2

श्री भगवद्विखनोमुनिप्रणीतं

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

द्वितीयं सम्पुटम्

श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तदेशिकैः विरचितया श्रीसूत्रतात्पर्यचिन्तामण्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्

वैयाकरणपञ्चानन आकुलमन्नाडु श्री रों. पार्थसारथिभट्टाचार्यैः संशोधितम्

TIRUMALA

TIRUPATI

DE

श्रीम

तिरुमल तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति ।

1997

VAIKHANASA GRUHYA SUTRAM - VOL. II

Commentator:

SRINIVASAMAKHI VEDANTHADESIKA

EDITED BY:

AKULAMANNADU ROMPICHERLA PARTHA SARATHY BHATTACHARYA

TT.D. Religious Publications Series No. 495

All rights reserved.

PLAZER OF THE SHEL

Dem

1997 First Edition : 1967 Re-Print Price : Rs. 45/- Copies: 1,000 Published By: Oute.. M.K.R. Vinayak, 1.A.S., Executive Officer, Tirumala Tirupati Devasthanams, Tirupati - 517 507. Printed At: Gayathri Art Printers 5-9-33, Basheerbagh Hyderabad-500029. Phone: 230210 VENZA PERU BA FOREWORD The Vedas are acknowledged as the fountainhead of our culture and heritage. They have six auxiliaries or Vedangas viz., Siksha, Vyakarana, Chandas, Nirukta, Jyotisha and Kalpasutra. Among them, the Kalpa Sutra occupies a very prominent place as it deals extensively with Yajnas and Yagas and other rituals. The Kalpasutras are further divided into 1. Srauta sutras, 2. dharma sutras and 3. grhya sutras. Unlike other sutras, grhya sutras pertain to the religious rites, daily as well as occasional, to be observed by the house- holders. Though there are disparate grhya sutras for those who follow different traditions and systems the gṛhya sutras of Sage Sri Vikhanasa are considered more an- cient and authoritative. It is said the sage, an incarna- tion of Lord Brahma codified them at the behest of Sriman Narayana. The gṛhya sutras of Sri Vikhanasa Maharshi have an added significance at Tirumala. The mode of rituals in the temple of Lord Venkateswara is done in accordance with the Vaikhanasa agamas. As such, the gṛhya sutras of Sri Vikhanasa serve as a useful manual to the archakas for their daily worship. The present publication in two volumes is a re- print of the book published in 1967. The text contains Srinivasa Dikshita’s ‘Sutra Tatparya Chintamani’ as it sets at rest many divergent views with elaborate dis- cussion and cogent arguments. Executive Officer T.T.Devasthanams, Tirupati अथ विंश: खण्ड: अथ वर्षवर्धनम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ - नामकरणानन्तरम् । आयुष्यवर्षा वर्धन्तेऽनेनेति वर्षवर्धनम्। संस्काराणां मध्ये पठितत्वात् अकरणे प्रायश्चित्तविधानाचेदं नित्यम् । दारकस्य जन्मनक्षत्रं देवत्यं सास्य देवता प्रधाना भवति ॥ २ दारकस्येत्यादि । दारकस्य कुमारस्य । जन्मनक्षत्रं यद्देवत्यं - कृत्तिकासु जातस्याभि: - रोहिण्यां जातस्य प्रजापतिः इत्यादि । इतरे अंग- देवताः । स्वजन्मनक्षत्राधिपतयो देवाः ब्राह्मणश्च पूजनीयाः । स्मृति: - ‘सर्वैः स्वजन्म दिवसे स्त्रातै मंगलवारिभिः । गुरुदेवाश्च विप्राश्च पूजनीयाः प्रयत्नतः ॥ स्वत्रच पितरस्तथा देवाः प्रजापतिः । प्रतिसंवत्सरं यत्नात्कर्तव्यश्च महोत्सवः । इति आयुष्याभिवृद्ध्यर्थमश्वमेधफलावाप्तेश्च कर्तव्यम् । तस्मादाधारं हुत्वा तदादि देवतानक्षत्राणि च जुहुयात् ॥ ३ ॥ ‘अग्नये कत्तिकाम्यः - प्रजापतये रोहिण्यै- सोमाय मृग - शीर्षाय - रुद्राय आर्द्रायै- अदित्यै पुनर्वसुभ्यां - बृहस्पतये तिष्याय - सर्पेभ्यः आभेषाभ्यः - पितृभ्यो मघाभ्यः - अर्थम्णे फल्गुनीभ्यां - भगाय फल्गुनीभ्यां सवित्रे हस्ताय - त्वष्ट्रे चित्रायै - चायवे निष्टयायै - इन्द्राग्निस्यां विशाखाभ्यां - मित्राय अनूराधेभ्यः - इन्द्राय ज्येष्ठायै प्रजापतये मूलाय - अद्भयः अपादाभ्यः - विश्वेभ्यो देवेभ्यः अपादाभ्यः - ब्रह्मणे अभिजिते- For श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्न

विष्णवे श्रोणायै- वसुभ्यः श्रविभ्यः- वरुणाय शतभिषजे - अज एक- पदे प्रोष्ठपदेभ्यः - अहिर्बुध्न्यै प्रोष्ठपदेभ्यः पूष्णे रेवत्यै- अश्विभ्यां अश्वयुग्भ्यां यमाय अपभरणीभ्यः स्वाहा | व्याहृतिः ॥ ४ ॥ होमप्रकार ः कथमित्याकांक्षायामाह अग्रय इत्यादि अपभरणीभ्य- स्वाहा इत्यन्तेन । स्मृति: – ‘सौरे मासे तिथिर्नो चेत् चान्द्रमासस्तु गृपते । संग्रहे. - तिथिंनक्षत्रमेकस्मिन् मासि द्विदिनभाभ्यदि || तिथिः पूर्वा तु कर्तव्या जन्मनक्षत्रमन्ततः । एकसंज्ञौ यदा मासौ स्यातां संवत्सरे कचित् । तत्राद्ये पितृकार्याणि दैवकार्याणि चोत्तरे ’ ॥ इति कर्तव्यानीत्यन्वयः । ’ यस्मिन् मासे द्विनक्षत्रं तिथिर्वा संभवेद्यदि । पित्र्यं पूर्वे तु कर्तव्यं जन्मर्क्षमपरे तथा ’ ॥ इति व्याघ्रपादः - ’ यस्मिन् राशिगते सूर्ये विपत्तिरुपपद्यते । तेषां तत्रैव कर्तव्या: पिंडदानोदकक्रियाः ’ ॥ इति इनि श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने नात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्ने विंश: खण्ड: अथ एकविंश: खण्ड: आर्षभं वैरवणमग्रीषोमीयं वैष्णवं धातादि मूलहोमं यदेवादि- कुश्माण्ड होममासावितत्रतबन्धात् जुहोति ॥ १ ॥ आर्यभमित्यादि । ऋषभपदघटितमन्त्रद्वयसंग्राहार्थमार्षभमित्युक्तम् । ‘यदेवाः, देवेभ्य आदित्येभ्यः - देवा जीवनकाम्या, विश्वेभ्यो देवेभ्यः - ऋतेन द्यावापृथिवी, द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै - इन्द्राग्नी मित्रावरुणौ, इन्द्रानीमित्रावरुण सोमधातृबृहस्पतिभ्यः – सजातशँसात्, अग्नये जातवेदसे, यद्वाचा यन्मनसा, अम्मये गार्हपत्याय - येन त्रितः ज्योतिषे यत्कुसीदं, अग्नये - यन्मयि माता, अग्नये गार्हपत्यायपय - यदा पिपेष, अमये - यदन्तरिक्ष, अमये गार्हपत्याय, यदाशसा, अग्नये गार्हपत्याय – अतिकामामि, अग्नये - त्रिते देवाः, अग्नये गार्हपत्याय - दिवि जाताः अन्यः शुन्धनीभ्यः – यदापो नक्तं, अन्यो हिरण्य- वर्णाभ्यः – इमं मे वरुण, तत्त्वायामि, वरुणाय - त्वं नो अग्ने, सत्वं नो नो अग्ने, अग्नीवरुणाभ्यां - त्वमग्ने, अमये अयसे । यददीव्यं, अग्नीन्द्राभ्यां - यद्धस्ताभ्यां उग्रं पश्याराष्ट्रभृन्यामप्सरोभ्यां - उग्रं पश्ये राष्ट्रभृत् उग्रं पश्याराष्ट्रभृद्भ्यां - अवते, उदुत्तमं इमं मे वरुण, तत्त्वायामि, वरुणाय - त्वं नो अग्ने, सत्वं नो अग्ने, अभीवरुणाभ्यां संकुसुको, निर्यक्ष्मं, दुश्शँसानु - देवेभ्यः संवर्चसा पयसा, त्वष्ट्रे - आयुष्टे विश्वतः, अग्नये – आयुर्दा अग्ने, आयुर्दायामये इममग्न आयुषे, अग्नीवरुणादितिविश्वभ्यो देवेभ्यः – अ आषि, अग्ने पवस्व, अभिः ऋषिः पवमानः, अमये पवमानाय - अग्ने जातान् सहसा जातान्, अभये जातवेदसे- अग्ने यो नोऽभितः, अग्नये वृत्रने – योनः, अभये - यो नश्शपात्, उषोनिमृग्भ्यां यो नस्सपलः, देवेभ्यः – यो मां द्वेष्टि, यो अस्मभ्यं, अमये जातवेदसे सँशित, ब्रह्मणे -

1. अत्र आदित्येभ्यः देवेभ्य इदं न मम’ इत्यादि उद्देश्यत्यागबोधकं वचनं प्रयोक्तव्यं न वेति विचार: पञ्चदशखण्डे १४४ पुढे द्रष्टव्यः । ४७६ श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्वचिन्तामणिसहितम् 4 , [तृतीय प्रश्न उद्देषां, अग्नये - पुनर्मन:, अम्मये वैश्वानराय । एवं यद्देवादिकूश्मांडहोमं जुहुयात् । ’ यद्देवादेवहेळनं यददीव्यन्नृणमहं, बभूव आयुष्टे विश्वतो दध’ दित्येतैराज्यं जुहुत वैश्वानराय प्रतिवेदयाम इत्युपतिष्ठत यदर्वाचीनमेनो- भ्रूणहत्यायास्तस्मान्मोक्ष्यध्वे ’ इतीत्यादि केचिदच्छिद्रपाठोक्तमपि कुर्वन्ति । भृगुः - ‘यद्देवादि चतुस्सूक्तैः जुहुयादाज्यमन्वहम् । वैश्वानरायेति जपन्नुपतिष्ठेत पावकम् ’ ॥ इति यद्देवाः, आदित्येभ्यः - देवा जीवन, अभये गार्हपत्याय - ऋतेन द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै – सजातशँसात् जातवेदसे - यद्वाचा, अग्नये गाई- पत्याय - यद्धस्ताभ्यां अदीव्यन्नृणं यन्मयि मातादयः उक्ताः । अत्र बोधायनः । समित्पाणिर्यजमानाय लोकेऽवस्थाय (2) वैश्वानराय प्रतिवेदयाम’ इति द्वादशचैन सूक्तनोपस्थाय’ यन्मया मनसा वाचा कृतमेनः कदाचन । सर्वस्मान्मेलितो मोग्धि त्वं हि वेत्थ यथातथं स्वाहे ’ ति समिधमभ्याधाय वरं ददाति ’ इति | आसा- वितत्रतबन्धात् जुहोति । आसातित्रतवन्धात् उपनयनपर्यन्तं । जन्ममासे जन्मनक्षत्रे जुहुयादित्यर्थः । अत्र बोधायनः - ‘अथ संवत्सरे षट्सु पल मासेषु चतुर्षु मासेषु, ऋतौ ऋतौ, मासि मासि वा कुमारस्य जन्मनक्षत्रे कुर्यादिति ॥ 1 ‘उपनीतस्य च तत्र तत्र व्रतसूक्तानि || २ || उपनीतस्येत्यादि । उपनयननक्षत्रस्य च द्वितीयजन्म (नक्षत्र) त्वात् यस्मिन् नक्षत्रे व्रतसूक्तानि भवन्ति तत्र तत्र ( उपनीतस्य) कुर्यादित्यर्थः || वेदस्रातस्य यदह्नि विवाहो भवति मासिके वार्षिके वाह्नि तस्मिन् गत् स्त्रिय आहुः पारंपर्यागतं शिष्टाचारं तत् करोति || ३ || ॥ वेदनातस्येत्यादि । वेदस्नातस्य - समावृत्तस्य । यदह्नि - समा- वर्चत दिवसे विवाहो भवति । तस्मिन् नक्षत्रे गृहस्थस्य, मासिके वार्षिके चा
2. उपनीतस्य समावर्तनपर्यन्तं, उपनयननक्षत्रे तत्कालव्रतसुक्तानि पूर्व हुत्वा पूर्ववत् कूश्माण्डहोमान्तं जुहुयात् इति ग्रन्थाक्षरमुदितकोशे टिप्पणी । एकविंश: खण्ड: ] श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ४७७ मासे मासे संवत्सरे वा । अह्निन रात्रौ । तस्मिम् । यत् स्त्रिय इत्यादि । 介 स्त्रिय: पारम्पर्यागतं त्रिष्टाचारं यमाहुः तं कुर्यात् । कुलवृद्धाः स्त्रियः यदाहुः तदपि तत्तत्काले कुर्यादिति भावः । ’ य एव लौकिकाः त एव वैदिकाः । इति येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः । तेन यायात् सतां मार्गः तेन गच्छन् न रिष्यति ॥ इति स्मृतिः चिष्टाचारविषये बोधायनः - ‘प्रत्यकालकाद्वनात् दक्षिणेन हिमवन्त- मुदक्पारियात्रमेतदार्यावर्त तस्मिन् य आचारः सः प्रमाणम् । गंगायमुनयोरन्तर- मित्येके । अथाप्यत्र मालविनो गाधामुदाहरन्ति । 羞 मनुः ‘पश्चात्सिन्धुर्विधरणी सूर्यस्योदयनं पुनः । यावत् कृष्णा विधावन्ति तावद्धि ब्रह्मवर्चसम्’ || इति धर्म जिज्ञासमानानां प्रमाणं प्रथमं श्रुतिः । द्वितीयं धर्मशास्त्रञ्च तृतीयं लोकसंकाहः || आसमुद्रात्तु वै पूर्वमासमुद्रात्तु दक्षिणात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये, आर्यावर्त पंचक्षते’ || सरस्वतीत्योः देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मित देशमार्यावर्त प्रचक्षते ॥ तस्मिन् देशे य आचार: पारंपर्यक्रमागतः । वर्णानां सान्तरालानां सदाचारस्स उच्यते ॥ कुरुक्षेत्र मत्स्याश्च पाञ्चालाश्शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरम्’ ॥ ‘कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । .स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतः परम् ॥ } एतान् विज्ञाय देशांस्तु संश्रयेरन् द्विजातयः ॥ इति श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न तथाऽग्निष्टोमादियज्ञानामाधाननक्षत्र वर्षान्ते करोति ॥ ४ ॥ तथेत्यादि । तथा पूर्वोक्तप्रकारेण । आधाननक्षत्रे सर्वयज्ञानां आधान नक्षत्र एव कुर्यात् । आवश्यकत्वाभिप्रायेणैवमुक्तम् । नित्यत्वाभि- . प्रायेण वर्षान्ते इत्युक्तं इति न पौनरुक्तयम् । } तदेवं वर्तमानस्य यद्यष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणि रविवर्षेणाधि- कान्यधिगच्छेयुः स दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति ।। ५ ।। तदेवमित्यादि । तत् - वक्ष्यमाणब्रह्मशरीरत्वकारणात् । एवं उक्त प्रकारेण | वर्तमानस्य - प्रवर्तयतः । अष्टमासेत्यादि मासशब्दविवरण सिद्धान्तशिरोमणौ । ‘मस्यन्ते परिमीयन्ते स्वकाला वृद्धिहानित: । मासा एते सुता नाम शतं तिथिसमन्विताः ॥ वसन्त्षन्तो वर्षेषु प्रस्तावेषु चतुर्विधाः । ऋषिरित्येरमरणे (?) वर्षत्वं तेषु तेन च ’ ॥ इति रविवर्षादीनां लक्षण गर्गः । स्मृत्यन्तरे - स्मृत्यन्तरे - ’ चान्द्रः शुक्कादिदर्शान्तः सावनस्त्रिंशता दिनैः । एकराशौ रविर्यावत्कालं मासस्स भास्करः ॥ चन्द्रसावनसौराणां मासानां च प्रमेदतः । चान्द्रसावनसौराः स्युः त्रयस्संवत्सरा अपि ’ ॥ इति 1 ’ चान्दोऽपि शुक्लपक्षादि: कृष्णादिवति च द्विधा । शुक्लपक्षादिक मासं नांगीकुर्वन्ति केचन ’ ॥ इति ‘गर्भे वार्धुषिके भृत्ये प्रेतकृत्ये ऽनुमासिके । सर्वदानानि होमाश्च सावने मासि कीर्तिताः ॥ श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासोक्तानि व्रतानि च । तिलदानादिदानानि चान्द्रे मासे वदन्ति हि ॥ ४७९ एकविंश: खण्ड: । ज्योतिव- ब्रह्मसिद्धान्ते पितामह:- श्रीभारतेः सत्यव्रतः बृहस्पतिः - श्रीखानगृह्यसूत्रम् एकोत्तरषष्टियुक्त शतत्रयदिनानि च । तावत्परिमितः कालो गुरोर्मासस्तु वत्सरः || चतुर्विंशत्युत्तराणि शतत्र्यदिनानि च । नाक्षत्रवत्सरः प्रोक्तः आयुदये प्रशस्यते ॥ इति ‘सौरो मासो विवाहादौ यज्ञादौ सावनः स्मृतः । more पितृकार्ये च चान्द्रो मासः प्रशस्यते ॥ इति ‘सौरेणाब्दस्तु मानेन यथा भवति भार्गव । सावने तु तथा मासे दिनषट्कं न पूर्यते ॥ दिनराताश्च ते राम प्रोक्तस्संवत्सरेण षट् । सौरसंवत्सरस्यान्ते मानेन शशिजेन च ॥ एकादशातिरिच्यन्ते दिनानि भृगुनन्दन । वर्ष साष्टमासे तस्मान्मासोऽतिरिच्यते || स चाधिमासकः प्रोक्तः काम्यकर्मसु गर्हितः । एकोद्दिष्टे विवाहादी ऋणादौ सौरसावनौ || सदैव पितृकृत्यादौ मासश्चान्द्रमसः स्मृतः ’ ॥ इति ‘दैवे कर्मणि पित्र्ये च चान्द्रो मासः प्रशस्यते ’ ॥ इति ‘पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासावधिमासको । एकोद्दिष्टे विवाहादावृणादौ सौरसावनी ॥ सदैव पितृकार्यादौ मासश्चान्द्रमसः स्मृतः ॥ इति ‘विवाह त्रतयज्ञेषु सौरमासः प्रशस्यते । पार्वणे त्वष्टकाश्राद्धे चान्द्रमिष्टं तथाऽऽब्दिक ’ ॥ इति ‘वेरप्युदये मानं चान्द्र स्थात्पितृकर्मणि । यज्ञे सावनमित्याहुः राका सर्वत्रतादिषु ’ ॥ इतिज्योतिषे ग्रन्थान्तरे -

श्री श्रीनिवासमविकृत सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘द्वात्रिंशन्मासदिवसाः षोडशाथ घटीलयम् । विनाड्य: पञ्चपञ्चाशत् कालोऽयं त्वधिमासकः || द्वात्रिंशद्भिर्गतैर्मासैः दिनेप्पोडशभिस्तथा । घटिकानां चतुष्केण पतत्येकोऽघिमासकः ॥ इति स्मृत्यन्तरे - ‘सृष्टेः कारणभूतौ तौ सूर्याचन्द्रमसौ मिथः । तयोर्गतिवशात्कालः सर्वदा परिवर्तते ॥ शातातपः ज्यौतिषे- ब्रह्मसिद्धान्ते - ऊर्ध्वप्रदेशवतीं च मन्दगामी दिवाकरः । अघ प्रदेशवर्ती च शीघ्रगामी निशाकरः || तयोर्गतिवशाद्देशे मंडलस्य रवेरधः । व्यवस्थितममानं स्यात्सकले शशिमंडलम् ’ ॥ इति यस्मिन् मासे न संक्रान्तिः संक्रान्तिद्वयमेव वा । संसपाहस्पती मासौ सर्वकर्मसु निन्दितौ ॥ पर्वद्वयं संक्रमयोर्यदि स्यात् पर्वान्तरे संक्रमणद्वयञ्च । संसर्पकांहस्पतिमाससंज्ञौ सूर्येन्दुगत्या त्वघिमाससंज्ञौ || इति मासेषु द्वादशादित्याः तपन्ते हि यथाक्रमम् । नपुंसकोऽधिके मास: मंडलं तपते रवेः ॥ इति .: मंडलान्तर्गतः पापो यज्ञानां फलनाशकृत् । नैर्ऋतैर्यातुधानाद्यैस्समाकान्तो विनाशकैः ॥ मलिम्लुचैस्समाक्रान्तः सूर्यसंक्रान्तिवर्जितः । मलिम्लुच विजानीयात् गर्हितं सर्वकर्मसु ’ ॥ इति ‘कन्यागतेऽथ वा सूर्य वृश्चिके वाऽथ धन्वनि । मकरे वाऽथ मीने वा नाघिमासो विधीयते ’ ॥ इति ‘अमावास्यापरिच्छिन्नो मासस्यात् ब्राह्मणस्य तु । संक्रान्तिपौर्णमासीभ्यां तथैव नृपवैश्ययोः ’ ॥ इति एकविश: खण्ड: ] अगस्त्यः सत्यवतः श्रीधरः ‘नष्टेन्दुर्वा या मध्ये द्वे संक्रान्ती यदा भवेत् । अहस्पतिस्तथाऽऽद्यः स्यात् संसर्पः परतस्तथा ॥ इति ’ राशिद्वयं यत्र मासे संक्रमेत दिवाकरः । नाधिमासो भवेदेष: मलमासस्तु केवलम् ॥ इति ’ अमा च पूर्णिमा चैव यन्मासे युगलं भवत् । यस्मिन् न दृश्यते वाऽपि चौलकर्मादि वर्जयेत् ॥ द्वितीयपूर्णिमायुक्तं चिपमासं वदन्ति हि । पूर्णिमा च न दृश्येत मलमासः प्रकीर्तितः || एकमासे द्वये पूर्णे दर्शकस्य संभवे । अभिज्वालेति विख्याता सर्वकर्मविनाशिनी ॥ ‘अहस्पतिरवन्तीषु संसर्पः कोसलेषु च । } अधिमासस्तु पांचाले अन्यत्र तु न दोषभाक् ॥ इति अशीतिवर्षाणीत्यादि । अष्टमा साविकत्र्यशीविवर्णाणि सौरमासेन, अधिकानीत्युक्तत्वात् । सौरमानेन यदा अष्टमासयुक्तवर्षत्रयाधिकाशीतिवर्षाणि अधिगच्छेयुः भवन्ति । तदा ( चान्द्रमोन) दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति । अस्मिन् पक्ष (सौरपक्षे ) मासचतुष्टयाधिकदर्शनं भवति ॥ 1 तमेनं क्रियायुक्तं पुण्यकृत्तमं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते || ६ ॥ तमेनामित्यादि । उक्तप्रकारेण वर्तमानमेनम् । क्रियायुक्तं वर्षवर्धन- क्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते । यद्वा - सहस्रचन्द्रजीविनं क्रियायुक्तं ब्रह्मविदा समानशरीरमित्याचक्षते ।

1. चान्द्रमानरीत्या तु अष्टमासाधिकाशीतिवर्षेषु दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति । तथा हि :– अष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणां माससंख्याक्रमेण अष्टाधिकषष्ट्युपेतनवशतं (९७४ ) इन्दवो जायन्ते । पंचमे पंचमे वर्षे द्वो मासी अधिमासको ’ इति वचनात् arfree forcerereaftत । तावन्तः इन्दवः जायन्ते । आहत्य सहस्रमिन्दवः भवन्ति । इति ‘‘२ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न मुष्टान्नदाता तरुणोऽमिहोली ‘वेदान्तवित चन्द्रदर्शी । मासोपवासी च पतिव्रता च षड्जीवलोके मम वन्दनीयाः ’ ॥ इति भगवतोक्तम् । यद्वा क्रियायुक्तः - शताभिषेकक्रियायुक्तम् । तस्मान्नान्दीमुखं कृत्वा शुक्लपक्षे शुद्धेऽहनि पूर्वा पूर्ववत् हुला तथैव ’ कपिल इवे’ ति वृद्धस्य, वृद्धाया वा वदन् अक्षतोदकादीन् मूर्थ्यादध्यात् ॥ ७ ॥ तस्मादित्यादि । तस्मात् वैष्णवत्वसंभवात् हेतोः । ‘न चलति निजवर्णधर्मतो यः सममतिरात्मसुहृद्विपक्षपक्षे । न हरति न च हन्ति किश्चिदुचैः सितमनसं तमवेहि विष्णुभक्तम् ’ ॥ इति विष्णुपुराणस्मरणात् स्वकर्मानुष्ठानाद्धि वैष्णत्वसंभवः । एवं आस्फोटयन्ति पितरः प्रनृत्यन्ति पितामहाः । वैष्णवो नः कुले जातः स नस्सन्तारयिष्यति ॥ इत्यादिना पुत्रादीनां वैष्णवत्वसंभवेन पितृपितामहादीनामुत्तरणस्मरणाश्च तस्मा- दित्युक्तम् । नान्दीमुखं कृत्वा । अष्टादशसंस्कारेषु वर्षवचनस्यानन्तर्भावात् पृथक्तेन नान्दीमुखग्रहणम् । शुक्लपक्षे शुद्धेऽहनीत्यादि । उदगयने आपूर्य- माणपक्षे पुण्ये ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिमिति वाचयित्वा औपासनानावाधारं हुत्वा । पूर्ववत् नामकरणवत् स्विष्टाकारान्तं हुत्वा पञ्च- वारुणं प्राजापत्यं स्विष्टाकारश्च हुत्वा पूर्ववत् अक्षतोदकादीन् पाणिभ्यां गृहीत्वा ‘कपिल इवे’ ति मन्त्रेण वृद्धस्य वृद्धाया वदन् अक्षतोदकपुष्पादीन् मूर्ध्नि आदयात् ॥ देवल: श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्यकम् । यत्तु पापस्य शान्त्यर्थं दीयते विदुषां करे || नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठितम् । अपत्यविजयैश्वर्यस्वर्गार्थं यत्प्रदीयते ॥ दाने तत्काम्यमाख्यात ऋषिभिः धर्मचिन्तकैः । ईश्वरप्रीणनार्थं यत् ब्रह्मवित्सु प्रदीयते । चेतसा भक्तियुक्तेन दानं तद्विमलं शुभम् || इति ‘विहेतु षडनुष्ठानं षडंगं षडिपाकयुक् । चतुष्प्रकारं त्रिविधं त्रिनाशे दानमुच्यते ॥ नाल्पत्वं न बहुत्वं वा दानस्याभ्युदयावहम् । श्रद्धा श्रद्धे च दानानां वृद्धिक्षयकरे हिते ’ ॥ इति द्विहेतु । धर्मश्वार्थच काम त्रीलाहर्षभयानि च । अनुष्ठान निदानानि षडेतानि प्रचक्षते || पातेभ्योदीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्धया यत् धर्मदानं तदुच्यते ॥ प्रयोजनमपेक्ष्यैव यत्प्रसंगात् प्रदीयते । तदर्थदान मित्याहु: हैतुकं फलहेतुकम् ॥ स्त्रीपानमृगयाक्षाणां प्रसंगात् यत्प्रदीयते । अनर्हेषु च रागेण कामदानं तदुच्यते ॥ संसदि श्रीलया वाड्यों अर्थिभ्यो वा प्रयाचितः । प्रदीयते च यद्दानं व्रीलादानमिति स्मृतम् ॥ दृष्टा प्रयाणे श्रुत्वा वा हर्षाद्यद्यत् प्रयच्छति । हर्षदानमिति प्राहुः दानं तद्धर्मचिन्तकाः ॥ miaa: €13:] रिक्तभ्यश्चाप्यरिक्तेभ्यो वस्त्रतं दुष्टभाकू । अपूपानि फलादीनि बालेभ्यो यदानि च ॥ आक्रोशनार्थ हिंसानां प्रतीकाराय यद्भवेत् । दीयते तापकर्तृभ्यो भयदानं तदुच्यते ॥ दाता प्रतिगृहीता वा श्रद्धा देयश्च धर्मयुक् । देशकालौ च दानानामंगान्येतानि पडिदुः || अपापरोगी धर्मात्मा दित्सुरन्यसनः शुचिः । अनिन्द्यदिनकर्मा च वभिर्वाता प्रशस्यते || शौचं शुद्धिर्महामीतिरर्थिनां दर्शने तथा । सत्कृतिश्चानसूया च दानश्रद्धेत्युदाहृताः ॥ यद्यत्र दुर्लभं द्रव्यं यस्मिन् कालेऽपि वा पुनः । दानाही देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा ॥ अवस्था देशकालानां पात्रदात्रोश्च संपदः । हीनं वापि भवेच्छ्रेष्ठं वाप्यन्यथा भवेत् || इति गम् दुष्फलं निष्फले हीन तुल्यं विपुलमक्षयम् । पड़िपाकयुगुद्दिष्टं पडेतानि विपाककम् ॥ नास्तिकस्तेनहिंस्रेभ्यः चोराय पतिताय च । पिशुनभ्रूणहर्तृभ्यः प्रदत्तं दुष्पलं भवेत् ॥ महदष्यफलं दाने श्रद्धया परिवर्जितम् । परबाधाकृतं दानं स्थितमप्यूनतां व्रजेत् ॥ • यथोक्तमपि यद्दत्तं चित्तेन कलुषेन तु । तत्तु संकल्पदोषेण दानं तुल्यफलं भवेत् ॥ युक्तांगैः सकलैः षडमिः दानं स्याद्विपुलोदयम् । अनुकोशवशादचे दानमक्षय्यतां व्रजेत् ॥
2. पंडङ्गेषु प्रतिगृहीतृदेययोः विवरणं न दत्तम् । ४८६ बृहस्पति: - मनः नारदः व्यासः श्री श्रीनिवासविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने 3 ‘नवोत्तमानि चत्वारि मध्यमानि विधानतः । अवमानि विशेषाणि विविधत्वमिदं विदुः || अन्नं विद्यावधूस्त्रीणां गोभूमना ( 2 ) श्वहस्तिनः । दानान्युत्तमदानानि उत्तमद्रव्यदानतः ॥ दद्यादाच्छादनं वासः परिभोगौषधानि च । दानानि मध्यमानीति मध्यमद्रव्यदानतः ॥ उपान प्रेप्यदानानि छत्रपात्रासनानि च । दीपकाष्ठफलादीनि चरमं बहुवार्षिकम् ? || बहुत्वादर्थजातानां संख्या शेषेषु नेप्यते । अधमान्यवशिष्टानि सर्वदानान्यतो विदुः । तामसानां फलं भुङ्क्ते…. तत्त्वे मानवसदा ॥ वर्णसंकरभावेन वा यदि वा पुनः । बाल्ये वा दासभावे वा नात्र कार्या विचक्षणा || इति ‘एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते दिने दानविवर्जिते । दस्युभिर्मुपितेनेव प्रतिग्राहकयाचकौ ॥ इति विनाशम् ‘अतोऽयं सात्त्विकं दानमुदपूर्वन्तु शान्तिकम् । आशिषा पौष्टिक विद्यात् त्रिविधं दानलक्षक्षम् ॥ इति ‘येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति । तेन तेन हि भावेन प्राप्नोति प्रतिपूजनम् ’ ॥ इति ‘आतिथ्यं वैश्वदेवञ्च इष्टमित्यभिधीयते । करिण्यस्तथा वायो देवतायतनानि च ॥ अन्नप्रदानञ्चारामाः पूर्तमित्यभिधीयते ’ ॥ इति ‘मातापित्रोश्च यह भ्रातृस्वसृतासु च । जायात्मनेषु यत् सोऽनिन्द्यस्वर्गसंक्रमः ||
3. पूर्वीmadamaचने ‘चतुष्प्रकारमित्यस्य विवरणं नदत्तम् । एकविंश: खण्ड ] छागलेय: शातातपः स्मृत्यन्तरे – शातालप:- श्रीमानसगृह्यसूत्रम् पितुः शतरी ना सह aarata न केवल Aurat दाने । मक्षयम् ॥ । भगिनी भागिनेयानां मानुलानां पितृवसोः ।

• मातापित्रोर्गुरोर्मित्र विनीते चोपकारिणि । दीनानाथ विशिष्ट यो दत्तममुच्यते ॥ हृस्वा हृदया ये far देशविप्लवे । अथार्थमभिगच्छन्ति तेभ्यो दत्तं महाफलम् ॥ इति ‘प्रख्यापनं प्रार्थ्य धनं प्रश्नपूर्व प्रतिमहः । याजनाध्यापने वादः परिधो वेदविक्रयः । ॥ इति ’ प्रश्नपूर्वन्तु यो दद्यात् ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । स पूर्व नरकं याति ब्राह्मणस्तदनन्तरम् ’ ॥ इति भविष्यत्यनेदानं वर्तमाने तु संक्रमे । अतीते च व्यतीपाते मन्येषु च यथेच्छया || इति ‘कुर्यात्सदाऽयने मध्ये विषुवत्यां विपूवति । पडशीत्यामन्त्यमतो दानादिविधयः स्मृताः ॥ इति वृद्धवसिष्ठः - ‘वृषवृश्चिककुभेषु सिंहे चैव यथा रविः । विष्णुपदं नाम विवादधिकं फलम् ॥ याज्ञवल्क्यः 喜 } कन्यायां मिथुने मासे (मीने?) धनुष्यपि स्वेर्गेतिः । षडशीतिमुखाः प्रोक्ताः षडशीतिगुणाः फलैः ॥ इनि शतमिन्दुक्षये दान महन्त रक्षिये । विषुवे शतसाहस्रं व्यतीपाते लनन्तकम् ’ निः ॥ भारद्वाजः श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं ‘अश्रोत्रियः श्रोत्रियो वा अपात्र पात्रमेव वा । विब्रुवो वाविमो वा ग्रहणे दानमर्हति ॥ इति गोदासीकन्यकाचैव तिष्ठन्नेव प्रयोजयेत् । वाले केशे तथा हस्तं न्यस्य हस्ते जलं क्षिपेत् । कर्णेऽजं पावस ग्राह्या पुच्छे विचक्षणैः ॥ गृह्णीयान्महिष शृंगे खरं वै पृष्ठभागतः ’ । ‘व्यतीपाते वैधृतौ च दत्तमक्षयकृतद्भवेत’ || इति कrafaर्णये ‘कर्कटो मकरसिंहः कुमोडलिर्वृपस्तुला ।

सेपः कन्या धनुर्मीनौ मिथुनञ्चति संक्रमाः || द्वादशात्र क्रमाद्विद्यात् अयने दक्षिणोत्तरे । चत्वारोनन्तदा विष्णुपदायुर्दक्षिणोत्तरे || विषुवे तत्परे द्वौ तु चत्वारस्तदनन्तराः । पडशीतिमुखाः प्रोक्ताः त्रिंशत्पूर्वास्तु कर्कटे || नाडिका मकरे तु स्युः पुण्या विंशनिरन्तराः । चतुर्वनन्तराद प्राक च पोडश पोड्या | संक्रमेषु च पुण्याः स्युः संक्रान्त्यां विषुवाह्वयोः । दश प्राक् दश पञ्चैव पुण्याः स्युः षडशीतिषु || पष्टिर्नाडयातीतासु पुण्यदा इति कीर्तिताः । itsहन्यहः कृां पुण्यं स्नानादिकर्मसु || अर्वाड निशि तथा निशाचेत् (?) भवेदावर्तनात्परः । कालं पुरातनम्याह्नः ऊर्ध्वदुत्तरेऽहनि || आवर्तनादधः कालात् निशीथसमये यदि । पूर्वोत्तराहद्वितयं पुण्यमाहुर्मनीषिणः || एकfar: खण्ड: ] पराशरः बाह्ये स्मत्यन्तरे वृद्धगायं: - प्रत्यूषे वा निशीथे वा यदि कटकमः पूर्वीस्मनहि कुर्वीत लागवानादिकं नरः ॥ प्रदोषे वा निशीथे वा : म यदि : पराह्न एव सर्वत्र पुण्याः सन्निधिafter || स्वायात् श्राद्धश्च दानश्च विदध्यात् संक्रमेवपि । अयने विषुवद्विष्णुपस्तु उशीतिषु || सदा मध्ये चापगमे कुर्यात् खानादिकं नरः । विष्णुपचाइयेष्वत्र स्नानदानादिकं कृतम् || सहस्रगुणमुद्दिष्ट षडशीतिमुखेषु च । विषुवत्ययने लक्षगुणं कोटिगुणं भवेत् ॥ तत्तत्संक्रन्तिपूर्वेषु तद्वदेवायनेष्वपि । मकरस्यायनेऽप्यादौ कालः स्नानादिनिश्वयः || राहुदर्शनसंक्रान्तिविषुवात्ययवृद्धिषु । स्नानं नैमितिकं ज्ञेयं रात्रावपि न दुष्यति ॥ ग्रहणोद्वाहसंक्रन्तियात्रार्तिप्रसवेषु च । स्नानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रात्नावपि तदिप्यते ’ ॥ इति ‘पुत्रजन्मनि यज्ञे च विषुवे संक्रमे रवेः । 繁 राहोश्व दर्शने स्नाने प्रशस्तं नान्यथा निशि || इति ‘उपक्रमे लक्षगुणं ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः । पुण्यं कोटिगुणं मध्ये मूर्तकाले (?) त्वनन्तकम् ’ ॥ इति ‘कार्मुकन्तु परित्यज्य झषं संक्रमते रविः । प्रदोषे वाsराले वा स्नानं दानं परेऽहनि ’ ॥ इति ’ यदाऽस्तमयवेलायां मकरं याति भास्करः । arth asia वा स्नानं दानं परेऽहनि ’ ॥ इति ४१० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने स्मत्यन्तरे ग्रन्थान्तरे - ‘अर्धरात्रे तदूर्ध्वं वा संक्रान्तौ दक्षिणायने । पूर्वमेव दिन ग्रास यावन्नोदयते रविः ’ ॥ इति ‘मन्दा मन्दाकिनी ध्वांक्षी घोरा चैव महोदरी । राक्षसी मिश्रका प्रोक्ता संकान्तिरसप्तधा नृप । मंदाsध्वरेषु (?) विज्ञेया वृद्ध मंदाकिनी तथा । क्षिपे ध्वांक्षीति जानीयात् उसे घोरा प्रकीर्तिता ॥ चरैर्महोदरी ज्ञेया करैः ऋक्षैश्व राक्षसी । मिश्रिता चैव विज्ञेया मिश्रः ऋक्षैश्च संक्रमे ॥ द्विचतुःपञ्चसप्ताष्टनवद्वादश एक्च । क्रमेण घटिका होतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् ॥ ‘प्रत्यूषे कर्कटे भानुः प्रदोषे मकरं यदि । संक्रमेत् षष्टिनाड्यस्तु पुण्याः पूर्वोत्तराः स्मृताः ॥ इति संक्रमस्तु निशीथे स्यात् षड्यामाः पूर्वपश्चिमाः । संक्रान्तिकाल विज्ञेयस्तत्र दानादिकं चरेत् ॥ संक्रान्तिसमयः सूक्ष्मो दुर्ज्ञेयः पिशितेक्षणैः । तद्योगादप्यपश्चोर्ध्वं विशन्नाड्यः पवित्रकाः || अहणम् तिथीनामन्तिमो भागः तिथिकर्मसु पूजितः । ऋक्षाणां पूर्वभागः स्यात् ऋक्षकर्मसु पूजित ’ ॥ इति अश्वमेधफलावाप्त्यै वर्ष वर्धनमिति विज्ञायते || १३ | अश्वमेधेत्यादि । एकविंशतिपर्यन्तानामुत्तारकत्वसूचनार्थमश्वमेधफल- ‘पुत्रोत्पत्तिविपत्तिभ्यां नापरं सुखदुःखयोः । ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां नापरं पापपुण्ययोः ॥ वचनात्एकfor: are: ] सूत्रम् ४९१ अश्वमेधविषये - बोधायनः । दश पूर्वान् दशापरान् आत्मानञ्चैक- विंशतिकं पुनाति ; तेषां पुत्रपौत्राः षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे लोके महीयन्ते इति । अथ गृयपरिशिष्टोक्तमप्यत्र लिख्यते । यथा - ‘शताभिषेकं पूर्वा पुण्याहं द्विजभोजनम् । स्थंडिलं चतुरश्र वै यः अरविद्वयान्वितम् ॥ कृत्वा पद्मं विलिख्यात्र लाजपुष्पाक्षतैर्युतम् । सौवर्णान् मृण्मयांस्ताम्रान् राजतान्वा चतुर्दिशम् || मध्ये च विन्यसेत्कुभान् वारिपूर्णान् सवस्त्रान् । गन्धपुष्पस्वर्णरत्नपवित्राण्येषु निक्षिपेत् ॥ मध्यादावाहयेतेषु ब्रह्माणञ्च प्रजापतिम् । परमेष्ठिनं हिरण्यगर्भ चतुर्मुखं चतुर्दिशम् ॥ आसनं पाद्यमाचामं नमोन्तैर्नामभिर्ददेत् । ‘आपो हिरण्य पवमानैः’ संप्रोक्ष्य खानमाचरेत् । वस्त्राभरणपुष्पाद्यैः नैवेद्यान्तैः समर्च्य च । आघारान्ते तु नक्षत्रहोममप्यार्षभादिना || हुत्वा तन्नाममन्त्रैश्व मूलहोमं पुनर्हुनेत् । ‘चरुणा ‘ssयुष्ट - आयुर्दे’ त्याज्येन ब्रह्मसूक्ततः ॥ प्राजापत्यं तथा ब्रानं वैष्णवं विष्णुसूक्तकम् । ‘अग्ने नये’ति सूक्तञ्च षड्चापि सतन्त्रकम् ॥ अष्टादशर्चमन्तं तु तथा पुरुषसूक्तकम् । मृगाराख्यं तृतीयं स्यात् ’ अग्नेर्मन्व’ इतीरितः ॥ ‘यावामिन्द्रे’ ति चत्वारः सानुषंगाचतुर्थकाः । योवामिन्द्रे’ ति चैवाष्टौ तादृशा एव पञ्चमः ॥ ४ श्री श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश ‘तनूस्तये ‘ति पूर्वेषां चतुर्णामनुषज्यते । ब्रह्मादिरुत्तरेषान्तु आदितत्रिपदोर्द्वयोः ॥ द्विफ्लु च चतुष्पात्सु पशुष्वित्युभयत्र च । पवमानानुवाक्य षष्ठः कुश्माण्ड ‘उत्तरः || ‘वैश्वानरो न उत्ये’ ति सूक्तमष्टममष्टमः । एतानष्टौ वृतान्नेन हुनेत्पापापनुत्तये ॥ स्थालीपाकाज्यभागान्तेऽमौ पवित्रादिकगणैः । सप्ताहान्ते श्रुतान्नेन हुत्वा तु सवनत्रयम् ॥ मौनी व्रती हविष्याशी पूर्णपात्रं चतुप्पथे । ‘सिंहेम’ इति चावेक्ष्य प्रास्यं नेक्षेद्विषां दिशि || उपस्थाय ‘सहसे’ ति दक्षिणानैर्द्विजार्चनम् । मुच्यते सर्वपापेभ्यो महतः पातकादपि || गणहोमविधिस्त्वेष कूश्मांस्तु प्रवक्ष्यते । अमायां पूर्णमास्यां वा केशश्मश्रूणि वापयेत् ॥ पण्मासञ्च चतुर्विंशद्वादशाष्टौ व्यहन्तु वा । ब्रह्मचारी हविष्याशी स्थालीपाकोक्तवञ्चरुम् || आधार काज्यभागान्ते भूर्भुवस्सुवरोमिति । हुत्वा तत्सविरित्याज्यं यद्देवाद्यनुवाककान् ॥ यद्देवाचा अच्छिद्रोक्ताः

1. उत्तरः श्रीन् ‘सिंहे व्याघ्र ’ इति चतस्रश्वरुराहुति: । अभ्या अंगिरश्व पुनरुर्जा सहेति च ॥ समित्पाणिर्वैश्वानरायेत्युपस्थाय तु दक्षिणे । समिदम निघायानूयाजमित्यादि पूर्ववत् ॥

• सप्तमः इति भावः । एकविंश: खण्ड: ] are rear कुर्यात सर्वपापैः प्रमुच्यते । कुष्मांड होमांस्तु कुर्याद्वैोपशान्तये || सकृत्तथा दशा वा त्या ऋषभवैरयोः । aati area धातादीन मूल्होमकम् || tadaयादश्च ब्रह्मणे प्रजापतये । परमेष्ठिने हिरण्यगर्भाय मूलहोमं पुनर्हेनेत || चरुणाष्ट आयुदेत्याज्येन त्रसूक्ततः । प्राजापत्यं तथा वामं वैष्णवं विष्णुसूक्तकम् ॥ हुत्वाऽग्नेः कलशानाञ्च पूर्ववद्विष्टरे स्थितम् । कृत्वा वृद्धं तथा वृद्धां कर्ता वै सुसमाहितः || दूर्वाक्षतसुगन्धपुष्पाण्यादाय मूर्धनि । सकृदादाय हस्ताभ्यां वृद्धस्य कपिलेति च ॥ मनकेति च वृद्धायाः मन्त्रलिंग समुन्नयन् । आष्ट आयुर्दा इत्याभ्यां शुद्धादैरभिषिच्य च ॥ पुनश्च’ या सुगन्धा’ : प्रधान कलशोदकैः । अभिषिच्यावशिष्याथ याः प्राचीत्यादिभिस्ततः || चतुर्दिकस्थैर्यथालिंग या उति प्रधानतः । पती अभिषिच्यैव वस्त्रे विप्राय दापयेत ॥ वस्त्राभरणगन्धाद्यैरलंकृत्योद्वयादिभिः । - आदित्यं समुपस्थाय कुर्यादाज्यावलोकनम् || स्वर्णादिपात्रे सहते ससुवर्ण स्वकाकृतिम् । पश्येदायुरसीत्युक्ता तद्दद्यात् ब्राह्मणाय वै ॥ ** श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘अक्षतोदकपुरपगन्धान् पाणिभ्यामादाय वृद्धस्य वृद्धाया वा वदन् देहinसन्धौ शरसि च क्षिपेत् । कपिल इवेत्यादिवदन्नित्यर्थः । स्त्रीपक्षे धर्मसंधा धर्मशरीरिणी भवेति वदेत् । अथाभिषिच्यावलोकनं कृत्वा सर्वा इष्टदेवता : तद्ममालयदेवता नारायणाद्यास्तत्रावाहिता वा । ‘विष्णुर्वै सर्वा देवता’ इति श्रुतेः सर्वदेवमयं विष्णुमेव आसनाद्यैः विशेषेणार्चयेत् । कबलमात्र बलिः । यद्वा बलिशब्द उपहारपरः । अपूपोपदंशवृताद्यैस्समाहितानन्नेन ब्राह्मणांस्तर्पयेत् । भोजनान्ते दक्षिणाश्च दद्यात् । विवाहवत् ग्रामप्रदक्षिणं कृत्वा प्रदक्षिणस्य ‘प्राचीरेवती मधुमतीरापस्त्रवन्तु शुक्राः ता में आपश्शिवास्सन्तु दुष्कृतं प्रवहन्तु मे इत्यादिजप: 1) ‘सर्वदेवांश्च विष्णुं वाऽभ्यचयित्वा निवेद्य च । भोजयेद्विसाहस्रं यथेष्टं दक्षिणां ददेत् || ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य विवाह इव मन्त्रतः । सायं गोमयसंलिप्ते स्थंडिले प्रागुदमते || प्राची रेखा द्विपञ्चाशत् संख्यया तत्र संलिखेत् । उदीचीच तथा रेखा द्वाविंशत्संख्यया लिखेत् || मध्ये atarra हित्वा शिष्टे पदसहस्रके । प्रत्येक शालिपिष्टेन पूर्णचन्द्राकृतीः पुनः ॥ कृत्वा निधाय तन्मध्यें रजतं कृर्वमेव वा । सोममाबाह्य सर्वत्र धेः कुमुदपत्रकैः || राजतैश्चोपकरणैः पोडशैरुपचारकैः । अभ्यर्च्य दक्षिणे तस्य रोहिणीगणमर्चयेत् ॥

