद्धिपूर्वकत्वाच्च यथावस्त्वनुरोध्यपि॥
बुद्धिवन्नाप्रमाणत्वं वेदस्येहोपपद्यते॥३०६॥

यत्तु कृतकत्वेनानित्यत्वान्नानपेक्षं प्रामाण्यमिति तत्राऽऽह।अबुद्धीति। न हि

त्यत्वं प्रामाण्ये हेतुराकाशे तदभावान्नाप्यनित्यत्वमप्रामाण्ये हेतुश्चक्षुरादेरपि

प्रामाण्यादतोऽज्ञातार्थपरिच्छेदिनो वेदस्यानपेक्षप्रामाण्यसिद्धिरिति भावः। शब्दार्थसंबन्धस्य सांकेतिकत्वाद्वेदस्य स्वशक्त्या चक्षुरादिवद्बोधकत्वात्संकेतयितृबुद्ध्यपेक्षत्वादप्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह। यथेति। न हि वेदो धीपूर्वकस्तदर्थे मानान्तरायोगादैशज्ञानं तत्र भवदपि न वेदरचनायामुपयुज्यते निःश्वसितश्रुतेरतो वेदवत्तदर्थसंबन्धोऽपि शक्तिलक्षणश्चक्षुरादेरिव विद्यमानः परस्माद्व्यज्यते न सांकेतिकस्तद्वस्त्वनुसारी वेदोऽध्यक्षादिवन्मानमित्यर्थः। वेदसंबन्धयोर्नित्यत्वे फलितमाह। बुद्धिवदिति। बुद्धादिवाक्योत्थधीवद्वेदाप्रामाण्यं तन्नित्यत्वादौस्थिते सत्ययुक्तमित्यर्थः। वेदः स्वार्थे मानमज्ञातज्ञापकत्वात्परेष्टेश्वरधीवदिति वाऽर्थः॥३०६॥

सर्वथा यदनेनांक्तं तच्छ्रद्धेयं बुभूषता॥
भानुप्रकाशवच्छब्दो नित्योऽयं न तु कृत्रिमः॥३०७॥

तत्प्रामाण्ये सिद्धमर्थमाह। सर्वथेति। अनुष्ठेयत्वेन ज्ञेयत्वेन वेत्यर्थः। बुभूषता भवितुमिच्छता श्रेयोर्थिनत्यर्थः। तस्यनिश्वासवत्प्रवृत्तत्वेऽपि कृतकत्वान्न नित्यतेत्याशङ्क्याऽऽह। भान्विति। ईश्वरविवर्तत्वेन तदात्मको वेदः सवितृकिरणवन्नित्यः स्यादित्यर्थः॥३०७॥

पर एवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं प्रतिपाद्य नरं श्रुतिः॥
कार्यकारणवत्पीत्वा स्वात्मनैवावतिष्ठते॥३०८॥

ईदृङ्नित्यत्वस्यान्यत्रापि सत्त्वाद्विशेषणवैयर्थ्यमाशङ्क्य वेदे विशेषमाह। पर इति। मनुष्यत्वाद्यभिमानिनं त्वमर्थमन्वयादिना शोधितमद्वयब्रह्मरूपेण प्रतिपाद्य ज्ञानद्वारा जगद्बाधित्वा स्वेनैवं ब्रह्मात्मना श्रुतिरवशिष्यते तद्यद्यपि सर्वमानमेयादि परात्मैव तथाऽपि श्रुतावतिशयोऽस्तीत्यर्थः॥३०८॥

वेदामात्वप्रसक्तौ वा सर्वमात्मेतिवाक्यतः॥
वेदामात्वापनुत्त्यर्थं स यथेत्यागमः परः॥३०९॥

स यथेत्यादि त्रेधा व्याख्याय तस्यैवार्थान्तरमाह। वेदेति। इदं सर्वं यदयमात्मेति वाक्याद्वेदस्याप्रामाण्यं प्राप्तं न हि मिथ्यात्वं विना सर्वस्याऽऽत्मत्वं तन्मिथ्यात्वे तदन्तस्थवेदस्यापि तद्भावाद्भूमाभासवदमानत्वं तन्निरासार्थं वाक्यमित्यर्थः॥३०९॥

तदयुक्तं पुमर्थस्य तदुक्त्यैव समाप्ततः॥
सर्वोपायोऽनुपायः स्यादुपेयावसितौ यतः॥३१०॥

स्वोपेयार्थप्रसिद्धौ च नोपायानामुपायता॥
न चोत्सर्गापवादोऽपि साक्षाद्वेदग्रहश्रवात्॥३११॥

तन्निरासस्तर्हि कथमित्याशङ्क्य तदमानत्वायोगं प्रतिजानीते। तदयुक्तमिति। न

हेतुप्रतिबिम्बादौव्यभिचारादनत्पत्त्यादितथा तदत्र नास्ति श्रुत-

वाक्यस्य बुद्ध्युत्पादात्संशयादेश्चाभावादिति भावः। तथाऽपि मिथ्यावेदोत्थबुद्धेरफलत्वात्तदप्रामाण्यमित्याशङ्क्य श्रुत्यनुभवविरोधान्मैवमित्याह। पुमर्थस्येति। प्रत्यगद्वयं सच्चिदानन्दं वस्तु तच्छब्दार्थः। सर्वमात्मेति श्रुतेर्वेदस्य पृथगभावात्कथं मानतेत्याशङ्क्य ज्ञानात्पूर्वमूर्ध्वं वा पृथगभावो नाऽऽद्योऽनुभवविरोधादिति मत्वा द्वितीयं प्रत्याह।सर्वेति। चक्षुरादिरूपोपायो घटादिनिश्चितौ सत्यामुपायत्वाद्यतो निवर्ततेऽतो वेदवाक्यानामपि स्वमेयात्मज्ञप्तावुपायत्वनिवृत्तिरिष्ठैवेत्यर्थः। सर्वमात्मैवेति श्रुत्योत्सर्गतः सर्वस्याऽऽत्मत्वमुक्तं स यथेत्यादिना तस्य वेदेऽपवादोऽग्नेर्धूमादिवदात्मनस्तस्य पृथग्व्यक्तिकथनादतो न तस्यामानत्वाद्याशङ्केत्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। इमे वेदा इति साक्षाद्वेदं गृहीत्वेदं सर्वं यदयमात्मेति षष्ठे श्रवणान्न तस्मिन्नपवाद इत्यर्थः॥३१०॥३११॥

बालोन्मत्तोक्तिवच्चाहं वक्तुं दूषणमादरात्॥
जिह्रेमि बहुशोऽत्रोक्तौ तस्मादेवोपरम्यते॥३१२॥

उत्सर्गापवादपक्षे वक्ष्यमाणवाक्यविरोधवत्त्वत्पक्षेऽपि निःश्वसितश्रुत्या वेदस्याधीपूर्वत्वोपगमे प्रामाण्यविरोधो बालोक्तिवदित्याशङ्क्याऽऽह। बालेति। विप्रलम्भकाद्युक्तिसमो वेद इत्यस्यामुक्तावसंदिग्धावाधिताज्ञातधीहेतुः सन्न तत्सम इत्यादि वक्तुं लज्जामहे संबन्धादारभ्य तत्र तत्रासकृत्तात्पर्येण तु प्रामाण्योत्तेरित्यर्थः। किंच नित्यस्तु स्याद्दर्शनस्य परार्थत्वादिति न्यायेन बहुभिरत्र पराक्रान्तत्वादस्माभिरस्मिन्विषये न क्रियते पराक्रम इत्याह। तस्मादिति। उक्तं हि—

“तस्मादकृत्रिमः शब्दो न कदाचिद्विनश्यति।
नित्येन नित्यसंबन्धादाकाशपरमाणुवत्” इति॥

न च नित्यत्वे निश्वसितश्रुतिविरोधोऽधीपूर्वकत्वस्य विवक्षितत्वात्। यथाऽऽहुः—‘यत्नतः प्रतिषेध्या⁷⁴⁴नः पुरुषाणां स्वतन्त्रता’ इति॥३१२॥

ऋग्वेदादिगिरोच्यन्ते ऋग्यजुःसामलक्षणाः॥
अथर्वाङ्गिरसस्तद्वन्मन्त्राः स्युर्ब्राह्मणोद्धृताः॥३१३॥

इतिहासादिसंभेदभिन्नं ब्राह्मणमेव तु॥
ग्राह्यमत्र प्रसिद्धस्तु नेतिहासादिरिष्यते॥३१४॥

निश्वसितमित्येतदन्तं व्याख्याय यदृग्वेद इत्यादि व्याचष्टे। ऋग्वेदादीति। अपौनरुक्त्यर्थं ब्राह्मणोद्धृता इत्युक्तम्। अत्रेति प्रकृतवाक्यग्रहणम्। प्रसिद्धेतिहासादिग्रहे निश्वसितश्रुतिप्रातिकूल्यमभिप्रेत्याऽऽह। प्रसिद्धस्त्विति॥३१३॥३१४॥

अभिधेयार्थजन्मापि ह्यभिधासंभवोक्तितः॥
द्रष्टव्यं नाभिधानं स्यादभिधेयमृते क्वचित्॥३१५॥

कस्मान्नामप्रपञ्चसृष्टिरेवोक्ता नार्थप्रपञ्चसृष्टिरित्याशङ्क्याऽऽह। अभिधेयेति। अभिधानाभिधेययोर्व्याप्तेरिति हिशब्दार्थः। व्याप्तिमेव व्यनक्ति। नेति॥३१५॥

मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयत्वकारणात्॥
ऋग्वेदादिगिरा तस्मान्मन्त्रब्राह्मणयोर्ग्रहः॥३१६॥

यथासिद्धमितिहासपुराणाद्यपि गृह्यते॥
लोकप्रसिद्धिमुल्लङ्घ्य यतोऽन्याय्योऽन्यथाग्रहः॥३१७॥

भाष्यानुसारेण यदृग्वेद इत्यादि व्याख्यायार्थान्तरमाह। मन्त्रेति। इतिहासादिशब्दैस्तर्हिकथमष्टविधं ब्राह्मणं भाष्ये गृहीतमित्याशङ्क्य दूषयति। लोकेति। बाधकाभावे वृद्धप्रसिद्धिर्नातिक्रमणीयेति भावः॥३१६॥३१७॥

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्॥
इत्यादिमनुनाऽप्युक्तं कथं तत्त्यागमर्हति॥३१८॥

ऋगादिसंनिहितेतिहासादिशब्देनापि प्रसिद्धग्रहे स्मार्तं लिङ्गमाह। इतिहासेति। बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रहरिष्यतीति भागान्तरम्। आदिमनुना वृद्धमनुनेति यावत्। अत्रिणाऽपीत्यपेरर्थः॥३१८॥

इतिहासपुराणादेर्वेदमूलत्वकारणात्॥
प्रामाण्यं नान्यथा तस्य प्रामाण्यमुपपद्यते॥३१९॥

इतिहासादिना वेदार्थनिरूपणं चेत्तदपेक्षया तत्प्रामाण्यादनपेक्षप्रामाण्यक्षतिरित्याशङ्क्यवैपरीत्यान्मैत्रमित्याह। इतिहासेति। न हि व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति न्यायाद्व्याख्यातृवाक्याद्वेदार्थनिर्णये तदपेक्षया वेदोऽनपेक्षं प्रामाण्यं जहातीति भावः॥३१९॥

प्रत्यक्षवेदवचनविरुद्धं तेषु यद्वचः॥
बुद्धवाक्यादिवत्तादृक्त्याज्यं श्रुतिविरोधतः॥३२०॥

इतिहासादेरपि वेदवत्प्रामाण्ये कुतस्तदपेक्षा स्वत एव तद्योगादित्याशङ्क्याऽऽह।प्रत्यक्षेति॥३२०॥

न चेश्वरातिरेकेण कश्चित्स्रष्टाऽभ्युपेयते॥
इतिहासपुराणादेस्तदन्यस्येह कार्यतः॥३२१॥

कथमत्र प्रसिद्धेतिहासादिग्रहे कर्त्रन्तरस्मृतिरीश्वरस्यात्र कर्तृत्वश्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। इहेति च सिद्धान्तोक्तिः॥३२१॥

कारणत्वं प्रमाणेन यस्य साक्षाद्विनिश्चितम्॥
अपि तत्कार्यकर्तृत्वे तदेवाभ्युपगम्यते⁷⁴⁵॥३२२॥

परस्यैव व्यासादिरूपेण पुराणादिकारणत्वं साधयति। कारणत्वमिति। परस्याज्ञानद्वारा सर्वकारणतायाः श्रुत्यादिसिद्धत्वात्तत्कार्यव्यासादेरितिहासादौ कर्तृत्वस्मृतेरपि तदेव ब्रह्म तत्र तत्र तद्रूपेण कारणं को ह्यन्यः पुण्डरीकाक्षान्महाभारतकृद्भवेदित्युक्तेरित्यर्थः॥३२२॥

बीजमेवाङ्कुरादीनां यथा कारणमिष्यते॥
अङ्कुराद्यात्मना तद्वद्बीजमेव तु कारणम्॥३२३॥

ब्रह्मैव व्यासाद्यात्मना तत्तत्कारणमित्येतदृष्टान्तेनाऽऽह। बीजमिति। आद्यबीजस्याङ्कुरादिहेतुत्वे पत्रपुष्पादिहेतुत्वमङ्कुरादेरप्यस्तीत्याशङ्क्याऽऽह। अङ्कुरादीति। तदात्मना बीजमेव कारणं पत्रपुष्पादेरपीति शेषः। तथा ब्रह्मैव तत्तदात्मना तत्र तत्र कारणमित्याह। तद्वदिति॥३२३॥

आद्यन्तयोर्यतो बीजं प्रत्यक्षेणावसीयते॥
तस्मात्तन्मध्यकार्येषु बीजमेवास्तु का⁷⁴⁶रणम्॥३२४॥

बीजस्यैवाङ्कुराद्यात्मना पत्रादिहेतुतेत्यत्र नियामकापेक्षायां दृष्टान्तं प्रपञ्चयति।आद्यन्तयोरिति॥३२४॥

न च वेदोक्तितो वेदः श्रद्धेयार्थ इहेष्यते॥
किंत्वमानत्वहेतूनां वेदवाक्येष्वसंभवात्॥३२५॥

कर्त्रन्तरस्मृत्यविरोधोऽपि नेतिहासादेः सापेक्षं प्रामाण्यं निश्वसितश्रुतेर्वेदवदबुद्धिपूर्वकत्वादित्याशङ्क्याऽऽह। न चेति। अस्यार्थः—निश्वसितमिति वेदवचनेनाधीपूर्वोक्त्या वेदोऽनपेक्षप्रमाणं नेष्यते किंतु मानान्तरदृष्टार्थत्वादीनामप्रामाण्यहेतूनां तत्राभावादितिहासादेस्तु वेदोपबृंहकत्वात्तद्दृष्टार्थस्य नानपेक्षता न चेतिहासादिविषये निश्वसितश्रुतिविरोधः परस्माद्व्यासादिरूपादनायासेन तद्व्यक्तिविषयत्वादिति॥३२५॥

प्रामाण्यं वेदवाक्यानां न च मानान्तराश्रयात्॥
अक्षादेरपि मानत्वं यथोक्तादेव कारणात्॥३२६॥

लोकावगतसामर्थ्यः शब्दो वेदेऽपि बोधक इति न्यायाद्वेदस्य मानान्तरादृष्टार्थत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह। प्रामाण्यमिति। पदानां शक्तिधियो मानान्तरापेक्षत्वेऽपि न वाक्यप्रामाण्यं तदपेक्षं तस्याज्ञातार्थत्वनियमादित्यर्थः। अज्ञातार्थत्वं प्रामाण्यप्रयोजकमिति कथं निश्चीयते प्रसिद्धप्रमाणेष तथादृष्टेरित्याह। अक्षादेरिति॥३२६॥

प्रज्ञानव्यतिरेकेण यथैव स्थितिसर्गयोः॥
वस्त्वन्तरं न संभाव्यं प्रलयेऽपि तथोच्यते॥३२७॥

स यथा सर्वासामित्यादेः संगतिमाह। प्रज्ञानेति॥३२७॥

विभिन्ननामरूपाणां सरितां सागरो यथा॥
अभिन्ननामरूपैकः प्रलयोऽयनमेकता॥३२८॥

तत्र दृष्टान्तं व्याचष्टे। विभिन्नेति। अयनशब्दस्य गतिमात्रविषयत्वं व्यावर्तयति।प्रलय इति। शून्यं निषेधयति। एकतेति॥३२८॥

स्पर्शादिज्ञानभेदानां त्वगाद्येकायनं तथा॥
स्वान्ते त्वगादयस्तद्वद्बुद्धौ च मनसस्तथा॥३२९॥

कर्मक्षयात्तथा बुद्धिः कारणत्वेन तिष्ठति॥
एष साधारणस्तावत्प्रलयोऽबुद्धिपूर्वकः॥३३०॥

एवं सर्वेषामित्यादिदार्ष्टन्तिकं पूर्वपक्षत्वेन व्याचष्टे। स्पर्शादीति। दृष्टान्तानुसारेणार्थज्ञानानामिन्द्रियाणि लयस्थानानि तेष्वर्थधीलयवत्तेषामपि मनसि लयस्त्वगादिवत्तस्यापि संकल्पाद्यात्मनोऽध्यवसायात्मनि बुद्धौ लयो मनोवत्साऽपि कारणात्मना लीयते स्वपरिणामहेत्वदृष्टक्षयादित्यर्थः। द्विविधो हि लयः साधारणोऽसाधारणश्च तत्राऽऽद्यो दर्शित इत्याह। एष इति। तस्य स्वाभाविकत्वेन स्वापादौ सत्त्वमाह⁷⁴⁷। अबुद्धीति॥३२९॥३३०॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानाद्वस्तुवृत्तानुरोधतः॥
मलयोऽज्ञानविध्वंसाद्यस्त्वसौ बुद्धिपूर्वकः॥३३१॥

द्वितीयमाह। प्रत्यगिति। वस्त्वनुसारिमानवशादुत्पन्नप्रत्यग्ज्ञानादज्ञानध्वंसाद्योऽर्थादिलयः स बुद्धिपूर्वकोऽसाधारण इति योजना॥३३१॥

अब्धिरेकायनं यद्वत्सर्वासां सरितां तथा॥
त्वग्गोचराणां स्पर्शानां त्वगेवैकायनं परम्॥३३२॥

स्पर्शादिधियां त्वगादिषु लयोक्तिद्वारा प्रकृतिपर्यन्तं लयं संक्षिप्य स्पर्शादीनां तेषु तद्द्वारा तमेव प्रपञ्चयन्दृष्टान्तेन स्पर्शस्य त्वचि लयमाह। अब्धिरिति॥३३२॥

स्पर्शशब्देन विषयस्त्वग्ग्राह्योऽत्राभिधीयते॥
तथा गन्धादिशब्देन घ्राणादिविषयो मतः॥३३३॥

दार्ष्टन्तिकस्थस्पर्शशब्दार्थं विशदयति। स्पर्शेति। एवं सर्वेषां गन्धानामित्यादौ गन्धादिशब्दार्थमाह। तथेति। पूर्वोक्तं दृष्टान्तयितुं तथाशब्दः॥३३३॥

गन्धादिसंहतिः पृथ्वी रसान्तानां तथा जलम्॥
तेजस्रयाणां वायुस्तु द्वयोरेकात्मकं नभः॥३३४॥

अत्रार्थानामिन्द्रियेषु तेषां मनसि तस्य बुद्धौ तस्याः कारणे लयं विवक्षता तेषां

तद्धियामिन्द्रियाणां च क्रमेण कारणान्तोलय उक्तः। इदानीं भूतलयार्थं तेषां प्रागवस्थामाह। गन्धादीति॥३३४॥

एवं लक्षणतः पञ्च भूतान्येतानि निर्दिशेत्॥
मूर्तामूर्ताविष्करणं गुणाविष्कृतिरिष्यते॥३३५॥

भूतान्येव प्रसिद्धानि न तेषामुक्तरूपतेत्याशङ्क्य व्याख्यानतो विशेषधीरित्याह।एवमिति। गन्धादिशब्दान्तपञ्चगुणानामुपचयापचयस्थितानां संघातो भूतपञ्चकमित्यप्रसिद्धं किमिति व्याख्यायते तत्राऽऽह। मूर्तेति। या यथोक्तगन्धादीनां कारणाद्व्यक्तिः सैव मूर्तामूर्ताख्यभूतपञ्चकस्य स्वकारणादुत्पत्तिर्गुणलयश्च भूतलयश्च हेताविति लघीयस्या रीत्या व्युत्पादयितुमित्थं व्याख्येत्यर्थः॥३३५॥

संहतोक्तविशेषाणां भूतानां कारणात्मता॥
तत्र स्पर्शग्रहेणैव वायोरंशोऽत्र गृह्यते॥३३६॥

तेजसस्तु तृतीयांशश्चतुर्थोऽपां तथा भुवः॥
पञ्चमस्तद्गुणैर्भेदस्तथा स्पर्शे समीक्ष्यताम्॥३३७॥

गन्धादिषु तथा योज्यो भेदोऽयं गुणभेदतः॥
पृथिव्यंशस्य बाहुल्यात्कर्कशः स्पर्श उच्यते⁷⁴⁸॥३३८॥

शीतश्च पिच्छिलश्चाषांबाहुल्यात्स्पर्श इष्यते॥
भूयस्त्वात्तेजसश्चोष्णः सुकुमारस्तथा मरुत्॥३३९॥

बाहुल्यादिति विज्ञेयो यथोक्तगुणसंश्रयात्॥
ध्वस्ताशेषविकारस्य ब्रह्मणोऽविद्ययाऽऽत्मनः॥३४०॥

स एष परिणामः स्यात्तेजोबन्नाद्युपक्रमः॥
स्पर्शनाद्यात्मनाऽत्यन्तं परं काठिन्यमागतः॥३४१॥

गुणशब्देन तन्मात्रग्रहात्तज्जनिलयौ भूतजन्मलयाविति न युक्तं किंतु भूतलयः स्वकारणसंसर्गोवैशेषिकादिवदित्याशङ्क्याऽऽह। संहतेति। संगृहीतो यथोक्तो गन्धादिसंहतिः पृथ्वीत्यादिविशेषो यैस्तेषां भूतानां कारणमात्रता लयो नान्यस्तस्याप्रामाणिकत्वात्स्थित्यवस्थायामपि कारणसंसर्गस्य तुल्यत्वादित्यर्थः। स्पर्शादिगुणानामेवात्र श्रुतेरश्रुतभूतलयस्याविवक्षामाशङ्क्य गुणगुणिभेदमुपेत्य गुणग्रहो गुण्युपलक्षणमित्याह।तत्रेति। सर्वेषां स्पर्शानामितिश्रुतावित्यर्थः। अत्रेति भूतनिधीरणार्थासप्तमी। स्पर्शशब्देनैव तेषां ग्रहे स्पर्शात्मनां कथं मिथो भेदस्तत्राऽऽह। तद्गुणैरिति। तैरुपचितापचितैर्गुणैर्भूतानां मिथोभेदधीरित्यर्थः। गुणभेदाद्भूतभेदवत्तद्भेदाद्गुणस्याप्येकैकस्य भेदमाह। तथेति। गुणास्तन्मात्राणि। भूतोपचयापचयकृतं गुणविभागं प्रतिज्ञायाऽऽदौ

स्पर्शस्थं विशेषमाह। पृथिवीति। अत्रापि गुणशब्दो भूतार्थः। विज्ञेयः स्पर्शभेद इति शेषः। केचित्तु स्पर्शाद्यात्मकपृथिव्यादिरूपेण परस्य परिणाममाहुस्तान्प्रत्याह।ध्वस्तेति। प्रत्यक्कूटस्थब्रह्मणोऽविद्यां विना परिणामायोगात्त⁷⁴⁹दाविद्यं जगदित्यर्थः। तस्य परिणामस्य व्यवहारयोग्यतार्थं स्थूलत्वं दर्शयति। स्पर्शनादीति। स्थौल्याभावे परिणामस्य सत्त्वमेव स्यान्न व्यवहारयोग्यतेत्याह। परमिति॥३३६॥३३७॥॥३३८॥३३९॥३४०॥३४१॥

उद्भूतस्पर्शविज्ञानस्त्वचा तस्य समागमात्॥
स्पर्शभेदपरिज्ञानं ततोऽभिव्यज्यते दृशेः॥३४२॥

स्पर्शादिपरिणामस्य कथं⁷⁵⁰ प्रथेत्याशङ्क्याऽऽह। उद्भूतेति। स्पर्शोऽयमित्यादिज्ञानमुद्भूतं यम्य पुंसः स तथा स्पर्शादिविषयस्य त्वगादिना संबन्धादुत्पन्नज्ञानेन स्पर्शादिधीरित्यर्थः। तत्पुनरैन्द्रियकं ज्ञानं कथं प्रथेतेत्याशङ्क्य नित्यानुभवादित्याह।स्पर्शेति॥३४२॥

स्पर्शादिभेदविज्ञानं स्यादचेतनमेव तु॥
स्पर्शादिवत्परार्थत्वात्स्वार्थं तन्न तु साक्षिवत्॥३४३॥

अननुमेयत्वेऽपि नेदं साक्षिवेद्यं स्वप्रकाशत्वादिति केचित्तान्प्रत्याह। स्पर्शादीति। अचेतनत्वं साधयति। स्पर्शादिवदिति। परार्थत्वं समर्थयते। स्वार्थमिति। अन्यथा साक्ष्यव्यतिरेकापत्तेरिति भावः। न चेदं मानसमनवस्थानादिति तुशब्दार्थः॥३४३॥

अतीव कठिनं ज्ञानं त्वचातोऽस्य समागमात्॥
मनसा तस्य⁷⁵¹ संयोगे ततः स्वच्छैव धीर्भवेत्॥३४४॥

आविद्यस्यजगतो नित्यानुभवसिद्धत्वेऽपि कथं लयप्रक्रियेत्याशङ्क्याऽऽह। अतीवेति। त्वगादिना स्पर्शादेः संबन्धनं ज्ञानमतिस्थूलमर्थेन्द्रियसंयोगजत्वादित्यर्थः। तस्य सार्थस्य सेन्द्रियम्य मनमा तादात्म्ये स्थौल्यत्यागाद्भवति सौक्ष्म्यमित्याह। मनसेति॥३४४॥

ततोऽपि सूक्ष्मं विज्ञानं बुद्धिसंयोगजं भवेत्॥
यावद्रुधिरसंव्याप्तिः शरीरे तावदेव तु॥३४५॥

बुद्धेः सामान्यवृत्त्येह व्याप्तिरादेहसंक्षयात्॥
चैतन्याभासवत्प्राणस्तां वृत्तिंव्याप्य तिष्ठति॥३४६॥

तदेव ज्ञानं मनोमात्रं बुद्ध्या तादात्म्येन निरूप्यमाणं सूक्ष्मतरं स्यान्मनसोऽपि बुद्धेः सूक्ष्मत्वादित्याह। ततोऽपीति। बुद्धेरुपसंहारं वक्तुं देहे व्याप्तिमाह। यावदिति। सामान्यवृत्तिश्चैतन्याख्या वा प्राणाख्या वा तां बुद्धिसाभासां कारणात्मा व्याप्नोत्यतः

सा तन्मात्रं स्यादित्याह। चैतन्येति। साभासप्राणाख्यकारणस्य वृत्तिमतीं बुद्धिं व्याप्य स्थितेस्तस्यास्तन्मात्रतेत्यक्षरार्थः॥३४५॥३४६॥

अकार्यकारणस्त्वात्मा तमपह्नुत्य तिष्ठति॥
कण्टकादिसमायोगे शरीरे विक्रिया यदा॥३४७॥

तदाऽधर्मादितो दुःखं विक्रियातोऽभिजायते॥
देहैकदेशगं दुःखं विशिनष्टि स्वदेशगाम्॥३४८॥

धियं तद्देशदुःखित्वाद्दुःखित्वं जायते धियः॥
तस्यावच्छित्तये वृत्तिर्दुःखभूत्यैव जायते॥३४९॥

कारणमप्यकार्यकारणप्रत्यङ्मात्रमित्याह। अकार्येति। स्पर्शादीनां क्रमेण प्रत्यगन्तं लयमुक्त्वा स्वाभाविकेऽपि तस्मिन्न बन्धो बुद्धिपूर्वके तु स नेति किं वाच्यमिति वक्तुं लयात्प्राक्प्रतीचः संसारप्रकारमाह। कण्टकेति। अधर्मादिवशादनिष्टार्थयोगे देहदेशे यदा विकारस्ततस्तद्देशव्यापि दुःखं संभवतीत्यर्थः। देहदेशस्थं दुःखमुत्पन्नं चेत्कथं तस्य बुद्धिस्थत्वधीरित्याशङ्क्याऽऽह। देहेति। कथमन्यगं दुःखमन्यविशेषणं तत्राऽऽह।तद्देशेति। देहदेशे दुःखस्य सत्त्वात्तत्र बुद्धेर्भावात्तस्या देहव्यापित्वादाश्रयद्वारा तस्य तात्स्थ्यं न चाणवश्चेति न्यायात्परमाणुतुल्या धीस्तस्याः सौक्ष्म्यस्य तत्र विवक्षितत्वादित्यर्थः। केचिद्दुःखस्य स्वसत्तायां प्रकाशाव्यभिचारात्स्वप्रकाशत्वमाहुस्तान्प्रत्याह।तस्येति। अधर्माद्युपनीतानिष्टार्थयोगाद्देहदेशे दुःखोत्पत्त्या सहैव तस्य स्वसमानाश्रयबुद्धिस्थत्वेन दृष्ट्यर्थं काचित्तद्वृत्तिरुदेत्यतस्तस्य प्रकाशाव्यतिरेकोन स्वप्रकाशत्वादित्यर्थः॥३४७॥३४८॥३४९॥

भोक्तृभोग्याभिसं⁷⁵²बन्धस्तन्निमित्तोऽयमात्मनः॥
बुद्धेः सेयमहंवृत्तिर्दुःखावच्छे⁷⁵³दिनी सती॥३५०॥

परिच्छिनत्ति बोद्धारं बोद्धाऽप्याभासमात्मनः॥
न बहिर्विक्रियां मुक्त्वा देहेऽहंवृत्तिसंभवः॥३५१॥

उक्तधीवृत्तिकार्यं वदन्नात्मनः स्वाभाविकभोक्तृत्वपक्षं प्रत्याह। भोक्त्रिति। कथं धीस्था वृत्तिस्तत्रोक्तं संबन्धमादधीत न हि घटादिवृत्तिरीदृशीत्याशङ्क्याऽऽह। बुद्धेरिति। स्वस्य लोकस्य च प्रसिद्धा धीस्था दुःखविशिष्टा वृत्तिरहमित्येवंरूपा वृत्तिमदन्तःकरणं बोद्धृशब्दितं विशिनष्टि तच्च साभासं जीवाख्यं स्वदुःखेन योजयति स च साक्षिणि तदर्पयत्येवमात्मनि दुःखख्यातिरित्यर्थः। कण्टकादियोगजविक्रियातो दुःखकाले वृत्तेरहमित्यस्या जन्मेत्ययुक्तं कालान्तरेऽपि तज्जन्मसंभवादित्याशङ्क्याऽऽह।नेत्यादिना॥३५०॥३५१॥

स्वस्थेन्द्रियमनोबुद्धेर्नैवाहमिति वीक्ष्यते॥
पुत्राभिमानजेत्वस्मिन्न देशंविशिष्टता॥३५२॥

तत्र हेतुः। स्वस्थेति। समाहितधियोऽहंवृत्त्यदृष्टेरित्यर्थः। कण्टकादिकृतदुःस्वस्य देहदेशद्वारा धीगामित्वमुक्त्वा पुत्रादीष्टाभिमानजदुःखे विशेषमाह। पुत्रेति॥३५२॥

तत्तद्वस्तु समुद्दिश्य दुःखित्वं तत्र मानिनः॥
अज्ञानादभिमानोऽयं बुद्ध्यादौ विषयावधौ॥३५३॥

तर्हि कुत्र पुत्राभिमानजंदुःखं तत्राऽऽह। तत्तदिति। तत्र तत्राभिमानवतस्ततत्पुत्रादि विषयीकृत्य वुद्धौ जातं दुःखं प्रणाड्या साक्षिण्यारोपितमित्यर्थः। ममाभिमानस्य वस्तुत्वात्तज्जं दुःखमपि तथेत्याशङ्क्याऽऽह। अज्ञानादिति॥३५३॥

न तु निःसङ्गकूटस्थप्रतीचः स्यादहंमतिः॥
न कार्यप्रलयोदृष्टो यस्मादन्यत्र कारणात्॥३५४॥

त्वगारम्भकसामान्यं त्वग्गिराऽतोऽत्र गृह्यते॥
कार्यत्वान्नेन्द्रियेष्वेव विषयप्रलयो भवेत्॥३५५॥

अहमभिमानवन्ममाभिमानस्यापि वस्तुत्वमाशङ्क्याऽऽह। न त्विति। स्पर्शादिज्ञानभेदानामित्यादिना भर्तृप्रपञ्चपक्षमुक्त्वा तत्र विरुद्धांशं दूषयन्विषयाणां धियां चेन्द्रियेषु लयं दूषयति। न कार्येति। अत्रेति दार्ष्टान्तिकवाक्योक्तिः। त्वगादीनामपि स्पर्शादिषु कारणत्वायोगाद्यथाश्रुतं गृहीत्वा विषयाणामिन्द्रियेष्वेव लयो गृह्यतामित्याशङ्क्याऽऽह। कार्यत्वादिति। तेषां विषयकार्यत्वात्तान्प्रत्यप्रकृतिसत्वादित्यर्थः॥३५४॥॥३५५॥

न मृदोऽन्यत्र कुम्भादेः शरावे प्रलयो यतः॥
तस्मात्त्वगादयः शब्दास्त्वगाद्यारम्भकाभिधाः॥३५६॥

सर्वत्र प्रतिपत्तव्या नान्यत्र प्रलयो यतः॥
गन्धशब्देन कृत्स्नाऽपि पृथिवी परिगृह्यते॥३५७॥

तथाऽपि तेषु विषयलये को दोषस्तत्राऽऽह। न मृद इति। कारणादन्यत्रापि कार्यलयश्चेत्कुम्भादेः शरावादावपि स स्यादतो विषयाणामिन्द्रियेषु लयासिद्धिरित्यर्थः। कार्यस्याकारणे लयायोगे श्रुते यथाश्रुतार्थस्वीकारो नेति फलितमाह। तस्मादिति। सर्वत्रेति तत्तद्वाक्योक्तिः। तच्छब्दार्थमेव स्फुटयति। नान्यत्रेति। सर्वेषां स्पर्शानामित्यादि व्याख्याय सर्वेषां गन्धानामित्यत्र गन्धशब्दार्थं प्रकटयति। गन्धेति। शब्दादिपञ्चकसंहतिरूपा स्थूला पृथिवी गन्धशब्दितेत्यर्थः॥३५६॥३५७॥

यदि वा परभागोऽस्या गन्धस्यानेकभेदतः॥
गन्धो गुरुः क्षितिप्रायो हलादी शीतोऽप्प्रधानतः॥३५८॥

तेजोभूयस्तया तीक्ष्णो लघुर्वायुप्रधानतः॥
शान्तोऽथ विशदो व्यापी स्याद्व्योम्नोऽथ प्रधानतः॥३५९॥

तस्याः सूक्ष्मो वा भागस्तच्छब्दार्थस्तस्यानेकरूपत्वादित्याह। यदि वेति। कथं गन्धस्यानेकभेदवत्त्वं तदाह। गन्ध इति। प्रथमोऽथशब्दश्चशब्दपर्यायः समुच्चयार्थो द्वितीयस्तु तथाशब्दपर्यायो दृष्टान्तार्थः॥३५८॥३५९॥

पार्थिवाप्यांशयोस्तेजःपरिक्लेदात्तथाऽधमः॥
दुर्गन्धो जायते गन्धः पापकर्मप्रबोधतः॥३६०॥

एवं भूतानुरोधाद्गन्धभेदेऽपि कथं तस्य सौरभ्यासौरभ्यभेदधीरित्याशङ्क्यासुरभिगन्धजन्मप्रकारमाह। पार्थिवेति। तथेत्यनुभवानुसारोक्तिः। दृष्टनिमित्तमुक्त्वाऽदृष्टमाह।पापेति। अधर्मो दुःखहेतुः॥३६०॥

समांशपरिणामे तु सुरभिर्जायते शुभः॥
पुण्यकर्मप्रयुक्तः सञ्जन्तोरासङ्गकृत्तथा॥३६१॥

सुरभिगन्धजन्म दृष्टादृष्टाभ्यां ब्रुवाणस्तत्कार्यमाह। समेति। समानां पृथिव्याद्यंशानां तेजसा समे पाके सतीत्यर्थः। शुभत्वं सुखकरत्वम्॥३६१॥

रसरूपरवेष्वेवं यथोक्तं प्रतिपादयेत्॥
प्रधानगुणभावेन गुणानां भूरिरूपता॥३६२॥

स्पर्शगन्धयोरुक्तं नानात्वं सर्वेषां रसानामित्यादिवाक्यस्थरसादिष्वतिदिशति।रसेति। प्रतिपादनप्रकारमाह। प्रधानेति। गुणानां भूतानामुपचयापचयवशादनेकरूपता रसादीनामपीत्यर्थः॥३६२॥

असाधारणगन्धादिग्राहकत्वानुमानतः॥
ग्राह्यभूतप्रधानत्वं घ्राणादिष्वपि निर्दिशेत्॥३६३॥

गन्धादिषु यथोक्तभेदे श्रौतप्रक्रियासिद्धेऽपि त्वगारम्भकसामान्यमित्यादिना तेषां घ्राणाद्यारम्भकत्वं कथमुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। असाधारणेति। अनुमानतो लिङ्गादिति यावत्। प्रधानत्वं सारत्वं कार्यमित्यर्थः। अपिर्दृष्टान्तार्थः। विमतं पार्थिवं गन्धादिषु गन्धस्यैव व्यञ्जकत्वात्कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्जकघृतवद्विमतमाप्यं रसादिषु रसस्यैव व्यञ्जकत्वादास्योदकवद्विमतं वायवीयं स्पर्शादिषु स्पर्शस्यैव व्यञ्जकत्वाद्व्यजनवायुवत्। विमतं नाभसं शब्दादिषु शब्दस्यैव व्यञ्जकत्वाद्वेणुविवरवदित्यर्थः॥३६३॥

स्वग्राह्यार्थसजातीयमिन्द्रियं स्यात्प्रदीपवत्॥
रूपस्यैवावभासित्वान्न चेत्स्याच्छ्रोत्ररूपवत्॥३६४॥

चक्षुषस्तैजसत्वमाह। स्वग्राह्येति। विमतं तैजसं रूपादिषु रूपस्यैव व्यञ्जकत्वाद्दीपवदित्यर्थः। चक्षुषो ग्राह्यरूपासाजात्ये श्रोत्रेण रूपाग्रहवत्तेनापि तन्न गृह्येतेति बाधकमाह। न चेदिति॥३६४॥

न चेदर्थसजातीयं सर्वार्थग्रहणं भवेत्॥
एकैकस्येन्द्रियस्येहमनोबुद्ध्योर्यथा तथा॥३६५॥

उक्तानुमानेषु विपक्षे बाधकमाह। नेत्यादिना। इहेति व्यवहारभूमिरुक्ता॥३६५॥

सर्वभूतात्मकत्वात्तु सर्वार्थग्रहणं तयोः॥
मनोबुद्ध्योरिति ज्ञेयमन्यथा तदसंभवात्॥३६६॥

तयोरपि सर्वार्थग्रहणं कथमित्याशङ्क्य भूतपञ्चकारब्धत्वादित्याह। सर्वेति। विमतं भूतपञ्चकजातीयं तद्ग्राहकत्वाद्यद्यद्ग्राहकं तत्तथा यथा रूपग्राहको दीपस्तज्जातीयो न च हेत्वसिद्धिर्मनोबुद्ध्योरगोचरस्यानात्मनोऽसत्त्वात्साजात्यं च द्रव्यत्वावान्तरजात्येष्टमिति न सिद्धसाध्यता तद्ग्राहकत्वं च तत्कारणतेति नादृष्टादौ व्यभिचार इति भावः। अनुभवसिद्धहेत्वनुपपत्तिं विपक्षे बाधकत्वेनाऽऽह। अन्यथेति॥३६६॥

त्वगादिज्ञानशक्तीनां बुद्धिः सामान्यमुच्यते॥
प्राण एव क्रियाशक्तिसामान्यं तद्वदुच्यते॥३६७॥

त्वगादीनां भौतिकत्वमुक्त्वा प्रकाशाख्यं साधारणं रूपमाह। त्वगादीति। ज्ञानेन्द्रियाणां तच्छक्तियुक्तानां प्रकाशः साधारणं रूपमित्यर्थः। कर्मेन्द्रियाणामितरवद्भौतिकत्वं मत्वा साधारणं रूपमाह। प्राण इति। अस्यार्थः—वाङ्नभोविकारो विवरप्राधान्ये सति शब्दव्यञ्जकत्वाच्छ्रोत्रवद्धस्तौ वायवीयौ नियमेनाऽऽलोकानपेक्षस्पर्शवद्ग्राहकासाधारणकरणत्वात्त्वम्वद्वायुरूपस्य बलस्य तत्र दृष्टेश्चप्राणो वै बलमिति हि श्रुतिः।
पादौ तैजसौ प्रायेणोष्णस्पर्शत्वाद्दीपवत्। पायुराप्यं स्निग्धत्वात्संमतवदुपस्थः पार्थिवो गन्धवत्त्वात्संमतवत्। एवं भौतिकानामेषां क्रियाशक्तिमतां साधारणं रूपं त्वगादीनां प्रकाशवत्क्रियेति। तेजोमयी वागित्यादिश्रुतेर्वाक्तैजसी हस्तौ पूर्ववद्वायवीयावेव पायुः पार्थिवो गन्धवत्त्वाद्वस्तिरेवरयिरित्यादिश्रुतेः प्रजननमाप्यं परिशेषात्पादौ नाभसाविति वाऽर्थः॥३६७॥

शब्दादिभोगसिद्ध्यर्थंश्रोत्राद्या ज्ञानशक्तयः॥
तद्वत्कर्मोपभोगार्थं वागाद्याः कर्मशक्तयः॥३६८॥

किमर्थानि ज्ञानेन्द्रियाणि तत्राऽऽह। शब्दादीति। उक्तं हि—रूपादिषु पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्तिरिति। किमर्थानि कर्मेन्द्रियाणि तत्राऽऽह। तद्वदिति। उक्तं च—वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्चशेषाणामिति॥३६८॥

यथोक्तशक्तिविक्षेपो मनोबुद्धिपुरःसरः॥
संकल्पाध्यवसायाभ्यां तयोर्भेदोऽपि च द्विधा॥३६९॥

सर्वाणि तानि केन प्रयुक्तानि व्याप्रियन्ते तत्राऽऽह। यथोक्तेति। शक्तिशब्देन शक्तिमन्ति द्रव्याणि गृहीतानि। कथं मनोबुद्ध्योर्भेदोऽन्तःकरणमेव हि द्विधोच्यते तत्राऽऽह। संकल्पेति॥३६९॥

योग्येन्द्रियस्य या यस्य ततोऽन्यत्रापि लक्षिता॥
वृत्तिस्तस्यैव सा ज्ञेया न स्वभावविपर्ययः॥३७०॥

यत्तु शब्दव्यञ्जकत्वेन श्रोत्रादेराकाशविकारत्वं तदयुक्तं तैजसे चक्षुष्यपि तद्व्यञ्जकत्वदृष्टेश्चक्षुःश्रवाः सर्प इति हि प्रसिद्धिः। यच्च हस्तत्वचोः स्पर्शवदादानसाधनत्वाद्वायवीयत्वं तदसत्पादादौ व्यभिचारान्न चासति प्रतिबन्धे विशिष्टस्पर्शित्वात्पादादेस्तैजसत्वं हस्तादावपि तद्भावान्न च स्निग्धत्वात्पाय्वादेराप्यत्वं घृतादौ व्यभिचारान्न च गन्धवत्त्वादुपस्थादि पार्थिवं पाय्वादावपि तद्भावादतो नेन्द्रियाणां कार्यव्यवस्थया भौतिकत्वमित्यत आह। योग्येति। यस्य श्रोत्रादेर्या योग्या श्रवणाद्या वृत्तिः सा चक्षुरादौ दृष्टाऽपि तस्यैव श्रोत्रादेर्ज्ञेया स्वभाववैपरीत्यायोगात्स्थानभेदाभावेऽपीन्द्रियभेदस्य कार्यभेदगम्यस्य दुरपह्नवत्वादित्यर्थः॥३७०॥

एवं ज्ञानक्रियाशक्तिविक्षेपाज्जगदात्मनः॥
करणायतनत्वाय देहाविर्भूतिरात्मनः॥३७१॥

इत्थं करणव्यवस्थायामपि देहसृष्टिरश्लिष्टा तदभावेऽपीन्द्रियव्यापारादात्मनो बन्धसिद्धेरित्याशङ्क्याऽऽह। एवमिति। उक्तनीत्या द्विविधेन्द्रियव्यापाराद्यो जगदात्मा

संसारी तस्य करणाश्रयत्वाय देहसृष्टिर्न चाधिष्ठानमन्तरेणेन्द्रियव्यापारः संभवतीति हि वृद्धाः। देहश्च पाञ्चभौतिकः शब्दादिपञ्चकस्य तत्रोपलम्भादिति भावः॥३७१॥

एवं च सति यद्यस्मात्कार्यमाविरभूत्पुरा॥
तत्तु तत्रैव विलयं कार्यमेति स्वकारणे॥३७२॥

कार्य⁷⁵⁴करणयोर्भौतिकत्वे भूतेषु लयभावात्फलं लम्भयति। एवं चेति॥३७२॥

मूलकारण एवैषां सर्वेषां विलयो भवेत्॥
तत्कारणत्वात्कार्याणां न तु कार्यान्तरे लयः॥३७३॥

भूतेषु कार्यकरणलयेऽपि तेषां ब्रह्मणोऽन्यत्र स स्यादिति चेत्तत्राऽऽह। मूलेति। तत्कारणत्वान्मूलकारणकार्यत्वाद्भूतानामित्यर्थः। तथाऽपि ततोऽन्यत्र तल्लयः स्यादित्याशङ्क्य तस्य कार्यानतिरेकात्कार्ये च कार्यान्तरलयायोगान्मैवमित्याह। कार्याणामिति॥३७३॥

पिण्डादिष्वेव⁷⁵⁵ प्रात्यक्ष्याद्धटादीनां लवादियम्॥
भ्रान्तिः पूर्वेषु कार्येषु लयोऽयमिति मोहतः॥३७४॥

न ब्रह्मण्येव सर्वकार्यलयो मृदादौ कुम्भलयोपलब्धेः कार्यकरणानां च भूतेषु लयस्य त्वयैवेष्टत्वात्तथा च कार्यान्तरेऽपि कार्याणां लयः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। पिण्डादिष्विति। मृदादिभावमापन्ने मूलकारणे घटादिलयाङ्गीकारान्न कार्ये कार्यान्तरलयस्तथाऽपि पिण्डादिकार्येषु घटादिलयस्य प्रात्यक्ष्याद्ब्रह्मणोऽर्वाक्षु मृदादिष्वेव कार्यान्तरलय इति भ्रान्तिरविवेकाद्भवतीत्यर्थः॥३७४॥

एवं त्वगादिवाच्यासु स्पर्शादीनां यथायथम्॥
स्पर्शादिमात्रासु लयस्तासामपि लयस्तथा॥३७५॥

मनोविषयसामान्ये तस्यापि प्रलयो धियः॥
स्वगोचरैकसामान्ये सरितां सागरे यथा॥३७६॥

बुद्धेर्विषयविज्ञानसामान्यमपि चाऽऽत्मनि॥
परस्मिल्लँयविक्षेपरहितेऽपरिणामिनि॥३७७॥

मूलकारणे ब्रह्मणि भूतभौतिकलयं प्रतिपाद्यैवं सर्वेषां स्पर्शानामित्यादिभाष्यमुक्तेऽर्थं योजयति। एवमिति। यथायथमिति त्वग्वाच्यस्पर्शमात्रायां स्पर्शविशेषाणां चक्षुर्वाच्यरूपमात्रायां रूपविशेषाणां लय इत्यादि ज्ञेयमित्यर्थः। आत्मन्यपरिणामिनि लीयत इति शेषः। तदपरिणामित्वसिद्धये लयेत्यादि विशेषणम्॥३७५॥३७६॥॥६७७॥

वदनादिस्वसामान्यविषयेषु तथा लयः॥

कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषां तत्सामान्येषु पञ्चसु॥३७८॥

स यथा सर्वासामित्यारम्यैवं सर्वेषां कर्मणामित्यस्मात्प्राक्तनसंदर्भः संक्षेपविस्तराभ्यां व्याख्यात इदानीमेवं सर्वेषां कर्मणामित्यादेस्तात्पर्यमाह। वदनादीति। कर्मेन्द्रियाणां तद्विषयाणां च वदनत्वादिसामान्येषु लयस्तेषां च प्राणे तस्यापि कारणात्मनीत्यर्थः। यथा बुद्धीन्द्रियाणां तदर्थानां च तत्सामान्येषु स्पर्शत्वादिषु पञ्चसुलयस्तथा कर्मेन्द्रियाणां तदर्थानां च वदनादिषु वागादिगोचरीभूतसामान्यात्मसु विषयेषु लय इति योजना॥३७८॥

परिस्पन्दः प्रकाशश्च ज्ञानशक्तिषु विद्यते॥
केवलस्तु परिस्पन्दः कर्मशक्तिषु निष्प्रभः॥३७९॥

प्राणश्चेत्यादिभाष्यतात्पर्यं वक्तुं भूमिकामाह। परिस्पद इति। केवलशब्दार्थमाह। निष्प्रभ इति॥३७९॥
_____________________________________________________

२.ख.

“तिज्ञायैन ।

सर्वोऽप्येष परिस्पन्दो बुद्धीन्द्रियसमाश्रयः॥
प्राणात्मक इति ज्ञेयो हन्तास्यैवेति च श्रुतेः॥३८०॥

प्राणश्च ज्ञानमात्रमेवेतिभाष्यतात्पर्यमाह। सर्वोऽपीति। परिस्पन्दस्य प्राणात्मकत्वाद्द्विविधेन्द्रियाणां च परिस्पन्दात्मकत्वाद्यो वै प्राणः सा प्रज्ञेति श्रुतेश्चप्राणबुद्ध्योरैक्यादुभयविधेन्द्रियाणां सिद्धं प्राणत्वमित्यर्थः। तेषां प्राणत्वे मानमाह। हन्तेति॥३८०॥

पड्वीशशङ्कुदृष्टान्तात्प्राणस्यैव तु शक्तयः॥
कर्मेन्द्रियाणि सर्वाणि तथा बुद्धीन्द्रियाण्यपि॥३८१॥

द्विविधेन्द्रियाणां तदात्मत्वे श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति। पड्वीशेति। यथा पादबन्धनकीलभूतशङ्कनपर्यायेण चतुरोऽपि जात्योऽश्वः समुत्पाटयत्येवं प्राणो वागादीनुत्खिदतीति श्रुत्युक्तेन्द्रियाणि प्राणाधीनतया तद्रूपाणीत्यर्थः॥३८१॥

आपीतकरणग्रामे पुंसि स्वात्मन्यवस्थिते॥
तथा⁷⁵⁶ प्राणाग्नयः शुद्धा जाग्रतीति श्रुतेर्वचः॥३८२॥

तेषां प्राणाधीनतया तदात्मत्वेन लये वाक्यान्तरमाह। आपीतेति। यथोक्तेन्द्रियलयानुरोधेनेति यावत्॥३८२॥

सहैव कर्मशक्त्या तो ज्ञानशक्तिर्विलीयते॥
प्राणात्मनि श्रुतिश्चाऽऽह कस्मिन्निति च सादरा॥३८३॥

तेषां प्राणतादात्म्ये फलितमाह। सहैवेति। प्राणस्य परस्मिन्प्रलयमभिप्रेत्य तस्य तत्कारणत्वे कस्मिन्न्वहमुत्क्रान्तो भविष्यामीत्यादि मानमाह। श्रुतिश्चेति। प्राणवि

षयानुभवसमुच्चयार्थश्चकारः। द्वितीयस्तु स प्राणमसृजतेत्यादिवाक्यान्तरार्थः॥३८३॥

साधारणोऽयं विलयः समानान्तोऽभिधीयते॥
स्वहेतुमात्रसंसर्गान्नायमात्यन्तिको लयः⁷⁵⁷॥३८४॥

किंच सर्वप्राणिसाधारणो योऽत्र प्राकृतो लयः स समानशब्दितकारणान्तः सन्पञ्चमान्तेऽपि वक्ष्यते तदत्र वाक्यशेषानुगुण्यमस्तीत्याह। साधारण इति। चातुर्थिकस्य पाञ्चमिकस्य चास्य लयस्य साधारणत्वे हेतुमाह। स्वहेत्विति॥३८४॥

ज्ञानशक्तिक्रियाशक्तिविभुत्वात्परमक्षरम्॥
व्युह्याऽऽत्मानं जगत्त्वेन स्वात्मन्येव समूहति॥३८५॥

कथं पञ्चमान्ते कारणान्तो लय उक्तस्तत्राऽऽह। ज्ञानेति। ब्रह्म सर्वशक्तित्वादात्मानमेव प्रपञ्चतया विस्तार्य स्वात्मनि तमुपसंत्हृत्य स्वयमेव तिष्ठतीति पञ्चमशेषेभविष्यतीत्यर्थः॥३८५॥

निरुह्येति तथा श्रुत्या कारणात्माऽभिधीयते॥
अत्यक्रामदिति त्वस्य निर्बीजावस्थतोच्यते॥३८६॥

तत्र प्राणादिकार्यवाचिशब्दसत्त्वेऽपि कारणवाची शब्दो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह। निरुह्येतीति। प्राणादीन्प्रसार्याऽऽत्मानं च तत्र प्रवेश्य स्थित इत्युक्तार्थानुसारेण कारणमुक्तमित्यर्थः। तर्हि तदेवास्तु वास्तवं तत्त्वं नेत्याह। अत्यक्रामदितीति॥३८६॥

यत एवमतोऽशेषज्ञानशक्तिलयात्परम्॥
सर्वकार्योपसंहारी प्राण एकोऽवतिष्ठते॥३८७॥

यस्मादत्र निरुह्येत्येवं मूलकारणमुक्तं तस्मादेव पञ्चमस्थया कस्मिन्नु त्वं चाऽऽत्म च प्रतिष्ठितावित्यादिश्रुत्या संहारक्रमः कथ्यते तथाच तत्र कारणोक्तावपि कुतस्तदन्तलयोक्तिरिति नाऽऽशङ्केत्याह। यत इति॥३८७॥

प्राणोऽपाने तथाऽपानो व्यानात्मनि विलीयते॥
व्यानोऽप्युदानमप्येति ह्युदानोऽपि समानगः॥३८८॥

प्राणो वृत्तिविशेषोऽपाने लयश्रुतेर्मुख्यस्य तदयोगान्न च तस्य सर्वकार्यसंहर्तृत्वायोगः सर्वव्यवहारान्वयव्यतिरेकवत्त्वादित्याह। प्राण इति। प्राणम्यापाने लयवदपानम्य व्याने व्यानस्योदाने तस्यापि समाने लयो भवतीत्याह। तथेति। अस्यार्थस्य पञ्चमोसिद्धत्वार्थो हिशब्दः॥३८८॥

कारणात्मैव जगतः समानोक्त्याऽभिधीयते॥
सर्वसाधारणः सोऽयं प्राकृतः प्रलयो मतः॥३८९॥

समानशब्दस्यापि प्राणादिशब्दवदवृत्तिविशेषार्थत्वमाशङ्क्याऽऽह। कारणात्मेति। प्रकृतानुगुणवावयशेषार्थं संक्षेपतो व्युत्पाद्य स्वाभाविकं लयमुपसंहरति। सर्वेति॥३८९॥

प्रज्ञानघनताऽप्यस्य न बुद्धिप्रज्ञयोच्यते॥
प्रत्यक्प्रज्ञोत्थिताभाससंबन्धात्प्राज्ञउच्यते॥३९०॥

ननु प्राकृतलये सर्वकार्यलयोऽस्ति न वा न चेन्न सुषुप्तेः स्वप्नाद्विशेषः कतिपयकार्यलयम्य स्वप्नेऽपि भावादस्ति चेत्प्राज्ञः कारणबद्धस्त्वानन्दभुक्तथा प्राज्ञ इत्यादि विरुध्येततत्तद्बुद्धेर्लीनत्वात्सत्सद्वृत्तिप्रज्ञाभावे प्राज्ञतायोगादत आह। प्रज्ञानेति। प्राकृतलयस्य बुद्ध्यधीनत्वाभावं दृष्टान्तयितुमपिशब्दः। कथं तर्हि श्रौतं प्राज्ञत्वं तदाह। प्रत्यगिति॥३९०॥

यन्निमित्तं प्रमाणानि प्रामाण्यमिह विभ्रति॥
तदविज्ञातयावात्म्यमेतत्कारणमुच्यते॥३९१॥

आत्माभासयोगात्कारणस्य प्राज्ञत्वे कारणात्मनोर्भेदात्तेसिद्धान्तहानिरित्याशङ्क्याऽऽह। यन्निमित्तमिति। यदज्ञातमात्मतत्त्वं विषयीकृत्य व्यवहारभूमौ प्रत्यक्षा-

दीनि प्रामाण्यं लभन्ते तज्जगत्कारणमिति श्रुतिस्मृतिवादेषूच्यते तत्कुतो द्वैतमित्यर्थः॥३९१॥

यस्मिञ्ज्ञाते भवेज्ज्ञातं जगदेतच्चराचरम्॥
अज्ञाते च तथाऽज्ञातमेतदेव तदुच्यते॥३९२॥

आत्मैवाज्ञानद्वारा कारणमित्यत्रैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानश्रुतिं प्रमाणयति। यस्मिन्निति। यज्ज्ञाने ज्ञातं सर्वं यदज्ञाने चाज्ञातं तदेवैतत्कारणमुपनिषदधिगतमुपादानातिरिक्तोपादेयाभावादिति भावः॥३९२॥

नन्विह प्रलयः श्रुत्या विषयस्यैव भण्यते॥
करणस्य तु नैवोक्तस्तत्कस्मादिति भण्यते॥३९३॥

यद्यपि प्राकृते लये बुद्ध्यादिलयस्त्वया साध्यते तथाऽपि नासौ श्रौतस्तत्र को हेतुरिति पृच्छति। नन्विति। करणलयस्येष्टस्यापि श्रुत्या मुखतोऽनुक्तौ हेतुं प्रतिजानीते। भण्यत इति॥३९३॥

स्वगोचरसजातीयं करणं मन्यते श्रुतिः॥
विषयस्य लयोक्त्याऽन्तःकरणप्रलयोक्तता॥३९४॥

तदेव प्रकटयति। स्वगोचरेति। तत्साजात्यं करणस्य प्रागेव व्यक्तीकृतम्। साजात्यफलं दर्शयति। विषयस्येति॥३९४॥

एवं मन्तव्य आत्माऽयं तर्कतः प्राग्यथोदितः॥
दुन्दुभ्याद्युक्तदृष्टान्तन्यायमार्गेण यत्नतः॥३९५॥

आत्मसामान्यसंभूतिलयहेतुसमाश्रयात्॥

आत्मैव सर्वमित्येष प्रतिज्ञार्थः समर्थितः॥३९६॥

मननविधिप्रपञ्चमुपसंहरति। एवमिति। यथाऽयमात्मा तर्कतो मन्तव्य एवं प्रागुक्त इति योजना। उक्तं तं प्रकारमेव दर्शयति। दुन्दुभ्यादीति। अनेकदृष्टान्तद्वारेणानेकहेतूपन्यासो यथोक्तार्थसमर्थने यत्नः॥३९५॥३९६॥

स्वाभाविकोऽयं प्रलय इति पौराणिका जगुः॥
बुद्धिपूर्वस्तु विलयः सम्यग्ज्ञानैकपूर्वकः॥३९७॥

स यथेत्यादेर्वाक्यार्थधीप्रकटनार्थस्य विषयपरिशेषार्थमुक्ते लये पौराणिकसंमतिमाह। स्वाभाविक इति। नैमित्तिकस्वाभाविकात्यन्तिकभेदात्त्रिविधो लयः। उक्तं हि—

“सर्वेषामेव भूतानां त्रिविधः प्रतिसंचरः॥
नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवाऽऽत्यन्तिको लयः” इति॥

तत्राऽऽद्योब्रह्मकर्तृकोऽवान्तरलयः। यथाऽऽह—ब्राह्मो नैमित्तिकस्तेषां कल्पान्ते प्रतिसंचर इति। द्वितीयस्तु कार्याणां प्रकृताववसानम् । आत्यन्तिको ज्ञानाधीनो

मोक्ष इत्याह। बुद्धिपूर्वस्त्विति। उक्तं च—आत्यन्तिकश्च मोक्षाख्यः प्राकृतो द्विपरार्धिक इति॥३९७॥

शक्तिमात्रात्मना स्थानं कार्याणां यत्स्वकारणे॥
इत्यनात्यन्तिकलयो भूयोजन्मकृतक्षणः॥३९८॥

स्वाभाविकलयस्य धीपूर्वलयाद्विशेषमाह। शक्तीति। स्वाभाविके लये कार्याणां कारणे शक्त्यात्मनाऽवस्थानमिति यस्मादास्थितं तस्मादसावनात्यन्तिक इति योजना। अनात्यन्तिकत्वं विशदयति। भूय इति। पुनरपि जन्मार्थं कृतावकाशत्वात्प्राकृतोऽयमित्यर्थः॥३९८॥

अतीतानागतेहत्यजन्मनाशादिहेतुनुत्॥
यस्तु धीपूर्वको ध्वंसस्तदर्थेयं परा श्रुतिः॥३९९॥

ततो धीपूर्वलये विशेषं ब्रुवाणस्तदर्थमुत्तरवाक्यमवतारयति। अतीतेति। त्रैकाल्यजन्मादिहेत्वज्ञानध्वस्तिर्हि बुद्धिपूर्वो ध्वंसस्तदुपायधीप्रदर्शनायोत्तरा श्रुतिरित्यर्थः॥३९९॥

यथोक्तवस्तुसिद्ध्यर्थं दृष्टान्तोऽयमिहोच्यते॥
यथा सैन्धवखिल्योऽस्तः स्वयोनावुदधाविह॥४००॥

कठिनोदकविलयमनु खिल्यो विलीयते।
विलीनस्याद्भ्यउद्धृत्य ग्रहणाय न कश्चन॥४०१॥

निपुणोऽपि नरः शक्तः खिल्यरूपेण पूर्ववत्॥

सामुद्ररूपान्नान्येन ग्रहीतुं कश्चन क्षमः॥४०२॥

तामविशेषेणावतार्य विशेषतो दृष्टान्तश्रुतिमवतारयति। यथोक्तेति। कार्यकारणप्रपञ्चस्य तद्विलक्षणे ब्रह्मणि ज्ञानाद्विलयो यथोक्तं वस्तु तत्प्रतिपादनाय श्रुतौ दृष्टान्तोक्तिरित्यर्थः। तदक्षराणि व्याचष्टे। यथेति। दार्ष्टान्तिकस्थैवंशब्देन यथाशब्दस्यान्वयो यः सैन्धवग्विल्यः स्वयोनावुदके क्षिप्तः कठिनोदकलयानन्तरं लीयत इति योजना। न हास्येत्यादेरर्थमाह। विलीनस्येति। पूर्ववत्खिल्यस्योदके प्रक्षेपात्प्रागवस्थायामिवेत्यर्थः। तत्र हेतुं वक्तुं प्रतिज्ञामनुवदति। सामुद्रेति। तद्रूपं सलिलमात्रम्॥४००॥॥४०१॥४०२॥

आददीत समुद्राम्भस्तं जिघृक्षुर्यतो यतः॥
ततस्ततस्तल्लवणं वेत्तिखिल्यं न कुत्रचित्॥४०३॥

यतो यतस्त्वित्यादिहेतुवाक्यार्थमाह। आददीतेति। तं जिघृक्षुः खिल्यग्रहेच्छावानित्यर्थः॥४०३॥

सामुद्रमम्भः खिल्यत्वं याति भानुविपाकतः॥
सिन्धोरायातः स यतस्तस्मात्सैन्धव उच्यते॥४०४॥

दृष्टान्तवाक्यार्थं संक्षिप्य प्रपञ्चयन्खिल्यत्वे निमित्तमाह। सामुद्रमिति। सैन्धवशब्दार्थमाह। सिन्धोरिति॥४०४॥

असंभिन्नस्वावयवः खिल्यः सोऽथ निगद्यते॥
सोऽयं सैन्धवखिल्योऽस्तो यथैवेह महोदधौ॥४०५॥

खिल्यपदार्थमाह। असंभिन्नेति। स्वावयवानामसंभिन्नत्वं मिथः संसृष्टतया दार्ढ्यम्। अथेति स्वयोनावुदके प्रक्षेपात्प्रागवस्थायामित्यर्थः। पदयोरर्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह। सोऽयमिति। यन्निमित्तमुदकं खिल्यरूपेण परिणतं तद्विरोधिनीं प्रकृतिं प्राप्य तदेव खिल्यरूपं तेजो जहातीत्यर्थः। अथशब्दो विरोधिप्राप्तेस्तेजसस्त्यागहेतुत्वद्योतनार्थः॥४०९॥

तेजो विरोधिनीं प्राप्य प्रकृतिं विजहात्यथ॥
तेजोवियोगात्काठिन्यं ध्वस्ती भवति तद्धनम्॥४०६॥

पाचके तेजसि त्यक्तेऽपि खिल्यरूपस्थितिमाशङ्क्याऽऽह।तेज इति॥४०६॥

काठिन्यकारणध्वस्तौ खिल्यस्येह महोदधौ॥
कठिनोदकविध्वंसमनु खिल्यो विलीयते॥४०७॥

एतदेव स्फुटयति। काठिन्येति। खिल्यस्य महोदधौ क्षिप्तस्य काठिन्यहेतुतेजः संपर्कध्वस्तौ कठिनोदकध्वंसद्वारा खिल्यस्यापि ध्वस्तिरित्यर्थः॥४०७॥

यदेवाकृत्रिमं रूपं तदेवास्यावशिष्यते॥
तेजोवयवसंबन्धसमुत्थं विनिवर्तते॥४०८॥

अवशिष्टमर्थमाह। यदेवेति। अस्य खिल्यस्येति यावत्। तच्चोदकमात्रम्। अकृत्रिमत्वं काठिन्येऽपि तुल्यमित्याशङ्क्याऽऽह। तेज इति॥४०८॥

तेजआद्यभिसंबन्धः कारणं खिल्यरूपिणः॥
तद्भावभावतस्तस्य तद्ध्वस्तौ ध्वंसतस्तथा॥४०९॥

तर्हितद्योगमात्रं खिल्यताहेतुरिति व्यर्थं पृथिव्यादीत्याशङ्क्याऽऽह। तेजआदीति। तेजोवत्पृथिव्यादेरपि तद्धेतुत्वे हेतुमाह। तद्भावेति। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हि कारणं कल्पते तौ च तेजसीव पृथिव्यादावपि तुल्यौ तेनाविशिष्टं कारणत्वमित्यर्थः॥४०९॥

एवं वा अर इत्यस्य कार्यकारणरूपतः॥
प्रतीचो वास्तवं वृत्तं विरुद्धमभिधीयते॥४१०॥

दृष्टान्तं संक्षेपविस्तराभ्यामुक्त्वा दार्ष्टान्तिकं व्याख्यास्यन्नेवमित्यादेरर्थमाह। एव-

मिति। एतद्वाक्यस्थेदमाऽस्य प्रतीचःकारणादिविरुद्धं वास्तवं रूपमुच्यत इत्यक्षरार्थः॥४१०॥

अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मत्वप्रतिपत्तये॥
महदित्यभिधानं स्यात्कौटस्थ्यार्थं च भूतगीः॥४११॥

महद्भूतमितिपदद्वयस्यार्थमाह। अव्यावृत्तेति॥४११॥

वास्तवं वृत्तमाश्रित्य प्रतीचः प्राक्प्रबोधतः॥
स्वतः सिद्धस्य विज्ञप्त्यै महदित्यादि भण्यते॥४१२॥

प्रतीचो महत्त्वादि मोक्षदशायामेवेत्याशङ्क्याऽऽह। वास्तवमिति। प्रागपीत्यपिशब्दोऽध्याहर्तव्यः। स्वतःसिद्धस्य महदित्यादिरूपस्येति शेषः॥४१२॥

कारणस्य निषेधोक्तिरनन्तमिति यद्वचः॥
अपारमिति कार्यस्य, पारः कार्यस्य कारणम्॥४१३॥

अनन्तमपारमित्यनयोरर्थमाह। कारणस्येति। कथमपारपदेन परस्य कार्यत्वं निरस्यते तत्राऽऽह। पार इति। अपूर्वमिति कारणे निषिद्धे कार्यत्वमस्य निरसितुं सुशकमित्यर्थः॥४१३॥

कारणस्य तथा कार्यमन्तोऽनादेः प्रसिद्धितः॥
जात्यन्तरनिषेधाय विज्ञानघनगीरपि॥४१४॥

तथाऽपि कथमनन्तपदेन कारणत्वमस्य निषिध्यते तत्राऽऽह। कारणस्येति। अनादि हि कारणमन्यथाऽनन्वयादनवस्थानाच्च तस्य कार्यमन्तस्तत्रान्तत्वप्रसिद्धेर्न हि

मृदादि घटाद्यापनं शरावादि करोति ततोऽनपरमिति कार्यनिरासात्कारणत्वं परस्य निषेद्धुं शक्यमित्यर्थः। विज्ञानघनपदार्थमाह। जात्यन्तरेति। ज्ञप्तेरर्थान्तरं जात्यन्तरम्॥४१४॥

क्षेत्रज्ञाकाशयोरेवं कार्यकारणसंगतिः॥
अब्धिस्थानीयमैकात्म्यं प्राप्योक्तेर्विनिवर्तते॥४१५॥

एवकारार्थमाह। क्षेत्रज्ञेति। तत्त्वमादिवाक्याज्जीवेश्वरयोरैक्यं ज्ञात्वा तद्बलात्कार्यकारणाख्यं जगन्निवर्तत एवं सत्यैकरस्यमेव पर्यवस्यतीत्यर्थः॥४१५॥

कार्यकारणविध्वस्तौ ब्रह्मैकात्म्यमबोधतः॥
न विशेषात्मलाभोऽस्ति खिल्यस्येव महोदधौ॥४१६॥

ज्ञानात्कार्यकारणध्वस्तौ ध्वस्तमपि जीवत्वं पुनरुदेप्यतीत्यनिर्मोक्षप्रसक्तिमाशङ्क्याऽऽह। कार्येति। न हि भूयो जीवभावो हेत्वभावान्न खलु खिल्यस्य महोदधौ क्षिप्तस्य ध्वस्तस्य तस्यैव पुनरुद्भवोऽस्तीत्यर्थः॥४१६॥

तेजः संबन्धमासाद्य यथाऽम्भः खिल्यतामगात्॥
तथैवाज्ञानभूतेभ्यः परः क्षेत्रज्ञतां ययौ॥४१७॥

ज्ञानादज्ञानस्यैव ध्वस्तिर्न कार्यकारणत्वस्य जीवत्वस्य चेत्याशङ्क्य सर्वस्यानात्मनोऽज्ञानजत्वाज्ज्ञानात्तद्ध्वस्तौ ध्वस्तिः फलतीति ब्रुवन्नेतेभ्यइत्याद्यवतारयति। तेज इति॥४१७॥

कार्यात्माऽपचयं मच्छन्यत्र निष्ठां निगच्छति॥
तानि भूतान्यविद्येति प्राहुस्त्रय्यन्तनिष्ठिताः॥४१८॥

भूतशब्दस्य महाभूतेषु रूढत्वात्कथं परस्य क्षेत्रज्ञत्वमज्ञानरूपभूतेभ्योऽभिधीयते तत्राऽऽह। कायोर्त्मति। यत्र सर्वं कार्यं लीयते तन्मूलकारणमविद्याभूतशब्देनोच्यते यदाहाऽऽचार्यवाचस्पतिर्नामरूपवीजशक्तिभूतमव्याकृतं भूतसूक्ष्ममिति प्रसिद्धभूतानां क्षेत्रज्ञोत्थापकत्वानुपपत्तेरित्यर्थः॥४१८॥

परः कारणकार्येभ्य आत्मा पूर्णत्वकारणात्॥
एतेभ्योऽविद्याभूतेभ्यः कार्यकारणतामगात्॥४१९॥

तर्हि तदुत्थापकानि कार्यकारणान्येवात्र भूतानीत्याशङ्क्याऽऽह। पर इति। आत्मा पूर्णत्वात्परिच्छिन्नकारणादिविलक्षणः सोऽविद्यात्मकभूतवशात्तद्भावं गतो मूलाविद्याऽत्र कार्यादिभूता भूतशब्देत्यर्थः॥४१९॥

यतोऽविद्यैव तद्धेतुस्तदुच्छित्तावतो न सन्॥
कार्यकारण⁷⁵⁸भेदोऽयं ब्रह्मास्मीतिप्रबोधतः॥४२०॥

सर्वस्यानात्मनोऽविद्याजत्वे फलितमाह। यत इति॥४२०॥

तस्मिन्ध्वस्तेऽथ संबोधात्केवलैकात्म्यशेषतः॥
विशेषसंज्ञा नास्त्यस्य पूर्णप्रज्ञप्तिमात्रतः॥४२१॥

केचित्तु कार्यनिवृत्तिं शून्यतावसायिनीमाहुस्तान्निवर्तयन्भेदनिवृत्तिफलमाह। तस्मिन्निति। ऐक्यसंबोधस्याऽऽविद्यबन्धध्वंसे हेतुत्वसमर्थनार्थोऽथशब्दः। संज्ञाभावे कैवल्यस्यापुमर्थत्वमाशङ्क्योक्तम्। अस्येति॥४२१॥

अविचारितसिद्धीनि यान्यविद्येत्यवादिषम्॥
एतेभ्यो हेतुभूतेभ्यो भूतेभ्योऽकार्यकारणः॥४२२॥

कार्यकारणवद्रूपं समुत्थायेति शब्द्यते॥
अविद्यासंगतेरस्य जायतेऽनेकरूपवान्॥४२३॥

भूतशब्दार्थमनूद्य समुत्थायेत्यस्यार्थमाह। अविचारितेति। योऽकार्यकारणः पर-

स्तस्य यथोक्तभूतेभ्यो भवत्तत्तद्विशिष्टरूपमुत्थायेत्यत्र समुत्थानमित्यर्थः। तत्प्रपञ्चयन्नात्मनोऽविद्ययाऽनेका- कारावाप्तिमाह। अविद्येति॥४२२॥४२३॥

चेतनाचेतनाभास आत्मानात्मत्वलक्षणः॥
कार्यकारणरूपेण मिथोपेक्षाश्रयं तमः॥४२४॥

अनेकरूपवन्तं स्वभावं विशदीकुर्वाणश्चिदाभासवैशिष्ट्यं तस्याऽऽचष्टे। चेतनेति॥४२४॥

कार्यकारणतां यात आत्माऽप्येवं तमोवशात्॥
स्वाभासैर्बहुतामेति मनोबुद्ध्याद्युपाधिभिः॥४२५॥

अविद्यायामेवमनेकरूपत्वेऽपि प्रतीचि किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह। कार्येति। न केवलमात्माऽज्ञानवशात्कार्यकारणतां गतः किंतु स्वाभासविशिष्टाविद्याकृतबुद्ध्याद्युपाधिवशान्मातृत्वादिभावं चाऽऽप्तवानित्याह। स्वाभासैरिति॥४२१॥

तमोहेतु समुत्थानं न वेद्मीत्यग्रहात्मकम्॥
मिथ्याज्ञानं तमः कुर्वदीदृगेव करोति तत्॥४२६॥

समुत्थानमित्थमुक्त्वा तत्र क्रममाह। तम इति। सर्वमात्मनः समुत्थानमज्ञानजमिति न विवादस्तच्चतमोऽज्ञानमादौ न वेद्मि मूढोऽस्मीत्यग्रहात्मकं मिथ्याज्ञानं कुर्वदेव तत्सदृशमिथ्याज्ञानान्तरं करोतीत्यर्थः॥४२६॥

अविद्याकार्यबुद्धिस्थप्रत्यगाभासरूपवत्॥
बोद्धेत्यादिसमुत्थानं भण्यते परमात्मनः॥४२७॥

अविद्यामात्रनिमित्तमुत्थानमुक्त्वा तत्कार्यबुद्ध्यादिकृतं तदाह। अविद्येति। आदिशब्देन भोक्तृत्वाद्युक्तिः॥४२७॥