1. ’ अक्षतोदके ’ त्यारभ्य ’ इत्यादि जपः इत्यन्तं कुण्डलितं वाकयजात एतत्खण्डे व्याख्यातपूर्वाणां सप्तमाष्टमनवमसूत्राणां सारार्थप्रतिपादकमिति यद्यपि तत्रैव निवेशनीयम् । अथापि मातृकाभूततालकोशे अत्रैव विद्यमानत्वात् आज्या- लोकनानन्तरं सर्वदेवतापूजादिकथनात् आज्यावलोकनस्य तत्रानुक्तत्वाच्च यथा मातृकं अनन्वितमपि अत्रैव निवेशितम् । एकविंश: खण्ड: ] वामे चानावृष्टिगणमभ्ययय निवेदयेत् । वर्षवर्धनमित्युक्तमश्वमेधफलप्रदम् ’ ॥ इति

---

वर्षवर्धनं शताभिषेक इत्येकार्थाविति कैश्विव्याख्यातम् सत्यम् । पृथक्त्वेन प्रतिपादनात् पृथगेव गृह परिशिष्टे उक्तत्वात् ‘वर्षवर्धन’ मित्यारभ्य उपसंहारे ‘वर्षवर्धनमिति विज्ञायते ’ इत्युक्तत्वाच्च वर्ष वर्धनमिति पृथग्व्यवहारः || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रभे एकविंश: खण्ड: । अथ द्वाविंश: खण्ड: अथ षष्ठे मास्यन्नप्राशनम् ॥ १ ॥ अथेति । वर्षवर्धनानन्तरम् । यद्वा पञ्चममासानन्तरम् मासीति युग्ममासानामुपलक्षणम् । गृह्यः - ज्योतिषे ’ षष्ठादियुभ्ममासेषु अर्वाक् संवत्सराच्छिशोः । अन्नस्य प्राशनं कुर्यान्मासं नक्षत्रमिष्यते ’ ॥ इति ‘नवान्नाशन उद्वाहे नाम कृत्वा (?) मघाः शुभाः । नवस्त्र (?) वस्त्रमैन्द्राग्नौ विद्यारंभे तु रौद्रभम् || ‘आदित्यतिष्यचसु सौम्यमघानिलाश्वि- मित्राजविष्णुवरुणोत्तरपौष्णचित्राः । बालान्न भोजनविधौ दशमे विशुद्धे चित्रां (?) विहाय नवमीं तिथयश्शुभाः स्युः " || इति बृहस्पतिः - ‘भुक्तौ स्वस्थाः शशी लग्नेप्यजमीनाल्यधोमुखाः । गार्ग्य: वर्जनीया नवान्नेतु स्वस्थजीवझषौ शुभौ ’ ॥ इति मृतौ कुजं स्मरे शुक्रं भुक्तौ यत्नेन वर्जयेत् । फलपूर्णप्रसूतानां क्रमेणाग्रयणे हिताः || मीनालिमेषा अन्यत्तु नवभुक्तिवदिष्यते ’ ॥ इति शुक्लपक्षे दिने शुद्धे तत्राज्येनाघारः ॥ २ ॥ " षष्ठ शुक्लपक्ष इत्यादि । शुद्धे दोषरहिते । यद्वा -युग्मभागे तत्र पूर्वोक्त- गुणयुक्ते ‘एन कुमारमन्नप्राशनकर्मणा संस्करिष्यामि इति संकल्प्य आघारं हुत्वा । द्वाविश: खण्ड: ] धातादिमूलहोमं पूर्ववत् त्रिवृत्प्राशनम् || ३ || धातादीति । पूर्ववत् जातकर्मवत् । ४९७ प्राङ्मुखं मंगलयुक्तं कुमारं विष्टरमारोप्य ‘भूरपा’ मिति पायसम प्राशयेत् ॥ ४ ॥ ‘योगे योगे तबस्तर’ मित्याचमनं ददाति ॥ ५ ॥ आश्वलायनः । ’ षष्ठे मास्यन्नप्राशनमाजमन्नाद्य कामः तृतीये ब्रह्मवर्चस- कामः घृतोदनं तेजस्कामः दधिमधुघृतं (श्रम) मिश्रमन्नं प्राशयेत् । इति मार्कडेय: ‘देवतापुरतस्तस्य धात्र्युत्संगगतस्य च । अलंकृतस्य दातव्यमन्ने पात्रेऽथ कांचनं ॥ मध्वाज्यकनकोपेतं पाययेत्पायसं ततः । तस्यामaise विन्यस्य शिल्पभांडानि सर्वशः || शस्त्राणि चैव वस्त्राणि ततः पश्येत्तु लक्षणम् । प्रथमं यत्स्पृशेद्वास्ततो भाण्डं स्वयं तथा । जीविका तस्य वालस्य तेनैव तु भविष्यति’ ।। इति अथ प्रवासागमनम् ॥ ६ ॥ अथेत्यादि । अथ अन्नप्राशनानन्तरम् | प्रवासागमनम् - बाल- ग्रहादिदोषनिवारणार्थं तदधिपस्य स्कन्द्रस्य पूजामुद्दिश्य गत्वा आगमनम् | ‘सेनानीनामहं स्कन्दः ’ इति भगवतैवोक्तत्वात् । ’ एवं मातृगणाः प्रोक्ताः पुरुषाश्चैव ये ग्रहाः । सर्व स्कन्दग्रहा नाम ज्ञेया नित्यं शरीरिभिः । तेषां प्रशमनं कुर्यात् स्नानं धूर्य तथा जपम् || aforniate erratयेज्या विशेषतः । एवमेवार्चितास्सर्वे प्रयच्छन्ति शुभं नृणाम् ॥ ४९ जन श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने आयुदञ्च राजेन्द्र ! सम्यक् पूज्य नमस्कृताः ’ ॥ ऊर्ध्वन्तु षोडशाद्वर्षात् ये भवन्ति 11 तानहं संप्रवक्ष्यामि’ इत्यारभ्य सर्वाण्युक्तानि स्कन्दपूजारूपेण । …. पुष्पापूपदक्षिणादिसंभारान् कुमारश्च गृहीत्वा ‘कनिक्र’ दादिना आलयं गृहस्य गच्छेत् ॥ ७ ॥ पुष्पेत्यादि । कनिक्रदादिना । आदिशब्देन अप्रतिरथबन्धुभिश्व सह गच्छेत् । प्रदक्षिणमनं प्रणामो गुहस्य || ८ ॥ प्रदक्षिणमित्यादि । फलापूपतांबूलादीनि निवेद्य दक्षिणां दत्वा । तच्छिष्टेन पुष्पादिना ‘गुहस्य शेष’ मिति तन्नाम ऊहित्वा बालमलंकृत्य शान्ति वाचयित्वा निवर्तयेत् ॥ ९ ॥ तच्छिष्टेनेत्यादि । शान्तिशब्देन पुण्याहम् । यद्वा शन्नो मित्रादि । प्रोष्यागतं ’ सोमस्य त्वा’ इत्यंकमारोप्य ‘आयुषे वर्चसे ’ इति पिता मूर्ध्नि जिघ्रति ॥ १० ॥ वृषमं नमस्कृत्य दक्षिणपाणेः सांगुष्ठमंगुलीगृहीत्वा कनिष्ठि- कादि ‘अग्निरायुष्मा’ नित्यादिकैः विसर्जनम् ॥ ११ ॥

‘आयुष्टे विश्वतः प्रतिष्ठ वायौ’ इति दक्षिणादिकर्णयो- जपनम् ।। १२ ।। उदकमुखं ब्रह्मादिदेवानां गुरूणाञ्च प्रणामं कारयेत् । पादोदकं दत्वा ॥ १३ ॥ उदमुखमित्यादि । गुरुणामित्यादि । बहुवचनं - श्राविश: खण्ड: ] श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ‘पिता माना तथाssचार्या मातुलः शरोऽग्रजः । वर्णज्येष्ठः पितृन्य नातामहपितामहौ । तत्पल्यः सोदरः पित्रो: यात्री व गुरवः स्मृताः ॥ इत्युक्तानां ग्राहकम्। पित्रादीनां प्रणामं कारयेत् । पादोदकं - पित्रादीनां पादोदकं । यद्वा विद्धानां वा । बाराहे - ‘पिबेत्पादोदकं यस्तु वैष्णवानां ममापि वा । न तत्राचमनं कुर्यात् यथा सोमे द्विजोत्तमः || fart पratas afa शिरसा धारयन् पिचन् । यो नरो वसुधे! नित्यं स याति परमां गतिम् ॥ अथ पूर्ववत् सगुडभक्षस्यानस्य सपिंडैः श्रोत्रियैस्सह भोजनं स्वस्तिवाचनम् ॥ १४ ॥ अथेत्यादि । पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयानिति पुण्याहानन्तरं (स्वस्ति- वाचनानन्तरं ) भोजनम् । पिंडवर्धनमिति विज्ञायते ॥ १५ ॥ पिंडवर्धनमित्यादि । प्रोप्यागतमित्यारभ्य पिंडवर्धनमिति केचिद्वदन्ति । अव्यवधानेनोक्तत्वात् पुण्याहं द्विजभोजनं च पिण्डवर्धनमिति केचित् । पिंडशब्देन शरीरमुच्यते । श्रीविष्णुपुराणे – ‘पिंड : पृथम्यतः पुंसः शिरःपाण्यादिलक्षणः ’ इति । समस्तदोषनिरसनद्वारा आयुष्याभिवृद्धिरिति यावत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रभे द्वाविंश: खण्ड: । T अथ त्रयोविंश: खण्ड: अथ वर्षे प्रथमे तृतीये वा चौलकम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ पिंडवर्धनानन्तरम् । वाशब्दः कालान् न रपरः बृहस्पतिः - ‘तृतीयान्दे शिशोर्गर्भात् जन्मनो वा विशेषतः । पञ्च तवापि स्त्रियः पुंसो यथा सम मिति ॥ ‘तृतीय वर्षे चूडाकर्म पञ्चमे वा’ । इत शंख: बृहस्पतिः ‘क्षरेणैवाऽयुपो वृद्धिः कृतेन समये कृतं । अशुभ समये चैव कृतमायुः क्षयाय च ॥ अत्यन तस्मात् सम्यक् परीक्ष्यैव कर्तव्यं क्षौरमा । बुधैरायुप्यमित्युक्तं चूडाकर्मति कैथन’ ॥ इति ‘गर्मियां मातरि शिशोः क्षीरं सुनोर्न कारयेत् । पष्ठादे षोडशाब्दे च विवाहाब्दे तथैव च ।। अन्तर्वत्याञ्च जायायां क्षीरं कुर्वन् विनश्यति । रात्रौ क्षौर न कर्तव्य न जल्पन्न प्रसञ्जयेत् । वयं चायुः कीर्तयेत् ॥ कालान्तरपरत्वेन निषेधमाह - सुनोर्मातरि गर्भिण्यां चूडाकर्म न कारयेत् । पञ्चाब्दात् प्रागोन्तु गर्भिण्यामपि वापयेत् ॥ शताभिषेकेऽप्येवं स्यात् कालो वेदत्रतेष्वपि । । अशुभ कृते क्षौरे क्षिप्रं कुर्यात्पुनः शुभे ॥ इतिFife: que: गार्ग्यः - सूत्रम् ‘पुत्रचूडाकुनी माता यदि सा गर्भिणी भवेत् । मृत्युमाप्नोति तस्मात् और विवर्जयेत् ॥ सवनात्प्रथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽपि वा । दामोदरमतं तत् सप्तमे चौलमिप्यते ’ ॥ ५०१ तृतीयेऽब्दे वियंशोने पञ्चमे चोत्तरायणे । गर्भाद्वा चौकं कुर्यात् न पष्टे जन्मतः शिशोः ॥ नाक्षत्रात् प्रथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽपि वा । सप्तमे चौलकं कुर्यादिति काश्यपभाषितम् ’ ॥ इति चौल सुनोर्मातरि गर्भवत्यां पुरस्तादथ पञ्चमात स्थात ( 1 ) । चौलकं- चूडाकर्म । बृहस्पति: वसिष्ठः उत्तरायणे पक्ष आपूर्यमाणे पुत्रान्याधारः || २ || उत्तरायण इत्यादि । उत्तरायणपदेन शुभतिथिवारनक्षवादयो गृहमन्ते ‘शुक्लपक्षे शुभं प्रोक्तं कृष्णपक्षे शुभेतरम् । अशुभोऽन्त्यविभागः स्यात् कृष्णे भागलये कृते । अन्त्यभागोऽपि सत्कर्मरते चन्द्रे शुभावहः ’ ॥ इति ‘द्वितीया च तृतीया च सप्तर्मा पञ्चमी तथा । दशम्येकादशी चैव पूज्या तद्वत् त्रयोदशी || ष्ष्टी चतुर्थी च नवमी च चतुर्दशी । प्रतिपत्पञ्चदश्यौ च निन्दिता द्वादशी तथा ’ || अर्काfभूमिपुत्राणामेश दिवसोदये । careerasोरायां क्षौरं विपरिवर्जयेत् ॥ इति बृहस्पतिः ‘सोमवारः सिते पक्षे पूज्यः कृष्णे तु गर्हितः । बुधवारोऽशुभः पापग्रहयुक्ते वृधे भवेत । 1 ૦૨ वसिष्ठ: श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने अस्तगे च द्वयोर्योगे समीपस्स्याद्गुणान्वितः । पापग्रहाणां वारादौ विप्राणान्तु शुभो रवेः ॥ क्षत्रियाणां क्षमासूनोः विछूद्राणां शनेः शुभः । हस्ताश्विनी विष्णुपौष्णश्रविष्ठादित्यपुष्यकाः || सौम्यः चित्रेति च क्षौरे ह्युत्तमा नव तारकाः । त्रीण्युत्तराणि वायव्य रोहिणीवारुणास्तथा || क्षौरे मध्यमाः प्रोक्ताः शेषा द्वादश गर्हिताः । इति ‘नैधने जन्मनक्षत्रे वैनाशे चन्द्रमाष्टके । विपत्करे व क्षौरं प्रत्यरेऽपि विवर्जयेत् ॥ आद्यांशो विपदि त्याज्यः प्रत्यरे चरमोऽशुभः । वधे त्याज्यः तृतीयांशः शेषांशेप्वपि शोभनम् || जन्माष्टमे विधौ याते क्षौरमायुः क्षयाय च । तस्मात् चन्द्राष्टमं व सर्वदा क्षौरकर्मणि || आकेकरश्च मत्स्यश्च बुधशुक्रे दुराशयः । औरकर्मणि पूज्याः स्युः शेषास्त्याज्या स्वभावतः || व्याधिशोक सिंहवृश्विक क्षौर कर्मणि || अतीव दुःखदो मेषः चापो राजभयप्रदः । कुंभ: कुलविनाशाय कथितः क्षुरकर्मणि ॥ शुभैर्युक्ताः शुभैर्दृष्टा यद्यप्येते ग्रहाः शुभाः । शुभैर्युक्तोऽपि दृष्टोऽपि न शुभः कुंमहम्ग्रहः ’ ॥ इति । आ करो मकरः । मूलहोमान्ते मंगलयुक्तमग्नेरपरस्यां कुमारमुपवेश्योत्तरे साक्ष गोकुच्छरावे गृहीत्वा माता ब्रह्मचारी वा धारयेत् || ३ ॥ F3 त्रयोविंश: खण्ड: ] ५०३ मूलहोमेत्यादि । माता ब्रह्मचारी या ‘मातृदेवो भवे ‘ति श्रुते: माता | व्रतनिष्ठत्वात् ब्रह्मचारी | i शिवो नामासि’ इति ग्रहणं क्षुरस्य ॥ ४ ॥ ‘शिवानी भव’ इति शिलायां तीक्ष्णीकरणम् ॥ ५ ॥ ‘गोदानमुनक्तु’ इति गवादिदक्षिणाकरणम् || ६ || गोदानमित्यादि । गोदानमित्युक्तत्वात् आचार्यस्य वा अन्यस्य वा 管 अंगत्वेन गवादिदक्षिणादानम् । ‘गोदानं विधायेति श्रौते उक्तत्वात् तद्वदेवा- खापि केचिद्वदन्ति । तदसत् । गवादिदक्षिणा करणमित्युक्तत्वात् । पित्रादिभ्यो न कुर्यादिति भास्करेण व्याख्यातम् । तन्न । ‘पितुश्शतगुणं दान मित्युक्त- त्वात् यागादिषु दक्षिणाप्रतिग्रहयोग्यतासंभवात् पित्रादीनामपि कर्तुमुचितम् । ‘आप उन्दन्तु ’ इत्यपi सेकं शिरसि ॥ ७ ॥ ‘ओषधे त्रायस्वैनं’ इति साक्षताङ्ग्दर्भों प्रागुत्तरात्रौ मस्तके स्थापयेत् ॥ ८ ॥ ‘स्वधिते मैन हि सी:’ इति क्षुरं निधाय ‘ऊर्धाग्रा ओषधीः ’ इति ‘येनावपत्’ इति ‘येन पूंषा’ इति ‘असावायुषा’ इति पूर्वादि- प्रदक्षिणं दर्भे सरोमाणं हित्वा ‘ज्योक् च सूर्ये दृशे’ इति चूडाँ विभजेत् ॥ ९ ॥ स्वधित इत्यादि । ‘असावायुषा’ इति मन्त्रे असावित्यत्र संबुद्ध्या कुमारस्य नामग्रहणम् । छित्वा - छित्वा शरावे निदध्यात् । चूडामित्येकवचन- निर्देशादेकाचूडा मुख्या | ऋषिक्रमेण विभजेत् ॥ १० ॥ स्वस्यैकार्थयात्रापश्चासता ( प ) पच्चूलां अनुदितस्यैकाम || ११ ||

---

श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ऋषिक्रमेणेत्यादि । अत्र बोधायनः । ’ एकशिखो द्विशिखत्रि- शिखः पञ्चशिखो वा यथैषां कुलधर्मः स्या’ दिति । लौगाक्षः - ‘तृतीये वर्षेऽस्य भूयिष्ठां चूडां कारयेत् । दक्षिणतः कमुजा (!) वासिष्ठानां, वामतो भारद्वाजानां, उभयतोऽत्रिकश्यपानां, मुंडा भृगवः, पञ्चचूडा आंगिरसो वाजिमेके मंगलार्थशिखिनोऽन्ये यथाकुलधर्मं वा इति । अनुदितस्य- द्वितीये जन्मन्यनुत्पन्नस्य | } आश्वलायन: - ’ प्रच्छिद्य प्रच्छिद्य प्रागमान् शमीपर्णैः सह माले प्रयच्छति’ इति । ‘इदमहममुष्य’ इत्युदुंबरदर्भयोर्मूले गोष्ठे वा आच्छादयेत् ॥ १२ इदमहमित्यादि । माता च तानादाय । अमुष्य गोविन्दशर्मणः पाप्मानमपगृह्णामि इत्यूहः | ‘कर्मण्यधिकृता ये च वैदिके ब्राह्मणादयः । , तैश्व धार्यमिदं सूत्रं क्रियांगं तद्धि वै स्मृतम् ॥ इतिवत् (कैश्चित् ) कर्मागत्वात् उपनयनात्पूर्वमेव शिखा प्रतिपादिता ॥ स्नातं वस्त्रादिनाऽलंकृत्य उपवेश्य दक्षिणे, पञ्च प्रायश्चित्तादि धातादि पश्च वारुणं मूलहोमं हुत्वा पुण्याहं कृत्वा नापितायान्नदानं, गवादिदक्षिणां गुखे, सुराणां पूजनं तर्पणं ब्राह्मणानामन्नेन करोति ॥ १३ स्नातमित्यादि – मूलहोमं हुत्वा अन्नहोमं कुर्यात् । प्राणशरीरेन्द्रिय- मनः पुरुषगतदोषनिवृत्त्यर्थमित्यवगम्यते । श्रुतिः । प्राणानामहमित्यमिः । तनु वा अहमिति वायुः । चक्षुषोऽहमित्यादित्यः । चन्द्रमा मनसः इत्यग्न्यादय एव गन्धर्वा इत्यवगम्यमानत्वात् 1 षष्ठेऽन्नप्राशन मासि चूडा कार्या यथाकुलम् । मेनश्शमं याति बीजगर्भसमुद्भवम्’ || वयोवः सच: । श्रीवास इति मनुसारणा अधिपती उपस्यापि संम्म दोपनिवृत्यर्थं च पापयति । मामा परिर्वतन रियहः । पतिशब्देन पित्रादयः । ‘मला दुःखाज्ञाननमः प्रकृतेः ॥ इति गवादिदक्षिणां । आदिदेव हिरण्यरसान्नादि । निवार दद्यात् । सुराणां विष्ण्वादीनां माता लोकयात्रा हत्त वक्ष्यमाणत्वात् ग्रहपूजाद्यपि कुर्यात् । इत्यष्टादश संस्काराः शारीगः शारीगः ॥ १४ ॥ अथातः पाणिग्रहणं, मातुररूपिंडां ततः महातायाः विवा उतत्वयेति, अथ चतुर्थीवास, अत ऊर्धपर्वणि खालीपाकेन, एचने Essaथ्ये, तदेवं विरावं, अथ त्रिगतमृतौ अथ गृहीतगतिमान, अथ गर्भाधानादि चतुर्थे काम, अथ गर्भाधानाद्यष्टमे मामि अथ विष्णुवलिः, अथ जातक मव्याख्यास्यामः कुल्ल्यां उपालं, अथ वास्तु- सवनं, येते शतं, अथ दशमे द्वादशे वाऽह्नि, अथ नामकरणं, अथ वर्षवर्धनं, आर्षभं वैरवणं, अथ पष्ठे साम्यन्नप्राशनं, अथ वर्षे से त्रयोविंशतिः ॥ १५ ॥ * इति श्रीमत्कौशिवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्यना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्ने त्रयोविंशः खण्डः । ॥ तृतीयप्रश्नः समाप्तः ॥ 64 श्री वाजपेयीयभाग्यसंग्रहः - द्वितीयः प्रश्नः प्रथमः पटलः (प्रथमः खण्डः ) ऋतु संगमनवर्जम् । वर्जने संस्काराणां कंपाञ्चित् साधकत्वं उद्यते । ऋतुसंगमनवत् निषेकजातकर्मोत्थानपारायण- व्रतबन्धविसर्गाणाम् । ‘जातकर्मोत्थानयोर्नान्दीमुखं वर्जये ’ दिति प्रायश्चित्ते- । । " । वक्ष्यमाणत्वात् । नान्दीमुखमिति कर्मनाम । कालमाह-धः कर्तास्मीति । श्वः - परेद्युः कर्ताऽस्मि इति ध्यात्वा संस्कारोद्दिष्टदिनात्पूर्वस्मिन्नेव दिने श्रोत्रियान् प्रायश्चित्तविदश्चाचार्यप्रमुखानाहूय गंधाद्यैस्तानभ्यर्च्य कर्मावेद्य तैरनुज्ञातः तदुक्त- कृच्छ्रायाचरित्वा ‘एतत्कर्म करिष्यामीति संकल्प्य कुर्यात् । गर्भाधानादि- संस्कारादीनां पूर्वेद्युः नान्दी भवति । नन्दन्त्यस्मिन् देवाः पितरश्चेति नान्दीति संज्ञा भवति । तस्या मुखं प्रधानं सर्वे देवाः पितरश्य, यस्य देवता भवन्ति तत् सर्व- देवपितृदेवत्यं नान्दीमुखम् । किमिदमिति वैशद्यार्थं तस्य नामान्तरमाह - अभ्युदय- श्राद्धमिति । अभ्युदेति सन्तोषस्तेषामस्मादित्यभ्युदयम् । श्रद्धया क्रियत इति श्राद्धम्, तच्च तदित्यभ्युदयश्राद्धम् । पैतृकमप्यत्र सर्वं दैविक्वत्करोति - शुभकर्मागभूतत्वात् । पूर्वेद्य :- नान्दीमुखदिनात्पूर्वस्मिन्नेव दिने । युग्मानित्यादि । विश्वेदेवार्थं द्वौ प्रपिता- महादिपित्रर्थं द्वौ - ब्राह्मणान् एवं च चतुरः । पित्रर्थं मातुः पित्रर्थं द्वाविति केचित् । तथोक्तं प्रायश्चित्ते । अद्यत इत्यन्नं भक्षणार्हम् । तेनान्नेन नालिकेरादिफलेन परिवेष्य । परिवेषणं वरणं, धातूनामनेकार्थत्वात् । अथ अपरेद्युः पूर्वा तेषु खातेष्वागतेषु नान्दीमुखं करिष्य इति संकल्प्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति तण्डुलैरेव चरुं बह्वन्नमपूपादिकं च पाचयित्वा पूर्ववदाधारं हुत्वा अन्ते अमेः पश्चिमतो विश्वेषां देवानामुदगन्तमग्नेर्दक्षिणतः प्रागन्तं पितॄणामिलां भूमिमभ्युक्ष्य मंडलानि पात्रस्थानानि सर्वेषां चतुरश्राण्युपलिप्य गोमयवारिणा उपलेपनं कृत्वा आसनानि पीठानि दर्भादींश्च यवैश्व त्रीहिभिव निधाय तेष्वासनेषु प्राङ्मुखान् विश्वेदेवान् उदङ्मुखान् पितॄनासयित्वा तेषां करेषु नान्दीमुखा विश्वेदेवाः प्रियन्तामिति विश्वेदेवानां नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तामिति पितृणाञ्च क्रमेण यवोदकं दत्वा आसीनान् विश्वेदेवान् पितॄंश्च पुष्पाद्यैः पुष्पगन्धाक्षताद्यैः यथोपपादं यथासम्भवं पुष्पगन्धवस्त्राभरणाद्यैर- Į ५०७ लकरोति । शुक्कबलि : - श्वेतान्नम् । शुक्लानि चत्वारि यल तत् चतुश्शुक्लम् । एतच्छुक्लचतुष्टयं हस्तेनादाय कबलमात्रं गृहीत्वा अग्नेर्दक्षिणतः समीपे पूर्ववत् प्रागन्तान्यष्टमण्डलान्युपलिप्यासनानि प्रत्येकमुत्तरात्रं निधाय तेष्वम्यादि- देवानावाह्य चतुर्थ्यन्तेन तत्तन्नाम्ना अभये नमः इत्यादिना प्रत्येकमभ्यर्च्य बलिं ददाति । ( इति प्रथम: खंड : ) ( अथ द्वितीयः खण्डः ) अम्मये चतुश्शुक्कबलिं निवेदयामि इत्यादि चतुर्थ्यन्तेन तत्तन्नाम्ना बलिं चरुमन्नमपूपं पैष्टिकादिकं । आदिशब्देन व्यञ्जनफल- सक्तवः । यथोपपादं निवेद्य आचमनं तांबूलञ्च दद्यात् । उदकपूरणार्थं कुंभमुदकुंभ, प्रक्षाल्य तन्तुना परिवेष्ट्य धारास्वित्यद्विरापूर्य पाप्मनः यजमानस्य पापानामपहत्यै विनाशाय अश्वत्थादिकिसलयैस्सह पवित्र कुशादिदर्भकूर्चमाभरणं हिरण्यं सरत्नमंगुलीयादिक कुंभे निदधाति । ततो वस्त्राभ्यामावेष्ट्या मेः पूर्वस्यामन्यत्र वा धान्योपरि सुरक्षितं तं निदधाति । प्रतिसरा- रक्षाबन्धनसूत्रम् । कुतपस्य श्वेतकं बलादेः दुकूलस्य श्वेतपट्टवत्रादेव तवासंभवे कर्पासस्य वा सूत्राणि गृहीत्वा तैः त्रिरावर्त्य त्रिगुणीकृतैः उत्पादितां त्रिवृतां प्रतिसरां कृत्वा तां हेमादिपाले तंडुलो- परि पुष्पादिमंगलद्रव्याण्यपि तया सह संभृत्य - आघाय अग्निमुपसमाधाय जुहुयात् । अभिदेवता यासामृचस्तां अग्निदेवत्याः । तथाऽन्यत्र । पैतृकं - पैतृकहोममुपवीती । सामान्यतः सामान्याकारेण अग्न्यादीनां नामभिः ताभ्योऽ- ग्न्यादिभ्यो देवताभ्यो जुहोति । सर्वेषामाज्येनैव होमः कर्तव्यः । वैश्वदेवपैतृक- होमावाज्यचरुभ्यां कर्तव्यौ । पात्रेषु भोजनभाजनेषु दैविकं पैतृकमित्याज्यं विभज्य अभिघार्य उपस्तीर्य विश्वेदेवपातयोरन्नादि सर्वं द्विदित्वा तथा देवशेषं विश्वेदेवदत्तावशिष्टमन्नादिकं पितृभ्यः प्रागन्तमुदङ्मुखानां पात्रेषु पश्चिमादिप्रागन्तं यथा स्यात्तथा दत्वा तदनन्तरं विश्वेदेवादीनां दक्षिणपाणे- रंगुष्ठेन तत्तत्पात्रेषु दत्तं चरुं होमावशिष्टाद्यन्नं चरुं स्पर्शयति । ततो नमस्कृत्य विश्वेदेवादीनभिवन्द्य क्षीरेण दना वा मिश्रित श्वेतमन्नं ब्राह्मणान् विश्वेदेवादीनुक्तान् तथा अग्न्याद्यर्थमन्यान् ब्राह्मणानपि यथातृप्ति भोजयेत् । अनुत्थितेभ्यः भोजनानन्तरं आचमनार्थमनुत्थितेभ्यः विश्वेदेवादिभ्यः सकाशात् খু श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पयाचन्तामणिसहितम् समृ भुक्तभाजनादिकं बहिर्निक्षिप्य शोधयित्वा आचान्तान् कृताचमनांस्तान् अनुमान्य दक्षिणाभिर्यथाशक्ति संभाव्य तैरनुज्ञातः तां प्रतिसरां अभिमृश्य पाणिना संस्पृश्य अभिमन्त्र्य प्रतिसरी रक्षार्थं पुरुषस्य दक्षिणहस्ते स्त्रीणां वामहस्ते च नाति । पूर्वं नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यस्स्वधा नमः इत्यादिभिर्मन्त्रैः पित्रादीनां विसर्जनम् । ते च स्ववाऽस्त्विति प्रतिवदेयुः । ततः विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा नमः इति विश्वेदेवविसर्जनश्च कार्यम् । ते च स्वाहाऽस्त्विति प्रतिब्रूयुः । तेन मन्त्रवत्साधितेन कुंमजलेन अपरेद्युः यजमानः स्वायात्- कर्मान्ते कौतुकं त्यक्ता स्त्रायात् । तन्मध्ये द्विनाशे पुण्याहान्ते पूर्ववत् बन्धयेत् । स्नानं नियतं- ‘पाप्मनो- ऽपहत्या’ इति वचनात् । यद्वा- तदानीमेव ’ या सुगन्धा रसा वर्णा ’ इति कुंभजलेना- युक्षणं कुर्यात् । तथा श्रौते वक्ष्यते । इति प्रथमः पटल (इति द्वितीय: खंडः) अथ द्वितीय: पटल: (अथ तृतीयः खण्डः) अथ गर्भाधानादीत्यादि । सर्वा- श्रमाणामादित्वादुपनयनस्य उद्देशक्रममुध्य आदावुपनयनोपदेशः । उपनीतस्यैव कर्माधिकार इति ज्ञापनार्थम् । गर्भाधानकालमारभ्य पञ्चमे वर्षे ब्रह्मवर्चसकामं पुत्रमुपनयीत ब्राह्मणः । तथा अष्टमे नवमे च कामनाभेदे कुर्यात् । ततो विकल्पोक्तिः । सकाममकामं वा गर्भाष्टम एवोपनयीत । ‘अष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत’ इति श्रुतिः । ’ गायत्र्या ब्राह्मणमसृजत ’ इति गायत्र्याः प्रथमपादाक्षरसंख्याकालः प्रतिपादितः । सप्तमे अष्टमाक्षरस्य संग्रहदर्शनात् गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे इत्युक्तम् । वसन्ते इति । बलाबलमविचिन्त्य कुर्यात् श्रुत्युक्तत्वात् । अन्यत्र गुरुबलान्वित एव काले उपनयीत । तद्वत् क्षत्रियवैश्ययोः । ’ सप्तमे ब्रह्मवर्चसकाममष्टभ arrari नवमे तेजस्कामं दशमे अन्नाद्यकाममेकादशे इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधाकामं चतुर्दशे पुष्टिकामं पञ्चदशे भ्रातृव्यवन्तं षोडशे सर्वकाम ‘मित्यापस्तव: । ‘सप्तमे ब्राह्मणस्य नवमे राजन्यस्य एकादशे वैश्यस्य ’ इति पैठीनसिः । पञ्चमे ब्राह्मणमुपनयीत गर्भाष्टमे वा राजन्यस्य गर्भद्वादशे, वैश्यस्य गर्भषोडशे वा’ इति गौतमः । ‘पञ्चमे नवमे वा ब्राह्मणस्य षष्ठे द्वादशे वा राजन्यस्य अष्टमे चतुर्दशे वा वैश्यस्य’ इत्यंगिराः । मुख्यकालासंभवे काला- वधिमाह - आषोडशादित्यादिना । वाशब्दः गौणत्वबोधनार्थः । अतीते - गौण- , श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५०९ कालस्याप्यतिक्रमे । पुनर्गर्भाधानादीति । पूर्वकृतमपि गर्भाधानादि चौलकान्तं हुत्वा यथाशक्ति हिरण्यादिकं प्रायश्चित्तोक्तवत् दत्वा । ( इति तृतीय: खंडः ) आं (अथ चतुर्थ: खंड :) ब्राह्मणादीनां सावित्रीप्राणायामव्याहृतिसमिदाधानानां पार्थक्यमित्थं द्रष्टव्यम् | ब्राह्मणस्य सावित्री - भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ’ इति । प्राणायामः - ‘ओं भूर्भुवस्सु- वस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । ओमापो ज्योती- रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम् ’ इति । व्याहृतिः - ओं भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा’ इति । अष्टाभिम्समिद्भिः, त्रिभिर्मन्त्रैः समिधामाधानम् । राजन्यत्य सावित्री - अभूर्भुवस्त- त्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । प्राणायामः भूर्भुवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्, ओं तेजो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम् ’ इति । व्याहृतिः - ‘ओं भूर्भुवस्स्वाहा’ इति । समिद्रावानम् - चतसृभिस्समिद्भिः द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां होमः । वैश्यस्य सावित्री, ओं भूस्तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्’ इति । प्राणायाम: - ‘ओ भृस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । व्याहृतिः - ओं स्वाहा’ इति । समिदाधानम् - एकयैव समिधा एकेन मन्त्रेण होमः । इति द्वितीयः पटल ( इति चतुर्थः खण्डः ) तृतीय : पटल: । ( अथ पञ्चमः खण्डः ) प्रोष्ठपदेत्यादि । पूर्वस्मिन् खंडे उपनयनकालकथने ऋतुप्राशस्त्यमुक्ता इदानीमुचितनक्षावाण्याह । तत्र वसन्तर्ती शुक्लपक्षे कृष्णपक्षे वा दशम्या रिक्ताननध्यायतिथीन् विहाय अन्ये शुभतिथयः शुभवासराः शुभानि । प्रोष्ठपदादि नक्षत्राणि वा पुन्नामानि, शुभयोगाः शुभकरणानि ज्योतिःशास्त्र प्रोक्तानि गृह्णीयात् । दर्भादीति | आदिशब्देन कूर्ध्वगोमयला जाएं क्षुरादिः यैरर्थस्तेsपि गृह्यन्ते । आचान्तं तूणी कृताचमनम् । मंगलयुक्तं शुभ्रमाल्याभरणादिशोभनद्रव्यैरलंकृतम् । आसयित्वा आचार्यस्य दक्षिणभागे नैर्ऋत्यामामने प्राङमुखमासयित्वा । प्रागुत्तरात्रौ प्रागयौ द्वावुत्तराम्रो हो एकैकस्योपरि निक्षिप्य तूप्णी क्षुरमादाय तीक्ष्णीकृत्य । गोशक्त इति । गोश- कृक्तं शरावं माता ब्रह्मचारी वा तयोत्तरे धारयेत् । छेदनानन्तरं सर्वदर्भ- Spar श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् शेषमपि तत्र निक्षिपति । सर्वत्र आगलाद्वपति । नाधो जात्रो । कक्षादि न वपति । शरावमुदुबरमूले गोष्ठे वा गृहयेत् । वपनं शिखां भ्रुवौ च वर्जयित्वा पादनखपर्यन्तं भवति । स्नात्वेत्यादि । नद्यादिषु स्नात्वा कृताचमनं पूर्वेद्युः साधितेन कुंभतोयेन स्त्रापयित्वा आचान्तं पुण्याहं वाचयित्वा कुमारैः सह कृतभोजनं यजमानस्य दक्षिणपार्श्वे आसयित्वा वस्त्रं ददातीत्यन्वयः । ’ य आकृन्तन् ’ इति मन्त्रं वाचयित्वा अन्तः पुच्छ कौपीनं धारयित्वा वस्त्रमावेष्टयति । मेखला तन्मन्त्रं वाचयित्वा त्रिः परिवीय आर्यक्रमेण परिवेष्ट्य ग्रन्थि कृत्या अग्रमुपगृहयति । उत्तरीय - संव्यानम् । ‘परीद’ मन्त्रं परिहितवासोऽनुमन्त्र- णार्थे बोधायनेनेोक्तः । तत्तन्मन्त्रं वाचयित्वा यज्ञोपवीतादिधारणम् । कृष्णा- जिनमुपवीतवत् धार्यम् । पूर्वमिव पवित्रमपि धारयति’ ( इति पञ्चमः खण्डः) I M तथा ( अथ षष्ठः खंडः ) ततः आसने मुहूर्ते सदस्यैरनुज्ञातः बाहू- कुमारस्य वाहू दक्षिणवामहस्तौ स्वस्य दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यामालभ्य संगृह्य उत्तरे स्वस्योत्तरे पार्श्वे प्राङ्मुखो गुरुः प्राङ्मुखं कुमारमुपनयीत - समीपं नयेत् । विसर्जयति मन्त्रान्ते । आचारं ब्रह्मचर्यधर्मान् शिक्षयति । हृदयं - हृदयस्पर्शन- । । हृदयदेशस्पर्शनम् । प्रशंसति - मंगलानि प्रयुक्ते । आचारशिक्षणे यथामन्त्र- लिंग प्रत्युत्तरमपि वाचयति । असाविति संबुद्ध्या बटोर्नामनिर्देशः । ‘असाव- पोशान ’ इत्युक्ते - ‘अपोऽश्नामि तथा ’ इति प्रतिवचनम् । समिध आधेहि- आदधामि । कर्म कुरु - कर्म करोमि । मा दिवा स्वप्सी: - न स्वपामि दिवा. मैक्षाचर्य चर - भैक्षां चरमि । सदाऽरण्यात्समिध आहर - आहरामि । उदकुंभञ्चाहर- आहरामि । आचार्याधीनो वेदमधीष्व अध्येष्ये । मम हृदयं हृदयं तेऽस्तु - तथाऽस्तु । मम चित्तं चित्तेनान्वेहि- अनुगच्छामि । मम वाचमेकमना जुषस्व- जुषे। बृहस्पतिस्त्यां नियुनक्तु माम् तथाऽस्तु । मामेवानु संरभस्व । संरभे । मयि चित्तानि सन्तु ते सन्तु । मयि सामीप्यमस्तु ते अस्तु । मां वाक् नियच्छताम् - नियच्छामि । प्राणानां प्रन्थिरसि - अस्मि । स मा विखसः - न विसामि । सर्वत्र ’ तथा करोमि ’ इति वा प्रतिवचनम् । कनिष्ठा द्यगुल्यप्राणां पर्यायेण क्रमात ग्रहण, तथा विसर्जनश्च । प्रदक्षिणमझेः प्रणामच कारयित्वा

-श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

५११

निवेशनम् । ‘राष्ट्रभृदसि’ इति कृर्वं यथालिंगं दद्यात् । शनमिन्वित्यत्रापि आदित्यस्यैव प्रदक्षिणनमस्कारौ । शिष्यमभिमुखमासयति । उत्तमांगे - शिरः स्पृष्ट्वा ’ अधीहि भो’ इति तेन प्रार्थितो गुरुः ‘अथाह सावित्री’ मिति शिष्य- मनुशास्ति, ‘गणानां त्वेतिं गणमुख्यप्रणामः । दक्षिणकर्णे जप्त्वाऽध्यापयति । इति तृतीय: पेटल: । ( इति षष्ठः खण्डः )

•

अथ चतुर्थ: पटलः | (अथ सप्तम: खण्ड: ) सावित्रत्रतबन्ध करिष्ये इति संकल्पः । मन्त्रलिंगात् सविता देवता यस्य व्रतस्य तत् सावित्रं – तत्र तद्व्रतम् । ब्रह्मचारी जुहोति - मन्त्रलिंगात् । शिष्यं योजयेत् । आचार्य -

। नियोजनानन्तरं यावत्समावर्तनं तावत्पर्यन्तं समिदग्धानं करिष्ये इति संकल्प्य समिदाधानमारभते शिष्यः । साधावेन पाणिना परिमार्जनम् । ( इति सप्तमः खण्डः )

( अथ अष्टमः खण्डः ) अन्तहोमो हूयते इत्यादि । ब्रह्मचारी भवति । ‘सावित्रत्रतादृर्ध्व ’ मित्यादिभिरनन्तरावस्थाः धर्मे वक्ष्यन्ते । इति चतुर्थः पटलः । ( इत्यष्टम: खंड : )

अथ पञ्चमः पटलः । ( अथ नवमः खण्डः ) पारायणं - वेदाध्ययनं, तदर्थानि व्रतानि पारायणत्रतानि । उपनयनादूर्ध्वं चतुर्थे तत्रासंभवे पञ्चमे सप्तमे वा अहनि सावित्रत्र विसर्जनं प्राजापत्यत्रतबन्धञ्च कुर्यात् । पुन्नामनक्षत्राणि मृगशीर्ष - मूलशतभिषगादीनि । ‘स प्राजापत्यं सावित्र त्रिरात्र’ मिति स्मृति: ( 2 ) । नद्यादि- जलसमीपे गृहे गोशालायां वा गुरुः पूर्ववदुपनयनानावाघारं कृत्वा अग्निं परिस्तीर्य धातादिपूर्व सावित्रत्रतसूक्तमाज्येन हुत्वा । ‘अग्ने व्रतपत’ इति पञ्चभिर्मन्त्रैः समिद्भिर्होमः । आज्येन व्याहृतिहोमः । वस्त्रदण्डादीनीत्यादिशब्देन मेखलोपवीत- कृष्णाजिनानि गृह्यन्ते । सावित्रत्रतविसर्जनान्तरं प्राजापत्यत्रतबन्ध उच्यते, वातादि पूर्वमित्यादिना । वार्षिकं प्राजापत्यत्रतबन्धमित्यादि । व्रतबन्धकालादारभ्य आसंवत्सरमेव ततकालः । ’ प्राजापत्ये त्रिसंवत्सरादूर्ध्वं न तिष्ठे ’ दिति धर्मे वक्ष्यते । यद्यतं पूर्वं नातिकाले तत्तद्व्रतं विसृज्य अन्यदितरदनन्तरं श्रतं बध्नाति । सर्वत्र होमं कृत्वा तत्तवतं बद्धा तत्तत्काण्डाध्ययनं कृत्वा तदन्ते तद्वनं विसृज्य अन्य तं बनीयादित्यर्थः । ( इति नवमः खण्डः ।

५१२

श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम्

( अथ दशमः खण्डः ) अत्र खण्डे ऋतक्रमः क्रमात् सूक्तपाठन- कमोच्यते (इनि दशमः खण्डः )

( अथैकादश: खण्ड: ) ’ इति व्रतपारायण विज्ञायते ’ इति सूत्रात् अस्य ब्राह्मत्रतविसर्गात प्रोक्तस्य शुक्रियातस्य पारायणत्रतमर्यादात्वात् विलक्षण - संस्कारपरिकर्मितत्वाच्च पृथगुपादानम् । रेफायति हिंसति । (इत्येकादश: खण्ड: )

|

( अथ द्वादश: खण्ड: ) वेदान् वेदौ वेदं वेत्यादि । वेदान् ऋग्यजु- स्साममुखान्, वेदावृम्यजुषी, वेदसृग्वेदं वा स्वसूत्रं यद्वेदमूल स्वसूत्रेण सहितं स्वयाखामध्यापयति । अन्तराऽप्येवमिति । उपनयनमासाऽषाढ- मासयोर्मध्ये । अध्यापयितुकामः एवंप्रकारेण हुत्वाऽध्यापयेत् | अर्धाधिकपञ्चमान् अधिकषष्ठान्या मासान् तूष्णीं स्थित्वा आगामि पौने माघे वा मासे उपा- कर्मोक्ततिथिषु ग्रामाद्वहिर्जलसमीपे उपाकर्मवत् होमं व्रतविसर्गश्च हुत्वा अध्यायान् विसृजेत् । अथ श्रावणे पौर्णमास्यामित्यादि । पूर्ववदाधारं हुत्वा अग्निं परिस्तीर्य शिष्यं वापयित्वा पूर्वव्रतबन्धं धातादि पञ्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारान्तं जुहोति । अस्मिन्नेवाग्मौ सावित्र्या पालाशादिसमिधां सहस्रं जुहोति । अध्ययनपारायणायेति । वेदाध्ययनपरिपूरणाय भवति श्रावणमुपाकर्म । इति पञ्चमः पटलः । ( इति द्वादश: खण्ड: )

I

अथ षष्ठः पटलः । (अथ त्रयोदशः खण्डः ) उदगयने - उत्तरायणे । आधारं हुत्वा- शुक्रियत्रतबन्धवत् वातादिहोमः । वस्त्रावगुण्ठनं - वेष्टनं । ‘इम स्तोम’ मिति प्रधानो मन्त्रः । अमन्त्रवत् नापितवपनम् । शीता: स्वाभाविका:- उष्णाः – अमितप्ताः, यथा शरीरस्य हितं तथा मिश्रीकृत्य तैः प्रोक्षयतीति यत्तदेतत् स्नातकं कर्म पूर्व - यथापूर्व, ‘इमं स्तोम’ मिति प्रधानामाहुति हुत्वा आदित्यस्यो- दयात् पूर्वं ब्राह्मतं पूर्वद्धं विसृज्य तदानीमेव शुक्रियत्रतबन्धविसर्गों कुर्यात्, न षाण्मासिक त्रैमासिकं वा स्यादित्येके बदन्ति । ( इति त्रयोदश: खंडः)

( अथ चतुर्दश: खंड :) आभरणादीनि कुंडलमणिहारांगुलीयकादीनि । आदिशब्देन पुष्पांजनदर्पणदंडछत्रपादुकामेखलोपवीताजिनवाहनमधुपर्कादीनि

श्रीवैखानगृह्यसूत्रम्

}

५१३

संगृह्यन्ते । पूर्ववत् - उपनयनोक्तवत् । चदरेण सुवर्णेन वेति । निस्स्वधनिकयोर विकल्पः । कृतान् - तत्तदाकृत्या रचितान् । आच्छाद्य - पर्णेन प्रच्छाद्य । ( इति चतुर्दश: खण्ड: )

( अथ पञ्चदश: खण्ड: ) धारयन् वामेन पाणिना गृह्णन् । ग्रन्थिता- भरणोपरि स्त्रावयन् । कण्ठमामुच्य कण्ठे आवद्धय । ( इति पञ्चदश: खण्ड: )

( अथ षोडशः खण्डः ) कन्यापदः स्नातकस्य पादौ प्रक्षालयति । स वरः । तद्धस्तं कन्याप्रदस्य हस्ते । आददीत गृह्णीयात् । कन्याप्रदात्रा दत्ते मधुपर्क स्नातकः प्रानीयात् । आचम्याचामेत् - आचमनं कृत्वा पुनराचामेत् । धेनुं बद्ध्वा सवत्सां गां अग्रतोऽवस्थाप्य धेनुमभिमृश्य विसर्जयति । तामाचार्यो गृह्णीयात् । इति विशेष इत्येके इत्यादि ( इति षोडशः खण्डः )

अथ सप्तदश: खण्ड: ) ब्राह्मणभोजनं - स्नातकताङ्गम् । ब्राह्मणा- नष्टभ्योऽहीनान् । स्नातकता होम: । एवमापाणिग्रहणान्नित्यं सायं प्रातः होमः । बान्धवैः ज्ञातिभिस्सजातीयैर्वा एकपंतयुपविष्टः सह भोजनम् । धाम - पैष्टिकसहितं भोजनम् । ( इति सप्तदश: खण्ड: )

( अथ अष्टादश: खण्ड: ) अथ प्राणाग्निहोत्रविधानम् । स्वयं ज्योतिः स्वयं प्रकाश: आत्मा - परमात्मा यजमानः, यष्टा भवति । सर्वत्र रूपणं ज्ञेयम् । अस्य प्राणाग्निहोत्रस्य फलं - प्रयोजन, ओमिति - ओंकारस्य परब्रह्मरूपिणः प्रणवस्या अर्थस्य इद्रमस्य वाचकमिति विज्ञानस्य अवाप्तिः प्राप्तिः । तदेवमित्यादि । तत् - तस्मात्कारणात् । एवम् अनेन प्रकारेण वान्धवैः सह भुक्ता गच्छन्तं तीर्थयात्रार्थं त्रजन्तं स्नातकम् । ऋणत्रयान्मुक्तोऽनृणो यो द्विनः ब्रह्मपदं परब्रह्मस्वरूपिपदं स्थानमभ्येति अभिगच्छति । यः क्रमेण गर्भाधानादिसंस्कारैः संस्कृतः ब्रह्मचारी भूत्वा वेदव्रतान्याचरित्वा दारान् संगृह्य सन्तानं लब्ध्वा सोमयाजी भवति स एवानृणो ब्रह्मस्येति नान्यथेति सान्त्ववचनपूर्वमुक्ता मांत्रादिः वारयेत् । वारसंग्रहणार्थं रुन्धेत् । वीप्सा परिसमाप्तौ । इति षष्ठः पटल: ( इत्यष्टादश: खंड :) इति द्वितीयः प्रश्नः

श्री वाजपेयीयभाष्यसंग्रहः - तृतीय प्रश्न :

}

प्रथमः पटल: (प्रथमः खण्डः ) अथातः पाणिग्रहणम् । अतः - यतः ऋणलयापकरणं विवाहसंस्कारेणैव साध्यं पूर्वं चोदितं - अत इत्यर्थः । धर्मे एवमुक्तम्। ‘अम्न्यर्थं पुत्रार्थञ्च ब्राह्मणादिषु चतुर्षु पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात् । आसुरादिप्यसत्पुत्रा जायन्ते । तस्मादासुरेण गान्धर्वेण वा विवाहे कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्निमाधाय ब्राह्मं त्रयस्त्रिंशद्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेय शैतमावर्त्य हुत्वा ब्राह्मादिप्वेकेन पुनर्विवाहं कुर्यात् । आसुराद्विगुणं गान्धर्वे गान्धर्वाद्विगुणं राक्षसे राक्षसाद्विगुणं पैशाचे प्रायश्चित्तं करोति । आसुराद्यैः शस्तैः क्षत्रियवैश्यो विवाह कुर्याताम् । पूर्वेषामभावे परेण । ‘ब्राह्मणेना- सुरगान्धर्वै च विधिना कर्तव्यावित्येके । होमं हुत्वा राक्षसपैशाचौ चेत्यपरे । ’ इत्यादि । आर्षादि विवाहेषु पर्वमेदेन फलतारतम्यमाह ‘यस्मात् त्रीन् पूर्वा’ नित्यादिना व्युत्क्रमेण । सर्वत्र ‘आत्मान’ मिति संबद्धयते । पावयेत् - तारयेत्, स्वर्गस्थान् कुर्यादित्यर्थः । इति प्रथमः पटल (इति प्रथमः खडः )

'

I

अथ द्वितीय: पटल (अथ द्वितीयः खण्डः ) मातुरसपिंडामित्यादि । ‘पुरुषस्य सपिंडता षष्ठपुरुषावधिः कन्याया: त्रिपुरुषावधि ’ रिति सूत्रकारः । सपिंडव्यतिरिक्ता असपिंडाः। लक्षणसंपन्नां सामुद्रिकशास्त्रोक्त शुभचिद्वैर्युक्ताम् । नमि- कामिति वयोवस्थोच्यते अष्टवर्षा - नववर्षों वेति । तदलाभे गौरी वा अनाप्तार्तवां दशवर्षामेकादशवर्षा वा कन्यकां वरयित्वा । ब्राह्मविधानेन विवाहकालात् प्रागेव शुभे मुहर्ते अलंकृत्य पुण्याहं वाचयित्वा ब्राह्मणसन्निधौ ‘इदमित्थमिति परस्परमुभय- वादिनौ संभाप्य देवदत्तपुत्राय भार्गव गोत्राय यज्ञदत्तशर्मणे वराय इमां कन्यकां दास्यामीति कन्यापिता — यज्ञदत्तसुतां काश्यपगोत्रां श्रीदेवी नाम्नीमिमां कन्यां वृणे मम पुत्रायेति वरपिता च अंगुलीयकं पुप्पमालिकां वा दद्यात् । पञ्चाहेषु - प्रात- स्संगवादिभेदेन पञ्चधा विभक्ते शुभे समये । परिशुद्धयै - पावनार्थं वधूगृहे भूतं महान्तमोदनं सर्पिढैः कन्यापितुः ज्ञातिभिः सह एकपंक्तयां वरपिता भुञ्जीत । यस्मादित्यादि । यस्मात् स वंशः पूतो भवति तस्मात् भोजनमुक्तम्। कनिक्रदादि-

F

I

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

५.१५

नेत्यादि । आसन्ने वस्त्राभरणगन्धमाल्याद्यैरलंकृतो वरः वाहनं रथमश्वं गज- मान्दोलिकां वा अलंकृत्य समावर्तनोक्तमन्त्रैः अध्यारूढो बान्धवैः सह पुण्यपण्यांग- नादिभिरिक्षुदण्डकदलीक्रमुकनारिकेलादिशोभनद्रव्यधारिणीमिध सह मंगलगीत - वाद्यघोषणपुरस्सरं कनिक्रदादिवेदवादनसमन्वितः कन्यागृहं गच्छेत् । आगतं वरं कन्याप्रदः प्राङ्मुखमासयित्वा समावर्तनोक्तवत् मधुपर्कमाचमनान्तं कृत्वा कन्यादानं करिष्य इति संकल्प्य वस्त्राभरणादिना यथाशक्तयलंकृतां कन्यामुन्नतासनस्थां प्रत्यङ्मुखीं कारयेत् । वरस्तां कन्यामीक्षित्वा - समीक्ष्य कन्यया स्वयमीक्ष्यमाणः प्रतिवीक्षितस्सन् आसीत । गुरुणा आचार्येण अग्निमुखे कृते आधारे कृते सति उदकेन तां कन्यामाहरते - प्रतिगृह्णाति । कन्याप्रदः उदङ्मुखः प्राङ्मुखाय वराय प्रत्यङ्मुखीं कन्यां तोयधारापुरस्सरं ददाति । ‘केशवशर्मणो नप्ते नाराणशर्मणः पौवाय माधवशर्मणः पुत्राय भारद्वाजगोत्राय गोविन्दशर्मणे वराय - विष्णुशर्मणो नप्त्री मधुसूदनशर्मणः पौत्री त्रिविक्रमशर्मणः मम पुत्रीं भार्गवगोलीं श्रीदेवीनाम्नीं कन्यां सालंकारां धर्मासंपत्त्यर्थं ब्रह्मतृप्त्यै ददामि ’ इत्येवं त्रिः कृत्वः उच्चार्य साक्षतहिरण्य- तोयधारां वरस्य हस्ते दद्यात् । स वर: ‘प्रजापतिः स्त्रिया ’ मित्युदकधारापुरस्सरं कन्यां प्रतिगृह्णाति । दानफलसिद्ध्यर्थं यथाशक्ति दक्षिणाञ्च ददामि इत्येतद्विधानं ब्राह्मदेव प्राजापत्यानामेव | आर्षादिविवाहेषु प्रकारान्तरमाह, वस्त्रगन्धाभरणा- दीनीति | आदिशब्देन पुप्पदामाक्षतकदली नारिकेलादिमंगलद्रव्याणि गृह्यन्ते । पात्रेष्वेतानि संभृत्य पुण्यपण्यांगनादिभिर्वाहयित्वा कन्यागृह बान्धवैस्सहितो गत्वा अन्तः प्रविश्य मधुपर्क गृहीत्वा पूर्ववदन्योन्याभिवीक्षणं च कृत्वा ‘तेज आयु’ रिति वस्त्रादिना तामलंकृत्य प्रजापतिस्सोममित्या भरणमंगलसूत्रादिकमारोप्य पूर्ववत् हरणम् (इति द्वितीयः खण्डः )

( अथ तृतीयः खण्डः ) ततः सहस्राताया वृध्वा इत्यादि । एवं कृत्वा वरो वध्वा उत्तरतस्तिष्ठन् समावर्तनकालधृतमेखलाजिने विसृज्य आचम्य द्वितीययज्ञो पवीतं धृत्वा । ततः अनन्तरं जायापती स्नानं कुर्याताम् । अवगाहनस्नानं कर्तुमशक्यश्चेत् उभयोर्मन्त्रस्नानम् । आत्मना सह स्नातायाः वध्वाः । यत्र

}

५१६

श्री श्रीनिवास खकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम्

1

गुरुणा कृताघारोऽमिस्तिष्ठति तामभिशालामागत्य आसने प्राङ्मुखं यथा, तथा आसयित्वा । ततः अग्निं परिस्तीर्य जुहुयात् । स्पर्शयति । स्पर्शन वर ः कारयति । पाणिग्रहणं विसर्जनमाचमनञ्च । अञ्जलिमभिचार्य तस्या भ्राता अञ्जली लाजाना- पूरयेत् । ’ तस्याः सोदर्यो लाजाना पतीत्येकं समामनन्ती त्यापस्तंबवचनात् । तदभावे अन्येन योनिवन्धुना पूरयेत् | पुनरभिधार्य तदंजलिं स्वपाणिभ्यां गृहीत्वा लाजांजलिना उत्तरपार्श्वतो जुहोति कठिनद्रव्यत्वात् । पुरोडाशवत्सर्वल चर्यादिकठिन होमद्रव्याणां पार्श्वत एव होम: । आज्यादिद्रव्याणामयतो होमः । अन पक्षान्तरमाह प्रत्यङ्मुख’ इत्यादि । ( इति तृतीय: खंड : )

(अथ चतुर्थ: खण्ड) अभिप्रदक्षिणं जायापत्योः । त्रिपर्याय लाजहोमः । ततो मूलहोमः । पुनः परिस्तीर्य । गृहप्रवेशहोमं संकल्प्य पुनः परिषेचनम् । उक्त होमकरणम् । अथ सप्तपदक्रमणम् । अग्नेरपरस्यां प्रस्तरादपरतः प्रोक्ष्य, अमो न्यमसंस्पृष्टान् दर्भानास्तीर्योदयान् सप्त बर्हिषो बच्चा सह वरः दक्षिणेन पादेन तान् बर्हिषः पर्यायेण पश्चिमादिपूर्वान्तमाक्रम्य एकैकस्योपरि पादं विक्षिप्यासप्तम, बर्हिगत्वा निवर्तेत । ततः आसित्वा आसीनाया हृदयमाभिमृशति । पुण्याहं स्वस्तिघोषेण वाचयित्वा – पुण्याहमन्त्रान्तर्गतद्रविणोदादिमन्त्राणां घोषो ध्वनिः तेन सह। अरुन्धतीत्यादिमन्त्रैः स्तोमारोषणम् । चत्वारि स्तोमानि - अक्षतपुष्पदूर्वाकुर- गन्धानां समूहः स्तोमः । आरोपण - क्षेपणम् । इति पाणिग्रहणम् । इति शब्द:, क्रियापरिसमाप्तौ । पाणिग्रहणं स्तोमारोपणान्तमेवेति । पक्षान्तरं ध्रुवदर्श- नान्तमिति । गार्हस्थ्यं धर्मं - धर्मोक्तमनुतिष्ठतीति विज्ञायते । इति द्वितीय: पटल: ( इति चतुर्थः खण्डः )

-अथ तृतीय: पटलः । (अथ पञ्चमः खण्डः) । अथ चतुर्थीचासः । चतसृप रात्रिषु वासोऽलेति चतुर्थीवासः । वैवाहिकमग्निमरण्यादी समारोप्य तमनि वधूच सह आदाय वरो वधूगृहास्वगृहमासनं चेत् तं प्रविशति - नो चेत् वधूगृह एव चतुर्थीवाससंकल्पः कर्तव्यः । प्राच्यामधे वास्तुविहिते गृहभागे औपासनाद्मिकुंड कृत्वा पूर्ववुदुलेखनादीनि कृत्वा तत्र अग्निं समादधीत । तदुक्तं प्रायश्चित्ते । वा इति कटमुच्यते । आसीनः संकल्पयति । ‘अत्राहं पल्या सह त्रिरात ब्रह्मचर्येण

श्रीवखानगृह्यसूत्रम्

५१७

स्थास्यामी ‘ति संकल्पः । आनक्षत्रदर्शनात् वाचयमौ मौनिनौ अन्यतरानुपेतौ अनन्वितावितरेतरं निषीदेताम् | उदिते नक्षत्रे गृहात् निर्गत्य प्राचीं दिशं गत्वा तामुपस्थाय ततः चन्द्र सप्तर्षीन् कृतिकादिनक्षत्राणि अरुन्धतीच ध्रुवच स्वयं दृष्ट्रा पत्नीञ्च दर्शयित्वा दंपती उपतिष्ठेयाताम् । श्रपणं - पचनम् । अभिधार्य, वृतेन । अग्रिमुपसमाधाय - परिसमूह्य, जुहूमुपस्तीर्य चरुं द्विरदाय’ हव्यवाह मिति पुरोनुवाक्यामनुद्रुत्य स्विष्टमभि ‘मिति मन्त्रेण यजेत । श्रोत्रियमाचार्यादिकं तर्पयित्वा भोजयित्वा तस्मै ऋषभ वत्सतरं पुण्याहोत्तदानमन्त्रैः दद्यात् । अनृण:- ऋणाद्विमुक्तः । इति तृतीय: पटल (इति पञ्चमः खण्डः ) ।

$

1

८

अथ चतुर्थ: पटलः । ( अथ षष्टः खण्डः ) । स्थालीपाक आग्नेयः । ‘पन्यासह नित्योपासनमारप्स्ये तेन यावज्जीवं यक्ष्ये’ इति संकल्पप्रकारः । नित्यं सायं प्रातः । अग्निहोत्रहविषा अन्येनेति वा वाशब्दार्थः । हस्तेन पतो जुहुयात् । अग्न्यन्तरसंसर्ग इति । गृहदाहाग्न्यादि संगृह्यते । अनुगते - उत्सन्न वा । कृच्छ्रं – प्राजापत्यं पादकृच्छ्रं वा । ‘औपासने अजने वर्तमाने त्र्यहे होने विच्छिन्ने पतिरेकोपवासं कृत्वा तत्पुनराधानं करोति । सद्योऽनुगते क्षिप्रं त्र्यहाभ्यन्तरे अनि ध्यात्वा तद्धम ‘अयं ते योनि ‘रिति समिधमारोप्य ध्यस्वे ‘ति लौकिकामौ समिधं निधाय पूर्ववत् प्रायश्चित्तं हुत्वा नित्यं जुहुयात् । अनुगते त्र्यहे अतीते अन्येनाग्निनापि संसर्गे पत्नी प्राजापत्यं पादकृच्छ्रं वा पतिरेकोपवासंकृत्वा पुनराधानं कुर्यात् ’ इति सूत्रम् । यद्यकृते स्थालीपाके अम्मावनुगते पुनर्विवाहः कर्तव्यः । उदक्या - रजस्वला | अशुचिरस्पृश्यः शुनकशूद्रादिः | आदिशब्देन सूतिकादिः । ’ अनालमुक्या अग्नयः स्पृष्टा नश्येयुः’ इत्यादिना श्रोतप्रायश्चित्ते वक्ष्यते । वियोगे पक्षस्य - पक्षप्रवासे । ( इति षष्ठः खण्डः )

( अथ सप्तम: खण्ड: ) । पचनं, छुल्ल्यादिः । तस्मिन् । आवसत्थ्ये–गृहे तिष्ठतीत्यावसत्थ्यः – औपासनाभिः । तत्र वा । वैश्वदेवार्थं गृहीतं चरुमोदनं अभिघार्य चतुर्धा विभज्य विश्वदेवदेवताप्रधानत्वात् वैश्वदेवम् ! ’ अझये ’ इत्यादि व्यहत्यातहोमो गृहदेवताभ्यो बलिहरणादिकं देवयज्ञः । पितृभ्यो दक्षिणान्ते

५१८

श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम्

/

पश्चिमान्तं वा बलिहरणं प्राचीनावीती दद्यात् । अयं पितृयज्ञः । तत उपवीती अप उपस्पृशेत् । भुवंगौ - द्वारबन्धस्य अन्धः स्थितयोः दक्षिणोत्तरपट्टिकयो- रधिदेवौ । हुल्ल्या: हसन्त्याः । पक्षयोः मृत्पिंडयोः । पेषण्यां शिलायां तत्पुत्रि- कायां पेषण्योरुभयोरिति । हुतशेषं षोढा विभज्य मन्त्रोक्तानां प्रत्येकमेकीकृत्य वा निर्वपति । बलिकाले सर्वत्र पूर्वमुदकं ततो बलिं पुनरुद्रञ्च दद्यात् । आचम्य, पूर्ववत् परिषेचनम् । भूष्णुकामा वर्धिष्णुः । भर्तर्यशक्तौ प्रवसति वा रात्रौ दिवा वा होमं विना अमन्त्रकं तत्तत् स्थाने बलिं दद्यात् । तदुक्तं प्रायश्विते । ’ रात्रावमन्त्रकं बलिहरणं पत्नी वा करोति इति । अयं भूतयज्ञः । वैश्वदेवकाले प्राप्तमतिथिमन्नादिना शतया तर्पयेदिति मनुष्ययज्ञः । अत्र विशेषः । रात्रौ विवाहश्चेत् अकृत्वा अन्तहोमं अग्निं विना वध्वा सह वरो वधूगृहं प्रविश्य पूर्ववत् चतुर्थीत्रत संकल्प्य चन्द्रादिदर्शनं कृत्वा तदानी- मेव पूर्ववत् स्थालीपाकादीन् कुर्यात् । दिया विवाहश्चेदन्तोमं कृत्वा वैवाहिकं कर्म परिसमाप्य तस्यामेव राज्यामसिं वच्चा सह आदाय चतुर्थीत्रत संकल्प्य ध्रुवदर्शनान्तं कृत्वा पश्चादाघारं हुत्वा आग्नेयस्थालीपाकादीन् कुर्यात् । अपराध्यां विवाहश्चेत् तदा वैवाहिकं कर्म परिसमाप्य तदानीमेव चतुर्थी- व्रतं संकल्प्य आग्नेयस्थालीपाकादीन् कुर्यात् । प्रागुदयाच्चेदिदं परेऽहनि रात्र्यां चतुर्थीवासादिकं कर्तव्यम् । अथवा चतुर्थेऽहन्येव रात्र्यां स्थालीपाकादीन् कुर्यात् । इति तृतीयः पटल: ( इति सप्तम: खण्ड: )

4

अथ चतुर्थ: पटलः (अथ अष्टमः खण्डः ) तदेवं यथोक्तं चतुर्थीत्रतं; तस्मात् । हविष्यं क्षारलवणवर्जमोदनम् । चतुर्थीयासोक्तचर्मादिशायिनौ च स्याताम् | अलंकृत्य पत्नीं स्वयं चालंकृत्य प्राच्यामुदीच्यां वा चतुर्थी- वासास्तरणे उपवेश्य - शाययित्वा । उपगच्छेत्- समीपं गच्छेत् । ‘सुप्रजा- स्त्वाये’ त्यादिना मतान्तरेण उपग्रमनादिकमुच्यते । ( इति अष्टमः खण्डः )

( अथ नवमः खण्डः ) उक्ती निषेकः संस्कारः । अथ त्रिरात्रमित्यादि । निषेकानन्तरं यदा आर्तव पश्यति तदा मलवद्वासाः स्यात् । धौतवस्त्रादि न धाग्येत् । स्नानादीनि वर्जयेत् । आदिशब्देन तैलाभ्यञ्जनदन्तधावनभूविलेखन-

श्री भगवद्विखनोमुनिप्रणीतं

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

द्वितीयं सम्पुटम्

श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तदेशिकैः विरचितया श्रीसूत्रतात्पर्यचिन्तामण्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्

वैयाकरणvarta आकुलमन्त्राडु श्री रों. पार्थसारथिभट्टाचार्यैः संशोधितम

TIRUM 77

तिरुमल तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति ।

1997VAIKHANASA GRUHYA SUTRAM - VOL. II

Commentator:

SRINIVASAMAKHI VEDANTHADESIKA

EDITED BY:

AKULAMANNADU ROMPICHERLA PARTHA SARATHY BHATTACHARYA

T.T.D. Religious Publications Series No. 495

© All rights reserved.

First Edition : 1967

Re-Print

1997 Price : Rs. 45/- MOTESWINGA Copies: 1,000 CK TRE Published By: One.. M.K.R. Vinayak, 1.A.S., TE ZATI Executive Officer, Tirumala Tirupati Devasthanams, Tirupati - 517 507. Printed At: Gayathri Art Printers 5-9-33, Basheerbagh Hyderabad-500029. Phone: 230210 4 FOREWORD The Vedas are acknowledged as the fountainhead of our culture and heritage. They have six auxiliaries or Vedangas viz., Siksha, Vyakarana, Chandas, Nirukta, Jyotisha and Kalpasutra. Among them, thẹ Kalpa Sutra occupies a very prominent place as it deals extensively with Yajnas and Yagas and other rituals. The Kalpasutras are further divided into 1. Srauta sutras, 2. dharma sutras and 3. grhya sutras. Unlike other sutras, gṛhya sutras pertain to the religious rites, daily as well as occasional, to be observed by the house- holders. Though there are disparate grhya sutras for those who follow different traditions and systems the gṛhya sutras of Sage Sri Vikhanasa are considered more an- cient and authoritative. It is said the sage, an incarna- tion of Lord Brahma codified them at the behest of Sriman Narayana. The grhya sutras of Sri Vikhanasa Maharshi have an added significance at Tirumala. The mode of rituals in the temple of Lord Venkateswara is done in accordance with the Vaikhanasa agamas. As such, the gṛhya sutras of Sri Vikhanasa serve as a useful manual to the archakas for their daily worship. The present publication in two volumes is a re- print of the book published in 1967. The text contains Srinivasa Dikshita’s ‘Sutra Tatparya Chintamani” as it sets at rest many divergent views with elaborate dis- cussion and cogent arguments. Executive Officer T.T.Devasthanams, Tirupati अथ त्रिंशः खण्डः अथ वर्धनम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ - नामकरणानन्तरम् । आयुष्यवर्षा वर्धन्तेऽनेनेति वर्धनम्। संस्काराणां मध्ये पठितत्वात् अकरणे प्रायश्चित्तविधानाच्चेदं नित्यम् । दारकस्य जन्मनक्षतं देवत्यं सास्य देवता प्रधाना भवति ॥ २ दारकस्येत्यादि । दारकस्य कुमारस्य । जन्मनक्षत्रं यद्देवत्यं - कृतिकासु जातस्याभि: – रोहिण्यां जातस्य प्रजापतिः इत्यादि । इतरे अंग- देवताः । स्वजन्मनक्षत्राधिपतयो देवाः ब्राह्मणाश्च पूजनीयाः । स्मृतिः – ‘सर्वैः स्वजन्म दिवसे स्नातै मंगलवारिभिः । गुरुदेवाश्च विप्राब्ध पूजनीयाः प्रयत्नतः ॥ स्वत्रच पितरस्तथा देवाः प्रजापतिः । प्रतिसंवत्सरं यत्नात्कर्तव्यश्च महोत्सवः । इति आयुष्याभिवृद्धयर्थमश्वमेधफलावाप्तेश्च कर्तव्यम् ।

तस्मादाधारं हुत्वा तदादि देवतानक्षत्राणि च जुहुयात् ॥ ३ ॥ ‘अग्नये कृतिकाभ्यः - प्रजापतये रोहिण्यै - सोमाय मृग- शीर्षाय रुद्राय आर्द्राय अदित्यै पुनर्वसुभ्यां बृहस्पतये तिष्याय - सर्पेभ्यः आश्रूषाम्यः - पितृस्यो मधाभ्यः - अर्यम्णे फल्गुनीभ्यां - भगाय फल्गुनीभ्यां सवित्रे इस्ताय - त्वष्ट्रे चिart - वायवे निष्टयायै इन्द्राप्रिभ्यां विशाखाम्यां - मित्राय अनूराधेभ्यः - इन्द्राय ज्येष्ठायै प्रजापतये मूलाय - अद्भयः अपाहाभ्यः – विश्वेभ्यो देवेभ्यः अषाढास्यः - ब्रह्मणे अभिजिते-

XX श्री श्रीनिवासमतिकृत तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्र विष्णवे श्रोणायै- वसुन्यः श्रविद्यान्य:- वरुणाय अतमिषजे अज एक-

पदे प्रोष्ठपदेभ्यः - अहिर्बुध्न्यै प्रोष्ठपदभ्यः पूष्णे रेवत्यै अश्विभ्यां अवयुग्भ्यां यमाय अपभरणीभ्यः स्वाहा | व्याहृतिः ॥ ४ ॥ होमप्रकारः कथमित्याकांक्षायामाह अग्रय इत्यादि अपभरणीभ्य- स्वाहा इत्यन्तेन । स्मृतिः - संग्रहे व्याघ्रपाद: ‘सौरे मासे तिथिनों चेत चान्द्रमासस्तु गृयते । निर्थिनक्षत्रमेकस्मिन् मासि द्विदिनमाभ्यदि || तिथिः पूर्वा तु कर्तव्या जन्मनक्षत्रमन्ततः । एकसंज्ञौ यदा मासौ स्यातां संवत्सरे कचित् । तलाये पितृकार्याणि देवकार्याणि चोत्तरे ’ ॥ इति कर्तव्यानीत्यन्वयः । ’ यस्मिन् मासे निक्षतं तिथिर्या संभवेद्यदि । पित्र्यं पूर्वे तु कर्तव्यं जन्मक्षमपरे तथा ’ ॥ इति ‘यस्मिन् राशिगते सूर्ये विपत्तिरुपपद्यते । तेषां तत्रैव कर्तव्या: पिंडदानोदकक्रियाः ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्थेन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने नात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्नं विंशः खण्डः अथ एकविंश: खण्ड: आर्षभं वैरवणमशीषोमीयं वैष्णवं धातादि मूलहोमं यदेवादि - कुश्माण्डहोममा सावित्रतवन्धात् जुहोति ॥ १ ॥ आर्यभमित्यादि । ऋषभपदघटितमन्त्रद्वयसंग्राहार्थमार्षभमित्युक्तम् । ‘यद्देवाः, देवेभ्य आदित्येभ्यः- देवा जीवनकान्या, विश्वेभ्यो देवेभ्यः ऋतेन द्यावापृथिवी, द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै - इन्द्रानी मित्रावरुणौ, इन्द्रानीमित्रावरुण सोमधातृवृहस्पतिभ्यः - सजातशँसात्, अमये जातवेदसे, यद्वाचा यन्मनसा, अमये गार्हपत्याय - येन त्रितः ज्योतिषे यत्कुसीदं, अभये – यन्मयि माता, अन गार्हपत्यायय - यदा पिपेष, अग्नये - यदन्तरिक्षं, अग्नये गार्हपत्याय, यदाशसा, अग्नये गार्हपत्याय – अतिक्रामामि, अमये-विते देवाः, अग्नये गार्हपत्याय - दिवि जाताः, अञ्यः शुन्धनीभ्यः - यदापो नक्तं, अच्यो हिरण्य- वर्णाभ्यः — इस मे वरुण, तत्त्वायामि, वरुणाय - त्वं नो अग्ने, सत्वं नो नो अग्ने, अमीवरुणाभ्यां - त्वमग्ने, अमये अयसे । A यददीव्यं, अमीन्द्राभ्यां - यद्धस्ताभ्यां उग्रं पश्याराष्ट्रभृव्यामप्सरोग्यां- उयं पश्ये राष्ट्रभृत्, उयं पश्याराष्ट्रभृद्भ्यां - अवते, उदुत्तम, इमं में वरुण, तत्त्वायामि, वरुणाय –त्वं नो अग्ने, सत्वं नो अग्ने, अग्नीवरुणाभ्यां - संकुसुको, निर्यक्ष्मं, दुइसानु - देवेभ्यः संवर्चसा पयसा, त्वष्ट्रे - आयुष्टे विश्वतः, अम्नये- आयुर्दा अग्ने, आयुर्दायामये - इममम्त आयुषे, अग्नीवरणादितिविश्वभ्यो देवेभ्यः - अम आयुषि, अग्ने पवस्व, अभिः ऋषिः पवमानः, अग्नये पवमानाय - अग्ने जातान् सहसा जातान् अभये जातवेदसे – अम्ने यो नोऽभितः, अग्नये वृत्रने - अयोनः, अम्मये यो नापात् उषोनिसृग्भ्यां यो नरसपत्नः, देवेभ्यः – यो मां द्वेष्टि, यो अस्मभ्यं, अम्मये जातवेदसे सैंशित, ब्रह्मणे

1. अत्र आदित्येभ्यः देवेभ्य इदं न मम’ इत्यादि उद्देश्यत्यागबोधकं वचनं प्रयोक्तव्यं न वेति विचारः पञ्चदशखण्डे १४४ पुटे द्रष्टव्यः । : ४७६ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रम

उद्देषां मये – पुनर्मन, अनये वैश्वानराय । एवं यद्देवादिकूश्मांडहोमं जुहुयात् । ‘यदेवादेवहेळनं यददीव्यन्तृणमहं, बभूव आयुष्टे विश्वतो दध’ दित्येतैराज्यं जुहुत वैश्वानराय प्रतिवेदयाम इत्युपतिष्ठत यदवचनमेनो- भ्रूणहत्यायास्तस्मान्मोक्ष्यध्वे ’ इतीत्यादि के चिच्छिद्रपाठोक्तमपि कुर्वन्ति । भृगुः - ’ ‘यद्देवादि चतुस्तुतः जुहुयादाज्यमन्यद्दम् । वैश्वानरायेति जपन्नुपतिष्ठेत पावकम् ॥ इति ‘, । यद्देवाः, आदित्येभ्यः - देवा जीवनं अग्नये गार्हपत्याय - ऋतेन द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै – सजातशँसात् जातवेदसे- यद्वाचा, अग्नये गाई- पत्याय - यद्धस्ताभ्यां अदीव्यन्नृणं यन्मथि मातादयः उक्ताः । अत्र बोधायनः । समित्पाणिर्यजमानाय लोकेऽवस्थाय (?) वैश्वानराय प्रतिवेदयाम’ इति द्वादशचैन सूक्तेनोपस्थाय ’ यन्मया मनसा वाचा कृतमेनः कदाचन । सर्वस्मान्मेलितो मोग्धि हि वेत्थ यथातथं स्वाहे । ति समिधमभ्याधाय वरं ददाति इति । आसा तिबन्धात् जुहोति । आसावित्रतबन्धात् उपनयनपर्यन्तं । जन्ममासे जन्मनक्षत्रे जुहुयादित्यर्थः । अत्र बोधायनः – ‘अथ संवत्सरे षट्सु षट्लु मासेषु चतुर्षु मासेषु, ऋतौ ऋतौ मासि मासि वा कुमारस्य जन्मनक्षत्रे कुर्यादिति ॥ ‘उपनीतस्य च तत्र तत्र व्रतसूक्तानि ॥ २ ॥ उपनीतस्येत्यादि । उपनयननक्षत्रस्य च द्वितीयजन्म (नक्षत्र) त्वात् यस्मिन् नक्षत्रे व्रतसूतानि भवन्ति तत्र तत्र (उपनीतस्य) कुर्यादित्यर्थः ॥ वेदवातस्य यदह्नि विवाहो भवति मासिके वार्षिके चाहि तस्मिन् गत् स्त्रिय आहुः पारंपर्यागतं शिष्टाचारं तद् करोति || ३ || वेदातस्येत्यादि । वेदस्नातस्य - समावृत्तस्य । यदह्नि - समा वर्च दिवसे विवाहो भवति । तस्मिन् नक्षत्रे गृहस्थस्य, मासिके वार्षिके चा

1. उपनीतस्य समावर्तनपर्यन्तं, उपनयननक्षत्रे तत्काल सुक्तानि पूर्व हुत्वा पूर्ववत् कुश्माण्डहोमान्तं जुहुयात् इति ग्रन्थाक्षरमुदितकोशे टिप्पणी । एकविश: खण्ड: ] starrer T मासे मासे संवत्सरे वा । अह्नि - न सत्रौ । तस्मिम् । यत् स्त्रिय इत्यादि । स्त्रियः पारम्पर्यागतं चिष्ाचारं यमाहुः तं कुर्यान् । कुलवृद्धाः स्त्रियः यदाहुः तदपि तत्काले कुर्यादिति भावः । ‘य एव लौकिकाः त एव वैदिकाः । इति ‘येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः । तेन यायात् सतां मार्गः तेन गच्छन् न रिष्यति || इति स्मृतिः चिष्टाचारविषये बोधायनः - ‘प्रत्यकालकाद्वनात् दक्षिणेन हिमवन्त- मुद्रपारियात्रमेतदार्यावर्त तस्मिन् य आचारः सः प्रमाणम् । गंगायमुनयोरन्तर- मित्येके । अथाप्यत्र भालविनो गाधामुदाहरन्ति । ‘पश्चात्सिन्धुर्विधरणी सूर्यस्योदयनं पुनः । यावत् कृष्णा विधावन्ति तावद्धि ब्रह्मवर्चसम् ’ ॥ इति ’ धर्म जिज्ञासमानानां प्रमाणं प्रथमं श्रुतिः । द्वितीयं धर्मशास्त्र तृतीय लोकसंकाहः || आसमुद्रात्तु वै पूर्वमासमुद्रात्तु दक्षिणात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये आर्यावर्त प्रचक्षते ॥ ‘सरस्वतीदृषद्वत्योः देवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मित देशमार्यावर्त प्रचक्षते ॥ तस्मिन् देशे य आचारः पारंपर्यक्रमागतः । वर्णानां सान्तरालानां सदाचारस्स उच्यते || कुरुक्षेत्र मत्स्याश्च पाञ्चालाश्शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरम्’ || ‘कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । सज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशरत्वतः परम् || एतान् विज्ञाय देशांस्तु संश्रयेरन् द्विजातय: ’ ॥ इति श्री श्रीनिवासमधिकृत तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने तथाऽग्निष्टोमादियज्ञानामाधान नक्षत्र वर्षान्तं करोति ॥ ४ ॥ तथेत्यादि । तथा पूर्वोक्तप्रकारेण । आधाननक्षत्रे सर्वयज्ञानां nara नक्षत्र एव कुर्यात् । आवश्यकत्वाभिप्रायेणैवमुक्तम् । नित्यत्वाभि- प्रायेण वर्षान्ते इत्युक्तं इति न पौनरुक्तयम् । तदेवं वर्तमानस्य यद्यष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणि रविवर्षेणाधि- कान्यधिगच्छेयुः स दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति || ५ || तदेवमित्यादि । तत् - वक्ष्यमाणब्रह्मशरीरत्वकारणात् । एवं उक्त प्रकारेण | वर्तमानस्य प्रवर्तयतः । अष्टमासेत्यादि मासशब्दविवरणं सिद्धान्तशिरोमणी । स्मृत्यन्तरे - स्मृत्यन्तरे -

‘मस्यन्ते परिमीयन्ते स्वकाला वृद्धिहानित: । मासा एते सुता नाम शतं तिथिसमन्विताः ॥ वसन्त्युपन्तो वर्षेषु प्रस्तावेषु चतुर्विधाः । ऋषिरित्येरमरणे (?) वर्षत्वं तेषु तेन च ’ ॥ इति विर्षादीनां लक्षणं गर्गः । 1 ’ चान्द्रः शुक्लादिदर्शान्तः सावनस्त्रिंशता दिनैः । एकराशी रविर्यावत्कालं मासरस भास्करः ॥ चान्द्रसावनसौराणां मासानां च प्रमेदतः । 1 चान्द्रसावनसौराः स्युः त्रयस्संवत्सरा अपि ॥ इति ’ चान्दोऽपि शुक्लपक्षादिः कृष्णादिति च द्विषा । शुक्लपक्षादिकं मासं नांगीकुर्वन्ति केचन ’ ॥ इति ‘गर्भे वार्धुषिके भृत्ये प्रेतकृत्ये ऽनुमासिके | सर्वदानानि होमाच सावने मासि कीर्तिताः ॥ श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासोत्तानि त्रतानि च । तिलदानादिदानानि चान्द्रे मासे वदन्ति हि || ४७९ refin: खण्ड: #} ज्योतिषे 4 steereeसूत्रम् एकोत्तरषष्टियुक्त शतत्रयदिनानि च । तावत्परिमितः कालो गुरोर्मासस्तु वत्सरः ॥ चतुर्विंशत्युत्तराणि शतत्र्यदिनानि च । Treaser: प्रोक्तः आये प्रशस्यते ’ ॥ इति ‘सौरो मासो विवाहादौ यज्ञादौ सायनः स्मृतः । आद्रिके पितृकार्ये च चान्द्रो मास: प्रशस्यते ॥ इति ब्रह्मसिद्धान्ते- ‘सौरेणाब्दस्तु मानेन यथा भवति भार्गव । पितामहः श्रीभारते: सत्यवतः – बृहस्पतिः- सावने तु तथा मासे दिनषट्कं न पूर्यते ॥ दिनराताश्च ते राम प्रोक्तस्संवत्सरेण षट् । सौरसंवत्सरस्यान्ते मानेन शशिजेन च ॥ एकादशातिरिच्यन्ते दिनानि भृगुनन्दन । वर्ष साटमासे तस्मान्मासो ऽतिरिच्यते ॥ स चाधिमासकः प्रोक्तः काम्यकर्मसु गर्हितः । एकोद्दिष्टे विवाहाद ऋणादौ सौरसावन ॥ सदैव पितृकृत्यादौ मासश्वान्द्रमसः स्मृतः ॥ इति ‘दैवे कर्मणि पित्र्ये च चान्द्रो मासः प्रशस्यते ’ ॥ इति ‘ahan वर्षे द्वौ मासावधिमासकौ । 1 eature विवाहदाणा सौरसावनौ || सदैव पितृकार्यादौ मासश्वान्द्रमसः स्मृतः ॥ इति ‘विवाहत्रतयज्ञेषु सौरमासः प्रशस्यते । पार्वणे त्वष्टकाश्राद्धे चान्द्रमिष्टं तथाऽऽब्दिक्रे’ || इति ‘रवेरप्युदये मानं चान्द्रं स्यात्पितृकर्मथि । यज्ञे सावनमित्याहुः राका सर्वत्रतादिषु ॥ इनि ज्योतिषं श्री श्रीनिवासमत्रिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘द्वान्मासदिवस: घोशाथ घटीयम् । विनादयः पञ्चपञ्चाशत् कालोऽयं त्वधिमासकः || ग्रन्थान्तरे - ‘द्वात्रिंशद्भिर्गतैर्मासैः दिनेप्पोडशभिस्तथा । घटिकानां चतुष्केण पतत्येको घिमासकः ’ ॥ इति स्मृत्यन्तरे– ‘सृष्टेः कारणभूतौ तौ सूर्याचन्द्रमसौ मिथः । शातातपः तयोर्गतिवशात्कालः सर्वदा परिवर्तते ॥ ऊर्ध्वप्रदेशक्ती च मन्दगामी दिवाकरः । अ. प्रदेशवर्ती च शीघ्रगामी निशाकरः || तयोर्गतिवशादेशे मंडलस्य रवेरधः | । व्यवस्थितममानं स्यात्सकलं शशिमंडलम् ॥ इति यस्मिन् मासे न संक्रान्तिः संक्रान्तिद्वयमेव वा । संसपाहस्पती मासौ सर्वकर्मसु निन्दितौ ॥ पर्वद्वयं संक्रमयोर्यदि स्यात् पर्वान्तरे संक्रमणद्वयश्च । संसर्पकाहस्पतिमाससंज्ञौ सूर्येन्दुगत्या त्वघिमाससंज्ञौ ॥ इति मासेषु द्वादशादित्याः तपन्ते हि यथाक्रमम् । agartsah मासः मंडल तपते रवेः ॥ इति -: मंडलान्तर्गत: पापो यज्ञानां फलनाशकृत् । नैर्ऋतैर्यातुधानाद्यैस्समाक्रान्तो विनाशकैः ॥ मलिम्लुचैस्समाक्रान्तः सूर्यसंक्रान्तियर्जितः । , मलिम्लुचं विजानीयात् गर्हित सर्वकर्मसु ॥ इति ज्योतिष ‘कन्यागतेऽथ वा सूर्ये वृश्चिके वाऽथ धन्वनि । मकरे वाऽथ भीने वा नाघिमासो विधीयते ॥ इति ब्रह्मसिद्धान्ते - अमावास्यापरिच्छिन्नो मासस्स्यात् ब्राह्मणस्य तु । संक्रान्तिपौर्णमासीभ्यां तथैव नृपवैश्ययोः ॥ इति癀 एकविश: खण्ड: 1 अगस्त्यः सत्यवतः श्रीधरः ‘नष्टन्दूर्वा या मध्ये द्वे संक्रान्ती यदा भवेत् । अहस्पतिस्तथाऽऽयः स्मत् संसर्पः परतस्तथा ॥ इति ‘राशिद्वयं यत्र मासे संक्रमेत दिवाकरः । नामासो भवेदेष: मलमासस्तु केवलम् ॥ इति ‘अमा च पूर्णिमा चैव यन्मासे युगल भवेत् । यस्मिन् न ते वाऽपि चौलकर्मादि वर्जयेत् ॥ द्वितीयपूर्णिमायुक्तं विषमासं वदन्ति हि । पूर्णिमा च न दृश्येत मलमासः प्रकीर्तितः ॥ पूर्ण भवे । अग्निज्वालेति विख्यातः सर्वकर्मविनाशिनी ॥ ‘अहस्पतिरवन्तीषु संसर्पः कोसलेषु च । 1 अधिमासस्तु पांचाले अन्यत्र तु न दोषभाक् ॥ इति ** अशीतिवर्षाणीत्यादि । अष्टमासाधिकयगीतवर्णाणि सौरमासेन, अधिकानीत्युक्तत्वात् । सौरमानेन यदा अष्टमासयुक्तवत्रयाधिकाशीतिवर्षाणि अधिगच्छेयुः भवन्ति । तदा ( चान्द्रमोन) दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति । अस्मिन् पक्ष (सौरपक्षे ) मासचतुष्टयाधिकदर्शन भवति ॥ ’ तमेनं क्रियायुक्तं पुण्यकृत्तमं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते || ६ || तमेनामित्यादि । उक्तप्रकारेण वर्तमानमेनम् । क्रियायुक्तं वर्षवर्धन- क्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते । यद्वा - सहस्रचन्द्रजीविनं क्रियायुक्तं ब्रह्मविदा समानशरीरमित्याचक्षते ।

1. चन्द्रमरीत्या तु मासाधिकाशीतिवर्येषु दृष्टसहस्रचन्द्र भवति । तथा हि :– अष्टमानाधिकाशीतिवर्षाणां माससंख्याक्रमेण अध्याधिकपष्टघुपेतन वसतं (९७४) इन्दवो जायन्ते । ‘पंचमे पंचमे वर्षे द्वौ मासी अधिमासको ’ इति वचनात् afrorefrontataन्ति । तावन्तः इन्दवः जायन्ते । आहत्य सहस्रमिन्दवः भवन्ति । इति ! श्री श्रीनिवासमविकृतात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न मृष्टान्नदाता तरुगोऽभिहोती वेदान्तवित चन्द्रसमदर्शी | मासोपवासी च पतित्रता च षड्जीवलोके मम वन्दनीयाः ’ इति भगवंतोक्तम् । यद्वा क्रियायुक्त - शताभिषेकक्रियायुक्तम् । diarratri oret पक्षे शुद्धेऽहनि पूर्वा पूर्ववत् हुला सथैव ‘कपिल इवे’ ति वृद्धस्य, वृद्धाया वा वदन् अक्षतोदकादीन सून्यदयात् ॥ ७ ॥ तस्मादित्यादि । तस्मात् वैष्णवत्वसंभवात् हेतोः । ‘न चलति निजवर्णधर्मतो यः सममतिरात्मसुहृद्विपक्षपक्षे । न हरति न च हन्ति किश्चिदुखैः सितमनसं तमवेहि विष्णुभक्तम् ’ ॥ इति विष्णुपुराणस्मरणात् स्वकर्मानुष्ठानाद्धि वैष्णत्वसंभवः / एवं

आस्फोटयन्ति पितरः प्रनृत्यन्ति पितामहाः । वैष्णवो नः कुले जातः स नस्सन्तारयिष्यति ॥ इत्यादिना पुत्रादीनां वैष्णवत्वसंभवेन पितृपितामहादीनामुत्तरणस्मरणाच्च तमा- दित्युक्तम् । नान्दीमुखं कृत्वा । अष्टादशसंस्कारेषु वर्षवर्धनस्यानन्तर्भावात् पृथक्तेन नान्दीमुखग्रहणम् । शुकपक्षे शुद्धहनीत्यादि । उदगयने आपूर्य- माणपक्षे पुण्ये ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिमिति वाचयित्वा औपासनानादाधारं हुत्वा । पूर्ववत् नामकरणवत् स्विष्टाकारान्तं हुत्वा पच- वारुणं प्राजापत्यं स्विष्टाकारख हुत्वा पूर्ववत् अक्षतोदकादीन् पाणिभ्यां गृहीत्वा ‘कपिल इवे’ ति मन्त्रेण वृद्धस्य वृद्धाया वदन् अक्षतोदकपुष्पादीन् मूर्ध्नि आदयात् ॥ r¢ देवल: - श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश् अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्यकम् । यत्तु पापस्य शान्यर्थं दीयते विदुषां करे || नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठितम् । अपत्यविजयैश्वर्यस्वर्गार्थं यत्प्रदीयते || दान तत्काम्यमाख्यात ऋषिभिः धर्मचिन्तकैः । ईश्वरप्रीणनार्थं यत् ब्रह्मवित्सु प्रदीयते । चेतसा भक्तियुक्तेन दानं तद्विमल शुभम् ’ ॥ इति ‘द्विहेतु पडनुष्ठानं षडंग षडिपाकयुक् । चतुप्प्रकारं त्रिवि त्रिनाशं दानमुच्यते || नाल्पत्वं न बहुत्वं वा दानस्याभ्युदयावहम् । श्रद्धा श्रद्धे च दानानां वृद्धिक्षयकरे हिते ’ ॥ इति द्विहेतु । धर्मार्थ कामश्च श्रीहर्षभयानि च । अनुष्ठान निदानानि षडेतानि प्रचक्षते || पातेभ्योदीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्धया यत् धर्मदानं तदुच्यते ॥ प्रयोजनमपेक्ष्यैव यत्प्रसंगात् प्रदीयते । तदर्थदानमित्याहु: हैतुकं फलहेतुकम् || स्त्रीपानमृगयाक्षाणां प्रसंगात् यत्प्रदीयते । अनर्हेषु च रागेण कामदानं तदुच्यते ॥ संसदि बीलया वाऽर्थो अर्थिभ्यो वा प्रयाचितः । प्रदीयते च यद्दानं बीलादानमिति स्मृतम् ॥ दृष्टा प्रयाणे प्रयाणे श्रुत्वा वा हर्षाद्यत् प्रयच्छति । हर्षदानमिति प्राहुः दानं तद्धर्मचिन्तकाः ॥ कविः खण्डः ] satternestera रिक्तेभ्यश्राप्यरिक्तभ्यो वचतं मृष्टमा । अपूपानि फलादीनि बालेभ्यो ददाति च ॥ आक्रोशनार्थं हिंसानां प्रतीकाराय यद्भवेत् । दीयते तापकर्तृभ्यो भयदानं तदुच्यते ॥ दाता प्रतिगृहीता वा श्रद्धा देयन धर्मयुक । देशकालौ च दानानाममान्येतानि पड़िदुः ॥ अपापरोगी धर्मात्मा दिन्यसनः शुचिः । अनिन्द्यदिनकर्मा च पमिता प्रशस्यते ॥ शौचं शुद्धिर्महाप्रीतिरथिनां दर्शन तथा । सत्कृतिश्चानसूया च दानश्रद्धेत्युदाहृताः ॥ यत्र दुर्लभ द्रव्यं यस्मिन् कालेऽपि वा पुनः । दानाह देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा ॥ rator देशकाorai पादानोच संपदः । हीनं वापि भवेच्छ्रेष्ठ वाप्यन्यथा भवेत् ॥ इति गम् दुष्फल निष्फले हीनं तुल्यं विपुरमक्षयम् । परिपाक गुद्दिष्टं पडेतानि विपाककम् नास्तिकस्तेनहिंसेभ्यः चोराय पतिताय च । 1 पिशुनभ्रूणहर्तृभ्यः प्रदत्तं दुष्पलं भवेत् ॥ महदध्यफलं दानं श्रद्धया परिवर्जितम् । परबाधाकृतं दानं स्थितमप्यतां व्रजेत् ॥ यथोक्तमपि यद्दत्तं चित्तेन कलुषेन तु । तत संकल्पदोषेण दानं तुम्यफलं भवेत् ॥ युक्तांमैः सकलैः पमिः दानं स्याद्विपुलोदयम्’ । अनुकोशवशाह दानमय्यतां व्रजेत् ॥