श्रोता स्पष्टेतिरूपः स्यात्तथैवेन्द्रियवृत्तिभिः॥
दुःखी गौरो द्विजश्चेति शरीरोत्थानतः परः॥४२८॥

इन्द्रियनिमित्तमुत्थानमाह। श्रोतेति। इन्द्रियाण्येव वा तद्द्वारिका या वृत्तयस्ताभिरिति यावत्। स्थूलदेहकृतं तदाह। दुःखीति॥४२८॥

धनी गोमान्दरिद्रो वा धनाद्यर्थात्मसंगतेः॥
अतद्वानपि संमोहाद्यथोक्तान्मकतामगात्॥४२९॥

देहवतो धनादिसंबन्धकृतं तदाह। **धनीति।**आत्मशब्दो देहविषयः। आत्मनो मिथ्याभूतमुत्थानमुपसंहरति। अतद्वानिति॥४२९॥

प्रत्यग्याथात्म्यमोहोत्था विरिञ्चोपक्रमा मृषा॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञभेदेन ह्या स्थाणोरुत्थितिर्दृशेः॥४३०॥

तान्येवेत्यादि व्याख्यातुं वृत्तं कीर्तयति। प्रत्यगिति। आ विरिञ्चादा च स्थाणोर्द्विविधोत्थानस्य मोहोत्थत्वमेव मृषात्वे हेतुरिति द्योतयितुं हिशब्दः॥४३०॥

यथावस्तु यदा बोधो वेदान्तोक्तिश्रुतेर्भवेत्॥
तदा नश्यन्ति भूतानि येभ्यः क्षेत्रज्ञतां गतः॥४३१॥

तद्व्याचष्टे। यथेति। वेदान्तवाक्यश्रवणाद्वस्त्वनुसारी बोधो यदा भवति तदा भूतान्यविद्याशब्दितानि नश्यन्ति ततो हेत्वभावात्क्षेत्रज्ञत्वाद्युत्थानमपि नश्यतीत्यर्थः॥४३१॥

स्वरूपलाभमात्रेण सम्यग्बोधोऽखिलं तमः॥
यतो हन्ति ततो नासावभ्यासं प्रति वीक्षते॥४३२॥

अभ्यासमपेक्ष्य बोधोऽविद्यातज्जध्वंसीत्येकदेशिमतं प्रसङ्गात्प्रत्याह। स्वरूपेति॥४३२॥

व्यङ्ग्येष्वर्थेषु नाऽऽवृत्त्या व्यञ्जको हन्ति तत्तमः॥
व्यञ्जकस्य स्वभावोऽयं न प्रयोगमपेक्षते॥४३३॥

ज्ञानमावृत्त्यनपेक्षमज्ञानादिध्वंसीत्येतद्दृष्टान्तेनाऽऽह। व्यङ्ग्येष्विति⁷⁵⁹। विमतमावृत्त्यनपेक्षं तमोनिवर्तकं व्यञ्जकत्वाद्दीपवदित्यर्थः। उक्तस्य हेतोर्व्याप्तिं विवक्षित्वा ब्रूते। व्यञ्जकस्येति॥४३३॥

मोहतत्कार्यनीडो यस्तस्याज्ञानसमन्वयात्॥
प्रत्यगात्माऽपि तद्ब्रह्म परोक्षमभवन्मृपा॥४३४॥

ऐक्यज्ञानादज्ञानहानिश्चैदैक्यस्य सदाभावाद्ब्रह्मणि प्रत्यगभिन्ने पारोक्ष्यं ब्रह्माभिन्ने

चाऽऽत्मनि संसारित्वं कथमित्याशङ्क्य ब्रह्मणि पारोक्ष्यमज्ञानकृतमित्याह। मोहेति। तद्ब्रह्मापरोक्षं प्रत्यक्विदेकतानमपि मोहात्परोक्षं भवति मोहतत्कार्याश्रितार्थस्य मोहेनान्वयव्यतिरेकवत्त्वाद्वस्तुतो वस्तुन्यसंभवात्तस्माद्यत्साक्षादित्युक्तलक्षणे ब्रह्मणि पारोक्ष्यं मृषेत्यर्थः॥४३४॥

तद्वदद्वयतत्तवोऽपि तदसंबोधहेतुतः॥
आत्मा संसारितां यातो यथा कार्प्ण्यंवियत्तथा॥४३५॥

तस्मिन्पारोक्ष्यवदात्मनि ब्रह्माभिन्नेऽपि संसारित्वस्याऽऽविद्यत्वं दृष्टान्तेनाऽऽह। तद्वदिति॥४३५॥

आत्मनो ब्रह्मता यस्माद्ब्रह्मणोऽप्यात्मता स्वतः॥
तमोमात्रान्तरायत्वात्तद्ध्वस्तावेव साऽऽप्यते॥४३६॥

तान्येवेत्यादेस्तात्पर्यमुपसंहरति। आत्मन इति। तस्मान्नार्थभेदोऽस्तीति शेषः।

कथं तर्हि मिथोभेदधीरित्याशङ्क्याऽऽह। तमोमात्रेति। ज्ञानादज्ञानध्वस्तौ सविशेषत्वं हित्वा ब्रह्मात्मना तिष्ठतीत्यर्थः॥४३६॥

सर्वमात्मेतिसम्यग्धीजन्मनैवाखिलं तमः॥
ध्वंसमेति ततः संज्ञा नाविद्योत्थाऽवशिष्यते॥४३७॥

न प्रेत्येत्यादेरर्थमाह। सर्वमिति॥४३७॥

सदोत्पन्नाऽऽत्मनि मितिरुत्पाद्याऽकारणादिधीः॥
कारणादिधियः पूर्वं प्रतीचि ब्रह्मधीस्ततः॥४३८॥

कथं सा नावशिष्यते प्रतीचि ब्रह्मधियस्तदुत्थायाः शेषादित्याशङ्क्याऽऽह। सदेति। अकारणादिधीरिति च्छेदः। आत्मनि कर्तृत्वादिधीरौत्सर्गिकी वाक्यादकर्तृत्वादिधीराधेया तथाच वाक्यीयादैक्यज्ञानात्कर्तृत्वादिधियः पूर्वं ध्वंसस्ततो निरिन्धनाग्निवत्प्रतीचि ब्रह्मधीरपि ध्वंसमेतीत्यर्थः॥४३८॥

अपास्ताशेषभेदस्य यद्रूपं भेदवद्गतम्॥
तज्ज्ञानेनैव तज्ज्ञातं तदन्यानवशेषतः॥४३९॥

तथाऽप्याकाशादिभेददृष्टौ सत्यां कथमविद्योत्थसंज्ञानवशेषस्तत्राऽऽह। अपास्तेति। एकरसस्य प्रतीचो यदाकाशादिभेदवद्रूपमधिगतं तत्प्रत्यग्ज्ञानेनैव ज्ञातं तदविद्याविलसितस्य तन्मात्रत्वादतः प्रत्यग्ज्ञानात्कर्तृत्वादिध्वस्तिकाले भेदधीरपि ध्वस्तेत्यर्थः॥४३९॥

अहेतुफलरूपेण प्रतीचा तद्विलक्षणम्॥

कार्यकारणवज्जग्ध्वा द्रष्टैवैकोऽवशिष्यते॥४४०॥

विशेषसंज्ञाध्वस्तौ शिष्टमर्थमाह। अहेत्विति। नानारूपं जगदेकरूपप्रत्यङ्मात्रत्वेनोपसंहृत्य चिदात्मैवैकः शिष्टो भवतीत्यर्थः॥४४०॥

प्रत्यङ्मात्रेक्षणादात्ममोहतज्जनिराकृतेः॥
असंभवाद्वितीयस्य स्यामपूर्वादिमानहम्॥४४१॥

एकत्वसंख्यावत्त्वात्प्रतीचिकार्यकारणवत्त्वसंभवादहेतुफलरूपेणेत्ययुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह।प्रत्यगिति॥४४१॥

व्यपेततमसस्तत्त्वमागमापायसाक्षिणः॥
ज्ञानेन गम्यते साक्षात्तावन्मात्रानुरोधिना॥४४२॥

संज्ञामात्रस्याज्ञानात्मतया निरस्यत्वाविशेषे किमिति प्रत्यगीक्षणान्मोहादिनिराकृतिर्घटादिज्ञानात्किंन स्यादित्याशङ्क्य विशेषमाह। व्यपेतेति॥४४२॥

दृष्टिमात्रात्मयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः॥
नाज्ञातं किंचिदप्यस्ति नानपासं तमोऽप्यतः॥४४३॥

घटादिज्ञानात्प्रत्यग्ज्ञाने दर्शितविशेषकृतं फलमाह। दृष्टीति। अतःशब्देन प्रत्यग्ज्ञानोक्तिः॥४४३॥

क्षेत्रज्ञेश्वरभेदेन संज्ञा नैवेह विद्यते॥
तद्धेतौ तमसि ध्वस्ते कुतः संज्ञाऽनिमित्ततः॥४४४॥

नेत्यादेरर्थमुपसंहरति। क्षेत्रज्ञेति। इहेति विद्यावस्थोक्तिः। तदेव स्फुटयति। तद्धेताविति। अनिमित्तत इति च्छेदः। कुतो वा निमित्ततः संज्ञेति संबन्धः॥४४४॥

संज्ञा प्रेत्याऽऽत्मनो नास्तीत्येतच्छ्रुत्वा त्वचूचुदत्॥
शङ्कमानाऽऽत्मनो नाशं मैत्रेयी पतिमादरात्॥४४५॥

निवर्त्यसंज्ञागतमविद्योत्थत्वविशेषणमप्रतीत्य साहेत्यादेरर्थमाह। संज्ञेति॥४४५॥

विज्ञानैकघनोक्त्या च निःसंज्ञवचसा तथा॥
उक्त्योर्मिथोविरुद्धत्वादात्मा⁷⁶⁰ मोमुह्यते मम॥४४६॥

अत्रेत्यादेस्तात्पर्यमाह। विज्ञानेति। उक्तिभ्यामात्मनो मोहे हेतुमाह। उक्त्योरिति॥४४६॥

अविरुद्धं सुविस्पष्टं मया तुभ्यं प्रभाषितम्॥
स्वापराधात्तु मद्वाक्यं विरुद्धार्थं त्वमीक्षसे॥४४७॥

विशेषणं प्रकटीचिकीर्षुः स हेत्यादेस्तात्पर्यमाह। अविरुद्धमिति। कथं तर्हि विरोधधीस्तत्राऽऽह। स्वापराधादिति॥४४७॥

विज्ञानैकघनोक्त्याऽहं कृत्स्नैकात्म्यं तवाब्रुवम्॥

संज्ञानाशेन चाविद्याहेतूत्थापतिं तथा॥४४८॥

विज्ञानघन एवेत्युक्त्वा संज्ञा नास्तीति वदता कथमविरुद्धमुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। विज्ञानेति॥४४८॥

विशेषसंज्ञा याऽस्याभूद्विज्ञानात्मादिलक्षणा॥
सम्यग्धीध्वस्तमोहस्य सा कृत्स्ना विनिवर्तते॥४४९॥

उत्तरार्धार्थं प्रपञ्चयति। विशेषेति॥४४९॥

यत्त्वपारमनन्तं च वास्तवं ज्ञानमात्मनः॥
कूटस्थं तत्स्वतः सिद्धेस्तत्कस्माद्विनिवर्तते॥४५०॥

पूर्वार्धोक्तं व्यक्ती करोति। यत्त्विति। कौटस्थ्ये हेतुमाह। स्वतःसिद्धेरिति। तत्फलमाह। तत्कस्मादिति॥४१०॥

इतीममर्थंभार्यायै याज्ञवल्क्योऽभ्यभाषत॥४५१॥

कार्यकारणनाशेऽपि स्वतःसिद्धमनन्यमम्॥
यद्वस्तु तदलं स्वात्मसंवित्त्यैनिरपेक्षतः॥४५२॥

स हेत्यादेरर्थमुपसंहरति। इतीममिति। विज्ञानात्मादिसंज्ञा ध्वस्ता चेत्कथं वस्तुज्ञानं हेत्वभावादित्याशङ्क्यालमित्यादेरर्थमाह। कार्येति। स्वतःसिद्धत्वसिद्ध्यर्थमनन्यममित्युक्तम्॥४९१॥४५२॥

यत्राज्ञातात्मतत्त्वात्माऽविद्यासंवीतशेमुषिः॥
तत्र मिथ्याग्रहग्रस्तो द्रष्टृदृश्यादिभेदधीः॥४५३॥

यत्र हीत्यादेस्तात्पर्यमाह। यत्रेति। अज्ञातात्मकं तत्त्वमेवाऽऽत्मा यस्य स तथा॥४५३॥

यत्राज्ञातात्मयाथात्म्यस्तत्तमोपिहितेक्षणः॥
तत्राविद्योत्थबुद्ध्यादिगुणभूतात्मविन्नरः॥४५४॥

यदा स्वरूपमविद्योपहतधीरात्मा न वेद तदा स द्वैतदर्शीत्युक्तं प्रपञ्चयति। यत्रेत्यादिना॥४९४॥

अविद्यामात्रशेषत्वं जगतः प्रागवादिपम्॥
नर्तेऽविद्यां कार्यमिदं हीति हेतावतः पदम्॥४५५॥

तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षराणि व्याचक्षाणो हिशब्दार्थमाह। अविद्येति। अव्याकृतविचारादौ। उक्तेऽर्थे हेतुमन्वयव्यतिरेकाख्यमाख्याति। नेति। अविद्यामात्रं द्वैतमिति पूर्वोक्तम्यैवप्रतिपादके हेतौ हीति पदमतस्तद्युक्तमित्याह। हीतीति॥४५५॥

सतोऽभिव्यञ्जकं मानं स्वभावोऽयं मितेर्भवेत्॥
अविद्यायाः स्वभावोऽयं यदसत्करणं⁷⁶¹ मृषा॥४५६॥

ननु प्रपञ्चोऽस्ति न वाऽऽद्ये नाविद्योपयोगो द्वितीयेऽपि कथमसन्तमविद्याऽपि दर्शयितुमलमित्याशङ्क्य दृष्टान्तेनाऽऽह।सत इति॥४५६॥

उक्तहेत्वर्थदीप्येतद्धीति तस्य निपाततः॥
द्वितं द्विधेतमेकं सत्तद्भावो द्वैतमुच्यते॥४५७॥

उपमार्थ इवेत्येतद्भवतीति क्रियापदम्॥
तत्रैवाविद्यावस्थायां संज्ञेयं युज्यते मृषा॥४५८॥

द्वैतस्याऽऽविद्यत्वेऽपि तद्धेतुद्योतित्वं हिशब्दस्य कथमित्याशङ्क्याऽऽह। उक्तेति। दृश्यत्वादिहेतुतो जगतो रजतादिवदविद्यामात्रत्वात्तद्धेतुद्योतकं हीत्येतत्पदमित्यर्थः। हिशब्दस्य यथोक्तहेतुवाचित्वमेव किं न स्यादत आह। तस्येति। निपातानां द्योतक-

त्वमेवेति हि वैयाकरणसमयः। द्वैतमित्यादि व्याकरोति। द्वीतमिति। इवशब्दार्थसमर्थनार्थं यत्र हीत्यादिवाक्यस्य पर्यवसितमर्थमाह। तत्रेति॥४९७॥४५८॥

ननु द्वैतमिवेत्येतदुपमानं कथं भवेत॥
द्वैतं वस्तु न चेदस्ति सर्वस्यैकात्म्यमात्रतः॥४५९॥

द्वैतमस्ति न वा नाऽऽद्य ऐकात्म्यविरोधान्न द्वितीय एकत्रोपमानोपमेयत्वायोगादिवशब्दासिद्धेरिति शङ्कते। नन्विति॥४५९॥

नैष दोषो यतो दृष्ट एकस्मिन्नपि वस्तुनि॥
उपमेयोपमाभावो दिग्धीरिव विहायसि॥४६०॥

आत्मेतरद्वैताभावेऽपीवशब्दस्य नोपमार्थत्वासिद्धिरुपमानोपमेयभावस्यैकत्रापि दृष्टेरित्याह। नेत्यादिना। दृष्टिमेव व्याचष्टे। दिग्धीरिति। नाऽऽकाशादर्थान्तरं दिगस्ति मानाभावात्तथाऽपि दिगिव तद्भातीति सादृश्यधीराकाशे दृश्यते तथाऽऽत्मान्यद्वैताभावेऽपि द्वैतमिव स भवतीत्युक्तिसिद्धिरित्यर्थः॥४६०॥

रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव॥
यथा प्रसिद्धो जगति तथैवेहापि गम्यताम्॥४६१॥

एकस्मिन्नुपमानोपमेयत्वसंभवमुदाहरणान्तरेणाऽऽह। रामेति॥४६१॥

अद्वैतात्परमार्थाद्वा मायाद्वैतमपीष्यते॥
तेनोपमार्थसंसिद्धेर्यथा स्वप्रेन्द्रजालयोः॥४६२॥

नात्रोपमानोपमेयविवक्षा युद्धमनयोरनुपममित्यस्मिन्नर्थे तात्पर्यादित्याशङ्क्य विधान्तरेणोपमानं समर्थयते। अद्वैतादिति। इवशब्दः संभवतीति शेषः। कल्पितद्वैतेनोपमासिद्धिं स्फुटयति। यथेति। स्वप्ने महेन्द्रजाले च स्वप्नदृशा मायाविना च कृतद्वैतवदात्मा स्वाविद्योत्थकर्त्रादिद्वैतरूपो भातीत्यर्थः॥४६२॥

मिथ्येव भाति सत्योऽपीत्यपि लोकेऽभिधीयते॥
मिथ्याभावो न नास्तीति वक्तुं कश्चिदपि क्षमः॥४६३॥

मिथ्यास्वप्नादिद्वैतस्य कथं सत्यात्मदृष्टान्ततेत्याशङ्क्याऽऽह। मिथ्येति। यथा मिथ्यार्थः सत्यवद्भाति तथा वक्तुं प्रथमोऽपिशब्दः। द्वितीयस्तु शास्त्रसमुच्चयार्थः। यद्दृश्यं तत्सत्यमिति व्याप्तेर्मिथ्यापदार्थस्यैवासत्त्वे कुतस्तस्य दृष्टान्ततेत्याशङ्क्याऽऽह। मिथ्याभाव इति। भ्रान्तिबाधप्रसिद्धिविरोधादिति भावः॥४६३॥

समस्तव्यस्ततारूपं यो वक्तीहाऽऽत्मनः श्रुतेः॥
तत्पक्षस्य निषेधोऽयं यत्र हीत्यादिनोच्यते॥४६४॥

यत्र हीत्यादेस्तात्पर्यमविद्यादशायामेव द्वैतदर्शनं नान्यदेत्युक्त्वा तत्फलमाह। समस्तेति। एष हि द्रष्टेत्यादिवाक्यमिदं सर्वं यदयमात्मेत्यादि च श्रुतिरित्युच्यते। परी-

क्षकनिर्धारणार्थमिहेत्युक्तम्। आत्मनस्तथाविधं रूपमवास्तवं चेदविरुद्धं वास्तवं चेदविद्यावस्थायामेव द्वैतदर्शनवादिनी श्रुतिर्विरुध्येतेति भावः॥४६४॥

तस्यामविद्यावस्थायां स्वप्नावस्थां गतो यथा॥
प्रातेतरः सन्नितरं गन्धं घ्राणेन जिघ्रति॥४६५॥

तदित्यादि व्याचष्टे। तस्यामिति॥४६५॥

घ्रातृघ्रेयाभिसंबन्धाद्भाणाद्याहृतिरिष्यते॥
जिघ्रतीत्यपि निर्देशः क्रियातत्फलयोर्भवेत्॥४६६॥

कर्तृकर्मक्रियार्प⁷⁶²कपदानामेव श्रवणाद्घ्राणेनेत्ययुक्तमित्याशङ्क्येतर इतरमिति कारक- प्रदर्शनार्थमितिभाप्यतात्पर्यमाह। घ्रात्रिति। आदिशब्देन घ्राणस्यार्थयोगप्रयोजकं सर्वं गृह्यते। तथाऽपि फलमिह नाभिलप्यते तद्वाचकाभावादित्याशङ्क्याऽऽह। जिघ्रतीत्यपीति। यथा कारकाणामितर इतरमिति निर्देशस्तथेत्यपेरर्थः॥४६६॥

उत्तरेष्वपि वाक्येषु योजनेयं यथोदिता॥
प्रत्यगज्ञानमात्रोत्थं ग्राहकाद्यत्र भण्यते॥४६७॥

तदितर इतरं पश्यतीत्यादिषु पूर्वोक्तन्यायमतिदिशति। उत्तरेष्विति। यत्र हीत्यादिवाक्यार्थमुपसंहरति। प्रत्यगिति॥४६७॥

क्रियाकारकसंज्ञाया विषयोऽयं समीरितः॥
अतोऽविद्यासमुच्छित्तावियं संज्ञा निवर्तते॥४६८॥

तदनुवादेन फलितमाह। क्रियेति। अत इत्यविद्याकृतत्वोक्तिः॥४६८॥

विज्ञानघन इत्युक्तेर्विषयोऽयमथोच्यते⁷⁶³॥

यत्र वा इति वाक्येन ध्वस्ताविद्ये विपश्चिति॥४६९॥

यत्र वा अस्येत्याद्यवतारयति। विज्ञानेति। एतेभ्य इत्यादिवाक्यस्य यत्र हीत्यादिना व्याख्यानानन्तरमित्यर्थः। अक्षराणि व्याकरोति। ध्वस्तेत्यादिना। विदुषि निवृत्ताविद्ये सति यत्र सर्वमात्मैवाभूत्तत्र कः कर्ता केन करणेन किं कर्म जिघ्रेत्तत्कर्त्रादिकं वदेति संबन्धः॥४६९॥

यत्र त्वस्याऽऽत्मनोऽङ्गस्य शास्त्राचार्यप्रसादतः॥४७०॥

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानभास्वद्भास्करदीधिति—
संप्लुष्टनिखिलाविद्ये तत्र कः केन किं वद॥
जिघ्रेदैकात्म्यमात्रेण सर्वस्यास्याऽऽत्ममात्रतः॥४७१॥

तदेव स्फुटयति। यत्रेति। अज्ञस्याऽऽत्मनः शास्त्रादिवशादुत्पन्नतत्त्वज्ञानाद्ध्वस्ता-

विद्ये स्वरूपे सति यस्यां विद्यादशायां सर्वमात्मैव भवति तत्रेति पूर्ववदन्वयः। सर्वमात्मैवाभूदित्यस्य हेतुरूपमर्थमाह। ऐकात्म्येति॥४७०॥४७१॥

षष्ठगोचरवत्सर्वं कार्यकारणवज्जगत्॥
ध्वस्तात्मान्ध्यस्य विदुषः सम्यग्ज्ञानोदये भवेत्॥४७२॥

सर्वस्य कर्त्रादेरात्ममात्रत्वे तद्वदेव सत्त्वमाशङ्क्य सर्वमित्यादेस्तात्पर्यमुपसंहरति। षष्ठेति॥४७२॥

अव्यावृत्ताननुगतमतिहेतु सदैकलम्॥
विज्ञानघनमानन्दमैकात्म्यं व्यवतिष्ठते॥४७३॥

द्वैतस्य तुच्छत्वे तदभेदादद्वैतस्यापि तथात्वमित्याशङ्क्याऽऽह। अव्यावृत्तेति। निःसामान्यविशेषं स्वप्रकाशमेकस्वभावं विज्ञप्तिमात्रं परमपुरुषार्थात्मकमैकात्म्यमवशिष्यते तन्न शून्यतावसानं द्वैतमित्यर्थः॥४७३॥

ग्राहकादिविभागोऽत्र नास्ति तद्धेत्वसंभवात्॥
चिन्मात्रस्य स्वतः सिद्धेर्विज्ञानघनगीरतः॥४७४॥

यत्सिध्यति तन्मात्रादिविभागादेवेति नियमात्कुतः स्वप्रकाशत्वादीत्याशङ्क्याऽऽह। ग्राहकादीति। अत्रेति विद्यावस्थोक्ता॥४७४॥

आत्माविद्यामनाश्रित्य कारकत्वं न लभ्यते॥
कारकं चानपाश्रित्य न क्रियेह प्रसिध्यति॥४७५॥

को ग्राहकादिविभागहेतुस्तदसंभवो वा कथमित्याशङ्क्य प्रथमं कारकहेतुत्वमविद्याया दर्शयति। आत्मेति। कारकस्य क्रियाहेतुत्वमाह। कारकं चेति। क्रियाकारकव्यवहारः सप्तम्यर्थः॥४७५॥

अन्तरेण क्रियां तद्वत्फलं नैव प्रसिध्यति॥
कारकाद्यात्मना सेयमविद्यैव प्रकाशते॥४७६॥

फलहेतुत्वं तस्या निर्दिशति। अन्तरेणेति। तर्हिबहूनां हेतूनामुपगमादात्माविद्यैव हेतुरितिपक्षक्षतिरित्याशङ्क्याऽऽह।कारकादीति॥४७६॥

यत एवमतोऽविद्यासमुच्छित्ताविदं जगत्॥
व्याकृताव्याकृतं कृत्स्नमात्मतामेति बोधतः॥४७७॥

ग्राहकादिविभागहेतुमुक्त्वा ज्ञानात्तद्ध्वस्तावात्ममात्रत्वेन विभागध्वस्तिमाह। यत इति॥४७७॥

भूयोऽपि लभते संज्ञां लीनं सत्कारणात्मनि॥
जगदेतद्यथा तद्वन्नाविद्याविलये भवेत्॥४७८॥

विमतं पुनः समुत्थास्यत्यात्ममात्रेण समाप्तत्वात्स्वापादौ तथा समाप्तग्राहकादिवदित्याशङ्क्य कारणवत्त्वमुपाधिमाह। भूयोऽपीति॥४७८॥

ज्ञानोत्पत्तौ न संज्ञाऽस्तीत्यास्तां तावदिहाऽऽत्मनः॥
अपि सत्यामविद्यायां न संज्ञाऽस्त्यात्मनीदृशी॥४७९॥

येनेत्यादेस्तात्पर्यमाह। ज्ञानेति। ईदृशी ग्राहकादिविभागो

हाहिणीत्यर्थः॥४७९॥

ग्राहकादि जगत्सर्वं येन कूटस्थसाक्षिणा॥
लोकः सर्वो विजानाति जानीयात्केन तं वद॥४८०॥

कैमुतिकन्यायपरं वाक्यमित्युक्त्वा तस्मिन्नर्थे तद्योजयति। ग्राहकादीति। अविद्यावस्थायामपि सर्वसाक्षी नान्यापेक्षः किमु विद्यावस्थायामित्यर्थः॥४८०॥

अचेतने जगत्यस्मिन्साक्ष्येवैकोऽत्र चेतनः॥
ग्राहकादिर्न तत्रापि साक्षिसिद्धावपेक्ष्यते॥४८१॥

जगदपि साक्षिवदनपेक्षं सेत्स्यत्यविशेषात्तत्कथं कूटस्थसाक्षिणा लोको जगज्जानातीत्युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह। अचेतन इति। अत्रेति व्यवहारदशोक्तिः। साक्षिणोऽपि तर्हि साधकान्तरापेक्षा किं न स्याच्चिद्रूपस्यापि पुरुषान्तरज्ञानस्यपुरुषान्तरापेक्षया सिद्धिदृष्टेरित्याशङ्क्याऽऽह। ग्राहकादिरिति। न हि निरुपाधिके चिदात्मन्यन्यापेक्षासिद्धिरनवस्थितेरिति भावः॥४८१॥

संज्ञेयं किमु विध्वस्तसंसारानर्थकारणे॥
उदितैकात्म्ययाथात्म्यसम्यग्ज्ञानदिवाकरे॥४८२॥

तत्रापीत्यपिना सूचितं येनेत्यादिवाक्यीयन्यायमुपसंहरति। संज्ञेति। साक्षिणोऽन्यस्य चेतनस्याभावादविद्यावस्थायामपि नाऽऽत्मनि ग्राहकादिभेदधीःकिं पुनर्विद्यावस्थायामित्यर्थः॥४८२॥

बोद्धारमपि चापेक्ष्य न संज्ञा प्रत्यगात्मनि॥
बोद्धृतज्ज्ञानविपयैर्न बोद्धा गृह्यते यतः॥४८३॥

विज्ञातारमित्यादेस्तात्पर्यमाह। बोद्धारमिति। मातारमपेक्ष्य तत्रापि न ग्राहकादिभेदधीः किमुत साक्षिणीत्यर्थः। मातरि ग्राहकादिभेदज्ञानाभावे हेतुमाह। बोद्धिति॥४८३॥

अविचारितसंसिद्धिः प्रमात्रादिस्वलक्षणा॥
संज्ञेयं प्रथते मोहान्नत्वसौ वस्तुनिश्चितौ॥४८४॥

कुत्र तर्हि ग्राहकादिभेदधीरिष्ठेत्याशङ्क्यानात्मनिश्चितावित्याह। अविचारितेति॥४८४॥

यत एवमतः सिद्धं दर्शनं प्रत्यगात्मनः॥
श्रुत्यादिसाधनं साक्षात्सर्वमात्मेत्युदीरितम्॥४८५॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
चतुर्थं ब्राह्मणम्॥४॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः—५४७८

ब्राह्मणार्थमुपसंहरति। यत इति। अविद्यावस्थायामेव भेदव्यवहारो नान्यत्रेत्येवं यतो निश्चितमतः सर्वमात्मेति यत्प्रतीचः साक्षाद्दर्शनं श्रवणादिसापेक्षमुक्तं तन्मोक्षसाधनं संन्याससहितं सिद्धमित्यर्थः॥४८५॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थं
मैत्रेयीब्राह्मणम्॥४॥

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1734505962Untitled2.jpg”/>

अथ पञ्चमं ब्राह्मणम्।
_________

नमोऽसाधारणज्ञातृज्ञानज्ञेयात्मवोधिने॥
जग्धाशेषमहाविद्यातज्जानर्थाय विष्णवे॥१॥

शास्त्रस्याऽऽद्यन्तयोर्मङ्गलाचरणं कर्तव्यमिति शिष्टाचारं प्रमाणयन्मधुकाण्डसमाप्तौ देवतां प्रणमति। नम इति। यद्वा ब्राह्मणद्वयेन पदार्थौव्याख्याय वाक्यार्थं व्याख्यातुकामो वाक्यार्थे श्रद्धातिशयकार्यतार्थं देवतां प्रणमति। नम इति। यद्वा मङ्गलादीनि हि शास्त्राणि प्रथन्ते वीरपुरुषाण्यायुष्मत्पुरुषाणि चेति न्यायादादिमध्यावसानेषु कृतमङ्गला ग्रन्थाः प्रचारिण इति मत्वा मध्येऽपि मङ्गलमाचरति। नम इति। साधारणा ज्ञातृज्ञानज्ञेया यस्य न सन्ति यस्य चाऽऽत्मनैवाऽऽत्मानं बोधयितुं शीलं यश्च वाक्योत्थधीव्यक्तो ग्रस्तसमस्ताविद्यातत्कार्यस्तस्मै परस्मै व्यापिने प्रतीचे त्रिविधोऽपि प्रह्वीभावोऽस्त्विति योजना॥१॥

प्रत्यग्ध्वान्तसमुच्छेदि ज्ञानमैकात्म्यनिष्ठितम्॥
संन्याससाधनं प्रोक्तममृतत्वैकसाधनम्॥२॥

देवतानतिरूपं मङ्गलं कृत्वा वृत्तं कीर्तयति। प्रत्यगिति। यथोक्तं ज्ञानमज्ञानमुच्छिददभ्यासापेक्षमित्याशङ्क्याऽऽह। अमृतत्वेति॥२॥

हेतवोऽपि च तत्सिद्धौ श्रवणादिपुरःसराः॥
उक्ता यथावत्तत्रैव श्रोतव्यः श्रुतिवाक्यतः॥३॥

मन्तव्यो हेतुभिः सूक्ष्मैरुक्तदृष्टान्तबोधितैः॥
चित्सामान्यचिदुत्पत्तिचिदेकप्रलयात्मभिः॥४॥

कथमिदमुदेति न हि संन्यासादेव केवलात्तदुदयोऽत आह। हेतवोऽपीति। तत्रैवेति पूर्वब्राह्मणोक्तिः। के ते श्रवणादयोऽत आह। श्रोतव्य इति॥३॥४॥

आशङ्क्य हेत्वसिद्धत्वं मधुब्राह्मणमुच्यते॥
कुतोऽसिद्धत्वमिति चेच्छृणु तद्गदतो मम॥५॥

वृत्तमनूद्य ब्राह्मणयोः संगतिमाह। आशङ्क्येति। श्रौतहेतोरसिद्ध्याशङ्का न युक्तेत्याक्षिप्य समाधत्ते। कुत इति॥५॥

निःसामान्यविशेषत्वाच्चित्सामान्यं कथं भवेत्॥
चिदुत्पत्तिलयासिद्धिः सांख्यादीन्प्रति वादिनः॥६॥

जगतः स्थितिकाले चित्सामान्यत्वं यदुक्तं तस्यासिद्धिं साधयति। निःसामान्येति। चिदुत्पत्तिलयाख्यहेत्वंशस्यासिद्धिं विशदयति। चिदिति। ते हि प्रधानादेस्तज्जन्मलयाविच्छन्ति न च त्वयाऽपि चितो जगज्जन्मलयावेष्टुं शक्यौ कूटस्थासङ्गाद्वयत्वोपगमादित्यर्थः॥६॥

ऐकात्म्यवस्तुतात्पर्यं हेत्वादिच्छद्मनोच्यते॥
वेदे यतो न हेत्वादि लोकवत्स्याद्विवक्षितम्॥७॥

किं चित्सामान्यादिरूपो हेतुर्वस्तुतो नास्ति यथाकथंचिद्वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गी करोति। ऐकात्म्येति। लोकशब्दस्तर्कशास्त्रस्याप्युपलक्षणम्॥७॥

चित्तत्त्वं सदविद्यावत्कारणत्वं निगच्छति॥
चित्सामान्याद्यतः सिद्धं प्रागप्येतत्प्रसाधितम्॥८॥

न द्वितीयोऽज्ञाते ब्रह्मणि चित्सामान्यादिसंभवात्तद्धेदमित्यादौ चोक्तत्वादित्याह।

चित्तत्त्वमिति॥८॥

अभ्युपेत्याप्यसिद्धत्वं तत्सिद्धत्वाभिधित्सया॥
मधुब्राह्मणमारब्धमियमित्याद्यथोत्तरम्॥९॥

चित्सामान्यादि साधितं चेदसिद्धिशङ्काभावात्किमनेन ब्राह्मणेनेत्याशङ्क्याऽऽह। अभ्युपेत्येति। अनन्तरब्राह्मणस्याऽऽशङ्कितहेत्वसिद्धिनिरासे सामर्थ्यद्योतनार्थमथेत्युक्तम्॥९॥

प्रतिदेहं लयोत्पत्तिश्रुतेर्ह्यात्मनि शङ्क्यते॥
भेदोऽतस्तन्निवृत्त्यर्थेमधुत्वेनैकतोच्यते॥१०॥

हेत्वसिद्धिशङ्कां परिहर्तुं ब्राह्मणमिति संगतिमुक्त्वा प्रकारान्तरेण तामाह। प्रतिदेहमिति। स वा अयं पुरुषो जायमान इत्यादिना प्रतिदेहमात्मनो जन्मलयश्रुतेस्तस्मिन्भेदः शङ्कितोऽतस्तन्निवृत्त्यर्थमनेन ब्राह्मणेन सर्वस्य मधुत्वेनाऽऽत्मनैक्यं कथ्यत इत्यर्थः॥१०॥

उपकार्योपकारित्वभिन्नं यज्जगदीक्ष्यते॥
उपकार्योपकारित्वात्तत्स्यादेकात्मतत्त्वकम्॥११॥

कथमिह सर्वस्य मधुत्वोक्त्याऽऽत्ममात्रत्वगीरित्याशङ्क्याऽऽह। उपकार्येति। विमतमेकात्मकमुपकार्योपकारित्वात्स्वप्नद्वैतवदित्यर्थः। प्रथमार्धेन हेतुः साधितः॥११॥

प्रतिज्ञायाथवैकात्म्यं हेतूनुक्त्वोक्तसिद्धये॥
निगमायोत्तरो ग्रन्थः प्रतिज्ञाया विवक्षितः॥१२॥

ब्राह्मणस्य संबन्धान्तरमाह। प्रतिज्ञायेति। उक्तसिद्धये प्रतिज्ञातैकात्म्यसिद्ध्यर्थमिति यावत्। प्रतिज्ञाया हेतुसहिताया इत्यर्थः॥१२॥

प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थेहेतूनुक्त्वा पृथग्विधान्॥
हेतोर्निगमनं पश्चात्क्रियतेऽथोत्तरोक्तिभिः॥१३॥

तथाहीत्यादिभाष्यतात्पर्यमाह। प्रतिज्ञातेति। हेतोस्तत्सहितप्रतिज्ञातार्थस्येति यावत्। निगमनस्यापि साधनाङ्गताया वादिभिरिष्टत्वादित्यथशब्दार्थः॥१३॥

निदिध्यासनसिद्ध्यर्थं केचिद्व्याचक्षते परम्॥
मधुब्राह्मणमेतत्तु न युक्तं प्रतिभाति नः॥१४॥

भर्तृप्रपञ्चानां ब्राह्मणारम्भप्रकारमनूद्य निरस्यति। निदिध्यासनेति। श्रवणादित्रयं प्रकृत्य श्रवणमनने व्याख्याय निदिध्यासनं व्याख्यातुमेतद्ब्राह्मणमिति मतमयुक्तमित्यर्थः॥१४॥

श्रुत आगमतो योऽर्थस्तर्केणापि समर्थितः॥
स एवार्थ⁷⁶⁴स्तु निष्णातो निदिध्यासनमुच्यते॥१५॥

अयुक्ततां स्फोरयति। श्रुत इति। श्रवणादिफलं वाक्यार्थज्ञानं निदिध्यासनमत्रेष्टमित्यर्थः॥१५॥

शास्त्राचार्यानुभवनैर्हेतुभिश्च समर्थितः⁷⁶⁵॥
ईदृगैकात्म्यसंबोधो निदिध्यासनमुच्यते॥१६॥

कथं ध्यानवाची शब्दोऽन्यथा व्याख्यायते तत्राऽऽह। शास्त्रेति। निदिध्यासनस्य वाक्यार्थज्ञानत्वं पूर्वब्राह्मणे साधितमिति भावः॥१६॥

निदिध्यासनसिद्ध्यर्थो यत्नोऽतोऽयमनर्थकः॥
प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधमात्रत्वादेव हेतुतः॥१७॥

अस्तु निदिध्यासनं वाक्यार्थज्ञानं किं तावतेत्याशङ्क्याऽऽह। निदिध्यासनेति। अतःशब्दार्थं व्याकरोति। प्रत्यगिति। तस्य च श्रवणादिनैव सिद्धेरिति शेषः॥१७॥

क्रियाफलोपभोगार्थं सर्वैरेव स्वकर्मभिः॥
जन्तुभिः पृथिवी सृष्टा मधु तेषां ततो मही॥१८॥

परोक्तं संबन्धं निरस्येयमित्यादि व्याचष्टे। क्रियेति॥१८॥

पृथिव्याऽप्यात्मभोगार्थं सृष्टाः सर्वेऽपि जन्तवः॥
पृथिव्या अपि कार्यत्वान्मधु तेऽपि भवन्त्यतः॥१९॥

अस्याइत्यादि व्याकरोति। पृथिव्येति। सर्वैर्जन्तुभिर्यथा पृथिवी सृष्टा तथेति प्रथमोऽपिशब्दः। द्वितीयोऽपिरभिव्याप्त्यर्थः। तृतीयो⁷⁶⁶ जन्तूनां पृथिवीवदिति दृष्टान्तार्थः। चतुर्थस्तु पृथिवीं दृष्टान्तयितुमेव॥१९॥

पार्थिवानि शरीराणि सर्वेषां देहिनां यतः॥
पृथिव्या तानि सृष्टानि पृथिव्यन्वयदर्शनात्॥२०॥

तया सर्वेषां सृष्टत्वे युक्तिमाह। पार्थिवानीति। पार्थिवत्वे हेतुः। पृथिवीति॥२०॥

भूतानां च पृथिव्याश्च मिथः कार्यत्वहेतुतः⁷⁶⁷॥
भोग्यभोक्तृत्वसंबन्धस्तस्मात्सिद्धः परस्परम्॥२१॥

भूतानां पृथिव्याश्च कार्यकारणत्वे श्रुतियुक्तिसिद्धे फलितमाह। भूतानामिति॥२१॥

भोग्यता प्रथमान्तेन पृथिव्यादेरिहोच्यते॥
कर्तृता भोक्तृता चैषां षष्ठ्यन्तेनाभिधीयते॥२२॥

कर्तृकार्यत्वयोर्भोक्तृभोग्यत्वयोश्चकिमत्र द्योतकमित्याशङ्क्याऽऽह। भोग्यतेति।

कार्यतेत्यपि वाच्यम्॥२२॥

अचेतनांशप्राधान्यात्कार्यकारणतोच्यते॥
भोक्तृभोग्याभिसंबन्धश्चेतनाचेतनात्मनोः॥२३॥

कथं मिथोविरुद्धमेकस्मिन्पृथिव्यादौ चतुष्टयमित्याशङ्क्यावान्तरभेदमाह। अचेतनेति। पृथिव्यादेरचेतनांशप्राधान्यात्कार्यत्वादित्रयं चेतनांशप्राधान्याच्च भोक्तृतेत्यविरोध इत्यर्थः॥२३॥

सर्वेषामपि भूतानां कार्यकारणसंगतेः॥
सर्वभूतात्मकत्वं स्याद्यथा सर्वात्मनस्तथा॥२४॥

वाक्याभ्यां सिद्धमुपसंहरति। सर्वेषामिति। यथा मूलकारणं सर्वात्मकं तथा सर्वं सर्वात्मकं सर्वकारणत्वादतो भेदाभावादात्ममात्रं सर्वमितिनिगमनौचित्यमित्यर्थः॥२४॥

संहृत्य स्थूलमाधारं भूतानां च क्षितेस्तथा॥
तदाधेयोपसंहृत्यै यश्चायमिति शब्द्यते॥२५॥

वृत्तमनूद्य वाक्यान्तरमादत्ते। संहृत्येति। पृथिव्या भूतानां च स्थूलदेहभागं⁷⁶⁸ चतुर्धा संक्षिप्य तस्मिन्नेव स्थूले यदाधेयं लिङ्गं तस्य चतुर्धासंक्षेपार्थमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः॥२५॥

अस्यां पृथिव्यां यश्चासौ भास्वद्विज्ञानविग्रहः॥
अमृतो नित्य एवातो न नाशी स्थूलदेहवत्॥२६॥

तदक्षराणि व्याकरोति। अस्यामिति। आत्मवन्नित्यत्वं व्यावर्तयति। अतो नेति। स्थूलोपाधिवैलक्षण्यमतःशब्दार्थः॥२६॥

स चापि मधु सर्वेषां भूतानां तानि तस्य च॥
मधु सर्वाणि भूतानि यथा पूर्वमवादिपम्॥२७॥

चकारसूचितमर्थमाह। स चेति। आद्यवाक्यद्वयोक्तं दृष्टान्तयति। यथेति॥२७॥

सहाध्यात्माधिदैवं हि साधिभूतमिदं जगत्॥
एकैकस्याऽऽत्मनः कृत्स्त्रं भोग्यत्वेनावतिष्ठते॥२८॥

कथं चकारस्योक्तार्थसूचकत्वमित्याशङ्क्यानुभवमनुसृत्याऽऽह। सहेति। उक्तार्थेऽनुभवं प्रमाणयितुं हिशब्दः॥२८॥

सर्वः सर्वस्य कार्यं स्यात्सर्वः सर्वस्य भोजकः॥
एवं सति भवेत्सिद्धं यथा पूर्व⁷⁶⁹ं प्रपञ्चितम्॥२९॥

मानान्तरं वक्तुमनुवदति। सर्व इति। सर्वस्य कार्यकारणभावे मिथो भोक्तृभोज्यत्वे चाऽऽत्ममात्रत्वं यथा पूर्वब्राह्मणे प्रपञ्चितं तथा तत्सिद्धं भवेत्तस्मादिदं सर्वमित्यादि

वाक्यं चकारस्यार्थानुग्राहकमित्याह। एवं सतीति॥२९॥

अध्यात्मं यश्चशारीरः पार्थिवांशसमाश्रयः॥
स चापि मधु सर्वेषां सर्वभूतानि तस्य च॥३०॥

यश्चेत्यादि व्याख्याय यश्चायमध्यात्ममित्यादेरर्थमाह। अध्यात्ममिति। शारीरस्य जीवत्वं व्यावर्तयति। पार्थिवेति। चार्थमाह। स चेति॥३०॥

कार्यकारणरूपेण भोज्यभोक्तृतयोदितम्॥
चतुष्टयं पृथिव्यादि तस्य तत्त्वमथोच्यते॥३१॥

अध्यात्मादिविभागोक्तचतुष्टयमनूद्यायमित्यादिवाक्यतात्पर्यमाह। कार्येति॥३१॥

चतुष्टयविभागेन स्वार्थोऽप्यात्मा विभज्यते॥
अविभागोऽपि तादर्थ्याद्भोक्ताऽतः सोऽत्र गृह्यते॥३२॥

कथमात्मा चतुष्टयस्य स्वरूपमात्मनः स्वार्थत्वादविभागत्वाच्च तद्वैलक्षण्यादित्याशङ्क्याऽऽह। चतुष्टयेति। आत्मनः स्वाविद्यया चतुष्टयात्मनाऽवस्थानाद्विभागसिद्धिरित्यर्थः। आत्माविद्याविवर्तत्वेनाऽऽत्मार्थत्वाच्चतुष्टयस्यात्र चतुष्टये स भोक्ताऽऽत्मा तत्त्वं गृह्यत इति फलितमाह। तादर्थ्यादिति॥३२॥

प्रत्यक्तया यः प्रथते चतुष्टयविलक्षणः॥
प्रात्यक्ष्यात्सोऽयमित्येवं प्रत्यक्साक्ष्यभिधीयते॥३३॥

अयंशब्दार्थमाह। प्रत्यक्तयेति। यः⁷⁷⁰ सशब्दार्थाच्चतुष्टयाद्विलक्षणः सन्प्रत्यग्भावेन भाति स साक्षी प्रत्यगात्मा प्रात्यक्ष्यादयमित्येवमुच्यत इति संबन्धः॥३३॥

अयमेव स इत्युक्त्वा सामानाधिकरण्यतः॥
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यं चतुर्धोक्तस्य बोध्यते॥३४॥

सामानाधिकरण्यार्थमाह। अयमेवेति। चतुर्धेति भोक्तृभोग्यकर्तृकार्यत्वेनाध्यात्माधिदैवयोः प्रत्येकमाधाराधेयत्वेन वेत्यर्थः॥३४॥

पृथिव्यादिषु यः पूर्वे व्याख्यातोऽन्तरबाह्यतः॥
आत्मैव स इति ज्ञेयस्तदबोधप्रसूतितः॥३५॥

सशब्दार्थं वदन्वाक्यार्थं प्रपञ्चयति। पृथिव्यादिष्विति। अन्तरमाधेयादि बाह्यमाधारादि। चतुष्टयस्याऽऽत्ममात्रत्वे हेतुः। तदबोधेति॥३५॥

अयमित्यस्य शेषः स्याद्योऽयमित्यादिकः परः॥
एवेत्यवधृतावेतत्संसर्गप्रतिषेधकृत्॥३६॥

योऽयमात्मेतिशेषस्यायंशब्देन पुनरुक्तिमाशङ्क्याऽऽह। अयमित्यस्येति।⁷⁷¹ अय

मित्युक्त आकाङ्क्षा स्यात्तन्निवृत्त्यर्थं विशेषणं योऽयमित्यादि। सामानाधिकरण्यस्य नीलोत्पलवदखण्डार्थत्वं विना संसर्गमात्रविषयत्वेनोपपत्तेर्न चतुष्टयस्य प्रत्यङ्मात्रतेत्याशङ्क्याऽऽह। एवेतीति॥३६॥

तत्वं चतुष्टयस्यास्य प्रत्यगात्मैव केवलः॥
अव्यावृत्ताननुगतध्वस्ताविद्यातदुद्भवः॥३७॥

कथमवधारणं चतुष्टयस्याऽऽत्मनि संसर्गनिषेधकं संसर्गपक्षेऽप्ययोगव्यवच्छेदित्वेनोपपत्तेस्तत्राऽऽह। तत्त्वमिति। केवलशब्दार्थं स्फुटयति। अव्यावृत्तेति। अयोगव्यवच्छेदे तु चतुष्टयस्याऽऽत्मनो व्यावृत्ततया निःस्वरूपस्य संसर्गानुपपत्तिरिति भावः॥३७॥

प्रकृतात्माभिधानं वा स इत्येतत्पदं भवेत्॥
अयमित्युच्यते साक्षात्संनिकर्षाश्चतुष्टयम्॥३८॥

अयमेवेत्यादेरुद्भाष्यार्थमुक्त्वा भाष्यानुसारेणार्थमाह। प्रकृतेति। मैत्रेयीब्राह्मणे प्रकृतत्वमात्मनो द्रष्टव्यम्॥३८॥

स एवायमिति ज्ञेयो यो द्रष्टव्यतयोदितः॥
यच्चामृतं स्वभार्यायै याज्ञवल्क्येन भाषितम्॥३९॥

पदार्थभेदवद्वाक्यार्थभेदोऽपि स्यादित्याशङ्क्याऽऽह। **स एवेति।**आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्युक्तो यः स एवायं चतुष्टयात्माऽभेद इत्यक्षरार्थः। इदममृतमित्यस्यार्थमाह। यच्चेति। तदेवेदं चतुष्टयमिति शेषः॥३९॥

ब्रह्मेति ध्वस्तसंभेदं यन्नेतीति पुरोदितम्॥
सर्वं समभवत्कृत्स्नंयद्याथात्म्यावबोधतः॥४०॥

इदं ब्रह्मेत्यस्यार्थमाह। ब्रह्मेतीति। ब्रह्म ते ब्रवाणि न्येव त्वा ज्ञापयिष्यामीत्यध्यायादौ प्रस्तुत्य मूर्तमूर्तब्राह्मणे नेति नेतीति निर्विशेषं यद्ब्रह्मोक्तं तदेवेदं चतुष्टयमित्यर्थः। इदं सर्वमित्यस्यार्थमाह। सर्वमिति। यत्स्वरूपज्ञानात्सर्वं जगत्पूर्णं ब्रह्माभवदित्युक्तं तृतीये तदेवेदमित्यर्थः॥४०॥

पृथिवीं पार्थिवं चांशं शरीरं साधिदैवतम्॥
जानीयात्सर्वमात्मेति नेति नेत्युपलक्षणम्॥४१॥

वाक्यत्रयार्थमुपसंहरति। पृथिवीमिति। आधिदैवाध्यात्मयोः स्थूलद्वयं सूक्ष्मद्वयं चेति चतुष्टयं सर्वविशेषाभावोपलक्षितात्ममात्रमिति द्रष्टव्यमित्यर्थः॥४१॥

उत्तरेष्वपि वाक्येषु यथोक्तेनैव वर्त्मना॥
इममेव तु वाक्यार्थं व्याचक्षीताविचारयन्॥४२॥

इयं पृथिवीत्यादावुक्तमर्थमिमा आपः सर्वेषामित्यादिपर्यायान्तरेष्वतिदिशति। उत्तरेष्विति। निराकार्यस्याऽऽदेयस्य चार्थभेदस्याभावादुक्तव्याख्याने संशयो नास्तीति सूचयति। अविचारयन्निति॥४२॥

पृथिव्यादीनि भूतानि तदंशाश्चसमीरिताः॥
हिरण्यगर्भलिङ्गांशास्तथा पूर्वोक्तमूर्तयः॥४३॥

अयं धर्म इत्यस्यार्थं वक्तुं वृत्तमनुवदति। पृथिव्यादीनीति। भूतानि पञ्चोक्तानि तेषामंशाश्च शरीरादयः सूत्रांशाश्च भूतशरीराधारा भूतानां शरीरादीनां च मूर्तयः स्वरूपभूताः पुरेव⁷⁷² सूत्रांशा इत्यर्थः॥४३॥

यथोक्ता येन सर्वेऽपि प्रयुक्ताः स्वात्मकर्मभिः॥
उपकुर्वन्ति नः सर्वान्स धर्म इति संज्ञितः॥४४॥

धर्मशब्दार्थमाह। यथोक्ता इति। प्रयुक्ता भूतादय इति यावत्। स्वात्मकर्मभिः स्वानुरूपाचरणादिभिरित्यर्थः॥४४॥

तस्य कार्यंद्विधेहोक्तं सामान्यात्मविशेषतः॥
पृथिव्यादीह सामान्यं विशेषः पिण्डमात्रकम्॥४५॥

तस्य शास्त्रैकगम्यत्वेन पारोक्ष्यादयमितिनिर्देशानर्हस्वशङ्कां परिहर्तुं पातनिकामाह। तस्येति। शास्त्रं सप्तम्यर्थः। सामान्यविशेषभावेन कार्यद्वैविध्यं स्फोरयति। पृथिव्यादीति। इहेति धर्मादि निर्दिश्यते॥४५॥

तत्कार्यस्येह प्रात्यक्ष्यात्तदभेदोपचारतः॥
प्रत्यक्षवदयं धर्मस्तस्मादेवाभिधीयते॥४६॥

तथाऽपि प्रस्तुते किमिति तत्राऽऽह। तत्कार्यस्येति। धर्मकार्यस्य पृथिव्यादेर्व्यवहारभूमौ प्रात्यक्ष्यं⁷⁷³ तेन कारणस्याभेदमौपचारिकमादाय प्रत्यक्षघटादिवद्धर्मोऽयमित्युच्यते तस्मादयमित्युक्तिरविरुद्धेत्यर्थः॥४६॥

साधारणः पृथिव्यादिकारी धर्मोऽभिधीयते॥
यश्चायमिति वाक्येन तथाऽसाधारणाभिधा॥४७॥

यश्चायमध्यात्ममिति योऽयं मद्देहकृन्मतः॥
साधारणविशेषात्मा यदपूर्वं तदुच्यते॥४८॥

अस्मिन्पर्यायेबहवो धर्मशब्दास्तेषामर्थभेदं वक्तुं यश्चायमस्मिन्धर्म इत्यत्र धर्मशव्दार्थमाह। साधारण इति। वाक्येन तद्गतधर्मशब्देनेत्यर्थः। यश्चायमध्यात्मं धार्मइत्यत्राऽऽत्मनो देहाद्यारम्भकः प्रत्यात्ममसाधारणो धर्म इत्याह। तथेति। यो वै म धर्मः सत्यं चैतदिति सत्यधर्मयोरभेदोक्तेरिदं सत्यमिति पुनरुक्तिशङ्कांपरिहर्तुमयं धर्म इत्यत्र विवक्षितधर्मशव्दार्थमाह। साधारणेति। उच्यते प्रथमधर्मशब्देनेति शेषः॥४७॥४८॥

प्राजापत्यमपूर्वेयत्सर्वभूतप्रयोजकम्॥
अध्यात्मं पिण्डकृद्यच्च सोऽयं धर्माभिधोदितः॥४९॥

किं तदुभयात्मकमपूर्वं तदाह। प्राजापत्यमिति। तस्य साधारणाकारं दर्शयति। यदिति। असाधारणं रूपमाह। अध्यात्ममिति। प्राथमिकधर्मशब्दार्थं निगमयति। सोऽयमिति॥४९॥

तथैवाऽऽचाररूपेण प्रत्यक्षेण यदीक्ष्यते॥
स एव धर्मः सत्यं स्याद्यद्व्यव्यवस्थाप्रयोजकम्॥५०॥

इदं सत्यमित्यत्र सत्यशब्दस्यार्थमाह। तथेति। यथा हैरण्यगर्भमपूर्वं जगदारम्भकं

तथा तदेव प्रत्यक्षदृष्टेनानुष्ठीयमानाचारेण यत्प्रतीयते स एवापूर्वशब्दार्थो धर्मः सत्यमित्युच्यते लोके हि वर्णाश्रमव्यवस्थापकं सत्यमिति प्रसिद्धमित्यर्थः॥५०॥

साधारणविशेषाभ्यां धर्मवत्तदपि द्विधा॥
साधारणविशेषार्थव्यवस्थाकारणत्वतः॥५१॥

अत्रापि बहवः सत्यशब्दास्तेषामर्थं भेत्तुं तद्वैविध्यमाह। साधारणेति। द्वैविध्ये हेतुमाह। साधारणविशेषेति। यश्चायमस्मिन्सत्य इत्यत्र सामान्यरूपं यश्चायमध्यात्मं सात्य इत्यत्र विशेषरूपमिदं सत्यमित्यत्र मिलितं ग्राह्यमिति भेदः॥५१॥

धर्मसत्यप्रयुक्तोऽयं लिङ्गपिण्डस्वलक्षणः॥
विराड्ढिरण्यगर्भश्च सर्वजातिसमन्वितः॥५२॥

इदं मानुषमित्यस्यार्थमाह। धर्मेति। शरीरद्वयं धर्मादिप्रयुक्तं सूत्रादिशब्दितं यज्जातिविशिष्टं सर्वव्यवहारक्षमं सा जातिः सर्वा मानुपशब्दितेत्यर्थः॥५२॥

मनुष्यजातेर्ग्रहणं सर्वजात्युपलक्षणम्॥
इदं मानुषमित्येवं व्याख्या तस्यास्तु पूर्ववत्॥५३॥

इदं मानुषमिति विशेषणान्न सर्वजात्यन्वितत्वमिति चेत्तत्राऽऽह।मनुष्येति। इदं मानुषमित्येवं मनुष्यजातेग्रहणमिति संबन्धः। साऽपि बाह्याध्यात्मिकभेदेन धर्मादिवद्द्विधा निर्दिश्यते तेनेदं मानुषमिति मिलितसर्वजातेर्यश्चायमस्मिन्निति बाह्यभेदस्य यश्चायमध्यात्ममित्याध्यात्मिकभेदस्योक्तिरित्याह। व्याख्येति॥१३॥

पृथिवी⁷⁷⁴ शारीर इत्येवं खण्डशो यः पुरोदितः॥
विराड्ढिरण्यगर्भश्चेत्ययमात्मेति तद्वचः॥५४॥

अयमात्मेति पर्यायस्य तात्पर्यमाह। पृथिवीति। इयं पृथिवीत्यारभ्य मानुषपर्यायपर्यन्तेन संदर्भेण विराट्सूत्रमित्युच्यमानावयविनः पृथिवी⁷⁷⁴ शारीर हत्यनेन क्रमेणावयवशो विभाग उक्तस्तद्वतोऽवयविनो निर्देशोऽयमात्मेत्यादिना क्रियत इत्यर्थः॥१४॥

हिरण्यगर्भभेदानां भूतानां च पृथक्पृथक्॥
उक्तं मधुत्वं येनातस्तत्सामस्त्यमथोच्यते॥५५॥

आद्ये पर्याये शारीरशब्देनैवास्य गतत्वात्पौनरुक्त्यमित्याशङ्क्याऽऽह। हिरण्यगर्भेति॥५५॥

अयमात्मेति निर्देशो विराजः प्रथमो मतः॥
सप्तम्यन्तेन तत्प्रत्यङ्लिङ्गात्माऽतोऽभिधीयते॥५६॥

अयमात्मेत्यत्राऽऽत्मशब्दार्थमाह। अयमिति। विराजः सूत्रस्य च यन्मिलितं रूपं तस्यायमात्मेत्यत्राऽऽत्मशब्दः प्रथमान्तो वाचक इत्यर्थः। यश्चायमस्मिन्नात्मनीत्यत्र

सप्तम्यन्तात्मशब्देन विराज एवोक्तिरित्याह। सप्तम्यन्तेनेति। निर्देशो विराज इति पूर्वेण संबन्धः। विराजोऽभ्यन्तरो लिङ्गात्मा तेजोमयादिशब्देनोच्यत इत्याह। तत्प्रत्यङ्ङिति। अतस्तेजोमयादिशब्दादिति यावत्॥५६॥

कार्यात्मा कारणात्मा च यदर्थौ भवतः सदा॥
यायमात्मेत्यत्रोक्तो विज्ञानात्मेति यं विदुः॥५७॥

यश्चायमात्मेत्यत्राऽऽत्मशब्दस्य चैतन्याभासजीववाचित्वमाह। कार्येति। सोऽत्राऽऽत्मशब्देनोक्तः शेषीति शेषः। शेषिणोऽप्रसिद्धिं निरस्यति।विज्ञानेति॥५७॥

यस्मिन्नात्मनि विध्वस्तव्याकृताव्याकृतात्मके॥
खिल्यदृष्टान्तवचसा विज्ञानात्मा प्रवेशितः॥५८॥

स वा अयमात्मेत्यत्राऽऽत्मशब्दस्यार्थमाह। यस्मिन्निति। अन्त्ये पर्याये यश्चायमात्मेति श्रुतो जीवो यस्मिन्परस्मिन्नविद्यातज्जहीने यथा सैन्धवखिल्य इत्यादिदृष्टान्तपूर्वादेवं वा अर इत्यादिवाक्यादैक्येन बोधितः सोऽत्राऽऽत्मेत्यर्थः॥५८॥

ब्रह्मविद्याहतध्वान्ते तस्मिन्ब्रह्मणि निष्ठिते॥
तमस्तदुत्थकार्याणामत्यन्तासंभवादतः॥५९॥

अविद्यातज्जहीनं ब्रह्म जीवो विपरीतस्तत्कथमैक्यमित्याशङ्क्याऽऽह। ब्रह्मेति। तस्मिञ्जीवे ब्रह्मणि निश्चयेन स्थिते तद्विद्यया निरस्ताज्ञाने सति सर्वात्मना कार्यकारणास्पर्शात्प्रतिबन्धाभावाद्युक्तं तस्य स्वाभाविकं ब्रह्मैक्यमित्यर्थः॥५९॥

योऽसावविद्यया देही संसारीवाप्य⁷⁷⁵भूत्पुरा॥
सोऽयं साक्षात्परं ब्रह्म विद्यया वर्ततेऽधुना॥६०॥

आत्मार्थमुक्त्वा स वा अयमितिपदत्रयार्थमाह। योऽसाविति। अधुना विद्यादशायामित्यर्थः॥६०॥

ध्वस्ताज्ञानतदुत्थोऽयं संविन्मात्रसतस्त्वकः॥
अनन्तापार आत्मैव⁷⁷⁶स्वमहिम्नि व्यवस्थितः॥६१॥

विद्याफलभूतमात्मानमनन्तरोक्तं प्रपञ्चयति। ध्वस्तेति॥६१॥

अपूर्वानपरामध्यप्रत्यग्याथात्म्यवित्तये॥
स वा इत्यादिको ग्रन्थः सदृष्टान्तोऽभिधीयते॥६२॥

उक्तेऽर्थे वाक्यमवतारयति। अपूर्वेति॥६२॥

ब्रह्मास्मीतिपरिज्ञानध्वस्तध्वान्तत्वकारणात्॥
राजेति राजनाद्भास्वदविलुप्तात्मदर्शनात्॥६३॥

तद्गतराजशब्दार्थमाह। ब्रह्मेति। ज्ञानादज्ञाननिरासादप्रतिबन्धस्वरूपस्फुरणेन भानाद्ब्रह्मविद्राजेत्युक्तिमर्हतीत्यर्थः॥६३॥

तथाऽधिपतिशब्देन स्वातन्त्र्यमभिधीयते॥
स्वार्थः⁷⁷⁷ प्रत्यक्तदर्थत्वात्सहेतोर्जगदात्मनः॥६४॥

अधिपतिशब्दस्य राजशब्देन पौनरुक्त्यमाशङ्क्याऽऽह। तथेति। राजशब्देन राजनवदित्यर्थः। स्वातन्त्र्यं साधयति। स्वार्थ इति॥६४॥

प्रत्यग्विज्ञप्तिमात्रेण समाप्ति जगदात्मनः॥
आविश्चिकीर्षुः साक्षान्नस्तद्यथेति परा श्रुतिः॥६५॥

तद्यथेत्यादेस्तात्पर्यमाह। प्रत्यगिति। कार्यकारणप्रपञ्चस्य ब्रह्ममात्रेणावसानमाविष्कर्तुमिच्छन्ती परा श्रुतिर्दृष्टान्तद्वारा प्रवृत्तेत्यर्थः॥६५॥

चक्रनाभौ यथा प्रोताश्चक्रनेमौ च बाह्यतः॥
अराः प्राणादयस्तद्वदोताः प्रोताः परात्मनि॥६६॥

तत्पदानि व्याचष्टे। चक्रेति॥६६॥

व्याचक्षतेऽन्यथैवेमं दृष्टान्तं केचिदात्मनः॥
समस्तादिप्रतिज्ञार्थसिद्धये ब्रह्मवादिनः॥६७॥

तद्यथेत्यादिवाक्यस्य भर्तृप्रपञ्चव्याख्यामुत्थापयति। व्याचक्षत इति। दृष्टान्तग्रहणं दार्ष्टान्तिकोपलक्षणम्। अन्यथाव्याख्यानफलं सूचयति। आत्मन इति। सप्रपञ्चोऽयमात्मेति प्रतिज्ञेदं सर्वं यदयमात्मेत्यत्र स्थिता तदर्थसिद्ध्यर्थमन्यथाव्याख्यानमित्यर्थः॥६७॥

एकीकृत्य स्वमात्मानमक्षरे परमात्मनि॥
चक्रनाभिवदात्मानं कल्पयित्वा⁷⁷⁸ विचक्षणः॥६८॥

शरीरं नेमिवच्चैतद्देवताद्यरवज्जगत्॥
कल्पयित्वा निदिध्यासेत्तद्भावाविष्टधीः सदा॥६९॥

तदेव स्फुटयति। एकीकृत्येति। न तावदात्मा परस्माद्भिद्यत ऐक्यश्रुतेः स च चक्रनाभिस्थानीयो देहं पञ्चभूतात्मकं चक्रनेमिस्थानीयं देवतादि जगदरवदात्मनि भूतेषु चार्पितं कल्पयित्वा तत्रैव कल्पितेऽर्थे स्थिरबुद्धिः सदा ध्यानं कुर्यादित्यर्थः॥६८॥६९॥

अनेन ध्यानमार्गेण ध्यायमानस्य सर्वदा॥
तप्तलोहवदेकत्वं भवत्यावृत्तिदुर्लभम्॥७०॥

किमनेन ध्यानेनेत्याशङ्क्याऽऽह। अनेनेति। सदातनमेकत्वं न ध्यानफलमित्याशङ्क्य बन्धध्वस्तिस्तस्येति मत्वा विशिनष्टि। आवृत्तीति॥७०॥

एतामवस्थामापन्नो ध्यातृत्वाद्विनिवर्तते॥
अविद्यातिमिरान्धानां ध्येयत्वमधिगच्छति॥७१॥

एकत्वमापन्नोऽपि ध्यानमातनुयादिति चेन्नेत्याह। एतामिति। न केवलमैक्यफलं ध्यातृत्वनिवृत्तिः किंतु ध्येयत्वाप्तिरपीत्याह। अविद्येति॥७१॥

निश्चित्याचिन्त्यमेतद्यो योगिनां निलयं परम्॥
यं प्राप्य न निवर्तन्ते निर्वाणं परमं गताः॥७२॥

ध्येयस्वरूपं निरूपयति। निश्चित्येति। यं ज्ञात्वा मुक्ताः सन्तो न पुनः संसरन्ति तं प्रकृताचिन्त्यं परमात्मानं ज्ञानिनामयनं प्रत्यक्तया निश्चित्य यः स्थितः स ध्येयत्वमज्ञान्प्रत्याप्नोतीत्यर्थः॥७२॥

प्रत्येकं प्राणिनां ह्येतद्ब्रह्मचक्रमवस्थितम्॥
असंवोधात्तु तैः सर्वैः प्राणिभिर्नानुभूयते॥७३॥

चक्रकॢप्तिध्यानं तत्फलं चेति परेषां प्रक्रियां प्रदर्श्य तेषामेव प्रक्रियान्तरमाह। प्रत्येकमिति। ब्रह्मणः सर्वप्राणिहृदयसंनिधानमशेषश्रुतिस्मृतिप्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। यदि ब्रह्माख्यं चक्रं सर्वप्राणिनां हृदि सर्वदा स्थितं किमिति तर्हि सर्वैर्नानुभूयते तत्राऽऽह।असंबोधादिति॥७३॥

वैश्वानरवरात्केचिदेवं व्याचक्षते स्फुटम्॥
अक्षरानन्वयात्त्याज्या व्याख्येयं साध्वपीदृशी॥७४॥

पूर्वपक्षमुपसंहरति। वैश्वानरेति। आवानरमणीयाऽपीयं व्याख्या न स्वीकार्य

श्रुत्यक्षरबाह्यत्वादित्याह।अक्षरेति। ईदृशी यथोक्तप्रक्रियाविशिष्टेति यावत्॥७४॥

सामर्थ्यादपि संप्राप्तां न चेदरपूर्वकः॥
तादृङ्नोपास्य एवेति प्राहुरागमवेदिनः॥७५॥

दृष्टान्तसामर्थ्यादात्मनो नानारसत्वदृष्टेरस्मदिष्टोऽर्थो न श्रुतिबाह्य इत्याशङ्क्याऽऽह सामर्थ्यादिति। यद्यपि दृष्टान्तसामर्थ्यात्त्वदिष्टोऽर्थो भाति तथाऽपि नासौ श्रौतोऽस्मिन्प्रकरणे तद्वाचकपदाभावादपूर्वादिवाक्यविरोधाच्चातो नाऽऽत्मनोऽनेकरूपत्वाय दृष्टान्तस्तथाचाऽऽर्थिकोऽप्यर्थो नाऽऽदेयो यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थ इति स्थितेरन्यथाचातिप्रसक्तिरित्यर्थः॥७५॥

प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्यपि॥
अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो निष्प्रमाणकः॥७६॥

किंच ब्रह्मणोऽन्यदपि न नानारसं कल्पकाभावादन्यथाऽतिप्रसङ्गादित्याह। प्रमणवन्तीति॥७६॥

यथोक्तचक्रविन्यासो न श्रुतोऽक्षरपूर्वकः॥
न चाप्युपासनपदं कृत्स्नेऽपि ब्राह्मणेश्रुतम्॥७७॥

ननु न ब्रह्म समस्तादिरूपं कल्प्यते किंतु चक्रविन्यासः श्रुत्यैवं श्राव्यते नेत्याह। यथोक्तेति। यत्तु निदिध्यासेदिति तत्राऽऽह। न चेति॥७७॥

नाभिनेमिद्वयस्थाने दृष्टान्तत्वेन संमते॥
दार्ष्टान्तिकोक्तावात्मैव यतः साक्षादिह श्रुतः॥७८॥

किंच दृष्टान्तस्थस्य न सर्वस्य दार्ष्टान्तिकेऽन्वयस्तद्भावविरोधादतो न ब्रह्म समस्तादिरूपमित्याह। नाभीति॥७८॥

समर्पितत्वं प्राणादेः श्रूयते प्रत्यगात्मनि॥
भूतेषु देवतादेस्तदश्रुतं गृह्यते कथम्॥७९॥

यत्तु चक्रनाभिस्थानीये प्रतीचि चक्रनेमिस्थानीयदेहात्मकभूतेषु च देवतादि जगदरवदर्पितमिति तत्राऽऽह। समर्पितत्वमिति॥७९॥

बहिरन्तर्विभागोऽस्य कार्यकारणता तथा॥
तदेतदिति वाक्येन प्रतीचोऽत्रैव वार्यते॥८०॥

प्रधानवाक्यविरोधाच्च न समस्तादिरूपं ब्रह्मेत्याह।बहिरिति॥८०॥

अथ योऽन्यामिति तथा भेददृष्टिनिराकृतेः॥
उपास्योपासनविधिर्न सम्यगिति मे मतिः॥८१॥

इतश्च ब्रह्म न समस्तादिरूपमित्याह। अथेति। ननु देवतान्तरे दृष्टिर्निन्दितत्वान्नेष्टा ब्रह्मदृष्टिस्त्वनिन्दितोपपद्यते तत्तस्मिन्नुपास्तिविधिप्रवृत्तेः सप्रपञ्चत्वं न हि निष्प्रपञ्चमुपा

स्यते तत्राऽऽह। उपास्येति। न हि भेदं विनोपास्यादिप्रकारसंभवः प्रकृते च भेददृष्टिरपोद्यते तन्नात्रोपास्तिविधिरित्यर्थः॥८१॥

अज्ञानमात्रव्यवधेर्ब्रह्मैकात्म्यफलस्य च॥
ब्रह्मविद्यातिरेकेण तत्प्राप्तौ नापरा क्रिया॥८२॥

ब्रह्म सप्रपञ्चमुपास्यत्वात्प्राणवदित्यत्रासिद्धिमुक्त्वा तदुपास्तिरात्मनो ब्रह्मत्वाय फलान्तराय वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति। अज्ञानेति। न द्वितीयः फलान्तराभावान्न हि जीवस्याविद्याध्वस्तौ ब्रह्माप्तिं विनाऽन्यदिष्टं ज्ञानादेव च तत्सिद्धेर्व्यर्था तदुपासेति चार्थः॥८२॥

यद्वाचाऽनभ्युदितं मनुते मनसा न यत्॥
तदेव ब्रह्म विद्धि त्वं न त्विदं यदुपासते॥८३॥

उपास्यत्वहेतोरुपास्तिप्रयुक्तफलवत्त्वोपाधिना व्याप्यत्वासिद्धिमुक्त्वा श्रुतिविरोधमाह। यदिति॥८३॥

उपासिक्रियया व्याप्तिरब्रह्मत्वस्य लक्षणम्॥
श्रुत्याऽकारि यतस्तादृक्कथं ब्रह्मेत्युपास्यते॥८४॥

नन्वसंस्कृतवागाद्यगोचरत्वेनोपास्यत्वनिषेधेऽपि ब्रह्मणः संस्कृततद्गम्यत्वेनोपास्यत्वमविरुद्धमित्याशङ्क्य श्रुत्यर्थमाह। उपासीति। तादृगित्युपासिक्रियाव्याप्तमिति यावत्। उपास्यतेऽनुश्रीयतेऽङ्गी क्रियत इत्यर्थः॥८४॥

दृश्यते त्वया बुद्ध्या मनसैवेति यद्वचः॥
तदात्मविद्याविध्यर्थेनोपासनविधायकम्॥८५॥

ननु ब्रह्मोपास्तिविधिरपि क्वचिदस्ति तथाच श्रुत्यैव श्रुतेरपसारितत्वादुपास्यं ब्रह्मेति तत्राऽऽह। दृश्यते त्विति॥८५॥

रजस्तमोनुविद्धेन यतो न ब्रह्म गम्यते॥
शुद्धचेतस्तया तस्माद्विद्याद्ब्रह्मान्तरात्मनि॥८६॥

विद्याविधानस्य प्रागपहस्तितत्वात्कथमस्य तदर्थतेत्याशङ्क्याऽऽह। रज इति। ब्रह्मविद्यार्थं बुद्धिशुद्धिविध्यर्थं यथोक्तं वाक्यमित्यर्थः॥८६॥

यद्वाऽनात्माभिसंबन्धात्पूर्वमैकात्म्यनिष्ठिता॥
सर्वप्राणभृतां बुद्धिरित्यर्थो वचसो भवेत्॥८७॥

यथोक्ते वाक्ये शुद्धिविधिवाचकाभावात्कथं तदर्थतेत्याह। यद्वेति। विषयानुषङ्गात्प्रागेव सर्वेषां धीर्जन्ममात्रेण चिदाकारेत्येषोऽर्थो वाक्यस्येप्यतेऽग्र्ययेतिविशेषणानुगुण्यादित्यर्थः॥८७॥

एषोऽर्थो वचसस्तस्य न तूपासाविधिर्भवेत्॥
प्रध्वस्तभेद ऐकात्म्ये नोपासनविधिर्यतः॥८८॥

ब्रह्मोपास्तिविधायकत्वेन शङ्कितश्रुतेर्गत्यन्तरमुपसंहरति। एष इति॥८८॥

चक्रकॢप्तिरतोऽसाध्वी श्रुत्यादिमितिबाह्यतः॥
तदेतदितिवाक्यार्थो ग्राह्योऽतः संभवान्मितेः॥८९॥

ब्रह्मणः समस्तादिरूपत्वे मानाभावात्तद्विरोधाच्चायुक्ता भर्तृप्रपञ्चव्याख्येति निगमयति। चक्रेति। परपक्षस्योपेक्ष्यत्वमुक्त्वा स्वपक्षस्याऽऽदेयत्वमाह। तदिति। तदेतद्ब्रह्मापूर्वमित्यादिवाक्यस्यार्थस्तद्यथेत्यादिवाक्ये विवक्षितो ग्राह्यः पक्षान्तरायोगोक्तेरैकरस्यावेदकागमभावाच्चेत्यर्थः॥८९॥