1. ist प्रतिगृहीतदेययोः विवरणं न दत्तम् । बृहस्पति:

मनुः नारद: श्रीमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् । तृतीय प्रश्नं नवोत्तमानि चत्वारि मध्यमानि विधानतः । अनानि विशेषाणि विविधत्वमिदं विदुः || अन्न विद्यावत्रीणां गोभूमना (2)व्हन्तिनः । दानान्युत्तमदानानि उत्तमद्रव्यदानतः ॥ दद्यादाच्छादनं चासः परिभोगौषधानि च । दानानि मध्यमानीति मध्यमद्रव्यदानतः ॥ उपानप्यदानानि छत्रपात्रासनानि च । दीपकाष्ठफलादीनि चरमं बहुवार्षिकम् ! | बहुत्वादर्थजातानां संख्या शेषेषु नेप्यते । अधमान्यवशिष्टानि सर्वदानान्यतो विदुः । तामसानां फलं भुङ्क्ते…. तत्त्वे मानवसदा ॥ वर्णसंकरभावेन वार्धके यदि वा पुनः । बाल्ये वा दासभावे वा नात्र कार्या विचक्षणा || इति ‘एकस्मिन्नप्यतिकान्ते दिन दानविवर्जिते । दस्युभिर्मुषितेनेव प्रतिग्राहकया चकौ ॥ इति त्रिनाशम् ‘अतोऽयं सात्त्विकं दानमुदपूर्वन्तु शान्तिकम् । आशिषा पौष्टिक विद्यात् विविधं दानलक्षक्षम् ॥ इति ! येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति । तेन तेन हि भावेन प्राप्नोति प्रतिपूजनम् ’ ॥ इति ‘आतिथ्यं वैश्वदेवञ्च इष्टमित्यभिधीयते । पुष्करिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च ॥ अन्नप्रदानञ्च रामाः पूर्तमित्यभिधीयते ’ ॥ इति व्यासः ‘मातापित्रो यह आतृस्वसुतासु च । जायात्मनेषु यतं सोऽनन्धर वर्गसंक्रमः ||

1. garvadanand ‘ageप्रकार मित्यस्य विवरणं नदत्तम् । 3 एकविंशः चण्‍ ] दक्षः writte: शातातप: स्मृत्यन्तरे- शातातपः वृद्धवसिद: याज्ञवल्क्यः पितुः छणे दाने सह मा अनन्तं न सोयें मक्षयम् ॥ The attai aan भगिनी भागिनेयानां मातुलानां पतयः । ६ aftarena rai दत्ते कोटा येत ॥ ‘मातापितरोमिल विनीते चापकारिणि । दीनानाथ विशिष्टेभ्यो वृत्तमुच्यत || हृतस्वादायाथ ये विमा देशविश्वे । अथार्थच्छन्ति तेभ्यो दतं महाफलम् || इति ‘प्रख्यापनं प्रार्थ्य धनं प्रश्नपूर्व प्रतिमहः । याजनाध्यापने वादः पडिवो वेदविक्रयः ॥ इति ’ प्रश्नपूर्वन्तु यो दद्यात् ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । स पूर्व नरकं याति ब्राह्मणस्तदनन्तरम् ’ ॥ ‘भविष्यत्यनेदानं वर्तमाने तु संक्रमे । इति अतीते च व्यतीपाते अन्येषु च यथेच्छ्या ॥ इति ‘कुर्यात्सदाऽयने मध्ये विषुवत्यां विश्वति । पडशीत्यामन्त्यमतो दानादिविषयः स्मृताः ॥ इनि ‘धिककुभेषु सिंहे चैव यथा रविः । विष्णुपदं नाम विषुवादधिकं फलम् || कन्यायां मिथुने मासे (मीन? ) धनुप्यपि स्वेर्गतिः । षडशीतिमुखाः प्रोक्ताः पडशीतिगुणाः फलैः ॥ इति ‘शतमिन्दुक्षये दानं महस्रन्तु रक्षिये । विषुवे शतसाहस्रं व्यतीपाते त्वनन्तकम् ’ निः ॥ X भारद्वाजः श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘अश्रोत्रियः श्रोत्रियो वा अपात्र पात्रमेव वा । विवो वा विभो वा ग्रह दानमर्हति ॥ इति गोदासीन्याचैव निव प्रयोजयेत् । वाले केशे तथा हस्तं न्यस्य हस्ते जल लिपेत् । aisa rare ग्राह्या पच्छे विचक्षणैः ॥ गृह्णीयान्महिष श्रृंगे स्वरं वै पृष्ठभागतः ’ । ‘व्यतीपाते वैतौ च दत्तमक्षयकृतवेत ॥ इति कालनिर्णये - ‘कर्कटो कहिः कुमोडलिपस्तुला । मेपः कन्या धनुर्मानौ मिथुनञ्चति संक्रमाः || द्वादशात्र कमादिद्यात् अपने दक्षिणोत्तरे । चत्वारोनन्तदा विष्णुपदाम्युक्षिणोत्तरे || विषुवे तत्परे हौ तु चत्वारस्तदनन्तराः । पडशीतिमुखाः प्रोक्ताः विगत्पूर्वस्तु कर्कटे || नाडिका मकरे तु स्युः पुण्या विंशनिरन्तराः । चतुर्वनन्तराद प्राक च घोडा घोडा || संक्रमेषु च पुण्याः स्युः संक्रान्त्यां विषुवाद्वयोः । दश प्राक दश पञ्चैत्र पुण्याः स्युः षडशीतिषु ॥ पष्टिर्नाड्योतीतासु पुण्यदा इति कीर्तिताः संक्रमेऽहन्यहः कुलो पुण्यं स्नानादिकर्मसु ॥ } अर्वाड निशि तथा निशाचेत् (?) भवेदावर्तनात्परः । काले पुरातनम्याह्नः चेदुत्तरेऽहनि || आवर्तनादधः कालात् निशीथसमये यदि । पूर्वोत्तराहद्वितयं पुण्यमाहुर्मनीषिणः || एकविंश: प: ] पराशरः बाह स्मृत्यन्तरे- बुद्धगार्ग्य:- हाम् प्रत्यूषे वा नि वा यदि म । पूर्वस्मिन कुर्वीत किं नः ॥ यदि प्रदोषे वा निशी वा मानः पराद्ध एव सर्वत्र पुष्पाः सन्निधिनाडिकाः ॥ स्वायात् श्राद्धश्व दानश्च विदध्यात संमेfe | अयने विषुवद्विष्णुपयोस्तु षडशीतिषु || सदा मध्ये चापगमे कुर्यात् कानादिकं नरः । विष्णुपधायेष्वत्र खानदानादिकं कृतम् ॥ सहस्रगुणमुद्दिष्ट षडशीतिमुखेषु च । विषुक्त्ययने लक्षगुणं कोटिगुणं भवेत् ॥ ततत्संक्रन्तिपूर्वेषु तद्वदेवायनेष्वपि । मकरस्यायनेऽप्यादौ कालः खानादिनिश्चयः || राहुदर्शनसंक्रान्तिविषुवात्ययवृद्धिषु । स्नानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रात्रावपि न दुष्यति || ग्रहणोद्वाहसंकन्तियात्रार्तिप्रसवेषु च । खानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रातावपि तदिष्यते ’ ॥ इति ‘पुत्रजन्मनि यज्ञे च विषुवे संक्रमे रवेः । राहो दर्शने स्नानं प्रशस्तं नान्यथा निशि || इति ‘उपक्रमे लक्षगुणं महणे चन्द्रसूर्ययोः । पुष्यं कोटिगुणं मध्ये मूर्तकाले (?) त्वनन्तकम् ’ ॥ इति ‘कार्मुकन्तु परित्यज्य झषं संक्रमते रविः । ala arsha ar art दानं परेऽहनि । ॥ इति ’ यदाऽस्तमयवेलायां मकरं याति भास्करः । eshh asia ar art दानं परेऽहनि ’ ॥ इति वा (૦ रमत्यन्तरे प्रन्थान्तरे – श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘अर्धरात्रे तदूर्ध्वं वा संकान्तौ दक्षिणायने । पूर्वमेव दिन मा यावन्नोदयते रविः ॥ इति ‘hear Harfeit will alरा चैव महोदरी । Tait for star कान्तसप्तधा नृप || मंदाऽध्वरेषु (१) विज्ञेया वृद्धौ मंदाकिनी तथा । क्षि ध्वांक्षीति जानीयात् उसे घोरा प्रकीर्तिता ॥ चरैर्महोदरी ज्ञेया क्रूरैः ऋक्षैश्व राक्षसी । मिश्रिता चैव विज्ञेया मिश्रः ऋक्षेध संक्रमे ॥ द्विचतुः पञ्चसप्ताष्टनवद्वादश एवच । क्रमेण घटिका होतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् ॥ ‘प्रत्यूषे कर्कटे भानुः प्रदोषे मकरं यदि । संक्रमेत् षष्टिनाड्यस्तु पुत्र्याः पूर्वोत्तराः स्मृताः ॥ इति संक्रमस्तु निशीथे स्यात् षड्यामाः पूर्वपश्चिमाः । संक्रान्तिको विज्ञेयस्तत्र दानादिकं चरेत् || संक्रान्तिसमयः सूक्ष्मो दुर्ज्ञेयः पिशितेक्षणैः । तयोगादयोर्ध्वं विनायः पवित्रकाः ॥ ग्रहणम् । तिथीनामन्तिमो भागः तिथिकर्मसु पूजितः । ऋक्षाण पूर्वभागः स्यात् ऋक्षकर्मसु पूजित ’ ॥ इति अश्वमेधफलावाप्यै वर्षवर्धनमिति विज्ञायते ॥ १३ ॥ अश्वमेधेत्यादि । एकविंशतिपर्यन्तानामुतारकत्वसूचनार्थमश्वमेधफल. । ‘पुत्रोत्पत्तिविपत्तिभ्यां नापरं सुखदुःखयो: । ब्रह्महत्याश्वमेघाभ्यां नापरं पापपुण्ययोः ॥ इति वचनात् एकविंश: खण्ड: ] ४९१ अश्वमेधविषये - बोधायनः । ‘दश पूर्वान् दशापरान् आत्मानचैक- विंशतिकं पुनाति तेषां पुत्रपौवा : पष्टिर्वर्षसहस्राणि स्वर्गे लोके महीयन्ते इति । अथ परिशिष्टोक्तमप्यत्र लिख्यते । यथा - ‘शताभिषेकं पूर्वा पुण्याहं द्विजभोजनम् । स्थडिल चतुरश्र वै यवैः अरविद्वयान्वितम् || कृत्वा पद्म विलिख्यात्र लाजपुण्याक्षतैर्युतम् । सौवर्णान् मृण्मयांस्ताम्रान् राजतान्वा चतुर्दिशम् || मध्ये च विन्यसेत्कुभान् वारिपूर्णान् सस्त्रकान् । गन्धपुष्पस्वर्णरत्नपवित्राण्येषु निक्षिपेत् ॥ मध्यादावाहयेतेषु ब्रह्माणश्च प्रजापतिम् । परमेष्ठिन हिरण्यगर्भ चतुर्मुखं चतुर्दिशम् || आसनं पाद्यमाचामं नमोन्तैर्नामभिर्ददेत् । ‘आपो हिरण्य पवमानैः’ संप्रोक्ष्य खानमाचरेत् ॥ वखाभरणपुष्पाद्यै, नैवेद्यान्तैः समर्च्य च । आधारान्ते तु नक्षत्रहमप्यार्षभादिना || हुत्वा तन्नाममन्त्रैश्व मूलहोमं पुनर्हुनेत् । चरुणा ’ ssयुष्ट - आयुर्दे’ त्याज्येन ब्रह्मसूक्ततः ॥ प्राजापत्यं तथा ब्राझे वैष्णवं विष्णुसूक्तकम् । ‘अग्ने नये’ति सूक्तञ्च षड्चापि सतन्त्रकम् ॥ अष्टादशर्चमन्तं तु तथा पुरुषसूक्तकम् । मृगाराख्यं तृतीयं स्यात् ‘अग्नेर्मन्द’ इतीरितः ॥ ‘यावामिन्द्रे’ ति चत्वारः सानुषंगाश्चतुर्थकाः । ‘योवामिन्द्रे’ ति चैवाष्टौ तादृशा एव पचमः ॥} श्री after tea - तात्पर्यचिन्तामभिहितम् [तृतीय प्रश्ने ‘तनृन्तयेति पूर्वेषां चतुर्णामनुषज्यते । ब्रह्मादितरेषान्तु आदितत्रिपदोर्द्वयोः || द्विफ्लु च चतुप्पालु पशुवित्युभयत्र च । पवमानानुवाकञ्च षष्ठः कृदमाण्ड ‘उत्तरः || • वैश्वानरो न ऊत्ये’ ति सूतमष्टममष्टमः । तानष्टौ घृतान्नेन हुनेत्यापापनुत्तये ’ ॥ स्थालीपाकाज्यभागान्तेऽमौ पवित्रादिकैर्गणैः । सप्ताहान्ते घृतान्नेन हुत्वा तु सवनत्रयम् ॥ मौनी व्रती हविष्याशी पूर्णपालं चतुष्पथे । ‘सिंहेम’ इति चावेक्ष्य प्रास्य नेक्षेद्दिषां दिशि || उपस्थाय ‘सहस्रे ‘ति दक्षिणान्नैर्द्विजार्चनम् । मुच्यते सर्वपापेभ्यो महतः पातकादपि || गणहोमविधिरुत्वेष कूश्मांडातु प्रवक्ष्यते । अमायां पूर्णमास्यां वा केशश्मश्रूणि वापयेत् ॥ पण्मासञ्च चतुर्विंशद्वादशाष्टौ त्र्यहन्तु वा । ब्रह्मचारी हविष्याशी स्थालीपाकोक्तवचम् ॥ आधारकाज्यभागान्तेः भूर्भुवस्सुवरोमिति । हुत्वा तत्सविरित्याज्यं यद्देवाद्यनुवाककान् | यद्देवाद्या अच्छिद्रोक्ताः श्रीन् ‘सिंहे व्याघ्र ’ इति चतस्रश्वरुराहुति: । अभ्या अंगिरथ पुनरुर्जा सहेति च ॥ समित्पाणिर्वैधानरायेत्युपस्थाय तु दक्षिणे । समिदमौ निधायानूयाजमित्यादि पूर्ववत् ||
2. उत्तरः - सप्तमः इति भावः । एकविश: खण्ड: ] त्रिपवणं कुर्यात सर्वपापैः प्रमुच्यते । hanisunning कुर्या पशान्तये सकृत्तथा दशान् वा हत्या ऋषभयो । अमीषोमीय वैष्णवञ्च धातादीन मुल्होमकम् ॥ वायाश्च ब्रह्मणे प्रजापतये । परमेष्ठिने हिरण्यगर्भाय मूलहोमं पुनहुनेत || चरुणाष्ट भायुत्याज्येन ब्रह्मसूक्ततः । प्राजापत्यं तथा वैष्णवं विष्णुमुक्तकम् || हुत्वाऽग्नेः कलशानाञ्च पूर्ववद्विष्टरे स्थितम् । कृत्वा वृद्ध तथा वृद्धां कर्ता वै सुसमाहितः || दूर्वा सुगन्धपुष्पाण्यादाय सूर्धनि । सदादाय हस्ताभ्यां वृद्धस्य कपिलेति च ॥ मनकेति च वृद्धायाः मन्त्रलिगं समुन्नयन् । आयुष्ट आयुर्दा इत्याभ्यां शुद्धादैरभिषिच्य च || पुनश्च’ या सुगन्धा’ : प्रधानकशोदक: । अभिषिच्यावशिप्याथ याः प्राचीत्यादिभिस्ततः || चतुर्दिकस्थैर्यथालिंग या ऊति प्रधानतः । पती अभिषata aja विप्राय दापयेत || वस्त्राभरणगन्धाद्यैरकृत्योद्वयादिभिः । आदित्यं समुपस्थाय कुर्यादाज्यावलोकनम् ॥ स्वर्णादिपात्रे ते सुवर्ण स्वकाकृतिम् । पश्येदायुरसीत्युक्ता तद्दद्यात् ब्राह्मणाय वै ॥ *** श्री निवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्ने ! (‘अक्षतोदकपुष्पगन्धान् पाणिभ्यामादाय वृद्धस्य वृद्धाया वा वदन् देहirat शरसि च क्षिपेत् । कपिल इवेत्यादिवदन्नित्यर्थः । स्त्रीपक्षे धर्मसंधा धर्मशरीरिणी भवेति वदेत् । अथाभिषिच्यावलोकनं कृत्वा सर्वा इष्टदेवताः तद्प्रमाय्यदेवता नारायणाद्यास्तत्रावाहिता वा । ‘विष्णुर्वै सर्वा देवता’ इति श्रुतेः सर्वदेवमयं विष्णुमेव आसनाथैः विशेषेणार्चयेत् । कबलमात्र बलिः । यद्वा बलिशब्द उपहारपरः । अपूपोपदेशघृताद्यैस्समा हितानन्नेन ब्राह्मणांस्तर्पयेत् । भोजनान्ते दक्षिणाश्च दद्यात् । विवाहवत् ग्रामप्रदक्षिणं कृत्वा प्रदक्षिणस्य ‘प्राचीरेवती मधुमतीरापस्त्रवन्तु शुकाः ता में आपविशवासन्तु दुष्कृतं प्रवहन्तु मे ’ इत्यादिजपः । ) ‘सर्वदेवांश्च विष्णुं वाऽभ्यर्चयित्वा निवेद्य च । भोजयेद्विसाहरू यथेष्ट दक्षिणां ददेत् || ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य विवाह इव मन्त्रतः । सायं गोमयसंलिप्से खंडिले प्रागुदच्यते ॥ प्राची रेखा द्विपञ्चाशत् संख्यया तत्र संलिखेत् । उदीचीश्व तथा रेखा द्वाविंशत्संख्यया लिखेत् ॥ मध्ये वस्त्र हित्वा शिष्टे पदसहस्रके । प्रत्येकं शालिपिटेन पूर्णचन्द्राकृतीः पुनः ॥ कृत्वा निधाय तन्मध्ये रजतं कृर्वमेव वा । सोममावाह्य सर्वत्र धेः कुमुदपत्रकैः || राजतैोपकरणैः पोपचारकैः । अभ्यर्च्य दक्षिणे तस्य रोहिणीगणमर्चयेत ||
3. ‘अक्षrish’ त्यारभ्य ‘इत्यादि जपः इत्यन्तं कुण्डलितं वाकयजातं एतत्खण्ड व्याख्यात पूर्वाणां सप्तमाष्टमनवमसूत्राणां सारार्थप्रतिपादकमिति यद्यपि विद्यमानत्वात् आल्याव तत्रैव निवेशनीयम् । अथापि मातृकाभूततालको लोकनानन्तरं सर्वदेवतापूजादिकथनात् आज्यावलोकनस्य च यथा मातृकं अनन्वित अत्रैव निवेशितम् । एकविंश: खण्ड: } श्रीवखानसमूहासूत्रम् वा चानावृष्टिगणमभ्ययथ निवेदयेत् । वर्षवर्धनमित्युक्तमवमेवम् ॥ इति वर्षवर्धन शताभिषेक इत्येकार्थाविति कैश्विव्याख्यातम् सत्यम् । पृथक्त्वेन प्रतिपादनात् पृथगेव गृह्मपरिशिष्टे उक्तत्वात् ‘वर्षवर्धन’ मित्यारभ्य उपसंहारे ‘वर्षवर्धनमिति विज्ञायते ’ इत्युक्तत्वाश्च वर्षवर्धनमिति पृथग्व्यवहारः ॥ इति श्रीमत्कौशिकवश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यचर्येण श्रीनिवासात्ययज्वना विरचिते श्रीक्वानससूल व्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ तृतीयप्रचे एकविंशः खण्डः । अथ द्वाविंश: खण्ड: अथ षष्ठे मास्यन्नप्राशनम् ॥ १ ॥ अथेति । वर्षवर्धनानन्तरम् । यद्वा पञ्चममासानन्तरम् । मासीति युग्ममासानामुपलक्षणम् । गृह्यः - ज्योतिषे ’ षष्ठादियुग्ममासेषु अर्वाक् संवत्सराच्छिशोः । अन्नस्य प्राशनं कुर्यान्मासं नक्षत्रमिप्यते ’ ॥ इति ‘नवान्नाशन उद्वाहे नाम कृत्वा (2) मघाः शुभाः । नवा (१) वस्त्रमैन्द्रामौ विद्यारंभे तु रौद्रभम् ॥ ‘आदित्यतिष्यवसु सौम्यमघानिलाश्वि- मित्राजविष्णुवरुणोत्तरपौष्णचित्राः । बालान्त्रभोजनविधौ दशमे विशुद्धे. चित्रां (?) विहाय नवमी तिथयश्शुभाः स्युः ॥ इति बृहस्पतिः - ‘मुक्तौ स्वस्था: शशी लग्नेप्यजमीनाल्यधोमुखाः । वर्जनीया नवान्नेतु स्वस्थजीवझषौ शुभौ ’ ॥ इति गार्ग्य:- ‘मृतौ कुनं स्मरे शुक्रं भुक्तौ यत्नेन वर्जयेत् । फलपूर्णमसूतानां क्रमेणाग्रयणे हिताः || मीनालिमेषा अन्यतु नवभुक्तिवदिष्यते ’ ॥ इति शुकपक्षे दिने शुद्धे तत्राज्येनाधारः ॥ २ ॥ शुक्लपक्ष इत्यादि । शुद्धे दोषरहिते । यद्वा -युग्मभागे तत्व पूर्वोक्त- गुणयुक्ते ‘एनं कुमारमन्नप्राशनकर्मणा संस्करिष्यामि इति संकल्प्य आधारं हुत्वा { द्वाविश: खण्ड: श्रीखानसाम् धातादिमूल होमं पूर्ववत् त्रिवृत्प्राशनम् ॥ ३ ॥ धातादीति । पूर्ववत् जातकर्मवत् । प्राइमुखं मंगलयुक्तं कुमारं विटरमारोप्य, ‘भृस्पा’ मिति पायसम प्राशयेत् ॥ ४ ॥ ‘योग योगे तबस्तर’ मित्याचमनं ददाति ॥ ५ ॥ आश्वलायनः । ’ षष्ठे मास्यन्नप्राशनमाजमन्नाद्यकामः तृतीये - कामः घृतोदनं तेजस्कामः दधिमधुघृतं (श्रम) मिश्रमन्नं प्राशयेत् । इति ‘देवता पुरतस्तस्य धात्र्युत्संगगतस्य च । अलंकृतस्य दातव्यमन्नं पात्रेऽथ कांचन || मध्वाज्यकनकोपेतं पाययेत्पायसं ततः । तस्याग्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभांडानि सर्वशः || शस्त्राणि चैव वस्त्राणि ततः पश्येत्तु लक्षणम् । प्रथमं यत्स्पृशेद्वाततो भाण्डं स्वयं तथा । जीविका तस्य वालस्य तेनैव तु भविष्यति ॥ इति अथ प्रवासागमनम् ॥ ६ ॥ अथेत्यादि । अथ अन्नप्राशनानन्तरम् । प्रवासागमनम् - बा ग्रहादिदोषनिवारणार्थं तदधिपस्य स्कन्दस्य पूजामुद्दिश्य गत्वा आगमनम् । ‘सेनानीनामहं स्कन्दः’ इति भगवतैवोक्तत्वात् । t ’ एवं मातृगणाः प्रोक्ताः पुरुषाचैव ये ग्रहाः । सर्व ग्रह नाम ज्ञेया नित्यं शरीरिभिः । तेषां प्रशमनं कुर्यात् खानं धूपं तथा जपम् ॥ बलिक्रमोपहारेश्च स्कन्दम्येज्या विशेषतः । mahaaran प्रच्छन्ति शुभं नृणाम् ॥ ४९० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने 1 आयुदीर्घञ्च राजेन्द्र ! सम्यक् पूज्य नमस्कृताः ॥ ’ ऊर्ध्वन्तु षोडशाद्वर्षात् ये भवन्ति ……. तानहं संप्रवक्ष्यामि } इत्यारभ्य सर्वाप्युक्तानि स्कन्दपुजारूपेण । 1 पुष्पापूपदक्षिणादिसंभारान् कुमारच गृहीत्वा ‘कनिक’ दादिना आलयं गुहस्य गच्छेत् ॥ ७ ॥ पुष्पेत्यादि । कनिक्रदादिना । आदिशब्देन अप्रतिरथबन्धुभिन सह गच्छेत् । प्रदक्षिणमनं प्रणामो गृहस्य || ८ ॥ प्रदक्षिणमित्यादि । फलापूपताबूलादीनि निवेद्य दक्षिणां दत्वा । तच्छिष्टेन पुष्पादिना ‘गुहस्य शेष मिति तन्नाम ऊहित्वा बालमलंकृत्य शान्ति वाचयित्वा निवर्तयेत् ॥ ९ ॥ तच्छिष्टेनेत्यादि । शान्तिशब्देन पुण्याहम् । यद्वा शन्नो मित्रादि । · प्रोष्यागतं ’ सोमस्य त्वा’ इत्यंकमारोप्य ‘आयुषे वर्चसे ’ इति पिता मूर्ध्नि जिघ्रति ॥ १० ॥ वृषभं नमस्कृत्य दक्षिणपाणे: सांगुष्ठमंगुलीगृहीत्वा कनिष्टि- कादि ‘अमिरायुष्मा’ नित्यादिकैः विसर्जनम् ॥ ११ ॥ ‘आयुष्टे विश्वतः प्रतिष्ठ वायौ’ इति दक्षिणादिकर्णयो- जैपनम् ।। १२ ।। उदमुखं ब्रह्मादिदेवानां गुरूणाञ्च प्रणामं कारयेत्। पादोदकं दत्त्वा ॥ १३ ॥ उदकमुखमित्यादि । गुरुणामित्यादि । बहुवचनं - विश: खण्ड: } ‘पिता माता तथाचार्यो मातुलः शरोऽग्रजः वर्ण: पितृनाम । } तत्पय: मीर: पि: धात्रीच गुरवः स्मृताः ॥ इत्युक्तानां ग्राहकम्। पित्रादीनां प्रणामं कारयेत्। पादोदकं - पित्रादीनां पादोदकं । यद्वा विद्वानां वा । वाराहे - ‘पिवेत्पाatch यस्तु वैष्णवानां ममापि वा । न तत्राचमनं कुर्यात् यथा सोमे द्विजोत्तमः || fart पाatch देवि शिरसा धारयन् पिवन् । यो नरोक्ने ! नित्यं स याति परमां गतिम् ॥ इति अथ पूर्ववत् सगुडभक्षस्यान्नस्य सर्पिः श्रोत्रियैस्सह भोजनं स्वस्तिवाचनम् ॥ १४ ॥ अथेत्यादि । पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयानिति पुण्याहानन्तरं (स्वस्ति- वाचनानन्तरं ) भोजनम् । पिंडवर्धनमिति विज्ञायते ॥ १५ ॥ पिंडवर्धनमित्यादि । प्रोप्यागतमित्यारभ्य पिंडवर्धनमिति केचिद्वदन्ति । अव्यवधानेनोक्तत्वात् पुण्याहं द्विजभोजनं च पिण्डवर्धनमिति केचित् । पिंडशब्देन शरीरमुच्यते । श्रीविष्णुपुराणे - ‘पिंड: पृथम्यतः पुंसः शिरः पाण्यादिलक्षण:’ इति । . समस्तदोषनिरसनद्वारा आयुष्याभिवृद्धिरिति यावत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी तृतीयम द्वाविंश: खण्ड: । अथ वयोविंश: खण्ड: अथ वर्षे प्रथमे ad वा चीलकम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ पिंडवर्धनानन्तरम् । वाशब्दः कालानपर बृहस्पतिः – ‘तृतीयाच्चे शिशोर्मात जन्मनो वा विशेषतः । पञ्चमे सहमे वापि स्त्रियः पुंसो यथा नम’ मिति ॥ शंख: ‘तृतीय वर्षे चूडाकर्म पञ्चवा’ । इति बृहस्पतिः - ‘क्षरेवाsयुपो वृद्धिः कृतेन समये कृते । अशुभ समये चैव कृतमायुःक्षयाय च ॥ अन्यत्र तस्मात सभ्य परीक्ष्यैव कर्तव्ये रमायुषं । बुधैरायुष्यमित्युक्तं चूडाकर्मति केथन’ ॥ इति ‘गर्मियां मातरि शिशोः क्षीरं सूनोनं कारयेत् । पाब्दे पोडशाच विवाहाब्दे तथव च ॥ अन्तर्वत्याञ्च जायायां और कुर्वन् विनश्यति । रात्री और न कर्तव्य न जल्न प्रयेत । यद्यवश्यं प्रसक्तञ्चदायुः कर्मेति कीर्तयेत् ॥ कालान्तरपरत्वेन निषेधमाह — सुनोर्मातरि गर्भिण्यां चूडाकर्म न कारयेत् । पञ्चाब्दात् प्रागथोर्श्वन्तु गर्भिष्यामपि वापयेत् ॥ शताभिषेकेऽप्येवं स्यात् कालो वेदत्रतेष्वपि । अशुभ कृते क्षौरे क्षिप्रं कुर्यात्पुनः शुभेो ॥ इति autor: ave: :) गार्ग्यः चूडाकर्म । श्रीखानसमूहासूत्रम् ‘yasi माता यहि सा गर्भिणी भवेत् । मृत्युमाप्नोति तस्मात् और वि नाथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽपि वा । Trainer लमिप्यते ॥ ॥ तृतीयेऽन्दे वियंशाने पचमे चोत्तरायणे । गर्भाद्वा चौलक कुर्यात् न पढ़ें जन्मतः शिशोः ॥ नाक्षात् प्रथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽपि वा । सप्तमे चौल्कं कुर्यादिति काश्यपभाषितम् ’ ॥ इति ५०१ चौलं सूनोर्मातरि गर्भवत्यां पुरस्तादथ पञ्चमात स्यात (?) | चौलकं- उत्तरायणे पक्ष आपूर्यमाणे पुन्नाम्याधारः || २ || उत्तरायण इत्यादि । उत्तरायण पटेन शुभतिथिवारनक्षवादयो गृधन्ते । बृहस्पतिः – ‘शुकपक्षे शुभं प्रोक्तं कृष्णपक्षे शुभेतरम् । वसिष्ठः

बृहस्पतिः अशुभोऽन्त्यविभागः स्यात् कृष्णे भागवये कृते । अन्त्यभागोऽपि सत्कर्मरते चन्द्रे गुभावहः । ॥ इति ‘द्वितीया च तृतीया च सप्तमी पञ्चमी तथा । दशम्येकादशी चैव पूज्या तद्वत् त्रयोदशी ॥ षष्टमी चतुर्थी च नवमी च चतुर्दशी । प्रतिपत्पञ्चदश्यौ च निन्दिता द्वादशी तथा ।। अर्काfभूमिपुत्राणामशके दिवसोदये । , काणका लहराया क्षौरं विपरिवर्जयेत् ॥ इति ‘सोमवारः सिते पक्षे पूज्यः कृष्णे तु गर्हितः । praise पापग्रहयुक्तेो भवेत ।५०२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने अस्तगे च द्वयोर्योगे समीपस्त्याद्गुणान्वितः । पापग्रहाणां वारादौ विप्राणान्तु शुभो वेः || क्षत्रियाणां क्षमासूनोः विछूद्राणां शनेः शुभः । हस्ताश्विनी विष्णुपौष्णश्रविष्ठादित्यपुष्यकाः || सौम्यः चित्रेति च क्षौरे ह्युतमा नव तारकाः । त्रीण्युत्तराणि वायव्यरोहिणीवारुणास्तथा || क्षौरे पण्मध्यमाः प्रोक्ताः शेषा द्वादश गर्हिताः । इति , after:- ‘नैधने जन्मनक्षत्रे वैनाशे चन्द्रमाष्टके । विपत्करे वधे क्षौरं प्रत्यरेऽपि विवर्जयेत् ॥ आद्यांशो विपदि त्याज्यः प्रत्यरे चरमोऽशुभः । वधे त्याज्यः तृतीयांशः शेषांशेप्यपि शोभनम् ॥ जन्माष्टमे विष याते क्षौरमायुःक्षयाय च । तस्मात् चन्द्राष्टमं वर्ज्य सर्वदा क्षौरकर्मणि || आकेकरश्च मत्स्यश्च बुधशुक्रेन्दुराशयः । और कर्मणि पूज्याः स्युः शेषास्त्याज्या स्वभावतः || व्याधिशोकप्रद सिंहवृश्चिकौ क्षौरकर्मणि || अतीव दुःखदो मेषः चापो राजभयप्रदः । कुंभ: कुलविनाशाय कथितः क्षुरकर्मणि ॥ शुभैर्युक्ताः शुभैर्दृष्टा यद्यप्येते ग्रहाः शुभाः । 1 शुभैर्युक्तोऽपि दृष्टोऽपि न शुभः कुंमहम्पहः ॥ इति । आ. करो मकरः । मूलहोमान्ते मंगलयुक्तमग्नेरपरस्यां कुमारमुपवेश्योत्तरे साक्षतं गोशकृच्छरावे गृहीत्वा माता ब्रह्मचारी वा धारयेत् ॥ ३ ॥ F3 rafts: खण्ड: :) मूलहोमेत्यादि । माता ब्रह्मचारी या ‘मातृदेवो भवे ’ नि श्रुतेः माता | नित्वात् ब्रह्मचारी | शिवो नामासि इति ग्रहणं क्षुरस्य ॥ ४ ॥ शिवानो भवथ इति शिलायां तीक्ष्णीकरणम् || ५ || ‘गोदानमुनक्तु’ इति गवादिदक्षिणाकरणम् || ६ || } गोदानमित्यादि । गोदानमित्युक्तत्वात् भाचार्यस्य वा अन्यस्त्य वा अगत्वेन गवादिदक्षिणादानम् । ‘गोदानं विधायेति श्रौते उक्तत्वात् तदेवा- तापि केचिदन्ति । तदसत् । गवादिदक्षिणा करणमित्युक्तत्वात् । पित्रादिभ्यो न कुर्यादिति भास्करेण व्याख्यातम् । तन्न । पितुश्शतगुणं दान मित्युक्त- त्वात् यागादिषु दक्षिणाप्रतिग्रहयोग्यतासंभवात् पित्रादीनामपि कर्तुमुचितम् । ‘आप उन्दन्तु’ इत्यपां सेकं शिरसि ॥ ७ ॥ ‘ओषधे तायस्वैनं’ इति साक्षताकुग्दम प्रागुत्तराम्रो मस्तके स्थापयेत् ॥ ८ ॥ ‘स्वधिते मैन हि सी:’ इति क्षुरं निधाय ‘ऊर्जाग्रा ओषधीः इति ‘येनावपत्’ इति ‘येन पूंषा’ इति ‘असावायुषा’ इति पूर्वादि- प्रदक्षिणं दर्भ सरोमाणं हित्वा ‘ज्योक व सूर्य दृशे’ इति चूडां विभजेत् ॥ ९ ॥ स्वति इत्यादि । ‘असावायुषा’ इति मन्त्रे असावित्यत्र संबुद्ध्या कुमारस्य नामग्रहणम् । किन्वा - छित्वा शरावे निदध्यात् । चूडामित्येकवचन- निर्देशादेकाचूढा मुख्या । , ऋषिक्रमेण स्वस्यैकार्थयात्रापश्चासता (पी) पच्विलां विभजेत् ॥ १० ॥ अनुदितस्यैकाम || ११ || ५०४ श्री श्रीनिवासमति–तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ऋषिक्रमेणेत्यादि । अत्र बोधायनः । ‘एकशिखो द्विशिखखि- शिखः पञ्चशिखो वा यथैषां कुलधर्मः स्या’ दिति । लौगाक्षः - ‘तृतीये वर्षेऽस्य भूयिष्ठां चूढां कारयेत् । दक्षिणतः कसुजा (?) वासिष्ठानां, वामतो भारद्वाजानां, उभयतोऽविकश्यपानां, मुंडा भृगवः, पञ्चचूडा आंगिरसो वाजिमेके मंगलार्थशिखिनोऽन्ये यथाकुलधर्मं वा इति । अनुदितस्य- द्वितीये जन्मन्यनुत्पन्नस्य । आश्वलायन: – ’ प्रच्छिद्य प्रच्छिद्य प्रागमान् शमीपर्णैः सह मात्रे प्रयच्छति’ इति । ‘इदमहममुष्य’ इत्युवरदर्भयोर्मूले गोष्ठे वा आच्छादयेत् ॥ १२ इदमहमित्यादि । माता च तानादाय । अमुष्य गोविन्दशर्मणः पाप्मानमपगृह्णामि इत्यूहः । I ‘कर्मण्यविकृता ये च वैदिके ब्राह्मणादयः । तैश्व धार्यमिदं सुतं क्रियांगं तद्धि वै स्मृतम्’ || इतिवत् (कैश्चित्) कर्मागत्वात्, उपनयनात्पूर्वमेव शिखा प्रतिपादिता ॥ स्नातं वखादिनाऽलंकृत्य उपवेश्य दक्षिणे, पञ्च प्रायश्चित्तादि धातादि पश्च वारुणं मूलहोमं हुत्वा पुण्याहं कृत्वा नापितायान्नदानं, गवादिदक्षिणां गुरवे, सुराणां पूजनं तर्पण ब्राह्मणानामन्नेन करोति ॥ १३ स्नातमित्यादि – मूलहोमं हुत्वा अन्तहोमं कुर्यात् । प्राणशरीरेन्द्रिय- मनःपुरुषगतदोषनिवृत्त्यर्थमित्यवगम्यते । श्रुतिः । प्राणानामहमित्यमिः । तनु वा अहमिति वायुः । चक्षुषोऽहमित्यादित्यः । चन्द्रमा मनसः’ इत्यग्न्यादय एव गन्धर्वा इत्यवगम्यमानत्वात्, ’ षष्ठेऽन्नप्राशन मासि चूडा कार्या यथाकुलम् । मेन याति बीजगसमुद्भवम् ’ ॥ त्रयोविशः खण्डः } श्री इति मनुसारणाच्च अतिसाद संपाि दोपनिवृत्त्यर्थं च पचयनित। पतिशब्देन पित्रादयः । उमा परिवर्तन रियहः । ‘मला दुःखाज्ञः कृतेन च । इति दक्षिण । भविश्यमानादि । निदा दद्यात् । सुराणां विष्पादनांम पूजने अहाता लोकयात्रा वक्ष्यमाणत्वात् ग्रहपूजाद्यपि कुर्यात इत्यष्टादय संस्काराः शारीया गारगः ॥ १४ ॥ अथातः पाणिग्रहणं, मातुरपिंडां ततः महातायाः विश्रा उत्तत्वयेति, अथ चतुर्थीवामः, अत ऊर्धपर्वणि खालीपन एचने वाsssये, देव त्रिवं अथ अथ गर्भाधानादि चतुर्थे मामि अगृहीत निशान, गर्भाधानमामि अथ विष्णुवलिः अथ जातः व्याख्यास्यामः कुल्ल्यां कपालं, अथ वास्तु- सवनं, येते शनं, अथ दशमे द्वादशे वाऽह्नि, अथ नामकरणं, अथ वर्धनं, आi dai, as पष्ठे माम्यaarai, अथ वर्षे से त्रयोवितः ॥ १५ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीfarararaar विरचिते श्रीवैखासव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्ने त्रयोविंशः खण्डः । || तृतीयप्रश्नः समाप्तः || 64 श्री वाजपेयीयभाग्यसंग्रहः द्वितीयः प्रश्नः प्रथमः पटल: (प्रथमः खण्डः ) ऋतुसंगमनवर्जम् । वर्जने संस्काराणां केचित् साधकत्वं । ऋतुसंगमनवत् निषेकजातकर्मोत्थानपारायण- व्रतबन्धविसर्गाणाम् । ‘जातकर्मोत्थानयो नन्दीमुखं वर्जयेदिति प्रायश्चित्ते- 1 i 1 वक्ष्यमाणत्वात् । नान्दीमुखमिति कर्मनाम । कालमाह–अः कर्तारमीति । धः - परेद्युः कर्ताऽस्मि इति ध्यात्वा संस्कारोद्दिष्टदिनात्पूर्वमिन्नेव दिने श्रोत्रियान् प्रायश्चित्तविदश्चाचार्यप्रमुखानाहूय गंधाद्यैरतानभ्यर्च्य कर्मावेद्य तैरनुज्ञातः तदुक्त- कृच्छ्रायाचरित्वा ‘एतत्कर्म करिष्यामीति संकल्प्य कुर्यात् । गर्भाधानादि- संस्कारादीनां पूर्वेद्युः नान्दी भवति । नन्दन्त्यस्मिन् देवाः पितरश्चेति नान्दीति संज्ञा भवति । तस्या मुखं प्रधानं सर्वे देवाः पितरब्ध, यस्य देवता भवन्ति तत् सर्व- देवपितृदेवत्यं नान्दीमुखम्। किमिदमिति वैशद्यार्थं तस्य नामान्तरमाह - अभ्युदय- श्राद्धमिति । अभ्युदेति सन्तोषस्तेषामस्मादित्यभ्युदयम् । श्रद्धया क्रियत इति श्राद्धम्, तच्च तदित्यभ्युदयश्राद्धम् । पैतृकमप्यत्र सर्व दैविकवत्करोति- शुभकर्मागभूतत्वात् । पूर्वद्य :- नान्दीमुखदिनात्पूर्वस्मिन्नेव दिने । युम्मानित्यादि । विश्वेदेवार्थं द्वौ प्रपिता- महादिपित्रर्थ द्वौ - ब्राह्मणान् एवं च चतुरः । पित्रर्थं मातुः पित्रर्थे द्वाविति केचित् । तथोक्तं प्रायश्चित्ते । अद्यत इत्यन्नं भक्षणार्हम् । तेनान्नेन नालिकरादिफलेन परिवेष्य । परिवेषणं वरणं, धातूनामनेकार्थत्वात् । अथ अपरेद्युः पूर्वा तेषु खातेष्वागतेषु नान्दीमुखं करिष्य इति संकल्प्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति तण्डुलैरेव चरुं बन्नमपुपादिकं च पाचयित्वा पूर्ववदाधारं हुत्वा अन्ते अमेः पश्चिमतो विधेषां देवानामुदगन्तमग्नेदक्षिणतः प्रागन्तं पितॄणामिलां भूमिमभ्युक्ष्य मंडलानि पालस्थानानि सर्वेषां चतुरश्राण्युपलिप्य गोमयवारिणा उपलेपने कृत्या आसनानि पीठानि दर्भादींश्च यवैश्व त्रीहिभिश्व निधाय तेप्यासनेषु प्राङ्मुखान् विश्वेदेवान् उदङ्मुखान् पितृनासयित्वा तेषां करेषु नान्दीमुखा विश्वेदेवाः प्रियन्तामिति विश्वेदेवानां नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तामिति पितॄणाञ्च क्रमेण यवोदकं दत्वा आसीनान् विश्वेदेवान् पितृव पुष्पाद्यैः पुष्पगन्धाक्षताद्यैः यथोपपादं यथासम्भवे पुष्पगन्धवस्त्राभरणाद्यैर- I श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् Kaiv लकरोति । शुक्लबलि:- श्वेतान्नम् । शुक्लानि चत्वारि यत्र तत् चतुश्शुक्कम् । एतच्छुक्लचतुष्टयं हस्तेनादाय कबलमात्र गृहीत्वा अम्नेदक्षिणतः समीपे पूर्ववत् प्रागन्तान्यष्टमण्डलान्युपलिप्यासनानि प्रत्येकमुत्तरात्रं निधाय तेष्वन्यादि- देवानाबाह्य चतुर्थ्यन्तेन तत्तन्नाम्ना अभये नमः इत्यादिना प्रत्येकमभ्यर्च्य बलिं ददाति । ( इति प्रथम: खंडः ) ( अथ द्वितीयः खण्डः ) अमये चतुश्शुक्बलिं निवेदयामि इत्यादि चतुर्थ्यन्तेन तत्तन्नाम्ना बलिं चरुमन्नमपूपं पैष्टिकादिकं । आदिशब्देन व्यञ्जनफल- सक्तवः । यथोपपादं निवेद्य आचमनं तांबूलञ्च दद्यात् । उदकपूरणार्थं कुंभमुदकुंभ, प्रक्षाल्य तन्तुना परिवेष्ट्य धारास्वित्यद्विरापूर्य पाप्मनः यजमानस्य पापानामपहत्यै विनाशाय अश्वत्थादिकिसलयैस्सह पवित्र कुशादिदर्भकूर्चनाभरणं हिरण्यं सरलमंगुलीयादिकं कुंभे निदधाति । ततो वस्त्राभ्यामावेष्ट्याः पूर्वस्यामन्यत्र वा धान्योपरि सुरक्षितं तं निदधाति । प्रतिसरा-रक्षाबन्धनसूत्रम् । कुतपस्य श्वेतर्क- बलादेः दुकूलस्य श्वेतपट्टवत्रादेव तत्त्रासंभवे कर्पासस्य वा सूत्राणि गृहीत्वा तैः त्रिरावर्त्य त्रिगुणीकृतैः उत्पादितां त्रिवृतां प्रतिसरां कृत्वा तां हेमादिपाले तंडुलो- परि पुष्पादिमंगलद्रव्याण्यपि तया सह संमृत्य - आवाय अमिमुपसमाधाय जुहुयात् । अग्निदेवता यासामृचस्तां अग्निदेवत्याः । तथाऽन्यत्र । पैतृक- पैतृकहोममुपवीती | सामान्यतः सामान्याकारेण अम्यादीनां नामभिः ताभ्योऽ- ग्न्यादिभ्यो देवताभ्यो जुहोति । सर्वेषामाज्येनैव होमः कर्तव्यः । वैश्वदेवपैतृक- होमावाज्यचरुभ्यां कर्तव्यौ । पात्रेषु भोजनमाजनेषु दैविक पैतृकमित्याज्यं विभज्य अभिषार्थ उपस्तीर्य विश्वेदेवपातयोरन्नादि सर्वं द्विर्द्विर्देवा तथा देवशेषं विश्वेदेवदत्तावशिष्टमन्नादिकं पितृभ्यः प्रागन्तमुदङ्मुखानां पात्रेषु पश्चिमादिप्रागन्तं यथा स्यात्तथा दत्वा तदनन्तरं विश्वेदेवादीनां दक्षिणपाणे- रंगुष्ठेन तत्तत्पात्रेषु दत्तं च होमावशिष्टायनं च स्पर्शयति । ततो नमस्कृत्य विश्वेदेवादीनभिवन्द्य क्षीरेण दना वा मिश्रितं श्वेतमन्नं ब्राह्मणान् विश्वेदेवादीनुक्तान् तथा अम्न्याद्यर्थमन्यान् ब्राह्मणानपि यथातृप्ति भोजयेत् । अनुत्थितेभ्यः भोजनानन्तरं आचमनार्थमनुत्थितेभ्यः विश्वेदेवादिभ्यः सकाशात् ** श्री श्रीनिवासमति सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् समृा भुक्तभाजनादिकं बहिर्निक्षिप्य शोधयित्वा आचान्तान् कृताचमनांस्तान् अनुमान्य दक्षिणाभिर्यथाशक्ति संभाव्य तैरनुज्ञातः तां प्रतितरां अभिमृश्य पाणिना irani रक्षार्थं पुरुषस्य दक्षिणहस्ते स्त्रीणां वामहस्ते च नाति । पूर्व नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यस्वय नमः इत्यादिभिर्मन्तैः पित्रादीनां विसर्जनम् । ते च स्वास्त्विति प्रतिपदेयुः । ततः विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा नमः इति विश्वेदेवविसर्जनच कार्यम् । ते च स्वाहाऽस्त्विति प्रतिश्रूयुः । तेन मन्त्रवत्साधितेन कुंभजलेन अपरेद्युः यजमानः स्वायात् कर्मान्ते कौतुकं त्यक्ता खायात् । तन्मध्ये तद्विनाशे पुण्याहान्ते पूर्ववत् बन्धयेत् । स्नानं नियतं पाप्मदो- ऽपहत्या’ इति वचनात् । यद्वा– तदानीमेव ‘या सुगन्धा रसा वर्णा ’ इति कुंभजलेना- म्युक्षणं कुर्यात् । तथा श्रौते वक्ष्यते । इति प्रथमः पटल (इति द्वितीयः खंडः) ।