तदाहुरिति वाक्येन ब्रह्मविद्यामयोजनम्॥
साक्षेपं प्रागुपन्यस्तं तस्यायं निर्णयः कृतः॥९०॥

तस्मात्तत्सर्वमभवदिति विद्याफलमुक्तं तृतीये तदत्रोपसंह्रियत इति पक्षान्तरमाह। तदिति॥९०॥

आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्येयं सम्यगात्मनः॥
पञ्चभिर्ब्राह्मणैः श्रुत्याऽकारि कृत्स्नात्मबुद्धये॥९१॥

तद्यथेत्यादि व्याख्यायेदं वैतदित्याद्यवतारयितुं वृत्तमनुद्रवति। आत्मेतीति। विद्यासूत्रं तृतीये प्रस्तुतं तस्येयं व्याख्या पश्चभिरतीतब्राह्मणैः श्रुत्या सम्यगेव कृता सा च त्वमर्थस्याऽऽत्मनो यत्कृत्स्नं पूर्णं तदर्थो ब्रह्म तदात्मत्वसाक्षात्कारहेतुरिति योजना॥९१॥

समाप्ता ब्रह्मविद्येयं कैवल्यावाप्तयेऽखिला॥
यामवोचत्स्वभार्यायै याज्ञवल्क्योऽतिविस्तरात्॥९२॥

व्याख्यातेऽपि सूत्रे ब्रह्मविद्या नाद्यापि स्पष्टीकृतेत्याशङ्क्याऽऽह। समाप्तेति॥९२॥

यथोक्तब्रह्मविद्याया इत आरभ्य भण्यते॥
आख्यायिकेयं स्तुत्यर्था प्रवृत्त्यङ्गतया परा॥९३॥

सा सफला समाप्ता चेदुत्तरग्रन्थवैयर्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह। यथोक्तेति। स्तुतेर्वैफल्यमाशङ्क्याऽऽह। प्रवृत्तीति॥९३॥

आख्यायिकार्थे मन्त्राभ्यां व्याचष्टे श्रुतिरादरात्॥
श्रुतिमन्त्रस्तुतो ह्यर्थ आदेयत्वं निगच्छति॥९४॥

ब्रह्मविद्यां स्तोतुमानीता याऽऽख्यायिका तदर्थे वक्तव्ये तस्या इत्यादि भाष्यं व्याचष्टे। आख्यायिकार्थमिति। मन्त्रौ वक्ष्यमाणौ। श्रुत्युक्तार्थस्य मन्त्राभ्यामुक्तिरनर्थिकेत्याशङ्क्याऽऽह। श्रुतीति। आदेयत्वे स्तुत्यतिरेको हेतुरितिद्योतको हिशब्दः॥९४॥

अवाप्तपुरुषार्थोऽपि यामरक्षच्छचीपतिः॥
प्रत्यग्विद्यैव तेन स्यादुदारफलसाधनम्॥९५॥

स्तुतिस्तर्हि कीदृशीत्याशङ्क्याऽऽह। अवाप्तेति। सैव प्रत्यग्विद्येति योज्यम्। तेन कृतकृत्यस्यापि तत्पालनेनेत्यर्थः॥९५॥

महता च यतोऽश्विभ्यामायासेनार्जिता पुरा॥
ब्रह्मविद्या ततो नास्या मुक्तौ स्यात्साधनं परम्॥९६॥

विद्यायाः स्तुत्यन्तरमाह। महता चेति॥९६॥

निःशेषपुरुषार्थानां कैवल्योत्तमता यथा॥
साधनानामपि तथा तद्विद्योत्तमसाधनम्॥९७॥

स्तुत्यन्तरमाह। निःशेषेति॥९७॥

अश्व्याथर्वणयोर्वृत्तं ब्रह्मविद्याप्तिकारणात्॥
यत्प्रागाविष्कृतिस्तस्य मन्त्राभ्यां क्रियतेऽञ्जसा॥९८॥

विद्यास्तुतिप्रकारं प्रदर्श्याऽऽख्यायिकार्थं मन्त्राभ्यामित्यत्रोक्तमनुवदति। अश्वीति॥९८॥

अश्विम्यां प्रार्थितोऽथर्वा मधुविद्यामिमां किल॥
तावथर्वाऽब्रवीदिन्द्रश्छिन्द्यान्मे ब्रुवतः शिरः॥९९॥

अतो भयादिमां विद्यां युवाभ्यां न ब्रवीम्यहम्॥
तमूचतुः पुरैवाऽऽवामिन्द्रच्छेदनतः शिरः॥१००॥

छित्त्वा तवाश्व्यं संधाय शिरः श्रोष्यावहे ततः॥
ब्रूह्यतोऽश्व्येन शिरसा मधुविद्यां विमुक्तये॥१०१॥

एवमस्त्वित्यनुज्ञाते छित्वा तस्याथ तच्छिरः॥
समधत्तां शिरोऽश्वस्य तेन विद्यामुवाच सः॥१०२॥

पुनश्छिन्नेऽथ शिरसि तेनेन्द्रेणाश्विनावपि॥
समधत्तां शिरस्तस्य विद्यां स्वशिरसाऽथ सः॥१०३॥

शेषामवोचदश्विभ्यामृतायन्नात्मनो वचः॥
यत एवमतस्तस्मात्सत्यं रक्ष्यं प्रयत्नतः॥१०४॥

मन्त्राभ्यामाविष्क्रियमाणमाख्यायिकार्थं संक्षिपन्प्रवर्ग्यप्रथमाध्यायस्थाख्यायिकाश्रुतेरर्थमाह। अश्विभ्यामित्यादिना। किलेति श्रुतिमात्रसिद्धतया स्वार्थस्य परोक्षत्वोक्तिः। ततोऽश्वीग्रशिरोत्रशादिति यावत्। इन्द्रप्रयुक्तभयाभावोऽतःशब्दार्थः। ब्राह्मणानुज्ञानन्तरं तदीयशिरश्छेदस्यानुज्ञाधीनतया निर्दोषत्वार्थोऽथशब्दः। विद्याप्रपञ्चनोप⁷⁷⁹क्रमानन्तर्यं पुनःशब्दार्थः। शिरश्छेदानन्तर्यमथशब्दार्थः। स्वशिरःसंधानानन्तरमतिहृष्टिर्विद्याशेषदानहेतुरथेत्युच्यते। किमर्थं ब्राह्मणो जीवितसंदेहे प्रवृत्तस्तत्राऽऽह। ऋतायन्निति। तस्य तात्पर्यमाह। यत इति। प्राणसंशयमापन्नोऽपि यस्मादृषिः सत्यं रक्षितवांस्तस्माज्जीवितादपि सत्यं रक्ष्यं श्रेयोर्थिभिरित्यर्थः। असत्यप्रसङ्गेऽपि तदकरणं

प्रयत्नः॥९९॥१००॥१०१॥१०२॥१०३॥१०४॥

इदं वै तन्मधु प्रोक्तं यतत्प्र⁷⁸⁰करणान्तरे॥

दध्यङ्ह वा आभ्यामिति श्रूयते ब्राह्मणोक्तितः॥१०५॥

मधुब्राह्मणमेतत्तद्यत्प्रागुक्तमभूत्स्फुटम्॥
दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यां यदुवाचाऽऽत्मबोधनम्॥१०६॥

अश्व्याथर्वणयोरेतत्कर्म पश्यन्नृचाऽब्रवीत्॥
ऋषिरार्षेयदृष्ट्यैव तदेतदभिधीयते॥१०७॥

आख्यायिकार्थं व्याख्यायेदमित्यादि व्याचष्टे। इदमिति। यत्प्रवर्ग्यप्रकरणे मधु सूचितं न व्यक्तीकृतं तदिदमेव यदियं पृथिवीत्यादिनोक्तमित्यर्थः। कथं प्रकरणान्तरेण मधु सूचितमत आह। दध्यङ्ङिति। आभ्यामित्यादि ब्राह्मणोक्तितः श्रूयते प्रथमेऽ-

ध्याये मधुब्राह्मणमिति संबन्धः। तर्हि तेन गतार्थत्वात्किमनेन मधुब्राह्मणेनेत्याशङ्क्याऽऽह। एतदिति। यदात्मज्ञानसाधनं मधुब्राह्मणं ब्राह्मणोऽश्विम्यां प्रवर्ग्यसंनिधावव्यक्तमुक्तवांस्तदेतदेव यदियमित्यादिना स्फुटमुक्तमित्यर्थः। तदेतदृषिरित्यादेरर्थमाह। अश्वीति। आर्षदृष्टिः सूक्ष्मार्था प्रकृष्टधर्मजा प्रतिभा तया मन्त्रद्रष्टा प्रकृतं कर्म शिष्याचार्यसंबन्धं पश्यन्मन्त्रेणावोचदित्यर्थः। तत्र तद्वामित्यादिकामृचमवतारयति। तदेतदिति। तत्कर्म वृत्तमेतदृष्टिदृष्टं मन्त्रेणोच्यत इत्यर्थः॥१०५॥१०६॥१०७॥

आविष्करोमि तत्कर्म युवयोरद्यहे नरौ॥
लाभाय सनये क्रूरं चक्रथुर्यद्रहस्यगौ॥१०८॥

वृष्टेरागमनं यद्वत्स्तनयित्नुःप्रवोधयेत्॥
रहस्यं युवयोः कर्म तद्वदाविष्करोम्यहम्॥१०९॥

अश्वस्य शिरसा वां यदवोचन्मध्वसावृषिः॥
दधीचोऽश्व्यं शिरश्छित्वा निकृत्यास्य शिरोऽश्विनौ॥११०॥

संधत्तां सोऽश्वशिरसा युवाभ्यां मध्वथाब्रवीत्॥
ऋतायन्सत्यमात्मानं कर्तुमिच्छन्नसावृषिः॥१११॥

प्राणसंशयमापन्नस्तस्माच्चैवावसीयते॥
आत्मनो मरणेनापि सत्यं रक्ष्यं प्रयत्नतः॥११२॥

तद्वामित्यादिमन्त्रपदानि व्याकरोति। आविष्करोमीत्यादिना। यदवोचत्तदप्याविष्करोमीति संबन्धः। अथर्वणायेत्यादिमन्त्रान्तरं व्याचष्टे। दधीच इत्यादिना। प्रतिज्ञापालनं प्रज्ञावतामावश्यकमितिद्योतनार्थोऽथशब्दः। प्राणसंशयमापन्नोऽप्यात्मानं

सत्यं कर्तुमिच्छन्मध्वब्रवीदिति संबन्धः। ऋतायन्नित्यस्य तात्पर्यं यत एवमित्यत्रोक्तम-वसरप्राप्तावनुवदति। तस्माच्चेति॥१०८॥१०९॥११०॥१११॥११२॥

आदित्यविषयं त्वाष्ट्रंमध्ववोचदथर्वणः॥
हे दस्रावपिकक्ष्यं यत्प्रत्यग्याथात्म्यदर्शनम्॥११३॥

त्वाष्ट्रमित्यादि व्याचष्टे। आदित्येति। यत्तदप्यवोचदिति संबन्धः॥११३॥

उपक्षयकरौ व्याधेर्दस्रौ स्यातामतोऽश्विनौ॥
न केवलं त्वाष्ट्रमेव कक्ष्यमप्यब्रवीन्मधु॥११४॥

दस्रशब्दार्थमाह। उपक्षयेति। अपिशब्दार्थमाह। नेति॥११४॥

प्रवर्ग्याध्याययोरेवं त्वाष्ट्रज्ञानोपसंहृतिम्॥
मन्त्रद्वयेन कृत्वाऽथ कक्ष्यज्ञानोपसंहृतिः॥११५॥

क्रियतेऽध्याययोरेवं मधुकाण्डं समाप्यते॥
श्रुतिमन्त्रोपदिष्टोऽर्थो यस्मादाद्रियते ततः॥११६॥

पुर इत्याद्यवतारयितुं वृत्तमनुवदति। प्रवर्ग्येति। अनन्तरमन्त्रयोस्तात्पर्यमाह। अथेति। त्वाष्ट्रज्ञानस्य कक्ष्यज्ञानं प्रति हेतुत्वं द्योतयितुमथेत्युक्तम्। अध्यायैर्ज्ञानद्वये निर्दिष्टे फलितमाह। एवमिति। अध्यायाभ्यामुक्तार्थस्य किमिति मन्त्राभ्यामुपसंहृतिस्तत्राऽऽह। श्रुतीति। तस्मादुपसंहारो⁷⁸¹ मान्त्रो युक्त इति शेषः॥११५॥११६॥

पुरश्चक्रेशरीराणि द्विपदः पक्षिमानुषान्॥
चतुष्पदोऽथ पशवः पुरश्चक्रेस्वमायया॥११७॥

पुरो भुक्तशरीरात्स पक्षी लिङ्गमिहोच्यते॥
पुरो नवशरीराणि प्राविशज्जलचन्द्रवत्॥११८॥

पुर इति। अथशब्दस्तथाशब्दपर्यायः। कूटस्थस्य शरीरनिर्माणे हेतुमाह। स्वमाययेति। पक्षी सूक्ष्मभोगवानित्यर्थः। अज्ञस्य स्थूलदेहत्यागानन्तरं सूक्ष्मदेहप्राप्तिस्ततश्चाभिनवस्थूलशरीरप्राप्तिरिति पारंपर्यं यावदज्ञानमवश्यंभावीत्यथशब्दार्थः। वास्तवं देहयोगं व्यासेद्धुमुदाहरणम्॥११७॥११८॥

कस्मात्पुरुष इति चेत्पुरुषार्थे श्रुतिः स्वयम्॥
स वा इत्यादिनाऽऽचष्टे सर्वैकात्म्यावबुद्धये॥११९॥

स वा अयमित्यादिवाक्यस्याऽऽकाङ्क्षापूर्वकं तात्पर्यमाह। कस्मादिति। पुरुषशब्दार्थोक्तिफलमाह। सर्वेति॥११९॥

पुरुषोऽयं भवेदात्मा यतः शेते स पूरुषु॥
सर्वासु तेन लोकेऽस्मिन्पुरुषोऽयमितीर्यते॥१२०॥

तात्पर्यमुक्त्वा पदानि व्याकरोति। पुरुषोऽयमिति। तदर्थं निगमयति। तेनेति

॥१२०॥

परिच्छेदप्रसङ्गश्चेन्मैवं यस्मादिदं जगत्॥
नैनेनानावृतं किंचिन्नाव्याप्तं ह्योततन्तुवत्॥१२१॥

आधाराधेयनिर्देशाद्भेदं शङ्कते। परिच्छेदेति। नेत्यादिवाक्येनोत्तरमाह। मैवमिति। तद्व्याचष्टे। नाव्याप्तमिति॥१२१॥

नासंवृतं तथा किंचित्प्रोततन्तुवदात्मना॥
पूर्णत्वात्पुरुषः सोऽयं ब्रह्मैकं पुरुषस्ततः॥१२२॥

वाक्यान्तरस्य पुनरुक्तिं परिहरन्नर्थमाह। नेत्यादिना। दृष्टान्ताभ्यां वाक्ययोरर्थकथने पुनरुक्तिसमाधेर्व्यक्ततेति वक्तुं हिशब्दः। ओतप्रोतत्वेन सर्वं जगदात्मव्याप्तमित्यक्षराधिकरणन्यायेन स्थिते फलितमाह। पूर्णत्वादिति। ब्रह्म पूर्णं, कथं पुरुषस्यतद्भावस्तत्राऽऽह। ब्रह्मेति॥१२२॥

यस्मात्परं नापरमस्ति किंचि-
द्यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित्⁷⁸²॥
वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येक-
स्तेनेदं पूर्णंपुरुषेण सर्वम्॥१२३॥

पूर्णमेकरसं ब्रह्मेत्यत्र मन्त्रान्तरमाह। यस्मादिति। कार्यं कारणमन्तर्बहिरिति विशेषो यत्र नास्तीत्यर्थः। कश्चिदिति च्छान्दसम्। तस्य कौटस्थ्यमाह। वृक्ष इति। स्वमहिमप्रतिष्ठिततामाह। दिवीति। फलितमाह। तेनेति॥१२३॥

आवृतं ज्ञप्तिमात्रेण सर्वमात्मीकृतं जगत्॥
संवृतं प्रतिषिद्धं तद्यदनात्मेव लक्ष्यते॥१२४॥

नैनेनेत्यादिवाक्यस्यार्थान्तरमाह। आवृतमिति। द्वितीयवाक्यस्य व्याख्यान्तरमाह। संवृतमिति॥१२४॥

तन्नास्ति कारणं कार्यं यन्नानेनाऽऽत्मसात्कृतम्॥
तन्नास्ति कारणं कार्यं यन्नानेनाऽऽत्मना ह्नुतम्⁷⁸³॥१२५॥

आवृतमित्यादि व्यतिरेकद्वारा विवृणोति। तन्नेति। संवृतमित्याद्यपि तयैव द्वारा विशदयति। तदिति॥१२५॥

रूपं रूपं प्रति ह्येष प्रतिरूपो बभूव ह॥
देहं देहं प्रविष्टः संस्तद्देहाकारतामगात्॥१२६॥

मन्त्रान्तरमादाय व्याकरोति। रूपमित्यादिना। अनेकरूपत्वं लोकवाद्यनुभवानुसारीति वक्तुं निपातद्वयम्॥१२६॥

मायाभिः प्रत्यगज्ञानैर्यदि वाऽनृतबुद्धिभिः॥
गम्यते पुरुरूपोऽज्ञैरेकोऽपि जलसूर्यवत्॥१२७॥

परस्यानेकरूपत्वे किं कारणमित्याशङ्क्योपादानं निमित्तं वा पृष्टमिति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह। मायाभिरिति। एकस्मिन्बहुवचनायोगमाशङ्क्य प्रकारभेदात्तदुपपत्तिं मत्वा पक्षान्तरं वदन्द्वितीयं निराह⁷⁸⁴। यदि वेति॥१२७॥

प्रत्यग्याथात्म्यबोधार्थं रूपं मायामयं विभोः॥
शास्त्राचार्यादिना नर्ते ज्ञातुं वस्त्विह शक्यते॥१२८॥

किमर्थमिदं बहुरूपत्वमित्याशङ्क्य पाठक्रमादर्थक्रमस्य बलवत्त्वात्तदस्येत्यादेरर्थमाह। **प्रत्यगिति।**मायाकृतं रूपं विनाऽपीदं स्वतो ज्ञातुं शक्यमित्याशङ्क्याऽऽह।शास्त्रेति॥१२८॥

कुतोऽस्य बहुरूपत्वमिति हेतुरिहोच्यते॥
युक्ता ह्यस्येति वचसा मिथ्याज्ञानैकहेतुतः॥१२९॥

यदि वेत्यत्र परस्य बहुरूपत्वे निमित्तमुक्तं तदेव साधयितुमाकाङ्क्षापूर्वकं युक्ता हीत्याद्यादत्ते। कुतोऽस्येति। अस्य प्रतीचो हरिशब्दितानीन्द्रियाणि ज्ञानात्प्रागज्ञानतः संबद्धानि स च संबन्धः संबन्धीन्द्रियोत्थमिथ्याज्ञानादेकस्माद्धेतोरात्मनो बहुरूपभाक्त्वे भवति निमित्तमिति हेतुवचो व्याचष्टे। मिथ्येति॥१२९॥

स्रजस्तत्त्वापरिज्ञानाद्युक्ता दण्डादयो यथा॥
प्रत्यक्तत्त्वापरिज्ञानादात्मनो हरयस्तथा॥१३०॥

अज्ञानादिन्द्रियसंबन्धं प्रतीचो दृष्टान्तेनाऽऽह। स्रज इति॥१३०॥

इन्द्रियाण्येव हरयो हरणाद्विषयान्प्रति॥
दश तानि सहस्राणि शतानि प्राणिभेदतः॥१३१॥

हरीणामात्मसंबन्धेऽज्ञाननिबन्धनेऽपीन्द्रियसंबन्धे किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह। इन्द्रियाणीति। शता दशेत्यस्यार्थमाह। दशेति। तान्येकादशेत्यङ्गीकारविरोधमाशङ्क्याऽऽह।प्राणीति॥१३१॥

नान्यो हेतुरविज्ञानादिन्द्रियादेरिहाऽऽत्मनि॥
यतोऽयमेव हरयो यावत्संख्या तदाश्रया॥१३२॥

युक्ता हीति संबन्ध उक्तस्तत्कथमयमित्यादिना तद्विरुद्धं तादात्म्यमुच्यते तत्राऽऽह। नान्य इति। अज्ञानविलासत्वादिन्द्रियाद्यात्ममात्रं न हि संबन्धोऽपि तत्र

वास्तवोऽस्तीत्यर्थः। तथा संख्यासंख्येययोरात्मगतत्वेन तन्मात्रत्वाद्युक्तं तादात्म्यवचनमित्यर्थः॥१३२॥

अयमेवेन्द्रियत्वेन देहत्वेन च कल्पितः॥
तथा शतसहस्रादिसंख्याभेदेन चाप्ययम्॥१३३॥

इन्द्रियादेरज्ञानजत्वे कारणाज्ञानमात्रत्वं युक्तं नाऽऽत्मत्वमित्याशङ्क्य तत्तदिन्द्रियादिरूपेणाऽऽत्मन एवाविद्यया कल्पितत्वाद्युक्तमिन्द्रियादेस्तन्मात्रत्वमित्याह। अयमेवेति॥१३३॥

नामरूपक्रियाभेदेर्यथा पूर्वमवादिपम्॥
अयमेव तथाऽरूपः कल्पितोऽविद्ययाऽद्वयः॥१३४॥

अद्वयोऽप्यात्मा देहाद्यात्मना कल्पितोऽविद्ययेत्युक्तं दृष्टान्तेन स्पष्टयति। नामेति यथाऽव्याकृतप्रक्रियादौ नामाद्यनात्मप्रपञ्चात्मना प्रत्यगात्मैव कल्पित इत्यवादिपम्तथैवासावरूपोऽद्रयोऽप्यविद्यया देहाद्यात्मना कल्पित इत्यर्थः॥१३४॥

तदेतत्कल्पितं सर्वं सहेतु फलवज्जगत्॥
प्रत्यगात्मात्मकं भास्वत्प्रज्ञानघनतत्त्वकम्॥१३५॥

प्रतीचः स्वाविद्यया जगदात्मना कल्पितत्वे सर्वस्य तन्मात्रत्वं फलतीत्युपसंहरति। तदेतदिति॥१३५॥

निःशेषोपनिषत्सारस्तदेतदिति सांप्रतम्॥
उक्त्याऽऽविष्क्रियते साक्षात्करविन्यस्तबिल्ववत्॥१३६॥

वाक्यार्थव्याख्यार्थमित्थं भूमिकां गतेन संदर्भेणाऽऽरचय्य तत्परस्य तदेतदित्यादिवाक्यस्य तात्पर्यमाह। निःशेषेति॥१३६॥

अज्ञातं संशयज्ञातं मिथ्याज्ञातमिदं जगत्॥
तदेतदित्यनूद्यैतत्तत्तत्वमवबोध्यते॥१३७॥

पदद्वयस्यार्थमाह। अज्ञातमिति। कार्यकारणात्मकं त्रिविधं जगत्तच्छब्देनानूद्य तस्य वास्तवं रूपमेतच्छब्देनोक्त्वा सामानाधिकरण्यादैकरस्यं द्योत्यत इत्यर्थः॥१३७॥

ब्रह्मेति वास्तवं वृत्तं तावदस्यावबोध्यते॥
ज्ञानात्पुराऽपि ब्रह्मैव नातो ज्ञानफलं भवेत्॥१३८॥

तदेव तत्त्वं दर्शयन्ब्रह्मशव्दार्थमाह। ब्रह्मेतीति। ब्रह्मत्वस्य ज्ञानफलत्वेन तत्साध्यत्वात्कथं सर्वस्य तत्त्वं ब्रह्मेति तत्राऽऽह। ज्ञानादिति। पूर्वमपि ज्ञानोत्पत्तेः सर्वं ब्रह्मैव सामानाधिकरण्यश्रुतेरतो न तस्य ब्रह्मत्वं ज्ञानकार्यमित्यर्थः॥१३८॥

अपूर्वमिति कार्यत्वनिषेधायाभिधीयते॥
कारणत्वनिषेधाय तथाऽनपरगीरियम्॥१३९॥

अपूर्वमित्यादि व्याचष्टे। अपूर्वमिति॥१३९॥

अनन्तरमिति तयोरन्ध्रस्य प्रतिषेधनम्॥
कार्यकारणयोर्बाह्यमबाह्यमिति वार्यते॥१४०॥

कार्यकारणयोर्ब्रह्मणो भेदेन स्थितिशङ्कां निरस्यति। अनन्तरमिति। तयोरन्वयव्यतिरेकाभावश्चेदभावस्तर्हीत्याशङ्क्याऽऽह। कार्येति। बाह्यपदेनाभावो विवक्षितः॥१४०॥

सत्ता वाऽनन्तरगिरा ब्रह्मणः प्रतिषिध्यते॥
विशेषोऽबाह्यशब्देन ततो वाक्यार्थरूपकम्॥१४१॥

ब्रह्मणो निःसामान्यत्वं निश्चेतुमनन्तरपदमित्यर्थान्तरमाह। सत्तेति। सामान्यं हि भेदापरपर्यायमन्तरमपेक्षते ब्रह्म त्वनन्तरमतो न सामान्यमित्यर्थः। निर्विशेषत्वं वक्तुमबाह्यपदमित्याह। विशेष इति। कार्यकारणयोरन्वयव्यतिरेकाभावपरिहाराय निःसामान्यविशेषब्रह्ममात्रत्वे तदैकरस्यं फलतीत्याह। तत इति॥१४१॥

नाऽऽत्मनोऽन्यत्र संभाव्यमपूर्वादि यदीरितम्॥
ब्रह्माऽऽत्मैवेत्यतो वक्ति श्रुतिरैकात्म्यसिद्धये॥१४२॥

अस्तु यथोक्तलक्षणं ब्रह्म प्रतीचस्तु किमायातमित्याशङ्क्योत्तरवाक्यमवतारयति। नेत्यादिना॥१४२॥

पारोक्ष्यप्रतिषेधार्थे ब्रह्माऽऽत्मैवेति भण्यते॥
ब्रह्मैवाऽऽत्मेति च तथा संसारित्वनिवृत्तये॥१४३॥

पाठक्रममतिक्रम्यानुवदन्नात्मब्रह्मणोरन्योन्यैक्यमत्रेष्ट⁷⁸⁵मिति मन्यते किमर्थमन्योन्यैक्यबोधनमित्यपेक्षायामाह। पारोक्ष्येति॥१४३॥

भिन्नं ब्रह्मापरिज्ञानात्संसारित्वं तथाऽऽत्मनः॥
तत्त्वज्ञानात्तमोध्वस्तौ नेतीत्यात्माऽवशिष्यते॥१४४॥

कथं तर्हि तयोर्ब्रह्मात्मस्थयोश्चैतन्यवन्निवृत्तिरित्याशङ्क्याज्ञानजत्वं तावदाह। भिन्नमिति। तथेत्यपरिज्ञानमनुकर्षति। पारोक्ष्यादेरज्ञानजत्वफलमाह। तत्त्वेति॥१४४॥

सर्वोऽनुभव एवायमतः सर्वानुभूः परः॥
कार्त्स्न्यात्सर्वो भवेदेष चिन्मात्रत्वात्तथानुभूः॥१४५॥

सर्वानुभूरित्यस्यार्थमाह। सर्व इति। कथं परस्य सर्वत्वमनुभवत्वं च तदाह। कार्त्स्न्यादिति॥१४५॥

इतीत्युक्तपरामर्शो⁷⁸⁶ वेदाज्ञाचानुशासनम्॥
कर्तव्यमेतद्विज्ञानमिति वेदानुशासनम्॥१४६॥

इत्यनुशासनमित्यस्यार्थमाह। इतीत्युक्तेति। वाक्यार्थमाह। कर्तव्यमिति॥१४६॥

अस्यातिलङ्घने दोषः संसारानर्थसंगतिः॥
कुर्वतश्च महाल्लाँभ आत्मनः कृतकृत्यता॥१४७॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
पञ्चमं ब्राह्मणम्॥५॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः—५६२५

ऐक्यज्ञानं संन्यासपूर्वकश्रवणादिद्वारा कार्यमितिवेदाज्ञातिलङ्घनपालनयोर्दोषगुणौप्रवृत्त्यर्थत्वेनाऽऽह। अस्येति॥१४७॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयाध्यायस्य
पञ्चमं मधुब्राह्मणम्॥९॥

अथ षष्ठं ब्राह्मणम्।
________

स्तुत्यर्थे ब्रह्मविद्याया ब्रह्मविद्वंश उच्यते॥
जपोऽयं ब्रह्मविज्ञानजन्मने चोद्यते श्रुतौ॥१॥

ब्रह्मविद्यां संक्षेपविस्तराभ्यां प्रतिपाद्य वंशब्राह्मणतात्पर्यमाह। स्तुत्यर्थमिति। परमर्षिपरिगृहीता हि ब्रह्मविद्या तेन सा महाभागधेयेति स्तुतिरत्र विवक्षितेत्यर्थः। मन्त्रश्चेत्यादिभाष्योक्तमर्थान्तरमाह। जपोऽयमिति॥१॥

पुंमत्यूहोत्थिताशङ्कानिवृत्त्यर्थेयथोदितम्॥
ब्रह्मज्ञानस्य वा वंशो यत्नाच्छ्रुत्याऽयमुच्यते॥२॥

प्रकृतब्रह्मज्ञानस्य पुरुषबुद्ध्यत्प्रेक्षितत्वशङ्कानिवृत्त्यर्थं ब्राह्मणमित्यर्थान्तरमाह। पुंमतीति। वंशोपन्यासस्य यत्नो बहुशो वचनम्॥२॥

यस्यानुशासनं तस्य स्वयंभोः प्रतिपत्तये॥
पौतिमाष्यादिको ग्रन्थः श्रुत्याऽथ प्रतिपाद्यते॥३॥

अनन्तरब्राह्मणेनावान्तरसंबन्धं दर्शयन्नर्थान्तरमाह। यस्येति। परस्य वेदात्मनो यस्यैक्यज्ञानात्मकमनुशासनं तत्प्रतिपत्त्यर्थमुत्तरं ब्राह्मणमित्यर्थः॥३॥

अग्रात्प्रभृति वंशोऽयमावेदब्रह्ममूलतः॥
भिन्नहेतुनिषेधार्थेस्वयंभु ब्रह्म शब्द्यते॥४॥

कथं तत्प्रतिपत्त्यर्थत्वमस्येति तत्राऽऽह। अग्रादिति। शिष्यावसानोपलक्षणभूतात्पौतिमाष्यादारभ्य तदादिर्वेदाख्यब्रह्ममूलपर्यन्तोऽयमाचार्यपरंपराक्रमो वंश इत्युच्यते

तेन ब्रह्मपर्यन्तत्वादस्य तत्प्रतिपत्तिरत्र विवक्षितेत्यर्थः। प्रथमान्तः शिष्यः पञ्चम्यन्तो गुरुरिति मत्वा ब्रह्मणः स्वयंभुविशेषणस्य कृत्यमाह। भिन्नेति। परस्य वेदद्वारा सूत्रभावमापन्नस्यास्मदादीनामिव भिन्नाचार्यादिप्रयुक्तं विज्ञानमित्येतन्निषेद्धुं विशेषणमित्यर्थः॥४॥

यस्मादपरतत्रोऽयं वेदात्मा ब्रह्म भण्यते॥
मनोवाक्कर्मभिस्तस्माद्भक्त्या तस्मै नमः सदा॥५॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य
षष्ठं ब्राह्मणम्॥६॥

शतानि⁷⁸⁷ दश पञ्चैव श्लोकाः सप्तदशापरे॥
श्लोकसंख्याऽत्र विज्ञेया चतुर्थाध्यायवार्तिके॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्य-
कोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयोऽध्यायः॥२॥

उपनिषत्क्रमेण चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

कारणोक्तिपूर्वकं त्रिविधं प्रह्वीभावं नमःशब्दार्थं दर्शयन्ब्रह्मणे नम इत्यस्यार्थमाह। यस्मादिति। अयं हि वेदस्वभावश्चिद्धातुः सत्तास्फूर्त्योः स्वतन्त्रो यतोऽनुभूयतेऽतोऽसौ ब्रह्मैवोच्यते स्वतन्त्रवस्त्वन्तराभावादेतेन वेदानामनित्यत्वमपि प्रत्युक्तं तस्मात्तस्मैब्रह्मणे वेदात्मनेश्रेयोर्थिभिस्त्रिधाऽपि नमो भक्तिश्रद्धाभ्यांसदा कार्यमित्यर्थः। तदनेनाध्यायेन ब्रह्मविद्यासूत्रं ब्राह्मणपञ्चकेन प्रपञ्चितं विद्याविषयस्य मधुकाण्डस्योत्प्रेक्षितत्वशङ्काऽपि पराकृता भवति॥५॥

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकटीकायां द्वितीयाध्यायस्य
षष्ठं वंशब्राह्मणम्॥६॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमच्छुद्धानन्दभगवत्पूज्यपादशि-
प्यश्रीमद्भगवदानन्दज्ञानकृतायां श्रीमत्सुरेश्वरवार्तिकटीकायां
शास्त्रप्रकाशिकाख्यायां द्वितीयोऽध्यायः॥२॥

श्लोकानामादितः समष्ट्यङ्काः—५६३०

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735540793.0111.png”/>

अथ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिक-
श्लोकाद्यचरणवर्णानुक्रमः।

श्लोकाद्यचरणानि	श्लोकाद्यचरणानि
अ	अकृत्स्नानात्मनः सर्वान्
अकर्ताऽप्यश्वमेधस्य	अक्रियाकारकफलं
अकर्तुरपि कर्तृत्वं	अक्रियेऽपि यथा व्योम्नि
अकर्तृत्वात्मयाथात्म्य-	अक्षण्येव यतः पूर्वे
अकर्तृत्वात्मविज्ञानात्	अक्षमा भवतः केयम्
अकर्त्रात्मपरिज्ञानात्	अक्षरं यदि न स्थूलं
अकामतः क्रिया काचित्	अक्षरं येन रूपेण
अकामस्य क्रिया यस्मात्	अक्षरं यो विदित्वाऽस्मात्
अकामहततैवात्र	अक्षरं स्वात्मसंमोहात्
अकामहतधीगम्य	अक्षराणामतात्पर्यात्
अकामोऽपि क इत्येवं	अक्षरानुगतोऽप्यर्थः
अकारकक्रियाकार्ये	अक्षसूत्रवदन्योन्यं
अकारकस्वभावत्वात्	अक्षादिमेयासारूप्यात्
अकारकस्वभावस्य	अक्षाद्यगोचरो यद्वत्
अकारकात्मकान्येव	अक्षाद्यविषयं प्रत्यक्
अकारकात्मनोऽदृष्टिः	अक्षाद्यविषया ये तु
अकारकैकात्म्यमात्रं	अक्ष्णि प्रकाशरूपेऽस्मिन्
अकारणमकार्यं सत्	अक्ष्यादित्याख्यनीडस्थौ
अकारणं सदज्ञानात्	अगृहीत्वैव संबन्धम्
अकार्यकारणस्त्वात्मा	अगृह्यमाणं सत्तत्त्वं
अकार्यकारणं साक्षात्	अगौणाव्यवधानादि-
अकार्यकारणात्मैतत्	अग्निदाहादिवत्साक्षात् .
अकार्यकरणोऽप्यात्मा	अग्निब्राह्मणयोर्यस्मात्
अकार्यत्वास्वभावत्वात् .	अग्निब्राह्मणयोर्हेतुः
अकार्येऽपि हि मेर्वादौ	अग्निब्राह्मणरूपेण
अकुर्वत्कारणं चेत्स्यात्	अग्निमित्येकवचनात्
अकृताभ्यागमः प्राप्तः	अग्निरेव यतः सर्व-
अकृताभ्यागमो दोषः	अग्निर्धूमस्तदुत्थानात्
अकृत्स्नज्ञानतो नापि	अग्निर्मूर्धेति च तथा
अकृत्स्नत्वान्निषेधश्च	अग्निर्हिरण्यगर्भो वा
अकृत्स्नदृष्टिविषयो	अग्निस्तु सात्त्विकं रूपम्
अकृत्स्नब्रह्मवेदित्वात्	अग्निंन ढौकते शैत्यम्
अकृत्स्नभोगतो युक्तम्	अग्निंस्वात्ममनःसंस्थां
अकृत्स्नस्य च ब्रह्मत्वम्	अग्निः शीतस्तथोष्णश्च
	अग्निः सूर्यो मरुद्यद्वत्

श्लोकाद्यचरणानि	श्लोकाद्यचरणानां
अग्नेरन्यस्य पुंसोऽग्नि-	अज्ञातज्ञापनं चातो
अग्नेरर्चिर्यथा भास्वत्	अज्ञातज्ञापनं तस्मात्
अग्नेरात्यन्तिको नाशो	अज्ञातज्ञापनं मुक्त्वा
अग्नेर्धूमाच्च धूमस्य	अज्ञाततत्त्वः स परः
अग्नेश्चाव्यभिचारित्वात्	अज्ञातत्वं न मानेभ्यः
अग्न्यादिदेवतांशा ये	अज्ञातत्वान्यथाज्ञात-
अग्न्यादिभेदभिन्नानाम्	अज्ञातत्वापमार्ष्ट्यर्थम्
अग्न्यादिषु यतः षट्सु	अज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य
अग्नौप्रास्ताऽऽहुतिः सम्यक्	अज्ञातमिथ्याविज्ञात-
अग्नात्प्रभृति वंशोऽयं	अज्ञातरज्जुतत्त्वो हि
अग्रे चलत्वमूर्मीणां	अज्ञातवस्तुतत्त्वस्य
अग्रे प्रथमतः सृष्टेः	अज्ञातं जगदज्ञाते
अघटादिव्युदासेन	अज्ञातं ज्ञायते यस्य
अङ्गस्य कृष्णसारस्य	अज्ञातं न यथा मानात्
अङ्गंना वीर्यवद्दृष्टं	अज्ञातं वस्तु चोद्दिश्य
अङ्गादङ्गात्संभवति	अज्ञातं संशयज्ञानं
अङ्गानां करणानां च	अज्ञातः पुरुषो यस्मात्
अङ्गारावक्षयणोक्त्या	अज्ञानात्मातिरेकेण
अङ्गाराश्चन्द्रमास्तस्मिन्	अज्ञातात्मा ह्यविद्योत्थ-
अङ्गीकर्तव्यमेतच्च	अज्ञानात्मैकसंसिद्ध-
अङ्गुल्याद्यभिधानक्तौ	अज्ञातात्म्यैकहेतूनाम्
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तत्	अज्ञानादात्मनः साक्षात्
अचित्कत्वात्प्रधानादि	अज्ञाताधिगमं कुर्वन्
अचिन्त्या चाप्रतक्या च	अज्ञातायां यथा रज्ज्वाम्
अचेतनांशप्राधान्यात्	अज्ञानायां यथा शुक्तौ
अचेतने जगत्यस्मिन्	अज्ञातेजगदज्ञातम्
अचेतनेषु लोकेऽस्मिन्	अज्ञातैकात्म्यकार्य तत्
अचेतनैकनीहत्वं	अज्ञातैकात्म्ययाथात्म्यः
अचेतनोऽपि बुद्ध्यादिः	अज्ञातोऽर्थः प्रमेयः स्यात्
अचेतनो यथा जाल	अज्ञातोऽर्थोऽन्यतो यस्मात्
अचैतन्यातथोक्तस्य	अज्ञात्वैवपरं देवम्
अजमेकं स्वतः सिद्धम्	अज्ञानकामजन्यत्वं
अजातशत्रुजनक-	अज्ञानध्वंसकारित्वात्
अजो न जायते नेति	अज्ञानध्वंसि विज्ञानं
अज्ञात एव यद्यत्र	अज्ञानभूमिगं वस्तु
अज्ञान एव सर्वत्र	अज्ञानमनभिव्यक्तिः
अज्ञान एष एवाऽऽत्मा	अज्ञानमनिराकुर्व
अज्ञातज्ञाततोऽन्यत्वात	अज्ञानमात्रव्यवधेः
अज्ञातज्ञापकं शास्त्रं	अज्ञानमात्रव्यवधौ

अज्ञानमात्रहेतौ तु	अतः श्रुतिवचो न्याय्यम्
अज्ञानमात्रोपाधित्वात् .	अतः सर्वविकल्पानां
अज्ञानमिथ्याविज्ञान-	अतः सर्वानपेक्षं यत्
अज्ञानमिथ्यासंशीति-	अतिकारकहेतुश्च
अज्ञानमेव बाध्यं नः	अतिक्रमो जयार्थश्चेत्
अज्ञानमेव मिथ्याधीः	अतिक्रामति तान्यात्मा
अज्ञानहानं नो मुक्तिः	अतिच्छन्दा इति वचः
अज्ञानं च तदुत्थं च	अतिनिर्बन्धो वाऽपि
अज्ञानं चेच्चिदाकारम्	अतिरोहितरूपं यत्
अज्ञानं संशयज्ञानम्	अतिरोहितसंवित्कम्
अज्ञानं संशयत्वान्नः	अतिरोहितसंवित्को
अज्ञानादित्रयं प्रत्यक्	अतिशीतोऽग्निरित्यत्र
अज्ञानादित्रयं बाध्यं	अतिष्ठा इति नामास्य
अज्ञानानुपमर्देन	अतिसूक्ष्मशरीरा हि
अज्ञानान्नान्यदस्तित्वं	अतिसूक्ष्माभिरेताभिः
अज्ञानान्यार्थविज्ञानप्रसक्ता-	अतिस्नेहाऽपकृष्टोमा
अज्ञानान्यार्थविज्ञानप्रसङ्गा-	अतीतानागतयोस्तु
अज्ञानिनः स्यान्मरणम्	अतीतानागताद्यर्थ-
अज्ञानोत्थमनूद्यातो	अतीतानागतेहत्य-
अज्ञानोत्थमिदं जाग्रत्	अतीतैष्यद्घटज्ञानम्
अज्ञायमानो मात्रादिः	अतीतोऽनागतोऽर्थोऽसन्
अणिमानमणोर्भावं	अतीत्य दुःखहेतृन्या
अणुस्थूलादिनिःशेष—	अतीत्य पितरं देवाः
अणून्प्रत्येकशः सर्वान्	अतीत्य सर्वभूतानि
अण्वन्तानिति शब्दोऽयं	अतीन्द्रियत्वात्तस्यापि
अण्वाद्यवयवं मूर्ते	अतीव कठिनं ज्ञानं
अत आपेषणाद्योऽसौ	अतीव कामवशगः
अत आहाविनाशित्वात्	अत्तृसर्गोऽथवोक्तः प्राक्
अत ऊर्ध्व विमोक्षाये-	अतोऽकृत्स्ना वयं मोहात्
अत एव मनुष्यत्व -	अतो दुःस्थितसिद्ध्येतत्
अत एव श्रुतिर्यत्नात्	अतोऽनपेक्षता युक्ता
अतत्त्वज्ञस्य तमसः	अतो निमित्तादत्यर्थ-
अतथ्यानपि तथ्यानि	अतो निर्विषयत्वादि
अतद्विकारतो जन्म	अतोऽनुपेतमेव त्वाम्
अतस्तदर्थमाहेयम्	अतोऽनुमीयतेऽस्त्यन्यत्
अतस्तद्व्यभिचारेण	अतोऽनूद्य यथासिद्ध-
अतस्मिंस्तग्रहात्सर्वं	अतोऽनेनैव रूपेण
अतः कर्त्रादितत्त्रत्वात्	अतोऽन्यविषयत्वात्सो-
अतः परमनन्तत्वात्	अतोऽपि देवतैवेह

अतोऽपुरुषतन्त्रत्वात्	अथ केन क्रमेणायं
अतो ब्राह्मण्यतोऽन्यद्यत्	अथ गाहर्स्थ्यएवायम्
अतो भयादिमां विद्यां	अथ ज्ञानात्तदभवत्
अतोऽभावत्वसिद्ध्यर्थम्	अथ तस्यावदत्पूर्वं
अतो भोक्ता स्वयंसिद्धो	अथ नैतदमानत्वम्
अतो मात्रादिसंभेदो	अथ प्रकल्प्य संबन्धम्
अतो मात्राद्यभावेऽपि	अथ प्रजात्मना तस्याम्
अतो मुक्ति परीच्छद्भिः	अथ ब्रवीषि भेदोऽत्र
अतो यथोक्तादेतस्मात्	अथ ब्राह्मण इत्युक्त्या
अतोऽलमात्मने कामान्	अथ भेदस्तयोरिष्टो
अतोऽवगतिरेवात्र	अथ मुक्तौ तदन्येति
अतोऽवगत्यभावोऽपि	अथ मृर्तरसोक्न्याऽपि
अतोऽवगम्यते नूनं	अथ यत्राऽऽत्ममोहोत्थं
अतोऽविद्यामहानिद्रा	अथ यस्य गृहस्थस्य
अतोऽविद्यासमुच्छितौ	अथ यानीतराणीति
अतो विरोधनुत्त्यर्थं	अथ योऽन्यामिति ग्रन्थात्
अतो विवेको भूतानां	अथ योऽन्यामिति तथा
अतोऽव्याकृनयाथात्म्यं	अथ यो वेदेति तथा
अतोऽशेषमहानर्थ-	अथ वा पुरुषार्थत्वात्
अतोऽसाधारणं वाच्यं	अथ वा लक्षणांक्तिः स्यात्
अतोऽस्मदीयदारेभ्यः	अथशब्दो विकल्पार्थो
अत्यन्तमपि शूराणाम्	अथशब्दोऽत्र हेत्वर्थः
अत्यन्तसनिकृष्टाना-	अथ शापभ्याद्दद्यात्
अत्यन्तापूर्वदृष्टेऽर्थे	अथ सावयवत्वेऽपि
अत्ययश्चेदभिप्रेतः	अथ स्वस्य स्वभावश्चेत्
अन्येतीतितु ये पाठं	अथ स्विष्टकृदन्तेऽस्मिन्
अत्र ज्ञातेयत सर्वः	अथ हेतुफलावेश-
अत्र यत्प्रतिवक्तव्यं	अथाऽऽकाशोह वै नाम
अत्र विप्रतिपद्यन्ते	अथाग्निवच्चेत्तद्ब्रह्म
अत्राद्यभेदतौद्वौवा	अथाग्नेरुच्यते जन्म
अत्रापि युगपज्ज्ञान-	अथाज्ञातानि नश्यन्ति
अत्रायमित्यनेनात्र	अथात इति वाक्येन
अत्रास्थूलादिवाक्यानाम्	अथाऽऽत्माविद्याऽव्यक्तादि
अत्राऽऽहयदि विज्ञान-	अथाधुनानिगमन-
अत्रैव संनिमब्रन्ति	अथाधुना यथोक्तस्य
अत्रेवेति फलं चोक्त्वा	अथानन्तरमेवोक्तात्
अत्रोच्यतेऽन्यदेवेदम्	अथानुभवतोऽस्तीति
अथ कारणसंसर्गः	अथानुष्ठेयमपि सन्
अथ कुर्वदभीष्टंतत्	अथान्यतस्तदज्ञातम्

अथान्यदपि तन्मानम्	अदृष्टफलसंप्रेप्सोः
अथान्यापोहवद्वस्तु	अदेहतोऽजरो मृत्युः
अथापि क्षणिकानीति	अदोमयत्वं लिङ्गं स्यात्
अथाब्रह्मात्मकं वस्तु	अदोषो विस्फुलिङ्गादि-
अथाभावोऽपि तद्ब्राह्य	अद्यते चेत्सदैवान्नम्
अथाऽऽभिचारिकं कर्म	अद्यमानान्यथान्नानि
अथाभिन्नं तदैकत्वात्	अद्यापि क्रियते तैस्तत्
अथाभिन्नं मतं ताभ्याम्	अद्भिः काष्ठैश्चोपकारः
अथाभ्युपेयतेऽज्ञातः	अद्भिः परिदधत्येनं
अथायास्याङ्गिरोदूर्भिः	अद्भिश्चेयं क्षितिर्व्याप्ता
अथावगमवैयर्थ्यम्	अद्वितीयपदार्थस्य
अथावधारणं कस्मात्	अद्वितीयार्थनिष्टत्वं
अथाविद्यावतोऽविद्या-	अद्वैतदर्शनार्थाय
अथ विद्योत्थाकृत्नत्व-	अद्वैतदर्शनेनास्य
अथासंसारिणो नाम	अद्वैतविषयं चेदम्
अथासंसारितैतस्य	अद्वैतविषयैवेयं
अथास्य स्वमुखे कर्णं	अद्वैतात्परमार्थाद्वा
अथेत्यनन्तरोक्तिः स्यात्	अधर्मादिप्रकर्षोत्थं
अथैतदुच्यते स्पष्टं	अधर्मादिभयाभावात्
अथैतस्मिन्नन्नरस-	अधिकारपरिच्छेदे
अथैतस्य यथोक्तस्य	अधिकार विनिश्चित्यै
अथैतस्याप्रमाणत्वम्	अधिकारिविशेषस्य
अथैनमुच्चिक्रमिषु	अधिकारो द्वयोरत्र
अथैनं पार्श्वगाः प्राहुः	अधिकालं तु योऽस्याऽऽत्मा
अथैनं मन्त्रपूतं स-	अधित्यकादौ देशे तु
अथैवं कृशतापन्ने	अधिदैवतमप्येवम्
अथैवं देवतात्यक्ते	अधिदैवं च विभ्वीयं
अथैवं सत्यरूपज्ञो	अधिदेवात्मना तेषां
अथैषाऽऽज्याद्दुतिर्यज्ञे	अधिदैवादिदेहस्य
अथो खल्वत्र पूर्वोक्ते	अधिदैवे त्रयंतूक्तम्
अथोत्पत्तिक्षणे नाशो	अधिभूतं तथाऽस्यैव
अथोत्पन्नस्य नाशोऽयं	अधिभूतात्मनैवायं
अथोपचारतो देशो	अधिभूताधियज्ञादि-
अथोपचारतो मोक्षः	अधिभूते यतोऽशक्या
अथोपचारात्कार्यत्वम्	अधिष्ठातृवियुक्तानि
अथोपसंहृताशेष-	अभिष्टायाऽऽत्मकार्यत्वात्
अदः परोक्षमत्यन्तं	अधिष्ठेयेन्द्रियाणां हि
अदाहकानां दग्धृत्वं	अधोलोकफलेष्वेव
अदाहको पि वह्निः सन्	अध्यस्तदिड्निषेधश्च

अध्यात्मदेवताः सर्वाः	अनन्यमेयतन्मान-
अध्यात्ममधिभूतं च	अनन्य हेतुकं तावत्
अध्यात्ममधिभूतं च तथा	अनन्यानुभवः प्रत्यक्
अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम्	अनन्यानुभवेनैव
अध्यात्ममधिभूतं च प्रजाः	अनन्यापेक्षि प्रत्यक्त्वम्
अध्यात्ममधिभूतं च यस्याः	अनन्यायत्तमैकात्म्यं
अध्यात्ममधिभूतं च वाक्	अनन्यायत्तविज्ञाने
अध्यात्ममधिभूतं च व्याख्याता	अनन्वागतवाक्येन
अध्यात्मं चक्षुरध्वर्युः	अननुक्रमसंन्यासे
अध्यात्मं प्राण एव स्यात्	अननुष्ठेयरूपत्वात्
अध्यात्मं मन एवाऽऽत्मा	अनया गीयते यस्मात्
अध्यात्म यश्चशारीरः	अनयोरैक्यसंमोहात्
अध्यात्मादिपदार्थेभ्यो	अनर्थपरिपाकत्वम्
अध्यात्मादिपरिच्छेदात्	अनर्थहेतुदाहित्वात्
अध्यात्मादिविभागेन मात्रा	अनर्थहेतुरज्ञानम्
अध्यात्मादिविभागेन सर्वा-	अनवच्छिनयाधात्म्य-
अध्यात्मादिविभागे स्यात्	अनवच्छिन्नवपुषः
अध्यात्मादिविभागोऽयं	अनवस्था च दुर्वारा
अध्यात्मादिव्यवच्छेदान्	अनवस्थाप्रसक्तिश्च
अध्यात्माद्यखिलं विश्वम्	अनवस्थेति योऽप्युक्तः
अध्यात्माद्यधिभूताधि-	अनस्थिकगिरा स्थूल-
अध्यात्माद्यधियज्ञादेः	अनाकाशस्वभावेभ्यः
अध्यात्मे चाधियज्ञे च	अनात्मतत्त्वमन्वेति
अध्यात्मोक्त्यवधिज्ञप्या	अनात्मत्वमतः सिद्धं
अध्यायस्यात्रचाविद्वान्	अनात्मधर्मोऽविद्येति
अन इत्यविशिष्टस्य	अनात्मनस्तु या सिद्धिः
अनन्तभेदभिन्नस्य	अनात्मनोऽत आत्मानं
अनन्तभेदभिन्नोवा	अनात्मनो यतोऽशेषान्
अनन्तमेव तेनासौ	अनात्मनो यदाऽऽत्मानं
अनन्तविग्रहः सोऽग्नि	अनात्मभूत एतस्मिन्
अनन्तवित्तो हि भवान्	अनात्मवस्तुनः प्रत्यक
अनन्तरमिति तयो-	अनात्मवस्तुना नाऽऽत्मा-
अनन्तराग्निसंबन्ध-	अनात्मवस्तुमानानां
अनन्तरेण संबन्धः	अनात्मवस्तु यत्किंचित्
अनन्ताग्न्यादिभावेन	अनात्मवस्तु सकलम्
अनन्तात्मैकमेयत्वात्	अनात्मसिद्धियन्न स्यात्
अनन्यत्वं प्रविष्टैःस्यात्	अनात्माकारमानेषु
अनन्यबोधप्रत्यक्षो	अनात्मा नाऽऽत्मरूपेण
अनन्यमानमेयेऽर्थे	अनात्माऽपि विनाऽऽत्मानं

अनात्माब्रह्मताहेतौ	अनुग्राह्याभिसंबन्ध-
अनात्मार्थनिषेधेन	अनुच्छित्तिश्च भोगेन
अनात्मार्थप्रधानोऽयं	अनुज्ञातोऽथ तामाह
अनात्मार्थापनुत्त्यर्थम्	अनुत्पन्नोत्पित्सूत्पन्नः
अनात्मार्थे तू विज्ञाते	अनुद्वेगकरा हृद्या
अनात्मैव फलं तत्र	अनुपाख्यतनुः सोऽयम्
अनात्मोपासनप्राप्तौ	अनुभूतेस्तदज्ञातम्
अनात्मोपासनमिदम्	अनुमाकुशला यूयं
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्	अनुमान प्रयोगेऽस्मिन्
अनादेरपि बाधश्चेत्	अनुमानबलेनैव
अनादेर्नाप्यनुच्छित्तिः	अनुमान विरोधस्य
अनाद्यज्ञानवन्मेयं	अनुमानविरोधाच्च
अनानन्दाभिधा लोकाः	अनुमानश्रुतिस्तस्मात्
अनाप्तकाममस्योक्तं	अनुमानादनेकत्व -
पुरुषार्थोऽयम्	अनुमानाप्रमाणत्वं
अनामरूपकाः सन्तः	अनुमानेन तादृक्षं
अनारब्धफलं कर्म	अनुमानैकसिद्धत्वात्
अनारम्भश्च शून्येऽपि	अनुमाऽपि क्रिया साक्षात्
अनावरणता चेत्स्यात्	अनुमास्यामहे ज्योतिः
अनाशकं चानशनं	अनुमेयं च सत्पूर्वम्
अनाश्रितविभागार्थं	अनुरक्तां प्रियां साध्वीं
अनित्यत्वप्रसङ्गाच्च	अनुवादाद्विधिर्ज्यायान्
अनित्यत्वं क्वचिन्नास्ति	अनुवादे यथोक्तानां
अनित्यदुःखशून्यत्वम्	अनुवादो न तु विधिः
अनित्यहेतुतोऽनित्यम्	अनुशिष्टोऽथ नृपतिः
अनित्यं दर्शनं ज्ञेयम्	अनुशिष्टो यतः पुत्रः
अनिर्ज्ञातात्मतत्त्वः सन्	अनुशिष्टोऽसि किं पित्रा
अनिर्ज्ञातात्मयाथात्म्यैः	अनुशिष्टोऽसि चेद्ब्रूहि
अनिर्देश्यस्य निर्दश्या	अनुशिष्यापि स नृपं
अनिर्मोक्षप्रसक्तिश्च	अनुष्ठेयतया श्रुत्या
अनिर्मोक्षप्रसक्तिः स्यात्	अनूक्तं यदधीतं स्यात्
अनिश्चयात्मिका वृत्तिः	अनूद्य निखिलं विश्वं
अनिश्चिता यथा रज्जुः	अनृतन्त्रे विधिर्नेष्टो
अनिष्ठितं न कर्मापि	अनेककारणं कार्य
अनीक्षमाणास्ते शर्म	अनेकभेदसंभिन्नम्
अनुक्त विषया शङ्का	अनेकवासनाचित्रं
अनुग्रहव्यपेक्षायाम्	अनेकव्यापृतिभती
अनुग्राहकदेवानाम्	अनेकार्थाभिसंबन्धात्
अनुग्राह्यसजातीयं	अनेन च यथोक्तेन

अनेन ध्यानमार्गेण	अन्न एव यतो वृत्तिः
अनेन वाचोद्गात्रा नो	अन्नत्रयविभागोऽयम्
अनेन विधृतं जन्म	अन्नत्रयं यदुत्कृष्टम्
अनेनातिशयवता	अन्नदर्शनवच्चैके
अनेनाप्रतिरूपेण	अन्नपानसमुत्था हि
अनेनेति तृतीयेयम्	अन्नप्रतिष्ठामागानम्
अनेनैव यथोक्तेन	अन्नमेव परं ब्रह्मे-
अनेवंविदुषः पुण्यं	अन्नविष्टानि सर्वाणि
अनैकान्तिकताहेतोः	अन्नस्य परिणामेऽन
अन्तरण्डविभक्तस्य	अन्नस्य प्रविवेकार्थ
अन्तरायनिवृत्तौ च	अन्नस्य संभवस्तस्मात्
अन्तरिक्षं यजुर्वेदः	अन्नं जुह्वति तत्राग्नौ
अन्तरेण क्रियां तद्वत्	अन्नं दामेति चाप्युक्तं
अन्तरेण प्रमेयार्थम्	अन्नं नाड्याश्रयं सूक्ष्मं
अन्तरेण विधि वाक्य-	अन्नं प्राणश्च देवौद्वौ
अन्तरेणाधिकारं चेत्	अन्नं ब्रह्मेति निर्वति
अन्तरेणापि देहादीन्	अन्नाक्षयत्वहेतुत्वात्
अन्तरेणापि मानानि	अन्नात्तेजोभिरत्यर्थ
अन्तरेणापि संबन्धं	अन्नादवसुदानाभ्यां
अन्तरो यः पृथिव्याः स्यात्	अन्नानि संभ्रियन्ते हि
अन्तर्भावश्च सामान्ये	अन्नान्नादद्वयं सर्वं
अन्तर्भावः परानन्दे	अन्नाशितृत्वसिद्ध्यर्थं
अन्तर्भावेऽपि दृष्टयादौ	अन्नोपकारः सर्वषाम्
अन्तर्बहीरसघनः	अन्यतः संगतिः सेयम्
अन्तर्मेयबलाज्ज्ञानं	अन्यतोऽन्यत एवायं
अन्तयामी तथा साक्षी	अन्यतो मातृतो जाता
अन्तयामी परः साक्षात्	अन्यत्रापि विधौकल्प्य
अन्तःकरणचेष्टाया	अन्यत्वमेव विज्ञेयं
अन्तःकरणवृत्तिर्या	अन्यथा कृतनाशः स्यात्
अन्तःकरणसंबन्धे	अन्यथाऽनुपपत्या चेत्
अन्तः करोति यत्कामी	अन्यथाव्याकृतावस्थात्
अन्ताय धावतीत्युक्तं	अन्यर्थवाभिसंबन्धम्
अन्त्य एव तमोघाती	अन्यद्धि मुक्तिफलतः
अन्त्यसंस्कारसिद्धार्थ	अन्यद्विभक्तमिति च
अन्या विशेषा दृष्टान्तः	अन्यप्रमाणविषया
अन्त्यो नाशो महांश्चेत्स्यात्	अन्ययोगव्यवच्छेदे
अन्त्योऽविद्यापनुद्बोधः	अन्यस्यासौन चाऽऽदेशः
अन्धकारस्तमो ज्ञेयं	अन्यानन्यत्वयोश्चात्र
अन्धं मूढं तमो यान्ति	अन्यानपेक्षं तद्भूत्

अन्यापेक्षं पृथक्त्वं च	अपदसीत्यपि गिरा तस्या
अन्यापेक्षं पृथक्त्वं चेत्	अपरब्रह्मतापन्नः
अन्यानपेक्षं यद्यस्य	अपरायत्तबोधोऽत्र
अन्यापोहनपक्षेऽपि	अपरे पण्डितंमन्याः
अन्यूनाधिकरूपासु	अपरे लोहितं प्राहुः
अन्ये तु पण्डितंमन्याः	अपवादश्च बहुशः
अन्येऽतो मृत्यवो गौणाः	अपविद्धयशोवीर्यम्
अन्ये त्वत्राभिसंबन्धम्	अपह्नुतिर्विभागस्य
अन्येनान्येन रूपेण	अपाक्येषु नियुक्तोऽपि
अन्ये पुनरिमं ग्रन्थं	अपाञ्चभौतिकं रूप-
अन्ये व्याचक्षते बुद्धि	अपानेनाऽऽहृतो गन्धो
अन्येऽमृतमिदं प्राहुः	अपामार्गलतेवायम्
अन्येषां वेदतो ज्ञानं	अपास्तकार्यकरण
अन्यापेक्षाणि चेद्दद्युः	अपास्तनिखिलध्वान्त
अन्योन्यपरिहारेण	अपास्ताध्यात्मरूपाणाम्
अन्योन्यव्यतिरेकित्वात्	अपास्तानर्थहेतुत्वं
अन्योन्यव्यभिचारित्वम्	अपास्तान्यव्यपेक्षं चेत्
अन्योन्यव्यभिचारोऽस्य	अपास्ताविद्यातज्जत्वात्
अन्योन्यं कार्यता चैषां	अपास्ताशेषकरण-
अन्योन्यापेक्षसंसिद्धेः	अपास्ताशेषतमसः
अन्योन्यार्थव्यपेक्षित्वात्	अपास्ताशेषबाह्यार्थः
अन्योन्यार्थसमाप्तित्वात्	अपास्ताशेषभेदस्य
अन्योन्याविषयत्वे तु	अपास्ताशेषसंसर्गे
अन्योन्याव्यतिरेकित्वात्	अपास्ताशेषानर्थाप्त-
अन्योन्याश्रयतादोषः	अपां कतकसंपर्कात्
अन्योऽपि योऽत्र कल्प्यः स्यात्	अपां गुणोऽत्र स्नेहः स्यात्
अन्यो वा पापकृत्कश्चित्	अपि कूटस्थवपुषः
अन्योऽसाविति वाक्येन	अपि च ध्वस्तनिःशेष-
अन्वयव्यतिरेकाख्यः	अपि चाधीयतेऽत्रार्थे
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां	अपि चाभ्यस्यमानस्य
अन्वयव्यतिरेकार्था	अपि चेद्वक्त्यनिर्देश्यं
अन्वर्थे प्रतिशब्दोऽयम्	अपि ज्ञानातिरेकेण
अन्वयादिनिषेधाय	अपि देवान्स संयाति
अन्वाख्यानं सतामेव	अपि दृष्टक्रियाधर्म-
अन्वारभेते गच्छन्तं	अपि धानारुहो वृक्षो
अपक्षधर्मता हेतोः	अपि पाशुपतास्त्रेण
अपत्योत्पत्तये स्त्रीणां	अपि प्रत्यक्तमो नित्यम्
	अपि प्राणस्य पारार्थ्य
	अपि भूरिपशोः पुंसः

अपि मानान्तरप्राप्तम्	अपोदितत्वाद्ब्रह्मादि-
अपि मानान्तराज्ज्ञाते	अपौरुषेयवाक्यत्वं
अपि मानाभिसबन्धः	अप्क्लिन्न पार्थिवो धातुः
अपि मिथ्याधियोऽभ्यामः	अप्पात्रोत्थापिताद्भानोः
अपि वात्स्यायनादीनाम्	अप्यज्ञातात्मयाथात्म्यो
अपि विप्रतिषिद्धं च	अप्यभिव्यक्तिरूपेऽस्मिन्
अपि शास्त्रं समुल्लदघ्य	अप्यभ्युपगमे चैषां
अपि शास्त्रार्थसबन्ध-	अप्यभ्युपगमे नाय
अपि सर्वप्रमाणानाम	अप्यर्थे चनशब्दोऽय-
अपि सर्वाणीन्द्रियाणि	अप्यात्मैवेहसर्वत्र
अपि स्वार्थविघातच	अप्युत्पन्नात्मबोधानाम्
अपि हिंक्रियमाणोऽसि	अप्येतर्हियथान्यायम्
अपीताखिलकाय सत्	अप्योपनिषदमन्याः
अतीशेषससारम्	अप्रख्यातोयथैवाऽऽत्मा
अपुण्यपुण्योपरमे	अप्रज्ञातात्मतत्त्वः सन्
अपुमर्थमिद प्राप्तं	अप्रतिष्ठागुणं देवम्
अपूर्वपरिणामोऽयं	अप्रत्यक्ष मतयेषाम्
अपूर्वमिति कार्यत्व-	अप्रत्याख्येयो ह्यर्थश्च
अपूर्वमिति चेद स्यात्	अप्रधृष्य तथा प्राणम
अपूर्वमेव सपश्येत्	अप्रमेय हि यद्वस्तु
अपूर्वं निष्प्रमाण च	अप्ररूढेन्द्रियत्वाश
अपूर्वादिवचोऽर्थे तु	अप्रविष्टस्वभावस्य
अपूर्वादिषुजीवत्सु	अप्रविष्टं यतो वेश्म
अपूर्वाद्यात्मक वस्तु	अप्रसिद्धघटाद्यर्थो-
अपूर्वानपरानन्त-	अप्रसिद्धाभिधानोकन्या
अपूर्वानपराबाह्यम्	अप्रसिद्धार्थसंज्ञाभिः
अपूर्वानपरामध्य-	अप्रसिद्धे त्वर्थकात्म्ये
अपूर्वानपरोक्तेहि	अप्राप्तं दुःखवन्मोहात्
अपृथक्कत्वगुणद्रव्य	अप्रियारिष्टिवाक्याभ्याम्
अपेक्षते चत्सिद्धोऽसौ	अप्सु रेतसि बुद्धौ च
अपेक्षाज्ञानमात्रैक-	अबल्यं नीत्वेति तथा
अपेक्षाज्ञानहेतुत्थं	अबाह्याभ्यन्तरः कृत्स्नः
अपेक्षाऽप्यत्र लिङ्गोक्तेः	अबुद्धयोधनं मुक्त्वा
अपेक्षावृत्तवद्वस्तु	अबुद्धिपूर्वकत्वान्न
अपेतकारकत्वादि	अब्देशा पृथिवी कृत्स्ना
अपेतकारकत्त्वोऽपि	अब्धिरे कायनं यद्वत्
अपेतसाधनस्यापि	अब्रह्मानात्मताहेतौ
अपेताशेषसंसर्ग	अब्रह्मानात्मविज्ञान-

अब्रह्मिष्ठत्वसिद्ध्यर्थ	अभुक्तस्याप्युपात्तस्य
अभग्नंमृत्युना यस्मात्	अभूतदृष्टिकर्तृत्वे
अभयस्य प्रदातृत्वात्	अभूत्प्रतीचोऽन्यत्राय-
अभयं वेदयसीत्येतत्	अभेदव्यतिरेकाभ्यां
अभावत्वनिषेधार्थे	अभेदः किं तयोर्योगः
अभावनिष्ठं तच्चेत्स्यात्	अभेदेऽनित्यतासक्तिः
अभावमानक्लृप्त्यर्थः	अभ्यन्तरतमं सूत्रं
अभावस्य च भावत्वात्	अभ्यस्तेनाऽऽमृतेर्यस्मात्
अभावो येन भावेन	अभ्याददान एवायं
अभिचारार्थमेतस्मिन्	अभ्यादधति यच्चाग्नौ
अभिधाज्ञानगम्यत्व-	अभ्यारोहजपस्येह
अभिधानतयैवैनं	अभ्याहितमपि जगत्
अभिधानाकृतिर्नाम	अभ्युपेतेऽपि च विधौ
अभिधाभिधेयसंबन्धं	अभ्युपेतौ च मानादेः
अभिधाश्रुतिश्चत्तत्सिद्धौ	अभ्युपेत्याप्यसिद्धत्वं
अभिधेयस्य गायत्री	अभ्युपेत्यैतदस्माभिः
अभिधेयं न यद्वस्तु	अभ्युपेत्यैतदुदितं
अभिधेयाभिधानाख्य-	अभ्रान्तस्य हि केशादौ
अभिधेयार्थजन्मापि	अभ्रान्तं चेन्द्रियज्ञानं
अभिधेयोपसंहार-	अभ्रयानं यथाऽज्ञानात्
अभिन्न एव भूतात्मा	अमात्यादीन्यथाऽऽदाय
अभिन्नबुद्ध्याऽभिन्नत्वम्	अमात्वाशङ्कासद्भावात्
अभिन्नवचसा भिन्न-	अमितार्थानुगं ज्ञानं
अभिन्नं सद्विभिन्नत्वम्	अमुक्तावथवा मुक्तौ
अभिन्नोऽपि हि बुद्ध्यात्मा	अमुमुक्षुत्वमाशङ्क्य
अभिमर्शनस्य यो मन्त्रो	अमूर्तत्वादमर्त्य तत्
अभिव्यक्तं च सदिदं	अमूर्तयोरपि रसो
अभिव्यक्तिर्मताऽथापि	अमूर्तस्य परा निष्ठा
अभिव्यक्तिश्च नैवास्ति	अम्भोऽतिपाण्डरं वासः
अभिव्यक्तिः सुखस्यास्तु	अयथावस्त्वविद्या स्यात्
अभिव्यक्तेः पुराऽप्येतत्	अयमात्मेति निर्देशो
अभिव्यञ्जकधर्मा वा	अयमास्येऽन्तरित्येवम्
अभिव्यञ्जकमेवेष्टम्	अयमित्यभिधायोग्य-
अभिष्टुतं प्रयत्नेन	अयमित्यस्य शेषः स्यात्
अभिसंधिरविव्यत्सन्	अयमेव स इत्युक्त्वा
अभीति चाऽऽभिमुख्येऽर्थे	अयमेवेन्द्रियत्वेन
अभीष्टगर्भाधानाय	अयं गुणविधिर्ज्ञेयः
अभीष्टपुरुषार्थस्य	अयं चानन्तमात्मानं
	अयं चाप्यभिसंबन्धः

अयं तु वंशो विज्ञेयः	अवभासात्मकः कुम्भः
अयं प्रयोजको राशिः	अवशिष्टं यदप्यस्य
अयं मेयः प्रमाताऽहम्	अवशिष्टं स्वतोबुद्धम्
अयंरूपेण भोग्योऽर्थो	अवश्यमृणवत्कृत्यम्
अयं लोकश्च पुत्रेण	अवश्यमेव भिन्नार्थौ
अयौगपद्यदर्शित्वं	अवश्यं चेत्प्रकल्प्यं स्यात्
अरत्यपनुनुत्सुः सन्	अवस्थान्तरसंबन्धात्
अरिष्टदर्शनं चात्र	अवस्था याऽनभिव्यक्ता
अरूपज्ञत्वहेतुः कः	अवस्थावदवस्थाभिः
अर्चतो मे यतो जज्ञे	अवस्थां प्रययावन्यां
अर्चिर्देवतयैकत्वं	अवाक्यार्थात्मकं ब्रह्म
अर्थक्रियादिलिङ्गेन	अवाक्शिरस्कमालोक्य
अर्थक्रिया यथा नास्ति	अवाग्वायोरपश्वासः
अर्थवादेन लिङ्गेन	अवाच्यमिति पक्षश्चेत्
अर्थस्य मूलं निकृतिः क्षमा च	अवाच्यं यद्यनन्यत्वे
अर्थात्साध्याभिधानं स्यात्	अवान्तरदिशस्तद्वत्
अर्थान्तरनिरासार्थम्	अवाप्तपुरुषार्थोऽपि
अर्थान्तरमभावश्च	अवाप्ताग्न्यादिरूपास्ते
अर्थान्तरं चेद्देहादेः	अविचारितसंसिद्ध-
अर्थापत्तिक्षयोऽतः स्यात्	अविचारितसंसिद्धं
अर्थापतेरपूर्वस्य	अविचारितसंसिद्धा
अर्थापत्तेश्च तत्रैव	अविचारितसंसिद्धि-
अर्थिनेऽर्थप्रतिज्ञाय	अविचारितसंसिद्धिप्रत्यग-
अर्थैकत्वादिति तथा	अविचारितसंसिद्धिप्रत्यङ्मो-
अर्वागेवाक्षराज्ज्ञेया	अविचारितसंसिद्धिमोहो-
अर्वाग्यस्मादयं कालो	अविचारितसंसिद्धिस्तथैवा-
अलब्धब्रह्मयाथात्म्यं	अविचारितसंसिद्धिः
अलंकारोऽयमस्माकम्	अविचारितसिद्धीनि
अलुप्तदृष्टिरात्माऽयं	अविजानन्हि विज्ञेयं
अलौकिकत्वाद्बोध्यस्य	अविज्ञानपरानन्दान्
अल्पीयःपापहानिश्च	अविज्ञातं परं तत्त्वम्
अल्पीयःफलसंप्राप्तिः	अविज्ञानात्मतत्त्वः सन्
अल्पीयोऽहः समभ्यस्तः	अविज्ञातार्थगन्तॄणि
अवघातस्य पाक्षिक्याम्	अविद्यमानवज्ज्ञेयो
अवदघ्रेऽत एवेति	अविद्यया चेद्विध्वस्ता
अवदानविधौतच्च	अविद्ययाऽस्यस्रष्टृत्वम्
अवधारणाय गावेति	अविद्यया स्वमात्मानं
अवनीयन्त इत्युक्त्या	अविद्याकर्मसंस्कारात्
अवबुद्धस्वभावोऽपि

अविद्याकल्पितांस्तस्मात्	अविद्याया न चोच्छित्तौ
अविद्याकल्पितेऽप्यस्मिन्	अविद्यायामतोऽसत्यां
अविद्याकामकर्माणि	अविद्यायामवस्थानं
अविद्याकामकर्मादि-	अविद्याया यतः कार्यं
अविद्याकार्यबुद्धिस्थ-	अविद्यायाश्च यत्कार्यं
अविद्याकार्यमेतच्चेत्	अविद्यायाः परा काष्ठा
अविद्याकृतमेवातः	अविद्यायाः समुच्छित्तौ
अविद्याग्रथितः सोऽयं	अविद्यावत्परं ब्रह्म
अविद्याघातिनः शब्दात्	अविद्यावद्द्वितीयं वा
अविद्यातज्जकार्याणां	अविद्यावर्त्मदृष्ट्यैव
अविद्यातज्जकार्याभ्यां	अविद्या वाऽथ तत्कार्यम्
अविद्यातज्जनिर्मुक्तं	अविद्यावान्पुरा योक्तो
अविद्यातजनिर्मुक्तौ	अविद्यावान्पुरा योऽभू-
अविद्यादेरभावोक्त्या	अविद्या विद्यमाना चेत्
अविद्याद्यतिरेकेण	अविद्याविद्ययो रूपं
अविद्याद्वारिकाऽप्यस्य	अविद्याविद्ययोर्यस्मात्
अविद्याधिकृतावस्याम्	अविद्याविषयस्तावत्
अविद्याधिकृता तेषाम्	अविद्याविषये यस्मात्
अविद्याध्वस्तिमापेक्ष्य	अविद्याविषसंदष्टं
अविद्याध्वंसमात्रेण	अविद्यास्रोतसैवास्य
अविद्यानाभिसंबन्धो	अविद्याहानमात्रत्वात्
अविद्यानाशमात्रश्च	अविद्याहेतुरागादीन्
अविद्याऽन्वेति कार्ये स्वं	अविद्यैकोद्भवत्वं स्यात्
अविद्यपक्षपात्येव	अविद्यैव यतोऽमीषाम्
अविद्यापटसंवीत-	अविद्यैव यतो हेतुः
अविद्या पूर्ववच्चेत्स्यात्	अविद्योत्थपुमर्थेभ्यः
अविद्याप्रतिपक्षाया	अविद्योत्थातिरेकेण
अविद्याफलकारूढम्	अविधिश्चार्थतः प्राप्तेः
अविद्यामात्राविध्वस्तौ	अविध्यन्निति योऽर्थोऽस्य
अविद्यामात्रविध्वंसात्	अविनाभावसिद्ध्यर्थं
अविद्यामात्रव्यवधिः	अविनाशीति मैत्रेय्यां
अविद्यामात्रशेषत्वं	अविनाशीत्यपि तथा
अविद्यामात्रहेतुत्वम्	अविनिर्भागवृत्तित्वात्
अविद्यामात्रहेतुत्वात्	अविभागात्मतां यातं
अविद्यामात्रहेतूत्थ-	अविरुद्धं सुविस्पष्टं
अविद्यामात्रहेतूत्था	अविलुप्तार्थविज्ञानः
अविद्यामात्रहेतौ तु	अविवक्षुमयं राजा
अविद्यामात्रोपाध्येतत्	अविवक्षुरपि प्राह
अविद्या यच्च तत्कार्यं	अविशेषाच्च सत्तायाः

अव्यक्तं व्याकृतं विश्वम्	अशनायाद्यतिक्रान्त्या
अव्यक्तावस्थामापाद्य	अशनायाद्यतीतत्वं
अव्याकृतमविज्ञातम्	अशनायापिपासाभ्याम्
अव्याकृतव्याकरणप्रभृतीन्	अशनायापिपासाभ्याम्
अव्याकृतव्याकरणम्	अशनायापिपासे द्वे
अव्याकृतव्याकरणात्	अशनायापिपासे यः
अव्याकृतव्याकरणे	अशनायावती योक्ता
अव्याकृतस्य जगतः	अशनायावदुत्पत्तेः
अव्याकृतस्य तत्त्वस्य	अशब्दाद्यात्मकं साक्षात्
अव्याकृतं स एषेह	अशरीरं शरीरेषु
अव्याकृतादिपिण्डान्तम्	अशङ्कितनिवृत्त्यर्थम्
अव्याकृताद्भाकृतः स्यात्	अशेषविषयात्मत्व
अव्याकृताधिकारे च	अशेषानर्थमूलस्य
अव्याकृतेऽनभिव्यक्तेः	अशेषानर्थहेतु तां
अव्यावृत्तविसंवादि-	अशोकान्तरमिति वा
अव्यावृत्तविशेषेभ्यः	अशिशपानिवृत्तियां
अव्यावृत्ताननुगत-	अशिशपानिवृत्तिर्वः
अव्यावृताननुगतप्रत्यङ्मात्रा-	अशिशपानिवृत्तिहि
अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मरूप-	अशिशपानिवृत्तिश्चा-
अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मार्था-	अशिशपानिवृत्यात्मरूपं
अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मार्थो-	अशिशपानिवृत्यात्मस्वभावा
अव्यावृत्ताननुगतभास्वद्वि-	अश्रेयोभ्योऽनुप्रग्राह्येभ्यः
अव्यावृत्ताननुगतमात्मप्रत्य-	अश्वमेधकृतोयत्र
अव्यावृत्ताननुगतम्	अश्वमेधकतोरेष
अव्यावृत्ताननुगतंतद्धैतत्	अश्वमेधक्रियापूर्व-
अव्यावृताननुगतं वस्तु	अश्वमेधमस्वापूर्व-
अव्यावृत्ताननुगतः	अश्वसंज्ञपनात्पूर्वम्
अव्यावृत्ताननुगतेः	अश्वस्य यच्छिरः साक्षात्
अव्यावृत्ताननुगतो	अश्वस्यशिरसा वां यत्
अव्यावृत्तिश्चपाप्मभ्यः	अश्वाश्वमेधनाम्नोऽथ
अव्याहतमतिर्बालः	अश्वाश्वमेधावेवं च
अशक्तंशक्तिमच्छक्त्या	अश्विनौयादृशं गर्भ
अशक्या ब्रह्मदृष्टिश्च	अश्विभ्यां प्रार्थिनोऽथर्वा
अशक्येविनियुक्तोऽपि	अश्व्याथर्वणयोरेतत्
अशनायादिकांस्तस्मात्	अश्व्याथर्वणयोर्वृत्तं
अशनावादिनिर्मुक्तं	अष्टधाऽतः पुनस्तस्य
अशनायादिसंबन्धो	अष्टाक्षरत्वसामान्यान्
	अष्टावायतनान्यत्र

असकृन्निर्णयोऽकारि	असाधारणरूपोत्थ-
असङ्गत्वादकर्तेति	असाधारणसाध्यानि
असङ्गत्वादसंबन्धो	असाधारणसामान्य-
असङ्गो मत्स्यवत्प्रत्यङ्ग	असाधारणसिद्ध्यैव
असङ्गोऽयं स्वतो यस्मात्	असाधारण्यसिद्ध्यर्थं
असङ्गो हीति वाक्येन	असावन्नं स्थितं यस्मात्
असज्जाग्रदवस्थेयं	असाविति क्रमोऽभेदि
असतश्च न संबन्धः	असुप्तोऽकर्महेतुत्वात्
असतश्च समुत्पत्तौ	असृष्टाविनियोगत्वे
असत्कारणकं कार्यम्	अस्तं यातेषु सर्वेषु
असत्यकामनुत्त्यर्था	अस्ति चायं विशेषोऽत्र
असत्योपाधिभिः सोऽयं	अस्ति चेदनवस्था स्यात्
असत्सदतिरेकेण	अस्ति तावदयं लोको
असन्मृत्युस्तयोर्ज्ञेयः	अस्ति भोगः सुषुप्तेऽपि
असमासेन निर्देशो	अस्ति मान यतो नित्यं
असह्यानन्तदुःखौघ-	अस्ति यत्राप्युपादानं
असंतोषाक्षमाहेतोः	अस्ति यस्मादसुर्नित्यम्
असंतोषात्कहोलोऽत	अस्ति शुद्धोध्रुवश्चाऽऽत्मा
असंतोषादतोऽन्येऽत्र	अस्तीशोव्यातरिक्तश्चेत्
असंबोधः सति ज्ञाने	अस्तु प्रकाशकेष्वेवं
असंभवः स्वतो यस्मात्	अस्तु वस्त्वन्तरं चान्यत्
असंभवात्प्रयत्नस्य	अस्तु सङ्गात्मकं तर्हि
असंभवेऽपि कल्प्येत	अस्तु सत्यप्रतिज्ञोऽत्र
असंभवो यथा मुक्तेः	अस्त्यर्थवत्स्वमात्रेण
असंभित्तिः पृथक्त्वस्य	अस्त्यर्थव्यतिरेकेण
असंभिन्नव्यवस्थाः स्युः	अस्त्यर्थव्यतिरेके हि
असंभिन्नस्वावयवः	अस्त्यात्मा चित्स्वभावोऽत्र
असंसृष्टं परं ब्रह्म	अस्त्वविद्या परे भूम्नि
असंस्कार्योऽक्रियाङ्गत्वात्	अस्त्वेवं शङ्क्यतेनो चेत्
असंहतः संहतः सन्	अस्थास्नुत्वाच्च धर्मादः
असाधारणगन्धादि-	अस्थितत्वादमूर्त तत्
असाधारणतो न स्यात्	अस्थूलं नेति नेतीति
असाधारणधर्मोत्थं	अस्थूलाद्यक्षरोक्तेश्च
असाधारणधर्मोत्थः	अस्थूलाद्यर्थशंसीनि
असाधारणमज्ञानम्	अस्थूलाशब्दनेतीति
असाधारणमात्रादि	अस्थूलोऽजोऽजरः शुद्धः
असाधारणरूपत्वात्	अस्थौल्यादणु तत्प्राप्तं
असाधारणरूपेण	अस्मज्जिगीषूनसुरान्
असाधारणरूपेषु	अस्मत्पक्षे तु दोषोऽत्र

अस्मदादेर्यथा तद्वत्	अहंधीविषयत्वाच्चेत्
अस्मदाद्यभिमानित्वे	अहंप्रत्ययगम्यत्वे
अस्मद्राद्धान्तसंसिद्धौ	अहंबुद्ध्येक्ष्यते प्रत्यक्
अस्माङ्मेवेति लिङ्गाश्चेत्	अहं ब्रह्मेति पितरम्
अस्माल्लोकादमुं लोकं	अहं ब्रह्मेति यज्ज्ञानम्
अस्मिन्नर्थे जगादेमौ	अहं ब्रह्मेतिवाक्योत्थ-
अस्मिन्नेवतु स स्वप्ने	अहं ब्रह्मेत्यतः साक्षात्
अस्मिन्प्रशास्तरि सति	अहं ब्रह्मेत्यतोऽयुक्तं
अस्मिल्लोके परस्मिश्च	अहं मनुष्य इत्येवं
अस्मीतीहत्यनिर्देशात्	अहं ममेति विज्ञानम्
अस्मै लोकाय देहाय	अहं ममेत्यविद्याधीः
अस्य दग्धोदरस्यार्थे	अहं वात्र जगत्सृष्टम्
अस्य द्वैतेन्द्रजालस्य	अहः क्षपायां च कुतः
अस्य प्रत्यक्पदार्थस्य	अहिदेहवियोगोऽत्र
अस्य भोक्तृसमूहस्य	अहिनिर्मोकदृष्टान्त-
अस्य लोकस्य चेत्युक्तं	अहिनिर्मोकयोरत्र
अस्यस्मीत्यभ्युपेतत्वात्	अहिनिर्मोकविषयो
अस्य हि द्वैतविषये	अहिनिर्ल्वयनीवाचा
अस्यातिलङ्घने दोषः	अहिंसन्सर्वभूतानी-
अस्याप्यन्तर्गतः प्राणः	अहीनो हीयते योऽसौ
अस्यामविद्याधिकृतौ	अहेतुफलरूपेण
अस्यायमिति षष्ठ्यर्थः	अंशांशित्वादि चेत्साक्षात्
अस्यां पृथिव्यां यश्चासौ	अंशांशित्वेऽपि नैव स्यात्
अस्येति शैषिकी षष्ठी	अंशांशिसंगतेरात्मा-
अस्यैकस्य स्वतः सिद्धेः	आ
अस्यैव प्रतिपत्त्यर्थ	आकारतद्वतोर्भेदो
अस्यैवार्थस्य दृष्टान्तः	आकाशमनु निष्पद्य
अस्यैवार्थस्य सिद्ध्यर्थम्	आकाशवनसाचोक्तः
अस्वातन्त्र्यं तु येषु स्यात्	आकाशवचसाऽऽत्मैव
अस्वैःपिण्डादिभिर्योगः	आकाशशब्दवाच्यो यः
अहमेव परं ब्रह्म	आकाशस्य च नित्यत्वम्
अहमवेति चिन्मात्र -	आकाशाद्यभिसंभूत्या
अहमेवेति न स्वप्नः	आकाशो वा इति तथा
अहमेवेदमस्मीति	आकाशो ह वैनामेति
अर्हेल्लिकेति वचसा	आकृत्यर्थाभिसंबन्धात्
अहं तु स्वामिमां जायां	आकृष्टं रश्मिभिस्तोयं
अहंदृष्ठ्यधिगम्यत्वं	आकृष्टं रूपिणो रूपं
	आख्यायिकार्थं मन्त्राभ्यां
	आगच्छतिगुरौतूष्णीं

आगन्तु चेदिहाज्ञानम्	आत्मधीविषयं नैति
आगमादन्यतो मानात्	आत्मनश्चापि निःशेष-
आगमादेवमात्मानं	आत्मनः कामनीडत्वे
आगमाद्दर्शनं पूर्व	आत्मनः परलोकाय
आगमाद्वेद चेद्ब्रह्म	आत्मनः प्रोषितत्वात्तु
आगमापायिज्योतिर्भिः	आत्मनाऽनन्यभूतः सन्
आगमापायितासिद्धिः	आत्मनाम समुच्चार्य
आगमापायिनो द्रष्टुः	आत्मनैव स्वभावेन
आगमार्थं विनिश्चित्य	आत्मनैवाऽऽत्मविज्ञानम्
आगमैकप्रमाणत्वात्	आत्मनैवायमिति च
आगमोक्तिप्रधानत्वं	आत्मनो द्रव्यभृतस्य
आग्नेयो ब्राह्मणश्चातः	आत्मनोऽद्वयतत्त्वस्य
आग्रजस्थाणुपर्यन्त-	आत्मनोऽनवशेषेण
आचक्षते तथा चात्र	आत्मनोऽन्यत्प्रियमिति
आजानदेवानन्देन	आत्मनोऽपि परोक्षत्वं
आजानदेवावधिक-	आत्मनो ब्रह्मता यत्र
आज्याभिघारसंस्कारात्	आत्मनो ब्रह्मता यस्मात्
आतिवाहिकदेहेन	आत्मनो ब्रह्मता साक्षात्
आत्मकर्मप्रयुक्तैव	आत्मनो ब्रह्मतेहोक्ता
आत्मकामोक्तिमानाच्च	आत्मनो भोक्तृतासिद्धिः
आत्मकारणवादोऽयं	आत्मनो मोहकर्तृत्वं
आत्मक्रीड आत्मरति	आत्मनो यदविद्योत्थं
आत्मचैतन्यबिम्बेन	आत्मनोऽविक्रियस्यैव
आत्मच्छायं पयोऽशेषं	आत्मनो व्यतिरेकेण
आत्मजायाप्रजावित्त-	आत्मनोऽव्यभिचारित्वं
आत्मज्ञानप्रमेयाच्च	आत्मनोऽस्तित्वकर्तृत्व-
आत्मज्ञानं ससंन्यासं	आत्मन्यध्यासरूपोऽयम्
आत्मज्ञानोदयायैव	आत्मन्यवगते साक्षात्
आत्मज्योतिस्तथैवेदं	आत्मन्येव तमात्मानं
आत्मता ब्रह्मणो लाभः	आत्मन्येव यदाऽऽत्मानं
आत्मत्वाच्च तथा वाचः	आत्मन्येवं प्रबुद्धेऽस्मिन्
आत्मत्वादपृथक्त्वे च	आत्मन्येष यतः सर्वः
आत्मत्वादाप्ततत्त्वोऽयं	आत्मप्रत्यय आत्मैको
आत्मत्वादेव चावाप्तः	आत्मप्रत्यय एकात्मा
आत्मत्वान्नविभागोऽत्र	आत्मप्रत्ययगम्येऽर्थे
आत्मत्वान्नहि दीपस्य	आत्मप्रत्ययनिर्ग्राह्यम्
आत्मत्वावगमाद्वाऽपि	आत्मप्रत्ययमामेयः
आत्मधीमात्रगम्यार्थात्	आत्मप्रत्ययमामेयो
आत्मधीमानमात्रत्वात्	आत्मप्रत्ययमैकात्म्यं

आत्मप्रमातृमानादेः	आत्मानमश्चं संकल्प्य
आत्मबुद्धिमनश्चक्षु-	आत्मानमिति कर्मोक्तेः
आत्मबुद्धिमनश्चक्षुः	आत्मानमित्यतो वाक्यात्
आत्मबुद्धिरियं तावत्	आत्मानमेवेति तथा
आत्मबुद्धिरियं पुंसां	आत्मानं चेद्विजानीयात्
आत्मब्रह्मानुलोम्येन	आत्मानं प्रियमित्येतत्
आत्ममात्रं समुत्सृज्य	आत्मानं यो यथा वेत्ति
आत्ममात्रावसायित्वात्	आत्मानं विरहय्यान्यो
आत्मयाथात्म्यविज्ञान-	आत्मानात्मनिमित्तेऽपि
आत्मयाथात्म्यविज्ञान-	आत्माऽनात्मप्रधानत्वात्
आत्मयाथात्म्यविज्ञानात्	आत्मानात्मत्वमात्र हि
आत्मयाथात्म्यवित्सोऽय	आत्मानात्मपरिज्ञाने
आत्मलोकपरीप्सायां	आत्मानात्मविभागोऽपि
आत्मवन्तो यथा रज्ज्वा	आत्मानात्मात्मक विश्वम
आत्मवस्वतिरेकेण	आत्माऽनात्मानमाप्नोति
आत्मविद्योपकारित्वम्	आत्मानात्मावबोधाय
आत्मशब्दश्च लोकेऽम्मिन्	आत्मान्तेनास्य वाक्येन
आत्मशब्दाभिधेयेऽर्थे	आत्माऽपि ब्रह्मणोऽन्यत्र
आत्मशुद्धेर्विवक्षेह	आत्माऽपि साक्षात्तद्ब्रह्म
आत्मसंस्कृतये कर्म	आत्मा प्रत्यक्प्रसिद्धेः स्यात्
आत्मसामान्यसंभूति-	आत्मा ब्रह्मेति वाक्येभ्यः
आत्मसाम्यग्रहेऽप्यात्म-	आत्मा ब्रह्येत्येवमादौ
आमस्वभावो मोक्षश्रेत	आत्मा ब्रह्मैव सप्रेष
आत्मा चेदिष्यतेलोक	आत्माभासैकसंसिद्धेः
आत्माज्ञानमनः प्रत्यक	आत्माभासोऽपि योऽज्ञाने
आत्माज्ञानसमुच्छिन्नौ	आत्माऽमीषां तदा ब्रह्मा
आत्माज्ञानैकहेतुत्वात्	आत्मार्थेनैव सत्यत्वम
आत्मा ज्योतिरिति ह्येकः	आत्मावयव एवाय
आत्मा तत्त्व विभक्तस्य	आत्मा वा अर इत्युक्तौ
आत्माऽऽत्मानं विजानाति	आत्माविद्याप्रहप्रस्तः
आत्माऽऽत्मानं सदोपास्ते	आत्माविद्यामनुष्यर्थम्
आत्माऽन्येतीतिसंबन्धो	आत्माविद्याप्रसिद्ध्यैव
आत्मा त्वनात्मप्रत्यकत्वात्	आत्माविद्यामनाश्रित्य
आत्मादीनां क्रियास्तित्वात्	आत्माविद्यागमुत्थानाम्
आत्माद्यर्थे च संवादा-	आत्माविद्यैव नः शक्तिः
आत्मा द्रष्टव्य इत्यादौ	आत्माविद्यैव निर्दिष्टा
आत्माधाराणि यस्यापि	आत्माविद्यैव मृत्युः स्यात्
आमानमनुपापयेक	आत्माश्रयत्व कामानां
	आत्मागाभागात्मोत्थ

आत्मासाधारणार्थोत्थ-	आदित्यचक्षुर्बुद्धिस्थः
आत्माऽसामान्यचैतन्य-	आदित्यलोकसंप्राप्तौ
आत्माऽसामान्यरूपोत्थं	आदित्यवर्णवचनात्
आत्मा स्वकर्मणोपात्त	आदित्यविषयं त्वाष्ट्रं
आत्मा स्वभाससचिवो	आदित्यात्परमेवेति
आत्मेतिदृष्टेर्मेयत्वं	आदित्यादिगतिश्चेत्स्यात्
आत्मेति प्राणपिण्डादि-	आदित्यादित्रयं ज्ञेयं
आत्मेति मेयनिर्देशो	आदित्यादिसजातीयं
आत्मेति वेत्तुरन्यश्चेत्	आदित्यादीनि तेजांसि
आत्मेत्यनेन वाक्येन	आदित्यान्तर्गतः साक्षात्
आत्मेत्येवेति विद्यायाः	आदित्यावधृतिश्चेत्स्यात्
आत्मेत्येवेति सूत्रस्य	आदित्येन हि प्रोक्तानि
आत्मेत्येवोपासीतेति	आदित्येनैव चेत्पुंसो-
आत्मैकगुणवत्त्वेन	आदिदिक्षितमेतस्य
आत्मैव कामा निःशेषाः	आदिमध्यान्तभागत्वे
आत्मैव कारणं यस्य	आदीयमानं विज्ञानं
आत्मैव चेद्विशेषाः स्युः	आदेश इत्युपक्रम्य
आत्मैव ज्योतिरथ वा	आदेशं प्रत्यतिमहान्
आत्मैव त्वस्य कर्मेति	आदेशो नेति नेत्येव
आत्मैवप्राणशब्दः स्यात्	आदेशो ब्रह्मणोऽतोऽयं
आत्मैव प्रिय इत्यत्र	आद्यन्तयोर्यतो बीजं
आत्मैव ब्रह्म चाऽऽत्माऽनि	आद्यपादपरिज्ञान-
आत्मैव सर्वमित्येवं	आधाराधेययोरैक्यात्
आत्मैवाऽऽत्मीयभूतस्य	आधारेषु निरशेषु
आत्मैवास्य तदा ज्योतिः	आधिभौतिकभृतानाम्
आत्मैवास्येति वचनात्	आधिस्वभावजेनेति
आत्मैवास्येत्युपश्रुत्य	आध्यात्मिकपरिच्छेद-
आत्मैवेत्यादिवाक्येन	आध्यात्मिकस्य नेत्रादेः
आत्मैवेदं जगत्सर्वं	आध्यात्मिकस्य सर्वस्य
आत्मैवैकोऽत्र द्रष्टव्यः	आध्यात्मिकस्यैव पुंसः
आत्यन्तिकी समुच्छित्तिः	आध्यात्मिकं परिच्छेदं
आददाना यतो यन्ति	आध्यात्मिकाधिभुताधि-
आददीत समुद्राम्भः	आध्यात्मिकेन देहेन
आददेऽतोऽपराधात्ते	आऽध्यायावसितेस्तस्मात्
आदाय वास्तवं वृत्तं	आनन्दनिर्णयान्तं तु
आशयाऽऽकाशशब्दाभ्यां	आनन्दब्रह्मविज्ञान-
आदायेति च क्त्वान्तोक्तेः	आनन्दं ब्रह्म विज्ञानं
आदावभिहितं सर्वे	आनन्दः परमोऽस्यैष
आदावव्याकृतं तत्त्वम्	आनन्दः परमोऽस्यैष इत्यु-

आनन्दः स्वयमेवाऽऽत्मा	आरब्धफलशेषैक-
आनन्दाद्यन्नपर्यन्तात्	आरभ्यत्वाभ्युपगमे
आनन्दैकस्वभावत्वात्	आरभ्यमाणता मुक्तेः
आनन्दैकस्वभावोऽस्य	आरभ्य सर्व वेदेति
आनन्दो ब्रह्मेति तथा	आरभ्यं यत्र कार्य स्यात्
आ नाभितस्तथा कण्ठात्	आरभ्योद्गमने भानोः
आनुलोम्यं सुषुप्ताप्ति-	आरम्भकबहुत्वाच्च
आनुषङ्गिफलोक्त्या वा	आरम्भवादे त्विच्छादेः
आन्तरं मेयमाश्रित्य	आरम्भेऽवसितौ शास्त्रम्
आप एव समुत्थाय	आराममेव मायोत्थं
आपीतकरणग्रामे	आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं
आपेषणेन बुबुधे	आर्तश्रुतेश्च प्राणादि-
आपेषणे विशेषस्य	आर्द्रेमेघोदरे विद्युत्
आपेषाल्लीनबुद्ध्यादि	आवयोरेव विज्ञानं
आपेक्षिकत्वान्मृत्युः स्यात्	आविद्वदङ्गनाबालं
आपेक्षिकं तु यद्रूपं	आ विरिञ्चात्पुमर्थानाम्
आपेक्ष्य नवमादान	आविरिञ्जाद्विरक्तश्चेत्
आपो ह वा इति तथा	आविरिञ्चाद्विरक्तस्य
आपो ह्यणुतराः सत्यम्	आविरिञ्चाद्विरक्तो हि
आप्तकामतया तद्वत्	आविर्भावतिरोभावैः
आप्तकामात्मकामत्व-	आविर्भुतस्वकार्यस्य
आप्तकामादिकं सर्वे	आविश्चिकीर्षुभिस्तस्मात्
आप्ताशेषपुमर्थत्वात्	आविश्चिकीर्षुः साक्षादि
आप्ताशेषपुमर्थस्य	आविष्करिष्यन्हेत्वर्थम्
आप्ताशेषपुमर्थोऽपि	आविष्कृतिस्तन्निषेधात्
आप्ताः सर्वे स्वतोऽप्यस्य	आविष्करोमि तत्कर्म
आ ब्रह्मणोऽस्मात्संसारात्	आवृतन्वमथ मतम्
आ ब्रह्मणोऽस्य ये सिद्धा	आवृतं ज्ञप्तिमात्रेण
आब्रह्माऽऽस्थाणु चान्वक्षम्	आवृत्तिर्नपुनस्तेषां
आभवादर्जितानां तु	आवृतिः क्षयशब्देन
अभिमानिक एवास्य	आलभन्ते यतस्तस्मात्
आभूतसंप्लवस्थानम्	आलम्बनतयोकार-
आमन्त्रयामास च तं	आलोचयन्यथातत्त्वम्
आमपात्रेऽग्निमित्युक्त्या	आलोच्यालोनकयोर्हि
आमंगीति भवेद्रूपं	आशङ्क्य हेत्वसिद्धत्वं
आमोऽपक्वंत्वयि गतं	आशंसते बलीयांसम्
आम्र यथा रसादार्ढ्ये	आ शैलादुदयात्तथाऽस्तगिरितो
आयुर्वीयंस्मृतिं प्रज्ञां	आश्रयाश्रयिभावेन
आरब्धकार्यभूतानां	आश्रित स्थितमत्र स्यात्

आश्रिताश्रयसंबन्धः	इति काण्डद्वयोक्तोऽर्थः
आश्वभ्यो यदिदं किंचित्	इति कामप्रधानत्व-
आसङ्ग आत्मनश्चेत्स्यात्	इति कामप्रधानस्य
आसङ्गकार्यमुच्छिन्नं	इति क्षरार्थसंबन्ध-
आसङ्गपाप्मभिर्विद्धा	इति चेतसि संधाय
आसङ्गप्रविवेकार्थ	इति चेन्नैतदेवं स्यात्
आसङ्गश्च तथैवाऽऽस्ते	इति चोद्यं समाशङ्क्य
आसङ्गस्याऽऽगतिरतो	इति ज्ञात्वा ह्यभिद्रुत्य
आसङ्गाविद्ययोरेवं	इति दृष्टान्तवचसा
आसन्यत्वादयोऽन्यस्य	इति दोषनिषेधार्थं
आसमन्ताद्विजानासि	इति द्वादशसाहस्र-
आ समाप्तेस्तृतीयस्य	इति पृष्टोऽनुमानेना-
आसीदिति च निर्देशः	इति प्रमाणमत्रार्थे
आसीदित्यपि यः शब्दः	इति प्रश्नप्रतिवचः
आसीदिदं तमोभूतम्	इति ब्रह्म तमित्यादेः
आसुरज्ञानकर्मभ्याम्	इति भाल्लविश्रुतिवचः
आसुरात्कर्मणो मृत्योः	इति भृतार्थसंबोध-
आसुरात्साधनाद्दैव-	इति भारविकल्पायां
आसुरी तु यदा सेना	इति भेदविवक्षायाम्
आसुरेणावरुद्धांस्तान्	इति मन्त्रसमाम्नाय -
आसुरेभ्योऽधिकारेभ्यः	इति यत्प्रागुपन्यस्तं
आस्तां तावत्प्रवेशोऽयम्	इति वस्तु स्वतो बुद्धं
आस्यपर्यन्तशायीनि	इति वेदविदः केचित्
आस्वेवोपनिषत्स्वेनं	इति वेदात्मनः साक्षात्
आहुतिः पय एव स्यात्	इति व्याख्या न साध्वीयं
आहुत्योरग्निहोत्रस्य	इति व्याचक्षते केचित्
आहुत्योः परिणामोऽयं	इति व्यासस्मृतौवाक्यं
आहुरेवं द्विजाः केचित्	इतिशब्दोपदिष्टानां
आह्लादाः स्युरिहाऽऽनन्दा-	इतिशब्दो यथोक्तार्थ-
इ	इति श्रीमन्महाभर्तृ-
इच्छन्नपि यतो नातः	इति संजातपरम-
इच्छादि धर्मवत्साक्षात्	इति संदेहहेतुश्च
इच्छामात्रमरत्युक्तम्	इतिहासपुराणादेः
इत आरभ्य संसार-	इतिहासपुराणाभ्यां
इत उक्तात्मसंबोध-	इतिहासादिसंभेद-
इतरस्यापि सामत्वम्	इतीत्युक्तपरामर्शे
इतश्च प्रत्यगात्मस्थो	इतीत्युक्तपरामर्शो
इतश्च व्याहतिः स्पष्टा	इतीममर्थ भार्यायै
इतः परं वस्तुतत्त्व-

इतीमंपक्षमाश्रित्य	इत्युक्तावसकृत्पूर्वे
इतोऽग्निभ्योऽग्निमेवायं	इत्युक्तिर्वो विरुध्येत
इतो जिगमिषुं विद्या-	इत्युक्तेन प्रकारेण
इतोऽन्यथा कल्पनायां	इत्युक्तैकात्म्यवाक्यप्रविकचकमला
इतोऽन्यथा चेद्व्याख्यानं	इत्युक्त्वा तमथो पाणौ
इतोऽन्यथा चेन्मोक्षः स्यात्	इत्येतज्जगतो वृत्तं
इतोऽन्यथा तु यद्रूपं	इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थम्
इतोऽन्या गतयः सर्वाः	इत्येतत्सर्ववेदान्त-
इतो मुक्तस्य रूपाणि	इत्येतदभिसंधाय
तो विरुद्धमानित्वम्	इत्येतद्धृदये कृत्वा
इत्थं न चेदहं कुर्याम्	इत्येतस्माद्भयाद्राजा
इत्थंसतत्त्वकस्तावत्	इत्येवमभिसंधिः सन्
इत्यत्र चोदयित्वैके	इत्येवमभिसंबन्धः
इत्यन्तर्याम्यवस्थायां	इत्येवमयथावस्तु
इत्यर्थप्रतिपत्त्यर्थे	इत्येवमात्मकामत्वात्
इत्यर्थमपि दृष्टान्तः	इत्येवमादयोऽनन्ताः
इत्यर्थस्यावबोधार्थे	इत्येवमादयोऽनेके
इत्यलं शुष्कतर्कोत्थ-	इत्येवमादिचोद्यानि
इत्यस्मिन्नपि सिद्धान्ते	इत्येवमादिचोद्यानां
इत्यस्य परिहाराय	इत्येवमादि बहुधा
इत्यस्य परिहारार्थं	इत्येवमादि बहुशो
इत्यस्य परिहारोक्तिं	इत्येवमादि यथोक्तं
इत्यस्यार्थस्य विज्ञप्त्यै	इत्येवमादिवाक्यानि
इत्यादिकल्पनाःप्रत्य-	इत्येवमादि व्याख्येयं
इत्यादिदुषणान्यत्र	इत्येवमाहुः केचित्तु
इत्यादिपूर्वपक्षोक्ति-	इत्येवं केचिदिच्छन्ति
इत्यादि पूर्वमेवोक्तं	इत्येवं चेन्न तद्युक्तं
इत्यादिबहुदोषत्वात्	इत्येवं चोदिते केचित्
इत्यादि भवतैवोक्तं	इत्यवं चोदितेकैश्चित्
इत्यादिशतशो वाक्यैः	इत्येवं चोदितेऽथात्र
इत्यादि हृदये कृत्वा	इत्येवं ध्वस्तनिःशेष-
इत्याशङ्कापनुत्त्यर्थम्	इत्येवं पण्डितंमन्याः
इत्याशङ्कोत्तरो ग्रन्थः	इत्येवं पर्युपासीनो
इत्युक्तपरिफल्गुत्व-	इत्येवं पूर्वासिद्धेऽर्थे
इत्युक्तपरिहारार्थे	इत्येवं भगवद्भ्याम-
इत्युक्तप्रतिपत्त्यर्थम्	इत्येवं याज्ञवल्क्ययस्तं
इत्युक्तवन्तं प्रत्याह	इत्येवं वर्धमानः सन्
इत्युक्तः पूर्ववाक्येन	इत्येवं शतशः सन्ति
इत्युक्तार्थपरिज्ञान-	इत्येवं श्यनदृष्टान्तः

इत्येवं स्मृतयः सन्ति	इममेवेत्यवधृतेः
इत्येवं स्मृतिशास्त्राणि	इमं देहस्थमात्मानं
इत्येष भयहेतुः स्यात्	इमं मानवमावर्त
इत्येषोऽर्थो विधेयोऽत्र	इमं लोकमिदं जन्म
इदमत्र विचिन्त्यं स्यात्	इमामवस्थामापन्नो
इदमित्येव यत्साक्षात्	इमामवस्थां संप्राप्य
इदमेव तदेवेदम्	इमौ द्वावेव पन्थानौ
इदमेवमिदं नैवम्	इयता यदि पाण्डित्यं
इदमेव यतो वृत्तं	इयं तावत्पदार्थोक्तिः
इदं क्षणिकमित्येतत्	इयं सा ब्रह्मविद्योक्ता
इदं च द्वैतमस्त्येव	इयानेव तु देशोऽयं
इदं च हेतुवचनं	इलाऽसीत्यथ मन्त्रेण
इदं जगदुपादानम्	इवेत्यनर्थकं केचित्
इदं जगन्नियन्त्रादि	इष्टानिष्टफलानीति
इदं तत्तदिदं चेति	इष्टापूर्तकृतो ये वै
इदं तत्सर्ववेदेषु	इष्ट्वेति च तथा क्त्वान्त-
इदं तावद्वदत्वत्र	इह केचिन्महात्मानः
इदं दृष्टमदोऽद्राक्षम्	इह चोपरतश्रुत्या
इदं धीनामगम्यं यत्	इह जन्मन्यसंभाव्यं
इदंधीशब्दगम्यं यत्	इह त्वक्षितिरेवोक्ता
इदंमयेन लिङ्गेन	इह त्वज्ञातआत्मैव
इदं मिथ्येति चैतस्मात्	इह त्वीशातिरेकेण
इदं मेऽङ्गमनेनेति	इह त्वेवेति निःशेषा
इदं यज्जनिमत्किंचित्	इह पुनर्न शक्यन्ते
इदं रजतमित्येवम्	इहयद्दूषणं वाच्यं
इदं वै तन्मधु प्रोक्तं	इह वागादयः शब्दाः
इदंशब्दाभिधानेन	इह व्याचक्षते केचित्
इध्यतेऽहर्निशं यस्मात्	इहापि कारणोपाधिः
इन्द्रश्चदेवता ज्ञेया	इहापि चानवस्थेति
इन्द्राग्नी ताविमावुक्तौ	इहापि नेति वाक्येन
इन्द्राग्नी ताविमौ सिद्धौ	इहापि सपरीवारं
इन्द्रादिसर्गस्तत्रैव	इहैव कृतकृत्यत्वात्
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च	इहैव देवभृतत्वात्
इन्द्रियाण्येव हरयो	इहैवाऽऽसुरभावस्य
इन्द्रियेण त इत्यादि-	इहोच्चिक्रमिषा याऽस्य
इन्द्रियेणैव त्वद्रेतो	ईदृगेव फलं चात्र
इन्धतैजससौषुप्त-	ईयसुंस्तमबर्थे स्यात्
इन्धो नामैष पुरुषो	ईशक्षेत्रज्ञयोरेवं
इममर्थ श्रुतिर्वक्ति	ईशितव्यापनुत्तौ च

ईशितव्यार्थसंबन्धात्	उक्ता पाङ्क्तानुरोधेन
ईशादिविषयान्तं यत्	उक्ता प्रमेयसंसिद्धिः
ईशेशितव्यसंबन्धः	उक्ताभिधानद्वारेण
ईश्वरत्वाच्च तस्यास्म-	उक्तार्थस्य प्रकाशार्थ
ईश्वरप्रत्यगात्माप्तेः	उक्तार्थापरिहारेण
ईश्वराणामनैश्वर्यम्	उक्तासुरपराभूतौ
ईश्वराणां न च न्याय्यो	उक्ते दार्ष्टान्तिकेऽर्थेऽस्मिन्
ईश्वरादिविकल्पानाम्	उक्तेन वचसा तावत्
ईश्वराव्याकृतप्राण-	उक्तो निरन्वयोऽभावो
ईषत्पाण्डु यथोर्णादि	उक्तोपनिषदर्थस्य
ईषत्संस्पृष्टमात्रस्य	उक्त्वैवं वस्तुनो वृत्तं
उ	उक्थ प्राणः कुतो यस्मात्
उक्तकार्यातिरेकेण	उक्थादिगुणपृगेन
उक्तदोषापनुत्तिस्यात्	उग्रे कर्मणि ये राज्ञा
उक्तदोषापनुत्त्यर्थम्	उचितं यस्य यद्यत्स्यात्
उक्तत्वात्परिहारस्य	उचिता दक्षिणैषेव
उक्तपादेष्वपि ज्ञानं	उचितोऽस्या भवत्प्रश्नो
उक्तब्रह्मविदो मोक्ष-	उच्चनीचादिभेदेषु
उक्तब्राह्मणसादृश्यं	उच्छिन्नकामकर्माऽसौ
उक्तमन्यविधानेन	उज्ज्वलत्वादिसामान्यात्
उक्तमभ्युदयार्थं यत्	उताविद्रानिति तथा
उक्तमाभ्यन्तरं तावत्	उतैकस्यैव धर्मस्य
उक्तयोगात्मनोरन्तः	उत्कर्षो मानुषादूर्द्धम्
उक्तवद्धृदि सभाव	उत्क्रमिष्यन्यदा भोक्ता
उक्तवन्मीतिरेकेण	उत्क्रान्तिकाले प्राणानां
उक्तवस्त्वतिरेकेण	उत्क्रान्तेऽन्यतमेयस्मिन्
उक्तविध्यर्थविषयात्	उत्क्रान्ते प्राण एवास्मात्
उक्तवेदार्थविज्ञान-	उत्क्रान्तौन प्रवेशे न
उक्तव्याख्यानतोऽन्यस्य	उत्क्रान्तौस्यादनिर्मोक्षो
उक्तहेतुबलात्तस्मात्	उत्क्रामति यदा विद्वान्
उक्तहेत्वर्थदीप्येतत्	उत्क्रामन्तं तमात्मानं
उक्तं च न्यायमापेक्ष्य	उत्क्रामन्ति न चेत्प्राणा
उक्तंन वक्ष्यमाणं च	उत्खातचक्षुषां चापि
उक्त तर्हि त्वया रूप	उत्खातदन्तोरगवत्
उक्तं प्रथमजं सत्य	उत्खातनयनश्चाय
उक्त विमोक्षण तावत्	उत्तब्ध विधृतंयस्मात्
उक्त समासतस्तावत्	उत्तमः परमात्माख्यो
उक्तान्मच्युतदृष्टीनाम्	उत्तमाभिपेतम
उक्तानि नाम मृग मि	उत्तरक्षणविध्वस्ततौ

उत्तरत्र स्वशब्देन	उत्सर्गो मुखनासाभ्याम्
उत्तरेष्वपि वाक्येषु	उत्सर्जद्याति लिङ्गं तत्
उत्तरोत्तरभूयांसि	उत्सार्यानात्मनः सर्वान्
उत्तरोत्तरवृद्ध्याऽत	उदक्रामद्यशो वीर्यम्
उत्तरोत्तरवृद्ध्याऽतोो	उदगाद्यत्तदा सोमः
उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत	उदपात्रमथाऽऽदाय
उत्थानं चाप्यविद्यायाः	उदपात्रार्कगतिवत्
उत्पत्तिभोगयोरेवं	उदपादि च यच्छब्दैः
उत्पत्तिसंस्थितिलया	उदर्के च शमादीनि
उत्पत्तिस्थितिनाशेषु	उदानवायौ प्रबले
उत्पत्तिस्थितिविध्वंसाः	उदारगुणसंपत्तिः
उत्पत्तेस्तदधीनत्वात्	उदारफलदायीनि
उत्पत्तौ भोगकाले च	उदारफलवद्यस्मात्
उत्पत्त्यादावशक्तत्वात्	उदारफलसंप्राप्तौ
उत्पत्त्यादिविरुद्धत्वात्	उदारफलसंबन्धो
उत्पत्त्यादिविरुद्धोऽयं	उद्गतं मलवद्वासः
उत्पत्त्यादि स्वतो नो चेत्	उद्गाता नैमिषीयाणाम्
उत्पत्त्यादि स्वतो यस्य	उद्गातुर्विदुषो नापि
उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तम्	उद्गात्रा हिंकृतं पूर्वं
उत्पत्त्यादौ समर्थं यत्	उद्गीथदेवतामेवम्
उत्पत्त्यादौ हि साध्येऽर्थे	उद्गीथदेवतावाप्तिः
उत्पत्त्याद्यतिरेकेण	उद्गीथप्रमुखा येऽर्था
उत्पत्त्याद्यात्मकं कार्यं	उद्गीथलिङ्गसंयोगात्
उत्पत्त्याप्तिविकारा हि	उद्गीथविधिशेषश्चेत्
उत्पन्न एव ज्ञानेऽत-	उद्गीथं समुपाश्रित्य
उत्पन्नमपि सज्ज्ञानं	उद्गीथादिप्रभेदेन
उत्पन्नसम्यग्ज्ञानस्य	उद्गीथोपास्तिसंबन्धात्
उत्पन्नसंभोगफलः	उद्बुभूषति यो द्वेषात्
उत्पन्नः क्षत्रियायां यः	उद्भूततज्जिहासः सन्
उत्पन्नात्मप्रबोधानां	उद्भूतस्पर्शविज्ञानः
उत्पन्नात्मबुभुत्सुः सन्	उद्भूताकूतविज्ञानो
उत्पन्नैकात्म्ययाथात्म्य -	उद्भूतिस्थितिनाशाः स्युः
उत्पाद्यत्रीण्यथान्नानि	उद्भूतिस्थितिहानीनाम्
उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं	उद्यास्यन्वा अरे स्थानात्
उत्पित्स्वजातं सज्जातं	उपकारि सजातीयं
उत्सन्नमपि यद्ब्रह्म	उपकार्योपकारित्व-
उत्सर्गस्यास्ति विषयो	उपक्रमोपसंहारात्
उत्सर्गाद्रूपनिर्माणे	उपक्षयकरौ व्याधेः
	उपघातं जुहोतीति

उपदेशशतेनापि	उपायसत्यतां मुक्त्वा
उपदेशस्य विषयः	उपायो न्यास एवातः
उपदेशानपेक्षत्वात्	उपासतेऽक्षणि प्राणं
उपनीतौ स आचार्यः	उपासनमतोऽस्यापि
उपन्यासो द्वयोरत्र	उपासनमसोः कामम्
उपपन्नस्तदारम्भो	उपासनं च तात्पर्यम्
उपप्रदर्शकोऽशेष–	उपासनं विकल्पेन
उपमर्दोऽपि कार्यत्वात्	उपासनानां सर्वेषां
परमार्थ इवेत्येतत्	उपासनानि सर्वाणि
उपमृदनाति चेत्कार्यम्	उपासनार्थ ज्ञानस्य
उपमृद्योपमृद्यास्य	उपासनार्थ यद्गुह्यं
उपमृद्योपमृद्यैषां	उपासाविध्यपेक्षस्य
उपयुक्तं विशेषत्वात्	उपासिक्रियया व्याप्तिः
उपर्युपरि तान्येष	उपास्तिक्रमसिद्ध्यर्थम्
उपलक्षणमन्येषां	उपास्तिफलमेवास्य
उपलक्षणं वा तद्ग्राह्यम्	उपास्तेऽन्तवतो यस्तु
उपलप्स्यामहे शब्दात्	उपास्त्यन्तरमस्यैव
उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो	उपास्त्यन्तरमेवैतत्
उपलब्ध्यभावतो नैवं	उपास्यार्थातिरेकेण
उपलब्ध्यभावं मुक्त्वेह	उपेति सामीप्यवचः
उपलब्ध्या विनाऽभावात्	उपेयप्रतिपत्त्यैव
उपलब्ध्येकनीडत्वे	उभयत्रापि युगपत्
उपवादिनेह विदुषो	उभे एते नरत्येष
उपसर्ग उदित्येष	उर्व्यामृत्पादितायां तु
उपसर्गः समित्येष	उषसो दिवस्यापि
उपस्थानं यथोक्ताया	उषस्तप्रश्न एवायं
उपस्थापयतः कर्म	उषस्तोक्तो विशेष्योऽत्र
उपस्थिते च मनसि	ऊ
उपस्थेन्द्रियं प्रजातिः स्यात्	ऊरीकृत्येममेवार्थ
उपहत्योपहत्वाथ	ऊर्ग्रसो लोहितस्यात्र
उपहासमतो नेच्छेत्	ऊर्णनाभिः स्वयं कर्ता
उपात्तद्रव्यकाण्येव	ऊर्ध्वमूल इति तथा
उपात्तमेयरूपत्वम्	ऊर्ध्व दिवः कपालाद्य—
उपात्तस्वविशेष्याणि	ऋ
उपात्ताशेषभूतोऽयम्	ऋगादेरभिधानस्य
उपादानं हि बुद्ध्यादेः	ऋग्वेदादिगिरोच्यन्ते
उपादित्सन्ति मानानि	ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य
उपाधिभूतया दृष्ठ्या	ऋणिनोऽप्यस्य देवाद्याः
उपायतां यथा सर्वो	ऋत्विग्रषेण ते ह्यासन्

ऋद्धिं प्रापद्यतः सर्वं	एकसंख्यैव नान्याऽस्ति
ऋषभोऽस्यास्तथा ज्ञेयः	एकस्मिन्नपि चेन्मान–
ऋषिराहाथ राजानं	एकस्यामनुभृतौ चेत्
ऋष्यादिवचसा चापि	एकस्यैव हि देवस्य
ए	एकं तावदिदं रूपं
एक आत्मेति तद्वद्धीः	एकं ब्रह्म सदा बुद्धम्
एक आत्मेति विज्ञाने	एकं सदेकरूप च
एक एव ततः प्रश्नो	एकः सन्नेष आत्माऽपि
एक एव तु विश्वात्मा	एकाकिनो विराजो वा
एक एवाहमस्मीह	एकाक्यस्मीतिविज्ञान–
एककालौ मतौ यच्च	एकाग्निव्यक्तेर्न यथा
एकजातौ हि भिन्नानां	एका तावदियं व्याख्या
एकत्र च न संभाव्यौ	एकात्मकाः सर्वदेहा
एकत्वधीव्यवस्थाऽपि	एकापूर्वप्रयुक्तत्वात्
एकत्वमेव तेनात्र	एकार्थत्वेऽपि च सति
एकत्वादात्मनश्चैव	एकार्थवृत्तिता यस्मात्
एकदा निर्विभागेन	एकार्थोल्लेखिवृत्तीनाम्
एकदेश उपन्यासात्	एकीकृत्य स्वमात्मान
एकदेशस्य चाऽऽत्मत्वे	एकी भवति सावित्रः
एकद्वित्रिपद्यसीति	एके च शाखिनो व्यक्तं
एकधैवानुविज्ञेयं	एकैकक्रियया लोके
एकनीडत्वहेतूत्था	एकैकत्राधिकारेऽग्निः
एकपुण्डरीकमिति	एकैकमपि जायादेः
एकप्रत्ययनिर्ग्राह्यं	एकैकरूपासंसर्ग–
एकप्रभृतिसंख्येयं	एकैकरूपैकात्म्यार्थ–
एकबुद्ध्यधिगम्यत्वं	एकैकश्येन नीत्वाऽथ
एकमानानधिगतेः	एकैकस्मिन्परिस्पन्दः
एकमेव जगद्बीजम्	एकैकस्यामवस्थायां
एकमेव यदा वाक्यं	एकैकस्याः पुनर्नाड्याः
एकमेव हि सद्वस्तु	एकैकस्वामिको लोके
एकमेवाद्वितीयं सत्	एकैकं भेदतो वस्तु
एकमेवेत्यवधृतेः	एकैकं मुक्तिकृच्चेत्स्यात्
एकमेवैकरूपं सत्	एकैव गोता गोपिण्डे
एकयैव स आहुत्या	एकैव देवता तस्मात्
एकरूपं यतो मानम्	एकैवेयमतो दृष्टिः
एकवस्त्ववसायित्वात्	एको देवो बहुधेति
एकवाक्यत्वतो यद्वा	एतच्च दृष्टं लोकेऽपि
एकवाक्यत्वमेतस्मात्	एतच्च भण्यते श्रुत्या
एकशब्दो न संख्यार्थः	एतच्चानुभवादेव

एतत्कर्तृत्वमापेक्ष्य	एतावदर एवैतत्
एतत्तमोभिसंबन्धात्	एतावदेव कर्तव्यम्
एतत्त्वदीयं व्याख्यानम्	एतावदेव किं ज्ञेयं
एतदस्य प्रशास्तृत्वं	एतावदेव प्रत्यक्षं
एतदस्य स्वतो रूपं	एतावद्वास्तवं वृत्तम्
एतदालम्बनं श्रेष्ठं	एतावन्मात्रमेवेति
एतदुक्तं भवत्यत्र	एतावन्मात्रयाथात्म्यात्
एतदेव तु विज्ञाय	एतावानुपदेशः स्यात्
एतदेवमनार्ते स्यात्	एतावानेव कामोऽस्य
एतदेवमभिप्रेत्य	एतावानेव संघातः
एतदेव यतो ज्यायः	एते न तरतोऽज्ञोत्थे
एतदेवंविधं सूत्रं	एतेभ्योऽसौ समुत्थाय
एतद्ध स्मेति वचसा	एन एनः प्रति तथा
एतद्दलेन संन्यास–	एनेन संवदिष्येऽहं
एतद्वस्तु स्वतः सिद्धं	एवमस्त्वित्यनुज्ञाते
एतद्वै तदिति प्राह	एवमस्मिन्परे तत्त्वे
एतन्निदानमधुना	एवमागमतः सिद्ध–
एतन्मयोऽयमात्मेति	एवमात्मपरिज्ञानाद्
एतन्मोहसमुत्थत्वात्	एवमात्मा सविज्ञानो
एतमेके वदन्त्यग्निम्	एवमुक्ते विरक्तोऽस्मात्
एतमेव समुद्दिश्य	एवमेव महामोह–
एतमेवेत्यवधूतेर्न	एवं काण्डद्वयेनेयं
एतमेवेत्यवधृतेः	एवं कामयमानोऽयं
एतया संपदा पूर्वम्	एवं कृत्वेदमत्राऽऽह
एतर्ह्यपि तु तद्ब्रह्म	एवं गुप्तामपि तु तां
एतस्माब्रायते प्राणः	एवं चतुर्भिरध्यायैः
एतस्मादेव हेतोस्तां	एवं च सति तत्पूर्णे
एतस्मिन्नक्षरे गार्गि	एवं च सति दीपादेः
एतस्मिन्ननृतोपाधौ	एवं च सति दृष्टान्तो
एतस्मिन्मण्डले योऽन्तः	एवं च सति यद्यस्मात्
एतस्य पुरुषस्येति	एवं च सति यावत्यो
एतस्य वा अक्षरस्य	एवं च सति विज्ञान–
एतस्या एव पूजायै	एवं च सति संबन्धः
एतस्यैव यथोक्तस्य	एवं च सत्यभिव्यक्तिः
एतं तमिति वाक्येन	एवं चावस्थिते पक्षे
एतं विविदिषन्न्त्युक्तं	एवं चिदन्वयात्सर्वः
एतानीनि च निर्देशात्	एवं चेत्कोऽनयोर्भेदः
एतामवस्थामापन्नो	एवं चेत्साधनोद्भूतं
एतावदर इत्यन्तः	एवं चेत्स्यादभिप्रायः

एवं चेदक्षरं तादृक्	एवं प्रमेयसिद्ध्यर्थम्
एवं चेदनपेक्षत्वं	एवं प्रवृत्तं सर्वत्र
एवं चेदप्रमाणत्वं	एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा
एवं चेद्ब्राह्मणोक्तिः स्यात्	एवं भयाभिभूतः सः
एवं चेन्न सतो नाशः	एवंभूतात्मसिद्ध्यर्थम्
एवं जागरिते तावत्	एवंभूतोऽपि चाज्ञातः
एवं जिगमिषुं देवं	एवंभूतोऽप्यसंबुद्धः
एवं ज्ञातपदार्थः सन्	एवं मनुवसिष्ठादि–
एवं ज्ञानक्रियाशक्ति–	एवं मन्तव्य आत्माऽयं
एवं तद्देवतोत्क्रान्तौ	एवं मोक्षार्थतां तेषाम्
एवं तर्ह्येकरूपेऽस्मिन्	एवं यतोऽभ्युपगतौ
एवं तावत्समासेन	एवं यथोदिते तावत्
एवं तावत्स्थितं पूर्वं	एवं यस्मात्स्वतः शुद्धो
एवं तावदयं पक्षो	एवं राज्ञो यथोक्तोक्त्या
एवं तावदविद्यैक–	एवं लक्षणतः पञ्च
एवं तावदुपोद्घातः	एवं लौकिकतादात्म्य–
एवं ताः संप्रधार्योचुः	एवं वा अर इत्यस्य
एवं तुरीयमेतस्मिन्	एवं वागादयः शब्दाः
एवं तौ संप्रधार्यैतत्	एवं वाङ्मनसे सम्यक्
एवं त्वगादिवाच्यासु	एवंवित्सन्स आचार्यो
एवं त्वं वर्धमानोऽत्र	एवंविदेवमेव स्यात्
एवं दुःखादिषु ज्ञेयं	एवंविदे हि नानन्नं
एवं दृष्टं यतस्तस्मात्	एवं विद्वत्प्रयोज्यत्वात्
एवं द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम्	एवं विद्वानवाप्नोति
एवं द्वैतस्य सत्यत्वे	एवंविधस्य कर्मत्वम्
एवं ध्वस्तात्ममोहस्य	एवं विप्रतिपन्नेषु
एवं न कर्मतो मोक्षः	एवं विरुद्धधर्मत्वे
एवं नित्यानि कर्माणि	एवं व्यवस्थितौ सत्याम्
एवं निराशाः पूर्वासु	एवं व्यष्टिसमष्ट्यात्मा
एवं निःशेषसंसार–	एवं श्रुतिरियं कैश्चिद्
एवं पदं त्रयो लोकाः	एवं श्रोतव्य आत्माऽयं
एवं परिजिहीर्षन्ति	एवं सति प्रबोधे यत्
एवं परिहृतेऽप्याहुः	एवं सति प्रमाणत्वम्
एवं पारिक्षितान्सर्वान्	एवं सति प्रमामातृ–
एवं पूर्वोक्तमन्त्रार्थ	एवं सतीह योऽनन्तान्
एवं प्रचोदिते केचित्	एवं सत्ययमात्मेति
एवं प्रत्यक्ष एतस्मिन्	एवं सत्यस्य बाधः स्यात्
एवं प्रत्यक्षतस्तावत्	एवं सत्याद्यतो जातं
एवं प्रबन्धरूपेण	एवं समर्थ्यमानेऽपि

श्लोकाद्यचरणानि	श्लोकाद्यचरणानि
एवं समवनीतेषु	एषोऽस्यानुग्रहः श्रुत्या
एवं समादधानस्य	एषोऽस्येति प्रतिज्ञात–
एवं सर्वात्मकत्वेन	एष्यद्घटनिषेधे च
एवं स शिशुसंराव–	ऐ
एवं संसरतस्तावत्	ऐककम्यं ध्रुवं प्रापत्
एवं सिद्धेऽप्यनुभवे	ऐकात्म्यदर्शनादुक्तात्
एवं सिद्धे महिम्न्यस्मिन्	ऐकात्म्यधीसमुत्पत्तेः
एवं स्वभावमप्येतत्	ऐकात्म्यमात्रकृटस्थ–
एवं स्वात्मनि विज्ञाते	ऐकात्म्यमात्रे जगति
एवेत्यवधृतावेतत्	ऐकात्म्यमेव नो ज्ञातं
एवेत्यवधृतेर्यद्वा	ऐकात्म्यमेव मानानाम्
एवेत्यवधृतौ ज्ञेयम्	ऐकात्म्यवन्तो देहाः स्युः
एष आत्मा स्वयज्योती	ऐकात्म्यवस्तुतात्पर्य
एष आत्मेति प्रत्युक्तिः	ऐकात्म्यवस्तुयाथात्म्यं
एष एवं यथातत्त्वम्	ऐकात्म्यवादिनाऽवदय
एष एवविदुद्राता	ऐकात्म्यसिद्धौ दोषः स्यात्
एष एवविधो यस्मात्	ऐकात्म्यस्य स्वतः सिद्धेः
एष एवानवगतः	ऐकात्म्यस्याऽऽगमार्थत्वात्
एष एवानुसंधेयो	एकात्म्यं वीक्ष्यते तेन
एष एवैकलो द्रष्टा	ऐकात्म्याज्ञानविध्वस–
एष एवैकलो नित्यो	ऐकात्म्यानवबोधस्य
एषणा कामपर्यायः	ऐकात्म्याविद्यया सर्वं
एषणास्त्यजतां तेषां	ऐकात्म्ये तन्निवृत्तिश्चेत्
एषणे एव चाप्येते	ऐकात्म्ये सर्वमेवेदं
एषणैकैव तेनेयम्	ऐकार्थ्यमेव चेदिष्ट
एष नित्यो महिमेति	ऐकार्थ्यान्नेह संसर्गः
एष प्रजापतेरुक्तः	ऐकार्थ्ये न विरोधोऽस्ति
एष मार्ग उपन्यस्त	ऐक्यादनुपलब्धिश्चेत्
एष योऽभिहितः पूर्व	ऐदपर्यमिदं तावत्
एष सर्वेश्वर इति	ऐश्वर्यं कारणत्वं च
एष स्वकार्ये संश्रित्य	ऐश्वर्यं पारतन्त्र्यं च
एषामिति नृबीजस्य	ओ
एषां नामविकाराणाम्	ओतप्रोतगिराऽशेष–
एषैका देवता विभ्वी	ओतप्रोतात्मना कार्य
एषोऽन्तर्याम्येष योनिः	ओतप्रोतात्मना तस्थुः
एषोऽभ्युपायः सर्वत्र	ओताः प्रोताश्च कस्मिन्नु
एषोऽर्थो वचसस्तस्य	ओमित्येवं सदा ध्यायेत्
एषोऽस्य परमः पूर्णः	ओंकारो वेद एवेति
एषोऽस्य परमो लोको

ओं क्रतो इति संबोध्य	करणायतनान्देवान्
ओं खं ब्रह्मेति मन्त्रोऽयं	करणांशो विधिज्ञानम्
औ	करणे देवता यस्मिन्
औद्रात्रमेव चोद्रीथः	करणेष्वेषु सर्वेषु
औषत्स्वान्पाप्मनः पूर्वम्	करं बलिं प्रधानाय
औष्ण्यस्वभावो दृष्टोऽग्नि–	कर्तव्यता न च ज्ञाता
औष्ण्यं शैत्यं यथाऽत्येति	कर्तव्यता न साध्यस्य
क	कर्तव्यत्वेन न ज्ञातं
कठिनोदकविलयं	कर्तव्यमात्मविज्ञानं
कणभुग्जैमिनीयैर्यः	कर्तव्योऽतो विचारोऽत्र
कणभुह्न्यायसिद्धा चेत्	कर्तव्यो यत्नमास्थाय
कतम इति पृष्टाऽथ	कर्तारमश्वमग्निं च
कथमाङ्गिरसः प्राणः	कर्तुर्ज्ञातुर्हि या दृष्टिः
कथमेति स कैवल्य–	कर्तृकार्याभिसंबन्धो
कथं केन क्रमेणात्र	कर्तृकार्यावभासित्वात्
कथं चैवस्वभावस्य	कर्तृत्वकञ्चुको यद्वत्
कथं तदिति दृष्टान्तः	कर्तृत्वप्रतिषेधार्थम्
कथं तद्द्वारकस्तेषाम्	कर्तृत्वादाह यत्सिद्धम्
कथं तमभिजानीयात्	कर्तृत्वं करणत्वं च
कथं तमभिसंयान्ती–	कर्तृत्वं चास्य विज्ञातः
कथं त्वं नानुशिष्टोऽसि	कर्तृभिः क्रियते तस्मात्
कथं नाम मतिस्तस्य	कर्तृस्थेन हि स्वर्गादि
कथं पश्यंस्तमात्मानम्	कर्त्रात्मनः पुरा सिद्धेः
कथं पुनरबोधोत्थ–	कर्त्रादिकारकं नो चेत्
कदम्बकुसुमोद्भूत–	कर्त्रादिकारकाण्यस्मिन्
कदम्बपुष्पवत्सैषा	कर्त्रादिकारकापेक्षम्
कपालसंधिगं व्योम	कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वे
कया मर्यादया कार्यम्	कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वम्
करणत्वं विहायेह	कर्त्रादिसाक्षिणोऽस्याभूत्
करणव्यापृतिं चर्ते	कर्त्रादिहेतूच्छित्तेश्च
करणं कर्म कर्ता च	कर्त्राश्रितं स्वं विज्ञेयम्
करणं नियतं चैव	कर्त्रेह यत्कृतं कार्यम्
करणात्मन एवातः	कर्मकाण्डप्रमाणत्व–
करणाद्यनपेक्षः सन्	कर्मकाण्डप्रमाणत्वे
करणानि च देहश्च	कर्मकाण्डादपाच्छिद्य
करणानुग्रहीतॄणि	कर्मकाण्डे यथा मानं
करणानां समुत्क्रान्तिः	कर्मकार्यश्च लोकोऽत्र
करणान्यनपाश्रित्य	कर्मकार्यान्तरं नित्यं
	कर्म कृत्स्नं समाप्यापि

कर्मकृद्धिषणान्तो यः	कर्मसाधनरूपत्वात्
कर्मक्षयात्तथा बुद्धिः	कर्म साध्वेव कर्तव्यं
कर्मच्छिद्रेषु कुर्वन्ति	कर्महीनेऽपि विदुषि
कर्मज्ञानादिहेतुत्वात्	कर्महेतुविरुद्धत्वात्
कर्मज्ञानानुरूपेण	कर्महेतुविरुद्धं तु
कर्मणश्चास्य निष्पत्तौ	कर्माणि कर्मसंत्याग–
कर्मणः क्रियमाणस्य	कर्मातः कारणं मुक्तेः
कर्मणः फलसंप्राप्तिः	कर्मादिपरतन्त्रत्वात्
कर्मणाऽनार्जितो यस्मात्	कर्मादिहेतुजं रूप–
कर्मणा निर्मितं लोकं	कर्माधिकारविच्छेदि
कर्मणा पितृलोकाप्तिः	कर्माधिकारहेतुर्मे
कर्मणा पौरुषेणैवं	कर्माधिकृतिहेतुत्वात्
कर्मणां चाऽऽत्मविद्यायां	कर्माऽऽभिचारिकं प्रोक्तं
कर्मणैव स्वसिद्ध्यर्थम्	कर्माऽऽरभावहै देवि
कर्मणैवास्य विज्ञानं	कर्माऽऽरम्भे विकर्त्रेव
कर्मणो गमनस्येह	कर्मार्थद्योतिका वेह
कर्मणोऽदृष्टसामर्थ्ये	कर्माविद्याविनिर्मुक्त–
कर्मणोद्भाविता यत्र	कर्माश्रयत्वतो लिङ्गात्
कर्मणोऽपि तथाऽत्यन्तं	कर्मिणः कर्मशेषत्वम्
कर्मणोऽप्युपसंहारः	कर्मिणोऽपि हि देवाप्तिः
कर्मणो भुज्यमानस्य	कर्मेतं कर्म तेनेदृक्
कर्मणोऽवसरश्चेत्स्यात्	कर्मेदं तत उद्धृत्य
कर्मण्यादेशशब्दोऽयं	कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषाम्
कर्मण्युद्गात्रपेक्षावत्	कर्मेन्द्रियाणां सार्थानां
कर्मतः कालतो मृत्योः	कर्मेप्सिततमं रूपं
कर्मधारय एवातः	कर्मैतदेव कुर्वाणः
कर्म नाऽऽरभते यावत्	कर्मैव कारणं केचित्
कर्मप्रकरणाकाङ्क्षि	कर्मैव वेदशास्त्रेऽस्मिन्
कर्मप्रकरणे नायं	कर्मैवावधृतं यद्वत्
कर्म प्रधानमित्येवं	कर्मैवैतन्त्रयं तच्च
कर्मप्राधान्यमेवातः	कर्मोत्थत्वात्प्रमात्रादे–
कर्मभिश्चाविरुद्धं यत्	कर्मोपभोगसिद्ध्यर्थे
कर्मभ्य इव च ज्ञानात्	कर्मोपात्तानि भूतानि
कर्मभ्यः प्रव्रजिष्यन्वा	कर्मोपासनमुक्त्वाऽथ
कर्मभ्योऽपि न मुक्तिः स्यात्	कलञ्जभक्षणस्येव
कर्ममन्त्रौषधितपः	कलाभिरस्तः कृताभिः
कर्मराशिगिराऽऽत्माऽपि	कलावृद्धिक्षयाभ्यां तु
कर्मराशिरथेदानीं	कलिङ्गारम्भसिद्ध्यर्थे
कर्मश्रुतानुरोधेन	कल्पनाधिक्यतश्चैतत्

कल्पना नापि गौण्यत्र	कामप्रश्नः समाप्तोऽतो
कल्पनाबीजविरहात्	कामप्रश्नाङ्कुशेनैव
कल्पनेतरतः सर्वे	कामहेतौ हि विध्वस्ते
कल्पिताकल्पितं सर्वे	कामं क्रोधं तथा धर्मे
कल्पितेनाभिसंबन्धो	कामं घटाद्यभावोऽयं
कल्पितोपाधिहेतुश्चेत्	कामं प्रवर्ततां कर्म
कल्प्ये चादृष्टसामर्थ्ये	काम ह्युपनिषद्व्याख्या
कल्याणवदनोत्थं यत्	कामः संकल्प इत्याद्या
कल्याणासङ्गसंबन्धात्	कामादयः स्वभावोऽस्य
कल्याणेतररूपेण	कामादयो यतो धर्माः
कषायं पाचयित्वा च	कामादिविषयासक्तेः
कषायं पाचयित्वा तु	कामादिहेतुकः शोकः
कस्तर्हि क्रमहेतुः स्यात्	कामादीनामनर्थानां
कस्मात्पुनरिदं त्यक्त्वा	कामाद्यशेषबीजात्मा
कस्मात्पुरुष इति चेत्	कामाद्यशेषोपाधीनां
कस्मादात्मन आगाय	कामाद्यात्मगुणश्चेत्स्यात्
कस्माद्ध्यभेष्यदिति च	कामानशनबोधार्थ
कस्मिन्काल इदं जन्तोः	कामा यस्य न विद्यन्ते
कस्मिंश्चित्करणे वृत्ति	कामाः पुनरिहोच्यन्ते
कस्य कर्मण इत्युक्ते	कामिकामप्रभेदस्य
कस्यचिन्मुक्तयेऽलं स्यात्	कामिताद्विषयान्नान्यः
कंसाद्याकारसिद्ध्यर्थ	कामितार्थस्य लब्धत्वात्
काकोलूकनिशेवायम्	कामितार्थस्य संसिद्धिः
काठिन्यकारणध्वस्तौ	कामिनं दुःखिनं मूढं
काणकुण्ठादिविषये	कामेहाभावनाज्ञान–
काण्डद्वयस्य वा योऽर्थः	कामैकक्षयतन्त्रैव
काऽतिशीतिरजातस्य	कामो गर्धोऽभिलाषश्च
काम एष क्रोध एष	काम्यमेवाखिलं पाङ्क्तम्
कामकर्मक्षये यस्मात्	काम्याग्निहोत्रवन्नित्यं
कामकर्मतमोभावात्	काम्यादिकर्मवत्तेषां
कामकर्ममहामोह–	काम्यैर्वा यदि वा नित्यैः
कामकर्मादिवन्नेदं	कायस्यापि न चैतन्यं
कामकर्मादिविध्वस्तौ	कारकव्यवहारोऽय–
कामकर्मादिहानेऽपि	कारकं सत्तथैकात्म्यं
कामकर्माद्यसद्भावात्	कारकाणां स्वभावोऽयं
कामकामिप्रभेदेन	कारकाणां हि सत्यत्वं
कामकॢप्तिरतो नेह	कारकाण्युपमृद्नाति
कामक्रोधादिपूर्वैव	कारकादिर्यथा भ्रान्ति–
कामप्रयुक्तो हि नरः	कारकादिवशाद्यावत्

कारकादिविधर्माऽपि	कार्यकारणयोश्चेष्टा
कारणत्रितयेनाथ	कार्यकारणयोस्तत्त्वं
कारणत्वसमानत्व–	कार्यकारणरूपस्य
कारणत्वं न कौटस्थ्यात्	कार्यकारणरूपः सन्
कारणत्वं प्रमाणेन	कार्यकारणरूपाभ्याम्
कारणत्वाविशेषेऽपि	कार्यकारणरूपेण
कारणत्वात्सदन्यस्य	कार्यकारणवद्रूपं
कारणप्रतिषेधेन	कार्यकारणविध्वस्तौ
कारणप्रवणं सर्वम्	कार्यकारणसंबन्ध–
कारणस्य तथा कार्य	कार्यकारणसंबन्धः
कारणस्य निषेधोक्तिः	कार्यत्वाद्द्वयमप्येतत्
कारणस्यापि नास्तित्वम्	कार्यत्वाग्नैव धूमादि–
कारणं तर्हि बुद्ध्यादेः	कार्यत्वेऽपि च धूमादे
कारणं प्रत्यगज्ञानं	कार्यधर्मानतीत्यैतान्
कारणात्मा जगत्कृत्स्नम्	कार्यभूमिगतो ह्यात्मा
कारणात्मैव जगतः	कार्यमुत्पत्तिमत्त्वाश्चेत्
कारणादक्षरादन्नं	कार्यमेतदविद्यायाः
कारणादल्पमेव स्यात्	कार्यरूपाभिधाभेदा
कारणादिनिषेधेन	कार्यलिङ्गसमुच्छित्तिः
कारणानन्तरत्वाच्च	कार्यलिङ्गाद्धि शक्तीनां
कारणानामिदं वृत्तं	कार्यस्य रूपभूतस्य
कारणानां यथोक्तानां	कार्यस्यापि च नित्यत्वं
कारणात्रान्यतः कार्यम्	कार्यस्यापि च बुद्ध्यादेः
कारणान्यसमर्थानि	कार्यस्यापि यथाऽस्तित्वम्
कारणान्वयवद्बुद्धेः	कार्य कारणतन्त्र स्यात्
कारणेन हि पाल्यन्ते	कार्य चाक्रियमाणं सत्
कारणेऽनुपयुक्तं यत्	कार्ये नाक्रियमाणं सत्
कार्त्स्न्येन यत्र वृत्तिः स्यात्	कार्यं सर्वे यतो दृष्टम्
कार्त्स्न्येन वा परिणमेत्	कार्याकार्यादि यन्साक्षात्
कार्त्स्न्येन विद्या स्वभ्यस्ता	कार्याणां कारणं मुक्त्वा
कार्पासबीजसंस्थैव	कार्यात्मा कारणात्मा च
कार्यकारणगे तत्त्वे	कार्यात्माऽपचयं गच्छन्
कार्यकारणगो भेदः	कार्यान्तरेण संस्थानात्
कार्यकारणतो यात	कार्याभावादयुक्तं चेत्
कार्यकारणनाशेऽपि	कार्याशाद्यभिसंबन्धात्
कार्यकारणबुद्धौ तौ	कार्येष्वपि च सर्वेषु
कार्यकारणभेदेन	कार्यैकनीडमेवास्य
कार्यकारणयोरेवम्	कार्योत्पत्तौ स्वतन्त्रत्व
कार्यकारणयोर्ध्यस्तौ	काश्यैसंमोहसंबन्धो

कार्ष्ण्येनेव वियद्योगः	किं त्वेतदिति जिज्ञासोः
काललोकादिवपुषः	किं पुनस्तत्सत्यमिति
कालश्च द्विविधः प्रोक्तः	किं पुनः स्यात्समानत्वं
कालात्मना ह्यवच्छेदात्	किं भोः शब्दादिभेदेन
कालादिप्रविभक्तं सत्	कि भोः सदपि मानेन
कालादीनां गुणानां च	किं मानपूर्वकोऽस्यार्थ-
काला देवादयस्तस्याम्	किं मानसंगतेरर्थे
कालो विधीयते चास्य	किं मूलं भिन्नदृष्टेः स्यात्
का विद्या सफला साक्षात्	किंलक्षणेन ग्रस्तोऽयं
किमनेकत्र लीनिः स्यात्	किंवा तद्विपरीतेन
किमन्नं मे बुभुक्षोः स्यात्	किंवा सर्वगतानां स्यात्
किमपेक्ष्य व्यपेतत्वं	किंवोत्पत्त्यादिमत्किंचित्
किमयं दृष्टिकारित्वात्	किं स्वावयवसंघात–
किमर्थ सेतुरित्येवं	किंस्विदेवंविदे साधु
किमवेदिति यः प्रश्नः	कीटादीनामगमनात्
किमंश आत्मा विज्ञेयः	कीर्ति चैकात्म्यविज्ञानम्
किमात्मैव स्वशब्देन	कुटिलं च तथा पापं
किमाहुरित्यपेक्षायाम्	कुड्याद्यावरणं दृष्टम्
किमिक्षो रसमाप्नोति	कुत आगादिति त्वस्य
किमु तद्ब्रह्म यद्वेद्यम्	कुतश्चिदागमाज्ज्ञात्वा
किमु प्रध्वस्तनिःशेष–	कुतस्तस्याभिभूतस्य
किमेकविषयत्वेन	कुतः पुनरिदं ज्ञान
किमेनं न जहातीति	कुतोऽकामयमानः स्यात्
किमेवं भवतः सिद्धम्	कुतोऽभयत्वसंसिद्धिः
कियांस्ते वयसा वत्स	कुतोऽमृतत्वसंप्राप्तिः
किं कारणं पुमान्यस्मात्	कुतोऽविभागो मानाच्चे–
किं कारणात्मतामेति	कुतोऽविशेष इति चेत्
किंच भुक्त्वाऽथवाऽभुक्त्वा	कुतोऽस्य बहुरूपत्वं
किंच सर्वाणि भूतानि	कुमारनृपवत्तत्स्यात्
किंच हेतुमतो जन्म	कुमारवक्त्रोद्गतया
किंचातो यदि नामैवं	कुम्भ आरोप्यते यद्वत्
किंचाप्यव्यभिचारेण	कुम्भस्य वियता यद्वत्
किंचित्सामान्यमाश्रित्य	कुम्भाकारेण कुम्भार्थो
किंचैतमेवमात्मानं	कुर्यान्मेरावणुधियम्
किंज्योतिरित्युपक्रम्य	कुर्वाण एव चेत्कर्म
किं तद्ब्रह्मानुगं सर्वे	कुर्वाणस्तुमुलं शब्दम्
किंतु चैतन्यमप्यस्य	कुलालाद्युत्थसंस्कार–
किंतु बुद्ध्याद्युपाधौ तत्	कुसूलवन्न भिद्येते
किं तेन न कृतं पापं	कूटस्थ एवं साक्ष्यत्र

कूटस्थज्ञानमात्रत्वात्	कृत्स्नानन्दस्य चानाप्तिः
कूटस्थज्योतिषैवाऽऽस्ते	कृत्स्नेन जगता यद्वत्
कूटस्थदृष्टावेकस्मिन्	कृत्स्नोऽपि चैष आनन्दः
कूटस्थदृष्टितन्मोहौ	कृष्णद्वैपायनो व्यासो
कूटस्थदृष्टेः साक्षित्वं	कृष्णशक्तिरविद्याऽपि
कूटस्थबोधतन्मोह–	कृष्णसारं यथा स्थानं
कूटस्थबोधपूर्णत्वं	क्लृप्तसर्पादिभिर्यद्वत्
कूटस्थस्य न साक्षित्वम्	क्लृप्तसर्पाद्यभावोऽयं
कूटस्थात्मचिदाभेऽस्य	क्लृप्तानामपि रज्ज्वादौ
कूटस्थात्मस्वभावत्वात्	केचित्तु पण्डितंमन्या
कूटस्थात्मानुरोधित्वात्	केचिद्व्याचक्षतेऽपूर्वम्
कूटस्थात्मैकहेतृत्थ–	के ते उभे म तरत
कूटस्थादत्तानुज्ञं सत्	केनाथ ब्राह्मणः स स्यात्
कूटस्थादितमोन्तेन	केनेति च व्यपेक्षायां
कूटस्थानित्ययोर्भासोः	केनेति यदि वाऽऽक्षेप–
कूटस्थोऽस्यावबोधश्चेत्	केनैक इत्यपेक्षायां
कूर्चादुत्थाय विधिना	केभ्यः क्षरति सा धेनुः
कूर्मलोमादिवच्चेत्स्यात्	केवलज्ञानमात्रेण
कूर्मलोमादिवत्तद्वत्	केवलं कर्म याम्यायां
कूलाभ्यां क्रमसंबन्धात्	केवलं तत्तमोमात्र–
कृकलासे प्रसिद्धा या	केवलाज्ञानमात्राधि–
कृतकृत्यो भवेत्सर्वो	केवलज्ञानमात्रेण
कृतसंप्रत्तिकं दैवाः	कैवल्यातं पराकुर्यात्
कृतस्य हि क्षयोऽवश्यम्	कैवल्ये न तु सापेक्षा
कृतं चिकीर्षितं सर्वं	कोऽभिप्रायोऽखिलं कर्म
कृतं फलप्रदानेन	कोऽसौ स्वाभाविकः पाप्मा
कृत्तिकान्वादिति ह्युक्ते	कोऽहं कस्य कुतो वेति
कृत्वा तत्प्राप्तितः पूर्वं	को हेतुरक्षयत्वे स्यात्
कृत्स्न आत्मेत्यतो वाक्यात्	कौटस्थ्यं यदि वा पुंसो–
कृत्स्नप्रकरणार्थस्य	कौटस्थ्यादमृतं ज्योतिः
कृत्स्नप्राप्त्या क्षयो नातो	कौटस्थ्यादध्रुवमक्षय्यं
कृत्स्नमेव यतः प्रोक्तम्	कौटस्थ्याद्विक्रियाभावात्
कृत्स्नसंसारमान्येष	कौटस्थ्यान्नास्य कर्तृत्वं
कृत्स्नसाधनसंपन्नः	कौटस्थ्यासंगतो नास्य
कृत्स्नस्य ब्रह्मणो रूपे	कौषीतकिश्रुतौ तद्वत्
कृत्स्नं जगदनादाय	कौष्ठ्याग्निप्रेरितो वायुः
कुत्स्नं जगदुपादाय	क्त्वायोगात्पूर्वकालत्वम्
कृत्स्नं पश्येदिति ततः	क्रतुतत्साधनात्मानौ
कृत्स्नं वा यदि वाऽकृत्स्नम्	क्रतुना यादृशेनायं