अथ द्वितीयः पटलः (अथ तृतीयः खण्डः) अथ गर्भाधानादीत्यादि । सर्वा- श्रमाणामादित्वादुपनयनस्य उद्देशक्रममुद्रव्य आदावुपनयनोपदेशः । उपनीतस्यैव कर्माधिकार इति ज्ञापनार्थम् । गर्भाधानकामारभ्य पञ्चमे वर्षे ब्रह्मवर्चसकामं पुत्रमुपनयीत ब्राह्मणः । तथा अष्टमे नवमे च कामनामेदे कुर्यात् । ततो विकल्पोक्तिः । सकाममकामं वा गर्भाष्टम एवोपनयीत । ‘अष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत’ इति श्रुतिः । ’ गायत्र्या ब्राह्मणमसृजत ‘इति गायत्र्याः प्रथमपादाक्षरसंख्याकालः प्रतिपादितः । सप्तमे अष्टमाक्षरस्य संग्रह दर्शनात् गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे इत्युक्तम् । वसन्ते इति । बलाचलमविचिन्त्य कुर्यात् श्रुत्युक्तत्वात् । अन्यत्र गुरुबलान्वित एव काले उपनयीत । तद्वत् क्षत्रियवैश्ययो: । ‘सप्तमे ब्रह्मवर्चसकाममष्टम आयुष्कामं नवमे तेजस्कामं दशमे अन्नाद्यकाममेकादशे इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधाकामं चतुर्दशे पुष्टिकामं पञ्चदशे मातृव्यवन्तं षोडड़ो सर्वकाम ‘मित्यापस्तव: । ‘सप्तमे ब्राह्मणस्य नवमे राजन्यस्य एकादशे वैश्यस्य इति पैठीनसिः । पचमे ब्राह्मणमुपनयीत गर्भाष्टमे वा राजन्यस्य गर्भद्वादशे, वैश्यस्य गर्भषोडशे वा’ इति गौतमः । ’ पञ्चमे नवमे वा ब्राह्मणस्य षष्ठे द्वादशे वा राजन्यस्य अष्टमे चतुर्दशे वा वैश्यस्य इत्यंगिराः । मुख्यकालासंभवे काला- वधिमाह - आषोडशादित्यादिना । वाशब्दः गौणत्वबोधनार्थः । अतीते – गौण-. ’ श्रीनगृह्यसूत्रम् ** कालस्याप्यतिक्रमे । पुनर्गर्भाधानादीति । पूर्वकृतमपि गर्भाधानादि चौलकान्तं हुत्वा यथाशक्ति हिरण्यादिकं प्रायश्चित्तोतवत दत्वा । ( इति तृतीय: खंड: ) (अथ चतुर्थ: खंडः) ब्राह्मणादीनां सावित्रीप्राणायामन्याहृतिसमिदाधानानां पार्थक्यमित्थं द्रष्टव्यम् । ब्राह्मणस्य सावित्री - भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् इति । प्राणायामः - ओं भूर्भुवस्सु- वस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । ओमापो ज्योती- रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम् ’ इति । व्याहृति:- ओं भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा ’ इति । अष्टः भिम्समिद्भिः, त्रिभिर्मन्त्रैः समिधामाधानम् | राजन्यस्य सावित्री - ओभूर्भुवस्त- त्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । प्राणायामः - ओ भूर्भुवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि थियो यो नः प्रचोदयात्, ओं तेजो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम’ इति । व्याहृति:- ओं भूर्भुवस्स्वाहा’ इति । समिदाधानम् – चतसृभिस्समिद्भिः द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां होमः । वैश्यस्य सावित्री, ओं मूस्तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्’ इति । प्राणायाम: - ‘ओ भृस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । व्याहृतिः - ओं स्वाहा’ इति । समिदाधानम् - एकयैव समिधा किन मन्त्रेण होमः । इति द्वितीय: पटल: ( इति चतुर्थः खण्डः ) तृतीय: पटल: । ( अथ पञ्चमः खण्डः ) प्रोष्ठपदेत्यादि । पूर्वस्मिन खंडे उपनयनकालकथने ऋतुप्राशस्त्यमुक्ता ददानीमुचित नक्षालाप्याह । तत्र वसन्तर्ती शुक्लपक्षे कृष्णपक्षे वा दशम्या रिक्ताननध्यायतिथीन् विहाय अन्ये शुभतिथयः शुभवासराः शुभानि । प्रोष्ठपदादि नक्षत्राणि वा पुन्नामानि, शुभयोगाः शुभकरणानि ज्योतिःशास्त्र प्रोक्तानि गृह्णीयात् । दर्भादीति । आदिशब्देन कूर्चगोमयलाजापूप क्षुरादिः यैरर्थस्तेऽपि गृह्यन्ते । आचान्तं तूपण कृताचमनम् । मंगलयुक्त शुभ्रमाल्याभरणादिशोभनद्रन्यैरलंकृतम् । आसयित्वा - आचार्यस्य दक्षिणभागे नैर्ऋत्यामायन प्राङ्मुखमासयित्वा । प्रागुत्तरात्रौ प्रागयौ द्रावृत्तरात्रौ द्वौ एकैकस्योपरि निक्षिप्य तूष्णीं क्षुरमादाय तीक्ष्णीकृत्य । गोशयुक्त इति । गोश- कृक्तं शरावं माता ब्रह्मचारी वा नभ्योत्तरे धारयेत्। छेदनानन्तरं सर्वदर्भ- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् * शेषमपि तत्र निक्षिपति । सर्वत्र आलापति । नाधो जात्रो कक्षादि न वपति । शरायमुदुबरमूले गोष्ठे वा गृहयेत्। वपनं शिखां वौ च वर्जयित्वा पादनखपर्यन्तं भवति । स्वात्वेत्यादि । नद्यादिषु खात्वा कृताचमनं पूर्वेद्यः साधितेन कुंभतोयेन खापयित्वा आचान्तं पुण्याहं वाचयित्वा कुमारैः सह कृतभोजनं यजमानस्य दक्षिणपार्श्वे आसयित्वा वस्त्रं ददातीत्यन्वयः । ‘य आकृन्तन् ’ इति मन्त्रं वाचयित्वा अन्तः पुच्छं कौपीनं धारयित्वा वस्त्रमा वेष्टयति । तथा मेखलां तन्मन्त्रं वाचयित्वा त्रिः परिवीय आर्यक्रमेण परिवेष्ट्य ग्रन्थि कृत्वा अग्रमुपगृहयति । उत्तरीय – संव्यानम् | ‘परीद’ मन्त्रं परिहितवासोऽनुमन्त्र- णार्थे बोधायनेनेोक्तः । तत्तन्मन्तं वाचयित्वा यज्ञोपवीतादिधारणम् । कृष्णा- जिनमुपवीतवत् धार्यम् । पूर्वमिव पवित्रमपि धारयति’ (इति पञ्चमः खण्डः) ( अथ षष्ठः खंडः ) ततः आसने मुहूर्ते सदस्यैरनुज्ञातः बाहू- कुमारस्य बाहू दक्षिणवामहस्तौ स्वस्य दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यामालभ्य संगृ उत्तरे स्वस्योत्तरे पार्श्वे प्राङ्मुखो गुरुः प्राङ्मुखं कुमारमुपनयीत- समीपं नयेत् । विसर्जयति मन्त्रान्ते । आचारं ब्रह्मचर्यधर्मान् शिक्षयति । हृदयं - हृदयस्पर्शन– हृदयदेशस्पर्शनम्। प्रशंसति - मंगलानि प्रयुक्ते । आचारशिक्षणे यथामन्त्र- लिंगं प्रत्युत्तरमपि वाचयति । असाविति संबुद्ध्या बटोर्नामनिर्देशः । ‘असाद- पोशान ’ इत्युक्ते – ‘अपोऽश्नामि तथा ’ इति प्रतिवचनम् । समिध भधेहि- आदधामि । कर्म कुरु – कर्म करोमि । मा दिवा स्वप्सी:- न स्वपामि दिवा - मैक्षाचर्यं चर-मैक्षां चरम | सदाऽरण्यात्समिध आहर आहरामि । उदकुंभच्चाहर- आहरामि । आचार्याधीनो वेदमधीष्व - अध्येष्ये । मम हृदयं हृदयं तेऽस्तु - तथाऽस्तु । मम चित्तं चित्तेनान्वेहि- अनुगच्छामि । मम बाचमेकमना जुषस्व- जुषे। बृहस्पतिस्त्वां नियुनक्तु माम् – तथाऽस्तु । मामेवानु संरभस्व । संरमे । मयि चित्तानि सन्तु ते सन्तु । मयि सामीप्यमस्तु ते अस्तु । महावाक् }

नियच्छताम् नियच्छामि । प्राणानां प्रन्थिरसि अस्मि । स मा विखस:- न विसामि । सर्वत्र ’ तथा करोमि ’ इति वा प्रतिवचनम् । कनिष्ठाद्यगुल्यप्राणां पर्यायेण क्रमात ग्रहण, तथा विसर्जनञ्च । प्रदक्षिणमः प्रणामश्च कारयित्वा श्रीखानासूत्रम् ५११ निवेशनम् | ‘राष्ट्रभृदसि’ इति कृर्चे यथालिंगं दद्यात् । शनमिन्वित्यत्रापि आदित्यस्यैव प्रदक्षिणनमस्कारौ । शिष्यमभिस्वमासयति । उत्तमांगे - शिरः + स्पृष्टा ’ अधीहि भो’ इति तेन प्रार्थितो गुरुः ‘अथाह सावित्री’ मिति शिष्य- मनुशास्ति, ‘गणानां त्वेर्ति गणमुख्यप्रणामः । दक्षिणकर्णे जप्त्वाऽध्यापयति । इति तृतीय: पेटल: । ( इति षष्ठः खण्डः ) अथ चतुर्थ: पटलः । (अथ सप्तम: खण्ड: ) सावित्रतवन्ध करिष्ये इति संकल्पः । मन्त्रलिंगात् सविता देवता यस्य व्रतम् तत् सावित्र - तच्च तद्रुतम् । ब्रह्मचारी जुहोति मन्त्रलिंगात् । शिष्यं योजयेत् । आचार्य- नियोजनानन्तरं यावत्समावर्तनं तावत्पर्यन्तं समिदाधानं करिष्ये इति संकल्प्य समिदायानमारभते शिष्यः । साधावेन पाणिना परिमार्जनम् । ( इति सप्तमः खण्डः) ( अथ अष्टम: खण्ड: ) अन्तहोमो हूयते इत्यादि । ब्रह्मचारी भवति । ‘सावित्रत्रतादृर्ध्व’ मित्यादिभिरनन्तरावस्थाः धर्मे वक्ष्यन्ते । इति चतुर्थ: पटलः । ( इत्यष्टम: खंड : ) अथ पञ्चमः पटलः | ( अथ नवमः खण्डः ) पारायणं - वेदाध्ययनं, तदर्थानि व्रतानि पारायणत्रतानि । उपनयनादूर्ध्वं चतुर्थं तत्रासंभवे पञ्चमे सप्तमे वा अहनि सावित्रत्र विसर्जन प्राजापत्यत्रतवन्धञ्च कुर्यात् । पुन्नामनक्षत्राणि मृगशीर्ष - मूलशतभिषगादीनि । ‘स प्राजापत्यं सावित्र त्रिराल’ मिति स्मृति: (१) । नद्यादि- जलसमीपे गृहे गोशालायां वा गुरुः पूर्ववदुपनयनानावाघारं कृत्वा अग्निं परिस्तीर्य धातादिपूर्वं सावित्र्त्रतसूक्तमाज्येन हुत्वा । ‘अग्ने व्रतपत’ इति पञ्चभिर्मन्त्रैः समिद्भिर्होमः । आज्येन व्याहृतिहोमः । वस्त्रदण्डादीनीत्यादिशब्देन मेखलोपवीत- कृष्णाजिनानि गृह्यन्ते । सावित्रत्रत विसर्जनान्तरं प्राजापत्यत्रतबन्ध उच्यते, वातादि पूर्वमित्यादिना । वार्षिकं प्राजापत्यत्रतवन्धमित्यादि । व्रतबन्धकालादारभ्य आसंवत्सरमेव तदूनकाल: । ‘प्राजापत्ये त्रिसंवत्सरादूर्ध्वं न तिष्ठे ’ दिति धर्मे वक्ष्यते । तं पूर्वं नातिकाले तत्तद्व्रतं विसृज्य अन्यदितदनन्तरं तं बध्नाति । सर्वल होमं कृत्वा तत्तद्व्रते बद्धा तत्तत्काण्डाध्ययनं कृत्वा तदन्ते विसृज्य अन्य तंबीयादित्यर्थः । ( इति नवमः खण्डः )५१२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् ( अथ दशम: खण्ड: ) अन्न खण्डे ऋतक्रमः क्रमात् सूक्तपाठन- मोच्यते (इति दशमः खण्डः ) ( अथैकादश: खण्ड: ) ’ इति व्रतपारायण विज्ञायते ’ इति सुत्रात् अस्य ब्राह्मव्रतविसर्गान्ते मोक्तस्य शुक्रियमतस्य पारायणवतमर्यादात्वात् विलक्षण- संस्कारपरिकर्मितत्वाच्च पृथगुपादानम् । रेफायति–हिंसति । (इत्येकादशः खण्डः) www (अथ द्वादश: खण्ड: ) वेदान् वेदौ वेदं वेत्यादि । वेदान् ऋग्यजु- स्साममुखान्, वेदावृग्यजुषी, वेदसृग्वेदं वा स्वसूत्र यद्वेदमूलं तद्वेदपूर्वं स्वसूत्रेण सहितं स्वशाखामध्यापयति । अन्तराऽप्येवमिति । उपनयनमासाऽषाद- मासयोर्मध्ये। अध्यापयितुकामः एवंप्रकारेण हुत्वाऽध्यापयेत् | अर्धाधिकपञ्चमान् ranठान्वा मासानू तूष्णीं स्थित्वा आगामि पौधे माघे वा मासे उपा- कर्मोक्ततिथिषु ग्रामाद्वहिर्जलसमीपे उपाकर्मवत् होमं व्रतविसर्गञ्च हुवा अध्यायान् विसृजेत् । अथ श्रावणे पौर्णमास्यामित्यादि । पूर्ववदाधारं हुत्वा अनि परिरतीय शिष्यं वापयित्वा पूर्वबन्धं धातादि पञ्चवारण मूलहोम स्विकारान्तं जुहोति । अस्मिन्नेवामौ साकिया पालाशादिसमिधांसह जुहोति । अध्ययनपारायणायेति । वेदाध्ययनपरिपूरणाय भवति श्रावणमुपाकर्म । इति पञ्चमः पटलः । ( इति द्वादश: खण्ड: ) अथ षष्ठः पटल: 1 (अथ त्रयोदश: खण्ड: ) उदगयने - उत्तरायणे । आधारं हुत्वा – शुक्रियव्रतबन्धवत् धातादिहोमः । वस्त्रावगुण्ठनं – वेष्टनं । ‘इम स्तोम’ मिति प्रधानो मन्त्रः । अमन्त्रवत् नापितवपनम् । शीता: स्वाभाविका:- उष्णा:- अभितप्ताः, यथा शरीरस्य हितं तथा मिश्रीकृत्य तैः प्रोक्षयतीति यत्तदेतत् स्नातक कर्म। पूर्व - यथापूर्व, ‘इस स्तोम’ मिति प्रधानामाहुति हुत्वा आदित्यस्यो- दयात् पूर्वं ब्राह्मगतं पूर्वबद्धं विसृज्य तदानीमेव शुक्रियत्रतवन्धविसग कुर्यात्, न षाण्मासिक त्रैमासिकं वा स्यादित्येकं चदन्ति । ( इति त्रयोदश: खंडः) ( अथ चतुर्दश: खंड :) आभरणादीनि कुंडल मणिहारांगुलीयकादीनि । आदिशब्देन पुष्पाजनदर्पणदंडछत्रपादुकामेखलोपवीताजिनवाहनमधुपर्कादीनि 1 ५२० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् तं शलाटुग्लप्तं तरुणायं कुशांकुरञ्च शलल्या सह दर्भेण त्रिरावद्धय ग्रन्थि कृत्वा तं गृहीत्वा तथा दक्षिणे अग्नेरपरस्यामासीनायाः सीमन्ते केशपाशे अयं स्थापयित्वा पुरस्तादिव - पूर्ववदुराभिमर्शनम् । सामान्यतः पुण्याहे सिद्धे पुनर्वचनं नियमार्थम्, सर्वत्र गर्भसंस्कारेषु तत्तन्ते पुण्याहं कर्तव्यमिति । - ( इति द्वादश: खण्ड: ) । ( अथ त्रयोदश: खण्ड: ) अथ विष्णुबलिः | ‘गर्भे मान्यष्टमे विष्णुचलिं कुर्याद्यथाविधि । इति भगवच्छास्त्रवचनात् अष्टमे मास्येव अयं संस्कारो विहितः । विलक्षणोऽयं संस्कार: विखनस्सूत्रिणाम् । नाव विकल्पः काल इष्ट: । गर्भरक्षणार्थमयं संस्कार उद्दिष्टः । रक्षणन्तु गर्भस्थशिशोः ज्ञानोदयसमकाल एवं वैष्णवत्वसंपादनम्। भगवच्छास्त्रे विशेष इष्टव्यः । दर्भासनेषु उत्तरान्तं केशवादिनामभिरावाहनादि । पुष्पगन्धाद्यैः षोडशोपचारः तत्तन्नाम्ना प्रणवादिनमोन्तेनार्चनम् । देवाय निवेद्य, वृताऽप्लुतं पायसं जुहुयात् । चतुर्वेदादिसंवन्धिभिरादिभिर्मन्त्रैः वैष्णवः सहस्रशीर्पाद्यैः, नमोन्तैर्ना- मभिः केशवाय नम इत्यायैः । सुदर्शनगायच्या शेखगायत्र्या च क्रमेण पत्नीं प्राशयतीति संप्रदायः । एते गर्भसंस्काराः लौकिकानावोपासनाभौ चा कर्तव्याः, ‘पितुरौपासनानावित्येके ’ इति वचनात् । इति चतुर्थ: पटल: ( इति त्रयोदश: खण्ड: ) । अथ पञ्चमः पटल: ( अथ चतुर्दश: स्वण्ड: ) अथ जातकम् । अरिष्टागारं सूतिकागृहम् । यथा ज्योतिश्शास्त्र उक्तं तथा कल्पयित्वा ऋपभोषित गोभिर्वासिनं कृत्वा तिलपिपरौ प्रक्षिम: धूपयित्वा गर्भिणीं तत्र प्रवेशयेत् । तदज्ञाः प्रसवविधापधादीन् सम्यक् जानमानाः स्त्रियः परिगृ भृतकेन वृत्वा गनां संवादयेयुः । संवाहनं - मरणम् । हृदय- बन्धं वावन्धम् । शूलेन प्रसववेदनया युक्त, सशूले जघने - नाभेरधः- प्रदेशे, प्रजायते - प्रसूयते इति निश्विनुयात् । गर्भसंगे - लगने सति । चिवल्या - हलिनी, सुक्नेला - स्वका । यथालाभमेकामोषधिं, अथ वा सद्य:क्षारं वा aate निप्पीड्य अवकृष्य योनौ निक्षिपेत् । पिंडीतकेन । Am श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् मस्वकेन वा अहिंकृत्त्या – सर्पकंचुकेन वा योनि धूपयेत्

पीतयुधिकाया मूलमादाय भूतरक्षणार्थं हस्तपादयोर्यन्धनं धारण TAD वृद्धिं प्राप्नुयात् । तूर्यन्ती - वाद्यविशेषः । पुत्रोत्सवज्ञापनार्थं तूर्यघोषः । ततः स्नानं दानादि च । एवं कुमारं जातकर्मणा संस्करिष्यामीति संकल्पः । औपासनमरण्यां निर्हरतीति । अग्निमरण्यां समिधि वा समारोप्य पूर्ववदस- गोत्रेण ब्रह्मचारिणा वा नित्यहोमं कारयति । ( इति चतुर्दश: खण्ड: ) (अथ पञ्चदश: खण्ड: ) छुल्ल्यां - इसन्तिकायां लौकिकामानि मज्वाल्य तदुपरि कपाले भिन्नघटस्याधरार्धमारोप्य - निधाय, वृषभकृता कृतैः कंवलैः कपाले क्षितैः जातकामं कल्पयेत् । अनेनाभिनैव कुमारस्य धूपं दद्यात् । अरिष्टागारद्वारदक्षिणभागे भूम्यां प्रोयोलित्य तमग्मिं निधाय ज्वाला धूमादिवर्जिते कणरूपिणि अम आधारं विना दनैः परिस्तीर्य, कणाः - भिन्नतंडुलाः सर्वपाः, तैः संसृष्टैः, उक्तैर्मन्त्रैः पाणिना जुहुयात् । ब्राह्मीघृतं वचः पध्यादिभिः कार्यम् । पयः स्तन्यमुच्यते । सुवर्णमंगुलीयकं वा । घृतं ब्राह्मीघृतं केवलघृतं वा । नित्यमिति । सायं प्रातः होमः घृतप्राशनञ्चोच्यते । मातुरुपस्थः - उत्संग: । माता स्तनौ प्रक्षाल्य मन्त्रावृत्या स्तनौ दक्षिणादि पाययेत् । औपासननिईरणे मतान्तरमाह - घृतप्राशनान्तमित्यादि । तृतीय इत्यादि । जातकदिनादारभ्ये- त्यर्थः । शयनादिकमित्यादिशब्देन वस्त्रतल्पादिकमुच्यते । यथार्हं शुद्धिर्विधीयते । ( इति पञ्चदश: खण्ड: ). ( अथ षोडशः खण्डः ) अथ वास्तुसवनम् । अरिष्टागारादिवस्तुनः शुद्धयर्थं वास्तुसवनमुच्यते । नवे वास्तुन्युषिते निवासार्थं गृहीते, तथा सूतक प्रेतयोरन्ते सूतके सूतिकापतिः, प्रेतके कर्त्रादयः अनुभाविनः सर्वे ज्ञातयः केशश्मश्रुवपनं यथोक्तं कारयित्वा मृण्मयानि भाण्डानि घटादीनि पुराणानि चिरन्तनानि कृतपचनानि त्यक्ता नवानि संगृह्य अन्यानितरान् परिच्छदान् वस्त्रशयनादीन् यथोक्तं धर्मोक्तप्रकारेण शोधयित्वा भूमियज्ञेन संस्कृत्य नवे गृहे अरिष्टागारादौ वा निवसेत् । नूतनगृहप्रवेशे औपासनाम्मा- वन्यत्र लौकिकामौ होमः कर्तव्यः | वास्तोष्पतये द्वे आहुती प्रधाने । भूमिय- ५२२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ज्ञायेति भूमिदेवत्यं - यज्ञदैवतं प्रसोदर्यै इति यज्ञदेवत्यम् । मेदिन्यादिपञ्चमन्त्राच भूमिदेवत्याः । दर्भपूलो दर्भस्तवस्समूहो वा तेनाग्निं अहमग्ने अभि गृह्णामीति गृहीत्वा आदाय ऐन्द्रात् भुवंगात्पूर्वद्वारदक्षिणपट्टिकामारभ्य वास्तुनो गृहादेः कुड्यस्य मित्तेर्मूलादधः प्रदेशात् बहिः गृहस्य भागे अन्तः मध्यप्रदेशे च वाममप्रदक्षिणं प्रेतके, प्रदक्षिण सूतकादौ यथास्थात्तथा परीत्य गत्वा ब्रह्मस्थानान्मध्यतः पर्यमिं अभिस्पर्शनं कारयित्वा पश्चिमद्वारेण निर्गत्य दर्भपूलं विसृजेत् । पर्यनिकरणमार्गेण गच्छन् पुण्याहपालोदकेन पुण्याहजलं सर्वत्र प्रोक्ष्य अवशिष्टजलेन बहिर्वास्तुनश्च प्रोक्षयेत् । अनेनैव प्रकारेण । अप्रदक्षिण पश्चिमद्वारादारभ्य पैतृके (प्रेतके) पर्यमिकरणप्रोक्षणे स्याताम् । ( इति षोडश खण्डः ) । 1 ( अथ सप्तदश: खण्ड: ) ‘ये ते शत’ मित्यादि । अत्र संग्रहः । चत्वारो मन्त्रा वरुणदेवत्याः । द्वौ वैश्वदेवौ । षट् वैष्णवाः । प्रथमौ द्वावेवेति । मतान्तरम् । द्वौ रुद्रदेवत्यौ । द्वौ ब्राह्मौ । द्वौ कौबेरौ । त्रयः अशीषोमीयाः । चत्वारो बार्हस्पत्याः । त्रयोदशन्द्राः । द्वौ याम्यौ । त्रयो मैत्राः । तथा भूमियज्ञ- देवत्यादयः (त्रयोदशसंख्या परिमितानि दैवत्यानि) इति पञ्चाशत्संख्याकमन्त्रवन्तः । त्रयोदशत्वेन भिन्नानां दैवत्यानां पृथक् पृथक् व्याहृतिचतुष्टयवृद्धया व्याहृतीनां द्विपञ्चाशत् भवति । आहत्य स्वाहन्ता मन्त्राः पञ्चाशत् व्याहृतयश्च तथा - विधा : द्विपञ्चाशदिति द्युत्तरशतमाहुतयो वास्तुसवनस्येति सिद्धयति । तथा विष्णुदेवत्या मन्त्राः षडेवेति स्वमतञ्च साधितं भवति । इति पञ्चमः पटलः । ( इति सप्तदश: खण्ड: ) अथ षष्ठः पटल: ( अथ अष्टादश: खण्ड: ) अथ दशमे द्वादशे वाऽह्नि इत्यादि । प्रसूतिकालादारभ्येत्यर्थः । तथा हरणमित्यादि विशेषः प्रायश्चित्त- सुत्रे द्रष्टव्यः । यदि दशमेऽहन्युत्थानं तदा वास्तुहोमं हुत्वा तस्मिन्नेवामौ उत्थानहोमश्च कुर्यात् । ‘दशमेऽहनि जातकामिमरण्यां समिधि वा समारोप्य तमेवामित्वऽऽधाय वास्तुहोमोत्थानहोमो हुत्वा अभि समारोप्या प्रमादं निदधाती ‘ति सूत्रम् । ( इति अष्टादश: खण्ड: ) श्रीवैखानगृह्यसूत्रम् ५२३ ( अथ एकोनविंश: खण्ड: ) स्त्रीपुंप्रसवमेदेन पाका मणि नियोग- निषेधार्थ वा शब्दः । अशुचिनिषेधहेतुः । अत्रैव - ‘दशम्यां द्वादश्यामपर- रात्रौ मासे पूर्णेऽष्टादशेहनि वेति’ श्रीविष्णुपुराणे ( 2 ) । ‘जननाद्दशरात्रे वृत्ते शतरात्रे संवत्सरे वा नामकरण : मिनि केचित् । इत्याद्युक्तकाले । आसीनस्य– दक्षिणत आसीनस्य पूर्ववत् गर्भाधानवत् त्रिवृत्प्राशनम् । दीर्घान्तमित्यादि । दीर्घाक्षरमन्ते यस्य तत् दीर्घान्तम् । क्तक्तवतू निष्ठेत्युक्तनिष्ठाप्रत्ययः अभितोऽन्ते वा यस्य तत् अभिनिष्ठान्नम् । घोषो वर्गचतुर्थाक्षर: – खादिः तदस्यास्तीति घोषवद्वर्णमादावन्तरे मध्ये च तत् वोपवदाद्यन्तरम् | अन्तरस्था यरलवास्तेषामेकः द्वयोः स्थानयोः प्रतिष्ठितः स्थापित: अन्तरस्थाव्यवर्णो यस्मिंस्तत् द्विः प्रतिष्ठितान्नस्स्थम् । मृष्टमन्याक्षरयुक्तमक्षरं वर्ग पदं वाकयैकदेशः स्वरः उदात्तादिरकारादिस्वराक्षरो वा यस्मिंस्तत् मुष्टाक्षरपदम्बरं द्वौ वर्णाव यस्मिंस्तद्विवर्णमित्यादि । वेत्युपलक्षणम् । स्त्रियास्त्वसमाक्षरं नाम भवति । तदहुँ नाम कुर्यादिति । यद्देवतादिनाम तस्याहं गोत्रनामयुक्तं नाम कुर्यात् । द्वे नामनी इत्यादि । यस्मिन् नक्षले कुमारो जातः तन्नक्षत्रेण कृतं नाम रहस्यमप्रकशे भवति । अग्न्याधानात् परं आहिताग्मिः सोमयाजी वाजपययाजी इत्यादि स्वकर्मज्ञापकं प्रकाशनाम भवति । मम नाम प्रथममिति कृतं व्यवहारनाम - भारद्वाजः आत्रेय इत्यादि गोत्रनाम, आश्रिन: रेवत इत्यादि नक्षत्रनाम च भवति । देवानां नाम श्रेष्ठ मनुष्यनाम मध्यमं नदीवृक्षादिनाम अधमं भवति । ( इति एकोनविंश: खंडः ) ( अथ विंश: खण्ड: ) अथ वर्षवर्धनम् | कुमारस्य जन्मनक्षत्र यद्देवत्यं तदादि देवताश्च नक्षत्राणि च तानि तदादिदेवतानक्षत्राणि देवता नक्षत्रमन्त्रान् जुहुयात् । ( इति विंश: खण्ड: ) ( अथ एकविंश: खण्ड: ) वर्षवर्धने नक्षत्रहोमानन्तरं आर्षभादिहोमान् कूश्मांडहोमञ्च हुत्वा अन्तहोमं कुर्यात् । एवं प्रतिसंवत्सरं जन्ममासे जन्मनक्षत्रे उपनयने आसावित्रीव्रतबन्धाज्जुहोति । उपनीतस्य तदादि आसमावर्तन प्रतिसंवत्सरं तत्तत्रतबन्धविसर्गकाले उपनयननक्षत्रे तात्कालिक तसूक्तानि ५.२४ , श्री श्रीनिवास विकृत- सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् हुत्वा पूर्ववत् कुश्माण्डहोमान्तं जुहुयात् । वेदस्नातकस्य यदहि विवाहो भवति तदादि मासिकेऽह्नि, स्थालीपाकपिंडपितृयज्ञमासिश्राद्धादौ वार्षिकेऽह्नि, पाकयज्ञ- हविर्यज्ञादिसंस्थाहोमान्ते च कूश्माण्डहोमान्तं जुहुयात् । यथा जातकादुपनयना- द्विवाहादूर्ध्वं करोति तथा अभिष्टोमादियज्ञान्ते यस्मिन्नक्षत्रे अग्न्याधानादि करोति तस्मिन् नक्षत्रे वर्षान्ते पूर्ववत् कुश्माण्डहोमान्तं वर्षवर्धने करोति । शताभिषेकः । अष्टमासाधिकेत्यादि । अष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणां माससंख्या- क्रमेण अष्टाधिकपष्टयुपेतनवशतमिन्दवो भवन्ति । ‘पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासा- वधिका विति तदवधौ द्वात्रिंशदधिकमासा जायन्ते । तावन्त इन्दवश्च भवन्ति । अतस दृष्टसहरु चन्द्रो भवति । तं पुण्यक्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरं ब्राह्मसमिद्धशरीरं ब्रुवते ब्रह्मवादिनः । सदारस्यायं संस्कार उचित इति युक्तम् । वृद्धस्य वृद्धाया वेति । वाशब्दस्य समुच्चयार्थकत्वे विधुरस्य विधवायाश्च वर्षवर्धनं न संगच्छते । सर्वदेवता इत्यादि । सर्वदेवता ब्रह्माचा आवा पुष्पगन्धाद्यैः बलिना च अर्चनं ब्राह्मणानां सहस्रञ्चान्नेन, यथेष्टं तर्पणञ्च कुर्यात् । समावर्तनोक्तवत् रथं गजमश्व वा दंपती आरोप्य ग्रामं प्रदक्षिणं नीत्वा सायंकाले अग्नेरुत्तरतः तंडुलैः चतुरश्रं चतुर्हस्तं स्थण्डिलं कृत्वा गोधूमादि पिष्टेन सहस्रसंख्याक चन्द्ररूपवृत्तकवलानि कृत्वा · 1 स्थण्डिलोपरि नववस्त्राण्यास्तीर्य तत्र असंकुलं निधाय तेषु सोममावाच कुमुदादि- दलैः श्वेतगन्धाक्षतैः पूजनं कुर्यात् । सोमस्य दक्षिणे रोहिणीगणं वामपार्श्वे अनावृष्टिगणञ्च पूजयति । सहस्रश इति । द्विजसहस्राय रजतादिदानं कुर्यात् । अश्वमे फलावाप्तिः फलम् | ब्रह्मशरीरी अश्वमेषफलमाकू भवतीति वेदानु- शासनम् । ( इति एकविंश: खण्ड: ) ( अथ द्वाविंश: खण्ड: ) अन्नप्राशनम् । जातस्य षष्ठे तदसंभवे प्रायश्चित्तोक्तवत् अष्टमे दशमे द्वादशे वा मासि । अथ प्रवासागमनम् । गुहस्य आल्यं यदि समीपे नास्ति कूर्चे गुहं स्वगृह एवं आवास तथैवार्चनप्रणामादि कुर्यात् । प्रोक्ष्यागतमिति कचित्पाठः । ब्रह्मादिदेवाः सन्ध्योपस्थानोक्ता गृणन्ते । अथ पिंडवर्धनम् । पूर्ववत् – विवाहोक्तवत् । सपिंडैः श्रोत्रियैरेकपट्चचुप- } श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ५२५ विष्टैस्सह कुमारभोजनं कुर्यात् । प्रवासागमनपिण्डवर्धनयो: होमो नास्ति । अनुपदिष्टत्वात्, अन्नप्राशनान्तर्भूतत्वेनोपदिष्टत्वाच्च । यदि होम: चिकीर्षितः तर्हि कालान्तरे वा क्रियतां तदा अन्नप्राशनोक्तवत् धातादिमूल होम: । ( इति द्वाविंश: खण्ड: ) (अथ त्रयोविंशः खण्डः ) अथ चौलकम् । नापितायान्नदानं गुर गवादिदक्षिणा देवानां पूजनं ब्राह्मणानामन्नेन तर्पणमिति यथासंभव सर्वषु संस्कारेषु नियमेन विधीयते । इति षष्ठः पटलः ( इति त्रयोविंश: खण्ड: ) । अथ चतुर्थः प्रश्नः अथ प्रथमः खण्डः अथातः स्थालीपाकम् । अथ आग्नेयस्थालीपाकानन्तरम् । अतः आग्नेयस्थालीपाकस्य पूर्ववृत्त- त्वात् । आग्नेयस्थालीपाकेनाग्मिसिद्धिरिति कृत्वा तस्य पूर्ववृत्तत्वेनातश्शब्दः । अतशब्दं विहाय केचित्पठन्ति । तदसत् । तस्य हेतुरूपत्वात् अत्यन्त - व्यवहितत्वावथशब्दस्य प्रयोजनाभावाच अतशब्दः । अत्र श्रुतिः । ‘सन्यौ यजेत सन्धिमभितो यजेत’ इति । बोधायनः - । सूक्ष्मत्वात्सन्धिकालस्य सन्धेर्विषय उच्यते । सामीप्यविषयं प्राहुः पूर्वेणाप्यपरेण च ’ ॥ इति गोभिलः - ‘पक्षान्ता उपवस्तव्याः पक्षादयो वा यष्टव्याः, यज्ञपार्श्वः परः पादः पक्षादे: प्रथमास्त्रयः काल: पार्वणयोगस्य ॥ इत्यादि बज्रशातातपः– ‘पर्वणो यश्चतुर्थांश आधाः प्रतिपदस्त्रयः । लौगाक्षः * । योगकालस्स विज्ञेयः प्रातरुक्तो मनीषिभिः || आवर्तनं यदा सन्धिः पर्वप्रतिपदोर्भवेत् । तदर्याग इष्येत परतश्चेत्परे ऽहनि । पर्वप्रतिपदोसन्धिर्वागावर्तनाद्यदि || तस्मिन्नहनि यष्टव्यं पूर्वेद्युस्तदुपक्रमः । आवर्तनात्परस्सन्धिर्यदि तस्मिन्नुपक्रमः । (यागः) परेद्युरित्येष पर्वद्वयविनिश्चयः ॥ इति ‘पूर्वा वाथ मध्याह्ने यदि पर्व समाप्यते । उपोप्य तत्र पूर्वेद्यः तदहयोग इष्यते || પૂ शातातपः कात्यायनः श्री श्रीनिवासमविकृत–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न अपराह्नेऽथ वा रात्रौ यदि पर्व समाप्यते । उपोप्य तस्मिन्नहनि श्वोभूते याग इष्यते ’ ॥ इति ‘पूर्वा मध्यमे चापि यदि पर्व समाप्यते । तदोपवासः पूर्वेद्युस्तदहर्याग इष्यते ॥ प्रतिपत्पञ्चदश्योस्तु दिनपर्वदिनार्धतः (१) । न्यूनं चेच्च चतुर्थात्प्रागूर्ध्वं नो चेत् परेऽहनि ’ ॥ इति ‘न यष्टव्यं चतुर्थेऽशे यागैः प्रतिपदः कचित् । रक्षांसि तद्विलुंपन्ति श्रुतिरेषा सनातनी ॥ संधिश्चेत्संगवादूर्ध्वं प्राक्चेदावर्तनाद्रवेः ] पौर्णमासीति विज्ञेया सद्यस्कालविधौ तिथिः || आदित्येऽस्तमिते चन्द्रः प्रतीच्यामुदियाद्यदा । प्रतिपद्यनिवृत्तः स्यात्पञ्चदश्यां यजेत्तदा || गार्ग्यः ‘प्रतिपद्यप्रविष्टायां यदि चेष्टि समाप्यते । पुनः प्रणीय कृत्स्नेष्टिः कर्तव्या यागवित्तमैः ॥ इति प्रतिप्रसवमाह वृद्धशातातपः । ‘सन्धिर्यद्यपरा स्याद्यागः प्रातः परेऽहनि । कुर्वाणः प्रतिपद्भागे चतुर्थेऽपि न दुष्यति ॥ इति बोधायनः- ‘द्वितीया त्रिमुहूर्ता चेत् प्रतिपद्यापराह्निकी । दर्शित: — अन्वाधानं चतुर्दश्यां परतस्सोमदर्शनात् ॥ इति इदं कात्यायनादिविषयम् । प्रथमस्थालीपाकस्यारंभकालः स्मृत्यन्तरे ‘पाकयज्ञस्य चारंभमन्यारंभणमेव च । पौर्णमास्यां यजेत्पूर्व दर्शे तु न कथञ्चन ॥ मौल्यादिमासदोषे तु पौर्णमास्यां यजेत्कथम् । दर्शेऽपि वा यजेत्पूर्वं पौर्णमासीममामपि ॥प्रथमः खण्डः ] अतिकालान्तरारंभे यजमानश्च पापकृत् । ५२९ आयुः श्रियं यशो हन्यात् तस्मात्तौ नात्यतिक्रमेत् ॥ आग्नेयस्थालीपाकादूर्ध्वं शेषहोमात्पूर्वं पर्वसंभवेऽपि स्थालीपाकः कार्यः । ’ यदा हि शेषमध्ये तु पर्वण्युत्पतिते सति । तस्मिन्नपि च कर्तव्य: स्थालीपाको यथाविधि || तत्र यद्यप्यमावास्या विवाहस्याप्यनन्तरम् । यदि वा पौर्णमासी स्यात् स्थालीपाकक्रिया मता || इति शेषमात्परं दर्शयेत् प्रथमं पौर्णमासीं यजेत् । पश्चात् दर्शस्थालीपाकः । स्मृत्यन्तरे - ‘पाकयज्ञस्य चारं मन्वारंभणमेव च । पौर्णमास्यां यजेत्पूर्व दर्श तु न कथञ्चन ॥ इति यावद्दर्श तावत् पौर्णमासीस्थालीपाकस्य कालत्वात् पौर्णमासीस्थालीपाकं कृत्वा दार्शिमुक्काले कुर्यात् । गौतमः - ’ पौर्णमासोपक्रमो दर्शपूर्णमासौ, दर्शश्चेत् पूर्णमासेनेष्टाऽथ तत्कुर्यात् । अकुर्वन् पौर्णमासीमाकांक्षेदित्येके । प्रतिपदि पौर्णमासीममामपि सह न यजेतेति केचित् । ’ दर्शऽपि यजेते ‘ति वचनात् ’ इति । प्रतिपदि पूर्णमासस्थालीपाकं कृत्वा अनन्तरं दार्शिकश्च कुर्यात् । ननु - ‘उपरागोऽधिमासो वा यत्र प्रथमपर्वणि । नाहरेत्प्रथमामिष्टिं संभवे (संमूढे ?) गुरुशुक्रयोः ।। स्थालीपाकक्रियां कुर्याद्विवाहादुत्तरायणे । पितृमासचतुष्केषु यदि कुर्यात् विनश्यति || आदर्शदर्शपूर्णेष्ट्योः अग्निहोत्रस्य चादिकम् । प्रतिष्ठापनकर्माणि मलमासे विसर्जयेत् ॥ उपाकर्म च हव्यञ्च कव्यं पञ्चोत्सव तथा । उत्तरे नियतः कुर्यान्मलमासे विसर्जयेत् ॥ इति ५.३० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने काठको पैठीनसिः ‘सोमयागदिकर्माणि नित्यान्यपि मलिम्लुचे | तथा आग्रयणाधान चातुर्मास्यादिकान्यपि ॥ महालयाष्टकाश्राद्धान्युपाकर्मादिकर्म यत् । । स्पष्टमासविशेषारख्यान् विशेषाद्वर्जयेन्मले ’ ॥ इति ‘संक्रान्तिरहिते मासे कुर्यादाग्रयणं न च ’ ॥ इति ज्योतिः पितामह:-’ षष्ट्या तु दिवसैर्मासः कथितो वादरायणैः पैठीनसिः पूर्वार्धन्तु परित्यज्य कर्तव्यास्तूत्तरे क्रियाः । 1 आयो मलिम्लुचो ज्ञेयो द्वितीय: प्राकृतस्स्मृतः ॥ इति ‘श्रौतस्मार्तक्रियास्सर्वा द्वादशे मासि कीर्तिताः । त्रयोदशे तु सर्वास्ता निष्फला इति कीर्तिताः ॥ तस्मात् त्रयोदशे मासे कुर्यात्ता न कथञ्चन ॥ इति तस्मात् मलमासे स्थालीपाको न कर्तव्य इति केचित् - सत्यम् । ‘आषाढेप्यधिके मासि संक्रान्तिग्रहणे तथा । ‘विष्णुयामले यमः स्मृत्यन्तरे- अन्वारंभ प्रकुर्वति समनन्तरपर्वणि ’ ॥ इति ‘गुरावस्तंगते शुक्रे बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । न दोषाय भवेत् नित्यं स्थालीपाकं समाचरेत्’ || इति ‘चन्द्रसूर्यग्रहे स्नानं श्राद्धं दानं जपादिकम् । कार्याणि मलमासेऽपि नित्यं नैमित्तिकं तथा ’ ॥ नित्यनैमित्तिके कुर्यात् प्रयतस्सन् मलिम्लुचें । असूर्या नाम ये मासा न तेषु मम सम्मताः ॥ नाचैव यज्ञानामारंभञ्च समापनम् । अनन्यगतिकं नित्यं कुर्यान्नैमित्तिकं तथा ॥ इति ‘अधिमासे तु शुक्रस्य गुरोश्चास्तमयेऽपि च । नित्यनैमित्तिकं कुर्यात् काम्यं कर्म विवर्जयेत् ॥ प्रथमः खण्डः ] श्रीखानगृह्यसूत्रम् इत्यादिवचनै: स्थालीपाकः कार्यः । ५३१ ननु - ’ उपरागोऽधिमासो वा इत्यादिवचनानां व्यर्थता स्यादिति चेत् - न । ’ यस्मिन् काले विरोधोऽस्ति ज्यौतिषागमयोः द्वयोः । ज्यैतिषोक्तविधानेन श्रुतिचोदितमाचरेत् ’ ॥ इति वचनात् निषेधवचनानि श्रौतपराणि । स्थालीपाकस्य दोषाभावस्मरणाच्च । ‘अहस्पतिरवन्तीषु संसर्पः कोसलेंषु च । अधिमासस्तु पाञ्चाले अन्यत्र न स दोषभाक् ॥ इत्यधिमासस्य देशान्तरविषयत्वात् न मासदोषः । श्रावणमासादिषु विवाहश्चेत्- ‘स्थालीपाकक्रियां कुर्याद्विवाहादुत्तरायणे’ इति वचनात् श्रावणादीन् विहाय उत्तरायणे कर्तव्यः । अन