क्रत्वञ्जितधियो यद्वत्	क्रियाविरोधः प्राप्नोति
क्रत्वात्मैवाभिसंपन्नः	क्रियां प्रत्यगुणीभूतं
क्रमवृत्तेस्तु बोधस्य	क्रियैव ननु सर्वत्र
क्रमसंचारिणस्तस्य	क्रोधहर्षभयोद्वेग
क्रियमाणानि कर्माणि	क्लैद्यमापद्यमानोऽथ
क्रियमाणो यथा कामः	क्वचित्प्रमातृवित्साक्षी
क्रियाकर्तृत्वमेवास्य	क्वचित्साधारणात्मैव
क्रियाकारककर्मभ्यो	क्वचिदात्मैव निर्देश्यः
क्रियाकारकभेदाद्या	क्वचिदेकप्रधानत्वं
क्रियाकारकभेदोऽयं	क्वाभूदेष पुरा बोधात्
क्रियाकारकभेदे हि	ख
क्रियाकारकरूपस्य	खजकेनैकधीकृत्य
क्रियाकारकरूपाभ्य	खण्डशो न यथा मूर्तम्
क्रियाकारकरूपेयंं	खण्डादौ गोत्ववद्यस्मात्
क्रियाकारकसंज्ञाया	खद्योतादिप्रकाशस्य
क्रियाकारकसंभित्तौ	खपूर्ण एव सन्कुम्भः
क्रियाकारकसंभेद–	खं पुराणं न विज्ञेयं
क्रियातत्फलयोर्भेदात्	ग
क्रियातत्फलयोश्चापि	गच्छतः पठतो भोक्तॄन्
क्रियातः स्तुतिनिन्दादेः	गङ्गावतारवन्नापि
क्रियतेऽध्याययोरेवं	गतिगन्तव्यगन्त्रादेः
क्रियतेऽलौकिकोऽप्यर्थः	गतिर्न विदिता तस्य
क्रियात्मकं च यत्किंचित्	गतिविज्ञानवैकल्यात्
क्रियानिवृत्तिविषये	गतिः फलं च वक्तव्यं
क्रियान्तरस्य निर्वृत्तो	गतौ प्राणवियोगः स्यात्
क्रियाऽप्यस्ति फलं चास्ति	गत्यर्थो नापि च प्रश्नः
क्रियाप्रभेदविरहात्	गत्यादिसाधनानां च
क्रियाफलोपभोगार्थे	गन्धः पुष्पाश्रयो यद्वत्
क्रियाबुद्धि प्रबन्धेन	गन्धादिविषया धीस्थाः
क्रियाभावोऽवगन्तृस्थो	गन्धादिषु तथा योज्यो
क्रियायाश्चाप्यकार्यत्वे	गन्धादिसंहतिः पृथ्वी
क्रियायां गुणभूतोऽर्थः	गमनादिविधौ पुंसः
क्रियायाः फलरूपेण	गमयित्वा तथाऽविद्यां
क्रियायोगाच्च तन्नाम्नः	गर्भस्त्वां सुखयन्नेतु
क्रियावद्भिर्हि कौन्तेय	गर्भ ते सम्यगाधत्ताम्
क्रिया वा कारकं वेह	गवादिखुरबिम्बो वा
क्रिया वा तत्फलं वा स्यात्	गवादिबोधनिर्वृत्तिः
क्रिया वा तत्फलं वा स्यात्कारकं	गायत्रीदर्शनस्येह
क्रिया वा तत्फलं वा स्याद्वस्त्वन्तरम्	गायत्र्या मधुमत्या च

गायत्र्याः प्राणभावोक्तिः	ग्रहा घ्राणादयो ज्ञेया
गार्ग्यकाश्येतिहासेन	ग्रहातिग्रहरूपस्य
गार्ग्ये काश्यो यदप्राक्षीत्	ग्रहातिग्रहरूपं तत्
गार्ग्योक्तब्रह्माभोक्तृत्वम्	ग्रहीतृग्रहणग्राह्यं
गार्ग्योऽनुमाय राज्ञोऽथ	ग्रहीत्रेव हि चैतन्यं
गार्भैर्होमैर्जातकर्म	ग्राम्याणि दश धान्यानि
गीतयस्त्वधियज्ञं ता	ग्राहकग्रहणग्राह्य
गुणक्रियाणां सर्वासां	ग्राहकादिजगत्सर्व
गुणतन्त्रं यदा द्रव्यम्	ग्राहकादिविभागोऽत्र
गुणप्रधानभावश्च	ग्राहकाद्यतिरेकेण
गुणप्रधानभावेन	ग्राह्यग्राहकभेदेन
गुणप्रवेशवद्द्रव्ये	ग्राह्यग्राहकमित्येवं
गुणवत्ताऽप्यसोरस्तु	ग्राह्यग्राहकयोर्भेदो
गुणवद्दोषवत्त्वं च	ग्राह्यग्राहकरूपेण
गुणवद्दोषवद्रूप–	ग्राह्यग्राहकसंभिन्नं
गुणाढ्यापत्यफलवत्	ग्राह्यत्वं शरणं सङ्गो
गुणान्वा यदि वेशानं	ग्राह्यादिभेदवद्रूपं
गुणिस्थित्यनुरोधित्वं	ग्लानौ तस्यास्तदर्थेऽस्य
गुणैः सर्वानतिक्रम्य	घ
गुणोत्पत्तिक्रियारूपः	घटप्रदीपयोस्तावत्
गुणोपास्तिफलोक्त्यर्थम्	घटबोधप्रयुक्तेयं
गुणो यत्र हि यः पुंसः	घटवच्चाघटस्यापि
गुप्तिमिच्छति सर्वोऽपि	घटसत्त्वे पुरोत्पत्तेः
गुरुत्वादृन्धनादवृन्तात्	घटस्य दर्शनं तावत्
गुहाशयो वा शशयः	घटाकाशो महाकाशः
गृहस्थो भार्यो विन्देत	घटादिमेयसाधर्म्ये
गृहीतिरभिषिक्तानाम्	घटादिवत्क्षितेरस्य
गृहीत्वा परिपप्रच्छ	घटादेः कारणं पिण्डः
गृह्यते देवता नो चेत्	घटाद्याभासवत्तस्मात्
गृह्यमाणो घटो नासन्	घटाभावं घटो यद्वत्
गोत्ववन्नानुवृत्तं यत्	घटासामान्यरूपोत्थ–
गोत्वसत्त्वप्रमेयत्व	घटीयन्त्रवदश्रान्ता
गोदोहनादिवद्विद्या–	घटे पटो निषिद्धोऽपि
गोभिधानाभिधेयार्थात्	घटोऽत्रास्तीति वाक्येऽस्मिन्
गोमयाद्युद्भवाः कीटाः	घटो नास्तीति कोऽन्वस्मात्
गोसहस्रप्रदानस्य	घटो भावात्मनाऽऽप्नोति
गोणस्य मुख्यापेक्षत्वात्	घृतं दधि च संमिश्रं
गौतमेन पुरा पृष्टे	घ्रन्तीवाविद्यया यद्वत्
ग्रन्थार्थधारणाशक्तिः

घ्राणं चक्षुस्तथा श्रोत्रम्	चित्तत्त्वं सदविद्यावत्
घ्रातृघ्रेयाभिसंबन्धात्	चित्तसंमोहमात्रेऽस्मिं–
च	चित्यात्माऽत्र सुपर्णः स्यात्
चक्रकॢप्तिरतोऽसाध्वी	चित्स्वभावं सदा तत्स्यात्
चक्रनाभौ यथा प्रोताः	चित्स्वभावातिरेकेण
चक्षुरादिपरिच्छेदः	चिदज्ञानैकहेतुत्वात्
चक्षुरादीन्द्रियाणां च	चिदन्वयो हि सर्वत्र
चक्षुरालोचनायैव	चिदाभकारकोद्भूत–
चक्षुर्दृष्टेर्न चक्षुस्थं	चिदाभाविद्ययैवाऽऽत्मा
चक्षुषश्चक्षुरप्येवं	चिदाभासं तमो ज्ञेयम्
चक्षुषो विषयश्चक्षुः	चिदाभासं स्वमज्ञानं
चक्षुष्टो वाऽथ मूध्नो वा	चिदाभासाश्रयाज्ञानात्
चक्षू रसस्त्रयाणां स्यात्	चिदाभासैकमात्रेण
चक्षूरूपाभिसंबन्ध–	चिदाभासोऽथ मनसि
चतुरौदुम्बरोक्त्यर्थो	चिद्बाह्याकृतिसंबन्धे
चतुर्णामन्वयो हीति	चिद्रुपैरेव तैः सद्भिः
चतुर्णामाश्रमाणां वा	चिद्व्यङ्ग्यत्वे च बोधस्य
चतुर्णां कतमेनेति	चिन्मात्रतैव तेनास्य
चतुर्थी प्रक्षिपेदेवं	चीयमानादितो देहात्
चतुर्थे दिवसे स्रातां	चेतनाचेतनाभास–
चतुर्धा प्रविभज्यैनं	चेतनावत्स्वतन्त्रत्वात्
चतुर्भिराश्रमैरेभिः	चेतनावदधिष्ठानात्
चतुर्विशेषणस्यास्य	चेतस्याधाय वाक्यार्थम्
चतुष्टयविभागेन	चेतोनुरागसिद्ध्यर्थ
चत्वारिंशत्तथाऽष्टौ च	चैतन्यमपि नैव स्यात्
चत्वार्येव सहस्राणि	चैतन्यमात्मनस्तत्त्वं
चन्द्रमा एव पुंसोऽस्य	चैतन्यमात्ररूपं सत्
चन्द्रमा मण्डलं स्वच्छं	चैतन्यमात्ररूपोऽयम्
चन्द्रमाः पर आदित्यात्	चैतन्यं कायधर्मश्चेत्
चन्द्रलोकादिसंप्राप्तिः	चैतन्यं देहधर्मश्चेत्
चन्द्रे मनसि बुद्धौ च	चैतन्यं भूतकार्य चेत्
चन्द्रं प्राप्यान्नभावं च	चैतन्याभासपर्यन्तं
चरितार्थत्वतस्तस्य	चैतन्याभासवत्प्रत्यङ्
चरुं प्राश्य स्वयं शेषं	चैतन्याभासवपुषा
चलनात्मा मरुन्नित्यं	चैतन्याभाससंमोहं
चाक्षुषे पुरुषे तस्मिन्	चोदितार्थानुवादोऽयं
चातुर्वर्ण्यप्रसाध्यं सत्	चोद्यैकमूलां प्रश्नोक्तिं
चितेरकारकत्वाच्च	छ
चितेर्यथाऽविनाशश्च	छन्दः कामोऽधिकारात्स्यात्

छान्दोग्योपनिषद्वाक्यं	जरायुरर्गलस्तं त्व–
छायामये तथाऽज्ञाने	जरेति परिणामः स्यात्
छित्त्वा तवाश्व्यं संधाय	जलार्कस्येव संक्रान्तिः
ज	जलूकावद्गतिरियं
जक्षदित्यादि योच्चोक्तं	जले जलं यथा तस्मिन्
जगच्चाप्यनभिव्यक्तं	जल्पन्यायेन तत्पूर्व
जगब्रनिस्थितिध्वस्ति–	जहाति मृत्यो रूपाणि
जगब्रनिस्थितिध्वंस–	जाग्रच्छरीरवच्चेत्स्यात्
जगब्रन्मादिसामर्थ्य	जाग्रतो यदुपात्तं प्राक्
जगतः प्रक्रियाबीजम्	जाग्रत्कर्मक्षयादात्मा
जगत्कारणरूपिण्यः	जाग्रत्कर्मक्षये सोऽय–
जगत्यर्थो हि यः कश्चित्	जाग्रत्कालं परित्यज्य
जगत्सृष्टवाऽऽत्मनः साक्षात्	जाग्रत्काले ततो ज्ञोऽय–
जगदात्मनि निर्माय	जाग्रत्काले नरस्यास्य
जगदुत्पत्तिसंहार–	जाग्रत्काले विशेषेण
जगदुत्पत्तिसंहारा–	जाग्रत्कुम्भादिकं वस्तु
जग्धमन्नं यतो देह–	जाग्रत्फलप्रयोगस्य
जग्धे कार्ये च निःशेषे	जाग्रत्समीक्षणं यासु
जडस्वभावतश्चापि	जाग्रत्स्थानात्ततः पूर्व
जडेष्वेकमनेकेषु	जाग्रत्स्वप्नकुलायाभ्यां
जनकव्यापृतेः पश्चात्	जाग्रत्स्वप्नक्रियोद्भूतान्
जनिमत्सर्वभूतानां	जाग्रत्स्वप्रक्षये कामाः
जनिस्थितिलयेष्वेवं	जाग्रत्स्वप्नप्रपञ्चेऽस्मिन्
जनो विशिष्टो देशेन	जाग्रत्स्वप्नप्रहाणेऽपि
जन्मनैव तु तत्सिद्धेः	जाग्रत्स्वप्नविवेकोऽतो
जन्मादिविक्रियाषट्कं	जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु
जन्माद्यसंभवात्तस्मात्	जाग्रत्स्वप्नात्मकौ पक्षौ
जन्मानन्तरमेवैतत्	जाग्रदृष्टं भूषा स्वप्ने
जन्मान्तरसमभ्यस्त–	जाग्रद्बन्धुपुरप्राम–
जन्यकारणसंबन्धात्	जाग्रद्भोगप्रयुक्तस्य
जन्यादयो विकारा ये	जाग्रद्वन्न यतः शब्दम्
जपकर्माभिधा चेयम्	जाग्रद्वस्तुनि सर्वाणि
जपमन्त्राभिधेयेयम्	जाग्रद्विषय एवायं
जपमन्त्राभिधेयोऽत्र	जाग्रद्व्यपेक्षया स्वप्ने
जयो भूरादिलोकानां	जाग्रल्लोकं यतो हित्वा
जप्य एव सुतेनायम्	जाठराग्न्यभिसंबन्धात्
जरया रोगतो वाऽस्य	जाडथं चाऽऽत्मन इच्छन्ति
जगदिहेतुपाके तु	जात एवेत्यतोऽसाधु
जरायुजादिसंभेद	जातदेहाभिषङ्गः सन्

जातं किमविनाभाव–	ज्योत्स्नया राजतेऽत्यर्थम्
जातिक्रियागुणादीनां	ज्वरादिव्याधिना तप्तो
जातितो बधिरस्येह	ज्वलज्जाज्वल्यमानस्त्वं
जातिर्गुणः क्रिया द्रव्यं	ज्वलनव्यापृतेरग्नेः
जातिस्मरणदृष्टान्तात्	ज्वलनव्यापृतेर्वह्नेः
जाते कुमारेऽथ पतिः	ज्वलन्नपि यथा वह्निः
जातौ ब्राह्मणशब्दोऽयं	ज्वालानुग्रहतो वह्नेः
जात्यन्धवन्न चादृष्ट्वा	ड
जानन्नपि वसिष्ठादि	डतमच्प्रत्ययस्तस्मात्
जाने पुत्रायुतं जातं	त
जायादिरप्रियः सर्वः	त एतान्सप्त पुरुषान्
जिघृक्षत्यायसं तप्तं	त एवामी इति मति–
जिघ्राणीममहं गन्धम्	तक्रकौण्डिन्यवन्न्यायः
जिघ्रन्ती भवति घ्राणम्	तच्छब्देन परामर्शो
जिज्ञासुरपि चैतस्य	तच्छीलरूपकर्मभ्यो
जिष्णुरिन्द्रगुणोपास्तेः	तजन्मनाशसाक्षित्वात्
जिष्णुः स्याज्जयशीलत्वात्	तज्ज्ञानमात्रमेवोक्त्वा
जिहासति तथाऽनर्थान्	तज्ज्ञानोत्पत्तिविघ्नाय
जिह्वामूलायकादीनि	तटस्थनरवद्यस्मात्
जीवग्रहोत्र नन्वस्तु	तटस्थनरवन्नावो
जीवतो देवभूतस्य	तण्डुलान्मांससंमिश्रान्
जीवत्येव शरीरेऽस्मिन्	तत एव विराडैक्य–
जीवः प्राणोऽत्र संसारी	तन एवैकलाद्यस्मात्
जीवापेतामिति ह्युक्तेः	ततश्च कर्ता भोक्ता च
जीवाविष्ट उपास्योऽत्र	ततश्च कार्यानुत्पत्तिः
जुहोत्यादिक्रियाद्वारा	ततश्च ब्रह्मतासिद्धिः
ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च सर्वेषां	ततश्च वेदसिद्धान्त–
ज्येष्ठः श्रेष्ठो यतः प्राणो	ततश्चावाच्यमिति ते
ज्योतिरित्यस्य बुद्ध्यादेः	ततश्चैतद्भवेत्सिद्धं
ज्योतिर्जागरिते यद्वत्	ततस्तदर्थग्रहणम्
ज्योतिर्भ्यो देहतो लिङ्गात्	ततस्तदेतदिति च
ज्योतिर्मात्रतयैवाऽऽत्मा	ततः परेण लोकादे–
ज्योतिषाऽकारकेणाऽऽत्मा	ततः स याज्ञवल्क्योत्थ–
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिः	ततोऽपि कालसंकोचम्
ज्योतिषोऽत्यन्तवेधर्म्य–	ततोऽपि सूक्ष्मं विज्ञानं
ज्योतिष्टोमादिका यद्वत्	ततो बुद्धिसमुत्पत्तौ
ज्योतिष्टोमेन संप्राप्तिः	ततो भूयस्तमो यान्ति
ज्योतिः संविच्चितिः प्रत्यङ्	ततो लोकाद्विनिष्क्रम्य
ज्योतीरूपमिदं तत्त्वं	ततोऽहर्देवतां यान्ति

तत्कर्मज्ञानजत्वाच्च	तत्रापि च धियो वृत्तेः
तत्कर्मफलभोगार्थ	तत्राविद्योद्भवं कार्यं
तत्कर्मा तदहंकारः	तत्रावृक्षविविक्तेऽर्थे
तत्कारणनिषेधो यः	तत्राश्चविषयं ताव–
तत्कार्यगेण लिङ्गेन	तत्रैकस्या यदा कार्य
तत्कार्यत्वात्पशुः पाङ्क्तः	तत्रैतच्छङ्क्यते चोद्यं
तत्कार्यस्येह प्रात्यक्ष्यात्	तत्रैतच्छङ्क्यते ज्ञाने
तत्तद्वस्तु समुद्दिश्य	तत्रैतस्मिन्यथोक्तऽर्थे
तत्तमोमात्रहिंसत्वात्	तत्रैतस्यामवस्थायां
तत्तु द्वितीय नेहास्ति	तत्रैवं सति को मूढः
तत्तु नैवं यतः सत्त्वम्	तत्रैव सति तं दृष्टेः
तत्तु नैवेह वस्त्वस्ति	तत्रैव सति यत्र स्यात्
तत्तेज ऐक्षत इति	तत्रैव सति यद्येतत्
तत्त्वाबोधातिरेकेण	तत्रैवं सति योऽकार्त्स्न्यात्
तत्त्वबोधान्न नाशः स्यात्	तत्रैव सति यो द्रष्टा
तत्त्वप्रबोधनं मुक्त्वा	तत्रैव सति यो मूढः
तत्त्वमस्यादिवाक्यानाम्	तत्रैव सति लोकेऽस्मिन्
तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यः	तत्रैव गति ससारी
तत्त्वमस्यादिवाक्योन्थ–	तत्रैव सति सामहाः
तत्त्वमात्मैव सर्वस्य	तत्रैव सभवत्यर्थे
तत्त्वमाध्यात्मिक दृष्ट्वा	तत्सतत्त्वं तदात्मत्वात्
तत्त्ववित्स्यान्महिम्रोऽस्यै–	तत्सद्भावे न नो मानं
तत्त्वस्माभिर्यथाऽभागि	तत्समुद्र परं ब्रह्म
तत्त्वं चतुष्टयस्यास्य	तत्संनिधौ चिदाभत्वं
तत्पश्यन्नित्यनेनात्र	तत्संप्रमोक्षणं कस्मिन्
तत्पुष्टं जगतो मूलं	तत्सृष्टवेति तथा वाक्यंं
तत्प्रत्यगात्मयाथात्म्य–	तथा कालानवच्छित्तेः
तत्प्रयोकृक्रियाभावात्	तथाऽक्षपादकाणाद–
तत्र कर्मप्रसूतोऽय	तथा क्षयश्रुतेस्तस्य
तत्र को मोह इत्येवम्	तथाऽऽगमविरोधं च
तत्र त्रयाणां स्थानानां	तथा गुणगुणित्वेन
तत्र भावनयैवाऽऽत्मा	तथा च ज्ञानमा यत्वम्
तत्र ये त्वात्मनोऽभिन्नाः	तथा च तन्नियन्तारं
तत्र गत्वा यथाकाम	तथा च प्राह भगवान्
तत्र संदिह्यमानेऽर्थे	तथा च भगवान्व्यासः
तत्राऽऽगन्तु यदज्ञानं	तथा च मन्त्रवर्णोऽत्र
तत्राऽऽत्मा लब्धाऽविद्वान्	तथा च यत्परिज्ञानात्
तत्राधिदैवमुक्तानि	तथा च यदि नाम स्यात्
तत्रान्यः कारको द्रष्टा	तथा च युक्तिमद्यत्नात्

तथाच सति दृष्टान्तो	तथा सर्वान्तरत्वस्य
तथाच सति सिद्धान्त–	तथा संवर्गविद्यायाः
तथाचाक्रियमाणं सत्	तथा संवर्गविद्यायाम्
तथा चानुपलब्धेश्च	तथा सामान्यतो वाचः
तथाचाव्रणवाक्येन	तथाऽहंप्रत्ययात्साक्षात्
तथाचाहरहः शास्त्रं	तथा हि क्षितितोयाग्नि–
तथाचेहाऽऽगमवचः	तथा हिरण्यगर्भत्वम्
तथा ज्ञेयस्य सर्वस्य	तथा हृदयशब्देन
तथाऽऽत्मनि च विज्ञाते	तथेदममलं ब्रह्म
तथा दर्शनतः सिद्धो	तथेन्द्रियमनोबुद्धि
तथा दिग्भेदभिन्नानां	तथेप्सितं च संप्राप्त–
तथा देवतया सूत्रं	तथेश्वरोऽपि नो विघ्नम्
तथा देहादिसंबन्धं	तथैतत्सर्व वेदेति
तथा द्रष्टृगृहीत्यैव	तथैव कामकर्मभ्यां
तथाऽधिपतिरन्येषां	तथैव योऽशनायेति
तथाऽधिपतिशब्देन	तथैव वचसोक्तिः स्यात्
तथाऽनधिकृतानां च	तथैव वस्तुस्वाभाव्यात्
तथाऽनर्थपरिप्राप्तौ	तथैवाऽऽकाशशब्देन
तथा न्यायविरोधोऽपि	तथैवाऽऽचाररूपेण
तथाऽन्योऽपि गुणोऽन्यस्य	तथैवाऽऽत्मनि दृष्टे च
तथा पदतदर्थाश्च	तथवाऽऽत्माऽपि तद्ब्रह्म
तथा परिहृताशेष–	तथैवाधीतवेदश्च
तथा परोऽपि संबन्धः	तथैवानभिसंबन्ध–
तथाऽपि ताञ्श्रुतिर्यत्नात्	तथैवाव्यभिचारेण
तथाऽपि तान्प्रशंसन्ति	तथैवाहतवासाः स्या–
तथा पुत्रान्पशूंश्चैव	तथैष हीति विस्पष्टम्
तथाऽप्यब्रह्मवित्तेन	तथोत्पत्त्यादिकाध्याम–
तथाऽप्युक्ता न चेद्दद्यात्	तथोपास्यस्य ब्रह्मत्वे
तथा ब्रुवाणं तं गार्ग्यम्	तयोंकारं दमं दानं
तथाभूतं तदा ज्योतिः	तदकर्तृत्वतो हेतोः
तथाभूतेन ग्राव्णैतां	तदकृत्स्नत्वसंसिद्ध्यै
तथाऽभ्युदयकैवल्य–	तदज्ञानं तदुत्थं च
तथा यस्तमुपासीत	तदज्ञानैकहेतुत्वात्
तथा यौवनहानिश्च	तदण्डमभवद्धैमम्
तथा रूपं रूपमिति	तदन्तरायबाहुल्यात्
तथाऽर्थान्तरसंबन्धे	तदन्यकालासंदृष्टेः
तथा लोकगिरा ब्रह्म–	तदन्यत्र द्वयाभावात्
तथा लोकयतेर्धातोः	तदन्यविषयज्ञाने
तथा सति मृषाज्ञानम्	तदन्यस्य जडत्वाच्च

तदन्यस्याप्रसिद्धेश्च	तदेवोक्तमिहाऽऽलम्ब्य
तदपीदं पदं तुर्ये	तदोत्क्रान्तां विजानीयात्
तदप्यस्त्विति चेन्मैवं	तद्गोचरैकसंद्रष्टृ
तदप्यस्य तथा भूतम्	तदृष्टावेव निःशेष
तदभ्युपगमे वः स्यात्	तद्दृष्टिमात्रतः सिद्धेः
तदयुक्तं पुमर्थस्य	तद्दृष्टेः पुरुषार्थत्व
तदयोगव्यवच्छित्त्यै	तद्धेतुहेतुमत्त्वस्य
तदवस्थस्य तस्यैक	तद्धेदमिति चात्रापि
तदविद्यापनुत्त्यर्थे	तद्धेदमित्यनेनास्याः
तदसंभावनायाश्च	तद्धेदमित्यनेनोक्तिः
तदात्मज्योतिषेद्धं सन्	तद्धेदमित्यविद्यायाः
तदाऽधर्मादितो दुःखं	तद्ध्यदृष्टं सदज्ञानम्
तदानन्त्याच्च तद्बोधः	तद्ध्वमादेव निःशेषम्
तदानन्दात्मकब्रह्म	तद्धेतत्प्राणविज्ञानम्
तदापत्तिश्रुतेश्चेयम्	तद्ब्रह्माऽऽत्मानमेवावेत्
तदाऽपि जीवद्वारेण	तद्भावभावहेतुत्वात्
तदाभासानुविद्धेन	तद्भावभावहेतुत्वात्
तदाविष्करणे ग्रन्थः	तद्भावभाविहेतुत्वात्
तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थम्	तद्भेदमित्यविज्ञात
तदाहुरिति वाक्येन	तद्यथा श्येन इत्यस्मात्
तदिदं नामरूपाभ्याम्	तद्यथा श्येन इत्युक्त्या
तदिदं हिरण्यगर्भस्य	तद्यया वेद्यते वृद्ध्या
तदुच्छितावतः प्रत्यक्	तद्याथात्म्यप्रसिद्ध्यर्थम
तदुपस्थेन संदीप्तेः	तद्याथात्म्यात्महेतुभ्याम्
तदुपासां न वेद्मीति	तद्रूपं चेदवाच्यत्वं
तदेतत्कल्पितं सर्वं	तद्रूपो मध्यमो वायुः
तदेतत्कारणं स्पष्टं	तद्वत्सुषुप्सोरुत्क्रम्य
तदेतत्खलु वैराजम	तद्वदद्वयतत्त्वोऽपि
तदेतत्संप्रधार्याऽऽह	तद्वदात्मातिरेकेण
तदेतत्सृष्टं धर्माख्याम्	तद्वद्गच्छति यो यस्मान्
तदेतदिति मानेन	तद्वद्बाधोऽप्यबोधस्य
तदेतदुच्यते श्रुत्या	तद्वद्रुपस्य सामान्यम्
तदेतद्ब्रह्मविद्यायाः	तद्वद्वागाश्रयत्वं च
तदेतन्नित्यमज्ञानम्	तद्वन्न व्यतिरेकेण
तदेतन्मथ्यमानं सत्	तद्वा अस्यैतदित्यत्र
तदेतल्लोकनिर्माणं	तद्वा अस्यैतदित्यादेः
तदेवानुप्रविश्येति	तद्वा अस्यैतदित्येवं
तदेवैति पुमानम्य	तद्वानसमकालं तु
तदेवेतीति यदि वा	तद्विदो ब्रह्मणश्चेह
	तद्विध्येकोक्तियोगस्य

तद्विनाशेऽपि तत्साक्ष्यात्	तमोन्वितं च यत्कार्य
तद्विपक्षस्तु यो बालः	तमोमात्रातिरेकेण
तद्विपर्ययतो मिथ्या	तमोमात्रान्तरायत्वात्
तद्वियोगादतो दैवाः	तमोमात्रावसायित्वात्
तद्विरुद्धात्मकेनैव	तमोमोहादिभेदेन
तद्विष्णोरिति मन्त्रोऽपि	तमोरजोभ्यां मुक्ता धीः
तद्वृत्त्युपाधिसंस्थं तत्	तमोविनाशनायैव
तद्व्याप्तौ चापि संव्याप्तिः	तमोव्यवहितैकात्म्यः
तन्तुवीरणमृद्दारु	तमोहेनुसमुत्थानं
तन्नातिच्छन्दवचसा	तमोशत्वं यथा भानोः
तन्नास्ति कारणं कार्यं	तयाऽनुरञ्जित इव
तन्निषेधश्रुतेश्चापि	तयाऽसाधनया दृष्ट्या
तन्मया हीतरे प्राणाः	तयोरिहार्थवत्त्वाय
तन्मात्रावर्त्मनैवैनं	तयोरुद्दिष्टयोर्मूर्त
तपसा तत्परं ब्रह्म	तयोरैकात्म्यतो युक्ता
तपःशब्देन कृच्छ्रादि	तयोर्गीर्मनसोरेवम्
तपोऽप्सु तप्यमानासु	तयोश्च युगपद्भावे
तपो विद्या च विप्रस्य	तयोः पूर्वोक्तरूपेण
तमवस्थान्तरं नीत्वा	तयोः समागमश्चास्मिन्
तमसैव यथा सर्पम्	तयोः संचरतोर्मार्गो
तमसो ज्ञानविध्वस्ता	तरन्त्यनेन विस्पष्टं
तमस्यवस्थितः कुम्भः	तर्कतो यदि वा वाक्यात्
तमस्यवस्थितोऽपश्यन्	तर्कशास्त्रैस्तथा लोक-
तमस्युत्सार्यमाणे तु	तल्लिङ्गं वासनानीडं
तमस्विनि निवृत्तेऽस्मिन्	तस्माच्च ब्राह्मणोऽधस्तात्
तमः प्रधानः क्षेत्राणाम्	तस्माच्छक्तिमतोरेव
तमासाद्य तु मुक्तस्य	तस्माच्छ्रेयोर्थिनः पुंसः
तमेकं सर्वभूतेषु	तस्मात्कर्मगुणस्यैव
तमेतमिति च तथा	तस्मात्कर्मातिरेकेण
तमेवंविधमात्मानं	तस्मात्कर्मैव विद्यायाः
तमेवेति च वाक्यस्य	तस्मात्कृतकदृष्टान्त
तमोघ्न्यैव ततो ब्रह्म	तस्मात्तदिति विद्यायाः
तमोध्वंसातिरेकेण	तस्मात्तमस्विनो ब्रह्म
तमो नियामकं यस्मात्	तस्मात्तिसृष्ववस्थासु
तमोन्तरायतो मुक्तेः	तस्मात्तेषु वरं कामम्
तमोन्तः कारणं बुद्धेः	तस्मात्परस्य साक्षित्वं
तमोन्तात्कारणात्तद्धि	तस्मात्प्रमाप्रमाभासा
तमोऽन्धकारमखिलं	तस्मात्प्रवसितप्राणो
तमोन्वयस्तमः कार्ये	तस्मात्समुच्चयाशेह

तस्मात्संघातविध्वंसः	तस्मान्नैवानवस्थेह
तस्मात्संभावनामात्रः	तस्मान्नैवानुमा नाम
तस्मात्सामर्थ्यतः सिद्धः	तस्मान्नैवोपवादी स्यात्
तस्मात्सोमान्नसृष्ट्यर्थम्	तस्मान्मुमुक्षुर्देवादीन्
तस्मात्स्याद्देवतावाप्तिः	तस्मान्मृतं प्रियं बन्धुं
तस्मादजायमानैव	तस्मिन्दृष्टेऽथ सर्वस्य
तस्मादज्ञात आत्मैवं	तस्मिन्ध्वस्तेऽथ सबोधात्
तस्मादप्रतिबोधेन	तस्मिन्नग्नौ शरेषीका
तस्मादर्थान्तरासूतेः	तस्मिन्नपहतध्वान्ते
तस्मादवश्यं बोद्धव्यम्	तस्मिन्प्रयुज्यमानेऽतः
तस्मादविद्यासंभृतम्	तस्मिन्साक्षी च मूढश्चे
तस्मादविपरीतार्थ-	तस्मिंश्च प्राणने वायोः
तस्मादसदिद गीतम्	तस्मिस्तु शास्त्राद्विज्ञाने
तस्मादात्मपरिज्ञानात्	तस्मै नमोऽस्तु देवाय
तस्मादात्माभिमानो हि	तस्य का देवतेत्येनं
तस्मादापः सूक्ष्मभावाः	तस्य कार्य द्विधेद्वोक्तं
तस्मादावृत्तिपक्षेऽपि	तस्य चैकत्वनाशित्वात्
तस्मादित्यादिकं वाक्यं	तस्य ज्ञातात्मतत्त्वस्य
तस्मादित्यादिवाक्येन	तस्य त्वेवविदः पुंसाम्
तस्मादेवविदित्यत्र	तस्य दार्ष्टान्तिको योऽर्थो
तस्मादेवंविदित्येवं	तस्य प्रथमज्ञस्याग्नेः
तस्मादेवंविधो धीरा	तस्य यत्कर्मरूपं तत्
तस्माद्धेतुपदेशोऽयम्	तस्यवृत्तफलत्वान्नः
तस्माद्बुध्यस्व शाकल्य	तस्य संवत्सर आत्मा
तस्माद्यद्यपि सांनिध्यम्	तस्य साक्षादय लोको
तस्माद्याथात्म्यविज्ञान	तस्य गावयवस्य स्यात्
तस्माद्वाक्योत्थविज्ञान	तस्य हेतम्य संबन्ध
तस्माद्विज्ञानमित्यादि	तस्याकृत्स्नापवादेन
तस्माद्विधेः प्रमाणत्वं	तस्याक्षरे कः प्रसहो
तस्माद्व्युत्थाय कर्मभ्यः	तस्याग्नेरेष घोषः स्यात्
तस्मान्न कश्चिदप्यत्र	तस्यानु तदभावे वा
तस्मान्न चिन्तयेदेतान्	तस्यानेकार्थशायित्वात्
तस्मान्न देशकालादि	नस्यापसर्पणेऽङ्गानि
तस्मान्न वास्तवं रूपम्	तस्यापि वान्तःपातित्वात्
तस्मान्न साध्विदं सर्व	तस्यापि ब्रह्मणो नाम
तस्मान्नानात्मनोऽस्न्यान्मा	तस्यापि शुद्धरूपस्य
तस्मान्निषेधशाश्रम्य	तस्यामविद्यास्थायां
तस्मान्नृहस्तिदेहादौ	तस्यावाक्यार्थरूपस्य
	तस्या विक्षेपसंहारौ

तस्या विवेको व्याख्यातो	तान्येवैतानि भुतानी
तस्याश्च क्रियमाणत्वात्	तापाय पुण्यमप्याहुः
तस्याश्चाप्याहुतेः सोमो	ता भावना उपादाय
तस्यासाधारणात्मोत्थ	ताभिः प्रत्यवसृप्याऽऽत्मा
तस्यास्य धर्मरूपस्य	ताभ्यां विलक्षणस्त्वात्मा
तस्यैकमपि चैतन्यं	ताभ्यां सर्वमिदं गच्छत्
तस्यैतस्य यथोक्तस्य	तामसं कठिनं चोर्वी
तस्यैव ज्ञानमात्रस्य	तामेतामनतिप्रश्न्यां
तस्यैव नामोपनिषद्	तामेतामेक आचार्या
तस्यैव ब्रह्मणोऽथान्यत्	ताम्रं नौदुम्बरं ग्राह्यं
तस्यैव हृदयाख्यस्य	तारतम्यादुपायानां
तस्यैवान्नपतेर्जाया	तावतैव कृतार्थत्वात्
तस्यैवाव्यभिचारित्वात्	तावत्प्रज्ञां प्रकुर्वीत
तस्योतप्रोतभावोऽयं	तावदेव निरोद्धव्यं
तस्योपनिषदित्युक्तं	तावन्त एव सोऽसुः स्यात्
तं क्रमित्वोपरि स्थित्वा	तावन्नावसितुं शक्यं
तं जिगीषुं समायान्तं	तावन्मात्रप्रधानत्वात्
तं त्वौपनिषदमिति	तावन्मात्रैकयाथात्म्य
तं त्वौपनिषदं धीराः	ता वा अस्य हिता नाम
तं दृष्ट्यादिदृशं साक्षात्	तास्वन्नरसपूर्णासु
तं परादादिति तथा	तां योगमिति मन्यन्ते
तं मामननुशिष्यैव	तांस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति
तं वायुं तच्च कर्मेह	तां स्त्रियं मैथुनेनाथ
तं विदित्वेत्यतः प्राह	तां हैतामिति वाक्येन
तं विदित्वैतमेवेति	तिरोहितार्थरूपत्वात्
तं समुद्रं समुरत्तीर्य	तिष्ठन्पृथिव्यां योऽत्र स्यात्
तं सर्गमुक्तवत्सर्वं	तिष्ठासेदिति चात्रापि
तं हैतं मन्थं यत्नोक्तं	तिसृभिरिति संख्यार्थ
ता एता देवताः सप्त	तिस्रः पुगेनुवाक्याद्या
ता एतास्तेजसो मात्राः	तीरे तस्याऽऽसते सप्त
ता एवेन्द्रियवृत्तीः स्वा	तीर्णो हीति तथाचैत
तात्स्थ्याद्धृदयशब्देन	तीर्थेन विद्या देयेति
तादात्म्यभावनायां तु	तीव्रदुःसोद्भवो बुद्धौ
तादात्म्यमेव सर्वस्य	तुरीयं पदमादित्यो
तादात्म्यव्यतिरेकाभ्यां	तुरीवेमशलाकादेः
तादृक्प्रवेशो नेशस्य	तुल्यत्वाद्भूतमात्राणां
तादृक्षं संपदो न स्यात्	तुल्याभिधानधर्मत्वात्
तादृग्यत्रास्ति तन्मानम्	तुषतण्डुलनिर्मोके
तादृग्लब्धोऽप्यलब्धः स्यात्	तृणाग्रस्था जलूकेह

तृप्तः स्वप्नेऽथ संबुद्धः	त्यस्य त्येष इति ह्युक्त्या
तृप्ता मोदामहे येन	त्याग एव हि सर्वेषाम्
तेजआद्यभिसंबन्धः	त्रय आवसथा इति
तेजसस्तु तृतीयांशः	त्रय एव यतो लोकाः
तेजः शब्देन संशुद्धं	त्रयस्त्रिशच्च ये देवाः
तेजः संबन्धमासाद्य	त्रयस्त्रिंशत्प्रभृत्येषां
तेजःसामान्यमात्रं स्यात्	त्रयं वा इदमित्येवम्
तेजोऽतो भौतिकं सर्व	त्रयं सदेकमेव स्यात्
तेजोभूयस्तया तीक्ष्णो	त्रयाणामपि वर्णानाम्
तेजो विरोधिनीं प्राप्य	त्रयाणामविशेषेण
ते तेषु ब्रह्मलोकेषु	त्रीययं धयते सर्व
तेन तेनाऽऽत्मकार्येण	त्रयी वाक्त्वां श्रोत्रमार्गेण
तेन पारिक्षितान्खेन	त्रयोदशैव ज्ञेयानि
तेनानन्वागत इति	त्रय्यैव ब्राह्मणो विद्वा
तेनानेन पथा धीरा	त्रिक्रमुच्चार्य भूः स्वाहा
तेनान्यं सन्तमप्यर्थ	त्रिकाललक्षणार्थे चेत्
तेनेदं सदृशं वस्तु	त्रिगुणं सत्प्रधानस्थं
तेनैता देवताः सर्वाः	त्रिधा जग्ध भवत्यन्नम्
तेनैव कर्मणा मुक्तिम्	त्रिधा त्रिधा वा क्लृप्तेः स्यात्
तेनैव ज्ञान्मनाऽशेषं	त्रिलोकी च त्रिवेदी च
तेऽपि साधारणाः प्राणाः	त्रिलोकीसाधनत्यागात्
तेऽपि सामान्यमात्र चेत्	त्रिषु लोकेषु यावत्स्यात्
ते प्राणाः स्वगुणैरुक्तैः	त्रिष्वेव त्वविनाभावात्
तेभ्यो निधारणार्थाय	त्रिसाहस्री तथा पञ्च
ते य एतद्यथाजातं	त्रीण्यग्नानि फलं कर्तुः
ते य एवं विदुरिति	त्रीण्येव कारणानीति
ते यथा कर्मणोपात्ता	त्रेधा व्यभजदात्मानम्
ते वा एते इति तथा	त्रैगुण्यात्सर्वभावानाम्
तेषां च ज्ञानसंयोगे	त्रैलोक्यसख्यासामान्यात्
तेषां चेत्स्यात्म्वसंवेद्यं	त्रैलोक्यात्मकदेहात्मा
तेषु प्रत्यन्तदेशेषु	त्रैलोक्यात्मशरीर्येषः
तेषु शास्त्रैकदीपेषु	त्रैलोक्याभिहितिरियं
तेष्वप्यस्तमितेष्वस्य	त्रैविध्यं लक्ष्यते यस्मात्
तैरभिव्यक्तिशब्दार्थो	त्र्यन्नामात्मभावसंप्राप्तेः
त्यक्तद्रव्यादिसंभेद	त्वगादयोऽपि सन्त्यास्ये
त्यक्ताप्रियपरागर्थः	त्वगादिज्ञानशक्तीनां
त्यक्त्वा कर्माणि निःसङ्गाः	त्वगारम्भकसामान्यं
त्यज धर्ममधर्म च	त्वचोपस्पृष्टिमात्रेण
त्यज धर्ममधर्मं च उभे

त्वत्पक्षेऽप्यग्रहो दोषः	दर्शनादर्शनोक्तिभ्यां
त्वत्संप्रदानतः पूर्व	दर्शनादस्तु सा कामं
त्वदभ्युपगमादेव	दर्शनादिक्रियाकारी
त्वदभ्युपगमार्थाय	दर्शनादिक्रियाणां यत्
त्वदशेषप्रवृत्तीनां	दर्शनादिक्रियावांश्चेत्
त्वदुक्तात्प्रश्नगणतो	दर्शनादिक्रियां कुर्वन्
त्वद्दर्शनार्थिने मह्यं	दर्शनाद्यभिनिर्वृत्तः
त्वद्वसिष्ठतयैवाहं	दर्शश्च पौर्णमासश्च
त्वयैवाऽऽत्मार्थमागीते	दर्शाहर्देवता चेह
त्वयोक्तं न विवेदाहं	दशमोऽसीतिवाक्योत्थ
त्वं त्वज्ञो मूढ एवेति	दशेति नियमार्थ स्यात्
त्वं न उद्गाय उद्गानम्	दहनौष्ण्यादिवद्वह्नेः
त्वं ब्रह्मेति गुरोर्वाक्यात्	दंपती घृतवन्तं तं
त्वं ब्रह्मेतीह वाक्यार्थः	दातृप्रतिग्रहीत्रोश्च
त्वाष्ट्रमेव हि सर्वत्र	दानादिकर्मणः साक्षात्
द	दानादिफलसंप्राप्तिः
दक्षिणस्य पथो व्याख्या	दान्तो दाता दयालुश्च
दक्षिणा दक्षिणे प्राणाः	दान्तो भूत्वा ततः शान्तः
दक्षिणेऽक्षन्पुमानिति	दाम प्रतनुतां याति
दक्षिणेऽक्ष्णीन्धनामाऽयं	दार्ष्टान्तिकत्वेन यतः
दक्षिणोत्तरमार्गोक्तिः	दार्ष्टान्तिकार्थासंभित्तेः
दक्षिणोदगधोमार्गा	दाहकस्य न बह्वस्ति
दग्धक्रोधनिदानः सन्	दाहच्छेदादयो यद्वत्
दग्धमोहान्धकारस्य	दाह्यं दग्ध्वा यथा वह्निः
दग्धाशेषान्तरायस्य	दाह्याभावाद्यथा वह्निः
दग्धृत्वादिस्वभावोऽग्नेः	दिक्षु द्वितीयोऽनपगः
दण्डापूपिकनीत्यैव	दिग्देशकालशून्यस्य
दधाति भास्वद्द्रह्माख्यम्	दिग्विभागादिवव्द्योम
दधीत गर्भमित्येवं	दिग्विभागाधिकारेण
दध्ना च मधुना पिष्टं	दिग्विभागोऽविभागेऽपि
दमादिविधिशेषोऽयं	दिदृक्षितपरिच्छिन्न
दर्पणाभिहता दृष्टिः	दिवो यदूर्ध्व वस्तु स्यात्
दर्पादिदर्शनान्नूनम्	दिव्यो ह्यमृर्तः पुरुषः
दर्पोत्सेकसमावेशात्	दिशश्च हृदये सर्वाः
दर्शनस्पर्शनाभ्यां स्यात्	दिशामन्त इह ग्राह्यः
दर्शनस्य स्तुतिरियं	दिशां यद्वत्प्रधानस्त्वं
दर्शनस्याविधेयत्वात्	दीपस्य घटवद्यस्मात्
दर्शनस्यास्य तेनातः	दीपादिवदसंभाव्या
दर्शनं क्रियमाणं हि	दीपेनान्यो मया चान्यः

दीपोऽयमात्मनाऽऽत्मानं	दृष्टिकर्तृत्वमाचष्टे
दीप्तिर्नादोऽधः शयनं	दृष्टिभेदमकृत्वैव
दुन्दुभिध्वनिरित्येतत्	दृष्टिमात्रात्मयाथात्म्यात्
दुन्दुभिध्वनिसामान्य	दृष्टिरित्यपि भावः स्यात्
दुन्दुभेस्तु रवा ऐत	दृष्टिरेकैव सर्वत्र
दुन्दुभ्यन्वितशब्दस्य	दृष्टिरेव तु सा द्रष्टा
दुन्दुभ्याद्यैश्च दृष्टान्तैः	दृष्टेनाप्रतिरूपेण
दुर्बलत्वादविद्यायाः	दृष्टेरपरिलोपश्चेत्
दुहिता पण्डितेत्यत्र	दृष्टेरिति च षष्टीयं
दुःखस्याऽऽत्मनि संयोग	दृष्टेर्जडस्वभावायाः
दुःखात्मकत्वात्सर्वेषां	दृष्टेर्दृष्टारमित्यत्र
दुःखात्मकेषु नित्येषु	दृष्टेर्द्रष्टेति विज्ञानात्
दुःखाद्यात्मकमेवेदं	दृष्टेः कर्तारमात्मानं
दुःखापनयनार्धित्व	दृष्टोऽपवादो लोकेऽस्मिन्
दुःखाभावः सदेहस्य	दृष्टोऽपवादो लोकेऽस्मिन्
दुःखार्जितधनत्यागि	दृष्ट्यादिभिन्नचेष्टास्ता
दुःखी यदि भवेदात्मा	दृष्ट्यादिभेदसिद्ध्यर्थे
दुःखर्स्मात्यपि चेदध्वस्ता	दृष्ट्यादिवचसां लोके
दुःशकोतरमित्येव	दृष्ट्वाऽनुभवतस्तत्त्वं
दूरतोऽमुष्य लोकस्य	दृष्ट्वाऽपि यत्समाख्यातुं
दृरमेवंविदः पाप्मा	देवता तु ह्यधिष्ठात्री
दूरे स्थितं प्रपश्यामि	देवनानामभिः काश्यः
दृढपूर्वश्रुतत्वाद्य	देवताग्नरसाणुत्व
हगादिशक्तिभेदानां	देवताभोगशङ्का च
हगादिशक्त्यनेकत्वे	देवनामनिल यातु
दृश्यते त्वरन्वया बुद्ध्या	देवतायतने चैव
दृश्यते ऽन्तस्यतोयानाम्	देवतायाः समाख्यातः
दृश्यत्वादघटवदेह	देवतावाप्तिमात्रं हि
दृश्यं चेन्मनमैवैतत्	देवताविषयप्राण
दृश्यार्थवदभिन्नोऽय	देवतास्तित्वपक्षेऽपि
दृश्यार्यासंभवाद्यद्वत्	देवनास्थानकरण
दृष्टः काण्डरुहोऽपीह	देवतां च ततो यान्ति
दृष्टान्तत्रितयं नावत्	देवतैकात्म्यमेवेह
दृष्टान्तमात्रनास्तित्वं	देवतोपामनस्येह
दृष्टान्तश्च कुमागदि	देवभावेन विज्ञानम्
दृष्टान्तश्च न नो नास्ति	देवयाजिसकाशाच्च
दृष्टान्तस्य सुषुप्तेश्च	देवयानः समासेन
दृष्टान्ताभ्यामिमां बृतिम्	देवसंख्यां स संपृष्टो
	देवलोकाप्तिसंबन्धात्

देवस्य द्योतनवतो	देहं रसादिना बद्ध्वा
देवादयः स्वतन्त्रत्वात्	देहं संपद्यमानोऽजः
देवादयोऽपि गृहिणा	देहात्प्रत्यक्षनिष्पत्तौ
देवादिकिमिपर्यन्तम्	देहात्स्याद्भिन्नजातीयं
देवादिज्ञानहीनेन	देहादावात्मबुद्धिर्नो
देवादिभिरुपात्तोऽयम्	देहादिवेन्द्रियेभ्योऽपि
देवादिविषयोद्भूत	देहादिव्यतिरिक्तोऽत
देवादीनामतो यो यः	देहादिष्वभिमानोऽस्य
देवादीनि वराणि त्वं	देहादिसंहतावस्यां
देवाभ्युदय उद्गानम्	देहादिसाधनास्तस्मात्
देवाद्यैश्वर्यविषय	देहादेर्यदि नामेदं
देवाश्च पितरश्चैव	देहादेर्व्यापृतिश्चेत्स्यात्
देवासुरादिभेदेन	देहाद्देहान्तरप्राप्तौ
देवेभ्योऽत्रे यतः प्रत्ते	देहाद्यध्यक्षतां हित्वा
देवो भूत्वेति जीवन्सन्	देहाद्यात्यन्तिकी हानिः
देवो भूत्वेति देवान्हि	देहाद्युपाधिसंबन्धं
देवो भूत्वेति देवांश्च	देहान्तरगृहीत्यर्थं
देवो भूत्वेह देवोऽसौ	देहान्तरविनिर्माणं
देवो भूत्वैति विबुधान्	देहान्तरादमुं देहं
देवो राजेव यत्स्वप्ने	देहान्तरेष्वपि तथा
देशकालनिमित्तादि	देहान्तः प्रत्यगात्माऽयं
देशकालवयोजाति	देहान्तात्कर्तुरन्यो यः
देशकालदिगावस्था	देहान्तो दृष्टिकारी यो
देशकालादिसंभेदात्	देहारम्भे न शुद्धस्य
देशकालादिहीनस्य	देहावयवसंघात
देशकालाद्यनियमात्	देहांश्रयादृते कामाः
देशकालाद्यसंबन्धात्	देहेन्द्रियमनोधीभ्यो
देशतः कालतो रूपात्	देहेन्द्रियमनोबुद्धि
देशान्तराद्यसंबन्धात्	देहेन्द्रियमनोबुद्धिधर्मा
देशे काले च पात्रे च	देहेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणा
देहकर्मक्षये देह	देहेन्द्रियमनोबुद्धिवेद
देहपातव्यपेक्षा स्यात्	देहेन्द्रियमनोबुद्धिव्यतिरेक
देहप्रवेशनिर्याण	देहेन्द्रियमनोबुद्धिः
देहस्थितेरवसिति	देहेन्द्रियमनोबुद्धीः
देहस्तस्य कथं मृत्युः	देहेन्द्रियाद्युपादान
देहस्य सर्वदैवास्य	देहैकदेश एवास्य
देहस्यान्तर्गतः प्राणः	दैवभावाप्तितो दैवम्
देहहेत्वन्तराभावात्	दैवमानुषवित्तेन
देहहृद्वायवोऽन्योन्य	दैववर्णविभागस्य

दैववागादिसंपत्तिः	द्रष्टृदर्शनदृश्यादि
दैवसाधनसंपन्नः	द्रष्टृदर्शनदृश्यानाम्
दैवं च मानुषं वित्तं	द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थ
दैवं वरं न संदातुं	द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थसंभेदवि
देैवाधिष्ठित एवायं	द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थसंभेदस्य
दैवी ह्येषा गुणमयी	द्रष्टृदर्शनदृश्यांश्च
दैवेभ्य एनमाच्छिद्य	द्रष्टृद्रष्टव्ययोर्भेदे
दोषवद्गुणवत्त्वेन	द्रष्टृश्रोत्रादिरूपश्च
दोषहेतावपि तथा	दष्ट्रधीना क्रियादृष्टिः
दोषान्तरप्रसङ्गार्थे	दष्ट्रादिरूपतस्तावत्
द्यावापृथिव्योर्लोकेऽस्मिन्	द्वयोर्यथोक्तयोर्मध्ये
द्युलोकः पितृलोकोऽथ	द्वंद्वप्रवाहसंपात
द्युलोकः सामवेदश्च	द्वंद्वयुक्तं जगत्यस्मिन्
द्योतिकैव यतो विद्या	द्वात्रिंशद्गुणितो मार्गो
द्यौरग्निः समिदादित्यः	द्वात्रिंशद्भिरहोरात्रैः
द्रव्यदृष्टया समीक्ष्यन्ते	द्वार मुखं प्रतीकं वा
द्रव्यस्वरूपेऽसाध्यत्वात्	द्रावप्येतौ ममाऽऽत्मानौ
द्रव्यादिदर्शनाधीनम्	द्विकाष्टसंतताघात्
द्रव्याद्भिन्नं पृथक्त्वं चेत्	द्वितीयदर्शनायालं
द्रव्यान्तगच्छादनाद्वा	द्वितीय नेक्षते कस्मात्
इव्येणैवाभिसंबन्धात्	द्विव्यादिबुद्धिरेकस्मिन्
द्रव्येऽपि न खलु व्योम्नि	द्विधा त्रिधा वा बहुधा
द्रष्टव्यश्रेद्भवेदात्मा	द्विधेतं द्वीतमित्याहुः
द्रष्टव्यस्याऽऽत्मनस्तावत्	द्विधैवाऽऽत्यात्मिकं वित्तम्
द्रष्टव्यं मनसैवैतत्	द्विवचश्च तथाऽयुक्तं
द्रष्टव्याद्यनुसारिण्या	द्विषत्सु स्वेषु च न चेत्
द्रष्टा च क्रियते दृष्टिः	द्विष्टत्वादन्वयस्यापि
द्रष्टा दृष्टिक्रियाकारी	द्वे एव तु यदा रूपे
द्रष्टा सलिलवच्छुद्धो	द्वेधा भिन्नं जगत्सर्वम्
द्रष्टुरिति तृजन्तेन	द्वे सृती अशृणव साक्षात्
द्रष्टुर्दृष्टया न चानाप्तः	द्वेतग्राहि यथा मानं
द्रष्टुविंपग्लोपोऽत्र	द्वैतदृष्ट्यैव निःशेष
द्रष्टुर्हि व्यापृतिर्द्रष्टौ	द्वैताद्वैतात्मकत्वं च
द्रष्टुश्चापि न नित्यत्वं	द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म
द्रष्टुस्ततोऽविनाशित्वात्	द्वैताभिधायकाञ्शब्दान्
द्रष्टुः प्रतीचि यत्साक्षात्	द्वैतार्थस्य विशुद्धिश्च
द्रष्टुत्वादिविभागेन	द्वैतैकत्वधिया नैव
द्रष्टृत्वाद्यभिसंवन्धो	द्वैतैकत्वधिया मृत्युः

द्वैतैकत्वं श्रुताच्छब्दात्	धर्मार्थौ यत्र च स्याताम्
द्वैतैकत्वात्मकब्रह्म	धर्मार्थौ यत्र न स्याताम्
द्वैतेकत्वात्मकं रूपम्	धर्मिबुद्धेर्न धर्मषु
द्वैतैकत्वात्मकं साक्षात्	धर्म्यन्तरस्य चास्तित्वे
द्वैतैकत्वात्मविज्ञान	धर्म्यन्तराश्रितैर्धर्मैः
द्वैतैकत्वात्मिकावस्था	धर्म्यसिद्धिः प्रतिज्ञायाम्
द्वैविध्यं चाप्यविद्यायाः	धातुरूपानुरोधी सन्
द्वैविध्यादावृतेः कार्यम्	धानारुहो यथा वृक्षः
द्वौ पदार्थावुपन्यस्तौ	धारणं च धृतिर्ज्ञेया
द्वौ वा हेतू यथोक्तार्थौ	धावतोऽविदुषो दृष्ट्वा
ध	धियं तद्देशदुःखित्वात्
धनवन्तं यथा यत्नात्	धियः प्रचोदयेद्यो नः
धनं निसृष्टं राज्ञेह	धिया धियेति कार्यत्वम्
धनार्थ ब्राह्मणा यान्ति	धीया धियेति च तथा
धनी गोमान्दरिद्रो वा	धिया धियेति लिङ्गाच्च
धन्यासीदिति दृष्टश्चेन्न	धियोऽन्तःकरणस्येह
धर्मधर्म्यभिसंबन्धा	धीमानाज्ज्ञानमेवेदं
धर्मधर्म्यभिसंबन्धान्	धीरेव चित्स्वरूपेयं
धर्मसत्यप्रयुक्तोऽयं	धीविपर्ययरूपेयम्
धर्मस्य वेदमूलत्वात्	धीस्वान्तेन्द्रियसघाते
धर्मस्यैव तु रूपेण	धूमाग्न्योरिव संबन्ध
धर्मादिकारणोद्भूत	धूमादिभेदभिन्नानां
धर्मादिप्रेरकोद्भूत	धूमार्चिर्विस्फुलिङ्गादि
धर्मादिहेतुकं येऽपि	धृतिश्रद्धे विना न स्युः
धर्मादिहेतुसंबन्ध	ध्याता ध्यानं तथा ध्येयं
धर्मादीनां विभक्तत्वं	ध्यानादिसंस्कृतं चेतो
धर्मादेः फलदातृत्वं	ध्यानाशङ्कानिवृत्त्यर्थे
धर्माधर्मप्रयुक्तो वा	ध्यायतीव सः कौटस्थ्यात्
धर्माधर्ममयो भूत्वा	ध्यायतो विषयान्पुंसः
धर्माधर्मसमायोगो	ध्रुवान्तमन्त्राम्रायोक्ति
धर्माधर्मसमुत्थोऽस्य	ध्वस्तध्वान्तस्य विज्ञानात्
धर्माधर्मात्मकं कर्म	ध्वस्तराजाभिमानः सन्
धर्माधर्मादितन्त्रोऽर्थः	ध्वस्ताज्ञानतदुत्थोऽयं
धर्माधर्माद्यपेक्षत्वात्	ध्वस्तातिशयनिष्टत्वात्
धर्माधर्मानपेक्षत्वात्	ध्वस्तात्ममोहतत्कार्यः
धर्माधर्मासमायोगो	ध्वस्तात्माज्ञानतत्कार्याः
धर्माधर्मैकसाध्यत्वात्	ध्वस्ताध्यात्मादिसंभेदः
धमाधर्मो रजी ज्ञेयं	ध्वस्ताशेषतमस्कत्वात्
धर्मान्तैः सहितैर्यस्मात्	ध्वंसिनोरिव सादृश्यम्

ध्वान्तनाशोऽथ विद्यायाः	न च तत्प्रार्थनीयं मे
ध्वान्तादिघस्मरे प्रत्यक्	न च तद्भावभावित्वं
ध्वान्तादिविषयान्तोऽर्थो	न च तार्किकयुक्त्याऽपि
न	न च तेनैब तस्यैव
न कपित्थादिवत्तत्त्वं	न च तेषु निरुद्धेषु
न करोति यतः स्वप्ने	न च त्र्यन्नात्मसंप्राप्ति
न कर्म कारणं मुक्तेः	न च दुःखादिधीवत्स्यात्
न कर्म कुरुते स्वप्ने	न च देहान्तरं कृत्वा
न कर्मणा कनीयस्ता	न च द्रष्टाऽऽत्मनोऽन्योऽस्ति
न कर्मणा भवेन्मुक्तिः	न च धर्म्यन्तरासत्त्वे
न कर्मणामनारम्भात्	न च धीजन्ममात्रेण
न कर्म पूर्वस्कन्धेषु	न च नानात्वकृल्लोके
न कर्मफलमप्यत्र	न च नाशस्य कालोऽस्ति
न कर्मोपचयोऽतोऽत्र	न च नास्ति पदार्थानां
न कश्चिदपि दोषोऽत्र	न च प्रत्यक्षविज्ञानात्
न कश्चिदपि संभाव्यः	न च प्रत्यग्धिया द्रष्टुम्
न कश्चिदुपयोगोऽत्र	न च प्रमाणतः सिद्धिः
न कश्चिन्नियतो भावो	न च प्रमाणं तत्रास्ति
न कस्यांचिदवस्थायां	न च प्रमादपाठोऽयं
न कंचनेनि कामो यः	न च प्रमान्तरैः साक्षात्
न कामयन्ते नेच्छन्ति	न च प्रादुर्भवत्यस्य
न कारणं विना कार्यम्	न च प्रामाणिकं ज्ञानं
न कारणातिवर्त्यस्ति	न च ब्रह्मपरिज्ञानं
न कार्यकारणं वाऽस्य	न च ब्रह्मोपदेशस्य
न कार्य कारणे वाऽपि	न च भेदमनाश्रित्य
न कृत्स्रमिति तद्वाह्यम	न च भोक्त्रन्तरं प्राणात्
न केवलमिदं ज्ञान	न च मात्रादिसद्भावः
न क्रियाकार्यविरहे	न च मानात्प्रसिद्धिः स्यात्
नक्षत्रलोकशब्देन	न च मानानपेक्षस्य
नखाग्रावधिका यस्मात्	न च मानान्तरैर्मेये
न च कामाश्रयत्वेऽन्यत्	न च मिथ्यात्वधीर्भेदे
न च कारणमात्रत्वं	न च मिथ्याधियोऽभ्यासात्
न च कारणसंसर्गो	न च वस्तु सतत्त्वं तत्
न च कुम्भादिवदृष्टिः	न च वाक्याद्विपर्यस्तात्
न चक्षुरादिदृष्टीना	न च विप्रतिपद्यन्ते
न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा	न च वेदान्तवाक्योत्थ
न च गोदोहनन्यायः	न च वेदान्तसिद्धान्ते
न च जाड्यातिरेकेण	न च वेदैकमूलत्व
न च ज्ञात्रनुरोधिन्याः	न च वेदोक्तितो वेदः

न च संमोहविध्वस्तौ	न चापि न प्रवर्तन्ते
न च सामान्यतो ज्ञानं	न चापि नित्यप्राप्तत्वात्
न च सामान्यबुद्ध्येह	न चापि मानव्यापार
न च सौगतसिद्धान्तः	न चापि मिथ्याविज्ञानं
न च स्कन्धातिरेकेण	न चापि मुख्यया वृत्त्या
न च स्मृतिस्तदेवेदम्	न चापि वास्तवी सिद्धिः
न च स्मृतेः प्रमाणत्वं	न चापि सर्वसामान्य
न च स्वप्नविनिर्माणे	न चापि स्वप्रमेयेऽस्ति
न च स्वरूपे भेदोऽस्ति	न चापीह निरंशेषु
न च स्वाभाविको धर्मः	न चापीहाऽऽगमाभासः
न च हेतुफलत्वं स्यात्	न चाप्यतिक्रमार्थत्वम्
न चाऽऽगमस्य तात्पर्यम्	न चाप्यनात्मना सिद्धिः
न चाऽऽगमस्य स्वातन्त्र्यं	न चाप्यविद्यानाशोऽत्र
न चाग्रिहोत्रशेषत्व	न चाप्यविद्यामसतीं
न चाङ्गनिर्णयोक्त्यैव	न चाप्रमेयमिति तत्
न चाज्ञानातिरेकेण	न चाभावावसाय्येतत्
न चाऽऽत्मकाम इत्यत्र	न चाभ्यासाद्यपेक्षाऽपि
न चाऽऽत्मनो निरंशस्य	न चायं नेति नेतीति
न चाऽऽत्मन्यप्रसिद्धे स्यात्	न चार्धवैशसं युक्तम्
न चाऽऽत्मविषयं ज्ञानम्	न चावच्छेदमानित्वं
न चात्यन्तासतो जन्म	न चावयविनो वृत्तिः
न चात्र प्रत्यभिज्ञाऽस्ति	न चावाच्यं भवत्पक्षे
न चानधिगतत्वस्य	न चाविद्यातिरेकेण
न चानवच्छिन्नतनोः	न चाविद्यानिरास्यत्र
न चानवयवं वस्तु	न चाविद्यासमुच्छित्तिः
न चानवस्थया सिद्धिः	न चाविषयविज्ञानं
न चानाहितसन्मान	न चाऽऽश्रमान्तरं युक्तं
न चानिवर्तकं ज्ञानम्	न चासत्त्वं घटस्येति
न चानुमानतस्तस्य	न चासद्विषया काचित्
न चानेकस्वभावांश	न चासौ बोध्यमानोऽपि
न चान्यतम एतेषां	न चाहंबुद्धिगम्योऽर्थो
न चान्यदीयव्यापारे	न चाहंबुद्धिनिर्ग्राह्यं
न चान्यस्मिन्विभक्त्यर्थे	न चेत्करोत्युपनिषत्
न चापर उपायोऽस्ति	न चेत्कारकभेदोऽत्र
न चापि कर्मकाण्डोक्तिः	न चेत्ते शक्नुतोऽविद्यां
न चापि केवलं कर्म	न चेत्परमतां यातः
न चापि चिद्विशिष्टत्वम्	न चेत्समर्पितं साक्षात्
न चापि तदभावश्च	न चेत्समूहो वस्त्वस्ति
न चापि त्रयसद्भावे	न चेदग्रेः प्रकाशादि

न चेदथ परं विद्मः	न तत्र तावद्विज्ञानं
न चेदनुभवव्याप्तिः	न तत्र दक्षिणा यन्ति
न चेदर्थसजातीयं	न तत्र सूर्यो भातीति
न चेदं दर्शनं गौणं	न तथेहाद्वयावस्था
न चेदं स्मरणाजातम्	न तदस्ति सुखं लोके
न चेदान्माभिसंबन्धः	न तपत्यथ तं कस्मात्
न चेदात्मेति धीमानात्	न तस्य जीवतः कश्चित्
न चेदायतनाद्युक्तं	न तस्य प्रतिमा अस्ति
न चेदारब्धकार्येषु	न तादात्म्यतदुत्पत्ती
न चेदुत्पत्तिरसतो	न तावदिह संभाव्यम्
न चेद्वक्ष्यमि तं मे त्वं	न तु चिन्मात्ररूपस्य
न चेद्वाक्योत्थविज्ञान	न तु चैतन्यवत्साक्षात्
न चेद्वीप्मा तदा वाक्य	न तु त्वमेनयोर्वेत्थे
न चेन्द्रियाणि ते सन्ति	न तु देहग्रहे प्रश्नः
न चेप्सिततमत्वं स्यात्	न तु निःसङ्गकूटस्थ
न चेश्वरातिरेकेण	न तु विध्वस्तनिःशेष
न चेश्वरे स्थितिस्तस्य	न नावदृ‌ष्टिकर्तृत्वं
न चेह राजता धर्माः	न त्वन्योक्तिपरित्रासात्
न बेह लोकशब्देन	न त्वपुर्वार्थविज्ञानम्
न चेह वास्तवं रूपम्	न त्वयं मृत इत्यस्मात्
न चेहावमगेऽस्यस्य	न त्वागन्तुरविद्येयं
न चेहाविदुषोऽपि स्यात्	न त्वात्मलाभमात्रेण
न चेहोभयमप्यस्ति	न देशकालावस्थादौ
न चैकबुद्धिबाधेन	नद्यास्तीरे फलानीव
न चक्रमेव सद्वाक्यं	न द्रष्ट्रोर्दृश्ययोर्नापि
न चैवं सति मानानाम्	न नः परिहृतेनार्थः
न चोच्छिन्नान्ममोहस्य	न नाशो हन्ति नष्टारम्
न चोपास्योऽयमप्यर्थः	न निमित्ताद्यर्थताऽपि
न जडं ज्ञानम्पत्वात्	न निवर्तयितुं शक्तं
न जन्यं जनकं वस्तु	न निषेधो निषेध्यार्थो
न जाप्रद्देशगः स्वप्नो	ननु कर्ता पुमानेष
न जातो न भविष्योऽस्ति	ननु कामवशादस्य
न जाने मुग्ध एवाहं	ननु कुम्भादिवैधर्म्ये
न जायनेऽज इत्यादि	ननु क्रियात एवेयं
न जायते जन्यते वा	ननु चाऽऽत्मप्रबोधेन
न जायते म्रियते वा	ननु चाव्यभिचार्येव
न ज्ञानमात्रमेवेदं	ननु चाशिंशपाद्यर्थ
नञ्चटार्थावपहनुत्य	ननु चास्त्येव तदृश्यं
न ढौकते पराचानम्	ननु चीद्यानुवादोऽयं

ननु जाग्रत्स्थलोकानां	ननु वेदान्तसिद्धान्ते
ननु जाग्रच्छरीरादेः	ननु व्याक्रियतेत्युक्तम्
ननु जाग्रदवस्थायां	ननु शास्त्रोपदेशोऽयम्
ननु जाग्रद्वदीक्ष्यन्ते	ननु सत्स्वपि वाक्येषु
ननु ज्ञानस्य तद्भिन्न	ननु सर्वस्य वेदस्य
ननु ज्ञानादिगम्यत्वे	ननु सामान्यविज्ञान
ननु तद्व्यतिरेकेण	ननु मुख्यहमस्मीति
ननु तस्यापि विज्ञानम्	ननु सुप्तेऽपि पुंस्यस्मिन्
ननु दान्तशमोक्त्यैव	ननु स्तुत्यर्थतैवास्य
ननु दीपः स्वमात्मानं	ननु स्वप्ने न वस्त्वस्ति
ननु देह इदंबुद्धिः	ननु स्वप्नेऽपि जाग्रद्वत्
ननु देहाद्यभिन्नत्वात्	ननु स्वप्नोऽपि लोकोऽस्य
ननु देहासजातीयं	ननूक्तं प्रागिदं सर्वं
ननु द्रष्टव्यमस्त्येव	ननूक्ता मधुकाण्डेऽपि
ननु द्वैतमिवेत्येतत्	ननृक्तोपनिषद्भिर्हि
ननु धीव्यतिरेकेण	ननूपलब्ध्यभावो यो
ननु ध्वस्तस्य मिध्यात्व	ननूपसंहृताशेष
ननु न लुप्यत इति	ननूर्मिषट्कातीतत्वं
ननु न स्तोऽस्य लोकौ द्वौ	नन्वकृत्स्नं भवेज्ज्ञानं
ननु नास्त्येव बाह्योऽर्थो	नन्वज्ञानमवस्तुत्वात्
ननु नैव क्रिया साक्षात्	नन्वत्रापि कृतैवासौ
ननु पर्यङ्क आसीनो	नन्वत्रापि समो दोषो
ननु पाषाणसर्पेण	नन्वध्यात्मेऽधिभूते च
ननु पूर्वे य उक्तोऽर्थः	नन्वनुशिष्ट एवायं
ननु प्रतीचि विदिते	नन्वप्राप्तानिषेधोऽयम्
ननु प्रत्यक्षमानेन	नन्वप्राप्तौ विधिर्युक्तः
ननु प्रश्नः समाप्तश्चेत्	नन्वस्थाद्यो हि यत्रेह
ननु प्रश्ना यथोक्ताश्चेत्	नन्वस्यैव तु तत्कर्म
ननु प्राणादिभिः सद्भिः	नन्ववाक्यप्रमाणत्वम्
ननु बोधे यथा लोका	नन्वात्मप्राणवागादेः
ननु ब्रह्म यदि ज्ञातम्	नन्विदानीं यथा तद्वत्
ननु ब्रह्माधिकारत्वात्	नन्विह प्रलयः श्रुत्या
ननु भङ्गुरधात्वर्थे	नन्विहाऽऽत्मार्थसदृष्टौ
ननु मानादिविरहात्	नन्वेकत्वे विभागोऽत्र
ननु मृत्योरतिक्रान्तेः	नन्वेवं कौशले राज्ञः
ननु यद्यर्थशेषोऽस्ति	नन्वेवं चेत्स्वभावोऽस्य
ननु युक्ता पराग्भूते	नन्वेवं तर्ह्यविश्रम्भः
ननु विज्ञानमात्रेऽस्मिन्	न पश्यति यथा प्राज्ञः
ननु विप्रतिषिद्धोक्तिः	न पश्यतीति प्राप्तत्वात्

न पश्यतीति मन्वीथाः	नरलोकः सुतेनायम्
न पश्यतीति वचनं	नरलोकादिकामानां
न पश्यतीदं द्रष्टव्यं	नर्ते लिङ्गं शरीरस्य
न पश्यत्येष आत्माऽत्र	नर्ते विभागं संबन्धः
न पश्यत्येव नन्वत्र	नर्ते स्याद्विक्रियांदुःखी
न पश्यन्तीत्यतः प्राह	नर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी
न पश्यन्तीत्यतो लिङ्गात्	नर्मार्थो जक्षतिर्ज्ञेयो
न पाणिपादचपल	न लोकत्रयसाध्यस्य
न प्रकाशक्रिया काचित्	न वदिष्येऽहमित्यत्र
न प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्	नवसंख्येयमात्रेक्षी
न प्रमाणं प्रमेयं वा	न वस्तुस्पृग्विकल्पत्वात्
न प्रमाणान्तरैर्गम्यं	न वस्त्ववसरापेक्षम्
न प्रयोज्यो यदा भोगः	न वा निन्दनि निःशेष
न प्राज्ञे तु ततोऽयुक्तं	न वा निषेधः स्थूलादेः
न ब्रह्मता क्रियातः स्यात्	नवान्नवतरं रूपं
न भावनान्तरमियं	न विकारो न चाऽऽरभ्यं
न भावयोरभिन्नत्वात्	न विज्ञानात्मनो रूपं
न भावयोरसंभित्तेः	न विज्ञानात्मयाथात्म्यम्
न भावाभावयोर्योगः	न विद्यमानमात्रेण
न भूतकालस्पृकृप्रत्यङ्	न विनश्यत्यसौ कस्मात्
न भूतं तत्पृथिव्यादि	न विशेषो न सामान्यम्
न भेदो न च संसर्गो	न वेदार्थो न चापीदृक्
न भोवत्सदिदं सर्वे	न वेदेत्यात्मनः श्रुत्या
नमउक्तिमतो भक्त्या	न वै सशरीरस्येति
नमस्तेऽस्तु तुरीयाय	न व्यनक्ति प्रदीपोऽपि
न मानं किंचिदप्यस्ति	न व्याप्नुतस्ते तं कस्मात्
न मां दुष्कृतिनो मूढाः	न व्यावृत्तमिदं सर्वे
न मिथो व्यतिरेकेण	न व्यावृत्तं विशेषेभ्यो
न मुक्तिसाधनत्वेन	न शक्त्याधानकृच्छान्नं
न मृत्यवः स्वभाषोऽस्य	न शोको नारतिः काचित्
न मृदोऽन्यत्र कुम्भादेः	नश्यत्युत्पद्यमानोऽर्थ
नमोऽसाधारणज्ञातृ	नष्टाश्वदग्धरथवत्
न यतो युगपत्कृत्न्न	नष्टोत्पन्नसदभाव
न यथा श्रोत्रविज्ञानं	न सतो व्यतिरेकेण
न युक्तिमदिदं गीतं	न सपत्नो भवत्यस्य
नरकादिव निर्विष्णो	न समस्तं न च व्यस्तम्
नरजापतितनौ	न समुच्चय उद्गातुः
नरप्रवृत्तिमद्भावात्	न संभवत्यसौ यत्नो
	न संयोगो वियोगो वा

न संविदः पृथक्त्वेन	न हि सद्व्यतिरेकेण
न सामान्यविशेषाभ्यां	न हि संविदनारूढ
न सामान्यं विशेषं वा	न हि साधनसापेक्षम्
न सामान्यं विशेषो वा	न हि सावयवं किंचित्
न सिद्धयोमिथोऽपेक्षा	न हि हृद्व्यतिरेकेण
न सुषुप्तगविज्ञानम्	न हीति हेतुवचनं
न सुषुप्तप्रसिद्धिः स्यात्	न हीदमात्मनः स्थानं
न स्मृतिर्विस्मृतिर्वेह	न हीयते हीयमान
न स्यादात्मानमेवावे	न हीहोत्कृष्टसत्त्वेषु
न स्वकारणसंसर्ग	न हैवाऽऽलोक्यतायै नुः
न स्वतः परतो वाऽयं	न ह्यचित्क प्रमेय सत्
न स्वरूपेऽथवा स्वांशे	न ह्यज्ञाते यथा ज्ञाते
न हास्य क्षीयते कर्म	न ह्यद्विष्टमनस्कस्य
न हि कृत्स्नमनादाय	न ह्यन्योन्यातिरेकेण
न हि च्छित्रेन कर्णेन	न ह्यभिन्नधिया गोत्वम्
न हि जात्यादिसंभेद	न व्ह्यविद्यामनादाय
न हि धीपूर्वकारी सन्	न ह्यसंनिहितं बो द्भु
न हि निष्पद्यते स्वप्ने	न ह्यात्मव्यतिरेकेण
न हि प्रतीचि विज्ञाने	न ह्यावृत्तिव्यपेक्षं सत्
न हि प्रत्यक्षविज्ञानात्	नंष्टृतन्त्रो विनाशोऽपि
न हि प्रमाणतो मृत्यु	नाकारकस्य जगति
न हि प्लुष्टाखिलाविद्यः	नाकारकं समीक्षेत
न हि ब्रह्मातिरेकेण	नाकारि कार्येयत्पित्रा
न हि मानमनाश्रित्य	नाऽऽख्यातपदसद्भावात्
न हि मानं विहायेह	नाऽऽगमादपरं मानं
न हि मानुषतो दैव	नाग्निर्दहति काष्ठानि
न हि मेयप्रतिस्पार्धि	नाग्निस्तस्य प्रसिद्धत्वात्
न हि यो यत्र साक्षीह	नाग्न्यादिदेवतात्मत्व
न हि लूनोत्थितेष्वेषु	नाचेतनस्य भोक्तृत्वम्
न हि लोकातिरेकेण	नाजस्यापरिणामस्य
न हि लोकेऽस्ति नियमः	नाज्ञातं किंचिदप्यस्ति
न हि लौकिकचक्षुर्भि	नाडीव्यत्यासगमन
न हि वस्तु स्वतःसिद्धम्	नाडीस्त्यक्त्वा यतः स्वप्ने
न हि वस्त्वनपाश्रित्य	नाड्य आध्यात्मिकस्येव
न हि वस्त्वनुरोध्येतत्	नाड्यन्तरेष्वपि तथा
न हि वस्त्वात्मनैवाऽऽत्म	नाड्यायत्ता यतोऽविद्या
न हि वाक्यसमुत्थेन	नाड्योऽतिगूक्ष्माः पुंसोऽस्य
न हि वेदान्तसिद्धान्ते	नाज्योऽस्य रश्मयोऽनन्ता
न हि श्रोत्रोत्थविज्ञानं	नातः शुक्लादिवस्त्वस्ति

नातिक्रान्तभवे त्वासीत्	नानाक्रियाभिसंबन्धात्
नातिभारोऽस्ति नो बुद्धे	नानाज्योतीषि सिद्धानि
नातिरेकान्वयाभ्यां यत्	नानात्वदर्शनं यस्मात्
नातो देहादिदुःखेन	नानात्वदृष्टिनिन्दांं च
नातो धीव्यतिरेकेण	नानात्वबुद्धये नालं
नातोऽन्तर्यामिणः कल्प्यं	नानात्वैकत्वरूपाभ्यां
नातोऽपवादकृत्या स्यात्	नानात्वैकत्ववत्स्थूलं
नातो भौतिकमेतत्स्यात्	नानादन्यस्य सामर्थ्यम्
नातो मिथ्याधियोऽभ्यासः	नानाद्रव्यसमायोगे
नातो विज्ञानतत्त्वस्य	नानाद्वंद्वोपघातार्थ
नातोऽविद्यासमुच्छिन्नौ	नानापदार्थसंस्पृष्ट-
नाऽऽत्मज्ञानाद्यतोऽज्ञानम्	नानाप्रकार आसङ्गो
नाऽऽत्मत्वाव्यतिरेकोऽस्य	नानार्थवाचिनां लोक
नाऽऽत्मना वस्तुनो भेदो	नानार्थसाधनैमार्गे
नाऽऽत्मनि स्यात्स्वशब्दोऽग्र	नानावयवसंभेद
नाऽऽत्मनोऽन्यत्र संभाव्यं	नानाविकल्पसद्भावान्
नाऽऽत्मयाथात्म्यसंबोधि	नानासंस्कारसंमार्ग
नाऽऽत्मल्प्रभातिरेकेण	नानासाधनसंबन्धात्
नाऽऽत्मलाभात्पगे लाभ	नानाहेतुकपातस्य
नाऽऽत्मविद्यातिरेकेण	नानिवृत्तस्तथाऽनर्थो
नाऽऽत्मवृत्तमपेक्ष्येदं	नानुग्राह्यसजातीयं
नाऽऽत्मानं लभते कर्म	नानुन्पश्रमतो ज्ञानं
नाऽऽत्माऽनात्मीयकार्यस्य	नानुन्पश्रमिता ज्ञानात्
नाऽऽत्मार्थं पाचयेदन्नम्	नातुत्पग्रस्य हेतुत्वं
नाऽऽत्माविद्यामतिक्रम्य	नानुन्पन्ने विधिःपुंसो-
नात्मामविद्यायाहानमात्र-	नानुध्यायाद्वहृञ्शब्दात्
नाऽऽत्मोपास्यत्वावगमात्	नानुभूतिः प्रतीचीयं
नात्यन्तमेव सर्वत्र	नानुभूत्यैव तत्सिद्धेः
नादग्ध्वाऽभ्याहितं दाह्यं	नानुवादस्वरूपस्य
नाऽऽदित्यादिसजातीयं	नानेकदृष्टिविध्यर्थम्
नाऽऽदिर्नान्तो न मध्यं वा	नान्त्याऽविद्यापनुदबुद्धि
नादूषितात्मभिर्यस्मात्	नान्त्योऽविद्यापनुद्बोध-
नाद्राक्षं स्वप्रमद्येति	नाग्रग्रयं व्यपेक्ष्येह
नाऽऽदियन्नं इदं ज्ञानम्	नान्यजातिविशिष्टोऽर्थ
नाव्येयत्वाच शास्त्रार्थ	नान्यत्र कारणादवृत्ति
नानयोव्यतिरेकोऽस्ति	नान्यत्र क्षत्रियाद्विद्या
नानवाप्तं सुखं किञ्चित्	नान्यत्रेहाद्वितीयार्थात्
नानाकारानृगदते	नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं

नान्योन्यातिविरुद्धार्थ-	नामरूपक्रियाभेदैः
नान्योऽयमात्माऽन्यत्राभूत्	नाम रूपं तथा कर्म
नान्यो हेतुरविज्ञानात्	नामरूपातिरेकेण
नान्वयव्यतिरेकाभ्यां	नामरूपात्मकाः प्राणाः
नान्वयं सहते प्रत्यङ्	नामरूपादिना येयम्
नान्वयो व्यतिरेको वा	नामरूपादिभेदेन
नापरिच्छिन्नबुद्धित्वात्	नामरूपादिमत्कार्यं
नापि चाऽऽत्मातिरेकेण	नामरूपादिमद्देह
नापि चाऽऽरभते कार्य	नामरूपादिविकृतम्
नापि तद्विषणायाश्च	नामरूपादिसंभिन्नं
नापि देहाद्विनिष्क्रम्य	नामरूपाद्यभिव्यक्तेः
नापि व्यभिचरेज्ज्ञानम्	नामरूपाभिमानाभ्याम्
नापि सिद्धः स्वतोऽसिद्धम्	नाम रूपाभ्यामेवेति
नापि स्मृतिव्यपेक्षाऽस्ति	नामरूपे तथा कर्म
नापि स्वाप्रानुभृतेश्च	नामवद्रूपवच्चेह
नापि स्वार्थे परार्थे वा	नामात्र वाङ्मयं सर्वम्
नापीन्द्रियमिदं जेयं	नामादीनि च तत्त्वानि
नापुत्रस्येति निःशेष-	नामाद्यात्मकतैवास्य
नापूर्वविधिरित्येष	नामाद्याशावसानं च
नापूर्वविधिरेष स्यात्	नामापि गृह्यमाणं सत्
नापृष्ट इति नन्वेतत्	नामोपक्रममाशान्तम्
नाप्यकुम्भव्युदासेन	नाम्नश्चाप्युपसंहारो
नाप्यनीशमपूर्वे च	नाम्नः सामान्यमात्रस्य
नाप्यनुष्टेयरूपेण	नाम्नि ब्रह्मेति दृष्टं चेत्
नाप्यर्थेऽतीन्द्रिये सिद्धे	नायमन्योऽथवाऽनन्यः
नाप्यविद्येति वक्तव्यम्	नायं कर्ममयो यस्मात्
नाप्येकाश्रयिणां लोके	नायं धर्म इति ज्ञेयः
नाप्राक्षीत्तत्र यद्राजा	नायः शलाकाकल्पानाम्
नाबाधित्वेह बाध्यार्थम्	नारण्यस्था न च ग्राम्या
नाभावरादिवद्विश्रम्	नारायणः परोऽव्यक्तात्
नाभिध्यायेदतः शब्दान्	नार्थवादान्तरापेक्षा
नाभिनेमिदूयस्थाने	नार्थस्पृग्भावना चेत्स्यात्
नाभिव्यञ्जकसंसाध्या	नार्थानधिगतत्वं च
नामतो रूपतश्चैवम्	नावभास्यत्वतुल्यत्वात्
नाममात्राविशेषं तत्	नावशिष्यत एतस्मात्
नाममात्रावशेषोऽसौ	नावश्यकार्यता चैषाम्
नामरूपकियात्वेन	नाविकृत्य हि संयोगी
नामरूपक्रियादेहः	नाविद्याघस्मरैकात्म्य
नामरूपप्रकाश्या च	नाविद्याघातिविज्ञानात्

नाविद्यामनुपादाय जाग्रत्	नित्यकर्माद्यनुष्टान
नाविद्यामनुपादाय प्रत्यक्	नित्यप्राप्तिमिहाऽऽचष्टे
नाविद्यारागद्वेषादि	नित्यमक्षजगम्यत्वात्
नाविद्यासंगतिस्तत्र	नित्यमुक्तत्वविज्ञानं
नाविरक्तस्य निःशेष	नित्यमेकं विभु द्रव्यं
नाविरतो दुश्चरितात्	नित्यलब्धैकरूपस्य
नाव्याकृतादेः संमिद्धौ	नित्यविघ्नकृदेवैष
नाव्युत्थितमनाः कश्चित्	नित्यशक्तित्वपक्षेऽपि
नाशभेदविरुद्धार्थ-	निस्यशुद्धश्च बुद्धश्च
नाशादि न स्वयं सिध्येत्	नित्यस्य कर्मणः कार्यं
नाशोत्पत्यादयो धर्माः	नित्यस्य सर्वकर्मभ्यो
नाऽऽश्रयापेक्षयैतत्स्यात्	नित्यस्याकरणाद्यः स्यात्
नासतो जन्मना योगः	नित्यस्यानुच्छित्तिरिति
नासतो विद्यतेऽपेक्षा	नित्यं न भवनं यस्य
नासतो विद्यते भावः	नित्यं भवितृतन्त्रत्वात्
नासत्सद्व्यतिरेकेण	नित्यं भुङ्क्ते यथैवाम्नं
नासमीक्ष्य स्वसामर्थ्यं	नित्यानपि च कर्माणि
नास्ति रोगो न संतापो	नित्योऽतो नित्यया दृष्ट्या
नास्त्यत्र हन्ता जेता वा	नित्योऽनित्यानामिति च
नास्य धर्मो भवेदेतत्	नित्योपात्तानि भूतानि
नास्य स्वापः प्रबोधो वा	निदिध्यासनशब्देन
नास्यास्तित्वे यथा मानं	निदिध्यासनसिद्ध्यर्थं
नासंवृतंतथा किंचित्	निदिध्यामनसिद्ध्यर्थं
नासंसारी परोऽन्योऽस्ति	निदेशाय च कल्पन्ते
नासिकाग्रे महद्दुःखम्	निद्रान्धः सन्यथा स्वप्ने
नासिद्वयोः स्वतोऽपेक्षा	निपुणोऽपि नरः शक्त
नासौ श्रेष्ठः पुरोगन्ता	निमेषादिविभक्तानां
नाहं तद्भगवन्वेद	नियतैव प्रवृत्तिश्च
नाहंममेति वा बुद्धि	नियन्ता नाभिमन्ता च
नाहं वेदेति च नृपो	नियन्तुरपि चेन्मैवं
निकषोपलसंस्थेषु	नियमाद्वंद्वसंपात-
निकृष्टदेहसंबन्ध-	नियमाभावतो नासा-
निगडध्वंमवनापि	नियमार्थो विधिरयम्
निगीर्ण सञलूकादि	नियमे परिसंख्यायां
निगृह्यमाणयोगे च	नियम्यमानो दैवेन
नित्यकर्मप्रसिद्ध्यर्थं	नियम्यं कार्यमापेक्ष्य
नित्यकर्मफलत्वं चेत्	नियोज्यतद्विषययो
नित्यकर्मफलत्वेन	नियोज्यस्य च नैश्वर्ये

निरच्कंमध्यतो मृत्युः	निर्धूताशेषदुःखौघ-
निरधारि पुरा ब्रह्म	निर्धृताशेषनानात्व
निरनुप्रहतैवास्य	निर्निमित्तस्य कृत्स्नत्वे
निरनुग्रहं निष्करणं	निर्निमित्तं प्रमात्रादे
निरन्तरायो वाक्यार्थं	निर्बीजस्य च जन्मेह
निरन्वयविनाशस्य	निर्भेदकस्य कुम्भस्य
निरन्वयो विनाशोऽस्य	निर्मातव्योऽथ भोक्तव्यो
निरपेक्षात्मनैवेह	निर्मायेति स्वयं तद्वत्
निरविद्यइहाद्वैते	निर्माल्यवत्परित्यज्य
निरविद्यं तु यद्रूपं	निर्विकारात्मनां यस्मात्
निरविद्योऽसितो भास्वत्	निर्विभागात्मनस्तस्य
निरस्ताज्ञानतत्कार्ये	निर्व्यापाराः सर्वभावाः
निरस्तातिशयज्ञानो	निर्हरन्त्यृत्विजोऽरण्यं
निरस्तातिशयं कर्म	निर्हेतुत्वात्प्रतीचोऽस्य
निरस्तानिशयानन्द-	निर्हेतुनाशसंव्याप्तेः
निरस्तावयवे व्योम्नि	निर्हैतुकी स्वतः प्रीतिः
निरस्ताशेषसंभेदं	निवर्तयित्वा रसनं रसेभ्यो
निरस्ताशेषानर्थाप्त-	निवर्त्य भेदाद्भिन्नोऽर्थ
निरस्यपूर्वपक्षोक्तीः	निवासश्च निवासी च
निरंशेषु न चाप्येवं	निविवृत्सोस्तु संसारात्
निराकार्षं सुयुक्त्युक्त्या	निवृत्तिमात्रं प्राप्तं वा
निरानन्दं तथा केचित्	निवृत्तिश्च यथोक्तैव
निशशिषमनारम्भं	निवृत्तो द्वैतविषयात्
निरासङ्गस्य विदुषः	निशायां संप्रवृत्तायां
निरासङ्गः पुमानेष	निश्चयेन तदासक्तं
निरुणद्धि यथा जन्म	निश्चितं फलवज्ज्ञानम्
निरूह्येति तथा श्रुत्य	निश्चितं यच्च संदिग्धं
निरेषणानां नेदृग्धि	निश्चित्याचिन्त्यमेतद्यो
निरेषणैकयाथात्म्ये	निषिक्तमपि तद्रेतः
निरोधस्तार्हिपूर्वोक्तात्	निषिद्धमखिलं वस्तु
निर्गुणोऽपि परैकांशो	निषिद्धषड्विकारस्य
निर्ज्ञातविषयत्वाच्च	निषिद्धस्य निषिद्धत्वात्
निर्णयार्थाय ते ब्रह्म	निषिद्धनिष्टसंबन्ध
निर्णीतं प्रथमं वस्तु	निषिध्यन्ते न चेत्कामा
निर्णीतेऽप्यथ मां राजा	निषेधति निषेध्यार्थं
निर्दुःखित्वे परस्येष्टे	निषेधति विधत्ते वा
निर्देश्यत्वानुमादोष-	निषेधमाद्यनिष्ठत्वे
निर्धारणे वा षष्टीयम्	निषेधवर्त्मना तस्मात्
निर्धूताशेषकुलषुं	निषेधविधिवत्तस्मात्

निषेधविधिहेतूनाम्	निःशेषान्नादनादात्मा
निषेधसंस्कृतधिय	निःशेषोपनिषत्सारः
निषेधाभ्यासो मामेति	निःसङ्गस्य ससङ्गेन
निषेध्यं सर्वमेवैतत	निःसाधनं च कार्याणि
निषेध्यानामशेषाणां	निःसाधनो न साध्योऽस्ति
निष्कम्पा देवदत्तस्य	निःसाक्षिके न वेद्मीति
निष्कार्मेका वा प्रज्ञेह	निः सामान्यविशेषत्वात्
निष्क्रियचेतनः साक्षी	निः सामान्या विशेषाः स्युः
निष्पन्नोऽपि कुठारादिः	निःस्वा स्त्री स्ववता पुंसा
निष्फलं कर्म सर्वं स्यात्	नीलोत्पलदलाभं स्वम्
निःशेषकल्मषध्वंसि	नीलोत्पलदलाभं स्वं सामान्येतर-
निःशेषकामकर्मादेः	नीलोत्पलानुभववत्
निःशेषजनिमत्कार्य-	ननं ममापराधोऽयं
निःशेषजनिमद्धेतुः	नृपस्त्वेवेति संश्लेषात्
निःशेषधीविकाराणां	नृपाभिप्रायवित्प्राह
निःशेषनिर्णयोक्तीच्छुः	नृपोक्ल्यभिभवाल्लिङ्गात्
निःशेषपरिणामेऽपि	नेक्षितृत्वेऽक्षबुद्ध्यादे
निःशेषपुरुषार्थानाम्	नेति नेति चतुर्थेऽसौ
निः शेषापुरुषार्थाप्तिः	नेति नेतीतिचोक्तोऽर्थो
निःशेषपुरुषार्थोऽयं	नेति नेतीति यथोक्त
निःशेषप्रत्ययाधार-	नेतिनेतिशब्दाभ्यां
निः शेषफलसंप्राप्ते	नेति नेतीत्यतां वीप्मा जिधृ
निःशेषबुद्धिवृतीनां	नेति नेतीत्यती वीप्सा संभ
निः शेषवुद्धिसाक्ष्येवं	नेति नेत्यात्मकात्तत्त्वात्
निः शेषभृतमाम्याद्वा	नेति नेत्यादिभूयांसि
निः शेषभृतात्मकः सन्	नेति नेत्यादिवाक्यानां
निः शेषभेदसामान्य-	नेति होवाच स्पृषृः सन्
निः शेषमात्मसंबोधं	नेतेति प्रथमः शब्दो
निः शेषमिथ्याविज्ञान-	नेतीति ब्रह्मणोऽन्यत्र
निः शेषमेवं सत्यस्य	नेतीति शास्त्रावसितौ
निः शेषलोकधीवृप्ति	नेतीत्यपि निषेधोक्तिः
निः शेषविक्रियावर्ग-	नेतीत्यस्थृलमित्यादि
निःशेषविक्रियाहेतु-	नेतीन्यात्मेव संवृतो
निः शेषवेदसिद्धान्त-	नेत्रबन्धविनिर्मोकात्
निः शेषं ब्रह्मलोकान्तं	नेदीयसी यतोऽन्येभ्य
निः शेषानर्थसंप्राप्ति	नेदीयो ब्रह्मणः स्थानं
निः शेषानात्मतद्धेतु	नेन्द्रियाणां भवेत्स्वापः
निः शेषानात्मदृत्कद्वत्	नेद्रियेण प्रहोऽस्यास्ति
निः शेषानात्मसंदृष्टि	नेह चिद्व्यतिरेकेण

नेह नानेति वचनात्	नैवं बुद्धेरपि तथा
नेह प्रमाणतो मेयं	नैवं ब्रह्मावबोधस्य
नेह बुद्ध्यादिसद्धावः	नैवं ब्रह्मोपदेशार्थ-
नेह सद्व्यतिरेकेण	नैवं यतः श्रुतिः प्राह
नेहेष्टयो निषिध्यन्ते	नैवं यतः श्रुतिः साक्षात्
नैकधीगम्यता च स्यात्	नैवं यस्मादनापन्न-
नैकस्मान्नापि च द्वाभ्यां	नैवं येनैव मानेन
नैकात्म्यवस्तुसंव्याप्ति	नैवंरूपितया यस्मात्
नैकानुभूतिबलतो	नैवं वाक्यात्फलं यस्मात्
नैकीभावो न विस्तारः	नैवं वाड्यनसे यस्मात्
नैतदेवं कुतो जाग्रत्	नैवंविद्गुणतामेति
नैतदेवं कुतो यस्मात्	नैवं वेदान्तसिद्धान्तात्
नैतदेनं यतस्तत्र	नैवं सर्वपदार्थानाम्
नैतदेवं यतो द्रष्टुः	नैवं साक्षाद्यथावस्तु
नैतदेवं यतो नेह	नैवं स्यात्सर्वबुद्धीनाम्
नैतदेवं यतो भेद-	नैवं स्याद्ब्रह्मबोधस्य
नैतदेवं यतो मेक्षे	नैवाज्ञानं मृषाज्ञानम्
नैतदेवं यतो वाक्यम्	नैवातोऽपि विवेकः स्यात्
नैतदेवं यतोऽस्यैव	नैवाऽऽत्मना स्वभावेन
नैतस्माजायते किंचित	नैवात्र गतिरस्तीति
नैतादृशंब्रह्मणस्यास्ति वित्तं	नैवाभ्यासव्यपेक्षाऽस्ति
नैतावता लभेल्लोके	नैवायं नियमोऽस्माकम्
नैनमाध्यात्मिको मृत्युः	नैष दोषश्चतुर्णो हि
नैनं स्थानान्तरं प्राप्तं	नैष दोषस्तदज्ञान-
नैरर्थक्यप्रसक्तिश्च	नैष दोषः परस्यापि
नैव दोषो यतो येषां	नैष दोषः पुरोक्तत्वात्
नैवमज्ञानहेतुत्वात्	नैष दोषः प्रधानार्थ-
नैवमन्योपदेशार्थ-	नैष दोषेऽत्र विज्ञाप्ति-
नैव व्यपेक्षते व्याख्यां	नैष दोषो भवेदत्र
नैवं कर्त्रादिसाक्षित्वात्	नैष दोषो यतस्तत्र
नैवं कर्मत्वसारुप्यात्	नैष दोषो यतो दृष्ट-
नैवं कल्पयितुं युक्तं	नैष दोषो यतो द्रष्टु
नैवं गार्गीयपक्षस्य	नैष दोषो यतो नेह
नैवं तत्स्यत्स्वकार्येषु	नैष दोषोऽस्ति विज्ञानं
नैवं तस्य समस्तस्य	नैष्कर्म्यसाधनेष्वेवं
नैवं दाता जगत्यास्मिन्	नैसर्गिकी तु याऽविद्या
नैवं नामादिसंभूति	नै सर्ग्यागन्तुकी चेति
नैवं निःशेषतर्कैश्चेत्	नोत्कत्वात्परिहारस्य
नैवं पयोघृतादीनाम्	नोत्कोत्तरत्वात्साध्वेतत्

नो चेत्समस्तदृष्ट्यैव	पयस्यन्तर्हितं विश्वं
नोत्पत्त्यादि स्वतो यस्य	पयः सोमादिका आपो
नोत्पत्त्याद्यभिसंबन्ध-	पयोद्रव्यं यथातत्त्व-
नोपमेह यतस्तासां	पयोद्रव्याहुतेश्चैतत्
नोपाध्याश्रयजनित-	पयोऽन्नमेव प्रायेण
नौ प्रयुकातिरेकेण	पयोम्भोवत्सूत्ररूपम्
नौसतत्त्वापरिज्ञानात्	पयोम्भोदिदं लिङ्गम्
न्यायः पुरोदितो योऽत्र	पर आत्मनि सर्वेऽपि
न्यायैर्जगति सम्सिद्धैः	पर एव प्रविष्टश्चेत्
न्यायोक्तेरेव संसिद्धेः	पर एवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं
न्याय्यां वृत्ति समुल्लङ्घ्य	परतोऽपि च कृत्स्नत्वे
प	परपक्षे न दृष्टान्तः
पक्षश्चायं प्रमाणेन	परप्रयुक्तं वेतृत्वं
पक्षे शुक्रे तमाप्याय्य	परब्रह्मपरिज्ञान-
पश्च प्राणादयो वा स्युः	परब्रह्मात्मविज्ञान-
पञ्चभूतसतत्त्वानां	परमत्वं तथाऽप्यन्ते
पञ्चमाध्यायशेषेण	परमात्मन्ययुक्ता चेत्
पञ्चम्ममन्तमुपन्यस्तं	परमात्मस्वभावोऽयं
पञ्चम्यामाहुतावेववं	परमात्मापरिज्ञान-
पञ्च क्षेत्रादिभिः साक्षात्	परमात्मकवृत्तित्वत्
पञ्चाग्निज्ञानवद्भाव्या	परमानन्द एवातः
पञ्चाग्निविद्या यत्नेन	परमार्थातिरेकाद्वा
पञ्चालत्राह्मणाड्गित्वा	परमार्थात्मकत्वे तु
पड्विशशडुकुदृष्टान्तात्	परमार्थान्मदृष्टयेयं
पण्डेति वुद्धिनामवत्	परमार्थान्मनस्तद्वत्
पत्रकवलरेखाभिः	परमार्थात्मनाऽसत्यम्
पयस्न्वं देवयानस्य	परमार्थात्मनोऽथान्यः
पदनीयमिंद यस्मात्	परमार्थादभिनश्चेत्
पदानीह तदर्थोश्च	परमार्थानिषिद्धस्य
पदार्थगतमेवं वा	परलोकविनाशोऽपि
पदार्थत्वे च तत्सिद्धिः	परलोकेहलोकौ च
पदार्थप्रतिबोधो वा	परसंबन्धमेत्याम्मा
पदार्थविषयस्वर्कः	परस्परविरोधाच्च
पदार्थविषया चेयं	परस्परं व्यपाश्रित्य
पदार्थधिगतिः पूर्व	परस्परात्तृभोज्यत्व-
पदार्थन्नरमद्भावम्	परस्परानपेक्षौ नेत्
पप्रच्छ याज्ञवत्तयोऽत	परस्परानभिव्याप्तेः
पयमींद जगन्मप्रम्	परस्पराविरोधेन
पयसैवाग्निहोत्रं हि	परस्मादन्य एवेह

परस्य पुरुषस्यायं	परिच्छेदकृतज्ञनं
परस्य ब्रह्मणः साक्षात्	परिच्छेदप्रसङ्गश्चेत्
परस्य ब्रह्मता यस्मात्	परिच्छेदं हि यत्कार्ये
परं तत्त्वं प्रदृश्यैवं	परिणामनिषेधः स्यात्
परं ब्रह्म विजीज्ञासुः	परिणामात्मको मृत्युः
परं रूपं समापन्नः	परिणामोऽस्य येनान्त्यः
परःकारणकार्येभ्यः	परिणामो हि पाकेन
पराक्तयैष ज्ञातोऽपि	परिणामो हि मोहादेः
पराक्प्रत्ययगम्येन	परिणामो ह्यपां सोमः
पराक्प्रमेयभूमिभ्यो	परिणाम्यात्मनोऽप्येवं
पराक्प्रमेयमानानाम्	परिपूरणाय सृष्टेस्तु
पराक्प्रवणया दृष्ट्या	परिमाणमहाभूत-
परागर्थानुसारिण्यो	परिमोषिणो यतोऽस्थीनि
परागर्थेषु सक्ता धीः	परिलोपो हि कार्याणां
पराग्वस्तु विरोधित्वात्	परिशिष्टानपि प्रश्नान्
पराङ्मुख उपस्पृष्टः	परिष्वक्तगिरा चात्र
पराचः कामानित्येवम्	परिष्वङ्गाद्यथा पूर्वं
पराञ्चि खानीति तथा	परिस्पन्दः प्रकाशश्च
पराञ्चि खर्नात्यादीनि	परिस्पन्दात्मिका वृत्तिः
पराञ्चि खार्नात्येतञ्च	परिहारोऽस्य चोद्यस्य
पराञ्चीति च मन्त्रोक्ति	परीक्षमाणास्ते त्राणम्
पराञ्चीत्यपवादाञ्च	परीक्ष्य चक्षुषा यस्मात्
पराञ्चो ये रवेर्लोका	परीक्ष्य लोकानित्यादि
पराञ्च्येव तु सर्वाणि	परीत्यादिगिरा चात्र
परात्मनः प्रवेशोऽपि	परोक्षनामग्रहणे
परात्मनः स्वतोविद्या	पर्यङ्कशयिताद्राज्ञः
परात्मनि तु संबोधः	पर्यायेण यतश्चोभौ
परात्मभेदक्लृप्तौ च	पर्यायेण समानः सन्
परापरत्वभेदेन	पर्युदासेऽपि क्लृप्तानां
परामर्शःसशब्देन	पल्वलास्त्विह वेशान्ताः
परामृश्य स इत्येवम्	पवमानेषु सोद्रात्री
परार्था भावना यस्मात्	पशवः पय एवाग्रे
परिकल्पिततादोष-	पशूनिच्छन्किमागास्त्वं
परिच्छिन्नत्ति बोद्धारं	पश्यन्कुम्भादिकं वस्तु
परिच्छिन्नस्य संव्याप्ति	पश्यन्न पश्यतीत्यत्र
परिच्छिन्नापरिच्छिन्नं	पश्यन्न पश्यतीत्येतत्
परिच्छिन्नेन सर्वत्र	पश्यन्नित्यस्य वा व्याख्या
परिच्छेत्री विनिर्मात्री	पश्यन्नेवायमत्राऽऽत्मा
परिच्छेत्री न चाविद्या	पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्त

पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्ते	परिक्षितानथाऽऽदाय
पश्यन्नेवायमात्मेति	पारिक्षिताः क्व तेऽभूवन्
पश्यन्नेवाऽऽस्त इत्यस्याः	पारिव्राज्येन किं कार्य
पश्यन्नेवेति चेदेतत्	पारिशेष्यनयो न स्यात्
पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति	पारिशेष्यादतोऽसिद्धिः
पश्यन्प्रतिपेद इति	पारिहार्यादिगं हेम्नि
पश्यंश्चक्षुस्तथा द्रष्टा	पारोक्ष्यप्रतिषेधार्थं
पश्यामीति यथाऽद्राक्षी	पार्थिवानि शरीराणि
पश्यामीत्यस्य साक्षित्वं	पार्थिवाप्यांशयोस्तेजः-
पश्येदात्मानमित्यत्र	पार्थिवाप्यौ समाश्रित्य
पश्येदात्मानमित्यादि	पार्थिवैः पार्थिवस्याग्रेः
पाकयज्ञविधानेन	पिङ्गलं तत्परं ब्रह्म
पाक्षिकी तावदत्राऽऽस्ताम्	पिङ्गलं पित्तबाहुल्यात्
पाक्षिक्युपामनप्राप्तिः	पिण्डनाशेऽपि नैवास्य
पाङ्क्तकर्मात्मको यज्ञः	पिण्डप्राणविभागेन
पाङ्क्तस्य कर्मणः कार्यम्	पिण्डस्तावदिहाऽऽत्मैको
पाङ्क्तं हि प्रकृतं कर्म	पिण्डात्माऽहमितीक्षाणः
पाणिनाऽऽपिष्य बहुशः	पिण्डादिना विनाऽपीदम्
पाणिना मैवमित्युक्या	पिण्डादिव्यतिरेकेण कारणा-
पाणिपेषप्रबुद्धस्य	पिण्डादिव्यतिरेकेण पिण्डादाविव
पाणिपेषोत्थितेनायं	पिण्डादिव्यतिरेकेण यदि
पाणिपेषोत्थितोऽन्यश्चेत्	पिण्डादिष्वेव प्रात्यक्ष्यात्
पाणी प्रक्षाल्य यत्नेन	पिण्डान्तस्तावदात्मैको
पाण्डित्यचान्ययोर्निष्टां	पिण्डीकृत्योन्द्रियग्रामं
पाण्डित्यादि पुरोक्तं यत्	पिण्डोऽणुत्वं यदाऽभ्येति
पातनादेव निर्वृत्तेः	पितरश्चात एवैनम्
पानाय मम पुत्रस्य	पितुर्लोक्यो यथा पुत्रः
पापस्य कर्मणः कार्य	पितृलोको जितो यः स्यात्
पापानिर्मोकहेनृक्तिः	पिताख्यं वा भवेत्तेजः
पाप्मदाहारतिर्भाति-	पित्रादियोग्यं पित्र्यादि
पाप्मनोऽधर्मकार्याणि	पित्र्यादिप्रेकेष्वात्माऽयं
पाप्मशब्देन चात्र स्यात्	पीतरकादिभी रूपैः
पाप्मशब्देन धर्मोऽपि	पीतं वस्त्रं यथा तद्वत्
पाप्मादिप्रकृतादान-	पीताध्यात्मादिकज्योतिः
पाप्मेति देहसंबन्ध	पुण्यकृत्पुण्यकर्मा यो
पारतन्त्र्यस्वभावाच्च	पुण्यकृजायते यस्मात्
पारमार्प्य क्वचिच्छान्नं	पुण्य इत्यादिवचसा
पारार्थ्याचेतनत्वाभ्याम्	पुण्यपापफलं चेह
	पुण्यपापाभिसंबन्ध

पुण्यमेव कृतं यस्मात्	पुरुषार्थेऽसति फले
पुण्यं वा यदि वा पापं	पुरुषार्थोऽखिलानर्थ-
पुण्यः पुण्येन भवति	पुरुषे ये दश प्राणा
पुण्यापुण्य प्रयुक्तः सन्	पुरुषोऽयं भवेदात्मा
पुण्यापुण्ये हि निखिल-	पुरुषोऽस्मीत्युपास्त्यर्थम्
पुत्रकर्मापरज्ञान-	पुरो भुक्तशरीरात्स
पुत्रकर्मार्थमात्रत्वात्	पुष्पगन्धः पुटस्थोऽपि
पुत्रमन्थेन संस्कारः	पुष्पादिवासनानां हि
पुत्रश्चेदमुशिष्टः स्यात्	पुष्यामं स्वे गृहेऽत्राहं
पुत्रस्यैवावधृतये	पुंमत्यूहोत्थिताशङ्का-
पुत्रात्प्रेय इदं तत्त्वम्	पुंव्यापारस्य संबन्धो
पुत्रादिभ्यस्तथा प्रेयान्	पुंव्यापारानधीनत्वात्
पुत्रादिसाधनानां स्यात्	पुंव्युत्पत्तिप्रधानत्वात्
पुत्रानुमन्त्रणस्यार्थम्	पुंसः कर्मक्षये स्वांशान्
पुत्रेणैवेत्यतो वक्ति	पुंसः संसरणं पूर्वं
पुत्रोत्पत्तिं समुद्दिश्य	पुंसोऽक्षितित्वं यो वेद
पुनरुक्तं न च न्याय्यं	पुंसो देहग्रहे भूयो
पुनश्छिन्नेऽथ शिरसि	पुंसोऽभिधावतस्तूर्णम्
पुमर्थकारिता बुद्धेः	पुंसो भोगप्रसिद्ध्यर्थम्
पुमर्थसाधनेऽन्यस्मिन्	पुंसो या विषयादित्सा
पुमर्थः कामशब्दार्थो	पुंसोऽस्य ज्ञस्वभावत्वे
पुमर्थावसितेः शास्त्रं	पुंस्कामविषयाणां तु
पुमान्काममय एव	पुंस्प्रबोधप्रसिद्धयर्थं
पुमान्संवत्सरोऽग्निश्च	पुंस्प्रवृत्तिरियं लिङ्गं
पुमाशयवशाच्चेयं	पुंस्वभावानुरोधेन
पुरश्चक्रे द्विपदः	पूतोऽसंसर्गिधर्मत्वात्
पुरश्चक्रे शरीरणि	पूरणानिखिलस्यास्य
पुराणं यदि तद्व्योम	पूर्णत्वेनाजहद्वृत्त्या
पुराऽपि चाऽऽत्मसंबोधात्	पूर्णब्रह्मपरिज्ञाना-
पुराऽप्यसकृदात्माऽयं	पूर्णमित्यादिवाक्यस्य
पुरा यदभवन्मोहत्	पूर्णेनाभेदतः कार्य
पुरीतत्प्रमुखं देहं	पूर्वकर्मोपभोगो यः
पुरीतदभिधानेन	पूर्वकाण्डैकदेशत्वात्
पुरुष एवेदं सर्वम्	पूर्वजन्मनि यद्वृत्तम्
पुरुषद्वेषिणीं भार्यो	पूर्वजन्माभिनिर्वृत्त-
पुरुषादिनिमित्तस्तु	पूर्वजन्माभिनिर्वृत्ताम्
पुरुषार्थत्वसामान्यात्	पूर्वदिगात्मभूतं मां
पुरुषार्थात्मकं वस्तु	पूर्वदृष्टे पुनः सोऽयं
पुरुषार्थाय यन्नालं	पूर्वदेहेऽभिषङ्गोऽभूत्

पूर्वधीव्यतिरेकेण	पृथिव्याद्यक्षरान्तश्व
पूर्वपक्षितयाऽशेष	पृथिव्याद्यध्यवस्यायं
पूर्वपूर्वोपभोगेभ्यो	पृथिव्याऽप्यात्मभोगार्थं
पूर्वप्रज्ञात उद्भूतिः	पृथिव्यायतनं यस्य
पूर्वभूमेर्मुच्यमान-	पृथिव्यां चापि तन्मुख्यं
पूर्वयोर्मन्त्रयोर्योऽर्थः	पृथिव्येवाहमित्येवं
पूर्ववाक्ये यथा व्याख्या	पृथिव्यै चैनमिन्यादि
पूर्वशक्तिनिरासेन	पृथूदकादितीर्थेषु
पूर्व कृत्वाऽथ तत्कर्म	पृष्टं भूयोऽपि चापृच्छत्
पूर्वे ज्ञानसमुत्पत्तेः	पृष्टं यद्याज्ञवल्क्येन
पूर्वे दृष्ट्वाऽपि चेतिष्ठेत्	पृष्टं वस्तु सुनिर्णीतं
पूर्वे पदार्थान्व्याख्याय	पृष्टेनापि न विज्ञातं
पूर्वाभ्यामन्य एवायम्	पृष्टो जरद्रवं यान्तम्
पूर्वेऽतिक्रान्तकालीना	पेशकारी यथा मात्रां
पूर्वे समुद्रे यः पन्था	पौरुषेयवचः स्वेव
पूर्वेश्चतुर्भिरध्यायैः	पौर्वापर्य यथायोगं
पूर्वोक्तस्यानुत्रादोऽयम्	प्रकाशवृत्तिर्या ज्ञस्य
पूर्वोक्तनेव न्यायेन	प्रकाशकत्वात्सर्वासां
पूर्वोक्त्यैवोत्तरेषां च	प्रकाशस्यैव सर्वस्य
पूर्वोत्तरनिषेध्यानां	प्रकाशोऽपि च यः कश्चित्
पूर्वोत्तरोक्तवचसा	प्रकाशमानमात्मानं
पूर्वोपचितसंस्कार-	प्रकाश्यमाने मानेन
पूर्वोपलम्भसंस्कार	प्रकाश्यमेव चात्यन्तम्
पूर्वो भागः समस्तोऽपि	प्रकाश्यमेव रूपं स्यात्
पृथक्त्वं चापृथक्त्वं च	प्रकाश्यार्थाभिसंबन्धे
पृथक्त्वे वाऽपृथक्त्वे वा	प्रकृतात्मपरामर्शः
पृथग्गुणस्ततोऽन्येभ्यः	प्रकृतात्माभिधानं वा
पृथग्गुणाच्च व्युत्थाप्य	प्रकृतायां त्रिसंख्यायां
पृथग्वा फलनिर्देशात्	प्रकृतार्थोपरोधाश्च
पृथिवी देवता तर्हि	प्रकृतैकात्म्यविद्यायाः
पृथिवी यं न वेदेति	प्रकृत्यर्थातिरेकेण
पृथिवी शारीर इत्येवं	प्रकृत्यर्थेऽथ वाऽयं स्यात्
पृथिवी पार्थिवं चांशं	प्रकृष्टाभ्युदयार्थानि
पृथिव्यनन्तरं साक्षात्	प्रक्षेपोऽग्नौ हुतंविद्यात्
पृथिव्यपि च यं देवं	प्रक्षेपोत्तरकालं ताः
पृथिव्यवग्रिभूतानि	प्रक्रियानियमो नापि
पृथिव्यादिषु यः पूर्व	प्रक्रियानुचितं वस्तु
पृथिव्यादीनि भूतानि	प्रजया किं करिष्याम
पृथिव्यादेश्च द्रष्टृत्वं	प्रजापतिरिवैतस्याम्

प्रजापतिर्विराडत्र	प्रतीचश्च निरंशत्वात्
प्रजापतिः परं ब्रह्म	प्रतीचि चेद्भवेद्दुःखम्
प्रजापतेराविरभूत्	प्रतीचि निर्निमित्तैव
प्रज्ञानघनताऽप्यस्य	प्रतीचि साक्षाद्विजाते
प्रज्ञानव्यतिरेकेण	प्रतीचोदर्शनं स्वप्ने
प्रज्ञा मेधा स्मृतिः स्थैर्य	प्रतीचोऽनवशेषेण
प्रज्ञायाश्च समाप्तत्वात्	प्रतीचोऽर्थस्य ज्ञेयत्वात्
प्रज्ञा वा परमात्मेह	प्रतीचोवस्तुनस्तावत्
प्रज्ञां कुर्वीत यदिह	प्रतिचोऽव्यतिरेकेण
प्रज्ञेयं किं ततो भिन्ना	प्रतीचो व्यतिरेकेण
प्रणिधायाऽऽत्मनि दृष्टिं	प्रतिचोसऽङ्गयाथात्म्यात्
प्रतिक्षणविनाशीनि	प्रतीच्यनन्य एकस्मिन
प्रतिग्रहस्य निन्दा वा	प्रतीच्येव यतोऽज्ञानम्
प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थं	प्रतीच्येव यदेहाऽऽत्मा
प्रतिज्ञाय पुरा साक्षात्	प्रतीच्येव समात्पं यत्
प्रतिज्ञायाथवैकात्म्यं	प्रतीच्येव गतश्चाभूत्
प्रतिज्ञार्थस्य सिद्ध्यर्थम्	प्रतीन्द्रियं दश दश
प्रतिज्ञावचसी द्वे वा	प्रत्यक्चिदाकृतिर्बुद्धौ
प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्त-	प्रत्यक्चिदाकृतिस्तत्र
प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्ता	प्रत्यक्चिदाभाविद्याऽतो
प्रतिदेहं लयोत्पत्ति-	प्रत्यक्चिदुपरक्तायां
प्रतिन्यायगिरा चास्य	प्रत्यक्चिद्देशभेदेन
प्रतिपत्तिः पुरा शाब्दी	प्रत्यक्तत्त्वतमोध्वंस-
प्रतिपद्वचनस्यार्थे	प्रत्यक्तत्वधियो वाऽस्ति
प्रतिपाद्याऽऽत्मनाऽऽत्मनं	प्रत्यक्तत्वपरिज्ञान-
प्रति प्रत्याहितत्वाच्च	प्रत्यक्तत्त्वं तमोमात्र
प्रतिप्राणि च वैचित्र्यात्	प्रत्यक्तत्वे विनिर्ज्ञाते
प्रतिप्राणि परिच्छेद	प्रत्यक्तमोजयाथात्म्य-
प्रतिप्राणि ममेदं स्यात्	प्रत्यक्तयाऽऽत्मसंबन्धात्
प्रतिबिम्बोदयः कार्यम्	प्रत्यक्तया यदा भाति
प्रतिभागं समाप्तत्वात्	प्रत्यक्तया यः प्रथते
प्रतिलोममवस्तीर्य	प्रत्यक्तया विभिन्नस्य
प्रतिवाद्यादिदूष्यस्य	प्रत्यक्तया श्रुतेर्वाक्यात्
प्रतिशाखं तथान्यानि	प्रत्यक्तयाऽस्य साक्षात्त्वात्
प्रतिश्रवणवेलायां	प्रत्यक्तयैव संबन्धात्
प्रतिषिद्धं तथा काम्यं	प्रत्यक्तयैवावसितेः
प्रतिष्ठितौ तावन्योन्यं	प्रत्यक्ताऽन्यानपेक्षा हि
प्रतिसंधानकृतर्हि	प्रत्यक्ता ब्रह्मणो यस्मात्
प्रतिसाध्यं सुतादीनि	प्रत्यक्तां मदिति प्राह

प्रत्यक्त्वं ब्रह्मणस्तत्त्वं	प्रत्यक्संवित्तिवस्तुस्थः
प्रत्यक्त्वेन य आभाति	प्रत्यक्संवित्प्रमाणत्वं
प्रत्यक्चिदवभासश्च	प्रत्यक्संवित्वविज्ञाता
प्रत्यक्षकुम्भवत्साक्षात्	प्रत्यक्साक्ष्यतिरेकेण
प्रत्यक्षगोचरं देवं	प्रत्यगज्ञानजाऽनेक-
प्रत्यक्षगोचरे साध्या-	प्रत्यगज्ञानमात्रैक-
प्रत्यक्षग्राह्य एषोऽर्थो	प्रत्यगज्ञानमेवेह
प्रत्यक्षगम्यधर्मश्चेत्	प्रत्यगज्ञानमेवैकम्
प्रत्यक्षतममप्येनं	प्रत्यगज्ञानविध्वंसि-
प्रत्यक्षनामग्रहणं	प्रत्यगज्ञानविध्वंसे
प्रत्यक्षनामग्रहणं प्रद्वि-	प्रत्यगज्ञानविध्वस्तौ
प्रत्यक्षमन्तरेणापि	प्रत्यगज्ञानसंभूत-
प्रत्यक्षमात्मना लोके	प्रत्यगज्ञानसंभूत-
प्रत्यक्षमानगम्यत्वं	प्रत्यगज्ञानहेतूत्थदुःखित्वम्
प्रत्यक्षमानसिद्ध्यर्थं	प्रत्यगज्ञानहेतुत्थशास्त्रा-
प्रत्यक्षवेदवचन-	प्रत्यगज्ञानहेतूत्था
प्रत्यक्षस्यानुवृत्तिच	प्रत्यगज्ञानहेतुत्थो
प्रत्यक्षस्यार्थसंवादात्	प्रत्यगर्थमनालिङ्ग्य
प्रत्यक्षं च तदेवेदम्	प्रत्यगात्मनि तु ज्ञाते
प्रत्यक्षं नापि चेशस्य	प्रत्यगात्मनि विज्ञाते
प्रत्यक्ष मानमेवेदं	प्रत्यगात्मनि विश्वस्य
प्रत्यक्षं वर्तते यत्र	प्रत्यगात्मातिरेकेण
प्रत्यक्षादनुमानान	प्रत्यगात्माऽप्यसंदृष्टः
प्रत्यक्षादिफलं ज्ञानम्	प्रत्यगेकस्वयंज्योतिः
प्रत्यक्षादीनि मानानि	प्रत्यग्ज्ञानशिखिध्वस्ते
प्रत्यक्षाद्यतिवार्तित्वात्	प्रत्यग्ज्ञानस्य नैवातः
प्रत्यक्षाद्युपलब्धौ यो	प्रत्यग्दृष्टेर्हि विषयः
प्रत्यक्षानवताराण	प्रत्यग्दृष्टयनुविद्धाहम्
प्रत्यक्षाविषयत्वं च	प्रत्यग्दृष्टपव्यवहितेः
प्रत्यक्षामत्रानिष्ठत्वात्	प्रत्यग्दृष्ट्यायदज्ञान-
प्रत्यक्षेण न तावन्मा	प्रत्यग्धगोचरो नो चेत्
प्रत्यक्षेण विरुद्धत्वं	प्रत्यग्धीमात्रतः प्रत्यङ्
प्रत्यक्षेण विरोधान	प्रत्यग्ध्वान्तममुच्छेदि
प्रत्यक्षेण विरोधे हि	प्रत्यग्ध्वान्तं चिदाभासं
प्रत्यक्षेणानुपातत्वात्	प्रत्यग्बोधातिरेकेण
प्रत्यक्षेणापि नाभावः	प्रत्यग्बोधानिरस्तोऽर्थः
प्रत्यक्षैकप्रमाणेन	प्रत्यग्बोधोऽप्रमः सिद्ध-
प्रत्यक्षैकप्रमाणोऽर्थो	प्रत्यग्ब्रह्मत्वसिद्ध्यर्था
प्रत्यक्संबोर्धाविध्वस्त-	प्रत्यग्भूतः परार्थेभ्यः

प्रत्यग्याथात्म्यदृक्सिद्धि	प्रत्यङ्मानैकमेयोऽतो
प्रत्यग्याथात्म्यदृष्ट्या तत्	प्रत्यङ्मोहजबुद्ध्यादि-
प्रत्यग्याथात्म्यदृष्ट्याऽऽत्मा	प्रत्यङ्मोहतदुत्थस्य
प्रत्यग्याथात्म्यबोधार्थं	प्रत्यङ्योहमरुद्बुद्धि-
प्रत्यग्याथात्म्यमात्रत्वात्	प्रत्यङ्मोहैकमात्रोत्थं
प्रत्यग्याथात्म्यमोहस्य	प्रत्यङ्योहोद्भवानात्म-
प्रत्यग्याथात्म्यमोहोत्था	प्रत्यबुध्यत यो यस्तत्
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञान	प्रत्यभिज्ञात्मकं ज्ञानं
	प्रत्यभिज्ञानतस्तत्र
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं	प्रत्यभिज्ञानतोऽभेदः
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानविरहात्	प्रत्यभिज्ञायमानेऽर्थे
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानशिखि-	प्रत्ययश्च यथारूपो
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं	प्रत्यवायाद्यभावश्च
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानात्	प्रत्याचष्टे श्रुतिरतः
प्रत्यग्याथात्म्यविद्यादि	प्रत्याख्याताऽऽत्मनैवेयं
प्रत्यग्याथात्म्यविद्यैव	प्रत्याख्यातैव साऽविद्या
प्रत्यग्याथात्म्यव्याख्यान-	प्रत्याख्यातोपदेशः सन्
प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधात्	प्रत्याख्याय न चाऽऽत्मानं
प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहम्	प्रत्याधानसमूढस्य
प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहः	प्रत्याय्यैवं परात्मानं
प्रत्यग्रूपस्य संसिद्धौ	प्रत्याह पृष्टः स्वां जायां
प्रत्यग्रूपस्य स्थास्नुत्वात्	प्रत्याहैष त आत्मेति
प्रत्यग्रूपातिरेकेण	प्रत्युक्तिर्गागिं वायावि-
प्रत्यग्रूपावबोधस्य	प्रत्युक्तेरेष त इति
प्रत्यग्वस्तु पराग्बुद्धि-	प्रत्युक्तौ न निमित्तादि
प्रत्यग्वस्त्वद्वयमपि	प्रत्युच्चार्याथ गार्ग्योक्तं
प्रत्यग्विज्ञप्तिमात्रेण	प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां
प्रत्यग्विविदिषामात्र-	प्रत्यूषसि ततो भक्त्या
प्रत्यग्विविदिषामात्र-	प्रत्येकं प्राणिनां ह्येतत्
प्रत्यङ्गात्रदृशः पुंसः	प्रत्येकं भिन्नसाध्यं हि
प्रत्यङ्गात्रैकयाथात्म्यात्	प्रथते यः स्वयं साक्षात्
प्रत्यङ्ङविद्यया यां यां	प्रथतेऽविकृतात्मैक-
प्रत्यङ्मात्रतयैवातो-	प्रथते वैश्वरूपेण
प्रत्यङ्मात्रदृशि ह्यस्मिन्	प्रथमश्चेत्त्वयैवोक्तम्
प्रत्यङ्मात्रावसायित्वं	प्रथमा संस्कृतिरिति
प्रत्यङ्मात्रेक्षणादात्म-	प्रदीपवद्विनष्टोऽयं
प्रत्यङ्मात्रैकतांमुक्त्वा	प्रदीपासंनिधौ यद्वत्
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यात्	प्रद्योतेन यथोक्तेन
प्रत्यङ्मात्रैकरूपत्वात्	प्रधानचोदनैवास्य

प्रधानफलसंबन्धः	प्रमाणाधिगतौसत्याम्
प्रधानवादमाशङ्क्य	प्रमाणानां प्रमाणत्वं
प्रधानवादः प्राप्नोति	प्रमाणानि च शास्त्राणि
प्रधानाहुतयस्तिस्रो	प्रमाणान्यतरेणापि
प्रध्वस्तभेदहेतुत्वात्	प्रमाणारूढमेवैतत्
प्रध्वस्तैकात्म्यसंमोहो	प्रमाणैर्गृह्यतेप्रीतिः
प्रपूर्व्यामिति नार्यत्र	प्रमातत्फलयोर्भित्तेः
प्रपूर्व्यामिति लिङ्गाच्च	प्रमाता च प्रमाणं च
प्रबन्धेनाचिषो धर्मा	प्रमातृत्वादिका सर्वा
प्रबोधनाडीस्त्यक्त्वाऽऽत्मा	प्रमातृत्वादिना यावत्
प्रभूतशब्दाभिध्यानं	प्रमातृत्वादिसंबन्धः
प्रमाणतोऽपि सप्राप्तं	प्रमातृदृष्टिरेकाऽत्र
प्रमाणफलकारूढ	प्रमातृपरिणामत्वात्
प्रमाणफलयोर्भेदः	प्रमातृमानाभावोऽपि
प्रमाणबलतःप्राप्तं	प्रमातृमेयभेदोऽत्र
प्रमाणभूमावैकात्म्यम्	प्रमात्रतिशयेनैव
प्रमाणमप्रमाणं च	प्रमात्रादिनिषेधेन
प्रमाणवन्त्यदृष्टानि	प्रमात्रादिप्रवृत्तेः प्राक्
प्रमाणवर्त्मनाऽऽयात	प्रमात्रादिविभागेन
प्रमाणविरहात्सिद्धा	प्रमात्रादिविविक्तार्थम्
प्रमाणव्यतिरेकेण	प्रमात्रादिव्यपेक्षेयं
प्रमाणव्यवहारोऽयम्	प्रमात्रादीहयत्किंचित्
प्रमाणव्यापृतिफल-	प्रमात्रादेरभावे च
प्रमाणव्यापृतिर्याऽपि	प्रमात्रादेरभावोऽतो
प्रमाणव्यापृतेरुर्ध्वं	प्रमात्रादेरुपादानं
प्रमाणव्यापृतेर्ज्ञातः	प्रमात्राद्यतिरेकेण
प्रमाणव्यापृतेर्यस्मात्	प्रमात्रायतिरेकोऽपि
प्रमाणव्यापृतेस्तूर्ध्वं	प्रमात्राद्यनभिव्याप्तं
प्रमाणव्यापृतेः पूर्वं	प्रमात्राद्यनभिसंबन्धो
प्रमाणरूपावष्टम्भात्	प्रमात्राद्युत्थितेरपि
प्रमाणलब्धसद्भावो	प्रमात्राद्युत्थितेः पूर्वम्
प्रमाणस्य ततोऽन्यस्मिन्	प्रमादिनो बहिश्चित्ताः
प्रमाणं बोधकं सर्वं	प्रमाननुविधानाच्च
प्रमाणं भवता वाच्यं	प्रमान्तरविरुद्धं च
प्रमाणं मेयविषयं	प्रमान्तरानधिगता
प्रमाणं यदि विज्ञानं	प्रमान्तरानधिगते
प्रमाणाच्च न तत्सिद्धिः	प्रमान्तरेण चेज्ज्ञातं
प्रमाणाच्चानधिगतौ	प्रमान्तररविज्ञातम्
प्रमाणादेव यत्प्राप्तं	प्रमेयत्वानुभूतेश्च

प्रमेयभेदभिन्नत्वं	प्रवृत्तौ चोपसंहारे
प्रमेयमयतां कामं	प्रवृत्त्या कर्मणा जात्या
प्रमेयं यत्पुरा पृष्टम्	प्रवृत्त्या स्वात्मसिद्ध्यर्थम्
प्रमेयाधिगमं कुर्वत्	प्रव्रजन्तीति नाप्येतत्
प्रमेयाथविवक्षायां	प्रव्रजेयुरतो लोक-
प्रमेये च क्रियायां च	प्रव्राजिनोऽत्र गृह्यन्ते
प्रमोपजायते तावत्	प्रशासन इदं तस्थौ
प्रयद्भिरसकृद्भूतैः	प्रशासनं यथा राज्ञो
प्रयोक्त्री भावना तत्र	प्रश्नप्रतिवचस्तेन
प्रयोगरूपेणैवातो	प्रश्नरूपमिदं वाक्यम्
प्रयोगलक्षणो योऽयम्	प्रश्नशेषमथेदानीं
प्रयोगसमवायित्वम्	प्रश्नस्य कस्मात्तानीति
प्रयोगसमवायित्वात्	प्रश्नार्था प्रथमोक्तिः स्यात्
प्रयोगसमवाय्येव	प्रश्नार्थेऽस्मिन्समाप्तेऽपि
प्रयोगानुगमे चैतत्	प्रश्नास्ते कतमे वत्स
प्रयोगापेक्षमेवाऽऽस्ते	प्रश्नेन भावितस्तुष्टः
प्रयोगावसितेस्तूर्ध्वं	प्रश्नोक्तिरेकरूपा च
प्रयोगे दक्षिणायां च	प्रश्नोऽयं न तृतीयः स्यात्
प्रयोगेऽपि च संशीतौ	प्रश्नोऽयं साधनज्ञप्त्यै
प्रयोजकत्वे कर्मादेः	प्रष्टव्यमेतद्भार्ग्येण
प्रयोजकत्वेऽविद्येयं	प्रष्टृभेदाददोषश्चेत्
प्रयोजकप्रयोज्यत्वम्	प्रसक्तान्यपि नोच्यन्ते
प्रयोजकात्मकाः कामाः	प्रसजेत्तद्विरोधश्च
प्रयोज्यमितरत्सर्वं	प्रसज्यपर्युदासाभ्यां
प्रयोज्यविरहात्कर्म-	प्रसङ्गमुत्तरे मन्त्रे
प्रयोज्यस्य हि बन्धस्य	प्रसवाधिकृतेश्चात्र
प्रवक्ता याज्ञवल्क्योऽत्र	प्रसादादनु शास्त्रादेः
प्रवर्ग्याध्याययोरेवं	प्रसारयति धीर्वृत्तीः
प्रवर्तमानः पुरुषः	प्रसिद्धमहिमानौ वा
प्रवाहरूपी संसारो	प्रसिद्धमेतल्लोकेऽपि
प्रविविक्ततरोऽन्नांशः	प्रसिद्धाऽतीव विद्वत्ता
प्रवृत्तय इहेक्ष्यन्ते	प्रसिद्ध्यसंभवात्त्वस्य
प्रवृत्तस्य ततः पुंसाम्	प्रस्तब्धोऽसि स्थिरत्वाच्च
प्रवृत्तं फलदानाय	प्राकृतासङ्गतो मुक्त्वा
प्रवृत्तिब्रह्मशब्दस्य	प्राकृतासङ्गविज्ञान-
प्रवृत्तिरप्रवृत्तिर्वा	प्राक्क्रियाया विनिष्पत्तेः
प्रवृत्तिलक्षणो योगो	प्राक्चोक्तमात्मनैवायं
प्रवृत्तिः कामशब्दस्य	प्राक्प्रमाणसमुत्पत्तेः
प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च	प्राक्प्रमात्रादिसंभूतेः

प्राक्प्रवृत्तेः प्रमाणानाम्	प्राणव्यूहस्य संसिद्धिः
प्रागज्ञातं तदैकात्म्यम्	प्राणव्यूहाय चैवायं
प्रागपि ब्रह्मविज्ञानात्	प्राणशब्दः पुरा प्रोक्तः
प्रागप्यनात्मसंपातात्	प्राणशब्देन चाप्यत्र
प्रागप्यनात्मसंबन्धात्	प्राणशब्देन लिङ्गात्मा
प्रागप्यवोचं बहुशः	प्राणसंशयमापन्नः
प्रागभावादयोऽभावाः	प्राणसंस्पर्धिनो यद्वत्
प्रागभावो घटस्येति	प्राणस्य तु समाप्तत्वात्
प्रागात्मकतुसंक्रान्तेः	प्राणस्याभोक्तृतासिद्धिः
प्रागात्मज्ञानसंभूतेः	प्राणस्येन्दोस्तथा चापाम्
प्रागात्मबोधात्पिण्डादौ	प्राणस्येव पराभृतः
प्रागेवानात्मसंबन्धात्	प्राणस्यैव यतो वृत्ती
प्राग्ज्ञानाज्ज्ञानकाले च	प्राणस्वभावसंपत्तेः
प्राग्दाराद्यभिसंबन्धात्	प्राणस्वरूपापत्तिश्च
प्राच्यां रूपोपसंहारो	प्राणस्वान्ततनुधर्मा
प्राजापत्यमपूर्वं यत्	प्राणा एव विलीयन्ते
प्राजापत्यं पदं यो यः	प्राणाग्नय इति स्पष्टम्
प्राञ्चकृत्वाऽथ तं शिश्नं	प्राणाग्नयः पुरा बुद्धेः
प्राज्ञस्याभ्यन्तरं रूपं	प्राणात्मत्वाभिमानी सन्
प्राज्ञादात्मन एतस्मात्	प्राणात्मना तदज्ञातम्
प्राज्ञेनाधिष्ठितं गच्छेत्	प्राणात्मनैव वागादि-
प्राज्ञेनेहाऽऽमना तस्मात्	प्राणात्माऽत्तैव सोऽवश्यम्
प्राज्ञेऽपीयं तथैवाऽऽस्ते	प्राणात्मानं यथोक्तेन
प्राण आत्मेत्युपासीनो	प्राणादिकार्यकरणैः
प्राण एकस्तु जागर्त्ति	प्राणादिजन्मना जज्ञे
प्राण एव प्रतिष्ठैवम्	प्राणादित्यौहि गायत्री-
प्राणकर्मणि तेनैतत्	प्राणादिमयतां यात्वा
प्राणनादिकृतांमध्यः	प्राणादिशुक्रमादाय
प्राणनाद्यनुमानेन	प्राणादि सर्वमेवेदं
प्राणनानन्तरं यस्मात्	प्राणादीनां यतो जन्म
प्राणन्वदन्निति द्वाभ्याम्	प्राणायुद्भूतिनोनान्या
प्राणन्वदन्नित्युक्तानि	प्राणाधिकरणे पूर्वे
प्राणन्नेवेत्यवधृतेः	प्राणानामपि सत्यत्वं
प्राणपिण्डादिकार्याणाम्	प्राणानां देवतानां च
प्राणप्राधान्यसिद्ध्यर्थं	प्राणापानात्मकं यस्मात्
प्राणभूतादिजन्मैव	प्राणा वै सत्यमित्युक्तं
प्राणमात्रविनाशे स्यात्	प्राणाः किमात्मकास्तेषां
प्राणरूपाभिधानाभ्याम्	प्राणाः श्रोत्रादयोऽत्र स्युः
प्राणाश्रेष्ठादिरप्येव	प्राणिकर्मानुरोधेन

प्राणिधर्माद्यपेक्षं चेत्	प्रार्थनाऽऽशेति विज्ञेया
प्राणेन प्राणितीत्युक्तो	प्रार्थनीयः पुरा कालो
प्राणेन मध्यमेनान्नं	प्राहाऽऽत्मपक्षवाद्यत्र
प्राणे म्लोचन्ति वायौच	प्रीतिसाधनहेतुत्वात्
प्राणेष्वात्मीयरूपेषु	प्रेतीभूतोऽसि नूनं त्वं
प्राणे सति रमन्ते हि	प्रेत्य संज्ञेह नास्तीति
प्राणैकालिङ्गनात्प्राणाः	प्रेम्णोपमन्त्रिताऽप्यस्मै
प्राणोत्कान्तिनिषेधोक्तिः	प्रेहि तत्र गमिष्यावः
प्राणोपनिषदश्चोक्ताः	प्रैष्यन्निति च कालोऽस्य
प्राणोऽपाने तथाऽपानो	फ
प्राणो ब्रह्मेति चाप्यन्ये	फलके चाधिपवणे
प्राणोऽभवद्यथाऽध्यात्मे	फलभोगावसानेऽथ
प्राणोऽयमनिरुक्तो हि	फलवत्कर्मणां क्वापि
प्राणो ह्येष सर्वभूतैः	फलवन्निश्चितज्ञानम्
प्राण्यादपान्यात्प्राणात्मा	फलसंभोगमात्रं च
प्राण्याऽऽदौ रेचकं कृत्वा-	फलहेतुनिषेधाच्च
प्रातर्देशावसानत्वात्	फलहेत्वोर्मिथोऽत्यन्तम्
प्रातिलोम्यार्थ एवातः	फलं च ज्ञानयुक्तानां
प्रात्यक्ष्यं च यथैतेषां	फलं चैतत्त्वयैवोक्तम्
प्रात्यक्ष्यं न च तस्यास्ति	फलं त्वयैव व्याख्यातम्
प्रात्यक्ष्याच्च प्रमोत्पत्तेः	फलं प्रकाशनं ज्ञानं
प्रात्यक्ष्यादस्य लोकस्य	फलं यद्गुणकं यत्र
प्राप्तस्य ज्योतिषा तस्य	फलातिशीतिरभ्यासात्
प्राप्तस्य परमं स्वास्थ्यं	फलात्मकः स एवैषः
प्राप्ताय लोकभोगार्थं	फलात्मनैव तन्मानं
प्राप्ताशेषपुमर्थोऽयम्	फलादानेऽनुलोमत्वात्
प्राप्तोऽसीति च निर्देशात्	फलानां साधनानां च-
प्राप्त्यतिक्रमसंभित्तेः	फलाभिधित्सयेदानीम्
प्राप्नुयांसुमहद्वित्तं	फलार्थैषणयैकत्व-
प्राप्नोत्यत्रमसौ क्षत्रं	फलाश्रयस्य चाभावा-
प्राप्यस्य सर्वस्यावाप्तेः	फलेऽन्यस्मिन्ननिर्दिष्टे
प्राप्याथ पितरं रोषात्	ब
प्रामाणिकोऽभिसंबन्धः	बन्धहेत्वपि मोक्षाय
प्रामाण्यमेतत्पृष्ठेन	बन्धो बन्धनहेतुश्च
प्रामाण्यहेतुसद्भावात्	बर्हिस्तजानि लोमानि
प्रामाण्यं कर्मकाण्डस्य	बलीयसाऽपि राज्ञेह
प्रामाण्यं वेदवाक्यानां	बहिरन्तर्विभागोऽस्य
प्रायार्थे च मयड्ज्ञेयो	बहिरन्तःक्रियातोऽन्या
प्रारब्धात्मफलं नो चेत्	बहिष्करणचेष्टायाः

बहुद्रष्टृनिषेधार्थ	बाह्यानिति तथा चोक्तिः
बहुनाऽत्र किमुक्तेन	बाह्यान्तर्ज्योतिषोर्मध्ये
बहुप्रकारसिद्ध्यर्थ	बाह्यार्थबद्धधिषणः
बहुसाधनसाध्यत्वात्	बाह्यार्थभासनेऽप्यस्य
बहूक्त्यैव तु सर्वेषाम्	बाह्यार्थवादिनि ध्वस्ते
बहूनामपि समोहो	बाह्यार्थेऽपहृते चैवं
बहूपकारकृद्यावनत्	बाह्योऽस्य धर्मः सौस्वर्यम्
बहोरनन्तापर्यन्त-	बिभित्सायैयथा वेगात्
बह्वेतदिति विज्ञेयं	बिम्बात्मना प्रवेशस्य
बाढमस्त्येव तद्दृश्यं	बिलानि सुषयश्चैता
बाढमेवं भवेदेतत्	बिले त्यक्तेऽहिना यद्वत्
बाढं पित्राऽनुशिष्टोऽस्मि	बीजमेवाङकुरादीनां
बाध्य एवाऽऽत्मसंमोहो	बीजवत्स्यात्प्रवेशश्चेत्
बाध्यबाधकभावाच्च	बीजस्थस्याङ्कुरस्येह
बाध्यबाधकभावेन	बीजाद्वनस्पतेर्जन्म
बाध्यबाधकयोरेवं	बुद्धतत्त्वस्य लोकोऽयम्
बाध्यबाधकयोर्यस्मात्	बुद्धान्मनोऽपि सा बाह्य
बाध्यबाधकयोर्योगः	बुद्धिजागरणे यद्वत्
बाध्यस्य बाधनादेव	बुद्धिस्तद्वृत्तिसाक्षित्वात्
बाध्यं तमो मितेःकृत्स्नम्	बुद्धिविज्ञानसंपृक्तो
बाध्याऽविद्या कथ विद्यां	बुद्धिस्थश्चलतीवाऽऽत्मा
बालस्य निर्विवेकत्वात्	बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव
बालादित्रयमप्येत-	बुद्धेरन्तः प्रतीचोऽन्यो
बालोन्मत्तोक्तिवश्चाहं	बुद्धेर्विषयविज्ञान-
बाल्यशब्दाभिधेया स्यात्-	बुद्धेश्चमनसश्चैक्यम्
बाहुल्यादिति विज्ञेयो	बुद्धेः सामान्यवृत्त्येह
बाह्यज्योतिरभावेऽतो	बुद्ध्यन्तस्यास्य मूढस्य
बाह्यदृष्ट्याद्युपाधिस्था	बुद्ध्यन्तः पर एवाऽऽत्मा
बाह्यवागादिचेष्टा च	बुद्ध्यन्ताव्यतिरिक्तोऽस्ति
बाह्यवादेऽपिमिथ्यात्वं	बुद्ध्यात्मनोऽभिनिर्वृत्तिः
बाह्यवित्तेन संबन्धम्	बुद्ध्यादिकरणोत्थायाः
बाह्यस्य कर्मणस्तावत्	बुद्ध्यादिकार्यसंस्थस्य
बाह्यंकर्माभ्यबुद्ध्यादि-	बुद्ध्यादिकार्यसंहारे
बाह्या तावदियं वृत्तिः	बुद्ध्यादिदेहपर्यन्त
बाह्यादित्वादिज्योतिभिः	बुद्ध्यादिजडरूपत्वात्
बाह्यादित्यादिविग्हे	बुद्ध्यादिव्यतिरेकोऽयं
बाह्याद्देहात्तथैवान्तः	बुद्ध्यादिव्यतिरिक्तोऽयं
बाह्याध्यात्मिकभेदेन	बुद्ध्यादिषु परार्थेषु
बाह्यानामान्तराणां च	बुद्ध्यादिष्वपि सूक्ष्मेषु

बुद्ध्यादेरभिसंबन्धो	ब्रह्मचर्यान्तवाक्येन
बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य	ब्रह्मचर्याश्रमादेव
बुद्ध्यादेर्व्यतिरिक्तत्वं	ब्रह्मज्ञानैकनिष्ठः सन्
बुद्ध्यादेश्च समुत्पत्तौ	ब्रह्मज्ञानोदये यस्मात्
बुद्ध्यादेः कृत्स्नकार्यस्य	ब्रह्मणश्चेद्भवस्तस्याः
बुद्ध्यादेः प्रविलीनत्वात्	ब्रह्मणः स्थानमायान्ति
बुद्ध्याद्यर्थाभिसंबन्ध–	ब्रह्मणा चेत्कृता विद्या
बुद्ध्युपात्तस्य रूपादेः	ब्रह्मणा मनसा सृष्टो
बुद्ध्युपाधिव्यवच्छेदात्	ब्रह्मणैवेति च ज्ञेया
बुद्ध्युपाध्यनुरोधेन	ब्रह्मणोऽन्यद्यतो वस्तु
बुद्ध्वाऽथान्यत्तदभवत्	ब्रह्मणोऽप्यात्मनो मोहात्
बुभुक्षादिनिषेधोऽयं	ब्रह्मणो याऽद्वयावस्था
बुभुक्षाद्येकदेहस्थ–	ब्रह्मणोऽविद्यया योऽपि
बुभुत्सामात्र एवामी	ब्रह्मणो वोपदेशः स्यात्
बुभुत्सासाधनेष्वेषु	ब्रह्मणोऽव्यतिरेके च
बुभुत्सोच्छेदिनीं प्रज्ञां	ब्रह्मण्यस्तमितेऽत्यर्थ
बृहद्विचारे सम्यक्च	ब्रह्मण्यानन्दशब्दोऽयं
बृहन्नित्यादिभिः प्राणो	ब्रह्मण्यानन्दः संवेद्यो
बृहन्नित्येवमादीनि	ब्रह्मता न मदन्यत्र
बृहस्पतिसवे यद्वत्	ब्रह्मता नाऽऽत्मनोऽन्यत्र
बृहस्पत्यादिभिर्धर्मैः	ब्रह्म तुभ्यं ब्रवाणीति
बोधकं यत्प्रमेयस्य	ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति
बोधमात्रातिरेकेण	ब्रह्मत्वं नानयोर्यस्मात्
बोधात्मकत्वं च मितेः	ब्रह्म नैवेह वस्त्वस्ति
बोधाबोधौ चितेर्न स्तः	ब्रह्मप्राप्त्यन्तरायस्य
बोधावस्थां तिरोनीय	ब्रह्मबुद्ध्या भविष्यामः
बोधाविशेषादथवा	ब्रह्मभादिरवं श्रुत्वा
बोधे हस्त्यादिकं स्वप्ने	ब्रह्मभावी ततो नेशः
बोधोऽप्यकारको यस्मात्	ब्रह्मभावोऽत्र नित्यः स्यात्
बोद्धारमपि चापेक्ष्य	ब्रह्म यस्मात्परं नास्ति
बोद्भुः कर्तुश्च पुंसोऽस्य	ब्रह्मयाथात्म्यविज्ञान–
बोद्भुः कर्तुश्च संबन्धो	ब्रह्मलोकमिमं साक्षात्
बौद्धविज्ञानविक्षेप–	ब्रह्म वा इदमित्यादि–
बौद्धेऽथ स यदा तत्त्वं	ब्रह्म वा इदमित्युक्तेः
ब्रह्मक्षत्रादिरूपाणि	ब्रह्म वा इदमित्येवं
ब्रह्मचर्यं समापय्य	ब्रह्मवित्त्वे च को हेतुः
ब्रह्मचर्यं समाप्येति	ब्रह्मवित्त्वे च पारार्थ्यम्
ब्रह्मचर्यादेवेत्यादि	ब्रह्मवित्त्वे तु राज्ञोऽस्य
ब्रह्मचर्याद्गृहाच्चैव	ब्रह्मविद्याधिकारेऽस्मिन्