‘अतिकालान्तरारंमे यजमानश्च पापकृत्’ ‘नित्यानि हापयन्नेनस्वी भवति’ इत्यादिवचनैः महान् दोषः । अतः ‘उपरागोऽधिमासो वा’ इति वचनानि न सर्वसम्मतानि, किन्तु देशान्तरविषयाणि । यद्वा । ‘नाहरेत्प्रथमा- मिष्टि’ मित्युक्तत्वात् इष्टयुपक्रमपराणि । न तु स्मार्तपराणि । स्मृत्यन्तरे ‘अवषट्कारहोमांश्च पर्व चाश्रयणं तथा । मलमासेऽपि कर्तव्यं काम्या इष्टीस्तु वर्जयेत् ॥ इति ‘संवत्सरोक्तकालव्यतिक्रमे दिवसे कचित् । आगामि पर्वणः पूर्वं स्थालीपाकं समाचरेत् । अहंस्पतिमासा धिमासादयस्तथा ॥ ‘शुक्रे चास्तंगते जीवे बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । न दोषाय भवेत् सर्वं कर्तव्यं विधिचोदितम् ’ || ‘आषाढेऽप्यधिके मास’ इत्यादीनि वचनानि प्रारब्धस्थालीपाकविषया- णीति केचिदन्ति । तदसत् । ’ प्रारब्धे तु द्वितीयादावुक्तदोषो न विद्यत । इति ५ ३२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने वचनात् द्वितीयादौ विवादाभावात् मन्दबुद्धिविषयाणि ( 2 ) | अतः समनन्तर- पर्वणि स्थालीपाकः कार्यः । अग्नेः पश्चिमतस्तिष्ठन् प्राङ्मुखः प्राणायामं धारयति ॥ २ ॥ तिष्ठन् । ‘प्राग्यज्ञसंस्थानात् न तिष्ठद्धोमो विद्यते इति बोधायनवचनात् उपविशन्नित्यर्थः । यद्वा । ‘ष्ठा गतिनिवृत्त्योः’ इति ‘गत्यर्था बुधधर्था’ इति व्यापारान्तरराहित्यमर्थः । ’ यन्मनसा ध्यायति तद्वाचा वदति तत् कर्मणा करोति’ इति श्रुतेः । प्राणायामं धारयति ‘यस्याग्निहोत्रमदर्शपूर्णमास मित्यादिश्रुतेः, प्रथमयज्ञत्वात् गौरवाभिप्रायेण प्राणायाम उक्तः । नात्र विद्युद्वृष्टी । एकविंशतीमान संगृह्य दर्भदवसुरुवप्रणीताज्यस्थाली- (चरुस्थली) मेरुत्तरे अवदमुखं सन्न्यस्य ‘उद्धार’ इत्यग्निमुद्धार्ये धनै- रिन्धयेत् ॥ ३ ॥ } एकविंशतीमान् सङ्ग्रा । तीन् परिधीन् द्वावाधारसमिधो एकमनु- याज पञ्चदशेमान् दर्भेण सन्नय परिस्तरणबर्हिषः पवित्रं प्रोक्षणकूर्चाक्षतादीन् दर्भदव सुक्स्रुवप्रणीताज्यस्थाली: अग्नेरुत्तरे दर्भेप्ववाङ्मुखान् द्वन्द्वं न्यस्य ‘उद्धर’ इत्यमिमुद्धार्य । धार्याग्नित्रिषये भस्माद्यपोहनं - कुण्डे चेत्प्रज्वलनं समिध्या- रोपितञ्च तत्रारोप्य इन्धनम् । वेदि परिमृज्य प्रागाद्युत्तरान्तं दर्भानास्तीर्य इध्मादीनमि- कुण्डच प्रोक्षयति ॥ ४ ॥ प्रणीतामासाद्य प्रवित्वं निधायाद्भिः पूरयति ‘पृथिव्यापो गृहीप्या ’ मीति ॥ ५ ॥ वेदि परिमृज्य । अदितेऽनुमन्यस्येत्यादिभिः कूर्चेन परिमृज्य दक्षिणादिप्रदक्षिणम् । अत्रायं क्रमः । ब्रह्मवरणानन्तरं प्रोक्षाणीपात्रमादाय पृथिव्यापी गृही- व्यामीति साक्षतमद्भिरापूर्य वसूनां पवित्रमिति पवित्रेणोत्सूय ब्रह्माणमामन्त्र्य प्रोक्ष प्रथमः खण्डः } श्रीवैखानसाह्यसूत्रम् ५३३ यज्ञमिति तेनोक्तः इध्माबर्हिषो विस्रस्य प्रोक्ष्य विष्णोस्स्तूपोऽसीत्यादिभिः प्रागाधु- तरान्तं परिस्तीर्य प्रणीतामासाद्य पवित्रं निधाय वसूनां पवित्रमित्यारभ्य प्रणयनपर्यन्तमाघारोक्तप्रकारेण कुर्यात् । पूर्ववदुत्पूयोत्तरे निधाय आज्यस्थालीं गृहीत्वा पूर्ववदाज्यं संस्कृत्य चतुर्थीवदाग्नेयं चरुं स्थाल्यां पक्त्या अग्नि (परि) समूह्य ‘देवस्य त्वे ’ ति दवमादाय प्रक्षालय उत्तरायं निधाय परिषिच्य इध्मान् गृहीत्वा आज्यमनक्ति ॥ ६ ॥ एकमनुयाजमपोह्य त्रीन् परिधीनाघारौ च पूर्ववन्निधाय शेषान् पञ्चदेशेध्यान् प्राणायामेनाग्नौ क्षिपति ॥ ७ ॥ एकमित्यादि || आघारौ आधारसमिधौ पूर्ववत्-आधारविधानोक्तवत् । प्राणायामेनेति । ओं स्वाहेति केचित् । क्षिपतीत्युक्तत्वात् ओमिति केचित् । आज्येनाघारी संस्राव्य हुत्वा ‘अग्रये स्वाहा- सोमाय स्वाहा’ इति जुहोति ॥ ८ ॥ अथ अमये सोमाय स्वाहा इत्याज्यभागानन्तरं ‘युक्तो वहे ’ त्यग्नि- मुखाहुती: जुहुयात् - न जुहुयाद्वा । अनुक्तत्वात् । दय चरुं गृहीत्वा अभिधार्य अवदानं गृहीत्वा ‘अग्नये स्वाहा- अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा’ इति हुत्वा अवानुयाजमग्नौ प्रक्षिप्य प्राजापत्यं जयान् व्याहृतीश्च ‘पाहि नो अग्न एनसे’ - ‘पाहि नो विश्व- वेदसे’ - ‘गज्ञ् पाहि - ‘सर्वं पाहि’ ‘कामावकीर्णः ‘‘कामा- भिदुग्धः ‘‘संभा’ - ‘समुद्रा’ दिनि खिष्टाकारञ्च जुहोति ॥ ९ ॥ ’ www www.y दर्ज्या चरुं गृहीत्वा दर्व्यामुपस्तीर्य द्विरदाय सकृदभिघार्य अमये स्वाहेति जुहोति । अवदानशब्दसामर्थ्यात् चतुरवत्तं सिद्धम् । अवदानलक्षण श्रौते - ‘अंगुष्ठपर्वमात्राणि दैवतान्यवदानानि । तेभ्यः स्थवीयांसि सौविष्ट - कृतानि । इति । पुनरपि दर्यामुपस्तीर्य सकृदवाय हिरभिघार्य ‘अझये 1 ૫૪ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने स्विष्टकृते स्वाहा’ इति हुत्वा । अत्रानुयाजमनौ प्रक्षिप्येत्युक्तत्वात् तूष्णी- मित्यर्थः । अन्यत् स्पष्टम् । परिषिच्य प्रणिधि चालयति ॥ १० ॥ परिषिच्येति । ‘अदितेऽन्वम स्था’ इत्यादिभिः । ‘अक्षितमसी’ त्यारभ्य ‘तन्तुं तन्वन्’ इत्यन्तं पूर्ववत्कुर्यात् । भस्माऽलिप्यात्मानं प्रोक्ष्य अनि वैश्वानरसूक्तेनोपस्थाय प्राणा- यामेन दर्भाचतुर्दिशमुत्थाप्य अद्भिः प्रोक्ष्य द्वावपोहा अन्यान् ‘आप्या- यन्ता’ मिति जुहोति ॥। ११ ॥ द्वावपि गृहीत्वा अद्भिः प्रोक्ष्य ’ अग्नये स्वाहा- सोमाय स्वाहे ‘ति हुत्वा त्रीन् परिधीनाधारसमिधौ च जुहुयात् || १२ || द्वावपीत्यादि । अत्र परिस्तरणपरिध्याधारसमित्प्रहरणानन्तरं भस्मालेपनं प्रोक्षणमुपस्थानश्च कर्तव्यम् । उपस्थानानन्तरं परिस्तरणपरिधिपरिहारादेः कर्तुम- युक्तत्वात् । ’ पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयान्’ इति न्यायात् समीचीनार्थस्य स्वीकार्यत्वनियमाच्च ॥ धार्य कर्तुमशक्तः समिधि स्वात्मन्यरण्यां वा समारोपयेदिति विज्ञायते ॥ १३ ॥ वार्यमित्यादि || वाशब्दो विकल्पार्थः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताच श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानसमूलव्याख्यान तात्पर्य चिन्तामणी चतुर्थ प्रथमः खण्डः । अथ द्वितीयः खण्डः अथ सति त्रीहिनीवारश्यामाकयवानामाग्रयणे देवताभ्यः स्थाल्यां चरुं पक्ता नवेन दण्डलेन पक्केनापि जुहोति ॥ १ ॥ अथ स्थालीपाकानन्तरन् । सति श्रीहिनीवारश्यामकवनां आग्रयणे अप्रधान्यागमे । श्रते च । ‘ओषधीनामप्रपा केन यजेते ‘ति । ‘तयाऽनिष्ट्रा नवान्न नाश्नाति । (न नवान्नानामश्नाति ) इति । ‘ओषधीनामग्रपाकेन यजेत इत्यनेन आग्रयणात्पूर्वं नूतनधान्यभक्षणं न कर्तव्यामित्यभिप्रायेणाप्रपाकशब्दः । आश्रयणेनेष्ट्रा भक्षयेत् । अकरणे स्वपHERE श्रुतिः | ‘यावतीवें प्रजा ओपधीनामहुतानामानन् । ताः पराभवन् । आश्रयणं भवति । हुताधाय यजमानस्यापराभवा ’ येति । आग्रयणञ्च मलमासे न कर्तव्यम् । प्रतिप्रसवश्च । ‘पश्चिष्ट्याप्रयणाघान चातुर्मास्यादिकान्यपि । न कार्याणि स्वकालस्य शुद्धस्य द्वयसंभवात् ’ ॥ इति ‘पुराणधान्यशून्यत्वे क्षुद्धा समुपस्थिते । श्यामाकैर्मलमासेऽपि कृत्वाऽऽग्रयणमातुरः ॥ नवं कृत्वा यथाकालं व्रीह्माग्रयणमाचरेत् ’ ॥ इति आग्रयणे देवताभ्यः स्थाल्यां चरुं पक्का इत्यादि । (अझये जुष्टं निर्वपामीत्यादि । ) नवेन तण्डुलेन पक्केनापि जुहोति । ‘नवेन तण्डुलेन पक्केनापि ’ इत्यनेन सर्वावस्थास्वपि कर्तव्यता सूच्यते । तथा च श्रौते । ‘अपि चा पौर्णमास्याममावस्यायां वा आग्रयणेष्टिमन्यायातयेत् ( अपि वा नवैरेव । ) अपि वा पौर्णमास्याममावास्यां वा यजेत् । अपि वा नवैरमिहोत्रं जुहुयात्’ इत्यारभ्य ‘चतुरो वा ब्राह्मणान् भोजयेत् अनिऐऽप्याग्रयणे ब्रह्मणि हुतं भवति । इति 1) अग्नये स्वाहा- इन्द्राग्रिग्या खाहा - विश्वेभ्यो देवेभ्यः खाहा- सोमाय स्वाहा द्यावापृथिवीभ्या स्वाहा - अग्रये स्विष्टकृते स्वाहा - इति F5. ५३६ $ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न जुहोति । ‘शतायुधाय’ ‘ये चत्वारः’ इति पितृभ्यः, सोपवीती - ग्रीष्मो हेमन्त: ’ – ’ इदुवत्सराय’ - ‘भद्रां नश्श्रेयः’ इति, ‘आयुष्पा’ इत्यादिभिः त्रिभिः व्याहृत्यन्तं हुत्वा दक्षिणे धरण्यां पितृभ्यो वलिदानम् || २ || अमये - इन्द्रामिभ्यां विश्वेभ्यो देवेभ्यः - सोमाय द्यावापृथिवीभ्यामिति प्रधानदेवताः । अत्रायं क्रमः । पन्या सह प्राणानायम्य आमयणेन यक्ष्ये’ इति संकल्प्य आधारं हुत्वा जुह्वामुपस्तीर्य अमये स्वाहेत्यादि अम्मये स्विष्टकृते स्वाहेति च हुत्वा, प्राचीनावीती ’ शतायुधाय - ये चत्वार’ इति हुत्वा पितृभ्य- स्स्वाहा इत्यन्तं हुत्वा । उपवीती ग्रीष्मो हेमन्तः इदुवत्सराय - भद्रां ¿ नश्श्रेय - इति, आयुप्पा इत्यादिभि: त्रिभिराज्येन व्याहृत्यन्तं हुत्वा धरण्यां भूमौ पितृभ्यो बलिदानम् । पितृभ्यो नम इति वलिं दद्यात् । ‘आप्यायता ’ मिति तण्डुलैरास्यमभिपूर्याऽऽचम्य शिष्टैरन्त- , वैशे ‘परमेयसी ति विकिरति ॥ ३ ॥ तण्डुलै : नवतण्डुलै: । वंशे प्रधानवंशे । तदेवं शालीनयायावरादिवृत्यन्तरमाश्रित्य गार्हस्थ्यं धर्म- मनुतिष्ठतीति विज्ञायते ॥ ४ ॥ तत् - स्वपराभवनिवृत्तिकारणात् । $ ‘कृताग्रयणसंस्कारास्सन्तो विगतकल्मषाः । नवाग्रयणपूजाभिरभ्यर्च्याः पितृदेवताः ’ ॥ इति दोषनिवृत्तिकारणाद्वा । एवम् उक्तप्रकारेण । शालीनयायावरादि- वृत्यन्तरमाश्रित्येत्यादि । उञ्छवृत्तिनापि कर्तव्यमित्यभिप्रायेणोक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी चतुर्थप्रश् द्वितीयः खण्डः । अथाष्टका || १ || अथ तृतीयः खण्डः अथ आग्रयणानन्तरम् । अन्नसंस्कारत्वादिति भावः । माघप्रोष्ठपदयोरपरपक्षे अष्टम्यामष्टकां कुर्यात् || २ || सप्तम्यां नवम्यां त्रयोदश्यां वा ॥ ३ ॥ कालनिर्णयमहं सप्तम्यामित्यादि । वाशब्दः कालान्तरपरः । स्मृत्यन्तरे - बृहस्पतिः बृहन्मन: - फुत्सः बृहन्मनुः कृष्णाष्टम्यां तथा माघे ज्येष्ठसहितां तथा । सावशिष्टाष्टकायां तु प्रेतकार्य विशेषतः || सप्तम्यां च नवम्यां च माधे कृष्णे विशेषतः । पितॄणां प्रीतिदं श्राद्धं तस्मात्तित्र उदाहृताः ॥ कुंभे दिनेश्वरे मासि कृष्णपक्षे परं तथा । त्रिस्रोष्टकेति शंसन्ति पितरः कव्यकांक्षिणः || इति ‘कन्यायां भास्करे मासि नमस्ये च त्रयोदशी । पितृमे सहिता चैव (?) पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ नमस्यस्यापरः पक्षः यत्र कन्यां व्रजेद्रविः । स महालयसंज्ञस्स्यात् गजच्छायाह्नयस्तथा ॥ इति ’ उत्तराहस्तचित्तासु कन्यायां भास्वति स्थिते । कृष्णपक्षे गजच्छाया समानः पितृकर्मसु ॥ यदेन्दुः पितृदेवत्ये हंसश्चैव करे स्थितः । गजच्छायाह्वयः प्रोक्तः पितॄणां दत्तमक्षयम् ’ ॥ इति ‘आषाढीमवधिं कृत्वा पञ्चमी पक्षमाश्रिताः । कांक्षन्ति पितरः क्लिष्टा अन्नमप्यन्वहं जलम् ’ ॥ इति ५३८ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न जातुकणि: ‘नैयोगिकी तिथिषः पक्षो वै पञ्चमः स्मृतः । तस्मिन् हुतं हविर्दत्तं पितृणामक्षयं भवेत् ’ ॥ इति आदित्यपुराणे:- ‘सुदुष्कृतो यमः प्रेतान् पितंश्चापि यमालयात् । विसर्जयति मानुष्ये कृत्वा शून्य स्वकं पुरम् ॥ मनुः क्षुधार्ताः कीर्तयन्तश्च दुष्कृतश्च स्वकं कृतम् । कांक्षन्ति पुत्रपौत्रेभ्यः पायसं मधुसंयुतम् ॥ तस्मात्तस्तत्र विधिना तर्पयेत्पायसेन तु । मध्वाज्य तिलमिश्रेण तथा शीतेन चाग्भसा || आसमा परग्रहादन्नं यः प्राप्नुयान्नरः । ‘भिक्षामात्रेण यः प्राणान् सन्धारयति वा स्वयम् || यावत्संवर्धयेद्देहं प्रत्यहञ्चात्मविक्रयात् । श्राद्धं तेनापि कर्तव्यं तैस्तैर्द्रव्यैः सुसञ्चितैः || पुत्रानायुस्तथाऽऽरोग्यमैश्वर्यमतुलं तथा । प्राप्नोति पञ्चमे दत्वा श्राद्धं कामांश्च पुष्कलान् || ‘आषाढीमवधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत् । तत्र श्राद्धं प्रकुर्वीत कन्यास्थोऽर्को भवेन्न वा ॥ इति कानि: - ‘हस्त ऋक्षे दिनकरे प्रेतराजानुशासनात् । . तावत्प्रेतपुरी शून्या यावद्दृश्विकदर्शनम् ॥ इति जाबालि:

‘आगतेऽपि रवौ कन्यां श्राद्धं कुर्वीत सर्वदा । सिंहमासान्ते आषाढ्याः पञ्चमः पक्षः प्रशस्तः पितृकर्मसु ’ ॥ इति कानजिनि: - ‘आदौ मध्ये तथाऽन्ते वा यत्र कन्यां रविर्व्रजेत् । स पक्षः पञ्चमः पूज्यः श्राद्धषोडशकं प्रति ॥ इति५३९ तृतीयः खण्डः ] बृहन्मनुः - जातुकणि: श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ‘मध्ये वा यदि वाऽप्यन्ते यत्र कन्यां रविर्व्रजेत् । स पक्षः सकलः पूज्यः श्राद्धं तत्र विधीयते । ॥ इति ‘आषाढीमवधिं कृत्वा यः स्यात्पक्षस्तु पञ्चमः । श्राद्धकालस्स विज्ञेयः कन्यां गच्छतु वा रविः’ || इति आदित्यपुराणे - ‘आषाढीमवधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत् । सुमन्तुः — श्राद्धन्तु तत्र कुर्वीत कन्यां गच्छतु वा न वा ॥ इति प्रशस्तकालातिक्रमे दोषमाह काष्र्णाजनि:- पुराणान्तरे: भृगः ‘प्रेतांस्तु चैव हिंसन्ति पञ्चमं यो व्यतिक्रमेत् । तस्मान्नातिक्रमेद्विद्वान् पञ्चमे पैतृकं विधिम् ’ ॥ इति ‘कन्याराशौ महाराज यावतिष्ठेद्विभावसुः । तस्मात्तावद्भवेद्देयं वृश्चिकं यावदागतः ॥ येsयं दीपावली राजन् ख्याता पञ्चदशी भुवि । तस्यां दद्यान्न चेद्दत्तं पितॄणां वै महालये ’ ॥ इति ‘कन्यागते सवितरि पितरो यान्ति वै सुतान् । शून्या प्रेतपुरी सर्वा याववृश्चिकदर्शनम् ॥ ततो वृश्चिकसंप्राप्तौ निराशाः पितरो गताः । पुनः स्वभवनं यान्ति शापं दत्वा सुदारुणम् ’ ॥ इति aat अधिमासत्वे सप्तमः पक्ष एव श्राद्धकालः । ‘नमो वाऽथ नमस्यो वा यदा मासो द्विधा भवेत् । सप्तमः पितृपक्षः स्यादन्यत्रैव तु पञ्चमः ’ ॥ इति ज्योतिः पराशरः- ‘अर्के नमस्स्थे कन्यास्थे श्राद्धपक्षः प्रकीर्तितः । सिनीवालीमतिक्रम्य यदा कन्यां व्रजेद्रविः । तदा कालस्य वृद्धत्वात् अतीत्यैव पितृकिया ’ ॥ इति ** भृगुः www श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने ‘एकराशिस्थिते सूर्ये यदा दर्शद्वयं भवेत् । हव्यकव्यक्रियाहन्ता तदा ज्ञेयोऽधिमासकः || वृद्धिश्राद्धं तथा सोममग्न्याधेयं महालयम् । } राजाभिषेक काम्यञ्च न कुर्याद्भानुलंघितः ॥ इति ज्योतिः पितमाह :- ’ षष्ट्या तु दिवसैर्मासः कथितो वादरायणैः । पूर्वार्धन्तु परित्यज्य कर्तव्यास्तूत्तरे क्रियाः ’ ॥ इति स एव स एव ’ यातुधानप्रियो मासः कन्याकों जायते यदा । पित्र्यं दैवं तदा कर्म उत्तरे मासि युज्यते ॥ इति ‘कन्याराशिगते भानावसंक्रान्तो यदा भवेत् । पित्र्यं दैवं तथा कर्म तुलास्थे कर्तुरक्षयम् ॥ इति अत्र चत्वारः पक्षाः यथा: —– गौतमः - ‘अथापरपक्षे श्राद्धं पितृभ्यो दद्यात् । पञ्चम्यादि दर्शान्तम्- अष्टम्यादि - दशम्यादि - सर्वस्मिन् ॥ इति मार्कण्डेय:- H ‘उत्तरादयनाद्राजन् श्रेष्ठ स्यादक्षिणायनम् । याम्यायनाच्चतुर्मासं तत्र सुप्ते तु केशवे !! ब्रह्माण्डे प्रोष्ठपद्याः परः पक्षः तत्रापि च विशेषतः || पञ्चम्यूर्ध्वं दिनानि स्युर्दर्शान्तानि दशैव तु । मघायुक्ता तु तत्रापि शस्ता राजन् त्रयोदशी ’ ॥ इति ‘नमस्ये कृष्णपक्षे तु श्राद्धं कुर्यादिने दिने । त्रिभागहीनपक्षे वा त्रिभागे त्वर्ध एव था’ ॥ पैठीनसिः ‘अपरपक्षस्य पञ्चम्यां पुत्रकामो यजेत, षष्ठयां पशुकामः, सप्तम्या- मृद्धिकामोऽष्टम्यामन्नाद्यकामों, नवम्यां ब्रह्मवर्चसकामो, दशम्यां सर्वकामः, एकादश्यां धनकामो, द्वादश्यां क्षेत्रकामत्रयोदश्यां यज्ञकामश्चतुर्दश्यां युद्धे हतानां सर्वकामोऽमावास्यायाम् । दत्वा हुत्वा न मैथुनं व्रजेत् । य एवं विज्ञान तृतीयः खण्डः ] श्रीवैखानसगृहसूत्रम् ५४१ पितृन् यजते वसवो रुद्रा आदित्याश्च प्रीयन्ते । पितरो नाम वसवः, रुद्राः पितामहाः, आदित्याः प्रपितामहाः तेभ्यो दत्तमिहाक्षयं भवति’ इति । मनुः

‘कृष्णपक्षे दशम्यादि वर्जयित्वा त्रयोदशीम् । 寥 श्राद्धे प्रशस्तास्तिथयो यथैता न तथेतराः । ॥ इति नित्यादिश्राद्धानि ‘मृताहेऽहरहर्दर्शे श्राद्धं यच्च महालये । तन्नित्यमुदितं सद्भिर्नित्यवत्तद्विधानतः ॥ प्रतश्राद्धं सपिण्डत्वं संक्रान्तिग्रहणेषु च । संवत्सरोदकुंभश्च वृद्धिश्राद्धं निमित्ततः ॥ तिथ्यादिषु च यच्छ्राद्धं मन्वादिषु युगादिषु । अलभ्येषु च योगेषु तत्काम्यं समुदाहृतम्’ || इति कालावर्श, देवल:- ‘न नन्दा भृगोवारे भरण्याश्च त्रिजन्मसु । रेवत्याश्च मधायाश्च कुर्यादापरपक्षिकम् ’ ॥ इति वक्ष: ‘नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु । एषु श्राद्धं न कुर्वीत गृही पुत्रधनक्षयात् ॥ इति इदं वचनमपि महालयश्राद्धव्यतिरिक्तविषयम् । कार्णाजनि: - ’ नभस्यस्यापरे पक्षे पितृकार्य दिने दिने । गौतम: नैव नन्दादिवर्ज्य स्थान्नैव वर्ज्या चतुर्दशी ’ ॥ इति ‘सूर्य’ कन्यागते श्राद्धं यो न कुर्याद्गृहाश्रमी । धनं पुत्राः कुतस्त्वस्य पितृनिश्वासपीडया ’ ॥ इति कार्णानि : - ‘सूर्ये कन्यामतिक्रान्ते पितरो दैवतैस्सह । निश्वस्य प्रतिगच्छन्ति शापं दत्वाऽतिदारुणम् || अमापते भरण्याच द्वादश्यां पक्षमध्यके । } न तिथिर्न च नक्षतं कुर्यादेवाविचारयन् ॥ इति ५४२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न सायं पूर्वेद्युः स्वाध्यायाचारवतः शुचीन् असगोत्रान् ब्राह्मणा- नाहूयाभिपूज्य युग्मान् यवरान् विश्वेदेवार्थे, व्यवरान् पिनर्थे च द्वयोरेकैकं वा निमन्त्रयेत् ॥ ४ ॥ 1 सायमित्यादि । अत्र बोधायनः । ‘अथाष्टकाहोम: । तैप्ये मास्य- परपक्षस्याष्टम्यां क्रियेत | एवं माघे, एवं फाल्गुने । यदि विहृतो यद्य वै समस्त उपरिष्टान्माध्याः पौर्णमास्या अपरपक्षस्य सप्तम्यामष्टम्यां नवम्यामिति क्रियेत । अपि वा अष्टम्यामेव । वः करिष्यामीति ब्राह्मणान् निमन्त्रयेत । योनिगोत्र - भुतवृत्तसंपन्नानसंबन्धानित्येके । कामं संबन्धानपि श्रुतवृत्तसंपन्नान् । श्रुतवृत्तयो हि स्वधानिधित (?) इत्युपदिशन्ति’ । इति यमः याज्ञवल्क्यः. स्मृत्यन्तरे – I ‘ब्राह्मणस्य कुलं ग्राह्यं न वेदास्संपदः क्रमात् । कन्यादाने पितृश्राद्धे न विद्या तत्र कारणम्’ || इति ‘समानश्च सगोत्रश्च विधुरं ब्रह्मचारिणम् । देवार्थ वरयेद्विमं पित्रर्थ वरयेन्न तु ’ ॥ इति ‘पत्नी भ्राता च भगिनी दौहित्रो दुहितुः पतिः । अत्यासन्नमतिक्रम्य मुनेर्दचन्तु निष्फलम् ’ ॥ इति ‘स्वस्त्रीयऋत्विग्जामातृयाज्यश्वशुरमातुलाः । त्रिणाचिकेतदौहित्रशिष्य संबन्धिबान्धवाः || कर्मनिष्ठास्तपोनिष्ठाः पञ्चभिर्ब्रह्मचारिणः । पितृमातृपरश्चैव ब्राह्मणा: श्राद्धसंपदः । तदलाभे तु सद्वृत्तान् गृहस्थानपि भोजयेत् ’ ॥ इति च ‘सन्निकृष्टं द्विजं यस्तु युक्तजातिं प्रियंवदम् । मूर्ख वा पंडितं वापि वृत्तहीनमपि द्विजः । निरोंकारेण यद्भुक्तं सशास्त्रेण (?) च भारत । दुरात्मना च यद्भुक्तं तद्भागं रक्षसां विदुः ॥ तृतीयः खण्डः ] श्रीवैखानस गृह्यसूत्रम् आज्याहुतिं विना चैव यत्किञ्चित् परिविष्यते । दुराचारैश्च यद्भुक्तं तद्भागं रक्षसां विदुः ॥ भोजयेन नरो विद्वान् दारिद्याभिहतं तथा । सन्निकृष्टमतिक्रम्य श्रीतियाय प्रयच्छति ॥ स तेन कर्मणा वापि दहत्यासप्तमं कुलम् ॥ इति । मानुशासनिके - ‘स्वाध्यायनिष्ठाऋषयो ज्ञाननिष्ठास्तथै च । तपोनिष्ठाश्च बोद्धव्याः कर्मनिष्ठाश्व भारत || कव्यानि ज्ञाननिष्ठेभ्यः प्रतिष्ठाप्यानि भारत ! | तत्र ये ब्राह्मणाः केचिन्न च निन्दन्ति ये परान् | ये तु निन्दन्ति जल्पेषु न तांच्छ्राद्धेषु भोजयेत् । ब्रह्मणामिचितो राजन् हन्तारः त्रिपुरुषं कुलम् (?) || वैखानसानां वचनमृषीणां श्रयते यथा । ‘दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणान् वेदपारगान् ॥ श्रीभारते – प्रिया वा यदि वा द्वेष्याः तेषु तच्छ्राद्धमावपेत् । ‘सहस्रं सहस्राणां भोजयेदनृचां नरः || एतस्मान्मन्त्रवत्पूतः सर्वमर्हति भारत ! | काणाः कुब्जाश्च खञ्जाश्च दरिद्रा व्याधितास्तथा । सर्वे श्राद्धे नियोक्तव्या वेदास्या आहिताग्रयः || भ्रानं वा भोजयेच्छ्राद्धे पुत्रं वापि बहुश्रुतम् । आत्मानं वा नियुञ्जीत न विप्रं वेदवर्जितम् || भ्रातृद्वयं पितृसुतावेकस्मिन् श्राद्धकर्मणि । / पाद्यस्थानस्य पार्थक्यात् दोषस्सोऽपि न विद्यते ॥ इति ’ एवं हि यश्चतुर्वेदी शीलधृष्टत्सकृद्धितः । शीलवृत्तसमायुक्तो गायत्रीगायको वरः ||

---

૪૪ श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न : यो जपेत्परमां देवीं गायत्री वेदमातरम् । न सीदेत् प्रतिगृह्णानः पृथिवीञ्च ससागराम्’ || इति आहूयाभिपूज्य - प्राङ्मुखानभिपूज्य ।

T युग्मानिति – ‘नांदीमुखे वसुस्सत्यः अष्टक्यां कालकामुकौ । मासि श्राद्धे - जयानन्द पार्वणे तु धुरुरुची । बोधायनः- t सापिंड्ये तु क्रतुर्दक्षो विश्वेदेवा दशामरा: ’ ॥ इति ‘द्वौ देवौ त्रीन् पित्रर्थे तु एकैकमुभयत्र वा । भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्येत विस्तरे || सत्क्रिया देशकालौ च शौचं ब्राह्मणसंपदः । पञ्चैतान् विस्तरो हन्ति तस्मात्तान् परिवर्जयेत् ’ ॥ इति सूत्रे चकारेण विष्णुवरणम् 72 ये विमा लोभमोहाच्च विष्णुं श्राद्धे बिना कृतम् । त्रयस्ते नरकं यान्ति दाता भोक्ता तथा पिता ’ ॥ इति यद्वा चकारः वर्गद्वयपरः । स्मृत्यन्तरे - ‘वर्गद्वयं समुद्दिश्य श्राद्धमाद्यन्तदैविकम् । कुर्यात्पार्वणमार्गेण नो चेदोषो महान् भवेत्’ || इति श्री भागवते सप्तमस्कन्धे पञ्चदशे ‘कुर्यादापरपक्षीय मासि प्रोष्ठपदे द्विजः । श्राद्धं पित्रोर्यदा दत्तं तद्बन्धूनाञ्च वित्तवान् ॥ इति द्वयोरेकैकं वा निमन्त्रयेत् इति । बोधायनः - ‘उरसः पितरस्तस्य वामतश्च पितामहाः । दक्षिणतः प्रपितामहाः पृष्ठतः पिंडतर्ककाः ’ ॥ इति अपराह्णे देशे शुचावाधायोपासना (ग्नौ ) वैश्वदेवाधारं हुत्वा स्थाली संक्षाल्य ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामि’ इति स्थाल्यां तण्डुलान् निर्वाप्य सतिलं चरुमपूपान्यपि पचेत् ॥ ५ ॥ तृतीय खण्ड: मनः श्रीवखानगृह्यसूत्रम् अपरेद्युरित्यादि । अपराह्ने, 6 ‘यस्यामस्तं रविर्याति पितरस्तामुपासते । सा पितृभ्यो यतो दत्ता अपराह्नः स्वयंभुवा || इति अपराहः पितृणां ’ इति श्रुतिः । स्मृत्यन्तरे- यमः 69 ‘सायंतन्यपरत्र चेन्मृततिथिः सैवादिक मासिके

---

सा परायोर्यदि तदा यत्राधिका सा मता । तुल्या चेदुभयापराह्नसमये पूर्वात् न चेत् तद्वयोः पूर्वैव त्रिमुहूर्तास्तसमये नो चेत्परैवोचिता ॥ क्षीणाहो ब्राह्मणानामतिधिमुनिगणैरस्तमाने गते के कर्तव्यं श्राद्धकाले नृपनघटिका वैश्यनादयोधिकेष्टौ । शूद्राणामर्कनाड्यः कुतपरविगते संगवे चेतरेषां इत्थं पूर्वेद्युरामं सकलमुनिमतं पार्वणश्चापराले ’ ॥ इति ‘ख दर्पस्तथा हिंस्र: त्रिविधं तिथिलक्षणम् । खर्वदप परौ कार्यों हिस्स्यात्पूर्वकालिकी ॥ स्यात् षष्टिघटिका पूर्वापरे त्रिमुहूर्तका । पूर्वेद्युस्तत्र कर्तव्यं संपूर्णा वा व्रतादिषु ॥ अपराह्नस्यान्तिमोऽशो यः पादन्यूनमुहूर्तकः । ca श्राद्धनिषेधस्यात् चतुर्थ प्रहरान्वितः ॥ इति J ‘चतुर्थे प्रहरे प्राप्ते यः श्राद्धं कुरुते नरः । आसुरं तद्भवेच्छ्राद्धं दाता च नरकं व्रजेत् ॥ आमश्राद्धन्तु पूर्वाह्णे एकोद्दिष्टन्तु मध्यमे । पाणञ्चापरा तु प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम् || दैवं पूर्वाह्न कुर्यादपराद्धे तु पैतृकम् । मनुष्याणान्तु मध्याह्ने प्रदद्यादुपपतितः ॥ ५४६ व्यासः देवल:- कण्वः व्यास: गौतमः मनुः शातातपः श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने लंघितञ्चावलञ्च कालपूर्वञ्च यत्कृतम् । रजस्स्वलाभिमृष्टञ्च तद्भागं रक्षसां विदुः ॥ इति ‘अभ्यस्तमयवेलायां कलामात्रापि या तिथिः । सैव पित्राब्दिकश्राद्धे नेतरा पुत्रहानिदा ’ ॥ इति ’ सायाह्वव्यापिनी या तु पार्वणी सा उदाहृता’ || ‘एकमुद्दिश्य यच्छ्राद्धमेकोद्दिष्टं प्रकीर्तितम् । त्रीनुद्दिश्य तु यत्तद्धि पार्वणं मुनयो विदुः ॥ वृद्धौ णादिका ग्राह्याः क्षये तिस्रः समे चतुः । अतिक्षये तु संप्राप्ते कलामात्रपरिग्रहः ’ ॥ इति ‘कुतपप्रथमे भागे एकोद्दिष्टमुपक्रमेत् । आवर्तनसमीपे वा तत्रैव नियतात्मवान् ॥ इति ‘आरभ्य कुतपे श्राद्धं कुर्यादारौहिणं बुधः । विधिज्ञो विधिमास्थाय रौहिणन्तु न लंघयेत् ।। मुहूर्तात्कुतपादूर्ध्वं यन्मुहूर्तचतुष्टयम् । मुहूर्तपञ्चकं ह्येतत् स्वधाभवनमिष्यते ’ ॥ इति ‘रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत - राक्षसी कीर्तिता हि सा । सन्ध्ययोरुभयोश्चैव सूर्ये चैवाचिरोदिते ’ ॥ इति ‘रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत राहोरन्यत्र दर्शनात् । सूर्योदयमुहूर्ते च संध्ययोरुभयोस्तथा ॥ " प्रातः काले तु न श्राद्धं प्रकुर्वीत द्विजोत्तमः । नैमित्तिकेषु श्राद्धेषु न कालनियमः स्मृतः ’ ॥ इति भविष्यपुराणे - ’ प्रविश्य भानुः स्वां छायां शकुवद्यत्र तिष्ठति । } स कालः कुतपो नाम मन्दीभूतस्य संज्ञया ॥ इति तृतीयः खण्डः ] नारद: श्रीवासगृह्यसूत्रम् ’ मध्याह्नात् त्रिमुहूर्तन्तु यदा चरति भास्करः । स कालः कुतपो नाम पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ इति शिवराधवसंवादे –’ गृहादिव्यतिरिक्तस्य (?) प्रक्रमे कुतपः स्मृतः । कुतपादपि वा पूर्वादावृत्तौ कुतपे सति ॥ इति स्मृत्यन्तरे - स्मृत्यन्तरे - ‘कुं यत्र गोपतिगभिस्तपत्येकत्वमाश्रितः । स कालः कुतपो नाम पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ दिवसस्याष्टमे भागे यदा मन्दायते रविः । स कालः कुतपो नाम पितॄणां दत्तमक्षयम् ’ || ’ मध्याहः खड्गमांस तथा नेपालकंबल: । रौप्यं दर्भास्तिला गावः दौहित्रश्चाष्टमः स्मृतः ॥ अष्टावेते यतस्तस्मात् कुतपाः इति विश्रुताः ॥ इति ’ त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः । स्त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम् ’ ॥ इति ‘महालये गया श्राद्धे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । उपोष्यैव च पूर्वेद्युः पितॄणामनृणो भवेत् ॥ मातापितोर्मृताहे ‘तु पूर्वेद्युस्समुपोषितः । , त्रिरात्रं ब्रह्मचारी स्यात् पितॄणामनृणो भवेत् ’ ॥ इति मलमासादिविषये - काठकगृह्यः, ‘सोमयागादिकर्माणि नित्यान्यपि मलिम्लुचे । श्रष्टष्टयाप्रयणाधानचातुर्मास्यादिकानि च ॥ महालयाष्टकाश्राद्ध उपाकर्मादिकर्म यत् । स्पष्टमासविशेषारत्या विशेषाद्वर्जयेन्मले || गर्भे वार्धुषि भृत्ये श्राद्धकर्मणि मासिके । सपिंडीकरणे नित्ये नाधिमासं विवर्जयेत्’ || इति v s गभस्ति: 蓄 पौdiafe: हारीत: - श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने एकोद्दिष्टन्तु यच्छ्राद्धं तन्नैमित्तिकमुच्यते । न कार्य पूर्वमासे तु कालाधिक्येऽपि धर्मतः ’ ॥ इति ‘अवषट्कारहोमाश्च पर्व चाप्रयणं तथा । मलमासेऽपि कर्तव्य काम्या इष्टीर्विवर्जयेत् ॥ इति ‘मलमासमृतानान्तु यच्छ्राद्धं प्रतिवत्सरम् । मलमासे तु कर्तव्यं नान्येषान्तु कदाचन’ || शुद्ध मांसमृतानामपि लघुहारीत: सत्यवत : — पौठीनसिः ’ आदिकं प्रथमं यत् स्यात् तत्कुर्वीत मलिम्लुचे ’ ॥ इति ‘असंक्रान्ती तु कर्तव्यमाह्निकं प्रथमं द्विजैः !!. इति ‘प्रत्यब्दं द्वादेशे मासे कुर्यात् पिंडोदकक्रियाः । कचित्तयोदशेऽपि स्यादार्थ मुक्ता तु वत्सरम् ’ ॥ इति ‘वर्षे वर्षे तु यच्छ्राद्धं मातापित्रोर्मृतेऽहनि । मलमासेऽपि कर्तव्यं व्याघ्रस्य वचनं यथा || वर्षे वर्षे तु यच्छ्राद्धं तत्कुर्वीत मलिम्लुचे । कुर्यात्तत्र प्रमीतानां अन्येषामुत्तरत्र तु’ || इति ‘मलमासमृतानां तु यच्छ्राद्धं प्रतिवत्सरम् । मलमासे तु कर्तव्यं अन्येषां तु कदाचन || पूर्वेचुरपरेद्युश्च वर्जयेत् स्त्रीनिषेवणम् । व्यवायी रेतसो गर्ते मज्जयत्यात्मनः पितॄन् ’ ॥ इति स्मृत्यन्तरे - ‘नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रयतस्सन् मलिम्लुचे । तीर्थखानं गजच्छाया प्रेतश्राद्धं तत्रैव च ॥ कन्याकुंभगते सूर्ये कृष्णपक्षे विशेषतः १ ॥ इति नारद:- ‘यस्यां तिथौ मृतिर्जाता तस्यामेवाद्विकं चरेत् ।. तिथिनक्षत्रवारेषु तिथिरेव बलीयसी ॥तृतीयः खण्ड: ] ननु वृद्धहारीत: हारीत: - पराशर:- बोधायनः अंगिरा: उशनाः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् पित्रोर्मृततिथि ज्ञात्वा यो न कुर्यातथाssब्दिकम् । पापश्यैष्ठयमवाप्नोति पितृहा चोपजायते ॥ यथा देशसमाचारं तथैवादिकमाचरेत् । वंशाचारमातिक्रम्य तच्छ्राद्धं नाशयेत्कुलम् ’ ॥ इति ‘सूताकादौ यदा श्राद्धं सूतकान्ते यथा भवेत् । तथा चैकादशीश्राद्धं द्वादश्यामेव कारयेत्’ || इति ‘पित्रोः श्राद्धं न कुर्वीत एकादश्यां द्विजोत्तमः । द्वादश्यां तत् प्रकुर्वीत नोपवासदिने क्वचित् ’ ॥ इति ‘एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि । अनेन विधिवाक्येन तत्र श्राद्धं परेऽहनि ’ ।। इति ‘आदिश्राद्ध हरिदिने यदि स्यात् तन्न कारयेत् । पिंडमेकं प्रदायाse द्वादश्यां श्राद्धमाचरेत् । ॥ इति ૪૬ ‘एकादशाहे यदि शुक्रवारो रोहिण्यथाप्युत्तरफल्गुनी वा । प्रेताय दद्यादथ पिंडमेकं श्राद्धं तु दद्यादपरेद्युरेव ’ || इति ‘नित्यश्राद्धं न कुर्वीत संप्राप्ते हरिवासरे। अपरेऽहनि तन्त्रेण श्राद्धतियमाचरेत् ॥ आश्राद्धं विष्णुदिने यदि कुर्याद्विमोहितः । कर्ता प्रतिगृहीता च उभौ नरकगामिनी’ || इत्यादिस्मृतिभ्यः हरिदिने प्राप्तमादिकमपि द्वादश्यामेव कर्तव्यमिति चेत् संत्यम् । देवल:- ’ आदि के समनुप्राप्ते एकादश्यां द्विजोत्तमः । भुञ्जीयमुक्तशेषान्न नारकी म्यादुषोषणे ॥ इति ** कात्यायनः बृहस्पतिः ब्रह्माण्डे श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् ‘मातापित्रोः क्षये प्राप्ते भवेदेकादशी यदा । अभ्यर्च्य पितृदेवांश्च आनिप्रेत्पितृसेवितम् । पितरस्तस्य तृप्यन्ति कामितञ्च प्रसिद्धयति ’ ॥ इति ‘आब्दिकाहे तु भुञ्जीयादुपवासदिनं प्रति । अन्यत्रोपोषणं कुर्यादाघ्राय पितृसेवितम् ॥ उपवासो यथा नित्यः श्राद्धं नैमित्तिकं भवेत् । उपवास तदा कुर्यादाघ्राय पितृसेवितम् ’ ॥ इति ‘उपवासदिनं प्राप्य यदा भवति नारद । पितृश्राद्धमथान्यच्च यथा कार्यन्तु तच्छृणु ॥ व्रतभंगे महत्पापं मुक्तशेषन्तु भोजयेत् । शेषमन्नं कुष्टेभ्यो भोक्तव्यश्च तथैव तत ॥ [ चतुर्थ प्रश्न तत्रैवमेतत्कर्तव्यं तच्छृणुष्व मयोदितम् । सर्वमन्त्र समुद्धृत्य दक्षिणेन करेण च ॥ . प्राणात्रणं प्रकुर्वीत व्रतभंगोऽन्यथा भवेत् । अकृतेन मुनिश्रेष्ठ प्राणघ्राणेन यो नरः ॥ श्राद्धलोपः कृतस्तेन मातृहा पितृहा भवेत् । एवं ज्ञात्वा च विद्वद्भिः श्राद्धं कस्मान्न कारयेत् ॥ इति कि- गौतमः - ‘आदित्येऽहनि संक्रान्तावसितैकादशीषु च । व्यतीपाते कृते श्राद्धे पुत्री नोपवसेद्गृही ॥ इति बुद्धवसिष्ठः ‘आदित्यवारे संकान्तावसितैकादशीषु च । व्यतीपाते कृते श्राद्धे पुत्री नोपवसेद्गृही ’ ॥ इति ‘द्वौ तिथ्यन्तावेकवारे यस्मिन् स स्वाद्दिनक्षयः । तस्मिन् स्नानं जपो होमो नोपवासो गृहाश्रये । आत्रेयमेव तन्नैव प्राशितं नैवाप्राशिम् ॥ इति तृतीयः खण्डः ] बृहस्पतिः - मरीचि संग्रहे पराशरः श्रीखासगृह्यसूत्रम् • न ज्ञायेत मृताहश्वत् प्रमीते प्रोषिते सति: मासश्च प्रतिविज्ञातं तद्दशे स्वान्मृताइनि ॥ या मासो न विज्ञातो विज्ञातं दिनमेव हि । तदा मार्गशिरोमासि माघे वा तद्दिनं भवेत् ॥ दिनमासौ न विज्ञानौ मरणस्य यड़ा पुनः । प्रस्थानदिनमासौ तु ग्राह्यो पूर्वोक्तया दिशा ’ ॥ इति ‘श्राद्धविशे समुत्पन्ने अविज्ञाते मृतेऽहनि । एकादश्यान्तु कर्तव्यं कृष्णपक्ष विशेषतः । इति , ‘मासाज्ञाने दिनाज्ञाने कुर्यादाषाढमाधयोः । मृताहे दिनाज्ञाने माल ज्ञाने च तत्कुहूः ’ ॥ कृष्णा चैकादशी ग्राह्या त्वज्ञाने तूभयोरपि । प्रवासमासदिवसौ ब्राह्मावेकैकशस्तयोः || अज्ञानानन्तरो न्याय्यः सर्वाज्ञानं यदा भवेत् । श्रवणा तथा कुर्यात् तन्मासेन्दुक्षयेऽपि च ’ ॥ इति ‘देशान्तरगते ते प्रमादात्कालचोदिते । देहनाशमनुप्राप्ते या तिथिनैव विद्यते ॥ कृष्णाष्टमी त्वमावास्या कृष्णा चैकादशी च या । ari fusara Tara कारयेत् ॥ इति मरीचिः ‘श्राद्धविघ्नं समुत्पन्ने चाविज्ञाते मृतेऽहनि । कुर्यादन्नेन कृष्णायामेकादश्यां विधुक्षये || FB आपद्यपि च नामेन (?) तन्मासे हरिवासरे । कृष्णे विन्दुक्षये वाथ अष्टम्यां वापि कारयेत् ॥ ज्ञानिनोऽज्ञानिनो वापि मूर्खः पंडित एव वा । मुताहं समतिक्रम्य चंडालः कोटिजन्मसु ’ ॥ इति ५५१ ५५२ श्री श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने स्मृतिसारसमुच्चये ’ ग्रहणे तु द्वितीयेऽह्नि ऋतुदोषे तु पंचमे । गोभिल:

व्यासः वसिष्ठ: - व्यास: गोभिल:: गौतमः न मृतके तु त्रयोदश्यां (?) जात एकादशेऽहनि ’ ॥ ‘उपवासे परदिने आर्तवे पञ्चमेऽहनि । सूतके (मृतके ?) तु त्रयोदश्यां (2) वृद्धावेकादशेऽहनि । ग्रहास्तमित आदित्ये यथा श्राद्धं परेऽहनि ’ ॥ इति ’ दर्शे प्रत्याकि श्राद्धे त्वन्तरा मृतसूतके । सुतकानन्तरे कुर्यात्तन्मासीन्दुक्षयेऽपि वा ॥ पितॄणां तत्र पूर्वेषां पितुश्च वमनं यदि । नदिने चोपवासश्च पितुः श्राद्धं परेऽहनि ॥ इति ‘नाद्यात्सूर्यग्रहात्पूर्वमह्नि सायं शशिग्रहात् । ग्रहणे चैव नाश्नीयात् स्नात्वाऽश्नीयाच्च मुक्तयोः ॥ अमुक्तयोरस्तगयोः अद्याददृष्ट्रा परेऽहनि । मुक्ते शशिनि भुञ्जीत यदि न स्यान्महानिशा ’ ॥ इति ‘ग्रस्तोदिये विधोः पूर्वं नाहर्भोजनमाचरेत् । सूर्यग्रहे तु नाश्नीयात्पूर्व यामचतुष्टयम् । चन्द्रग्रहे तु यामांस्त्रीन् चालवृद्धातुरैर्विना ’ ॥ इति ‘अपराह्णे न मध्याह्ने मध्याह्ने न तु संगवे । भुञ्जीत संग चेत्स्यात् न पूर्व भुक्तिमाचरेत् ॥ इति ‘देशेन (2) विग्रहे पित्रोः प्रत्याब्दिक उपस्थिते । अन्ननासंभवे हेम्ना कुर्यादामेन वा सुतः ’ ॥ इति ‘अपुला तु यदा भार्या संप्राप्ते भर्तुराब्दिके । रजस्वला भवेद्या तु तत्कुर्यात्पञ्चमेऽहनि ॥ : शुद्धा भर्तुश्चतुर्थेऽहि स्नाता नारी रजस्स्वला । दैवे कर्मणि पित्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुद्धयति ॥ तृतीयः खण्डः ] उशनाः जमदग्नि: कात्यायनः श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् श्राद्धीयेऽहनि संप्राप्ते यस्य भार्या रजस्वला । पञ्चमेऽहनि तत्कुर्यान्न कुर्यान्मृतेऽहनि ’ ॥ इति • नमक: प्रवासी च यस्य भार्या रजस्वला । सिद्धानेन न कुर्वीत आममल्य विधीयते ’ ॥ इति ‘न भवेत्तस्य साविती दाराक्ग्रह एव वा । आमश्राद्धं प्रकुर्वीत इद्धो बालब्ध यो भवेत् ॥ श्राद्धः श्रद्धया श्राद्धं श्राद्धकाले यथाविधि । शृतेन वाऽश्रुतेनापि नोनं कुर्यात्पितुः सुतः ’ ॥ इति ‘आपचननौ तीर्थे च प्रवासे पुत्रजन्मनि । आमश्राद्धं प्रकुर्वीत भार्यारजति संक्रमे ’ ॥ इति उशनाः ‘आपद्यनग्नौ तीर्थे च प्रवासे पुत्रजन्मनि ।

आमश्राद्धं द्विनो दद्यात् शूद्रो दद्यात्सदैव हि ॥ इति व्याघ्रपाद: ‘आर्तवे देशकालानां विप्लवे समुपस्थिते । अखण्यादश प्रचेताः शातातपः मरीचि:- आमश्राद्धं द्विजः कुर्यात् शूद्रः कुर्यात्सदैव हि ’ ॥ इति ‘अनमिक: प्रवासी च यस्य भार्या रजस्वला । आमश्राद्धं द्विजः कुर्यात् शूद्रः कुर्यात्सदैव हि ॥ इति ‘स्त्री शूद्रः पतितश्चैव जातकर्मणि वाप्यथ । आमश्राद्धं तथा कुर्याद्विधिना पार्वणेन तु ’ ॥ इति ’ मध्याह्नात्परतो यस्तु कुतपरसमुदाहृतः । आममात्रेण तत्रैव पितॄणां दत्तमक्षयम्’ || इति ‘आवाहने स्वधाकारे मन्त्रा का विसर्जने । अन्यकर्मण्यनुयास्युः आमश्राद्धविधिस्स्मृत• ॥ इति ५५३ यथा - आवाहने पितृन् हविषे अत्तवे ’ इत्यत्र आमे इत्यूह: (3) स्वधाकारे….. इत्यत्र आमद्रव्यायेत्यूहः । विसर्जने तृप्ताः स्थ’ इत्यव तर्पयन्तु इत्यूह: (१) अन्यत्र (त्यूहः) नोह: ५५४ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने व्यासः त्रिशन्मते. बायुपुराणे

व्याघ्रः आमाददन्तु कौन्तेय दद्यादन्नं चतुर्गुणम् । शुद्धाने तु विधिर्यस्यात् आमश्राद्धेप्यसौ विधिः || आवाहनादि सर्वं स्यात्पंडदानञ्च भारत । दद्याद्यच द्विजातिभ्यः शृतं वा यदि वाऽश्रुतम् । तेनाग्नौ करणं कुर्यात् पिंडांस्तेनैव निर्वपेत् ॥ इति आमश्राद्धं यदा कुर्यात् पिंडदानं कथं भवेत् । गृहपाकात्समुद्धृत्य सक्तभिः पायसेन वा ॥ इति ‘सर्व श्राद्धं तथा कुर्यात् शूद्रेणाप्येवमेव तु । मन्त्रवर्तन्तु शूद्रस्य सर्वकामो विधीयते ’ ॥ इति ‘न पक भोजयेद्विप्रान् सच्छूद्रोऽपि कदाचन । भोजने त्वतां पापं तस्यापि प्रभवेत्सताम् ’ ॥ इति ‘संस्कृतायान्तु शूद्रायां ब्रह्मवीर्यसमुद्भवः । स्वकर्मनिरतश्चैव सच्छूद्रः परिकीर्तितः ॥ इति , स्मृस्यन्तरे - ‘नैकः श्राद्धद्वयं कुर्यादेकात्मन्नेव वासरे । नैमित्तिकन्त्वनेकेषां निमित्तानाञ्च संक्रमे ॥ नैमित्तिकानि तुल्यत्वात् दैवतैरपि सर्वशः । नित्यमासिकयोश्चोद्रकुंभमासिकयोरपि ॥ दार्शिकस्य युगादेश्व दार्शिकालभ्ययोगयोः । नाशिकस्य च मन्वादेः संपाते श्राद्धकर्मणि || प्रसंगादितरस्यापि सिंधोरुत्तरमाचरेत् । नित्यस्य चोद्रकुंभस्य नित्यमासिकयोरपि ॥ नित्यस्य चाव्दिकस्यापि दर्शमासिकयोरपि । युगाधादिकयोश्चापि मन्वाद्याब्दिकयोरपि ॥ तृतीयः खण्डः ] मनुः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् प्रत्यादिकस्य चालभ्ययोगेऽपि विहितस्य च । संपाते देवताभेदात् श्राद्धयुग्मं समाचरेत् ॥ देशे शुचौ ‘शुचिदेश हवित्तञ्च गोमयेनोपलेपयेत् । दक्षिणा प्रवणञ्चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥ अवकाशेषु वासेषु जलस्थानेषु चैव हि । विविक्तेषु च तुष्यन्ति दतेन पितरस्तथा ॥ इति ‘शुचिमध्वरं देवा जुषन्ते’ ‘शुचीवो हव्या मरुतश्शुचीना मित्यादि- श्रुतयः । गर्भ्यः

स्मृत्यन्तरे ’ तिलानवकिरेत्तत्र नानावर्णान् समन्ततः । अशुद्धं पितृयज्ञेषु तिलैः शुद्धयति शोभनैः ॥ इति आधायोपासनाग्निं . ‘साग्निरोपासनेऽनभिः सर्वाधानी च लौकिके’ । इति ‘सीमन्तोन्नयन पिंड सवनं पार्वणं तथा । औपासनाग्नावेतानि न कुर्याल्लौकिकानले || यदि कुर्या लौकिकामौ पुनः कर्म समाचरेत् । मातापित्रोर्मृताहस्तु कार्यमोपासनामिना ॥ मातामहीनामप्येवमन्येषां लौकिकामिना 1 अपुत्रस्य पितृव्यस्य आतॄणामग्रजन्मनाम् || मातामहस्य भार्यायाः श्राद्धं पितृवदाचरेत् । अमायान्तु क्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथवा पुनः ॥ पार्वणं तस्य कर्तव्यं नैकोद्दिष्टं कदाचन । पुत्रः पौल: प्रपौलब्ध दौहित्रो दुहिता स्नुषा ||

---

श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने दंपती च क्रमादेते श्राद्धं कुर्यत्रिपूरुषम् । areer at year यदि ज्येष्ठत्वमः || ज्येष्ठेनैव तु कर्तव्यं कनिष्ठोऽग्नौ जुहोत्यथ’ || इति विज्ञानेश्वर:- आपाच सहपिंडत्वमौरसो विधिवत्सुतः । कुर्वीत दर्शवच्छ्राद्धं मातापित्रोर्मृतेऽहनि ’ ॥ इति हारीत: ‘जीवत्पिता तु कुर्वीत मातुः श्राद्धं मृतेऽहनि । पितामयादिभिस्सार्धं कुर्यात्पार्वणमार्गतः ’ ॥ इति 1 शातातपः ‘नान्दीमुखेऽष्टकाश्राद्धे गयायाञ्च मृतेऽहनि । arrपर्यदर्शने- संचहे – पितामयादिभिस्सर्वमामश्राद्धं समाचरेत् || पितुरेव पितुः कुर्यान्मातुरेव मृतेऽहनि । यदि कुर्यात्सपत्नीकं तच्छ्राद्धमसुरालयम् || मातुर्मृताहे पित्रादीन् भोजयेद्यदि नाशयेत् । तथैव तन्मृताहे तु न पूज्या मातरः स्मृताः ॥ मातुः क्षयदिने प्राप्ते पितरं तत्र पूजयेत् । अपूजिते तु पितरि मात्रा पुण्यं न गृह्यते ’ ॥ ‘अष्टकासु च वृद्धौ च गयायाञ्च मृतेऽहनि । मातुः श्राद्धं पृथक्कुर्यादन्यत्र पतिना सह ’ ॥ इति होमभोजनपिंडदानानां प्राधान्यं एवमुक्तम् - ग्रन्थान्तरे

‘पिंडहोमो परित्यज्य संकल्पं कुरुते यदि । सन्ततेश्व विनाशाय संपदो हरणाय च ’ ॥ इति ‘होमच पिंडदानञ्च तथा ब्राह्मणतर्पणम् । श्राद्धशब्दाभिधेयं स्यादन्यत्र सौपचारिकम् ’ ॥ इति ब्राह्मणभोजनं प्रधानं पिंडहोमावंगौ - ‘अंगानि पितृयज्ञस्य यदा कर्तुं न शक्नुयात् । संकल्पश्राद्धमेवासौ कुर्यादर्थ्यादिवर्जितम् ॥ तृतीयः खण्डः ] श्रीवैखानसा सूत्रम् आवाहनामकरणं स्वधानिनयनं तथा । fact fiscaञ्च संकल्प पञ्च वर्जयेत’ || इति चंद्रिकायाम् - ‘अंगानि पितृयज्ञस्य यदा कर्तुं न शक्नुयात् । स तदा याचयेद्विमान् सकला सिद्धिरस्त्विति || स्मृत्यन्तरे - पुराणे - गोभिल:- संकल्पन्तु यदा कुर्यान्न कुर्यात्पात्रपूरणम् । आवाहनानकरणे पिंडांश्चापि न वापयेत् ॥ इति ‘श्राद्धानुकल्पं यः कुर्यात् जात्यवस्थाद्यपेक्षया । श्राद्धांश सर्वमाप्नोति पितृयज्ञफलं नरः’ || इति t यद्वा मूलफलैः श्राद्धं विदधीत प्रयत्नतः । सर्वकर्मविहीन वा हो ( है ) श्राद्धं प्रकरूपयेत् ॥ कस्याञ्चिदप्यवस्थायां श्राद्धकर्म न लुप्यते ॥ पित्रोर्मृता संकल्पश्राद्धं कुर्याद्यदि द्विनः । संततेस्तु विनाशाय संपदो हरणाय च ’ ॥ इति ‘या तु पिंडक्रिया तत्र ब्राह्मणानान्तु भोजनम् । यजमानस्य पूर्वेषां तन्तुर्गच्छति नान्यथा ’ ॥ इति दर्शे रविग्रहे पित्रोः प्रत्याब्दिक उपस्थिते । अन्ते त्वसंभवे हेम्ना कुर्यादामेन वा सुतः ॥ संक्रनाभावे प्रवासे पुत्रजन्मनि । हेमश्राद्धं संग्रहे च द्विजश्राद्धं समाचरेत् ॥ आमश्राद्धं यदा दद्यात् पिंडनिर्वापणं कथम् । गृहादाहृत्य पक्वान्नं पिंडांस्तेनैव कारयेत् ॥ यदा दद्यात्तु विप्रेभ्यः श्रुतं वा यदि वा श्रुतम् । तेनामकरणं कुर्यात् पिंडांस्तेनैव निर्वपेत् ॥

---

५५ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्नं अश्रद्धयालयो यो मामापदि ब्रह्मराट् चयः ! | संकल्पयेत्तु यच्छ्राद्धं तच्छ्राद्धं नैव पार्वणम् || औपासनाग्नौ कर्तव्यं यदग्नौ लौकिके कृतम् । तत्कर्म विधिवद्भूयः कुर्यादिति बृहस्पतिः || प्रचेता: उशना: अन्यत्र स्मृत्यन्तरे आते भगिन्यै पुत्राय स्वामिने मातुलाय च । मित्राय गुरवे श्राद्धमेकोद्दिष्ट न पार्वणम् ’ ॥ इति ‘एकोद्दिष्ट यतेर्नास्ति त्रिदंडग्रहणादिह । सर्पिढीकरणस्थाने पार्वणन्तु विधीयते ॥ दर्श क्षयाह आपन्ने श्राद्धकर्म कथं भवेत् । क्षयादिकं तथा कुर्यात् दार्शिकं तदनन्तरम् ’ ॥ इति श्राद्धानर्हद्रव्याणि - ‘नीवारमाषमुद्राश्व गोधूमाः शालयस्तथा । यवाश्च सर्षपाश्चैव सर्वशूकं प्रशस्यते ॥ पायसं पललचैव क्षौद्रमिक्षुरसं शुभम् । उर्वारुकोरवल्लीच पटोली कारपत्रिका | कदली कंटकी पन्थाः त्रिचिचा पिचुपिल्लका । कारुकी द्रोणपुष्पी च तंडुली चक्रवर्तिका ॥ श्राद्धे तानि मुख्यानि तथा प्ररुचिराणि च ॥ ‘कुश्माण्डं महिषीक्षीरं माण्डक्यो राजसर्षपाः । चणका राजमाषाश्च न प्राझा: श्राद्धकर्मणि’ || ’’ ‘कर श्वेतवृन्ताकं कूश्माण्डं रक्तनलिकम् । jडफलञ्चैव अलावुञ्च चषाफलम् ॥ घृतं तैलमसुरं राजमाषकम् ॥तृतीयः खण्डः ] ब्रह्मवैवर्त - अतुः गोभिलः – मार्कंडेय: £ arrai

श्रीवखानगृह्यसूत्रम् कोद्रवोद्दालकाश्चैव कुलत्थाश्च तथैव च । कोद्रवाश्च विशेषेण वर्ज्यास्स्युः श्राद्धकर्मणि’ || इति ‘कोशातकीच कूश्मांड कारवल्ली सपीतकम् । उर्वारुकं मसीरञ्च श्राद्धे दत्ते क्षयं भवेत् ’ ॥ इति ‘यत्किञ्चिन्मधुसर्पि प्रदद्यात् श्राद्ध भोजने । अक्षय्यममृतश्चैव गया श्राद्धसमं स्मृतम् ॥ इति ‘परकीयप्रदेशेषु श्राद्धं कुर्यात्तु मूढधीः । तद्गृहस्वामिपितृभिः हन्यते श्राद्धकर्म तत् ’ ॥ इति ‘गृहानिधिषु (2) देवानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । पितृपाको न कर्तव्यः पृथपिंडान् न निर्वपेत् ॥ विष्णवे कल्पितचान्नं दद्याद्वतेभ्य एव च । वैश्वदेवं ततः कुर्यात् श्राद्धकर्मणि चान्द्रायणसहस्रन्तु यः चरेत्कायशोधनम् । ’’ || विष्णोर्निवेद्य ‘यो भुङ्क्त तुल्यं तदुभयोः फलम् || अश्वमेघसहस्रस्य वाजपेयशतस्य च । तत्फलं समवाप्नोति स विष्णोः पदमाप्नुयात् ॥ इति ५५९ श्रुतिरपि - ‘विष्णुनात्तमश्नन्ति विष्णुना पीतं पिबन्ति विष्णुना प्रातं निघ्रन्ति विष्णुना रसितं रसयन्ति तस्माद्विद्वांसो विष्णूपहृतं भक्षयेयुः १ ॥ इति अथ प्रयोगक्रमः । एवंगुणविशेषणविशिष्टायां पुण्यतिथौ पितृपितामह - प्रपितामहज्ञातिवर्गाणां मातृपितामहीप्रपितामहीज्ञातिवर्गपलीनां मातामहमातु:- पितामह मातुः प्रपितामहानां मातामही मातुः पितामहीमातुः प्रपितामहीनां कारुण्यानां गोत्राणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां अष्टकाश्राद्धं विश्वदेवपूर्व विष्ण्वन्तमन्नेन हविषा पार्वणविधानेन अद्य करिष्ये इति संकल्प्य विश्वेदेवौ द्वौ बीन् पितृन् विष्णुश्च वृत्वा पादप्रक्षालनादि कुर्यात् । ५६० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न ‘वितस्तिमात्रं देवानामुत्तरे चतुरश्रकम् । प्रादेशमण्डलं पित्र्ये तयोर्मध्ये षडंगुलम् ॥ इति विश्वेषां देवानां पाद्यस्थाने इदमासनमिदमर्चनमित्यादि । एवं पितॄणाम् । विश्वेदेवाः स्वागतमिदं वः पाद्यम् । एवं पितॄणाम् । विष्णोश्च । आदित्यादि - मुखः पादौ प्रक्षाल्य - अन्यत्र I ’ पादाग्रे पितरं विद्यात् पादमध्ये पितामहम् । प्रपितामहं पादमूले पादौ प्रक्षालयेत्क्रमात् ’ || पादप्रक्षालनानन्तरं गुल्फद्वयोरपि । अतः M ‘पितॄणां नरकं घोरं रोमसंसक्तवारिणा । आज्यं गोमयसंयुक्तं पादयोर्लेपयेद्विजः ॥ आपस्तंवेन कर्तव्यं, वर्जयेदाश्वलायनः । गोशकृत्सर्पिषा युक्तं पादयोर्लेपयेद्विजः ॥ पितरस्तस्य कल्पान्तं अमृतेनाभिषेचिताः ’ ॥ इति ‘गोशकृद्दीयते सर्पिलेपयित्वा द्विजाधमः । पितरस्तस्य कल्पान्तं कालसूत्रे पतन्ति च ’ ॥ इति गोमयादिलेपनमापस्तम्बादिविषयम् । ‘सपवित्रेण हस्तेन विप्रपादाभिषेचनम् । यथा शस्त्रहतो वृत्तः तथैव पितृदेवता:’ ( 2 ) || अत्र शुद्धाचमनम् । ‘कर्तुराचमनात्पूर्वं भोक्तुराचमनं यदि । श्वानमूत्रसमं तोयमित्येवं मनुरब्रवीत् ॥ देवकार्ये तु संप्राप्ते मंडले पश्चिमात्ततः । आचामेदुत्तरे विप्रः पैतृके विधिचोदते ॥ तृतीयः खण्डः ] ५६१ स्मृतौ 1 पादप्रक्षालनस्थानादाचामेद्यम…. दिशि । वेदित्यब्रवीदृषिः || तस्मादुत्तरतो विद्वान् आचामेद्विजसत्तमः । अमृतेन कृतं तेन संपूतञ्च भविष्यति ॥ मंडलात्पुरतोदेवाः पितरस्तु तथोत्तरे । कर्ता कूर्वीत चैशान्ये श्राद्धेष्वाचमनक्रियाम् ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि तानि तिष्ठन्ति सागरे । सागराणि च तीर्थानि पादे विप्रस्य दक्षिणे ॥ विप्रपादोदक किन्ना यावत्तिष्ठति मेदिनी । तावत्पुष्करपर्णेन पिबन्ति पितरो जलम् ॥ पादशौचमनभ्यंग तिलहीनन्तु तर्पणम् । पुनः कीर्तनसंयुक्तं तत्तयं निष्फलं भवेत् ॥ इति ‘वर्जयेतिलकं फाले श्राद्धकाले विशेषत: । तिर्यग्वाप्यूर्ध्वपुं वा धारयेत्तु प्रयत्नतः ’ ॥ इति ‘अपेतवीते’ त्यौदुंबरशाखया भोजनस्थानानि संमाज्यल्लिख्य अपहता असुरा रक्षांसी’ ति प्रोक्ष्य अर्दक्षिणस्यां नांदीमुखवत् मंडलान्युपलिप्य ( ’ अस्त्वासन मित्यासनानि ) सदर्भतिलेष्वासनेष्वासयित्वा ॥ ६ ॥ प्राज्ञवल्क्यः – ’ पादप्रक्षालनं दत्वा विष्टरार्थं कुशानपि । आवाहयेदनुज्ञातो विश्वेदेवास ’ इत्युचा ॥ , वस्त्राद्यैरलंकृत्य ब्राह्मणान् प्रत्यङ्मुखान् विश्वेदेवान् उदगन्तं पुष्पाद्यैः, पितृनुदङ्मुखान् प्रागन्तं गन्धाद्यैः पूजयति ॥ ७ ॥ ५६२ श्री श्रीनिवासमविकृत–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न वस्त्राद्यैरित्यादि । f स्मृति: वस्त्राभावे प्रिया न स्युः दानयज्ञादिकाः क्रियाः । तस्माद्वस्त्राणि देयानि श्राद्धकाले विशेषतः ’ ॥ इति वस्त्रलक्षणञ्चोक्तम् । ‘अहतं सदश शुक्रं वासो दद्यान्मनोहरम् । तन्मूल्यं वोपवीतं वा तन्मूल्यं वा स्वशक्तितः ॥ इति सौवर्णरानतां भोजमणिपात्त्राण्यथापि वा । अर्ध्या संस्कारोत्येव शुचिपत्रपुटादि वा ॥ वैरन्ववकीर्याथ भोजने सपवित्रकम् ॥ ‘शन्नो देव्या ’ पय: क्षिप्त्वा ‘यवोऽसी ’ ति यवांस्तथा । ‘या दिव्या’ इति मन्त्रेण हस्तेष्वये निवेदयेत् ॥ इति आवाहनानन्तरमासनं ‘अस्त्वासन ’ मिति | आसनानन्तरमर्घ्यदानम् । दत्वोदकं गन्धमाल्यं धूपदानं सदीपकम् । अपवित्रकरो गन्धैः गन्धद्वारेति पूजयेत् ॥ पवित्रैः अन्थिसंयुक्तैः अर्ध्य यस्तु प्रदापयेत् । आसुरं भवति श्राद्धं पितॄणां नोपतिष्ठति ॥ अत्र क्रमः — अर्घ्यसाधनानन्तरमावाहनमासनमध्ये ‘युवा सुवासा’ इति वस्त्रं ‘अर्चत प्रार्चतेत्य’ चैनं ‘आयनेत ’ इति पुष्पं ‘गन्धाद्वारा मिति गन्ध ‘धूरसी’ ति धूपं ’ उद्दीप्यस्वे ’ ति दीपञ्च दद्यात् । ‘स्वधा नम’ इत्युक्ता तेषां करे तिलोदकं दत्वा ‘प्रमोतु भवान्’ इति ब्रूयात् ॥ ८ ॥ स्वधा नम इत्यादि । ‘स्वधा नम: इति पितॄणां ‘स्वाहा. नम ’ इति विश्वेषां देवानामिति विवेकः । ओं तथा प्रामवानि ’ इति प्रतिब्रूयुः ॥ ९ ॥ ओमित्यादि । ‘सकलाराधनैः स्वर्चितमस्त्विति’ वदेत् । तृतीय: खण्ड: ] शातातपः ‘सोपवीतं करे कृत्वा यदि वा अनुलेपनम् । अधो विष्वगया तु ( 2 ) प्रेतश्राद्धानुलेपनम् ॥ पितृभ्यः स्थानमसीति न्युब्ज्य पात्रं ततोऽन्ततः । गन्यैश्व पत्रपुष्पैश्च धूपदीपैश्च सत्तमाः ॥ वासोभिर्भूषणैश्चैव यथाशक्ति प्रदापयेत्’ || ५.६३ ‘उशन्तस्त्वा’ इति पितॄणामावाहनम् । गन्धानन्तरं पुप्पम् । विष्णो- रप्यावाहनम् । ‘देवदेव जगन्नाथ शंखचक्रगदाधर । अनागच्छ विभो विष्णो श्राद्धरक्षणहेतवे ’ ॥ इति श्राद्ध संरक्षक श्रीमहाविष्णुमावाहयामीति । अन्यत्सर्वं विश्वेदेववत् । स्मृत्यन्तरे - ‘कदलीमधुकचैव पलाश पारिभद्रकम् ! कुटजं ब्रह्मपत्नञ्च पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ पनसा नारिकेलं कदलीपूगमेव च । उखिना कांचिपत्रेण भुक्ता चान्द्रायणं लभेत् ॥ करकटके चैव आयसे ताम्रभाजने । 3. हिरण्यमपत्रे च भुक्का चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति ’ अग्नौ होमं करिष्यामी त्युक्ते ‘कुरुष्व’ इति तैरनुज्ञातः अग्निं परिषिच्य ‘विश्वे देवस्य - विश्वे अद्य - प्रजापते न त्वत्- सुभूस्वयं भूः - सन्ते पर्यासि - सोम यास्ते’ इति रौद्रं ब्राह्मं वैष्णवं व्याहृत्यन्तं देवानां सपिंडीकरणवत पितॄणामप्याज्येन हुत्वा ‘हव्यं ‘कव्य ’ मित्याभिघार्य पक्केन अपूपमिदे जुहोति ॥ १० ॥ यज्ञ: अग्नावित्यादि ॥ ‘अपसव्ये त्वनुज्ञातः सव्येनैव तु होमयेत् । अपसव्यं पुनश्चैव पितृपात्रेषु निक्षिपेत् ’ ॥ ५६४ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न ‘अशक्त परिषिच्यैव वैश्वदेवं सपैतृकम् । } पूर्ववद्वा पितृणाञ्च अमयेत्यादिभिस्त्रिभिः ॥ इति सपिडीकरणचत् पितॄणामप्याज्येन हुत्वा । अत्रायं क्रमः । वैश्वदेव- होमानन्तरं प्राचीनावीती ‘वीतिहोत्र’ मिति समिघमौदुंबरी कव्यमाविद्धय दग्ध्वा ‘देवस्य त्वा सवितुः इति दवमादाय प्रक्षाल्य दक्षिणाग्रं निधाय ‘घृतं विहरामि’ इत्यादि । पृथिवीगतान् पितृनित्यादिना आवहनजुष्टाकारौ समिदुल्केन द्विधा दहनं ‘चित्पतिस्त्वा’ इति संपातान्तं कृत्वा तिस्रस्समिध आधाय ‘इमा मे अम’ इति तिलादिभिरभ्यर्च्य ‘अभये कव्यवाहनाय - सोमाय पितृमते - यमाय चाङ्गिरस्पतये स्वधा नमः’ इत्युत्तरदक्षिणयोः मध्ये च हुत्वा ‘एते य इह पितरः - उशन्तस्त्वा - सा नो ददातु ’ इत्यचः पितृदेवत्याः हुत्वा ’ पृथिवीगतेभ्यः पितृभ्यः - अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यः – दिविगतेभ्यः- प्रपितामहेभ्यः स्वधा नमः स्वाहा’ इति हुत्वा हव्यं कव्यमित्यभिधार्य ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो हव्यं पितृभ्यः कव्य’ मभिघारयामीत्यभिधार्य हव्येन विश्वेदेवस्येत्यादि हुत्वा, कव्येन ‘एते य इह पितरः’ इत्यादिहोमं कुर्यात् । आज्यचरुभ्यां पूर्व हुत्वा सौकर्यार्थं पश्चात् पितृभ्यो यजेदिति केचित् । मनुः आनुशासनिके पितरः

‘असे: सोमयमाभ्याच कृत्वा पायसमादितः । हविर्धानेन विधिवत् पश्चात् सन्तर्पयेत्पितन् ॥ एकेषां न यमायेति याजुषाणां त्र्यं स्मृतम् एक इत्यन्यदृष्टत्वान्न द्वयं सूत्रकूजितम् ॥ इति } ‘निवापनेन भगवन् भृशं विद्यामहे वयम् । प्रसादं कुरु नो देव श्रेयो नस्संविधीयताम् ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा स्वयंभूरिदमब्रवीत् । विषये पार्श्वतो वह्निः युष्मच्छ्रेयो विधास्यति ॥ अदिग्धा हितास्रस्य भोक्ष्यामस्समुपस्थिते । जरयिष्यथ चाप्यन्नं मया सार्द्ध न संशयः ॥ तृतीयः खण्डः ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् एतच्छ्रुत्वा तु पितरस्ततस्ते विज्वरा भवन् । तत्तस्मात्कारणादग्नेः प्राग्भागो दीयते नृप || निवापी चानिपूर्वे वै निवृत्ते भरतर्षभ । न ब्रह्मराक्षसास्ते वै निवापं धर्षयन्त्युत ॥ रक्षांसि नाभिवर्तते स्थिते देवि विभावसौ । सोमायापि च कर्तव्यं तथा पितृमतेति च ॥ इति ५६५ गामुपाकृत्य पशुबन्धवत् संज्ञप्य उत्खिद्य वपामुद्धृत्य पक्कया तया ‘वह वपा ’ मिति होमश्चामनन्ति ॥ ११ ॥ गामुपाकृत्येत्यादि । ‘इषे त्वे ‘ति बर्हिषी आदायेत्युपक्रम्य ‘इन्द्राभि- भ्यां त्या जुष्ट’ मित्यत्र ‘पितृभ्यो जुष्टमुपाकरो ’ मीत्यूहः । पशुबन्धवत् इत्युक्तत्वात् उपाकरणादि पाहोमान्तं पशुबन्धोक्तवत् कर्तव्यम् । तत्र ’ नात- वेदो वपया गच्छ देवानि’ त्यत्र ‘वह वपा ’ मिति मन्त्रेण होम: । आदित्य:- ‘दीर्घकालं ब्रह्मचर्य धारणञ्च कमण्डलोः । गोत्रान्मातृसपिण्डाच्च विवाहो गोवधस्तथा || नराश्वमेal मच कलौ वर्ज्या द्विजातिभिः ’ ॥ इति वचनात् अपूपमेव तत्स्थाने जुहुयात् । ‘मधुधाम्नोश्वोदनायां तोयपिष्टौ प्रतिनिधी स्थाता’ मिति पूर्वमेवोक्तत्वाच्च । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने तृतीयः खण्डः । अथ चतुर्थः खण्डः -०- दक्षिणपश्चिमेऽग्नेः एकोद्दिष्टवन्निर्वापस्थानम् ॥ १ ॥ I दक्षिणपश्चिमेति । नैऋत्यां यजमानस्य दक्षिणतः सिकताभिरुदक् प्रागपरमरनिमात्रं वितस्त्या दक्षिणभागोन्नतं स्थानं कल्पयेत् । बोधायनः । दक्षिणामान् दर्भान् संस्तीर्य तेष्वनशेषैः पिण्डान् ददातीति । स्मृत्यन्तरे तथा ‘केशभस्म तुषांगार कीट का स्थि समाकुलम् । भवेन्महीतलं यस्मात् बर्हिषस्स्तरणं ततः ॥ इति ‘महालये गया श्राद्धे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । कृतोद्वाहोऽपि कुर्वीत पिण्डनिर्वापणं सुतः ॥ इति सुवासिनीमृताहे तु ब्राह्मणैस्सह भोजयेत् । सुवासिन्याः प्रदातव्यमर्चनश्चाप्यंमन्त्रकम् ’ ॥ इति तदक्षिणास्यामवटञ्चोपकल्प्य ‘उद्धन्यमान’ मिति दर्भैखिभिः दक्षिणान्तं सदुल्लिखेत् ॥ २ ॥ गायत्र्या प्रोक्ष्य स्थाने ‘निहन्मि सर्व ’ मिति दक्षिणाग्रान- युग्मानुदुंबरपत्रदर्भान तिलैरास्तृणाति ॥ ३ ॥ स्थाने पिंड निर्वापस्थाने । ‘पोषाय त्वा’ इति सकूर्चाक्षतं पात्रमुदकेनापूर्य ‘पितरो मे प्रसीदन्तु ’ इति प्रणम्य ‘आम आगच्छन्तु ’ इति पितृनावाह्य दक्षिणा- भिमुखोऽभ्यर्चयति || ४ || पितॄन् इति । ज्ञातिवर्गपत्त्रीपर्यन्तान् । ’ आमावाजस्य ’ इति पात्रं प्रमाये ‘अग्निरिन्द्रा’ इति चरुं निर्वपति ॥ ५ ॥ चरुम् । अन्नम् । F7 चतुर्थ: :] reate सूत्रम् गृहा KEB दर्मेण तमष्टधा विभज्य साज्यं ( ज्य) पिण्डान् कृल्या सन्योत्तर- पाणिभ्यां ‘अयमोदन ’ इति ‘पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः ज्ञातिवर्गेभ्यः पितृपत्नीभ्यः पितामहपत्नीभ्यः प्रपितामहपत्नीभ्यो ज्ञातिपत्नीभ्यः पिण्डं निर्वपामीति निर्वपति ॥ ६ ॥ . दर्भेणेत्यादि । अयमोदन इत्यारभ्य पितृभ्यो गोत्रेभ्यः शर्मभ्यो वसुरूपेभ्य: पिंडं निर्वपामीत्यादि । एवं पितामहादिभ्यो दद्यात् ॥ एवं मातुः पित्रादिभ्यः पिडदानं केचिद्वदन्ति ॥ ७ ॥ मातुः पित्रादिभ्यः – मातामहादिभ्यः । अज्ञ्जन दन्तधावन दधिमधुन्य जनेक्षुबदरीफलान्यर्पयेत् ॥ शूर्पेणाच्छद्योपरि पुष्पतलाक्षतदर्भान् न्यसेत् ॥ ९ ॥ ऊर्ज वहन्ती’ रिति पिंड परितः स्राव्योदकं दत्वा ‘अमृतना’ इति तत्पात्रेणावर्ट पूरयति ॥ १० ॥ ननु - ‘संकल्पासनयोः षष्ठी द्वितीयाssवाहने तथा । संप्रदाने चतुर्थी स्यात् शेषाः संबुद्धयः स्मृताः ॥ । इत्यनेन पितृभ्य इति चतुर्थ्यां पितॄणां भोक्तृत्वमवगम्यते । अमूर्तीनां तेषां भोक्तृत्वं भञ्जनदन्तधावनादिकं मन्त्राश्च कथमुपपद्यन्ते इति चेत् सत्यम् । ‘कार्याश्चपहुताश्चैव आज्यपाः सैकताः स्मृताः । वैराजा बर्हिषश्चैव अग्निष्वात्ता अमूर्तयः ’ ॥ इति स्मृतेः मूर्तिमन्तः पितृगणाश्चत्वारः अमूर्तिमन्तस्त्रयः इत्यवगम्यते । हरिवंशे, सनुत्कुमार:-

• सतत यजतां श्रेष्ठ ! स्वर्गे पितृगणाः स्मृताः । चत्वारो मूर्तिमन्तस्ते लय एषाममूर्तयः ॥ तेषां विसर्ग लोकच कीर्तयिष्यामि तान् शृणु । लोकास्सनातना नाम यत्र तिष्ठन्ति भास्वराः || ५६७ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने 1 अमूर्तयः पितृगणाः ते वै पुत्राः प्रजापतेः । विराजस्य तु पुत्रास्ते वैराजा इति विश्रुताः ॥ यजन्ति तान् देवगणा: विधिदृष्टेन कर्मणा I एतस्मात् पितरस्तात योगिनां योगवर्धनाः || आप्याययन्ति ते पूर्व सोमं योगबलेन वै । त्रय एते मया प्रोक्ताः चतुरोऽन्यान् निबोध मे ।। तान् वक्ष्यामि द्विजश्रेष्ठ ! मूर्तिमन्तो हि ते श्रुताः । उत्पन्नाश्च स्वधायां ये कव्यादाश्च कृतेः सुताः ॥ toका नाम पितरों वसिष्ठस्य प्रजापतेः । पितरो देवलोकेषु ज्योतिर्भागेषु भास्कराः ॥ सर्वकामसमृद्धेषु द्विजांस्तान् भावयन्त्युत । एतेषां मानसी कन्या गौर्नाम दिवि विश्रुता || दत्ता सनत्कुमारेण शुक्रस्य महिषी प्रिया । एकंशृगेति विख्याता भृगूणां कुलवर्धिनी ॥ मरीचिर्भगवान् लोकान् समावृत्य सुसंस्थितः । तत्रैतेऽङ्गिरसः पुत्राः श्राद्वैः संवर्धिताः किल ॥ उपहतास्सुतास्ते वै पितरो भास्वरा दिवि । तान् क्षत्रियगणांस्तात भावयन्ति फलार्थिनः ॥ एतेषां मानसी कन्या यशोदा नाम विश्रुता । पत्नी सा विश्वमहतः स्नुषा वै वृद्धशर्मणः || राजर्षेर्जननी चैव दिलीपस्य महात्मनः । यज्ञयज्ञे पुरा गीता गाथाश्चैव महर्षिभिः || यदा देवयुगे तात ! वाजिमेधे महात्मनः । अनौ जन्म तथा दृष्ट्रा शांडिल्यस्य महात्मनः ॥चतुर्थ: खण्ड: ] राजा वरो दिलीपस्तु तथा दृष्टो महर्षिभिः । सत्यवन्तं महात्मानं तेऽपि स्वर्गजितो नराः ॥ ये चाश्वमेधावभृथे सह तेन दिवं गताः । सुधन्वा नाम पितरः कर्दमस्य प्रजापतेः ॥ समुत्पन्नस्य पुलहादुत्पन्नाः कर्दमस्य ते । ते लोकेषु दिवा यान्ति कामधेनुविहंगमाः || एता अन्ये गणाः श्राद्धे भावयन्ति फलार्थिनम् । एतेषां मानसी कन्या विरजा नाम विश्रुता ॥ ययातिजननी साध्वी पत्नी सा नहुषस्य च । सकला नाम पितरः कर्दमस्य प्रजापतेः । हैरण्यगर्भस्य सुताः शूद्रास्तान् हावयन्त्युत ॥ इति मोक्षधर्मे नारदीये - वैशंपायन: — इत्युपक्रम्य 77 ‘कस्य चित्त्वथ कालस्य नारदः परमेष्ठिनः । देवं कृत्वा यथान्यायं पित्र्यं चक्रे ततः परम् ॥ ततस्तद्वचनं (?) प्राह ज्येष्ठो धर्मात्मजः प्रभुः । इज्यते च द्विजवर ! दैवे पित्र्ये च कल्पिते ॥ त्वया मतिमतां श्रेष्ठ तन्मे शंस यथा तथा ततस्तद्भावित नित्यं यजे वैकुंठमव्ययम् । तस्माच्च प्रसृतः पूर्वं ब्रह्मा लोकपितामहः || ममैव पितरं प्रीतः परमेष्ठिमजीजनत् । अहं संकल्पजः पुत्रः तस्य प्रथमकल्पितः ॥ यजाम्यहं पितॄन् सन्धौ नारायणविधौ कृते । एवं स एव भगवान् पिता माता पितामहः || ** ५७० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने इज्यते पितृयज्ञेषु मया नित्यं जगत्पतिः । श्रुतिश्चाप्यवना ? देवाः पुत्रा हि पितरोऽयजन् ॥ वेदश्रुतिः प्रणष्टा च पुनरध्यापिता सुतैः । तनस्ते मन्त्रदाः पुत्राः पितॄणामिति वैदिकम् || नूनं पुरैतद्विदितं युवयोर्भावितात्मनोः । पुत्राश्च पितरश्चैव परस्परमपूजयन् ’ ॥ इत्युक्तम् । ‘त्रीन् पिंडान् यस्य वै पृथ्व्यां पूर्वं दत्वा कुशानिति । कथं नु पिंडसंज्ञान्तु पितरो लेभिरे पुनः ’ ॥ नरनारायणौ : - ’ इमां तु धरणीं पूर्वं नष्टां सागरमेखलाम् । गोविन्द उज्जहाराशु वाराहं रूपमास्थितः || aureft: स्थापयित्वा तु धरणी स्वस्थाने पुरुषोत्तमः । जलकमलिप्तांगो लोककार्यार्थमुद्यतः ॥ प्राप्ते चाहिककालेऽस्मिन् मध्यंदिनगते रवौ । दंष्ट्राविमान मृत्पिंडान् विधूय सहसा प्रभुः ॥ स्थापयामास वै पृथ्व्यां कुशानास्तीर्य नारद । स तेष्वात्मानमुद्दिश्य पित्र्यं चक्रे यथाविधि ॥ संकल्पयित्वा मृत्पिंडान् स्वेनैव विधिना प्रभुः । आत्मगात्रोष्णसंभूतैः स्नेहगभैस्तिलैरपि ॥ प्रोक्ष्यापसव्येनैवेशं (?) प्राङ्मुखः कृतवान् स्वयम् । मर्यादा स्थापनार्थञ्च ततो वचनमब्रवीत् । अहं हि पितरः सूक्ष्ममुद्यतो लोककृत् स्वयम् । तस्य चिन्तयतम्सद्यः पितृकार्यविधिं परम् || दंष्ट्राभ्यां प्रविनिर्याता मृत्पिंडा दक्षिणां दिशम् । आश्रिता धरणी पीड्य तस्मिन् पितर एव ते ।। चतुर्थ: खण्ड: ] श्रीवासगृह्यसूत्रम् यो मूर्तिविहीना वै पिंडा मूर्तिधरास्त्विमे । भवन्ति पितरो लोके मया सृष्टास्सनातनाः || पिता पितामहचैव तथैव प्रपितामहः । अहमेवात्र विज्ञेयस्त्रिषु पिंडेषु संस्थितः || नास्ति मन्त्रोपि यः कश्चित् को वाऽभ्यच्यों मया भवेत् । अहमेव पिता लोके अहमेव पितामहः || पितामहपिता चैव अहमेवात्र कारणम् । ET इत्येवमुक्ता वचनं देवदेवो वृषाकपिः || वराहवपुषा विप्र ! दत्वा पिंडान् सविस्तरम् । आत्मानं पूजयित्वैव तत्रैवादर्शनं गतः || एतदर्थं शुभं तेऽपि पितरः पिंडसंज्ञिताः । लभन्ते सततं पूजां वृषाकपिवचो यथा ॥ ये यजन्ति पितृन् भक्तया गुरुदेवातिथींस्तथा । गाश्चैव द्विजमुख्याद्यं पितरं मातरं तथा ॥ कर्मणा मनसा वाचा विष्णुमेव यजन्ति ते । अन्तर्गतस्स भगवान् सर्वसत्त्वशरीरगः || ईश्वरस्सर्वभूतानामीश्वरः सुखदुःखयोः । महान् महात्मा सर्वात्मा नारायण इति श्रुतिः ॥ इति अतः पिंडमूर्तिधराणां पूजार्थं पिंड प्रदानम् । तत्र पित्रादिस्वरूपेण । नारायण एव ध्येयः । पिंडप्रदानेन पितॄणां तृप्तिर्भवत्येव । | रुशेषेणान्यैवान्नाद्यपूपोपदंशैः पूर्ववद्ब्राह्मणान् यथातृप्ति भोजयेत् ॥ ११ ॥ तेषु तृप्तेषु पितरस्तृप्ता भवन्ति ॥ १२ ॥ चरुशेषेणेत्यादि । पृथिव्यंशत्वादन्नेनोक्तम् । यद्वा- ‘अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात् ’ इति श्रुतिः । ५७२ श्री श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न अत्र - भविष्यत्पुराणे ‘अनिरुद्धः स्वयं देवः प्रद्युम्नस्तु पिता स्मृतः । संकर्षणस्तज्जनको वासुदेवस्तु तत्पिता ॥ इति मनौ ‘चसून वदन्ति हि पितृन् रुद्रांश्चैव पितामहान् । प्रपितामहांस्तथाऽऽदित्यान् श्रुतिरेषा सनातनी ’ ॥ इति च स्मरणात् संकर्षणप्रद्युम्नवासुदेवरूपेण वा वसुरुद्रादित्यरूपेण वा वरण संकर्षणादिरूपेणेति पूर्वः पक्षः । अत्र हेतुः कर्तव्यमिति सन्देहे