ब्रह्मविद्याफलप्राप्तौ	ब्रह्मास्मीतिपरिज्ञान–
ब्रह्मविद्यामृते नान्यत्	ब्रह्मास्मीति यदैवैतं
ब्रह्मविद्या समाप्तेयं	ब्रह्माहंपदयोरर्थौ
ब्रह्मविद्याहतध्वान्ते	ब्रह्मेति जातिनिर्देश
ब्रह्मविद्याहुताशेन	ब्रह्मेति जातिरेवात्र
ब्रह्मविद्यैव कृत्स्नाप्तौ	ब्रह्मेति ध्वस्तसंभेदं
ब्रह्मविद्योपदेशस्य	ब्रह्मेति ब्रह्मशब्देन
ब्रह्मशब्दाभिधेयश्च	ब्रह्मेति ब्रह्मशब्दोऽयम्
ब्रह्मभूतेश्च मुख्योऽर्थः	ब्रह्मेति वास्तवं वत्तं
ब्रह्मसंसर्गरूपं चेत्	ब्रह्मेति श्रावितो राज्ञा
ब्रह्माकर्त्रपि संबोधात्	ब्रह्मेतीह विशेष्यार्थः
ब्रह्माकृत्स्रं मतं तच्चेत्	ब्रह्मेत्यादिपदार्थोऽयम्
ब्रह्मज्ञानं यतो हेतुः	ब्रह्येह परमात्मोक्तो
ब्रह्माण्डाद्वहिरन्तश्च	ब्रह्मैकजात्यवच्छिन्नम्
ब्रह्मात्मनोरसंसर्गः	ब्रह्मैकविरोधो वः
ब्रह्मान्मनोरभिन्नत्वं	ब्रह्मैकदेशभूतस्य
ब्रह्मात्मनोश्च संसर्गो	ब्रह्मैव चान्ततः क्षत्रम्
ब्रह्मात्मशब्दयोस्तद्वत्	ब्रह्मैव चेदविद्यायाः
ब्रह्मात्माऽऽत्मानमेवावे–	ब्रह्मैव तेज एवेति
ब्रह्मात्मानमुपासीत	ब्रह्मैव सन्तो विज्ञानात्
ब्रह्मात्मैकत्वशंसीनि	ब्रह्मैव सन्नवाप्नोति
ब्रह्माऽऽत्मैकस्वभावेन	ब्रह्मैव सन्निति तथा
ब्रह्मादावित्यनेनापि	ब्रूह्मैव सन्स्वतो यत्र
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तम्	ब्रह्मैव सन्स्वतो यस्मात्
ब्रह्मादीनां शरीराणि	ब्रह्मैवाऽऽत्मा स्वतोऽबोधात्
ब्रह्मादीनि च भूतानि	ब्रह्मैवाप्येति ब्रह्मैव
ब्रह्मानधिगतं चेदं	ब्रह्मवाविकृतं यस्मात्
ब्रह्मानन्दमथान्यः सन्	ब्रह्मैवेद तथाऽऽत्मैव
ब्रह्मानुपाधि पूर्वत्र	ब्रह्मैवेदं विश्वमिति
ब्रह्मापि तत्स्वतः साक्षात्	ब्रह्मैवैकः स आत्मोक्तो
ब्रह्माप्येतीत्यतो वाक्यं	ब्रह्मैषा सर्वसंव्याप्तेः
ब्रह्मार्पणमिति वचः	ब्रह्मोपमर्दनात्पापः
ब्रह्मविद्यासमुत्थानात्	ब्रह्मोपास्तिर्भवेदेवम्
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मः	ब्राह्मणग्रहणं चात्र
ब्रह्मा विश्वसृजो वाक्यात्	ब्राह्मणज्ञानतोऽन्यत्र
ब्रह्मासंसर्गि तद्यस्मात्	ब्राह्मणत्वात्मलाभोऽपि
ब्रह्मासृजघतः क्षत्रम्	ब्राह्मणं न ह्यनाश्रित्य
ब्रह्मास्तु तर्हि तत्कृत्स्नम्	ब्राह्मणा जातिमात्रेण
ब्रह्मास्मीति धियो जन्म	ब्राह्मणास्तद्वदन्तीति

ब्राह्मणैर्घातयिष्यामि	भावनाजं फलं यत्स्यात्
ब्राह्मणोक्तार्थदार्ढ्याय	भावनाज्ञानकर्माणि
भ	भावनाज्ञानकर्मादि
भगवत्संगतेर्नान्यः	भावनाज्ञानसंतानैः
भयप्रध्वंसिनं हेतुम्	भावनादिविशेषेषु
भयहेतुरविद्यैव	भावना बहुरूपाऽसौ
भयं त्वेकान्ततोऽविद्या	भावनारञ्जितमति–
भरणात्सर्वकार्याणां	भावनारूपविज्ञान–
भर्ता च संनिविष्टानाम्	भावनाविग्रहो भूत्वा
भर्तृप्रपञ्चप्रस्थानम्	भावनांशत्रयं यस्मात्
भर्तृप्रपञ्चभाष्यस्य	भावनैव विजृम्भन्ती
भवत्पक्षेऽपि तुल्यं चेत्	भावनोपचयाद्देवो
भवत्यत्ता स सर्वस्य	भावनोपचयाद्धत्वा
भवद्व्याख्यात एवार्थो	भावनोपचितं चेतो
भवद्व्याख्यानतोऽस्माभिः	भावाभावग्रहो नापि
भवानप्यहमेवेति	भावाभावात्मकस्यास्य
भवितारमपेक्ष्यैव	भावाभावात्मना स्थानं
भविष्यच्च यदागामि	भावाभावात्मिका सिद्धिः
भविष्यत्कालसंबन्धि	भावाभावार्थसाक्षित्वात्
भविष्यद्वृत्तिमाश्रित्य	भावाभावोऽपि किं चातः
भविष्यद्वृत्त्या लोकेऽपि	भावाभावौ प्रमात्रादेः
भविष्यल्लोकसंबन्धी	भावाभावौ सतो न स्तः
भस्मान्तमिति लिङ्गाच्च	भावितैः करणैश्चायम्
भाक्तैवानात्मसु प्रीतिः	भाविनोऽर्थस्य विज्ञानं
भागभागिविभागेन	भावि यजन्म यच्चेदं
भागभाग्यभिसंबन्धः	भाविलोकात्मिका याऽस्य
भागान्यथात्वाद्द्रव्यस्य	भावो वा यदि वाऽभावो
भानुचन्द्रमसोस्तेजः	भाव्यतेऽसन्नपीहार्थः
भानुस्यन्दनगत्याऽध्वा	भाष्योपात्तमतो ब्रूमो
भान्वादिज्योतिषा तावत्	भास्वज्ज्ञानं भवेत्तेजः
भान्वादिज्योतिषा सोऽयं	भास्वराभास्वरत्वं च
भान्वादिबाह्यज्योतिर्भिः	भाः प्रकाशोऽमलं ज्योतिः
भान्वादिवदतो बुद्धिं	भिक्षया लक्ष्यते चर्या
भान्वादिसर्वज्योतिर्भ्यो	भिद्यते हृदयग्रन्थिः
भान्वादेरिव कर्तृत्वं	भिन्नग्राहकसंवेद्यं
भान्वाद्यनुग्रहाद्बोध–	भिन्नद्रव्यसमूहस्य
भान्वाद्यनुग्रहाभावे	भिन्नप्रमेयतायां चं
भान्वाद्युद्दीपिताक्षः सन्	भिन्नमातृप्रमाणादौ
भार्याद्यनुज्ञापूर्वो हि	भिन्नमात्रादिविज्ञाने

भिन्नमानप्रमात्रादौ	भूत्वा समाहित इति
भिन्नं चेत्कारणात्कार्य	भूत्वेत्यस्याभिसंबन्धः
भिन्नं ब्रह्मापरिज्ञानात्	भूमा तत्सुखमित्येवं
भिन्नं वा स्यान्न वा भिन्नं	भूमिरित्यादिवाक्येन
भिन्नात्मनोस्तयोर्दोषो	भूमिशय्या पयःपानं
भिन्नाधिकरणज्ञानात्	भूमिष्ठे मधुनि प्राप्ते
भिन्नाभिन्नत्वगीर्याऽपि	भूमौ यथाऽऽहितं लोहं
भिन्नाभिन्नत्वपक्षोऽपि	भूम्नश्च लक्षणं चक्रे
भिन्नाभिन्नत्ववचसा	भूयसां चाप्युपन्यासो
भिन्नाभिन्नत्ववाचेह	भूयः फला यतो विद्या
भिन्नाभिन्नत्वादेऽपि	भूयान्स साधुना नेति
भिन्नाभिन्नत्वादेऽस्मिन्	भूयोऽपि भुञ्जते गेहे
भिन्नाभिन्नात्मता यद्वत्	भूयोऽपि लभते संज्ञां
भिन्नाभेदादभिन्नस्य	भूयोऽप्यस्यैव दार्ढ्यार्थम्
भिन्नाः कैरनुमीयन्त	भूयो बलेन ते देवाः
भिन्नौ च धर्मभेदेन	भूयोऽल्पीयः फलत्वं चेत्
भिन्न जातिगुणौ द्रव्यात्	भूयोऽसह्यमहादुःख–
भुक्तत्वादविवक्षेह	भूरि कर्म करिष्यामि
भुक्तदेहादिदं लिङ्गं	भूरिकल्याणदातृत्वात्
भुक्त्वाऽनिलङ्घनं तावत्	भूरिक्रियावांस्तु नरः
भुज्यमानान्यपि ततः	भूरि जात्यभिसंबन्धः
भुञ्जते पय एवाग्रे	भूरि दृषणमत्रोक्तं
भूतकालोपलब्धोऽर्थः	भूरि साधनसा व्यत्वात्
भूतजन्मनि यद्भुक्तं	भूरिसामान्यविज्ञानात्
भूतत्रयस्य मूर्तस्य	भूर्यर्थता प्रकाशादेः
भूतत्रयं पृथिव्यादि	भूर्लोकं जानतर्ग्वेदम्
भूतद्वयरसो ज्ञेयो	भूर्लोकादिषु सर्वेषु
भूतराशेरगाल्लिङ्गं	भेदग्राहि न नो मानम्
भूतसंयोगतः प्राप्तं	भेददृष्टेर्वलीयस्त्वात्
भूतादिव्यक्तितो व्यक्तिः	भेदभेदवतोर्भित्ता–
भूताधिपतिशब्देन	भेदसंसर्गनाशार्थः
भूतानां च पृथिव्याश्च	भेदसंसर्गहीनत्वात्
भूतानि क्षीयमाणानि	भेदसंसर्गहानार्थ
भूतानि जनिमन्त्येष	भेदसंसर्गहीनोऽर्थः
भूताहिंसाविधिर्यस्मात्	भेद पश्यन्यदि मृतः
भूतेभ्यश्च चिदुत्पत्तिः	भेदः प्रमान्तरैः सिद्धो
भूतेभ्यो नापरं वस्तु	भेदः स एवायमिति
भूतेहानुविधायित्वात्	भेदादधिकृतेरेषाम्
भूत्वाऽभवंस्तथाऽभूत्वा	भेदाभेदात्मकं सर्वे

भेदाः सामान्वतां यान्ति	मतं नालं प्ररोहाय
भेदेषु चोपयुक्तं तत्	मतं प्रवेशश्रवणात्
भेर्याघातग्रहाद्वाऽपि	मतं प्राणसजातीया
भोक्तुः स्वरूपविज्ञप्त्या	मतं मूर्तेतरे रूपे
भोक्तृत्वमेव पुंसोऽस्ति	मतं यथा मृतौ देवाः
भोक्तृप्रयुक्तं कर्तृत्वं	मतं वाक्योत्थविज्ञान–
भोक्तृभोग्याभिसंबन्धः	मतं विद्यारसाकृष्टो
भोगक्षयेण काम्यानां	मतं संततिमात्रत्वे
भोगदस्यैव भोगेन	मतिसंवाददोषेण
भोगमात्रप्रसिद्ध्यर्थं	मत्तः शरीरात्क्वान्यत्र
भोगसाधनभावश्च	मत्वर्थानुपपत्तेश्च
भोग्यता प्रथमान्तेन	मत्स्यदृष्टान्तवचसः
भोग्यत्वं चास्य देहस्य	मत्स्याभिसंगतिर्यद्वत्
भोजनादिनिरोधेन	मदभ्युपगमो यद्वत्
भोज्यत्वेन जगत्कृत्स्नम्	मधुकाण्डागमार्थस्य
भौतिकत्वेन चेज्ज्योतिः	मधुब्राह्मणमेतत्तत्
भातिस्तु प्रकाशोऽयं	मधुब्राह्मणविद्यायाम्
भौतिकस्यैव कुम्भादेः	मध्यदेशावधिस्तस्मात्
भ्रमसीत्यादिना मन्थं	मध्ये जडस्वभावोऽयं
भ्रूणहत्याश्वमेधाभ्यां	मध्ये वयसि कार्कश्यात्
म	मनआदेरशेषस्य
मकरी ननु दृष्टान्तो	मन आयतनं तत्र
मणेरेव विकारोऽयं	मन एव मनुष्याणां
मण्डलात्मनि चाऽऽधारे	मननात्मकमेवास्य
मण्डलायतने यत्तु	मनश्च ज्योतिर्विज्ञानं
मतमज्ञानमेवैतत्	मनमश्चन्द्रभावो हि
मतमन्ते विनाशश्चेत्	मनसा ज्ञाननिर्देशः
मतमव्यतिरेकेण	मनसाऽनु प्रविश्येदं
मतमुत्पद्यते नासौ	मनसा मनुते यन्न
मतं गुणिविनाशेन	मनसैव यतोऽशेष–
मतं चेदस्वभावोऽसौ	मनसैवानुद्रष्टव्यं
मतं चेन्न फलत्वेन	मनसैवेक्षते यस्मात्
मतं जक्षणवन्मुक्तौ	मनसैवेत्युपक्रम्य
मतं जन्मान्तराभ्यास–	मनसो ग्रहणं चात्र
मतं तद्याजमानं स्यात्	मनसोऽस्तित्वसिद्ध्यर्थम्
मतं तार्किकसमय–	मनस्तावत्सुनिणीतम्
मतं त्र्यन्नात्मसंप्राप्तेः	मनस्यस्मिन्निलीने तु
मतं दुःखिन एवासौ	मनः करणसंबन्धात्
मतं न जायमानोऽस्ति	मनः प्रधानः संघातः

मनुते मनसा यन्न	ममाप्यस्त्येव तत्सर्वं
मनुते यन्न मनसा	ममेव भवतोऽपीदं
मनुनाऽप्यात्मयाजीति	मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः
मनुष्यजातेर्ग्रहणं	मयाऽयमनुयातव्यः
मनुष्यलोकप्राप्तिं	मयि तेजोऽस्तु विज्ञानं
मनुष्याणां स यः कश्चित्	मय्यग्नौ शिशुवन्मोहात्
मनुष्या यदमन्यन्त	मरणेऽपि न विश्वासः
मनुष्याः प्रकृताः पूर्वम्	मरिष्यतोऽस्य या वृत्तिः
मनोऽधियज्ञ ब्रह्मैव	मर्त्ये मरणधर्मि स्यात्
मनोऽध्यात्मं यदस्याभूत्	मर्त्याच्छतगुणेनातः
मनोऽन्तपाति निखिलम्	मर्त्यो वा यजमानः सन्
मनोबुद्ध्योरभेदेन	मर्मकृन्तनसंभूत–
मनोभिमानतोऽज्ञानात्	मर्मसृत्कृत्यमानेषु
मनोभिष्वङ्गवशगः	मशकेभविराडदेहैः
मनोमयादिविषयः	मस्करीन्द्रप्रणीतस्य
मनोमयोऽयमिति च	महता च यतोऽश्रिभ्यां
मनोवागादिविज्ञान–	महतेह प्रयत्नेन
मनोविनाशमन्वेष	महत्तत्परिमाणेन
मनोविषयसामान्ये	महत्त्वमात्मनोऽत्यर्थ
मनोः सशतरूपस्य	महन्नोभयमायातम्
मन्तव्यो हेतुभिः सूक्ष्मैः	महानित्यभिभानेन
मन्त्रतः पाणिनाऽर्थनां	महानुभावसंपर्कः
मन्त्रतः ज्येष्टादौ	महाभूतादिधृत्यन्तं
मन्त्रप्रयोगे सर्वेषां	महामत्स्याम्यदृष्टान्तः
मन्त्रब्राह्मणयोर्वेद–	महाराजादयो नास्य
मन्त्रब्राह्मणरूपिण्या–	महासत्ता वियज्ज्ञेयम्
मन्त्राम्रायोऽप्युपन्यस्तो	महासामान्य एकस्मिन्
मन्त्रार्थे यन्नमाहाथ	महासामान्यदृष्टान्तो
मन्त्रेणाथैव सोष्यन्ती–	महि महत्त्व जानीमः
मन्त्रे द्वित्वाविशिष्टत्वात्	महिमानो यदाऽमी स्युः
मन्त्रोऽप्याहेममेवार्थम्	महिमा विद्यमानोऽपि
मन्यकर्मणि ये मन्त्राः	महिमैवंविधो यस्मात्
मन्यं शुष्केऽपि यः स्थाणौ	महिम्नोऽस्यैव वा साक्षात्
मन्यतिश्चाभिपूर्वोऽयं	मागोचरातिवर्तित्वात्
मम तवेत्यवच्छेद–	मा ज्ञासिष्ट कथं नाम
मम तावदिदंबुद्धौ	माणवकस्योपनयन–
मम स्वभृत योषाग्नौ	मातारमपि नाऽऽप्नोति
ममाऽऽत्माृनामनेकेषां	मातारं मेयसंबद्धं
	माऽतीत्य प्रश्नविषयं

मातृत्वकञ्चुको यद्वत्	मानान्तरानधिगतो
मातृमानप्रभेदेऽपि	मानान्तरापरिज्ञाते
मातृमानप्रमेयाणां	मानान्तराभ्युपगमात्
मातृमानप्रमेयात्मा	मानान्तरेण संवादो
मातृमानप्रेमयादि–	मानान्तरैर्विरोधश्चेत्
मातृमानप्रमेयादेः	मानान्तरोत्थविज्ञान–
मातृमानप्रमेयार्थान्	मानापेक्ष्येव यो भावः
मातृमानाप्रसिद्धिश्च	मानाभावान्न चेदिष्टा
मातृमानिति हेतूक्तिः	मानाभावे च तन्नेति
मात्रन्तरे व्यपेक्षायां	मानाभिधानयोर्यावान्
मात्रादानस्य या यस्य	मानाभिधानविषयो
मात्रादानं यदकरोत्	मानाभेदाच्च मेयस्य
मात्रादिकारणध्वस्तेः	मानांशो यस्य मेयः स्यात्
मात्रादिजन्मनः प्राक्च	मानित्वादिनिषेधः स्यात्
मात्रादिलक्षणा यत्र	मानुषानन्दमारभ्य
मात्रादिव्यभिचारेऽपि	मानुष्यकेण भोगेन
मात्रादिव्यवधानेन	मानेनानभिसंबन्धात्
मात्राद्यप्रविभक्तं सत्	मा नोऽपराधिनो मंस्थाः
मात्रलक्षणमादानं	माफलस्य तु मेयत्वे
मात्रासंसर्ग एवास्य	मा बिभर्गर्भमित्येवं
मात्रासंसर्गजस्त्वेष	माभावस्याप्यभावेऽस्मिन्
मात्रेति मानमिच्छन्ति	मा भूग्राकृतधीः पुंसाम्
मात्रोपादानरूपेण	मामृते जीवितुं यूयं
मानकार्यं फलं चेत्स्यात्	मामृतेऽन्नं न वः शक्तम्
मानपादोपजीवित्वं	मामेयमात्रसद्भावात्
मानभूमेश्च व्युत्थाप्य	मामेयसंगतिफल–
मानमेयत्वयो रूपं	मायाभिः प्रत्यगज्ञानैः
मानव्यापारकाले स्यात्	मायामात्रमिदं सर्वं
मानव्यापारतश्चेत्स्यात्	माहात्म्यमेतच्छब्दस्य
मानव्यापारतः पूर्वं	माहारजनमित्यत्र
मानस्य हि फलं यत्र	माहारजनमित्यादि
मानं विधिमुखं मुक्त्वा	माहारजनमित्यादिः
मानातिरेकासंसिद्धेः	मां प्रत्येवैतीह यथा–
मानात्मकेऽपि मेयेऽर्थे	मां मुक्त्वाऽसंभवो यस्मात्
मानाद्यनभ्युपेतौ हि	मांसपेशी समा तन्वी
मानान्तरविरुद्धं च	मित्युत्पत्तावनुत्पत्तिः
मानान्तरविरोधेन	मिथः क्षणानां संबन्धः
मानान्तराच्च यत्प्राप्तं	मिथुनद्वारिका याऽस्य
मानान्तरानधिगतम्	मिथुनारतिमोहादेः

मिथो जिगीषतां पुंसाम्	मुक्तौ तमोतिरेकेण
मिथो नाडीशतानद्ध	मुक्त्यन्तरायसंमोह–
मिथोपास्तव्यपेक्षं हि	मुक्त्वैकात्म्यस्य चाज्ञानं
मिथोभिन्नपदार्थानां	मुक्त्वैव देहसंबन्धं
मिथो भिन्नं यदाहुस्ते	मुखविज्ञानविरहात्
मिथो विभक्ता एकत्र	मुखसंचारिणाऽप्राणो
मिथो विभागसंसिद्धिः	मुख्यप्राणस्य योत्क्रान्तिः
मिथोऽविभिन्नयोर्नासौ	मुख्यवृत्तिग्रहायातो
मिथोविभिन्नरूपत्वात्	मुख्यस्यासंभवे यस्मात्
मिथोविरुद्धवादित्वात्	मुख्यं ब्रह्म न चेदस्ति
मिथ्याज्ञानमृते नान्यत्	मुख्यार्थता वा प्रागुक्ता
मिथ्याज्ञानस्य कार्यत्वात्	मुण्डोऽपरिग्रहश्चेति
मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वम्	मुमुक्षुपुरुषार्थस्य
मिथ्याज्ञानं कथं वस्तु	मुमुक्षोर्गतिमार्गस्य
मिथ्याज्ञानातिरेकेण	मुमर्षुश्च पिता पुत्रम्
मिथ्याज्ञानादिसंसिद्धौ	मुढोत्पत्तेः पुरा मोहः
मिथ्यादर्शनजा ये तु	मूर्छादाविव संमोहं
मिथ्यादर्शनदोषित्वात्	मृर्तत्वादेव मर्त्ये तत्
मिथ्याधियोऽपि बाध्यत्वम्	मुर्त मर्त्यं स्थितं सच्च
मिथ्याभावनमात्राधेः	मृतं संस्थानवद्ध्येतत्
मिथ्याभिमानात्संपत्तिः.	मूर्तामूतविभागेऽस्य
मिथ्यामिथ्याविकल्पो हि	मूर्तामूर्तविभागोऽयं
मिथ्यासंशयविज्ञानम्	मृर्तामूर्तस्वभावस्य
मिथ्येति प्रत्ययोत्पत्तिः	मूर्तामूर्त हि सत्याहं
मिथ्येव भाति सत्योऽपी–	मूर्तामृर्तात्मकं सत्यं
मीयन्ते विषया याभिः	मूर्तामृर्तादयो यद्वत्
मुक्तत्वं च सितत्वं च	मूर्तामूर्तादिभावाच्च
मुक्तं चातः स्वतस्तत्त्वं	मूर्तामुर्तादिराशिस्तु
मुक्तामुक्तत्वरूपोऽयं	मूर्तामूर्तादिसंबन्धात्
मुक्तिप्रवेशोपायोऽयं	मूर्तामूर्ताद्यपहनुत्या
मुक्तेरर्वाक्षु काम्येषु	मूर्ध्नि प्रत्याहितं प्राणं
मुक्तेर्विभ्यत इत्यादि	मूलकारण एवैषां
मुक्तेर्हि विभ्यतो देवाः	मुलं च जगतो वाच्यं
मुकेश्च कर्मकार्यत्वे	मूलात्मैव त्रिधाऽऽत्मानम्
मुक्तेश्च विभ्यतो देवा	मूलाद्बीजाच्च वृक्षस्य

मृतोऽस्मीत्यपि संवित्तिः	मेयार्थानभिसंबन्धात्
मृतौ चाविकलस्यैव	मेयासाधारणात्मोत्थ–
मृत्युना कारणेनेदम्	मेयेनैव समाप्तत्वात्
मृत्युना श्रमरूपेण	मेर्वादिज्ञानवच्चेत्सत्
मृत्युनैवेत्युपक्रम्य	मैत्रेयीब्राह्मणे चैतत्
मृत्युमत्यवहत्प्राणः	मैवं कर्मफलव्यक्तेः
मृत्युर्दूरं यथा प्राणात्	मैवं दृष्टार्थविषये
मृत्युर्वै तम इत्येवम्	मैवं नैकान्तिको हेतुः
मृत्युर्हिरण्यगर्भः स्यात्	मैवं पदार्थसंसर्ग–
मृत्युं साक्षादवाप्नोति	मैवं पश्याम्यहं कुम्भं
मृत्युः स्वाभाविकं ज्ञानम्	मैवं बाधात्तु मिथ्यात्व–
मृत्योरपि सतो मृत्युः	मैवं मानान्तराप्राप्त–
मृत्योर्मुक्त्यतिमुक्ती द्वे	मैवं मृपात्वात्स्वप्नोत्थ–
मृत्योर्मृत्य्वपरिज्ञानात्	मैवं विविदिषामात्र–
मृत्योः प्रयोजकं यत्स्यात्	मैवं स्वतोऽवबुद्धत्वात्
मृत्स्नेभके यथेभत्वं	मोक्षमार्गे यथोक्तेऽस्मिन्
मृदात्मनोपसंश्लिष्टम्	मोक्षं यान्तं नरं सर्वे
मृदाद्येव ततो ग्राह्यम्	मोक्षात्फलान्तरैर्योगः
मृल्लोहविस्फुलिङ्गाद्यैः	मोदत्रासादिको मृत्युः
मृषात्वाद्भेदजातस्य	मोहकामादिदुष्टस्य
मेधया तपसेत्यादि	मोहतत्कार्यनीडं यत्
मेधातपोतिरेकेण	मोहतत्कार्यनीडो यः
मेधावी पण्डितोऽतोऽयं	मोहमात्रान्तरायत्वात्
मेयकार्त्स्न्याविरोधित्वात्	मोहमात्रैकहेतूनि
मेयप्रमामृते कार्यम्	मोहाध्यस्तात्मव्याधत्वात्
मेयमानत्वसंभित्तौ	मोहापनुत्तये प्राह
मेयमानप्रमातॄणां	मोहाल्लिङ्गात्मनोत्क्रान्तः
मेयमानप्रमात्रादि–	मोहोच्छित्तिर्यथावस्तु
मेयमानादिसभित्तिः	मोहोत्थाः पृथगात्मानः
मेयमानाभिसंबन्धात्	मोहोत्थोपाधिसंबन्धात्
मेयमानाभिसंबन्धो	मौग्धीं प्रसिद्धिमुल्लङ्घ्य
मेययाथात्म्यसंलेहि	मौढ्यं जाड्यमविद्या स्यात्
मेयरूपानुरोधित्वम्	म्रियते स यदैवंवित्
मेयव्यापारतः पश्चात्	य
मेयव्याप्तिश्च मानानां	य आत्मा प्रस्तुतोऽविद्वान्
	य आत्मेत्यादिभिर्वाक्यैः
	य एते पार्थिवा भावाः
	य एव जायते कर्ता
	य एष तपतीत्यत्र

य एष दक्षिणः पन्थाः	यत एवमतः प्राणाः
यच्च कामसुखं लोके	यत एवमतः प्राणो
यच्च दीपप्रकाशादि	यत एवमतः प्राह
यच्चाऽऽप्नोति यदादत्ते	यत एवमतः सर्वे
यच्चाप्यक्षैरनैकान्त्यं	यत एवमतः सिद्धं
यच्चाप्यहरहर्वेदम्	यत एवमतः सिद्धा
यच्चाभयं वेदयसे	यत एवमतः स्वप्ने
यच्चास्य वास्तवं रूपं	यत एवमतो ग्राह्यम्
यच्चैतत्कृष्णसर्पादि–	यत एवमतो ज्ञप्ति–
यच्चैतदात्मज्योतिष्टवं	यत एवमतो ज्ञेयो
यच्चोक्तमनुमीयन्ते	यत एवमतो दृष्टिः
यच्चोत्पत्त्यादिमद्वस्तु	यत एवमतो देवाः
यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञः	यत एवमतो नास्ति
यच्छोचन्ति प्रजाः सर्वाः	यत एवमतो नेशो
यजमानश्रुतेरत्र	यत एवमतो नेह
यजमानस्य कर्मास्ति	यत एवमतो न्याय्यं
यजमानस्य येयं वाक्	यत एवमतोऽन्वीक्ष्य
यजुर्ब्रह्मेति श्रवणात्	यत एवमतोऽपास्त–
यजुश्च प्राण एवेति	यत एवमतोऽप्राक्षीत्
यजेति लिङ्गान्निन्दैषा	यत एवमतो ब्रूहि
यजेय भूयोऽपीत्येवम्	यत एवमतो यावत्
यजेयमश्चमेधेन	यत एवमतोऽयुक्ता
यव्रातीयैः प्रमाणैस्तु	यत एवमतो यो नः
यज्ज्ञातमपि कार्त्स्न्येन	यत एवमतो लोके
यज्ञदानतपः कर्म	यत एवमतोऽवश्यं
यज्ञदानतपांसीह	यत एवमतो वस्तु
यज्ञादिलक्षणं तावत्	यत एवमतो वाचं
यज्ञाद्याद्दितसंस्काराः	यत एवमतोऽविद्या–
यज्ञेन भूयसा यक्ष्य	यत एवमतो विद्वान्
यत आदाविदं वृत्तम्	यत एवमतोऽशेष–
यत उक्तं चिकीर्षुः मन	यत एवमतोऽसाधु
यत उत्क्रान्तिरुक्तेयं	यत एवमयं लोकः
यत एवमतस्तानि	यत एवमविद्योत्थम्
यत एवमतस्तुभ्यं	यत एवमसंतोषान्
यत एवमतः कर्म	यत एवमिदं दृष्टम्
यत एवमतः पश्यन्	यत एवमिदं वस्तु
यत एवमतः पश्येत्	यत एव समुत्पत्तिः
यत एवमतः पुंभिः	यतः कर्म तमोहेतुः
यत एवमतः प्रत्यक्	यतः काममयो भूत्वा

यतः पदार्थसंबोधात्	यतो यतो निवर्तते
यतः प्रजापतिः पूर्वम्	यतो यो लभते सिद्धिं
यतः प्रत्यभिजानाति	यतोऽरतिग्रहग्रस्त–
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां	यतोऽवगतिरेवात्र
यतः प्रागपि तद्बोधात्	यतो वस्त्वन्तरं नान्यत्
यतः प्राणादिभावोऽयं	यतो वा इत्यतो वाक्यात्
यतः सन्ति क्रियाभेदे	यतो वागाद्युपास्त्यत्र
यतः संयोगिनिर्मुक्तौ	यतो वाचो निवर्तन्ते
यतः सूत्रपदे द्वित्वम्	यतो वाचोऽभिधानानि
यतः स्वकार्यनिर्देशः	यतो विघ्नकृतामात्मा
यतिथ्यामिति यः प्रश्नः	यतो विज्ञानमानी सन्
यतोऽकरोद्विराडेवम्	यतोऽविद्यात्मकान्येव
यतो जनिमताऽवश्यं	यतोऽविद्यान्वयेऽशेष–
यतोऽज्ञातत्वसंसिद्धिः	यतोऽविद्यैव तद्धेतुः
यतोऽत एकवाक्यत्वे	यतोऽविद्यैव सर्वेयम्
यतोऽतस्तन्निषेधार्थ	यतो विप्रतिपद्यन्ते
यतोऽतः पाक्षिकी प्राप्तिः	यतोऽविरक्तः संसारात्
यतोऽतः प्रत्यग्याथात्म्य–	यतो व्याख्यातमखिलं
यतोऽतिसूक्ष्मो लिङ्गात्मा	यतोऽसपत्नस्तेनायम्
यतोऽतो दृष्ट एतस्मिन्	यतोऽसाधनसाध्यं तं
यतोऽतोऽद्वयसिद्ध्यर्थ	यतोऽस्य न पुरा बोधात्
यतोऽतो नाऽऽत्मधीः कार्या	यत्कर्तुमन्यथा कर्तु
यतोऽतो ब्रह्मणैवायं	यत्कर्तुं वाऽप्यकर्तृ वा–
यतोऽतो यद्यपि क्षत्रम्	यत्कर्म कुरुते चायं
यतोऽतो लोकबुद्ध्यैव	यत्कल्याणमिति च्छिद्रात्
यतोऽतोऽविद्यातज्ञानाम्	यत्किंचिदिह विज्ञातम्
यतोऽतोऽसङ्ग एवायं	यत्कृस्नं ब्रह्म पूर्वोक्तम्
यतोऽत्यर्थेप्रवृत्ता वाक्	यत्तत्तयोः समानत्वं
यतोऽत्र न क्रिया तस्मात्	यत्तत्त्वकं स्याद्यद्वस्तु
यतो धनाभिलाषोऽयं	यत्तदस्ति मनस्तत्स्यात्
यतोऽनन्वागतं रूपं	यत्तद्ब्रह्म खमित्युक्तं
यतो न लभते मेयं	यत्तद्विज्ञानमात्मीयं
यतोऽनवयवेनैव	यत्तु चोदितमित्येव
यतोऽनवसितं वाक्यं	यत्तु तच्छङ्क्यते कस्मात्
यतोऽबिभेद्विराट्पूर्वम्	यत्तु स्वात्माश्रयं कर्म
यतो ब्रह्मैव सन्नेष	यतूक्तं ज्ञाततत्त्वानाम्
यतो मनुष्यलोकोऽयम्	यत्तुक्तं वेदभागत्वात्
यतो मानं न हीहास्ति	वत्तूदगयनापेक्षा
यतो मिथ्यावबोधोऽयम्	यत्त्वपारमनन्तं च

यत्त्वात्मलाभमात्रेण	यत्साक्षादित्युपक्रम्य
यत्नायत्नसमुत्थाभ्याम्	यत्साक्षिकी तमःसिद्धिः
यत्नेनोपार्जितं तच्चेत्	यत्साक्षिकौ यथोक्तस्य
यत्पण्डितस्य कर्म स्यात्	यत्सुखं साधनाधीनं
यत्पश्येदिति कर्त्रुक्तिः	यत्स्यात्स्वाभाविकं ज्ञानम्
यत्पिपृच्छिषितं गार्ग्या	यत्स्रष्टृ ब्रह्म पूर्वोक्तम्
यत्प्रज्ञोदधियुक्तिशब्दनखजश्रद्धैक–	यथाकथंचिच्छब्दार्थः
यत्प्रसादात्तमःसिद्धिः	यथाकर्म यथाज्ञानम्
यत्प्रसादादविद्यादि	यथा कश्चित्तथैव त्व
यत्र कार्त्स्न्येन वृत्तिः स्यात्	यथा काममये तद्वत्
यत्र त्वस्याऽऽत्मनोऽज्ञस्य	यथा काम्याग्निहोत्रादौ
यत्र त्वस्येति वचनं	यथा कार्यानपेक्षस्य
यत्र त्वस्येति विध्वस्त–	यथाक्रमो यथोपायो
यत्र त्वस्येति श्रुत्यैव	यथा गवात्मना साक्षात्
यत्र त्वस्येत्यतः प्राह	यथाऽग्निगर्भा पृथिवी
यत्र त्वात्मेति धीरस्य	यथाऽग्निहोत्रयाथात्म्य–
यत्र त्वान्मैव मेयः स्यात्	यथा च कर्मणा मुक्तिः
यत्र नाशादिमद्वस्तु	यथा चेदमसंबद्धं
यत्र यत्र विधिर्दृष्टः	यथा जन्मादिकर्तृत्वात्
यत्र यस्यामवस्थायां	यथा जाग्रत्कृतं कर्म
यत्र वा अन्यदित्यादि	यथा जाग्रदवस्थायाम्
यत्र वा अन्यदित्युक्तेः	यथा जात्यमणेः शुद्धा
यत्र वा अन्यदित्येवं	यथा जात्यमणेः शुभ्रा
यत्र हि द्वैतमित्युक्तेः	यथा जिगमिषुः पान्थो
यत्र हि द्वैतमित्येवं	यथा ज्ञातवमेवाऽऽत्मा
यत्राज्ञातान्मतत्त्वात्मा–	यथा ज्ञानप्रकाशाभ्यां
यत्राज्ञातात्मयाथात्म्यः	यथा तण्डुलनिष्पत्तिः
यत्राऽऽमनोऽस्य संबन्धो–	यथा तत्त्वमसीत्यादि
यत्राध्यामो यदध्यस्तम्	यथा तत्त्वं तु योऽज्ञातं
यत्राप्यतिशयो दृष्टः	यथा तथाऽयमप्यात्मा
यत्राप्याविदुषः पुंसो	यथा तथाऽयं ब्रह्मैव
यत्रैत्तानि समस्तानि	यथा तत्र तथेहापि
यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूत्	यथाऽऽत्मवादिवाक्यार्थ–
यत्रोपास्यबहुत्वं स्यात्	यथाऽऽदानं कृतं पूर्व
यत्संसर्ग पुरा चक्रुः	यथा दुन्दुभिशब्दत्व–
यत्साक्षात्रापरोक्षाच्च	यथाऽनपाकृतर्णस्य
यत्साक्षादपरीक्षादभ्यां	यथा न रजते मानं
यन्साक्षादितिवाक्योत्य–	यथा निर्ज्ञातभेदे हि
	यथा निषेधवाक्येभ्यः

यथाऽनुभूशक्तीह	यथासिद्धानुवादेन
यथाऽन्तरतमः प्रत्यक्	यथासिद्धान्युपादाय
यथा पुष्करिणीं वायुः	यथा सिन्धोर्महामत्स्यः
यथा प्रकाशयत्येकः	यथास्थितात्मयाथात्म्य–
यथाप्रतिज्ञमेवातो	यथास्थितात्मवस्तूत्थ–
यथाप्रतिज्ञं प्रत्युक्तिं	यथाऽस्मांस्त्वं विजानासि
यथाप्रयोगमुल्लङ्घ्य	यथाऽस्याङ्गानि लक्ष्यन्ते
यथाप्रश्नमियं तावत्	यथा हि कश्चित्प्रागासीत्
यथाप्रश्नं प्रतिवचो	यथेतमेत्याथाऽऽसीनः
यथाप्रार्थितमागाय	यथेयं देवता सर्वाः
यथा भुक्त्वैति नगरम्	यथेह घटविज्ञाने
यथा मनुरिदं सृष्टम्	यथेह प्रयियासन्तं
यथाऽऽमं भिदुरं पात्रं	यथेहासंहतान्येव
यथा मात्रादिसत्तेयं	यथैकबुद्धिनिर्ग्राह्यं
यथा मूका विना वाचा	यथैतदुक्तमाचार्यैः
यथाऽयमुक्तो दृष्टान्तः	यथैता दर्शनावस्थाः
यथा येन मृताः सत्यो	यथैता यौगपद्येन
यथायोगमयं नाडीः	यथैधांसि समिद्धोऽग्निः
यथायोगं यथाश्रद्धं	यथैव तत्तनुत्वं च
यथा रत्वाद्यसंभाव्यं	यथैव पारिहार्यादि
यथा राजानमायान्तं	यथैव पार्थिवा भावाः
यथार्थे प्रतिशब्दोऽयं	यथैव पुरुषोऽन्नानाम्
यथालक्षणया कर्म	यथैव पूर्व संसारः
यथाऽवकाशदात्रिति	यथैवमवगच्छन्ति
यथावस्तु यदा बोधो	यथैवमेवमात्मेदं
यथावस्तु हि या बुद्धिः	यथैवमेवेहापि स्यात्
यथावस्त्वनुरोधित्वं	यथैवं धिषणैकत्वे
यथावस्त्वपरिज्ञानं	यथैवं नामरूपादि
यथावस्त्वभिसंबन्धात्	यथैवं श्रुतितोऽशेष–
यथा वागादयस्तद्वत्	यथैवं सर्वभूतानि
यथा विशुद्धमाकाशं	यथैवं सर्वमानानि
यथाव्याख्यातबाह्यार्थ–	यथैवं संविदर्तेऽसत्
यथाशास्त्रं यथायोगम्	यथैवाऽऽहवनीयाग्नेः
यथा श्रुतौ मनस्येव	यथोक्त एव व्याख्याने
यथा श्रोत्रधिया रूपं	यथोक्तगुणकं विद्वान्
यथाऽसत्सति संवित्तौ	यथोक्तचक्रविन्यासो
यथा सद्व्यतिरेकेण	यथोक्तज्ञानवत्तायाम्
यथा संचरणी नाडी	यथोक्ततत्त्वकान्येव
यथासिद्धमितिहास–	यथोक्ततत्त्वेनाविद्याम्

यथोक्तदर्शनस्तुत्यै	यथोषरात्मको दोषः
यथोक्तदोषसंबन्धो	यदग्निनाऽभवद्ब्रह्म
यथोक्तन्यायतो दुःखम्	यदजीजनत्फलं कर्ता
यथोक्तपरिमाणेन	यदज्ञानाञ्जगत्यस्मिन्
यथोक्तपुत्रप्रसवे	यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या
यथोक्तबोधविरहात्	यदत्र किंचिद्वक्तव्यं
यथोक्तब्रह्मविद्यायाः	यदत्र चोद्ये वक्तव्यं
यथोक्तमहिमः कस्मात्	यदद्य मेऽपतद्रेतः
यथोक्तवर्त्मना ह्यापः	यदनभ्युदितं वाचा
यथोक्तवस्तुसिद्ध्यर्थ	यदन्तरतमत्वं प्राक्
यथोक्तविषये तेषां	यदभ्यस्तं पुराऽस्याभूत्
यथोक्तलक्षणौ ये तु	यदर्थमतियत्नेन
यथोक्तशक्तिविक्षेपो	यदर्थ सर्वशास्त्राणाम्
यथोक्तसूत्रव्याख्यायाम्	यदविद्यैकहेतु स्यात्
यथोक्तस्याविसंवादम्	यदव्यवहितं द्रष्टुः
यथोक्तहेतुवशगः	यदस्ति तन्न जानाति
यथोक्तान्मानभिज्ञो यः	यदा कामाः प्रमुच्यन्त
यथोक्तादात्मनोऽन्यद्यत्	यदा चैवं स्थितः पक्षः
यथोक्ता नानुशिष्टिश्चेत्	यदा तु कल्पितं द्वैतं
यथोक्तानां च सूत्राणाम्	यदा तृपचितं कर्म
यथोक्तानुभवारूढो	यदात्मके नामरूपे
यथोक्तायां हि गायत्र्यां	यदा न लीयतं चित्तं
यथोक्ता येन सर्वेऽपि	यदा पञ्चावतिष्ठन्ते
यथोक्तार्थचिकीर्षुः सन्	यदाऽऽलोचनमात्रं स्यात्
यथोक्तार्थप्रसिद्धत्वात्	यदा वै पुरुषः शेते
यथोक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थम्	यदा सर्वेऽखिलाः कामाः
यथोक्तार्थोपसंहारः	यदाऽसाधारणाऽविद्या
यथोक्ताश्रमवासार्थं	यदि कारणसंस्थं तत्
यथोक्तेन विचारेण	यदि तद्व्यतिरेकेण
यथोक्तोपनिषद्धिस्त्वं	यदि तावत्स्वतस्तत्स्यात्
यथोक्तोपासनफलम्	यदि ते तत्तमो यान्ति
यथोक्तोपासनाभ्याम–	यदितोऽनप्रधानायाः
यथोच्छित्रात्ममोहम्य	यदित्यनेन निर्देशो
यथोदकप्रवाहस्य	यदित्यादिपदानां च
यथोदितमिदं ज्ञानं	यदि कर्मणोऽशेष–
यथोदितमिदं योज्यम्	यदिदं कर्मिणः प्राहुः
यथोदितार्थ एतस्मिन्	यदिदं प्राणिभिर्नित्यम्
यथोपपद्यते सर्व	यदिदंशब्दधीगम्यम्
	यदिदंशब्दनिर्दिष्टम्

यदि नाम न मानानि	यदैव सम्यग्विज्ञानं
यदि नाम सदा स्पर्शो	यदैवं पूर्वमेव स्यात्
यदि नामावसितार्था	यदोद्भवति शास्त्रोत्था
यदि नामाऽस्ति संभेदः	यदोर्ध्वोच्छ्वासितैवास्य
यदि प्रत्यक्षगम्योऽर्थो	यद्दुस्तरं यद्दुरापं
यदि भोक्ता भवेत्प्राणः	यद्धि किंचेति सर्वार्थम्
यदि मानातिरिक्तार्थो–	यद्धि यद्व्यतिरेकेण
यदि मालक्षणाप्तस्य	यद्धि यस्माद्विभक्तं स्यात्
यदि वस्तु स्वतो मुक्तं	यद्धि यस्य स्वतो रूपम्
यदि वाऽक्षरयाथात्म्यं	यद्धि यस्याविरोधेन
यदि वाऽग्नेरिदं नाम	यद्धेतुकमिदं रूपं
यदि वाऽज्ञानतस्तस्य	यद्बुभुत्साऽपि दुष्प्रापा
यदि वा तत्फलस्यैव	यद्यकृत्स्त्रोऽपरिज्ञानात्
यदि वा द्रष्टरि प्राप्ते	यद्यत्कामयते कामी
यदि वा द्विविधो मोक्षो	यद्यत्कामयते चास्मात्
यदि वा परभागोऽस्याः	यद्यत्प्राप्तं जगत्यस्मिन्
यदि वा भिन्नवाक्यत्वात्	यद्यद्धि रूप्यते किंचित्
यदि वा शोकवद्वस्तु	यद्यद्वैतं परं ब्रह्म
यदि वाऽस्तु तृतीयेयं	यद्यपीदं जगत्कृत्स्नम्
यदि वा स्वप्न एवास्तु	यद्यपीमौ जगत्यस्मिन्
यदि वा स्वयमेवैत्य	यद्यपुत्र इति वचः
यदि वैकविशेष्येण	यद्यप्यत्राभिमानोऽस्ति
यदि वोक्तात्मयाथात्म्य–	यद्यप्येवमिदं वस्तु
यदि व्याक्षेपकारित्वात्	यद्यप्येवं तथाऽपीह
यदि संघातमात्रस्य	यद्यप्येषां स्वविषये
यदि स्थानान्तरं प्राप्तं	यद्यविद्या भवेत्कार्यम्
यदि ह्यन्यत्ततो द्रष्टुः	यद्यविद्यैकहेतु स्यात्
यदुक्तं विरहेऽशेष–	यद्यसन्नपि धर्मः स्यात्
यदुद्दिश्य प्रवृत्तैषा	यद्यस्त्यनुजिघृक्षैवं
यदुपाधिनिषेधोक्त्या	यद्यात्माऽयं स्वयंज्योतिः
यदेकं तन्न नानेति	यद्यात्मोपासनाप्राप्तिः
यदेतदद्धृदयमिति	यद्यानन्दात्मकं ब्रह्म
यदेव कारणं मानैः	यद्यावरणभङ्गाय
यदेव नित्यमज्ञानम्	यद्युत्पन्नानि नश्यन्ति
यदेव विद्ययेत्यादि	यद्येतद्देहतोऽन्यत्र
यदेवं वर्तनं श्रुत्या	यद्येवमन्वयोऽप्यत्र
यदेवाकृत्रिमं रूपं	यद्येवमप्रमाणत्वं
यदेवेहेति च तथा	यद्येवं तर्हि संत्याज्यम्
यदैकस्य प्रधानत्वम्	यद्वस्तु स्वात्मनैवास्ति

यद्वस्त्वनुभवप्राप्तं	यस्मात्कारणमुल्लङ्क्य
यद्वाचाऽनभ्युदितं	यस्मात्क्षरमतीततोऽहं
यद्वाऽनात्माभिसंबन्धात्	यस्मात्परं नापरमस्ति किंचित्
यद्वाऽभिधानमो विद्यात्	यस्मात्प्रसिद्धं नास्त्यन्यत्
यद्वा मृषात्वसिद्ध्यर्थं	यस्मात्सर्वाणि भूतानि
यद्वा विराजमुद्दिश्य	यस्मात्सुषुप्त आत्माऽयं
यद्वा विविदिषार्थत्वं	यस्मादनृतमेवेदं
यद्वाऽशरीरशब्देन	यस्मादपरतन्त्रोऽयं
यद्विज्ञानात्परित्यज्य	यस्मादर्थे तु विज्ञेया
यद्वै तदित्युपक्रम्य	यस्मादवदतो लोके
यद्वै न पश्यतीत्येव	यस्मादविद्ययैवाऽऽत्मा
यन्तृत्वहेतुविध्यस्तौ	यस्मादुद्रिच्यमानं हि
यन्न रमयतीत्यत्र	यस्मादेतत्स्वतो बुद्धं
यन्न संभावितं पूर्वं	यस्मादेवमतः प्राह
यन्निमित्तं च साक्षित्वं	यस्मादेवमतः प्रेतो
यन्निमित्तं प्रमाणानि	यस्मादेवमतो गार्ग्यम्
यन्निषेधमुखेनेदं	यस्मादेवमतोऽजोऽसौ
यन्मदन्यदिति चोक्ते	यस्मादेवमतोऽद्वैतौ-
यन्मन्यन्ते नरास्तत्र	यस्मादेवमतोऽशेष-
यन्मर्त्यसाधनं साध्यं	यस्मादेवमतो हित्वा
यमद्राक्षं पुरा कुम्भं	यस्मादेवमयं तस्मात्
यमपेक्ष्येश्वरत्वं स्यात्	यस्मादेवस्वभावैषा-
यमान्सेवेत सततं	यस्मादेव स्वतो बुद्धो
यमासङ्गमिह स्वप्ने	यस्माद्रष्टुर्हि या दृष्टिः
यया यया भवेत्पुंसाम्	यस्माद्धिरण्यगर्भस्य
यशोवीर्यैकहेतुन्यात्	यस्माद्यस्मादुपादाय
यश्च पूर्वमुपन्यस्तो	यस्मिञ्ज्ञाातेऽखिलं ज्ञातं
यश्चाऽऽत्मैव भवेत्प्रत्यक्	यस्मिञ्ज्ञाते भवेज्ज्ञातं
यश्चापि प्राणविस्पर्धौ	यस्मिन्दृष्टेऽप्यदृष्टोऽर्थः
यश्चायमपत्यात्ममिति	यस्मिन्नात्मनि विध्यस्त-
यस्तु त्यक्तुं न शक्नोति	यस्मिन्नेव तु विज्ञाने
वस्तु बाहुबलोन्मत्तः	यस्मिन्नेव परा सक्तिः
यस्तु वेदोदितोपाय-	यस्मिन्प्राप्ते यद्भवति
यस्तु सूक्ष्मो रसोऽन्नस्य	यस्मिन्य इति वाक्येन
यस्ते प्रियतयाऽभीष्टः	यस्मिन्विशुद्ध इति च
यस्त्वक्षरपरिज्ञानात्	यस्मिन्विशुद्ध इत्येवं
यस्त्वनीयात्रमः सूक्ष्मः	यस्मिन्सत्येव यत्कार्यम्
यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्	यस्मिंश्चाविद्ययाऽध्यासः
वस्त्वेश्चनानिवृत्तः स्यात्	यस्य त्वष्टास्ववस्थासु

यस्य मन्थविधिज्ञस्य	यादृगार्थोऽस्य वचसः
यस्य संबन्धमाश्रित्य	यादृगस्य द्वये तत्त्वम्
यस्य साधनभावः स्यात्	यादृगस्य द्वये रूपं
यस्यानुशासनं तस्य	या निशा सर्वभूतानां
यस्याऽऽवहादयो भेदाः	यामस्मद्गुरुरेव वेदशिरसाम्
यस्यां प्रजननं पुंसा	या महाप्रलयात्सृष्टिः
यस्यैता वृत्तयः प्रोक्ताः	यावज्जीवश्रुतिप्राप्तेः
यं घनोदमिति प्राहुः	यावतीयं त्रयी विद्या
यं तं विविदिषन्त्युच्चैः	यावत्कार्यगतं किंचित्
यं यं वाऽपि स्मरन्भावं	यावत्किंचिदविद्यायाः
यः कश्चेत्यविशेषोक्तिः	यावत्किंचिद्विजानाति
यः पृष्टः स पराग्वृत्ति-	यावत्किंचिन्मितेः प्राप्तम्
यः प्राणे भोग इति न	यावत्त्वागामतः साक्षात्
यः स एतांस्त्वया पृष्टान्	यावत्येषा च वागुक्ता
यः सर्वज्ञः सर्वविद्यो-	यावत्स्वप्नेऽस्ति वक्तव्यं
यः सर्वान्तर इत्युक्तः	यावदब्दं मुमोचाश्वम्
यः स्यात्कामग्रहग्रस्तो	यावदेते यथोद्दिष्टाः
यः स्वकारणसंसर्गः	यावदेवमयं वेद
यः स्वतो नाऽऽगमापायी	यावद्द्रव्यानुरोधित्वं
यागादिकार्यं देवादेः	यावद्धि जनिमत्किंचित्
याजमानमिदं ज्ञानम्	यावद्यावत्प्ररूढत्वं
याजमानं यथा कर्म	यावद्यावन्मलो व्येति
याजुष्मत्योऽपि तावत्यः	यावन्त इत्युपक्रम्य
याज्ञवल्क्यस्य शिष्यत्वे	यावन्नेक्षामहे तावत्
याज्ञवल्क्यस्य शिष्यत्वे	यावन्मत्कर्तृकं किंचित्
याज्ञवल्क्यादिरूपेण	यावानात्मनि वेदाऽऽत्मा
याज्ञवल्क्येह यो विद्यात्	यावान्तप्रकाशो जगति
याज्ञवक्ल्योऽथ जनकं	यावान्बाह्यो विकारः स्यात्
याज्ञवकल्क्यऽपि तं प्राह	यावाल्ल्युँडर्थस्तेनायं
याज्ञवल्क्योऽपि राज्ञैवं	याः काश्चिज्जीवता शक्याः
या तमर्हति पूर्वोक्ता	यियासुः परलोकं तु
यातु तन्न भवानेव	युक्त एवायमादेशो
या त्वश्वमेधगत्युक्तिः	युक्तमाह भवानस्मान्
यादृक्कर्मविधे रूपम्	युक्तमेतद्व्यवसीतं
यादृक्तद्गम्यते मानात्	युक्तयोऽतोऽभिधीयन्ते
यादृक्साधनमस्येह	युक्ताऽऽशङ्का यतो मर्त्याः

युक्त्यागमौ हि संभूय	यो देवतां समुद्दिश्य
युक्त्या निरूप्यमाणस्य	योद्यमादिक्रियाहेतुः
युक्त्या नैवोपपद्यन्ते	यो न वेदाऽऽत्मयाथात्म्यं
युगपत्साऽपि बौद्धस्य	योऽनस्तमित एकोऽत्र
युगपत्स्याद्वयोर्भोगो	योऽनुक्रमेणेति तथा
युज्यन्ते सर्वभूतानि	योऽपि प्रत्यक्षतोऽभावं
युतसिद्धनिवृत्त्यर्थम्	योऽप्यविद्यादिसंबन्धः
युतिं साधारणात्मा हि	यो मामेवमसंमूढो
युवा साधुयुवेत्येवं	यो यतो लिप्सते नासौ
युष्मदस्मद्विभागाभ्याम्	योऽयमित्यादिना यद्वा
ये तु व्याचक्षते मोक्षे	योऽयं दक्षिणेऽक्षन्निति
ये त्वतः कल्पयन्तीमं	योऽयं पवन इत्युक्तिः
येन कर्मविशेषेण	योऽयं मृत्युग्हि प्रोक्तो
येन चक्षुरिदं दृष्टं	योऽयं संसारभूमिष्टो
येन त्वस्य विशेषेण	यो योन्यन्तर्गतो देशः
येन भोगेन वाग्देवान्	यो वा एतदिति स्पष्टं
येन रूपं रसं गन्धं	योऽवादि परिपाट्यैवम्
येनान्यस्तेन संसारी	यो वेदाग्निमुखामेतां
येनान्वितोऽयं संसारी	योऽशनयापिपासादीन्
येनाश्रुतं श्रुतमिति	योषाग्निवशेच्छात्रं स्यात्
येनास्याऽऽशङ्क्यते नाशः	योषिजग्धस्य योऽन्नस्य
येनेदृगेव तेनेति	योषिन्समागमेच्छेह
येनैव वर्त्मना यातः	योऽसावतीन्द्रियो ग्राह्यः
ये यथा मां प्रपद्यन्ते	योऽसावविद्यया देही
यैकाऽवशिष्यते तस्य	योऽसावविद्येत्सङ्गस्थः
यैव ज्ञानविकाशेषु	योऽसावादित्यगो देवः
योऽकाम इति वाक्येन	यो ह वा इति प्रश्नोक्तिः
योऽक्रियाकारकं साक्षात्	यो ह वै ज्येष्ठमित्युक्त्या
योगक्षेमफलार्थाय	र
योगयुक्तो विशुद्धात्मा	रक्तत्वादिप्रसिद्ध्यर्थं
योगस्य च समस्तस्य	रक्तादिभेदतो भेदः
योगिदेवादिदेहेषु	रक्षन्ति ननु देवास्तम्
योगिप्रत्यक्षमानादेः	रचयन्ति तथाऽसाध्वीं
योगी वा तैजसोऽत्र स्यात्	रजसः क्वचिदुद्रेकः
योग्यकालावबोधार्थं	रजस्तमोजरागादि-
योग्यं सनिहितं चेदं	रजस्तमोतिवर्तित्वात्
योग्यायोग्यव्येक्षेयम्	रजस्तमोनुविद्धेन
योग्येन्द्रियस्य या यस्य	रजोधृमतुषाराभ्र-
योऽत्यक्रामदनानात्वो	रज्जुत्वाहित्वयोर्यद्वत्

रज्जुयाथात्म्यविज्ञानात्	राज्ञा बलेनाल्पबलः
रज्जुवत्तदविज्ञानात्	राज्याभिषेकमाप्नोति
रज्जुसर्पो यथा रज्ज्वा	रात्रेरपरपक्षं च
रज्जुसर्पो यथा लोके–	रात्रौ यस्मात्स एतस्यां
रज्जुः सर्पादिनेवाऽऽत्मा	रामरावणयोर्युद्धं
रज्ज्वज्ञानमनादाय	राये कर्मफलायेति
रत्नस्य पयसोऽत्यर्थं	राशित्रितयपक्षे च
रथवाहाश्च सूताः स्युः	रूढ्या वृत्तिः खशब्दस्य
रथा दार्वाद्यसद्धभावात्	रूपभास्करसत्येषु
रथादिवासनानीड–	रूपमेव प्रतिष्ठा स्यात्
रथादिवासनानीडधीवृत्त्यु–	रूपराशिरशेषेण
रथादीन्सृजतेऽथात्र	रूपं रूपं प्रति ह्येष
रथादेरसतो यद्वत्	रूपाण्येवायमात्माऽत्र
रथेन्द्रियादिवत्तस्मात्	रूपात्मकं यथा चक्षू
रविबिम्बादिवत्तर्हि	रूपादिज्ञानसंभूतौ
रविहृन्मध्यगं यायात्	रूपादिदर्शनान्तस्थ–
रवीन्द्वादिपदार्थेभ्यो	रूपादिविषयासङ्गः
रश्मयो न समायान्ति	रूपायतनदेवस्य
रश्मीनपनुदाशेषान्	रूपारब्धमिदं चक्षू
रश्मींस्त्वं पर्यावर्तयात्	रूपे वा ब्रह्मणो विद्यात्
रसरूपरवेष्वेवं	रूप्यते यैरसौ मृत्युः
रसवर्णानुरोधेन	रूप्याभज्ञानवेलायाम्
रसाच्छोणितनिष्पत्तिः	रेतसोऽन्नरसस्यैव
रसादिग्रहणे शक्तिः	रेतःक्षेपफलं चाऽऽह
रसादिधातुभिर्देहः	रेतःस्वयोनावुदक–
रसादिः प्रविविक्तः स्यात्	रेतो जुह्वति तत्राग्नौ
रसोऽपि चायं जग्धान्न–	रेतो मूलं न वो वाच्यं
रागादिकारणं चेत्स्यात्	रोचिष्णूपनिषत्कान्तम्
रागादिदर्शनं यच्च	रोदयन्तो द्रवन्त्येते
रागादिपूर्वकं कर्म	रौहिणस्योदयस्यातो
रागादेर्नापि चाभावः	ल
रागाद्याकृष्टचेतस्त्वात्	लक्षणं गौणमेव स्यात्
रागो रज इति ज्ञेयः	लक्षणेनैव संसिद्धः–
राजसं तामसं रूपं	लक्षयेन्नाञ्जसा वक्ति
राजानं च तथेशानं	लक्ष्यलक्षणसंबन्धो
राजानं नेति होवाच	लब्धत्र्यन्नात्मकफलः
राजाऽपि तमुवाचाय	लब्धमात्रस्मृतिः सोऽथ
राजैव पूर्वं पप्रच्छे–	लब्धृलब्धव्ययोर्भेदः
राज्ञस्तु तदविज्ञानात्	लभते व्यतिरेकं चेत्

लयेनैव समाप्तत्वात्	लोकायतविचारेऽपि
लावकः पाचको वेति	लोकायतस्य बौद्धस्य
लिङ्गदेहाविमावेवं	लोकालोकगिरेर्भागः
लिङ्गमेव ततो रूपं	लोकाः कर्मफलानीति
लिङ्गलिङ्ग्यभिसंबन्धो	लोकऽनधिष्ठितस्येह
लिङ्गस्य मात्वसंसिद्धौ	लोकेऽनिर्ज्ञाततत्त्वस्य
लिङ्गस्य विक्रिया याऽपि	लोकऽपि यस्य यः साक्षी
लिङ्गं च न्यायरहितम्	लोकऽपि हि विचार्यार्थम्
लिङ्गं च सर्वतो गच्छन्	लोकेऽपीदं सुप्रसिद्धम्
लिङ्गं चाप्यतिसूक्ष्मं तत्	लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा
लिङ्ग मनःप्रधानत्वात्	लेकैषणाग्रहेणैव
लिङ्गात्तावदिदं ज्ञानं	लोकोक्त्यैव हि यज्ञानाम्
लिङ्गात्मकानां भूतानां	लोकोद्देशेन या चेष्टा
लिङ्गात्सामान्यतो ज्ञाते	लोकाऽयमग्निर्विज्ञेयः
लिङ्गादिकार्यभेदेन	लोहादेः कारणं भूमिः
लिङ्गानस इतो देहात्	लौकिको वैदिकः सर्वः
लिङ्गासक्तिवशादात्मा	व
लिङ्गाहारादप्यर्णाया–	वक्त्तीति वाग्भवेदात्मा
लिङ्गप्रत्ययश्रुतेरत्र	वक्तुं प्रष्टुं च बालाकिः
लेपनादि च कर्तव्यं	वक्तृत्वात्तृत्वभेदेन
लोक आहवनीयोऽग्निः	वक्ष्यमाण उपोद्घातः
लोककालात्मको देवः	वक्ष्यमाणवचो वस्तु
लोकत्रयफलं यस्मात्	वचनात्स्यात्तदापत्तिः
लोकत्रयस्य संप्राप्तिः	वचनादिति चेन्नैवम्
लोकत्वास्य विधेयत्वात्	वचो भेदनिषेधं चेत्
लोकदृष्टक्रियाधर्म-	वचोर्थप्रतिबोधस्य
लोकपालाऽपि चाप्येष	वज्रादेरविभागश्चेत्
लोकप्रसिद्वन्यायार्थेः	वचनादिस्वसामान्य–
लोकमात्मानमेवेमम्	वनस्पतिस्तथा चन्द्रः
लोकशब्दस्य मुख्योऽर्थः	वयं तु वरहीनत्वात्
लोकशब्देन संप्राप्तम्	वर्णनिष्पादनं वाचा
लोकसिद्धमतो भेदं	वर्णस्वरादक्रमवत्
लोक प्रजापतिं ब्रह्म	वर्णान्तरगतापेक्षा
लोकः स्याद्वाजपेयेन	वर्णाश्रमादिसर्गोऽयम्
लोकात्परं निरालोकः	वर्णाश्रमादिहेतूनां
लोकानामवसानानि	वर्माश्रमाभिमानी सन्
लोकानां रचना यैषा	वर्तते पयसैवासौ
लोकानां श्रेष्ठ इति च	वर्तमानस्य चैकत्वात्
लोकानुद्दिश्य यः कामः	वर्तमातनोऽपि दैहादौ

वशित्वशक्तिसंबन्धात्	वस्त्वन्तराभ्युपगमात्
वशीकृत्येश्वरादीनि	वस्त्वेव दृष्टिरत्रातो
वषट्करिष्यंस्तां यस्मात्	वहन्त्यम्भो यथा नद्यो
वसु कर्मफलं चाऽऽहुः	वाक्चक्षुःशब्दतो यद्वत्
वसूपकरणं प्रोक्तं	वाक्च जायेति विज्ञेया
वस्तुतत्त्वविवक्षेह	वाक्च सा सर्वभूतानाम्
वस्तुतन्त्रं न हि ज्ञानं	वाक्यद्वयं चेदथवा
वस्तुतन्त्रा भवेद्विद्या	वाक्यप्रवृत्तेस्तुल्यत्वात्
वस्तुनः शक्तिकृन्नापि	वाक्यमानोद्भवं ज्ञानं
वस्तुनः सदसत्त्वाय	वाक्यमाहात्म्यसंभूतं
वस्तुनिष्ठत्वतोऽदोषः	वाक्यश्रवणकाले तत्
वस्तुनिष्ठैव मा यस्मात्	वाक्यं चातीन्द्रियार्थेषु
वस्तुनोऽप्यनृतन्त्रत्वात्	वाक्यादेव ततोऽसङ्गः
वस्तुनोऽतिशयः कश्चित्	वाक्यार्थज्ञानकाले यः
वस्तुमात्रानुरोधित्वात्	वाक्यार्थप्रतिबोधस्य
वस्तुमात्रावसायित्वं	वाक्येनावेदितं कृत्स्नं
वस्तु यल्लक्ष्यते किंचित्	वाक्योत्थानसम्यग्विज्ञान-
वस्तु वस्त्वन्तरत्वेन	वाक्स्वान्तयोः स्वरूपोक्तिः
वस्तु वस्त्वन्तरं भिन्द्यात्	वागग्न्याद्यात्मसंपातात्
वस्तुवृत्तमपेक्ष्यैतत्	वागाध्यात्मेऽधिभूते च
वस्तुवृत्तं न पर्याप्तम्	वागनुष्टुब्यतः साक्षात्
वस्तुवृत्तं न सामान्यम्	वागभिव्याहृतिश्चेयम्
वस्तुवृत्तं यतोऽद्वैतं	वागादयस्तावदुक्ताः
वस्तुवृत्तात्मसंबोध–	वागादयो ग्रहा ज्ञाता
वस्तुवृत्तानुरोधेन	वागादयोऽभिसंविष्टाः
वस्तुवृत्तानुरोध्येव	वागादिगणधारित्वात्
वस्तुवृत्तेन प्रध्वस्त-	वागादिदेवताद्वारा
वस्तुस्वरूपमुज्झित्वा	वागादिप्रकृतौ प्राणः
वस्तुस्वरूपान्वाख्याने	वागादिव्यापृतेः कर्ता
वस्त्वज्ञानं समुद्दिश्य	वागादीन्द्रियसंघातः
वस्त्वज्ञानैकनिष्ठत्वात्	वागाद्यग्न्याद्यवाप्त्यैवम्
वस्त्वधीना भवेद्विद्या	वागाद्यनुग्रहः सिद्धः
वस्त्वधीना यतो विद्या	वागाद्युपाधिसंबन्धे
वस्त्वन्तरसमायोगात्	वागाद्यैः पञ्चभिर्युक्तम्
वस्त्वन्तरस्य सद्भावः	वागित्यत्र त्रयी ग्राह्या
वस्त्वन्तरं न च मतः	वागित्यनेन शब्देन
वस्त्वन्तराद्येद्व्यावृत्तिः	वागीश्वरत्वादिन्द्रो वा
वस्त्वन्तराभ्युपगमः	वागवे प्रत्ययादौ स्यात्

वागेव स इति ज्ञेयः	वासनानुगतं लिङ्गं
वागेवाऽऽयतनं तस्य	वासनाबलतः स्पष्टं
वाग्धि संपद्यते श्रोत्रात्	वासना भूरिरूपास्ताः
वाग्देवताऽग्निरत्र स्यात्	वासनामय एवातो
वाग्व्यापृततमा दृष्टा	वासनामात्रहेतुश्च
वाङ्मनःकायकर्मभ्यः	वासनैकाधिकरण–
वाङ्मनःकायकर्मभ्यो	वासुदेवः सर्वमिति
वाङ्मनःकायसाध्यं च	वास्तवं वृत्तमाश्रित्य
वाङ्मनःकायसाध्यावाः	वास्तवेनैव वृत्तेन
वाङ्मनःप्राणकोशांस्त्रीन्	वास्तव्येव अपि संसिद्धिः
वाङ्मनःप्राणरूपाणां	वास्तव्येव तु संसिद्धिः
वाङ्मात्रेण प्रतिज्ञातं	वास्यदेशातिरेकेण
वाचं संभावयामासुः	वास्येऽर्थे वासनाः सर्वाः
वाचं संश्रुत्य वाक्यस्थाम्	विकर्तृत्वेन कर्मात्र
वाचः प्राणस्य च यतः	विकल्पानुपपत्तेश्च
वाचो विग्लापनामेति	विकल्पासंभवश्चात्र
वाच्यं वा यदि वाऽवाच्यं	विकल्पासंश्रवाद्विद्वान्
वाजिशाखासु सर्वासु	विकल्पेनैव व्याख्यातः
वादन्यायेन तस्यैव	विकल्पोऽत्र न युक्तः स्यात्
वादिविप्रतिपत्तेश्च	विकाररूपापन्नः सन्
वानप्रस्थाश्रमादूर्ध्व	विकारिणः प्रकाशस्य
वायुनैव धृतं यस्मात्	विक्रियावदपि द्रव्यम्
वायुनैव धृताङ्गानी–	विर्गाता च विरुद्धा च
वायुनैव यथाऽङ्गानि	विघ्नकार्येऽपि चाप्येते
वायुरित्यादिकं ग्राह्यं	विघ्नन्ति स्वार्थमित्युक्तं
वायुरेव ततोऽपूर्वं	विघ्नं कुर्वन्ति नो देवाः
वायुर्वा देवता कृत्स्ना	विचार्यमाणोऽनुभवो
वायुं मुक्त्वा बहिर्यस्मात्	विजातीयोपकारश्चेत्
वायोरपि समुत्क्रान्तिः	विजिगीतो जगत्सस्मि-
वायोरपि प्रवृत्तिः स्यात्	विजिज्ञापयिषुर्गार्ग्य-
वाय्वाकाशप्रनाध्यैवं	विजिज्ञासस्व तद्ब्रह्म
वाय्वाकाशरसो ह्येष	विजिहीतेरिदं रूपं
वाय्वाकाशौ समाश्रित्य	विज्ञातपूर्वकुम्भस्य
वाय्वात्मनि समाप्तत्वात्	विज्ञातादन्यदेवैतत्
वारिणो मत्स्यसंचारे	विज्ञातारमरे केन
वावशब्दं चशब्देन	विज्ञाताशेषतत्त्वो वा
वासनाकामकर्माणि	विज्ञाताशेषवेदान्त-
वासनाकारतां गच्छेत्	विज्ञानकारणत्वेऽपि
वासनानामपि यतो	विज्ञानघन इत्युक्तेः

विज्ञानपुरुषस्यास्य	विज्ञानव्यतिरेकित्वात्
विज्ञानपुरुषस्येदं	विज्ञानेन विदित्वेति
विज्ञानपुरुषः सोऽयं	विज्ञानेन विशिष्टं वा
विज्ञानपुरुषाणां हि	विज्ञानैकघनोक्त्या च
विज्ञानपुरुषान्तस्य	विज्ञानैकघनोक्त्याऽहं
विज्ञानमपि तद्भिन्न–	विज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वं
विज्ञानमय इत्यत्र	विज्ञाय प्रज्ञामित्यस्य
विज्ञानमय इत्यस्मात्	विज्ञायेति ल्यबन्तेन
विज्ञानमय इत्युक्त्वा	विज्ञायेह तमेवातः
विज्ञानमय इत्येवं	वितर्कयन्तस्ते प्राणाः
विज्ञानमात्रमथवा	वित्तद्वयेन संपन्नः
विज्ञानमात्र यस्यापि	वित्तमेव कला मे स्युः
विज्ञानमिति चैतन्यं	वित्तमेव कलास्तस्य
विज्ञानमित्यनेनात्र	वित्तं चेन्नामृतत्वाय
विज्ञानलक्षणं तेजो–	वित्तं द्विविधमप्यत्र
विज्ञानव्यतिरेकी चेत्	वित्तं विना न सिद्धिः स्यात्
विज्ञानव्यतिरेकेण घटो	वित्ताच्चेदमृतत्वं स्यात्
विज्ञानव्यतिरेकेण नातो	वित्तात्पुत्रः प्रियः पुत्रात्
विज्ञानव्यतिरेकेण नीलादि–	विदितादन्यदेवैतत्
विज्ञानव्यतिरेकेण प्रति	विदिताविदिताभ्यां नो
विज्ञानं संशयज्ञानं	विदित्वा कथमित्यस्य
विज्ञानस्य क्रियात्वाच्च	विदुषैव तु कर्तव्या
विज्ञानं निश्चितं धीः स्यात्	विदेहदेवतः क्वायं
विज्ञानं पौरुषं शुद्धं	विदेहो वीतसंदेहो
विज्ञानं प्रस्तुतं तस्मिन्	विद्यमाना पुनः कामम्
विज्ञानं भौतिकं तावत्	विद्यमानाऽप्यविद्येयं
विज्ञानात्मन इत्येष	विद्यया देवलोकाप्तिः
विज्ञानात्मन एताः स्युः	विद्या कर्म च संस्काराः
विज्ञानात्मन्युपक्रान्ते	विद्याकर्मसमूहेन
विज्ञानात्ममुखेनाथ	विद्याऽपि विपरीतस्य
विज्ञानात्मा तु कर्ताऽत्र	विद्याप्रकरणत्वाच्च
विज्ञानात्मा परिष्वक्तः	विद्याप्रकरणे चोर्ध्वम्
विज्ञानात्मा पिता तावत्	विद्याऽभिव्यञ्जिकैवेयं
विज्ञानात्माऽपि महतः	विद्यायां चेन्न मोक्षोऽभूत्
विज्ञानात्मा हि यः कश्चित्	विद्यावत्सह कार्येण
विज्ञानानन्दयोश्चैक्यात्	विद्याविधानाच्चाविद्या
विज्ञानानुविधायी हि	विद्यां चेत्यादिमन्त्रोऽपि
विज्ञानालम्बनप्राप्तिः	विद्युद्देहस्य तस्यैव
विज्ञानालोकसंपृक्तं	विद्युद्ब्रह्मेति युक्तं तत्

विद्योत्पत्तिप्रधानत्वात्	वियुक्तं देवताभिः सत्
विद्वांसं प्रति नेशानाः	विरक्त आग्रजात्सोऽयं
विधायकपदाभावात्	विरक्तः सर्वसंसारात्
विधित्सिताऽथ तन्निन्दा	विरजः शुद्ध इत्यर्थः
विधिराकर्षणे तावत्	विरहय्य न वेदान्तान्
विधिशास्त्रस्य नैवातो	विरहते भावनायाश्च
विधिशून्यस्य वाक्यस्य	विराजमसृजद्ब्रह्मा
विधिशेषार्थवादत्वात्	विराजं चोपसंहृत्य
विधूताशेषसंबन्धम्	विराट्प्रजापतिर्ज्ञेयः
विधेरिवानपेक्षत्वं	विराडपि ततो जातः
विधेर्हि तत्र साफल्यम्	विराडात्मनि देहे च
विध्यर्थस्य पुरा प्राप्तेः	विराड्देहावनद्धोऽसुः
विनष्टिं महतीं चेयात्	विराड्ब्रह्माथ ससृजे
विनाशक्रियया व्याप्तं	विराड्भावेनातितरां
विनाशस्यापि कार्यत्वात्	विरिञ्च एव तु परः
विनाशः क्रियते यत्र	विरुद्धधर्मकत्वं तु
विनाशिफलत्त्वं चेत्	विरुद्धयोरससर्गो
विनाशोऽतिशयः कश्चित्	विरुद्धयोश्च क्रिययोः
विनियोगप्रयत्नाच्च	विरुद्धरूपयोरेवम्
विपरीतस्ततो वस्तु	विरुद्धानेककार्याणाम्
विपरीतस्वभावोऽतः	विरुद्धाव्यभिचारित्वं न च
विप्रहाटकहार्यत्र	विरुद्धाव्यभिचारित्वं समान–
विभक्तमविभक्तं वा	विरुध्यतेऽक्रियारूपं
विभक्तं यत्तमोऽर्स्ताव	विरोधकाले चित्तस्य
विभज्य कारणादुच्चैः	विरोधः सर्वशास्त्राणाम्
विभज्यमानोऽन्येभ्यो हि	विरोधादन्वयो नास्य
विभागमसहन्तीव	विरोध्यन्तरविध्वंसो
विभागं लभते ज्ञानात्	विवक्षातश्च शब्दानाम्
विभागेऽपि न भेदः स्यात्	विवक्षितत्वादैक्यस्य
विभाव्यते सुविस्पष्टं	विवक्षितं चेतैकात्म्यं
विभिन्नद्रष्टृदृष्ट्याप्तिः	विवक्षितार्थविज्ञप्त्यै
विभिन्ननामरूपाणां	विवादगोचरापन्नम्
विभिन्नो बहिराभाति	विवादगोचरापन्ना
विभीषिकानिषेधार्थं	विविच्यते ब्रह्मणश्चेत्
विभुत्वाद्देवतानां च	विविदिषर्न्तातिगिरा
विभ्वी सर्वगताऽनन्ता	विविधाऽस्यैव सा सृष्टिः
विमोक्षायेह नैबालं	विवृतिश्छान्दसी ज्ञेया
वियत्संपूर्णतां नर्ते	विवेकमात्रसिद्ध्यर्थो
वियुक्तस्याऽऽत्मनश्चेत्स्यात्	दिव्यत्सोद्देशमार्गेण

विशन्ति सर्वभूतानि	विशेष्यार्थैकतन्त्रत्वात्
विशन्त्यज्ञास्तुर ते सन्तः	विश्वजिद्वन्न सामर्थ्यं
विशिष्टाकृतिदेशेहा	विश्वरूपं यशो ज्ञेयं
विशिष्टाङ्गानसिद्ध्यर्थं	विश्वंभरोऽग्निर्विज्ञेयः
विशिष्टेहानुभूतिश्च	विश्वासोऽतोऽत्र विदुषा
विशिष्टोपास्तिरेवेयम्	विश्वेश्वरोऽपि प्राहैतत्
विशीर्णकरणग्रामो	विश्वो हि स्थूलभुङ्नित्यम्
विशीर्यते ततः कार्यम्	विषमस्थं यतः सर्वं
विशुद्धिं व्यतिरेकं च	विषयज्ञानजन्मैव–
विशेषकार्यवाहिभ्यः	विषयत्वोपपत्तेश्च
विशेषज्ञानमेवास्य	विषयप्रिवभागश्च
विशेषदज्ञानलाभोऽस्य	विषयस्पर्शजानन्दाः
विशेषज्ञानसंबन्धः	विषयः प्रत्यगात्मा च
विशेषणतयाऽऽनन्द-	विषायन्तरसंबद्ध–
विशेषणत्वं स्वार्थोऽपि	विषयापहृतेर्नो चेत्
विशेषणप्रभेदेऽपि	विषयाभिलाषः कामः स्यात्
विशेषणयुतिः शाब्दी	विषया विनिवर्तन्ते
विशेषणविशेष्यत्व–	विषयित्वमथैकस्य
विशेषणविशेष्यते	विषयेन्द्रियसंबन्ध–
विशेषणविशेष्याणाम्	विषयेन्द्रियसंबन्धात्
विशेषणस्य श्रवणात्	विषयेन्द्रियादि यद्वस्तु
विशेषणस्य सर्वस्य	विषयेष्वनभिष्वङ्गात्
विशेषणं विशेष्याच्चेत्	विषयोऽध्येषणा या हि
विशेषणानां संबन्धो यतो न	विषयो ब्रह्मविद्यायाः
विशेषणानां संबन्धो विशेष्येण	विषयौ द्वावुपन्यस्तौ
विशेषदर्शनासूते–	विषायतेऽमृतमपि
विशेषदर्शने यस्मात्	विष्टम्भकं पृथिव्यादेः
विशेषदृष्ट्यभिव्यक्तिः	विसंवादनिरासेन
विशेषप्रतिषेधे च	विस्तारितकुटुम्बं तम्
विशेषवन्न चाप्यस्य	विस्फारिताक्षो जानाति
विशेषश्चेदपेक्ष्यः स्यात्	विस्फुलिङ्गाद्युपन्यासः
विशेषसंज्ञा याऽस्याभूत्	विस्फुलिङ्गा यथा चाग्नेः
विशेषणामनन्तत्वात्	विहापयति मन्त्रेण
विशेषात्मनिषेधाय	विहायाऽऽख्यायिकारूपं
विशेषेऽनुगमाभावः	विहायैतच्छरीरं वा
विशेषैरन्वयो नापि	विहितं प्रतिषिद्धं च
विशेषैरन्वयो नो चेत्	वीक्ष्यापन्नस्य तस्यैवम्
विशेषो न स्वतस्तच्च	वीरश्चोक्थात्मवित्पुत्र
विशेष्यमपि नाऽऽप्नोति	वीर्यवत्कर्महेतुत्वम्

वीर्यवद्दक्षिं लोके–	वैदिकं साधनं सर्वम्
वीर्यं वज्रोऽशनिरिति	वैधर्म्येण च दृष्टान्तः
वृक्षोऽयं शिंशपेत्यत्र	वैराग्यहेतावप्यस्मिन्
वृक्षोऽयं शिंशपेयं च	वैराग्यहेतून्संसारे
वृत्तिक्षेपादसुरयम्	वैराग्यातिशयार्थत्वात्
वृत्तिभिः संविभज्य स्वान्	वैराजपदसंयप्रेप्सोः
वृत्तिं च लभते कार्यं	वैराजं स्थानमासाद्य
वृत्तिः सा त्वपरिक्षीणा	वैलक्षण्यं निमित्ताच्चेत्
वृत्तीनां प्राणपूर्वत्वात्	वैविक्यान्न च मानादेः
वृत्त्यानन्त्यान्मनोऽनन्तं	वैशब्दः स्मरणाय स्यात्
वृद्धिहानी यतो दृष्टे	वैशब्दोऽवधृतौ ज्ञेयः
वृन्तादेवाऽऽम्रपातोऽत्र	वैश्वदेवं हि नामैतत्
वृन्तेनाऽऽम्रस्य संबन्धो	वैश्वानरगिराऽस्याग्नेः
वृन्ते निबध्यते येन	वैश्वानरवरात्केचित्
वृषदंशादयो रात्रौ	वैश्वानरवरादत्र
वृष्टेरागमनं यद्वत्	वैश्वानरात्तदात्मानं
वेदब्रह्मण आरभ्य	वैषम्यप्रतिपत्त्यर्थं
वेदव्यासोऽपि च मुनिः	व्यक्तनायाः क्षयो यस्तु
वेदशब्दानुरोध्यत्र	व्यक्तधर्मनिवृत्तिर्या
वेदशास्त्रानपेक्षत्वं	व्यक्तं समाधानं कर्म
वेदस्य ग्रहणं यद्वत्	व्यक्तवस्थाऽथवैतेषां
वेदान्मनो रवेरेवं	व्यक्ताव्यक्तविभागोऽयम्
वेदात्माऽपि तथाचाऽऽह	व्यक्तिर्नियतकालैव
वेदानुवचनस्येह	व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोर्भेदः
वेदानुवचनोक्त्याऽत्र	वङ्ग्यव्यञ्जकयोर्यत्तु
वेदानुवचनोक्त्या वा	व्यङ्ग्यव्यञ्जकसंबन्धः
वेदान्तवाक्यजं ज्ञानं	व्यङ्ग्येष्वर्थेषु नाऽऽवृत्त्या
वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः	व्यञ्जकत्वाच्च मानानां
वेदान्तश्रवणाद्यस्ति	व्यञ्जकत्वात्प्रमाणानाम्
वेदान्तार्थं यथायातं	व्यञ्जकानां हि सर्वेषां
वेदान्तेषु च सर्वेषु	व्यतिरिक्तस्य तस्यैव-
वेदामात्वप्रसक्तौ वा	व्यतिरिक्तात्मविज्ञान–
वेदाहमिति मन्त्रोक्तेः	व्यतिरेकस्य सिद्धत्वात्
वेदोक्तं निखिलं पुंसाम्	व्यतिरेकं सतो नेदं
वेदोऽप्यमिति चोक्तिः स्यात्	व्यतिरेकान्वयाभावैः
वेदोऽसीत्यत एवास्य	व्यत्ययेनावबोद्धव्या
वेद्मीनि यद्बलादात्य	व्यनक्ति नाऽऽत्मनाऽऽत्मानं
वेद्यानुरोधतो यस्मात्	व्यपदिश्यमानमैकात्म्यं
वैदिकं साधनं ज्ञेयम्	व्यपदेशक्षणाभावात्

व्यपदेशाय नामैतत्	व्याचष्टे स्वयमेवार्थं
व्यपदेशो विना योग–	व्याचिख्यासुरथेदानीम्
व्यपेततमसस्तत्त्वम्	व्यात्ते मुखे हि तद्दीप्तिः
व्यपेतसद्यशो वीर्यम्	व्याधिग्रहग्रहाविष्टो–
व्यभिचारि न यत्रास्ति	व्याध्याद्युपप्लुतो यस्मात्
व्यभिचारिमतिष्वेवं	व्यापारः कर्तृतन्त्रः स्यात्
व्यभिचारिषु बोधेषु	व्यापारः कर्तृतन्त्रो हि
व्यभिचारिषु सर्वेषु	व्यापित्वादात्मनोऽप्येवं
व्यभिचारो न यस्यास्ति	व्पापीनि तेषां सूक्ष्माणि
व्यभिचारो मिथो यद्वत्	व्याप्तिर्विशेषरूपेण
व्यर्थोपनिषदारब्धिः	व्याप्ताः प्रवेशशब्देन
व्यवधानं तमो यस्मात्	व्याप्नोत्यनवशेषेण
व्यवधानान्तरं तस्मात्	व्याप्यव्यापकसंबन्धो
व्यवधानापनुज्ज्ञानं	व्याप्येव लक्षणं युक्त–
व्यवहर्तुमशक्तोऽयं	व्यामिश्रं यदि वा शुद्धम्
व्यस्ता अपि तदात्मानो	व्यावर्तते स्वभावश्चेत्
व्यस्तानां पूर्वमुद्देशः	व्यावर्ततेऽस्वरूपं चेत्
व्यस्तानि स्थानसंबन्धात्	व्यवार्त्यभेदादाभाति
व्यस्ताभेदात्समस्तोऽर्थः	व्यावर्त्यार्थातिरेकेण
व्यस्ताभेदेऽपि चेत्कुर्यात्	व्याविद्धसत्यराशेः स्यात्
व्याकृताव्याकृतं विश्वम्	व्यावृत्तसर्वबाह्यार्थ–
व्याकृताव्याकृतात्मत्व–	व्यावृतं यदि भिन्नेभ्यः
व्याकृताव्याकृतात्मभ्याम्	व्यावृत्तः शुक्लपीतादेः
व्याकृताव्याकृतावस्थे	व्यावृत्तिरनुवृत्तिर्वा
व्याख्यातत्वात्पदार्थानां	व्यावृत्तेश्चाप्यवस्तुत्वात्
व्याख्याता या पुरा यत्नात्	व्यावृत्तोऽयमिति ज्ञानं
व्याख्यातायामविद्यायाम्	व्यावृत्त्यनुगमौ यस्मात्
व्याख्या तुल्यैव पूर्वेण	व्यावृत्त्यर्थानि नैतानि
व्याख्यातो योऽयमत्राऽऽत्मा	व्युत्थाय कारणात्कार्यात्
व्याख्यानमिदमेवात्र	व्युत्थाय न सतो यस्मात्
व्याख्यानमेतत्सुधियां	व्युत्थाय ब्रह्मणो द्वैतं
व्याख्यानमेतन्महतां	व्युत्थायाऽऽख्यायिकातो नः
व्याख्यानाय तु वीत्यस्य	व्युत्थायाऽऽख्यायिकारूपात्
व्याख्याने प्रस्तुते त्वस्मिन्	व्युत्थायातो यथोक्ताभ्यः
व्याख्येह संप्रवृत्तेयं	व्युत्थायाथ विदित्वेति
व्याचक्षतेऽन्यर्थवेमं	व्युत्थिता हि सतो भेदाः
व्याचक्षते परं ग्रन्थम्	व्युत्पत्तिफलमाश्रित्य
व्याचक्षाणो यतः स्वप्नं	व्युत्पत्तिरियमेवात्र
व्याचख्युर्मयटं ये तु	व्येव त्वेति प्रतिज्ञायाः

व्युत्पाद्यते यदा साक्षात्	शब्दार्थश्चाऽऽकृतिर्यस्मात्
व्रजेच्छाकटिकेनेह	शब्दार्थापोहयोर्लिङ्गे
व्रीहिपात्रादिवन्नापि	शब्दोच्चारणशक्तं हि
श	शब्दोऽयं बहुधा भिन्नो
शक्तयः करणान्यत्र	शब्दो लिङ्गादिशून्योऽपि
शक्तयः सन्ति भूयस्यः	शब्दोऽस्ति न प्रियः कश्चित्
शक्तिमत्कारकं चेत्स्यात्	शमादिसाधनो भूत्वा
शक्तिमात्रात्मना स्थानं	शमादीन्येव विद्यायाः
शक्तिशक्तिमतोरैक्यं	शमाद्युत्पत्तये नान्यत्
शक्तीनां नियमः शक्यात्	शर आसीदिति गिरा
शक्त्यवस्थानि वस्तूनि	शरीरज्वरमन्वेष
शक्त्युत्पत्त्यभ्युपेतौ च	शरीरमस्याऽऽधानं स्यात्
शक्नुवन्ति न कर्माणि	शरीरमिति वाक्येन
शक्यते न निषेद्धुं च	शरीरं नेमिवच्चैतत्
शतकृत्वो मनुष्याणां	शरीरं पाप्मनां कार्ये
शतानि दश पञ्चैव	शरीरं व्याहृतिमयं
शतृतृजन्तश्रवणात्	शरीरान्तमिदरूपं
शत्रुणा कामितो योऽर्थो	शरीराश्रयिणं प्राणं
शत्रुनमगृहीत्यर्थं	शरीरेन्द्रियसंघातः
शप्स्यामि त्वामिति ह्युक्त्वा	शल्यविद्धस्य तच्छल्य–
शब्दप्रधानं विज्ञानं	शान्तत्ववर्तुलत्वाभ्यां
शब्दप्रवृत्तिहेतुनां	शान्तत्वाच्च दिशोऽङ्गाराः
शब्दशक्तेरचिन्त्यत्वात्	शान्तिवर्तुलतोऽङ्गाराः
शब्दस्याल्पीयसोऽत्यागे	शान्तेषु सर्वज्योतिःषु
शब्दस्यैवाऽऽत्मनो जन्म	शब्दविज्ञानमात्रेण
शब्दस्वभाव एवैष	शाब्दविज्ञानमानेन
शब्दादिखचितं साक्षात्	शाब्दी वा प्रतिपत्तिः स्यात्
शब्दादिगुणहीनत्वात्	शारीरप्रमुखास्तद्वत्
शब्दादिग्राहिणी वृत्तिः	शरीरवचसा चात्र
शब्दादिप्रकृतीन्येव	शाल्याद्युद्वहनादि स्यात्
शब्दादिवडिशाकृष्ट–	शाश्वतीश्च समा नित्या
शब्दादिबाह्यसंबन्धे	शास्तर्यसति तत्कर्म–
शब्दादिभिर्हि घ्राणादेः	शब्दमात्रनिमित्तत्वात्
शब्दादिभोगसिद्ध्यर्थं	शास्त्रस्वभावजज्ञान–
शब्दाद्यन्नवगाः सूक्ष्माः	शास्त्रं मुख्यार्थमेव स्यात्
शब्दाद्यर्थोपलब्धारः	शास्त्राचार्यप्रसादात्तु
शब्दाद्याकारतां यान्ति	शास्त्राचार्यमतिर्वाऽत्र
शब्दानुरोधतस्तावत्	शास्त्राचार्यव्यपेक्षत्वात्
शब्दाभिन्नं पुरा ज्ञानं	शास्त्राचार्यत्मतो निष्ठां

शास्त्राचार्यादयो यद्वत्	शून्यस्यापि हि शून्यत्वं
शास्त्राचार्यानुभवनैः	शृङ्गग्राहिकया श्रुत्या
शास्त्राचार्योक्तितः पश्चात्	शृणु सर्वं तदज्ञान–
शास्त्राद्यारम्भानर्थक्य–	शेषभक्षं न कुर्वन्ति
शास्त्रार्थस्तत्प्रयोगश्च	शेषामवोचदश्विभ्यां
शास्त्रार्थस्य समाप्तेश्च	शैरिरोऽग्निर्भवेच्छीतः
शास्त्रार्थं स्मारितः सोऽथ	शोकमोहाद्यतीतत्वं
शास्त्रार्थः सूत्रितस्तावत्	शोकमोहावतः स्यातां
शास्त्रीयलौकिकज्ञान–	शोकस्य प्रत्यगात्मा वा
शास्त्रेणोक्ता शरीरेऽस्मिन्	शोकादासङ्गबीजाद्धि
शास्त्रोक्तज्ञानयुक्तानाम्	शोकादेर्जनकं यद्वा
शिंशपानुपलब्धिश्चेत्	शोकाभिधानास्तत्रापि
शिंशपावृक्ष एवेति	शोकायोग्यः शुचा हीनो
शीतमल्पं सुखं ग्रीष्मे	शोकार्हवत्पदार्थेभ्यो
शीतवद्वा भवेच्छीतः	शोकोऽत्रारतिमात्रं स्यात्
शीतश्च पिच्छिलश्चापां	श्येनः शाशोद विज्ञेयो
शीतोष्णयोरिव कथं	श्येनः श्रान्तो यथाऽऽकाशे
शीर्षण्यप्राणसंस्था ये	श्रद्दधानास्तपस्यन्तः
शुक्तिकानुविधायित्वात्	श्रद्धाचारादिविध्यर्था
शुक्तिकेयमिति ह्युक्तेः	श्रद्धातात्पर्यशुश्रूषा
शुक्तौ रजतविज्ञानात्	श्रद्धानाशकवाक्यं तु
शुक्त्यात्मनाऽप्यवस्थानं	श्रद्धालुरधिकारी यः
शुक्रप्रवहया नाड्या	श्रद्धालुं वित्तसंपन्नम्
शुक्रस्त्राय्वस्थिमज्जानो	श्रद्धैव वित्तमस्येति
शुक्रं निषिक्तं यत्रेदं	श्रयणाद्धारणाच्चाऽऽपः
शुक्लं कृष्णमणु स्थूलम्	श्रयतेः श्रद्दधातोर्वा
शुक्लं ब्रह्मातिसंशुद्धं	श्रवणप्रतिपत्ती च
शुक्लं स्यात्कफभूयस्त्वे	श्रवण मननं तद्वत्
शुक्लादीन्यत्र रूपाणि	श्रवणादिक्रिया तु देहस्य
शुद्धधीः प्रव्रजेत्पश्चात्	श्रीमद्भर्तृप्रपञ्चस्य
शुद्ध्यशुद्ध्युक्तितश्चेह	श्रुत आगमतो योऽर्थः
शुभकर्माभिसंबन्धः	श्रुतकर्मानुरूपेण
शुशाभुशक्रियैवेह	श्रुतमेकविभक्तित्वं
शुभौषध्युपयोगाच्च	श्रुतयः स्मृतयश्चैवं
शुश्रूषालिङ्गमेतस्यात्	श्रुतयः स्मृतयश्चोच्चैः
शुश्रुषुं जनकं सर्वे	श्रुतयः स्मृतिवादाश्च
शूद्रेण जातो विज्ञेयः	श्रुतं चैकविभक्तित्वं
शून्यत्वमपि नैव स्यात्	श्रुतं साध्यं समुल्लङ्घ्य

श्रुतः प्रजापतिः पूर्व	श्रोत्रादेर्गुणभूतत्वात्
श्रुतादर्थाघ्न चान्योऽर्थो	श्रोत्रियवृजिनत्वे द्वे
श्रुतान्मतात्तथोक्ताद्वा	श्रोत्रियोऽधीतवेदः स्यात्
श्रुतार्थहानिरेव स्यात्	श्रौतं स्मार्तं च यत्किंचित्
श्रुतितो युक्तितश्चापि	श्रौत्याऽनया प्रसिद्ध्या तु
श्रुतितो लिङ्गतः साक्षात्	श्लोकांश्च गौडपादादेः
श्रुतिन्यायविरोधाच्च	श्वेतोऽसौ धावतीत्यादेः
श्रुतिमानार्पितं चैतत्	ष
श्रुतिलिङ्गादिको न्यायः	षड्भावविक्रियाणां च
श्रुतिस्था या हि वाक्तम्याः	षड्भावविक्रियाभावात्
श्रुतिस्मृतिसदाचार–	षण्मासशेषप्रोद्भूता
श्रुतिस्मृतिसदाचारान्	षष्ठगोचरवत्सर्वं
श्रुतिः समर्थयामास	षष्ठगोचरवन्नेदम्
श्रुतिः स्वेनैव वचसा	षष्ठेऽपि जनकाख्यान–
श्रुतौ यद्यपि नैतस्यां	षष्ठ्यर्थहेतुविध्वंसात्
श्रुतौ स्मृतौ वा संभाव्यम्	षष्ठ्यर्थासभवोऽतः स्यात्
श्रुत्यन्तरविरोधश्च	षष्ठ्यादिकल्पनाऽसाध्वी
श्रुत्या गार्ग्याद्युपन्यासः	षष्ठ्युक्तेरेव संसिद्धा
श्रुत्या जाबालशाखायां	स
श्रुत्या सिद्धान्तसिद्ध्यर्थम्	स आत्मा पुण्यपापोत्यं
श्रुत्युक्तार्थस्य वा स्थेम्ने	स आत्मा प्रकृतस्त्वेताः
श्रुत्येहोत्थाप्यतेऽशेष–	स आनन्दः परो ज्ञेयः
श्रुत्यैतत्स्वयमेवोक्तं	स एव च जगत्ककारी
श्रूयते फलसंबन्धः	स एव स इति ह्युक्तिः
श्रेयोरूपप्रसिद्ध्यर्थम्	स एवायमिति ज्ञेयो
श्रेयोर्थिनां मनुष्याणाम्	स एष इत्यनेनापि
श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यः	स एष ईश्वरः साक्षात्
श्रोता स्प्रष्टेतिरूपः स्यात्	स एष कर्मजो बुद्धेः
श्रोत्रत्वगादिनाडिस्थम्	स एष देवो यः पृष्टो
श्रोत्रत्वगादिनाड्यश्च	स एष द्वैतदृष्ट्याऽत्र
श्रोत्रादिकरणग्राह्यम्	स एष नेति नेत्यात्मे–
श्रोत्रादिकरणानीव	स एष नेति नेत्याद्यः
श्रोत्रादिकरणान्यत्र	स एष पर उत्कर्षो
श्रोत्रादिकरणैर्यद्यत्	स एष परमात्मैव
श्रोत्रादिकरणोपेतं	स एष परमोऽप्यात्मा
श्रोत्रादिनाडीमध्यस्थः	स एष परिणामः स्यात्
श्रोत्रादिभिर्यतो भिन्नाः	स एष पुरुषो यत्र
श्रोत्रादिवत्प्रमाणानाम्	स एष वायुः सूत्रात्मा
श्रोत्रादिव्यापृतो माता	स एषोऽभ्यन्तरो देवः

सकलत्वे परस्योत्क्ताः	सत्यकामादिशब्देन
सकारणमिदं सर्वे	सत्यज्ञानादिरूपस्य
सकारणस्य मात्रादेः	सत्यपि ब्रह्मवेदित्वे
सकृत्प्रवृत्या मृदूनाति	सत्यमन्यत्रतद्बाह्यम्
सकृदात्मप्रसूत्यैव	सत्यमेव तदासेति
सकृद्भूयः प्रयोगाद्वा	सत्यमेव तथाऽपदिं
सकृद्विद्युद्यथाऽत्यन्तं	सत्यमेव तथाऽप्यत्र
स खलूत्पन्नविज्ञानः	सत्यमेव तथाऽप्येष
स च काममयो देवः	सत्यमेव भवेदेतत्
स चापि मधु सर्वेषां	सत्यमेव शमादीनां
सजनात्तावथोत्कम्य	सत्यस्य सत्यामिति या
सजने प्रश्न एतस्मिन्	सत्यं ज्ञानमनन्तं च
सजाति नास्ति सामान्यं	सत्या अवितथा धर्माः
सजातीयगिरा चात्र	सत्यानृतविभागोऽयं
सजातीयनिषेधो वा	सत्यानृते सुखदुःखे
सजातीयप्रयुक्तं यत्	सत्यामपि च सामाग्र्याम्
सजातीयासजातीय–	सत्यामपि त्वविद्यायां
सजातीयासजातीयैः	सत्यासत्यविभागोऽयम्
सच्च त्यच्चेति तत्सत्यं	सत्येव साक्षिणि यतो
सतत्त्वकमिदं सर्वम्	सत्यो वा यदि वा मिथ्या
सति कर्मणि वैचित्र्यं	स त्वं जानंश्चतुष्पान्मे
सति ज्ञाने तदुभयम्	सत्सिद्धिमेव संभाव्य
सति यस्य प्रमाणेत्व	सत्सु प्रत्यक्षविधिषु
सति व्यभिचरत्येव	सत्स्वप्यन्येषु भूतेषु
सतैव सर्ववस्तूनि	सत्स्वश्वादिषु कालादि
सतो न व्यतिरेकेण	सदतो जनिमत्तत्त्वं
सतोऽभिव्यञ्जकं मानं	सदन्यबुद्धिगम्यस्य
सत्कर्मभिस्तु तं देवं	सदप्यात्मादिकं सर्वम्
सत्कार्यवादिनो यस्मात्	सदसीति क्रियानिष्ठम्
सत्कृत्य च यथाशास्त्रं	सदा त्वाऽहं प्रपश्यामि
सत्तत्त्वं सर्वभावानां	सदानुदितानस्तमित–
सत्तामात्रेण किं कार्यम्	सदानुदितालुप्तैक–
सत्तामात्रेण चेत्कुर्यात्	सदाऽपहतपाप्मेति
सत्तामात्रोपकारीणि	सदिति व्यक्तरूपं यत्
सत्ता वाऽनन्तरगिरा	सदेकत्वमशेषेषु
सत्वा तेजोऽत्र विज्ञेयं	सदेवताकं पूर्वोक्तं
सत्त्वं वा यदि वाऽसत्त्वं	सदेवसप्रतिष्ठादि–
सत्त्वाद्विनिष्ठितार्थश्च	सदेवाऽऽगमतः सर्वम्
सत्परिच्छेदकैर्नापि	सदेवाः सप्रतिष्ठैता

सदेवेस्यादिना चास्य	समं त्रयं त्रिषु भवेत्‌
सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः	समाख्यानुपपत्तिश्च
सदेवेदमतः सर्वे	समाख्यासंश्रयात्तस्मात्
सदैवाव्यभिचारित्वात्‌	समान उपसंहृत्य
सदोत्पत्तेरनुत्पाद्यो–	समान एकःसन्नात्मा
सदोत्पन्नाऽऽत्मनि मितिः	समान एव सल्ँ लोकौ
सद्देवभावहेतुत्वात्‌	समानकर्तृकत्वोक्तेः
सद्बीज सत्प्रतिष्ठं च	समानविषयत्वेऽपि
सद्भावश्चोपलब्धिश्च	समानशब्दौ तेनेमौ
सद्भावेऽपि च भान्वादेः	समानः कारणात्मा वा
सद्वितीयपरोक्षत्वे	समानः सन्नुभौ लोकौ
सन्त्यात्मनि न चेत्कामाः	समाने च तथोदानः
सन्त्येवाऽऽत्मपरिज्ञान–	समाप्तं याज्ञवल्कीयं
सन्नेव नाशोऽपीष्टश्चेत्	समाप्तः सप्तमोऽध्यायः
सप्तमावसितावुक्तं	समाप्ता ब्रह्मविद्येयं
सप्रयोगगणः सर्वः	समाप्ताशेषविज्ञेय–
स ब्राह्मण इति गिरा	समाप्तशेषविद्यं हि
समर्थनं कल्पनार्थः	समाप्तिं न समायाति
समर्पितत्वं प्राणादेः	समाप्तिः कर्मणो नापि
समर्पितं चेच्छब्देन	समाप्तो मधुकाण्डार्थो
समवेतं हि यद्यत्र	समाप्यामौनमखिलं
समष्टिव्यष्टिभावेन	समाशाङ्कितनिःशेष–
समष्टिव्यष्टिरूपं यो	समासव्यासतस्तद्वत्
समस्तमृत्योस्तमसः	समासव्यसतस्तस्तस्मात्
समास्तव्यस्तता तस्मात्	समासव्यासरूपेण
समस्तव्यस्ततादृष्टिः	समासेनैव निर्दिष्टे
समस्तव्यस्ततादृष्टौ	समाहरति वृत्तीर्यः
समस्तव्यस्ततामेवं	समाहारोऽथवा भेदः
समस्तव्यस्ततारूपं	समांशपरिणामे तु
समस्तव्यस्तताव्याख्या	समिन्धनात्समिद्भानू–
समस्तव्यस्तताशङ्कां	समुच्चयनिवृत्तर्थे
समस्तव्यस्ततां केचित्	समुच्चयनिषेधश्च
समस्तव्यस्ततां तस्मात्	समुच्चयविवक्षाऽत्र
समस्तव्यस्ततैवेह	समुतच्चयश्चाप्यसकृत्
समस्तव्यस्तभूतस्य	समुच्चयस्ततोऽन्वोऽयम्
समस्तव्यस्तमैकात्म्यम्	समुच्चयाच्चेदुभयोः
समस्तव्यस्तसंदृष्टौ न	समुच्चयोऽयमसेमाभिः
समस्तव्यस्तसंदृष्टौ ना–	समुद्र ईश्वरो ज्ञेयः
समस्तैरिन्द्रियैहीनः	समुद्रतरुगोपिण्ड–

समूलबीजं चेद्वृक्षं	सर्व एव समाः प्राणाः
सम्यक्संशुद्धधिषणः	सर्वकर्मनिवृत्तिर्हि
सम्यगुक्तमिदं सूत्रं	सर्वकर्मपरित्यागः
सम्यग्ज्ञातात्मयाथात्म्यो	सर्वकर्मपरित्यागात्
सम्यग्ज्ञातोपदेशार्थः	सर्वकर्मफलप्राप्तिः
सम्यग्ज्ञातोऽपि नैवार्थो	सर्वकर्मफलानां च
सम्यग्ज्ञानप्रसूतेश्च	सर्वकर्माण्यतस्त्यक्त्वा
सम्यग्ज्ञानविरुद्धा धीः	सर्वकर्मातिगं ब्रह्म
सम्यग्ज्ञानशिखिप्लुष्ट–	सर्वकर्माधिकाराणाम्
सम्यग्ज्ञानशिखिप्लुष्टम्	सर्वगाणामपि यथा
सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्ति–	सर्वग्रः प्राणधर्मत्वात्
सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ	सर्वचेष्टानिरोधोऽस्य
सम्यग्ज्ञानं यदाश्रित्य	सर्वजात्यादिमत्त्वे च
सम्यग्ज्ञानाग्निनिर्दग्धे	सर्वज्ञत्वान्मुनेर्नाभूत्
सम्यग्ज्ञानाग्निसंप्लुष्ट–	सर्वज्ञः सर्वकृच्चासौ
सम्यग्ज्ञानातिरेकेण	सर्वज्ञः सर्वशक्तिश्च
सम्यग्ज्ञानेऽपि चास्त्येतत्	सर्वज्ञानां यतो वंशाः
सम्यग्विज्ञाततत्त्वत्त्वात्	सर्वज्ञेयस्य तद्व्याप्तेः
सम्यग्विज्ञानविध्वस्ता	सर्वज्योतिरूपरतौ
सम्यङ्निरस्तं तत्पूर्वं	सर्वज्योतिरुपरमे
सम्यङ्मिथ्याधियोर्यस्मात्	सर्वतस्तु विरक्तो यः
स य आत्मानमित्युक्त्वा	सर्वतीर्थदृशां तावत्
स य एतदुपास्तेऽन्नम्	सर्वतीर्थदृशां सिद्धिः
स य एतं यथोद्दिष्टम्	सर्वतोऽपरिपन्थित्वात्
स यत्तत्रेत्यसङ्गोक्तेः	सर्वत्र प्रतिपत्तव्या
स यत्रेति ह्यतः पूर्वे	सर्वत्र यौगपद्यं स्यात्
स यथाकाम इत्यादि–	सर्वत्राव्याहताज्ञश्च
स यथाकाम इत्युक्त्वा	सर्वत्रैकार्थता दृष्टा
स यथाऽऽध्यात्मिके देहे	सर्वत्रैव हि विज्ञानम्
स यः कश्चिदिमाल्ँ लोकान्	सर्वथा नैव घटते
स योऽत इत्युपक्रम्य	सर्वथाऽपि तु यत्किंचित्
स यो वाच्यसुरैः क्षिप्तः	सर्वथा फलवज्ज्ञानं
सरितीरे फलानीति	सर्वथा यदनेनोक्तं
सर्गस्य जननादादौ	सर्वदाऽव्यभिचार्येकं
सर्पनिर्मोकवत्कृत्स्नं	सर्वदृष्टान्तसारूप्य–
सर्पात्मना गृहीतायाम्	सर्वदैवाऽऽहुतीर्विद्वान्
सर्पादयो यथा रज्ज्वा	सर्वधीविक्रियासाक्षि
समर्था सैव ते यस्मात्	सर्वप्रमाणभूतोऽभूत्
सर्व एकमिति ह्युक्तेः	सर्वप्रमाणविषय–

सर्वप्रमाणशेषत्वं	सर्वसाधारणं कर्म
सर्वप्राणभृदन्नस्य	सर्वस्य कर्मणोऽत्यन्तं
सर्वभावविकाराणां	सर्वस्य कर्मणोऽप्येष
सर्वभूतसमुत्पत्तेः	सर्वस्य जगतो हेतू–
सर्वभूतस्थमात्मानं	सर्वस्य ज्ञानमात्रत्वात्
सर्वभूतात्मकत्वात्तु	सर्वस्य परिणामस्य
सर्वभूतात्मभूतस्य	सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वात्
सर्वभूतात्मभूतोऽसौ	सर्वस्याक्षरमात्रत्वात्
सर्वभूतात्मतापत्तिः	सर्वस्यानुपपन्नत्वम्
सर्वमज्ञानमेव स्यात्	सर्वस्यानुपलब्धेस्तु
सर्वमत्ति यतः सृष्टम्	सर्वस्याप्यवनादोस्यात्
सर्वमन्यानपेक्षं सन्	सर्वस्येति फलोक्तिः स्यात्
सर्वमस्य वशे यस्मात्	सर्वस्यैकात्म्ययाथात्म्यात्
सर्वमात्मेति चेत्कुर्यात्	सर्वस्यैष वशीत्यादि
सर्वमात्मेति या बुद्धिः	सर्वस्यैष वशीत्युक्त्वा
सर्वमात्मेतिसम्यग्धी–	सर्वस्वतुल्ये नृपशौ
सर्वमात्मेत्यतः पश्येत्	सर्वस्वं चेदहं दद्यं
सर्वमान्मेत्यतो वाक्यात्	सर्वं कृत्स्नं भविष्यामः
सर्वमानप्रमक्तौच	सर्वं चाप्यप्रमाणं स्यात्
सर्वमानातिवर्त्यात्म–	सर्वं चेद्विनिवृत्तं स्यात्
सर्वमानानिवर्त्येक	सर्वं ब्रह्माभवद्यस्मात्
सर्वमानाविरोधेन	सर्वं मिथोऽनपेक्षं सन्
सर्वमेतदयत्नेन	सर्वं सदेव चेदिष्टम्
सर्वमेतदवृथैवस्यात्	सर्वं सदेव यस्येष्टं
सर्वमेवाहमस्मीति	सर्वं सर्वमपेक्ष्यैव
सर्वरूपात्मकः सूर्यः	सर्वं सर्वस्य कार्य स्यात्
सर्वलोकैकबीजेन	सर्वं हि खल्विदं ब्रह्मे–
सर्ववादिविरोधेऽपि	सर्वं हि मानं लोकेऽस्मिन्
सर्ववेदान्नबाधश्च	सर्वं सर्वस्य कर्ता च
सर्ववेदान्तवाक्यानाम्	सर्वं सर्वस्य कार्ये स्यात्
सर्ववेदान्तवाक्येषु	सर्वःसर्वस्य भोक्तैव
सर्वव्यापी रमो ह्येष	सर्वाकावृक्षैकहेतोश्च
सर्वशक्तिरियं शक्तिः	सर्वाष्णुपासनान्येव
सर्वशास्त्रसमारम्भः	सर्वात्तृत्वेन सिद्धेऽर्थे
सर्वसंशयहेतोश्च	सर्वात्मकत्वसंप्राप्तौ
सर्वसंसारदुःखौय–	सर्वात्मकत्वाद्गायत्र्या
सर्वसंसारभावोऽस्य	सर्वात्मकर्मसंन्यासात्
सर्वमहारकाले च	सर्वात्मकार्यनिचय–
सर्वसाधनसाध्यं च	सर्वात्मभावं विद्यायाः

सर्वाद्यानगृहीतौ तु	सर्वेषु संहृतेष्वेवं
सर्वाधिकारप्रध्वंसात्	सर्वेष्वपि च दृष्टेषु
सर्वाधिकारहेत्वग्नि	सर्वेष्येतेषु शान्तेषु
सर्वानर्थनिवृत्तिश्च	सर्वैकत्वं परं ब्रह्म
सर्वानर्थेकबीजस्य	सर्वैकत्वावबोधोऽयम्
सर्वानात्मनिषेधेन	सर्वैकात्म्यमिदं यस्मात्
सर्वान्तरावसानस्य	सर्वोच्छित्त्यात्मसाक्षित्वात
सर्वान्नभक्षणादग्निः–	सर्वोऽनुभव एवायं
सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वात्	सर्वोपनिषदामेष
सर्वापत्तिरियं युक्ता	सर्वोपसंहृद्धृदयं
सर्वापत्तेरनित्यत्व–	सर्वोपाधिविनिर्मुक्तौ
सर्वाब्रह्मनिषेधेन	सर्वोपाध्युपसंहारि–
सर्वाभिमानहेतुं च	सर्वोपाया निवर्तन्त
सर्वाभेदाच्च सर्वस्य	सर्वोऽप्येष परिस्पन्दो
सर्वार्थग्रहणं तस्मात्	सर्वोऽस्मीति हि विद्येयं
सर्वार्थे यदि वाऽऽद्यं स्यात्	सलिलादिगिरा योऽर्थः
सर्वावतोऽस्य देहस्य	स वा इत्यादिनाऽथास्य
सर्वाश्रमाणां तर्हीदम्	स वा एष पुरोक्तेन
सर्वासङ्गविनिर्मुक्तो	स विज्ञानमनः प्राण–
सर्वासूपनिषत्स्वेवं	सवितुस्तद्वरेण्यं स्यात्
सर्वास्वेव हितास्वासु	सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः
सर्वे कार्पण्ययुक्ताः स्युः	स वै शरीरी प्रथमः
सर्वेच्छानां समाप्तत्वात्	सशब्दं दर्शनं यादृक्
सर्वेणैव विकल्पेन	सशल्यदेहशायीनि
सर्वेन्द्रियपरिस्पन्दः	सश्रद्धस्यापि सत्यस्य
सर्वेन्द्रियाणामथवा	ससमानोक्तिसंबन्धं
सर्वेन्द्रियेषु यावान्स्यात्	ससंन्यासं विनिश्चेयं
सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते	ससंन्यासाऽऽत्मविद्या या
सर्वेऽप्ये यथादृष्टि	ससंभ्रमः स चोत्थाय
सर्वे भावाः स्वयं सन्तो	स संवत्सरोऽभवदिति
सर्वेश्वरेशिता तावत्	ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मभावेन
सर्वेषामपि कामानां	ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मैवेति
सर्वेषामपि चोद्यानां	स स्वयंज्योतिरात्मैव
सर्वेषामपि तेनेदं	सहजं सर्वभूतानां
सर्वेषामपि नूनं त्वं	सहतेऽनात्मतां नाऽऽत्मा
सर्वेषामपि भिन्नानां	सह भावनया बुद्धेः
सर्वेषामपि भूतानां	सहस्रतपभागेन
सर्वेषामपि मानानां	सहस्रदशभागर्द्ध्या
सर्वेषां प्रत्यगात्मत्वात्	सहस्रदानं तूक्तस्य

[TABLE]

संयुक्तयोर्वियोगोऽपि	संसारानुपपत्तिश्च
संयोगश्च विवादश्च	संसारान्मुच्यमानानां
संलयायेति यच्छुद्धं	संसारिणो न चेदत्ति
संवत्सरात्मसंपत्त्या	संसारिणो ननुत्पत्ति–
संवत्सरे प्रयोगाणाम्	ससारिणोऽप्यसामर्थ्यात्
संवत्सरे समिद्धे हि	संसारिताविशिष्टैव
संवदिष्ये नृपेणाहं	संसारित्वात्प्रविष्टानाम्
संविज्ज्ञानविशेषस्य	संसारी प्रक्रमाच्चेह
संवित्तन्मोहधीवृत्ति–	संसारी यो यथोक्तेन
संवित्तिभावयोर्भेदो	संसारे कियती व्याप्तिः
संवित्प्रमाणसत्त्वेन	संसारे चापि जग्धेऽस्मिन्
संविदैव समाप्तत्वात्	संसारोऽनर्थ इत्येष
संविदो व्यतिरेकेण	संसार्यस्मीति चेद्ध्वस्ता
संविद्देशादिभेदेन	संसार्यात्मनि दृष्टेऽपि
संवेद्यानन्दकं तावत्	संसार्येवेह स इति
संवेद्यानन्दरूपं तत्	संसृत्यनर्थस्य यतः
संव्याप्य तद्वदखिलं	संस्कारोपचयाद्यद्वत्
संशुद्धधिषणोऽत्यर्थं	संस्कार्यत्वात्पशोरेवम्
संश्लिष्टयोरपि तयोः	संस्थानवदथेदानीं
संसर्गप्रविवेकौ स्तो	संस्थेम्नेऽस्यैव चार्थस्य
संसर्गः प्रविवेको वा	संहतानां क्रियासिद्धेः
संसारकारणध्वंसि	संहतिश्चक्षुरादीनाम्
संसारकारणं तस्मात्	संहतोक्तविशेषाणां
संसारदर्शनाभ्यासात्	संहतो गम्यतेऽनात्मा
संसारपुरुषार्थेभ्यो	संहत्यनुपपत्तिश्च
संसारफलतैवातः	संहृतात्मप्रभेदा हि
संसारभूमावासीनं	संहृताशेषकरणो
संसारमिध्याविज्ञानं	संहृत्य स्थूलमाधारं
संसारमोक्षणायाऽऽशु	साक्षाज्ज्ञानातिरेकेण
संसारवह्निजं दुःखम्	साक्षात्करणसिद्धार्थं
संसारस्याधिकारोऽयं	साक्षात्कुर्वत्स्वमात्मानं
संसाराख्यमहाव्याधेः	साक्षात्कृतात्मभावोऽयम्
संसारानर्थमाशौहि	साक्षात्कृतैकतत्त्वस्या–
संसारानर्थनिष्पत्तौ	साक्षात्तु वस्तुविज्ञाने
संसारानर्थबीजस्य	साक्षात्पश्याम्यहं कुम्भं
संसारानर्थसंप्राप्ति–	साक्षादात्मप्रसिद्धौ च
संसारानर्थहेतुत्व–	साक्षादात्मोत्सृजन्वायुम्
	साक्षादित्यभिधानेन
	साक्षादित्यव्यवहितं

साक्षादित्यादिकं यस्मात्	साधनानामसामग्र्यात्
साक्षादित्यादिकं सर्वे	साधनानीष्टलाभार्थ–
साक्षादित्यादिना पृष्ठं	साधनान्तरसंभाव्यम्
साक्षादित्यादिना प्रोक्तः	साधनान्येव मनसः
साक्षादित्यादिभिः प्रत्यक्	साधनेनैतदेकात्म्यं
साक्षादित्यादि याथात्म्यं	साधनोक्त्यैव तत्साध्यम्
साक्षादित्यादिवाक्येन	साधयित्वा स्वयज्योतिः
साक्षाद्दर्शनासेद्ध्यर्थे	साधर्म्ये सति वैधर्म्य
साक्षाद्ब्रह्मविदप्येष	साधारणविशेषाभ्यां
साक्षाद्ब्रह्मावबोधस्य	साधारणस्य यो वायुः
साक्षान्निर्देशनुत्त्यर्थे	साधारणः पृथिव्यादि–
साक्षान्मानप्रसिद्धेषु	साधारणात्मनो योऽशो
साक्षिणः प्राणशब्देन	साधारणानि वस्तूनि
साक्षिणः सद्वितीयत्वं	साधारणोऽयं विलयः
साक्षितत्त्वापरिज्ञानात्	साधारण्यविशेषाभ्यां
साक्षिन्वेनाऽऽत्मनः सिद्धिः	साधिभूताधिदैवं च
साक्षित्वेनोपलभ्यत्वान्	साधुकारी पुमान्यः स्यात्
साक्षिरूपं स्वतः सिद्धम्	साधुभन्यपरीवारः
साक्षेपमाहुः श्रेयांसम्	साध्यसाधनतां तस्मात्
साक्ष्यमातृप्रमारूपं	साध्यसाधनबुद्धिर्नो
साक्ष्यमाक्ष्यपि संसिध्येत्	साध्यसाधनरूपाभ्यः
साध्यार्थोदृष्टियोग्यः स्यात्	साध्यसाधनरूपाभ्यां
सा चैकैवाविभागत्वात्	साध्यसाधनरूपे द्वे
सा त्रिरात्रान्त आप्लुत्या–	साध्यसाधनवत्कृत्स्र–
सादृश्यनस्त्वभिन्नोऽयं	साध्यसाधनसंबन्ध–
सादृश्यात्प्रत्यभिज्ञानं	साध्यसाधनसंबन्धा
सादृश्यादन्वयभ्रान्तिः	साध्यसाधनसंबन्धे
सादृश्यान्न च केशादौ	साध्यसाधनसंबन्धो
सादृश्यासंभवश्चापि	साध्यस्य कर्मणस्त्यागात्
सादृदयासंभवानणेह	साध्यं च लोकतः सिद्धं
साधनत्वं यतस्तुल्यं	साध्याभावे कथं हेता–
साधनत्वं समानं स्यात्	साध्यावृत्यात्मकं ज्ञानं
साधनत्वाविशेषत्वात्	साध्ये हि साधनापेक्षा
साधनत्वेन कर्ताऽत्र	साध्यैषणाप्रयुक्तत्वात्
साधनत्वेन शान्त्यादेः	साध्वसाध्विति चाध्यासौ
साधनं तदपीहोक्तं	साध्वादि भूयोभ्यासात्स्यात्
साधनं दूषणं सर्वम्	साध्वाद्यनभिसंबन्धे
साधनात्तमसो मां त्वम्	साध्येतदिति संभाव्य
साधनादेव्यपक्षेव	साध्येवातः प्रयत्नेन

सापराधं स्वमात्मानं	साम्यं केन प्रकारेण
सापेक्षत्वादमानं चेत्	सारस्त्रयाणां भूतानां
साऽप्येषैव च विज्ञेया	सारेण यदि नामेयं
सामग्न्यभावान्नैवेह	सार्ष्टिसालोक्यसायुज्य–
सामग्र्या स यया पूर्वं	सालक्षण्येऽपि च सति
सामञ्जस्येन गच्छन्ति	सावशेषात्मनोऽकृत्स्नात्
सामन्तो व्युत्थितो राज्ञा	साविद्यः प्रत्यगात्मा यो
सामर्थ्यं यस्य यत्रैव	साऽविद्या सति बाह्येऽर्थे
सामर्थ्याच्च ततोऽस्यैव	साश्रयैः करणैर्हीनो
सामर्थ्याच्च मनोऽप्यत्र	सासङ्गत्वं समाशङ्क्य
सामर्थ्यात्तद्विनिष्पत्तिः	सासङ्गश्च समृत्युश्च
सामर्थ्यादपि संप्राप्तो	सास्नादिषु यथा गोत्वम्
सामानाधिकरण्यस्य	सा हि देहान्तरप्राप्तौ
सामानाधिकरण्यं च	सा हैषेति श्रुतिरतो
सामानाधिकरण्यादेः	सांख्यमुक्तिनिवृत्त्यर्थम्
सामानाधिकरण्येन	सांख्यादयस्तथेशस्य
सामानाधिकरण्योक्तिः	सांजीवीपुत्रतस्त्वर्वाक्
सामानाधिकरण्योक्तेः	सांसारिकसुखस्यास्य
सामानाधिकरण्योक्तेर्वि–	सिद्धसाध्यत्वतो नैवं
सामान्यप्रज्ञया देहं	सिद्धसाध्यत्वमथवा
सामान्यभेदरूपाणां	सिद्धसाध्यप्रमेयत्व–
सामान्यभोज्यविषयः	सिद्धस्य व्यञ्जकं मानं
सामान्यमात्रप्रत्युक्तेः	सिद्धं चेत्कारणात्सिद्धम्
सामान्यमात्रवाचित्वात्	सिद्धान्तोपक्रमः पूर्वम्
सामान्यमात्रवृत्तिं स	सिद्धान्वागादिदृष्टान्तान्
सामान्यविषयश्चायम्	सिद्धा सादृश्यधीरेवं
सामान्यं च विशेषश्च	सिद्धिर्विविदिषायाः स्यात्
सामान्यानि विशेषाश्च	सिद्धेऽर्थे द्योतको दीपः
सामान्यान्तरनिर्मुक्तम्	सिद्धोऽङ्गानां रसः प्राणः
सामान्याम्मयदेहस्य	सिद्धो निषेधः प्रागेव
सामान्येतरतो भिन्नम्	सिसृक्षितत्वान्मनसः
सामान्येतररूपत्वात्	सुखदुःखादिसंबद्धाम्
सामान्येन समस्तं तत्	सुखदुःखादिसंवित्तिः
सामान्येनेक्षमाणस्य	सुखदुःखादिसंस्कार–
सामान्यक्तावास्य इति	सुखदुःखादिहेतूनां
सामापि प्राण एवेति	सुखविज्ञानयोश्चापि
सामिप्रमापितस्यापि	सुखसंविद्धि काम्योऽर्थो
सामुद्रमम्भः खिल्यत्वं	सुखादिफलदं कर्म
साम्न आप्नोति सायुज्यम्	सुखादिफलभोगाय

सुखादिव्यक्तितः पूर्व	सूत्राद्यागमसंप्राप्तिं
सुखिदुःखित्यमोहादि	सूत्रान्तजगतो व्यक्तेः
सुखिदुःखित्वमाक्षित्वं	सूत्रान्तर्यामिरूपेण
सुखी गौरो धना गौमान्	सूत्रान्तं वस्तु निर्देश्यं
सुखेन दर्शनं तावत्	सूत्रेण ध्रियमाणेयं
सुतजन्मादिभिश्चेत्स्यात्	सूत्रेण विधृतं चान्त–
सुपथा नय नो वह्ने	सूत्रे तावदिदं सर्व
सुपथेति ततो युक्तं	सूर्याचन्द्रमसावीशौ
सुप्तस्तिमृष्ववस्थासु	सूर्याचन्द्रमसौ तव्र–
सुप्तं न बोधयेद्राढं	सूर्यादिकरणं देवं
सुप्तः प्रबुद्ध इत्येवं	सृष्टानामथ भुतानाम्
सुप्तासुप्तन्वसभेद–	सृष्टावन्यपरायां तु
सुप्तेऽस्मिन्करणप्रामे	सृष्टिप्रस्ताव एतस्मिन्
सुप्तोऽपि कर्म कुरुते	सृष्टिमेतां समुद्दिश्य
सुप्रसिद्धं यदस्माकम्	सृष्ट्यालोचनहेत्वेतत्
सुविस्पष्टार्थतो भाष्यं	सृष्ट्वाऽऽद्य घस्मरः पुत्रम्
सुषुप्तजाप्रन्मुढःस्यात्	सृष्ट्वाऽपि चतुरो वर्णान्
सुषुप्तप्रलयावस्थ–	सृष्टवेद सकल विश्वम्
सुषुप्तस्थानगं रूपं	सेति वाचाऽभिधानं स्यात्
सुषुप्तादुत्थिती राज्ञः	सेन्द्रियम्याम्य देहस्य
सुषुप्तेनन्वमबोधात्	सेव्यात्सेवाफलप्राप्ति–
सुषुप्तेऽप्यनिमुढम्य	सेव्याक्रियाफलप्राप्तिः
सुषुप्ते योऽवशिष्टाऽत्र	सैन्धवादिरसव्याप्ते
सुषुप्तोदाहृनिर्येय	सैवातः प्रतिपत्तव्या
सुषुप्तौन शरीरेण	सैषाऽविद्या परिच्छेत्री
सुषुप्पुमैनसैवाऽऽत्मा	सोऽकामयत जायेति
सुसंस्कृतधियः पुंसो	सोन्प्रागमिव चाऽऽहातः
सूक्तादिज्ञापनार्थाय	सोपाख्यत्वान्न तद्यापि
सूक्ष्मताव्यापिने ज्ञेये	सोपाधिकस्य तस्यैव
सूक्ष्मदेहनिषेधोक्त्या	सोऽभ्यादानस्य कर्ताऽत्र
सूक्ष्मधर्मविवेकार्थं	सोम एवेति तं विद्यात्
सूक्ष्मस्थूलशरीराभ्याम्	सोमचन्द्रममोस्तस्मात्
सूक्ष्म देहोऽत्र लिङ्गं स्यात्	सोमं जृह्वति तत्राग्नौ
सूत्रं तावत्सुदुर्ज्ञानं	सोमाभिषवरूपत्व–
सूत्रादप्यन्तरतमः	सोमो वृष्ट्यादिभावेन
सूत्रादिकार्यमार्गेण	सोऽयमुक्तस्तथोत्कर्षः
सूत्रादिक्षितपर्यन्तं	सोऽयमैकात्म्यगर्भः सन्
सुत्रादिदर्शनानां स्यात्	सोऽयं सांसारिकैरर्थैः
सूत्राहिस्थाणपर्यन्तम्	सोऽयास्याङ्गिरसः प्रोक्तः

सोऽरत्यतिप्रहाविष्टः	स्थूलादिविक्रियाषट्क–
सोऽरोदीदिति वाक्येभ्यः	स्थूलादिहोतोदोहो वा
सौकर्यप्रतिपत्तेश्च	स्थूलादीनां च सर्वेषां
सौक्ष्म्यस्य तारतम्येन	स्थूलाद्यनेकधर्माणां
सौभाग्यं पुनरग्निःस्युः	स्थूलाद्यशेषापह्नुत्या
स्तनंधयो यथा बालो	स्थूलान्यनुमया युक्तं
स्तुत्यर्थे ब्रह्मविद्यायाः	स्थूलापहनुतिरत्र स्यात्
स्तुत्याऽनया च वेदोक्त–	स्थूलांशः पृथिवीमेति
स्तोत्रेणास्याभिसंबन्धात्	स्थूलीभूता बहिः सेयं
स्तोत्रेषु परिशिष्टेषु	स्थूलेषु यद्वत्सामान्य–
स्त्रियं ससर्ज तद्योग्यां	स्पर्शशब्देन विषयः
स्त्रिणां च सुकृतं वृङक्ते	स्पर्शादिज्ञानभेदानां
स्त्रिणां यदुचितं वाक्यं	स्पर्शादिभेदविज्ञानं
स्त्रिपुर्मासौपरिष्वक्तौ	स्पर्शादिविषयाणां वाक्
स्त्रिपुंदृष्टान्तवचनं	स्पष्टं च वक्ष्यतेऽथोर्ध्व
स्त्रिपुंदृष्टान्तवाक्येन	स्पष्टार्थमुत्तरं भाष्यं
स्त्रीलक्षणे प्रवेश्यान्तः	स्फुरताऽपि सतो नान्यत्
स्त्र्यकाङ्क्षो हि तु भागोऽयम्	स्मरणादिविभागेन
स्थवीयान्यात्यधोभागः	स्मर्तव्यं स्मर तेनाद्य
स्थाणुं चोरधियाऽऽलाय	स्मार्तमाचमनं त्वन्ते
स्थाणोः सतत्त्वविज्ञानं	स्मार्तान्नानन्तरोक्तत्वात्
स्थाण्वज्ञानमनादाय	स्मृतावपि निषिद्धेयम्
स्थानं निर्माय संध्याख्यं	स्मृतिज्ञानेषणादीनाम्
स्थालीपाके क्रिया या सा	स्मृतिनिश्चितिसंशीति–
स्थास्नुष्वपि महद्दुःखं	स्मृतिस्वप्नसमाधाने
स्थास्नौ प्रत्यक्चिदाकारे	स्मृत्यर्थ न श्रुतिस्तस्मात्
स्थास्न्वनुभवमात्रत्वात्	स्यादेतत्फलसंबन्धः
स्थितिकाले यथैकात्म्यं	स्यादेतदग्निरेवैनम्
स्थितिमात्रं ह्यसोरन्नम्	स्याद्वा सत्साधनोत्पत्तेः
स्थितिमात्राभिसंबन्धात्	स्रगज्ञानमनादाय
स्थितेऽप्येवं प्रमाणार्थे	स्रगज्ञानसमुच्छित्तौ
स्थितेरकारवच्चक्षुः	स्रगज्ञानैकहेतूनाम्
स्थित्युत्क्रान्तिविनाशानां	स्रग्वत्सर्पादिक्लृप्तानां
स्थित्युत्कान्त्योर्हि यो हेतुः	स्रजस्तत्त्वापरिज्ञानात्
स्थिरस्य वस्तुनोऽवश्यं	स्रजि दण्डादयो यद्वत्
स्थूलदेहपरिच्छिन्नः	स्रजि सर्पादिकः क्रृप्तो
स्थूलसूक्ष्मात्मना सर्वाः	स्रजीव कल्पिताहिर्ना
स्थूलादिपरिमाणं हि	स्रष्टृ यज्जगतः पूर्वम्
स्थूलादिमेयमामातृ–	स्रष्टृप्रवेष्ट्रोरेकत्वात्

सष्ट्रत्रोः कार्यभक्ष्याभ्याम्	स्वतः प्राप्तस्य संप्राप्तौ
स्व एवाऽऽत्मा स्वभावश्चेत्	स्वतः सिद्धात्मवस्स्वेक–
स्वकर्तुरुपभोगार्थम्	स्वतः सिद्धाद्यनः सिद्धिः
स्वकर्तुफलदायित्वं	स्वतः सिद्धानुभूतिश्च
स्वकर्मणाऽनुपात्तस्य	स्वतः सिद्धोऽथवाऽसिद्धो
स्वकर्मार्जितसंभोग–	स्वतः सिद्धौ तदन्येषाम्
स्वकारणविनाशाय	स्वतः सेद्धुमशक्तत्वात्
स्वकारणस्य नित्यं च	स्वतोऽखिलोऽप्रियोऽनात्मा
स्वकारणं चेदुस्साद्य	स्वतो गुणवतोरेवं
स्वकारणाभिसंबन्धात्	स्वतोऽदिग्देशकालादेः
स्वकार्यभूता तामेव	स्वतोननिशयानन्द–
स्वकार्याण्येव संश्रित्य	स्वतोऽनानात्मकेऽज्ञानात्
स्वकार्यार्थानुगामित्वं	स्वतोऽपि यदि सावस्तु
स्वगोचरसजानीयं	स्वतो बुद्धमिदं यस्मात्
स्वगोचरेवृतसृष्टानि	स्वतो बुद्धं च शुद्धं च
स्वगोचरोन्मुखं ज्ञान	स्वतो बुद्धं यतो वस्तु
स्वग्राह्यार्थमजातीयं	स्वतो बुद्ध स्वतः शुद्ध
स्वचिदाभाममोहेन	स्वतो बुद्धे कुतोऽविद्या
स्वचिदाभासवन्मोह	स्वतोऽभिन्नस्वभावत्वात्
स्वचिदाभाससंव्याप्तिः	स्वतो माफलरूपत्वात्
स्वजन्मोपचयग्प्रनि–	स्वतो मुक्तं यतस्तस्मात्
स्वतआकारवत्किंचित्	स्वतोमृतस्य मरणं
स्वत आनन्दयाथात्म्यात्	स्वतोऽरूपं परं ब्रह्म
स्वतएव प्रसिद्धश्चेत्	स्वतोऽवगतिसंबन्धात्
स्वत एव यतः पुंसाम्	स्वतोवगमरूपेऽस्मिन्
स्वत एव विमुक्तत्वात्	स्वतोऽवबुद्धं तद्यस्मात्
स्वत एवंविधं वस्तु	स्वतोऽवबोधमात्रत्वात्
स्वत एवंम्वभावोऽपि	स्वतोवा परतो वेदम्
स्वत एवान्निलसुख–	स्वतोऽशक्तिमतोर्लोके
स्वत एवाऽऽत्मनः कार्त्स्यात्	स्वतोऽसङ्गस्वभावत्वात्
स्वत एवाप्रियोऽनात्मा	स्वतोऽसंदूषितः प्रत्यह
स्वतन्त्रयोर्मिथोऽपेक्षा	स्वतोऽसिद्धेऽप्रमेये च
स्वतश्च तमिहासायाः	स्वतो हि ग्राहकादीनां
स्वतश्चेदुस्तुनो भेदो	स्वत्वेनाव्यभिचारित्वात्
स्वतस्तस्यचसंप्राप्तेः	स्वदेहराष्ट्रसंस्थोऽयं
स्वतस्तु सत्यता साक्षात्	स्वदेहवद्यतो भुङ्क्ते
स्वतस्त्वकरणोऽदेहो	स्वपक्षसिद्धयेऽणेवं
स्वतः कूटस्थतत्वस्य	स्वप्रकर्मव्युपरमे
स्वतः कृत्ष्णोऽप्यसंबोधात्	स्वप्रकर्मसमुद्भुता

स्वप्नजागरितौलोकौ	स्वप्रमेयप्रमोत्पत्त्य–
स्वप्नजाप्रत्प्रचारेऽस्मिन्	स्वप्रमेयाखिलाज्ञान–
स्वप्नदेहादिसंबन्धि–	स्वप्रमेयार्पणं मुक्त्वा
स्वप्ननिद्रायुतावाद्यौ	स्वप्रमेयावबोधो हि
स्वप्नप्रबोधयोर्यद्वत्	स्वप्रमेये प्रमाणं तत्
स्वप्नबुद्धान्तयोर्वेह	स्वप्रमेये प्रमाणं सत्
स्वप्नबुद्धान्तवाक्याभ्यां	स्वप्रमेये प्रमां साक्षात्
स्वप्नबुद्धान्तसंचार–	स्वफलेऽन्यानपेक्षाणाम्
स्वप्नबोधात्तदा तद्वत्	स्वभागानुगतो दोषो
स्वप्नभूमावपि तथा	स्वभावकार्यतासिद्धि–
स्वप्नभूमावयं रत्वा	स्वभावतोऽखिलं कर्म
स्वप्नमेति सुषुप्ताच्च	स्वभावतोऽखिलं वाक्यं
स्वप्नविज्ञाननिग्राह्यं	स्वभावमपि जह्याच्चेत्
स्वप्नवृत्तावुपादानं	स्वभावव्यतिरेकाभ्याम्
स्वप्नवृत्त्या विहत्येमं	स्वभावःकारकाणां च
स्वप्नस्कन्ननिमित्तं तु	स्वभावादविनाभावे
स्वप्नस्कन्नं यथा स्वप्ने	स्वभावादेव साधूनां
स्वप्नस्थानं समाश्रित्य	स्वभावानपहारेण
स्वप्नस्य जाग्रत्स्थानत्वं	स्वभावो नाऽऽत्मनः काम-
स्वप्नन कंचनेत्युक्त्या	स्वभूमेश्चाव्यमानानाम्
स्वप्नादौभवतैवायं	स्वमहिम्ना त्वभावोऽपि
स्वाप्नाद्यथेतो बुद्धान्तं	स्वमहिम्ना न संसिध्येत्
स्वप्नाश्रयाणि हृन्मध्ये	स्वमहिम्नैव चेत्सिध्येत्
स्वप्नेतमेव चाऽऽत्मानं	स्वमहिम्नैव चेन्न स्यात्
स्वप्ने तु कारकाभावात्	स्वमहिम्निव निष्पत्तिः
स्वप्ने तु वासनाकाम–	स्वमात्रेण न यत्सिद्धं
स्वप्नेननिर्णयो वाच्यः	स्वमांसान्यपि खादन्ति
स्वप्नेऽपि चक्षुरादीनां	स्वमेयव्यतिरेकेण
स्वप्नेऽप्येतत्रयं नाभूत्	स्वयमेव तु वाक्प्रज्ञा
स्वप्ने प्राणावशेषत्वात्	स्वयमेव विहत्येति
स्वप्ने बुद्ध्याद्युपरतौ	स्वयमेवेश्वरः प्राह
स्वप्रेभबुद्धिर्नष्टेऽपि	स्वयं ज्योतिरयं प्रत्यङ्
स्वप्ने भवत्वात्स्वप्न्येति	स्वयं ज्योतिरिति प्रोक्तो
स्वप्ने रत्वाद्यथ मतं	स्वयं ज्योतिष्ट्वमस्योक्तं
स्वप्ने वा कामविरहात्	स्वयं ज्योतिष्ट्वमस्योक्त्वा
स्वप्ने विवेको व्याख्यातः	स्वयं ज्योतिष्ट्वमारभ्य
स्वप्नेहलोकयोस्तावत्	स्वयं ज्योतिष्ट्वमुक्तं यत्
स्वप्नो भूत्वा यथाऽत्येति	स्वयं ज्योतिष्ट्वमुदितं
स्वप्रतिष्ठैकभान्वाख्य–	स्वयं ज्योतिष्ट्वासिद्धिश्च

स्वयंज्योतिः प्रसिद्धिर्वा	स्वातलयप्रतिपत्त्यर्थ
स्वयंज्योतिः शरीरादेः	स्वातन्त्र्यं पारतन्त्र्यं वा
स्वयंज्योतिः स वा एष	स्वातत्र्यं यत्र कर्तुः स्यात्
स्वयंज्योतिः स्वभावस्थ–	स्वातन्त्र्यं येषु कर्तुः स्यात्
स्वयंप्रमाणकस्तावत्	स्वातत्र्येणेशविषया
स्वयंरूपत्वतो नाऽऽत्मा	स्वात्मदृष्ट्यनुरोधेऽपि
स्वरवर्णपदोक्त्याऽऽनु–	स्वात्मनस्त्वेव कामाय
स्वरश्मिस्रग्विणौ तौ हि	स्वात्मनः प्रतिलाभाय
स्वरूपमेव तस्येति	स्वात्मन्येव सदन्यत्र
स्वरूपलाभमात्रेण	स्वात्मन्येवाथ संशुद्धं
स्वरूपसाधनत्वाभ्यां	स्वात्मभूतं हि यद्यस्य
स्वरूपानुपमर्देन	स्वात्मसाक्षिकतां मुक्त्वा
स्वरूपानूक्तिमात्रत्वात्	स्वात्मानुभवतन्त्रत्वान्
स्वर्गलोकगतावत्र	स्वात्मापसर्पणाद्देहं
स्वर्गोऽयमेव प्रागुक्तः	स्वाम्माभामप्रवेशो यः
स्ववानेव पुरा न्यासात्	स्वान्माभासाः पराचीनाः
स्वविकारोपसंश्लेषात्	स्वात्मावभासतो भोक्ता
स्वविभूतीक्षणं सृष्टौ	स्वत्मवभात्व xxxदि
स्वविशेषानुरोचित्वम्	स्वात्मावभास्योऽबाह्योऽर्थः
स्वव्यपारेऽनयेक्ष्यैव	स्वात्मावयवभूताभ्यः
स्वशक्तिः स्रवमानानां	स्वात्मविद्यानुरोध्येव
स्वशक्त्यननुरूपं चेत्	स्वात्माविद्यावधिः सोऽयं
स्वशब्दाविह विज्ञेया-	स्वात्मांशांशिमजातीय-
स्वशक्त्याऽऽस्मनो मोहम्	स्वाधिकारविनिष्पत्ता
स्वमज्ञयाऽप्यमबोधः	स्वाधिकारसुनावेशात्
स्वमदितित्वमात्रे च	स्वाध्यायम्य विधिर्व्रते
स्वमाक्षिकैव सर्वस्य	स्वाध्यायाधीतिविधिना
स्वमुवर्जप्रतिष्ठार्धाः	स्वाध्यायेन व्रतर्होमः
स्वस्थावस्थैव यतेषां	स्वानुभूत्यनुरोधेन
स्वस्वेन्द्रियमनोबुद्धेः	स्वानुभूत्यनुसारेण
स्वस्वभावं न xxxxx	स्वानुभूत्यैव संसिद्धः
स्वस्वामित्याहिसंबन्धः	स्वाप्रन्भोगानशेषेण
स्वहेतुमात्रका स्थान-	स्वाभाविकगुणध्वस्तौ
स्वहेतुमतासंबन्धः	स्वाभाविकत्वं मा प्रापत्
स्वहेतूच्छिxxऽयं चेत्	स्वाभाविकत्वादासुर्या
स्वः स्वाहेत्याहूतिक्षेयः	स्वाभाविकैकदोषोत्थः
स्वाकारमात्रनिष्यतेः	स्वाभाविकोऽयं प्रलयः
स्थाकूतानुविधावित्वं	स्वाभासफलकारूढः
स्वाxxविशेषसंबन्धा	स्वाभामवदविद्योत्थ-

स्वाभासवर्त्मनैवाऽऽस्ते	हिरण्यगर्भक्षेत्रज्ञं
स्वाभासवर्त्मनैवैतत्	हिरण्यगर्भतत्त्वस्य
स्वाभ्यस्तभावनातोऽस्य	हिरण्यगर्भतां नीत्वा
स्वाभ्यूह इति मा शङ्कीः	हिरण्यगर्भद्वारैव
स्वामिनो यदि वाऽन्यस्य	हिरण्यगर्भभेदानां
स्वामिन्येव यतः सर्वे	हिरण्यगर्भवद्यस्मात्
स्वाम्यर्थ एव चोत्तम्भः	हिरण्यगर्भविज्ञानकर्मणोः
स्वार्थचिन्मात्र भोक्तुश्च	हिरण्यं ज्योतिरमृतं
स्वार्थदेशः परार्थोऽर्थः	हिरण्यं ज्योतिर्विज्ञानं
स्वार्थसाधनयत्नादीन्	हिंसाभिप्रवणं चेतः
स्वार्थस्य प्रत्यगात्मत्वात्	हुतमेवं जगत्कृत्स्नम्
स्वार्थे प्रत्येव सर्वोऽपि	हृच्छब्देन च धीरेव
स्वार्थे प्रत्येव संसिद्धेः	हृदयस्यैव धर्मास्ते
स्वार्थ सन्न परार्थस्य	हृदयं नाम विज्ञानं
स्वार्थात्मज्योतिषैवातो	हृदयं सत्यमित्यादि-
स्वार्थासंत्यागमार्गेण	हृदयाग्रप्रकाशेन
स्वार्थे त्वहमद इति	हृदयातिक्रमाद्यस्मात्
स्वार्थेनाधिष्ठितं गच्छेत्	हृदयाद्विप्रकीर्णाभिः
स्वाश्रयेभ्यो यियासन्ति	हृदयाश्रयणं तेषां
स्वास्थ्यं प्रसन्नतैतस्मिन्	हृदयाश्रयिकामेभ्यः
स्वाहाकारावसानाः स्युः	हृदयाश्रयिणो येऽस्य
स्वां योनिमिति हेतूक्तिः	हृदयेन च संबन्धात्
स्वांशिभ्यामेकतापत्तौ	हृदयेनाभिसंबन्धात्
स्वेन भासेति च स्वप्ने	हृदये ह्येव रूपाणि
स्वेनार्थेनाभिसंबन्धः	हृदयोत्पाद्यता नापि
स्वोक्त्यैवापह्नुतेः कृत्स्न-	हृदि येऽस्य श्रिताः कामाः
स्वोत्पत्तावेव विद्येयं	हृदि श्रिता इति वचः
स्वोत्पत्तिव्यतिरेकेण	हृदि श्रिता यदा कामाः
स्वोपेयार्थप्रसिद्धौच	हृदीत्याधारनिर्देशात्
ह	हृद्गिरा मांसपेशयुक्ता
हठो यदृच्छा नियतिः	हृद्यनाश्रितकामानां
हन्तेर्वेदं जहातेर्वा-	हृद्याकाश इहाऽऽत्मेति
हस्तेनाऽऽलभ्य तद्रेतः	हृद्याश्रितत्वं कामानां
हस्त्यूषभमिति चोक्त्या	हल्लिङ्गप्रसृतो योंऽशः
हानिवृद्धिस्वभावेन	हेतवोऽपि च तत्सिद्धौ
हानेनाङ्गविकल्पानां	हेतुज्जाविभागेन
हितं फलं प्रयच्छन्ति	हेतुतां प्रतिपद्यन्ते
हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदम्	हेतुत्वं लभते नापि
हिमधर्माम्बुदानेन	हेतुप्रतिज्ञयोः स्पष्टो

हेतुमच्जनिमत्सर्वम्	हेत्वन्तरोपदेशो वा
हेतुस्वरूपकार्याणां	हेत्वर्थ इतिशब्दोऽयं
हेतुस्वरूपकार्याणि	हेत्वर्थे चाथशब्दोऽयं
हेतुहेतुमदुक्त्यैतत्	हेत्वर्थे त्वथशब्दोऽयं
हेतूक्तितः प्रतिज्ञायाः	हेमन्तेऽनुपलब्धत्वात्
हेतूक्तिरथवाऽतः स्यात्	हैरण्यगर्भे तत्त्वज्ञः
हेतूक्तिरविनाशित्वात्	होत्रर्त्विजाऽग्निना वाचा
हेतोः कार्यसमुत्पत्तेः	ह्रासवृद्ध्योर्यतः कर्ता
हेत्वन्तरानपेक्षं सत्	ह्रियमाणे पशौ तीव्रम्
हेत्वन्तरेऽनुमेये च	ह्रीतो रोषाच्च तद्वाक्यं

अवशिष्टश्लोकाद्यचरणानां⁷⁸⁸ वर्णानुक्रमः।

______________

अ	क्षणिकत्वे च भावानाम्
अकार्याकारणात्मैव	क्षणिकं चेदिदं सर्वम्
अगृहीत्वैव संबन्धं	क्षणिकार्थस्तिरोभावः
अज्ञातवस्तुना योगो	क्षणिकाः सर्वसंस्काराः
अज्ञातवस्तुहेत्वेव	क्षणितोर्हि क्षतात्प्राणः
अमात्मा हि स्वतोऽसिध्यन्	क्षत्रस्यापि यतो धर्मः
अन्यतः संगतिः सेयं	क्षत्रं च प्राण एवेति
अपीतकरणग्रामः	क्षत्रादाविव तुल्याग्नि
अप्रमेयं कथं वस्तु	क्षत्रादीनां पुरोक्तत्वात्
अभावमात्रबोधित्वात्	क्षत्रियं ब्राह्मणो जात्या
अवदध्रेयतश्चेयं	क्षपाहान्यपि तावन्ति
भव्यावृत्ताननुगतेः	क्षयः कर्मफलस्योक्तः
असम्यग्ज्ञानयाथात्म्यो	क्षयान्ता निचयाः सर्वे
आ	क्षयिष्णु पुण्यं चैतस्मात्
आत्माकृतिरतो नित्या	क्षयिष्णुसाधनाधीनं
आत्मानात्मपदार्थेषु	क्षयी कर्मार्जितो लोको
आगमोपीममात्मानं	क्षराद्विरुद्धधर्मत्वात्
इ	क्षितिदेहोऽग्निनयनो
इत्येतदुररीकृत्य	क्षितिर्जलं तथा वह्निः
इह व्याचक्षते केचित्	क्षितौ करणवर्त्या किं
उ	क्षित्यादिसूत्रपर्यन्तं
उच्यते वचसा बुद्धौ	क्षित्यादेर्वियदन्तस्य
उत्पन्नस्यापि चोत्पत्तिः	क्षित्यादौ वियदन्तेऽस्मिन्
ए	क्षीणस्वप्नोत्यसंभोगो
एकधा चेत्परं ब्रह्म	क्षीयन्तेऽन्याश्च भोगेन
एकधैव यतस्तत्त्वं	क्षीरौदनं तथैवाथ
एकेनैव प्रकारेण	क्षुत्पिपासापरिम्लान–
तदप्रमयं ब्रह्म	क्षुधादिदोषहेत्वेव
क	क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेष
कार्यकारणयोस्तत्त्वं	क्षेत्रज्ञपरमात्मानौ
क्ष	क्षेत्रज्ञस्य च संभित्तौ
क्षणप्रध्वंसिनी चेयं	क्षेत्रज्ञस्य सतो यद्वत्
क्षणान्तश्चेद्भवेन्नाशः	क्षेत्रज्ञाकाशयोरेवं
क्षणिकत्वं न भावानां	क्षेत्रज्ञात्मानमप्राक्षीत्
क्षणिकत्वं यथा नास्ति	क्षेत्रज्ञेश्वरभेदेन
क्षणिकत्वं यदैकस्य	क्षोण्युपक्रममाकाशात्

[TABLE]

]