‘सवै तदाराधनमेव मत्वा ध्यायन् हरिं यज्ञपुमांसमीशम् | जपंश्च विष्णोर्नुकमित्यथान्ते सर्वेषु यज्ञेष्वपि हन्ति दोषान् ‘। इति वचनेन देवतान्तरराहित्येन कर्तुं युक्तत्वादिति । अत्रोच्यते 4 ’ किश्च मनुवदत्तद्वेषजम्’ इति श्रुतेः: ‘वेदाद्युपनिबन्धत्वात् प्राधान्यन्तु मनोः स्मृतम् । मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिस्सा न शस्यते यः कश्चित् कस्यचिद्धर्मो मनुना संप्रकीर्तितः । स सर्वोऽभिहितो वेदें सर्वज्ञानमयो हि सः ॥ इत्यादिस्मृतेश्व अतिप्रशस्तायां मनुस्मृतौ वम्बादिरूपेण वरणस्योक्तत्वात् तथैव ऋणमुचितम् । किंच- सुरुद्रादित्यसुताः पितरः श्राद्धदेवताः । प्रीणयन्ति मनुष्याणां पितॄन श्राद्धेन तर्पिताः ॥ इति याज्ञवल्क्यस्मरणात, इति देवलस्मरणात, ‘यसवः पितरो ज्ञेया रुद्रा ज्ञेयाः पितामहाः । प्रपितामहास्तथाऽऽदित्याः श्रुतिरेषा सनातनी ॥ चतुर्थ: खण्ड: ] श्रीवासगृह्यसूत्रम् नाम गोत्रं पितॄणान्तु प्रापकं हव्यकव्ययोः । नाममन्त्रास्तथा देशा ! भावान्तरगतानपि ॥ प्राणिनः प्रीणयन्त्येते तदाहारत्वमागतान् । देवो यदि पिता जातः शुभकर्मनियोगतः ॥ तस्यान्नममृतं भूत्वा दिव्यत्वेऽप्यनुगच्छति । देवत्वे भोगरूपेण पशुत्वेऽपि तृणं भवेत् ॥ श्राद्धानां वायुरूपेण कव्यत्वेऽप्यनुतिष्ठति । पार्क ? भवति यक्षत्वे राक्षसत्वे तथाऽऽमिषम् || गन्धर्वत्वे यथायोगं प्रेतत्वे तु तिलौदनम् । मनुष्यत्वेऽन्नपानादि नानाभोगरसं भवेत् ’ ॥ इति मत्स्यपुराणवचनात्, ’ तथाऽन्ये पूजितास्वर्गे ये चान्ये नरकौकसः । ये च तिर्यक्तमापन्ना ये च भूतादिसंस्थिताः ॥ तान् समान् यजमानोऽन्नैः श्राद्धं कुर्वन् यथाविधि । समाप्यायते वत्स येन येन शृणुष्व तत् ॥ अन्नप्रकिरणं यत्तु मनुष्यैः क्रियते भुवि । तेन तृप्तिमुपायान्ति ये पिशाचत्वमागताः । यदंबु स्नानवस्त्रोत्थं भूमौ पतति पुत्रक । तेन ते कुरुतां प्राप्तास्तेषां तृप्तिः प्रजायते || यास्तु बद्धांबुकणिकाः पतन्ति धरणीतले । ताभिराप्यायनं तेषां ये देवत्वं कुले गताः ॥ उद्धृतेषु च पिंडेषु याश्चात्र कणिका भुवि । ये चादन्ताः कुले जाताः क्रियाहीना ह्यसंस्कृताः || ५७३ ५७६ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् गृह्णन्ति ते विकिररसं मार्जयन्ति तिलाशिनः । । मुक्ताऽऽचामयतां यच जलं यच्चाविसेचने ब्राह्मणानां तथैवान्ये तेन तृप्तिं प्रयान्ति वै । तेनानेके कुले तत्र तत्तद्योन्यन्तरं गताः || [ चतुर्थ प्रश्ने प्रयान्त्याप्यायनं वत्स सम्यक् श्राद्धकियाताम् ’ || * इति मार्कण्डेय स्मरणात् ‘मनुष्याधिकारकं शास्त्र’ मिति परब्रह्मभूतानां अनि- रुद्रादीनां कर्मण्यधिकाराभावात्, अधिकारसंभवे सति C ‘आस्तेयपर्यन्तं जगदन्तर्व्यवस्थिताः । प्राणिनः कर्मजनित संसारवशवर्तिनः || इति कर्मवश्यतासंभवात्, सदाचारेण देवत्वमृपि तथैव हि । प्राप्नुवन्ति कुयोनित्वं मनुष्यास्तद्विपर्यये ’ ॥ इति संवर्तस्मरणात् फलान्तरप्राप्तिसंभवात्, ‘आदित्या मरुन साध्या रुद्रा स्वश्च वह्नयः । पितरो ये च लोकानां स्रष्टारश्च सुरोत्तमाः || गन्धर्वाप्सरश्चैव रूपं विष्णोर्महात्मनः ’ || इति भगवद्विभूतिभूतवस्वादिरूपेण चरणे क्रियमाणेऽपि ‘श्रुतिस्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुल्लंघ्य वर्तते । आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः ’ || इति भगवद्वचनानुसारेण भगवत्प्रीतिसंभवात्, अद्वारकत्वेन वरणे श्रौतस्मार्त- सूत्रादीनां वैयर्थ्यप्रसंगाच्च वस्वादिरूपेणैव वरणं कर्तुं युक्तम् । 1 किञ्च - ‘अम्मौ हुतेन देवस्थाः स्वर्गस्था विप्र भोजने । धर्मस्था: पिंडदानेन नारका विकिरेण तु || दक्षिणा धैर्मनुप्यस्था असुरा भूरिभोजनात् ’ ॥ चतुर्थ: खण्ड: ] इत्यादिवचनबलेन, वासुदेवादिरूपेण क्रियमाणेऽपि उत्कृष्टफलाभावाच्च वस्वादि- रूपेणैव वरणं युक्तमित्यवगम्यते । आवाहनच ‘दक्षिणा: पितरः ’ इति श्रुतेः दक्षिणतः आकाशादावाहयेत् । बोधायनः । ‘दक्षिणेनासि दक्षिणाग्रान् दर्भानास्तीर्य तेष्वन्नशेषै: पिंडं दद्यात् इति । पिण्डनिर्वापण केचित् विस्तारादेव कुर्वते ’ ॥ इति मनुः ‘सोमाधार: पितृगणो योगाधारश्च चन्द्रमाः । श्राद्धे योगिनियोगस्तु तस्माद्भूपाल ! शस्यते’ || इति सोमप्रीत्यर्थ मोषधिदेवत्यवता शूर्पेणाच्छादनम् । गृह्यः याज्ञवल्क्यः – गृह्यः — ‘गायत्र्या प्रोक्ष्य पात्राणि दनैः पूर्व परिस्तरेत् । परिषिञ्चेदेवसवितः प्रसुवेति समन्वकम् ’ ॥ इति ‘दत्वान्नं ‘पृथिवी पात्र’ मिति पात्राभिमन्त्रणम् । कृत्वेदं विष्णु’ ‘रित्यन्ने द्विजांगुष्ठ निवेशयेत् ॥ इति ‘विष्णो हव्यं रक्षग्वे’ त्युक्ता नामपुरस्सरम् । निर्दिश्य हव्यं कव्यमिति दद्यादेवं समुच्चरेत ।। } विश्वेदेवा इदमन्त्र सपरिकरं परिविष्टं परिवेक्ष्यमाणं ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्थे गयेयं भूः गदाधरो भोक्ता अन्नं ब्रह्म अहश्च ब्रह्म भोक्ता च ब्रह्म सौवर्ण पात्रमक्षय- वटच्छायेय विश्वेभ्यो देवेभ्य अमृतस्वरूपं आतृप्तेर्दत्तं दास्यमानं हव्यं स्वाहा नमः । पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः इदमन्नं क्व्यमित्यूहः । ’ गयायां श्रीविष्णुपादे दत्तम्’ । इत्युक्ता सन्त्यजेदन्न सतिलाक्षतवारिभिः । ‘गयायां विष्णुपादे च दत्तमस्त्विति चाह वे || ‘ये चेहेति’ च ‘ये देवा’ जपित्वा चोत्तरान् जपेत् । अमूर्तीनां समूर्तीनां पितॄणां दीप्ततेजसाम् || नमस्यामि सदा तेषां ध्यानिनां योगचक्षुषाम् | इन्द्रादीनाञ्च पितरो दक्षमारीचयस्तथा || हरिवंशे- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने पितरस्तप्त ऋषीणाञ्च तान् नमस्यामि कामदान् । मन्वादीनां जनितंश्च सर्वलोकनमस्कृतान् ॥ तान् नमस्यामि नित्यान्नैः पितॄणाञ्च समृद्धये । नक्षत्राणां ग्रहाणाञ्च वाचमिपितरश्च ये ।। नमो द्यावापृथिव्योश्च नमस्येऽहं कृताञ्जलिः । देवर्षीणां संजनितॄन् सर्वलोकनमस्कृतान् ॥ मांधातून् सर्वलोकानां नमस्येऽहं पितामहान् । प्रजापतेर्गवां वह्नेः सोमाय च यमाय च ॥ योगीश्वरेभ्यश्च सदा नमस्येऽहं कुताञ्जलिः । नमः पितृगणेभ्यश्च श्राद्धाद्या ये च कीर्तिताः ॥ स्वयंभुवे नमस्येऽहं ब्रह्मणे योगचक्षुषे । एतदुक्तञ्च सप्तर्चं देवर्षिगणसेवितम् ॥ पित्र्यच परमं ह्येतत् श्रीमद्रक्षोनमेव च । एतेन विधिना युक्तः श्रीमान् भूयाद्धराधिपः || सप्तश्च जपेद्यस्तु नित्यमेवं समाहितः । सप्तद्वीपसमुद्रायां पृथिव्यामेकराट् भवेत् ॥ इति ‘राजतं रजितं वाऽपि पितॄणां पात्रमुच्यते । रजितस्य कथा वाऽपि दर्शन दानमच्युत । आनन्त्यमक्षयं स्वयं राजतं दानमुच्यते । पितॄणां तेन दानेन सत्पुत्रास्तारयन्त्युत ॥ राजते हि स्वधा दुग्धा पात्रेऽस्मिन् पितृभिः पुरा । अक्षयार्थं मही यस्मादस्मिन् दत्ते ततोऽक्षयम् ॥ कृष्णाजिनस्य सान्निध्यं दर्शन दानमुच्यते । राक्षोघ्नं ब्रह्मवर्चस्य पुत्रान् पौत्रांश्च तारयेत् ’ ॥ इति चतुर्थ खण्ड: ] तत्रैव- ‘पापापहं पावनीयमश्वमेधफलं लभेत् । मन्त्रं तस्मादहं वक्ष्ये अमृतं ब्रह्मसम्मितम् || ‘देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च । नमस्स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव नमो नमः ॥ saसाने श्राद्धस्य विरावृत्तं जपेत्सदा । अश्वमेधफलं ह्येतत् द्विजैस्सत्कृत्य पूजितम् || पिंडनिर्वापणे चापि जपेदेवं समाहितः । पितरः क्षिप्रमायान्ति राक्षसाः प्रद्रवन्ति च || पित्र्यस्तु त्रिषु लोकेषु मन्त्रोऽयं तारयत्युत । ‘गयायां धर्मिपृष्ठे च सदसि ब्रह्मणस्तथा || गयाशीषें वटे चैव पितॄणां दत्तमक्षयम्’ । ‘सप्त व्याधा दशार्णेषु मृगाः कालाञ्जने गिरौ ॥ चक्रवाकाशरद्वीपे हंसाम्सरसि मानसे । येsस्मिन् जाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः || प्रस्थिता दीर्घमध्वानं यूयं तेभ्योऽवसीदथ’ || ૭૭ ‘अमूर्तीनां समूर्तीनां ’ ’ चतुर्भ्यश्च चतुर्भ्यश्च’ ‘ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविः ’ 73 ‘यज्ञेश्वरो हव्यसमस्तकव्य- भोक्ताऽव्ययात्मा प्रभुरीश्वरोऽत्र । तत्सन्निधानादपयान्ति सद्यो 1 रक्षांस्यशेषाण्यसुराश्च सर्वे ’ ॥ एवं विशिष्टदिवसे विश्वान् देवान् पितृन् प्रति । श्राद्ध मया कृतं ह्येतत् गया श्राद्धफलप्रदम् ॥ अस्त्वित्यनुग्रहं प्रायेत् व्याहरेत तथाऽऽस्त्विति || ’ 43 गौतम: यमः मनुः - तत्रेव -भ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न ईशानविष्णुकमलासनकार्तिकेय- वह्नित्रयार्करजनीशगणेश्वराणाम् । क्रौञ्चामरेन्द्रकलशोद्भवकश्यपानां पादान् नमामि सततं पितृमुक्तिहेतून् ॥ आपोशनं ततो दत्वाऽमृतमस्त्विति सो वदेत् । …. श्रद्धायामिति पञ्चभिः ॥ प्राणाहुती: पञ्च च हावयेत् ॥ सव्याहृति सगायति मधु वाता इति व्यूचा । जप्त्वा यथासुखं वाच्यं भुञ्जीरंस्तेऽपि वाग्यताः || वाग्यतान् भुञ्जानान् ऋचः पैतृकः श्रावयेत् ।। १३ ।। वाग्यतान् - मौनिनः । ‘यावदुष्णं भवत्यन्नं यावद्भुञ्जन्ति वाग्यताः । तावदन्ति पितरो यावन्त्रोक्ता हविर्गुणाः ’ ॥ इति ‘अनिशेषं हविष्यञ्च दद्यादक्रोधनोऽत्वरः । f * आतृप्तेः सपवित्राणि जप्त्वा पूर्वजपे (?) तथा ॥ इति ‘स्वाध्यायं श्रावयेत्पित्र्ये धर्मशास्त्राणि चैवहि । आख्यानानीतिहासांश्च पुराणान्यखिलानि च । हर्षयेद्ब्राह्मणांस्तुष्टान् भोजनाच्छादनासनैः ’ ॥ इति ‘हविर्यच्चिरत्राय यच्चानन्त्याय कल्पते । पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत् प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ तिलैबीहियवैर्मावैरद्भिर्मूलफलेन वा । दत्तेन मासं तृप्यन्ति विधिवत्पितरो नृणाम् || द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन श्रीन् मासान् हारिणेन तु । औरप्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च तु ॥चतुर्थ: खण्ड: ] स्मृत्यन्तरे - are श्रीवखानगृह्यसूत्रम् षण्मासांरछागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै । अष्टावैणेयमांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ दशमासांस्तु तृप्यन्ति वराहमहिषामिषैः । शशकूर्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥ संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन वा । वाणसम्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी || कालशाकं महाशल्काः खड्गलोहामिषं मधु । आनन्त्यायैव कल्पन्ते मुन्यन्नानि च सर्वशः ॥ यत्किञ्चिन्मधुना मिश्र प्रदद्यात्तु त्रयोदशीम् । तदप्यक्षमेव च मघासु च ’ ॥ इति ‘नाखमापातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत् । न पादेन स्पृशेदन्नं न चैतदवधूनयेत् ॥ अखं गमयति प्रेतान् कोपोऽरीननृतं शुनः । पादस्पर्शस्तु रक्षांसि दुष्कृतीनवधूननम् ’ ॥ ‘चण्डालब्ध वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च । रजस्वला च षण्डश्च नेरनभतो द्विजान् ॥ होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते । दैवे कर्मणि पित्र्ये वा तद्गच्छत्ययथातथम् ॥ प्राणेन सूकरो हन्ति पक्षवातेन कुक्कुटः । श्वा तु दृष्टिनिपातेन स्पर्शेनावरवर्णनः || खओ वा यदि वा काण: दातुः प्रेप्योऽथवा भवेत् । हीनातिरिक्तगालो वा तमप्यपनयेत्ततः ’ ॥ इति षण्डादीनां लक्षणमाह व्यासः - ‘न जुहोत्युचिते काले न स्वाति न ददाति चं । पितृदेवार्चनाद्वीनः स पण्डः परिकीर्तितः ॥ ५७९ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने. भार्थ जपते यश्च तप्यते च तपस्तथा । न परनार्थ इत्युक्तस्स मार्जारः प्रकीर्तितः : ॥ विभवे सति नैवार्थं ददाति न जुहोति च । तमाहुराखुं तस्यान्नं भुक्ता कृच्छ्रेण शोधनम् || समागतानां यसभ्यः पक्षपातं समाश्रयेत् । तमाहुः कुक्कुटं देवास्तस्याप्यन्नं विगर्हितम् || स्वधर्म यस्समुत्सृज्य परधर्म समाश्रयेत् । अनापदि स विद्वद्भिः पतितः परिकीर्तितः ॥ देवत्यागी पितृत्यागी गुरूणाञ्चाप्यपूजकः । गोब्राह्मणस्त्रीधकृदपविद्धः प्रकीर्तितः ॥ आशाकरस्य (?) दाता च दातुश्च प्रतिषेधकः । शरणागतं यस्त्यजति स चण्डालः प्रकीर्तितः ॥ अभोज्यान्ना इमे षंडा मार्जारोप्याखुकुक्कुटौ । पतिताश्वापविद्धाश्च चण्डाला अवमाश्व ये’ || पक्षषंडादयश्चतुर्दशमेदभिन्ना इति माधवीये उक्तम् । ‘पिंडेभ्यस्त्वल्पिक मात्रां समादायानुपूर्व्यशः । तानेव विप्रानासीनान् विधिवत्पूर्वमाशयेत्’ || इति ‘तृप्तेषु तेषु संपृच्छेदन्नं पाले प्रगृह्य च । ‘तृप्तास्स्थ ’ इति, ते प्राहुः ‘तृप्ताः स्म ’ इति वै 1 ‘उच्छिष्टभाग्भ्योऽन्नं दीयताम्’ इति यजमानेनोते ‘यजमानकुले जाता दासा दास्योऽनकांक्षिणः । ते सर्वे तृप्तिमायान्तु मया दत्तेन भूतले ’ ॥ इति पितृस्थानीयः किंचिदुच्छिष्टं भूमौ निक्षिपेत् । अनन्तरमुत्तरापोशनम् । पृथक् ॥ चतुर्थः खण्डः ] श्रीवैखानगृह्यसूत्रम् उच्छिष्टं संशोध्य तत्रानं विकिरेत् ॥ १४ ॥ उच्छिष्टमित्यादि । जातुकणि: – अशोध्य शोध्य वोच्छिष्टं तवानं विकिरेक्रमात || ‘असोमपाश्च ये देवा यज्ञभागविवर्जिताः । तेषामन्नं प्रदास्यामि विकिरं वैश्वदेविकम् ॥ असंस्कृतप्रमीता ये त्यागिन्यो याः कुलस्त्रियः । दास्यामि तेभ्यो विकिरमन्नं ताभ्यश्च पैतृकम् ॥ असंशयो भवेद्विष्णुर्मोक्षसाधनमव्ययम् । पितृणाञ्च वरं श्रेष्ठं विकिरान्नञ्च वैष्णवम्’ || एचमन्नं विकीर्याबुतिदभक्षितस्थले । ‘ये’ ति तच्छे पिंडं दद्यात्तिलांबु च ’ || ‘पात्राणि चालयेच्छ्राद्धे स्वयं शिष्योऽथवा सुतः । न स्त्रीभिर्न च बालैश्च नासजात्या कथञ्चन’ || हूँ ‘विष्टरे पाद्यदाने च विकरे पिंडदानके । त्यागकाले च पाचमनमिप्यते ’ ॥ इति ५.८ १ आचान्तेभ्यो मुखवासं निवेद्य रजतं तिलं सुवर्ण या दक्षिणां पशुकांस्ययानदासशयनासनादीनि परिच्छदांश्च यथाशक्ति ददाति ।। १५ आचान्तेभ्य इत्यादि । हस्तशुद्धिं ततः कुर्यात्कुशं दत्वा प्रयत्नतः । गोत्रशेषन्तु कुर्वीत ? विश्वेदेवानुपूर्वकम् || हस्तशुद्ध करे दद्यात् सतिलं साक्षतं जलम् । सदर्भानक्षतान् दत्वाऽस्मद्रोत्रं वर्धतामिति ॥ स्वस्ति वो वर्धतां गोत्रमिति दद्युश्च तेऽक्षतान् । स्वम्तीति ब्रहीत्युक्ते तु ते चापि स्वस्ति चास्त्विति || ५८२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् मया दत्तमिदं श्राद्धमय्यं चास्त्विति क्रमात् । अक्षयमिनि वृयुः संवृद्धा नाम सर्वतः || आह स्वधां वाचयिष्ये वाच्यतामिति च ब्रुवन् । अपात्राणि चेत्तानि (2) पाद्यस्थाने जलं स्रवेत् ॥ [ चतुर्थ प्रमं ‘ऋचे त्वे’ त्यादिना चान्ते पितरस्तु ‘स्वधोच्यताम्’ । ‘अस्तु स्वये ’ नि प्रत्याहुः देवाश्च पितरस्तथा || दीयतामिति । ते प्राहुर्मन्त्रमेतयं पुनः । दक्षिणा: पान्त्विति प्रोक्ते पान्तु ते दक्षिणा इति ॥ मुखवासानन्तरं रजतं तिल सुवर्णमित्यादि दद्यात् । बोधायनः – ‘सुवर्ण हिरण्यपात्र वस्त्रलोह भूमिभाण्डैः गोश्वाजाविकहस्तिदा सव्रीहि- यवमापतिलदण्डो पानच्छत्र कमंडलुयानासनशयनोपधानैः सर्वोपकरणैः यथोपपाद संपूज्ये ‘ति । छागलेयः पुराणे. ऋतु: अनशेषं तेभ्यो दर्शयित्वा यथोक्तं करणीयम् ॥ १६ ॥ आचमनोच्छिष्टशोधनोत्थापनसविर्जनादन्यद्विश्वेदेव पूर्वमाचरति । अन्यथा रक्षांस्यपहरेयुः ॥ १८ ॥ विश्वेदेवपूर्वमित्यादि । ‘पिशाचा राक्षसा यक्षा भूता नानाविवास्तथा । विप्रलम्पन्ति सहसा श्राद्धमारक्षवर्जितम् ॥ तत्पालनाय विहिता विश्वेदेवाः स्वयंभुवा । इति ‘दक्षस्य दुहिता साध्वी विश्वा नाम प्रकीर्तिता । तस्याः पुत्रा महात्मानो विश्वेदेवा इति श्रुताः || ‘सदेवं भोजयेच्छ्राद्धं तत्पूर्वश्च प्रवर्तयेत् । अन्यथा धवलुपन्ति सदेवासुरराक्षसाः ’ ? इति चतुर्थः खण्डः ] मनः श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ‘देवकार्याद्विजातीनां पितृकार्य विशिष्यते । देवं हि पितृकार्यस्य पूर्वमाप्यायनं स्मृतम् ॥ मार देव पूर्व नियोजन | रक्षांसि विपन्ति श्राद्धमारक्षवर्जितम् ॥ देवान्तं नदी पत्राद्यन्तं न तद्भवेत । पिताद्यन्तं त्वहमान: क्षिप्रं नयति सान्वयः ॥ इति श्रुतिः – अनिर्वै देवानामवम विष्णुः परमम्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता:’ इति ब्राह्मणम् । ‘अग्निर प्रथमो देवतानाम् ‘संयातानामुत्तमो विष्णुरासीत इत्यादि । अतो विश्वेदेवपूर्वं विण्वन्तमेव कर्तव्यम् । शख: ‘दृष्टिश्राद्धे दक्षसंजिन वैश्वदेव । नान्दीमुखे सत्यवम् काम्ये तु धुरिरोचना || पुरूरवा चैव पार्वणे समुदाहृतौ । नैमित्तिक कालकामावेवं सर्वत्र कीर्तयेत् ॥ निषेकाले सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । ज्ञेयं पुंसवने श्राद्धं क्रियांग वृद्धि | कर्मागमिष्टिश्राद्धमिति वैश्चिदुक्तम् | आदित्यपुराणे विशेष:- ‘तथा चैत्र क्रतुर्दक्षम्मर्वास्विष्टिषु कीर्तितौ । नित्यनान्दीमुखश्राद्धं वसुत्यौ च पैतृक ॥ 1 वामने देव काकाम देव । अपि कन्यागते सूर्ये श्राद्धे तु धुरिरोचनौ || पुरूरवाद्रवौ चैव पार्वणे समुदाहृतौ । दर्शश्राद्धन्तु यत्प्रोक्तं पार्वण तत्प्रकीर्तितम् । एकोद्दिष्टन्तु यच्छ्राद्धं तन्नैमित्तिकमुच्यते ’ ॥ इति ५०४ मनः अन्यत्र श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रवन ततः पितृप्रार्थनप्रतिवचने । ‘दक्षिणां दिशमाकांक्षन याचेतेमान् वरान् पितृन् । दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदास्सन्ततिरेव च ॥ इति ‘श्रद्धा च नो मा व्यगमत् बहुदेयञ्च नोऽस्तु । अन्नञ्च नो बहु भवेदतिर्थीच लभेमहि || याचितारश्च नस्सन्तु मा च याचिप्म कञ्चन’ || इति प्रार्थनम् ‘दातारो वोऽभिवर्धन्तां वेदास्सन्ततिरेव वः । श्रद्धा च वो मा व्यगमत बहुदेयञ्च वोऽस्तु || बहु भवेदतिघींश्च लमध्वम् । अन्नञ्च वो याचितारश्च वस्सन्तु माच याचध्वं कञ्चन’ || इत्यादि प्रतिवचनम् । दद्युः । मनुः स्मृत्यन्तरे । तेभ्यो लब्ध्वा नमस्कृत्य जप्त्वा मन्त्राविमौ पुनः । ‘अष्टावष्टावन्येषु धिष्णियेषु’ ‘अग्निरायुष्मानित्यादि । ततो मन्त्राक्षतान् ‘नमो वः पितरः ’ इति पितॄनभिवन्द्य पिंडानुद्वासयेत् ॥ १९ ॥ ‘पिण्डानुद्वासयेत्’ इति ‘पतिव्रता धर्मपत्नी पतिपूजनतत्परा : मध्यमन्तु ततः पिंडमद्यात्सम्यक् सुतार्थिनी || आयुष्मन्तं सुतं सूते यशोमेघासमन्वितम् । धनवन्तं प्रजावन्तं सात्त्विकं धार्मिक तथा ’ ॥ इति ‘समं पत्न्यै प्रदद्याच्च पार्वणे मध्य पिंडकम् । अन्यदेशागता यत्र रोगिणी गर्भिणी तथा । तत्पिंडं जीर्णवृषभः छागो वा भोक्तुमर्हति ॥ इति चन्द्रिकायाम् – ’ प्रदद्यान्मध्यमं पिंड पल्यै भर्ता विशेषतः । न दद्याद्रातृपत्नीनामेष धर्म सनातनः ’ ॥ चनथ खण्ड: याज्ञवल्क्यः मुझे जाते तु माने नाय वाऽथ ऋतुतये । न देयं रजसः पूर्व ये रतः परम् ॥ अक्षता गर्भिणी वन्ध्या गतरता रजस्य | नाश्रीयान्मध्यम पिंड स्वैरिण्यपि विशेषतः ॥ इति ‘पिंवस्तु गोऽजविभ्यो दद्यम जलेsपि वा । निक्षिपेच शुचौ देशे वायसेभ्यो निवेदयेत ’ ॥ इति ! अस्तु तृप्तिः ’ ’ आमावाजस्य इति भुक्तवतस्तान् नमस्कृत्य ‘उत्तिष्टत’ इत्युत्थाप्य ‘परेत पितर’ इति प्रवासयति ॥ २० ॥ परेतेत्यादि । ‘परेते ‘ति प्रवास्याथ च आसीमान्तमनुव्रजेत् । पिवभुक्तं पितृजीर्णमित्युपजुहा हुत्वाऽन्तहोमान्तेऽग्निमालये ( स्वस्थाने) प्रतिष्ठाप्य पञ्चमहायज्ञान् करोति ॥ २१ ॥ अंगिरा: ‘प्रजापते नत्व’ दिति गत्वा प्रणम्य च । ‘यदन्तरिक्ष ’ मियुक्ता ‘ये समाना’ इति ब्रुवन् ॥ अमौ क्षिप्त्वा पिंडदर्भानन्तहोममथाचरेत् ॥ इति मध्यमपिडमाशनं प्राजपत्यत्वादुक्तम् ? | ‘वायसैः सेविते पिण्डे शुना शूद्रेण दूषिते । पुन: कर्म प्रकुर्वीत आवृत्तस्य ? विपर्यये ’ ॥ इति . ‘पिंण्डं काकादिपक्षिभ्यो जन्तुरन्यः स्पृशेद्यदि । कृच्छ्रलयं चरित्वा तु पुनः पिंडच निर्वपेत् ॥ इति शंखलिखितो - ‘बलि’ बलिभुजो यत्र प्रदत्तं नैव भुञ्जते । स्मृत्यन्तरे - 74 1 नैव तृप्ताः प्रयास्यन्ति पितरस्तत्र सानुगाः ’ ॥ इति ‘पथमो वारुणो ज्ञेयः प्रजापतिरथापरः । 肇 तृतीयोऽमिः स्मृतः पिंडे एष पिंडविधिस्स्मृतः ॥ इति ५०६ श्री श्रीनिवासमखित- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश् अग्निमालय इत्यादि काoणजनि: ब्रह्माण्डे स्मृत्यन्तरे. ‘उच्छेषणन्तु तत्तिष्ठेद्यावद्विप्रा विसर्जिताः । ततो गृहबलिं कुर्यादिति धर्मों व्यवस्थितः ’ ॥ इति ‘यदा श्राद्धं पितृभ्यस्तु दातुमिच्छति मानवः । वैश्वदेवं ततः कुर्यान्निवृत्ते श्राद्धकर्मणि ॥ इति ‘पितृन् सन्तर्प्य विधिवलिं श्राद्धं समाचरेत् । वैश्वदेवं ततः कुर्यात्पश्चाद्राह्मणभोजनम् || दर्शे तिलोदकं पूर्वं पश्चादद्यान्महालये । आव्दिके मासिके चैव परेऽहनि तिलोदकम् || दर्श तिलोदकं पूर्वं पश्चाच्छ्राद्धं समाचरेत् । तिलोदकन्तु पूर्वं स्यादामश्राद्धं ततश्चरेत् ॥ इति ‘यदेवं तर्पयत्यङ्गिः पितॄन् स्नात्वा द्विजोत्तमः । तेनैव सर्वमाप्नोति पितृयज्ञक्रियाफलम् ’ ॥ इति ‘वृद्धावादौ क्षये चान्ते दर्शे मध्ये महालये आचान्तेष्वपि कुर्वीत वैश्वदेवं चतुर्विधम् ॥ 1 दर्भैस्सप्तमभूतेन ? मन्त्रयुक्तं तथाऽक्षयम् । सौवर्णेन च पात्रेण ताम्ररौप्यमयेन च ॥ उशनाः - “औदुंबरेण खनेन पितॄणां दत्तमक्षयम् । विना रौप्यसुवर्णेन विना ताम्रमयैस्तथा ॥ विना दर्भैश्च मन्त्रैश्च पितॄणां नोपतिष्ठते । वामभागे तिला ग्राह्या मुक्तहस्तस्तु दक्षिणः || यदुद्धृत्य निषिश्चेत तिलान् संमिश्रयन् जलैः ’ ॥ इति ‘ये तु पाणितले श्लिष्टा रोमकूपेषु ये स्थिताः । तैस्तिलैस्तर्पणं कुर्वन् पितृहा च भवेन्नरः || चतुर्थ: खण्ड ] देवान् श्रीखासगृह्यसूत्रम् तदक्षतोकैः । पितृन् भक्तचा निलैः कृष्णैः स्वसूत्रोक्तविधानतः ’ ॥ इति प्रदीपिकायाम् - ‘यथा योधसहस्त्रेषु राजा गच्छति धार्मिकः । कात्यायनः हारीत:- एवं तिलजल दत्त जलं पित्र्येषु गच्छति’ || ‘तिलाभावे जलं दद्यात्सुवर्णरजतान्वितम् । तदभावे निषिञ्चत दर्मन्त्रेण वाऽस्यतः ’ ॥ इति ‘वसित्वा वसनं शुष्कं स्थले वैस्तीर्णनर्हिषि । तस्मिंस्तु तर्पणं कुर्यान्न पात्रे तु कदाचन ॥ विष्णु: पितामह:- व्यासः पात्राद्वा जलमादाय शुभे पात्रान्तरे क्षिपेत् । जलपूर्णेऽथ वा गर्ते न स्थले तु विबर्हिषि ॥ केशभस्म तुषां गारकंटकास्थिसमाकुलम् । भवेन्महीतलं यस्मात् बर्हिषां स्तरणं ततः ’ ॥ इति ‘यत्राशुचिस्थलं वा स्यादुदके देवताः पितॄन् । तर्पयेत्तु यथाकाममप्सु सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥ याजुषा सामगाः पूर्वं मध्ये कुर्युस्तु बहवृचाः । अथर्वाणस्तु श्राद्धान्ते वैश्वदेवमिति स्थितिः ’ ॥ ‘हेमरौप्यमय पात्र ताम्रकांस्यमयं शुभम् । पितॄणां तर्पणे पात्रं सृष्मयन्तु परित्यजेत् ॥ राजते मनसा यान्ति सुवर्णे हस्तनिर्गतम् । मुहूर्तेन तु ताम्रेण आससे न तिलोदकम् ’ ॥ ‘एकैकमंजलि देवा द्वौ द्वौ तु सनकादयः । अर्हन्ति पितरस्त्रींस्त्रीन् स्त्रियश्चैकैकमजलिम् ’ ॥ इति इदं मातृवर्गव्यतिरिक्तविषयम् । शालंकायनः ‘मातृणामंजलीन् दद्यादन्यासामेकमंजलिम् । सपल्याचार्यपत्नीनां द्वौ द्वौ दद्याज्जलांजली ’ ॥ इति बृहस्पतिः पशर: संग्रह: यमः अंगिरा: Aqajad — श्री श्रीनिवासमविकृत तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ: प्रश्न सप्तम्यां मानुवारे च मातापित्रोर्मृतेऽह्नि । तिलैर्यस्तर्पणं कुर्यात्समाणान्तु धातुकः ’ ॥ इति ‘भानुवारे भृगोवारे मातापित्रोर्मृतेऽह्नि । तिलैयैस्तर्पणं कुर्यात्स मातृपितृघातुकः ’ ॥ इति ‘सप्तम्यां रविवारे च गृहे (1) जन्मदिने तथा । मृत्यपुत्रकस्वार्थी न कुर्यात्तितर्पणम् ॥ अर्कै शुक्रलयोदश्यां सप्तम्यां निशि संत्र्ययोः । तर्पणं तिलसंयुक्तं तज्जलं रुधिरं स्मृतम् ॥ प्रातः काले च सायाह्ने रात्रौ चोभयसंध्ययोः । 1 मृदा स्नानं पिंडदानं न कुर्यातिस्तर्पणम् ’ ॥ इति ‘भरण्यां भानुवारे च कृतिकायां मघासु च । मृदानानं पिंडदानं न कुर्यात्तिलतर्पणम्’ || इति ’ दर्शश्राद्धं गया श्राद्धं श्राद्धञ्चापि तिलोदकम् । न जीवत्पितृकः कुर्यात्तिलैः कृष्णैश्च तर्पणम् ’ ॥ इति ‘कृतोद्वाहोपनयनो वर्ष वर्षार्धमेव वा । पार्वणन्तु न कुर्वीत कुर्याच्छ्राद्धमपिंडकम् ॥ विवाहे चोपनयने चौले सति यथाक्रमम् । वर्ष तदर्घमच नेत्येके तिलतर्पणम् ॥ निमन्त्रयेत व्यवरान् सम्यग्विप्रान् यथोदितान् । निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये नियतात्मा भवेत्तु सः ॥ न च छन्दांस्यधीयत यस्य श्राद्धे विभावयेत् । निमन्त्रितान् हि पितरः उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान् ॥चतुर्थ: खण्ड: ] श्रीवखानसासूत्रम् वायुभूताश्च गच्छन्ति उपासीनानुपासते । त्राणन्तु मुखं कृत्वा देवाः पितृगणैस्सह || तदन्नमुपयुञ्जीरन तस्मात्तं K ॥ रत्नावल्यामु ’ तिथिवारसमायोगे निषेधो य उदाहृतः । ऋषिभिस्तर्पणे नित्ये निमित्त न तु बाधते ॥ याज्ञवल्क्यः वसिष्ठः मार्कण्डेय: अंगिरा:

उपरागे पितुः श्राद्धे पाते मायाश्च संक्रमे । निषिद्धेऽपि हि सर्वत्र तिलैस्तर्पणमाचरेत् ॥ स्वात्वा तीरे समागत्य शुचौ देशे कुशासने । श्राद्धाङ्गतर्पणं कुर्यात्ततस्सन्ध्यां समाचरेत् ॥ श्राद्धे यावन्त उद्दिष्टाः प्रातस्त्राने तु तर्पयेत् ॥ इतिं ‘य: तर्पयेत्पितृन् प्रातः श्राद्धं कृत्वा परेऽहनि । पितरस्तस्य तृप्यन्ति न चेक्लिश्यन्ति वै भृशम् || नष्टाभिर्दूरभार्यश्चेत्पार्वणे समुपस्थिते । सन्धाय विधिवद्धुत्वा कर्मान्ते विसृजेत्पुनः || प्रायश्चित्ताहुतीरेवाऽयाश्च वा जुहुयादपि । अनमिकस्य विप्रस्य हस्ते करणं स्मृतम् ॥ इति ‘हस्ते हुतं यदाऽश्नीयात् ब्राह्मणो ज्ञानदुर्लभः । नष्टं भवति तच्छ्राद्धमिति शातातपोऽब्रवीत् ॥ इति ‘श्राद्धं भुक्ता परं श्राद्धं यस्तु भुञ्जीत मूढषीः । पतन्ति पितरस्तस्य लुप्तपिंडोदक किया: " || इति ‘आमश्राद्धं गृहीत्वा ये अन्नश्राद्धेषु भुञ्जते । पतन्ति पितरस्तस्य रौरवे चातिसंकटे ॥ ५१० व्यासः पराशरः स्मृत्यन्तरे बोधायनः स्मृत्यन्तरे श्रुतिः श्री श्रीनिवासमखिकृत–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न प्रदक्षिणमनुव्रज्य भुञ्जीत पितृसेवितम् । ब्रह्मचारी वसेत्तान्तु रजनीं ब्राह्मणैस्सह || व्रतभंगो न कर्तव्यो भोक्तव्यं पितृसेवितम् । Terra aet शेषमाप्रातव्यं न दोषकृत् ॥ 暑 ‘अवयमेव तन्नैव प्राशित नैवाप्राशित ’ मिति || ‘तांबूल दन्तकाष्ठञ्च तैलाभ्यंग क्षुरं तथा । रत्यौषधपरान्नञ्च श्राद्धत् सप्त वर्जयेत् || पुनर्भोजनमध्वानं भाराध्ययनमैथुनम् । दानं प्रतिग्रहं होमं श्राद्धभोक्ताऽष्ट वर्जयेत् ॥ निमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे वृषल्या सह मोदते । दातुर्यद् दुष्कृतं किञ्चित् तत्सर्वं प्रतिपद्यते ॥ श्राद्धं भुक्ता तदुच्छिष्टं श्वशूद्रेभ्यः प्रयच्छति । स मूढो नरकं याति कालसूत्रमवाक्शिराः ॥ इति ‘अन्नेन वा तथाssन्यैर्वा शाकमूलफलादिभिः । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन श्राद्धं कुर्यान्महालये ’ ॥ इति ‘तृणानि च गवे दद्यात् पिंडान्वाऽथापि निर्वपेत् । तिलोदकैः पितृन्त्राऽथ तर्पयेत्स्नानपूर्वकम् || affair वा दहेत् श्राद्धकाले समागते । तस्मिंश्चोपवसेदनुजीवेद्वा ? श्राद्धसंहिताम् ’ ॥ इति ‘अथवा श्राद्धमन्त्रान्वाऽधीयीत न त्वेवानष्टकस्स्यादिति’ । ‘द्रव्यब्राह्मणसंपत्तावन्नश्राद्धेऽनुमासिके । संवत्सरविमोके च न कुर्यात्तिलतर्पणम् । इति 1 ‘दशकृत्वः पिबेदापो गायत्र्या श्राद्धभुक् द्विजः । ततरसन्ध्यामुपासीत शुद्धयते तदनन्तरम् ॥ चतुर्थ: खण्ड: ] श्रीनगृह्यसूत्रम् प्राणायामत्रयं कृत्वा प्रणवेनाभिमन्त्रय षट् । पवि वै ततः सन्ध्यां शुद्धः स्याच्छ्राद्धभोजनात् || निमन्त्रितो जपेद्धोतं नियुक्तस्तु निषंगिणे । , विमुक्तो वामदेवाय श्राद्धभोक्ता न दोषभाक् ॥ इति ‘दरिद्रो ममेयमष्टकेति कक्षम ग्रिना दाहयेत् || २२ ॥ श्रोत्रियाय पानीयं वा दद्यादिति विज्ञायते ॥ २३ ॥ दरिद्रेत्यादि । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने चतुर्थः खण्डः । ५९१ '

1. इदं सूत्रद्वयं न व्याख्यातम् । कक्षं - लतागुल्मं’ इति ग्रन्थाक्षरकोश- टिप्पणी | करणात् । संग्रहे - कात्यायनः अथ पञ्चमः खण्डः अथातोऽमावास्यायां पिंडपितृयज्ञं यजेत ।। अथ - क्रमप्रप्ताष्टकानन्तरं। अतः - चंडालत्वनिवृत्तिद्वारा सन्ततिवृद्धि - याज्ञवल्क्यः ’ दर्शश्राद्धमतिक्रम्य यो भुंक्ते स नराधमः । चंडालत्ववानोति नवजन्मानि पञ्च च ’ ॥ इति ’ दर्श नात्वा पितृभ्यस्तु दद्यात् कृष्णतिलोदकम् । अन्नञ्च विधिवद्दद्यात्सन्ततिस्तेन वर्धते ’ ॥ इति ‘न निर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विनः । इन्दुक्षये मासिमासि प्रायश्चित्तीयते द्विजः ’ ॥ इति शतपचे - दर्शपूर्णमासप्रकरणे - ‘ते देवा अब्रुवन् अमा नो अद्य वसुर्वसति यो नः प्रायत्सी’ दिति । यजुषि – ’ इन्द्रो वृत्र हत्वा परां परावतभगच्छत्’ इत्यारभ्य ‘सोऽमावास्यां प्रत्यागच्छत्तं देवा अभिसमभिगच्छन्तामा वै नोऽय वसु वसतीतीन्द्रो हि देवानां वसु तदमावास्याया अमावास्यत्वम्’ इति ’ अमा वसुं नैच्छदस्यां राज्यामित्यमावास्या’ इति । स्कान्वे नागरखंडे- ‘आश्रितौ तावमावास्यां पश्यतस्सुसमागतौ । अन्योन्यं चन्द्रसूर्यौ तु यत्तु तद्दर्श उच्यते ’ ॥ इति बृहद्वसिष्ठः - ’ अमा नाम रवेः रश्मिस्सहस्रप्रमुखा स्मृता । यस्याश्च तेजसा सूर्यः प्रोक्तस्त्रैलोक्यदीपकः । तस्मिन् वसति येनेन्दुरमावास्या ततस्स्मृता ॥ इति श्रीविष्णुपुराणे - ‘कलाद्वयावशिष्टस्तु प्रविष्टस्सूर्यमण्डलम् । अमाख्यौ विशति अमावास्था ततस्स्मृता ॥ इति " पञ्चमः खण्डः ] ब्रह्माण्डे — स्कान्दे- पुराणे बुद्धवसिष्ठः ब्रह्माण्डे ’ अमा नाम र रस्मि: चन्द्रलोक प्रकीर्तिता । तस्मात्सेम नसेत्तस्यां अमावास्या ततः स्मृता’ || इति ’ अमा सोमांशभागेन (?) देवि प्रोक्ता महाकला । कलावशिष्टो निष्क्रान्तः प्रविष्टस्सूर्यमंडलम् । अमायां विशते यस्याममावास्या ततस्स्मृता ॥ इति ‘राका चानुमतिश्चैव पौर्णमासी द्विधा स्मृता । सिनीवाली कुश्चैव अमावास्या द्विधैव तु ’ ॥ इति ‘राका चानुमतिश्चैव पौर्णमासीद्वयं विदुः । राका संपूर्णचन्द्रा स्यात् कलोनाऽनुमतिस्स्मृता ॥ पौर्णमासी दिवा दृष्टे शशिन्यनुमतिः स्मृता । राका स्यात्तु ततस्तस्मिन् सैव राकेति कीर्त्यते ’ ॥ इति ‘यस्मात्तामनुमन्यन्ते पितरो दैवतैस्सह । तस्मादनुमतिर्नाम पूर्णिमा प्रथमा स्मृता ॥ ५१३ रंजना अत्यर्थं राजते यस्यां पूर्णिमायां निशाकरः । द्यस्य राकेति कवयो विदुः || दृष्टचन्द्राममावास्यां सिनीवाली प्रचक्षते । } एतामेव कुहूमाहुः नष्टचन्द्रां महर्षयः ॥ इति ‘कलाक्षये व्यतिक्रान्ते दिवा पूर्णा परस्परम् । , चन्द्रादित्यौ कलापूर्णौ पूर्णत्वात् पूर्णिमा स्मृता ॥ इति भविष्योत्तरे : ‘पूर्णमासी महाराज सोमस्य दयिता तिथिः । कालनिर्णये 6 पूर्णो मासो भवेदस्मात् पौर्णमासी ततः स्मृता ॥ इति ‘अनुमत्याश्च राकायाः सिनीवाल्या : कुहोर्मता । एतासां द्विलव: काल: कुहू रात्र्या कुहूः स्मृता ॥ ** श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने लध्वक्षरचतुर्भागः लुटिरित्यभिधीयते । त्रुटिद्वयं लवः प्रोक्तः निमिषस्तु लवद्वयम् || कुहेति कोकिलेनोक्तो यावत्कालस्समाप्यते । तत्कालसंज्ञिका ‘चैषा अमावास्या कुहूस्स्मृता । इत्येष सन्धिना कालो यो द्विविधः स्मृतः १ ॥ इति } पूर्वेऽहनि ‘अपां मेध्य मिति समूलं बर्हिराहृत्य सकदेवाऽ च्छिद्य सकदाच्छिन्न बर्हिषस्तमाहरति ॥ २ ॥ मतः शंख: जाबालि: पूर्वोऽहनीत्यादि । कात्यायनः समूलस्तु भवेद्दर्भः पितॄणां श्राद्धकर्मणि । मूलेन लोकान् जयति शक्रस्य च महात्मनः ॥ हरिता वै सपुञ्जीला : पुष्टिस्निग्धारसमाः शुभाः । रल्निमात्रप्रमाणास्स्युः पितृतीर्थेन संस्कृताः ॥ अच्छिन्नामा शुष्कामा हस्वाश्चैव प्रमाणतः । कुतपा इति विज्ञेयास्तैस्तु श्राद्धं समाचरेत् ’ ॥ इति ‘अमायाश्चैव न छिन्द्यात् कुशांश्च समिधस्तथा । सवित्रावस्थिते सोमे हिंसायां ब्रह्मा भवेत् ’ || इति ‘कुशान् काशांश्च पुष्पाणि गवार्थञ्च तृणादिकम् । निषिद्धे चापि गृह्णीयादमावास्याऽहनि द्विजः ’ ॥ इति ‘मासे नमस्यमावास्या तस्यां दर्भोच्चयो मतः । . अयातयामास्ते दर्भा नियोज्याश्च पुनः पुनः ’ ॥ उपोष्य श्वोभूतेऽपराह्णे अग्निं प्रणम्य प्राचीनावीती अध्वर्युः दक्षिणाग्नेः दक्षिणपश्चिमस्यां चरुस्थान्याज्यस्थाली सुकु सुवेध्ममेक्षणे- डापात्र स्फथशूर्पोलूखलमुखलादिपात्राप्येकैकशः प्रयुञ्जीत ॥ ३ ॥ पञ्चमः खण्डः स्मृत्यन्तरे. अपराह्नेति ‘अपराह्नान्वितावापि अधिवृक्षयुतापि वा । 1 अदृष्टेन्दुरमावास्या पितृयज्ञे तु चोदिता ॥ इति संकर्षणकांडे - ‘यदि पञ्चदशी पूर्वमपराह्नात्समाप्यते । पूर्वेद्युः दृष्टचन्द्रेऽपि कार्य प्राह पितृक्रमम्’ || इति स्मृत्यन्तरे – ‘मध्याह्न्व्यापिनी ग्राझा एकोद्दिष्टतिथिर्भवेत् । अपराव्यापिनी या पार्वणे सा तिथिर्भवेत् ॥ घटिकेकाऽप्यमावास्या नापराद्गता यदि । कात्यायनः हारीत: – मरीचिः

भूतविद्वैव सा ग्राह्या दैवे पित्र्ये च कर्मणि ’ ॥ इति ‘सिनीवाल्यपराहे चेत् स्मृताऽऽपस्तंबसामिनाम् । सायाहे द्विविनाडी चेत्सा बोधायनकण्वयोः ’ ॥ इति ‘अपराह्नः पितृणान्तु याऽपराह्नानुयायिनी । सा माझा पितृकार्ये तु न पूर्वाह्नानुयायिनी’ || इति 1 ‘व्यपराव्यापिनी चेदाब्दिकस्य यदा तिथि: महती यत्र तस्मिंस्तां प्रशंसन्ति महर्षयः ’ ॥ इति स्मृतिसरणौ - ‘सायन्तन्युत्तरा स्याच्चेत् पूर्वविद्धाऽपराक्षिकी । सायन्तनी वा पक्ष स्यात् परविद्धा प्रशस्यते ॥ दर्शश्व पूर्णमासश्च पितुः सांवत्सरं दिनम् । पूर्वविद्धमकुर्वाणो नरकं प्रतिपद्यते ’ ॥ ५९५ इति नारदादिवचनं अपराह्नद्वयव्यापित्वाभावे सायं त्रिमुहूर्तव्यापितिथि ग्रहणपरम् । ‘अस्तमनवेलायां कलामात्रापि या तिथिः । सैव प्रत्याब्दिके ज्ञेया नापरा पुत्रहानिदा ’ || इति वचनं काण्वादिविषयम् । ५९६ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने यतु - ‘चतुर्थे प्रहरे प्राप्ते यः श्राद्धं कुरुते नरः । आसुरं तद्भवेच्छ्राद्धं दाता च नरकं व्रजेत् ’ ॥ इति यमवचनं आलस्यादिना अपराह्णातिक्रमपरम् । व्यासः मतुः व्याघ्रपाद: ‘पराह्णातिक्रमं कुर्यादले: पूर्वं यथाविधि ’ (?) || इति 孽 ‘संध्यारात्र्योर्न कर्तव्यं श्राद्धं खलु विचक्षणैः ॥ इति ‘विधिज्ञः श्रद्धयोपेतं सम्यक् पाले नियोजकः । रात्रेरन्यत्र कुर्वाणः प्राप्नुयाच्छ्राद्धकृत्फलम् ’ ॥ स्मृत्यन्तरे - ‘सा तिथिस्तदहोरात्रं यस्यामस्तमियाद्रविः ॥ इति भारव:- ‘पित्र्यं मूले तिथेः प्रोक्तं शास्त्रज्ञैः कालकोविदैः । तथैव देवकार्येषु तिथेरन्त्यं प्रशस्यते ’ ॥ इति स्मृतिसरणी - ‘पारणे मरणे चैव तिथिस्तात्कालिकी मता । पित्र्येऽस्तमयवेलायां स्पृष्टा पूर्णा निगद्यते ’ ॥ कथञ्चिदत्र सायंकाले श्राद्धकरणमपि न च नक्तं श्राद्धं कुर्वीत . आरब्धे च भोजनपरिसमापनात्’ इत्यापस्तंबवचनात् मृताहातिक्रमे चण्डालत्वा- पत्तेश्च रात्रौ प्रथमयामे प्रत्याब्दिकश्राद्धं कर्तव्यमिति प्रन्थान्तरेषु ग्रन्थकारैः समर्थितम् । त्रिमुहूर्तन्यूनत्वे - गोभिल: ’ त्रिमुहूर्ता न तद्द्माया परैव कुतपे हि सा । कुर्वीत कुत श्राद्धं सायाहृव्यापिनी न चेत् ’ ॥ मासिकै कोद्दिष्टेषु मध्याहृव्यापिनी तिथि: ग्राथा । प्रथमं मध्याद्द्रव्यापिनी माथा । द्वयोर्मध्याह्न्व्यापित्वे यत्राधिका सा माझा । उभयत्राभावे पूर्वविद्धा माया । (खर्वादिविषयकत्वचनं सर्वत्र समानम् ) ‘एकमुद्दिश्य यच्छ्राद्धं देवहीनं विधीयते । , एकोद्दिष्टन्तु तत्प्रोक्तं मध्याह्ने तत्प्रकीर्तितम् ॥ इति व्यासस्मरणात् । एतच सपिंडीकरणात प्राक्तनैकोद्दिष्टविषयम् । पञ्चमः खण्डः ] ’ मध्याहृव्यापिनी माया एकोद्दिष्टे तिथिर्भवेत् । अपराव्यापिनी ग्राह्या पार्वण सा तिथिमवेत ’ | देवलः ‘पूर्वा दैविकं कर्म अपराह्ने तु पैतृकम् । एकोद्दिष्टन्तु मध्याह्ने प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम् ’ ॥ इत्यादिवचनान्यत्र अनुसन्धेयानि । गालय:

अस्य अपवाद: ‘पूर्वाह्णे चैव मध्याह्ने अपराह्णे च दैविकम् । } एकोद्दिष्ट पार्वणञ्च वृद्धिश्राद्धं तथाऽऽमिकम् ॥ इति अग्न्याधानवृद्धिश्राद्धमाग्निकम् । किञ्च खर्वा वृद्धिक्षयरहिता अपराह्नद्वये समा । दर्पा वृद्धिपक्ष अपराह्नद्वये समा । हिंसा क्षयपक्षे अपराह्नद्वये समा ।

खर्चा दर्पा तथा हिंसा त्रिविधं तिथिलक्षणम् । , खर्चदप परौ कार्यों हिंसा स्यात्पूर्वकालिकी ’ ॥ इति यतिविषये ‘एकोद्दिष्टं यतेर्नास्ति · त्रिदंडग्रहणादिह । सपिंडीकरणाभावात् पार्वणन्तु विधीयते ॥ अतस्तेन कर्तव्यं पार्वणं तु मृतेऽहनि ’ ॥ इति. अपराहृद्वयव्यापिन्यमावास्या यदा भवेत् । तत्राल्पत्वमहत्वाभ्यां निर्णयः पितृकर्मणि ॥ अपराह्नद्वयव्यापी यदि दर्शस्तिथिक्षये । आहिताग्नेः सिनीवाली निरग्न्यादेः कुहूर्मता || साम्येऽपि च कुर्ज्ञेया वेदवेदांगवेदिभिः ॥ इति कार्णानि : — ‘सिनीवाली द्विजैर्ग्राह्या सामिकैः पितृकर्मणि । ।. स्त्रीभिः शूद्रैः कुर्माया तथा चानामर्द्विजैः ॥ दृष्टचन्दा सिनीवाली नष्टचन्द्रा कुहूर्मता । सिनीवाली कुश्चैव श्रुत्युक्ते पितृकर्मणि || ક fara पर्यवहितम् ज सत्यात्परतो यत्र चतुर्दश्यनुवर्तत । तिनीवाली तु मा ज्ञेया पितृकार्येषु निष्फला ’ || इति वचनं निरस्यादिविषयम् । वाजसनेयिव्यतिरिक्तविषयं वा । प्रचेताः

↓ गौतमः } भूतविद्धाममावास्यां मोहादज्ञानतोऽपि वा । श्राद्धकर्माणि ये कुर्युरुतेगमायुः प्रहीयते ’ ॥ इति { ‘पूर्वा चेत्पतिपदी भूते सायममा यदि । आरभ्य कुतपे श्राद्धं रोहिणन्तु न लघयेत् || भूतविद्धा त्वमावास्या प्रतिपमिश्रिता च या । तयोश्च पितृकृत्येषु ग्राह्या कुतपकालिका || इति एवं कुतपकालव्यात दशग्रहणस्मरणात् न सायन्तनग्रहणम् । ‘स्यातां चेत् यदि मध्याह्नात् श्राद्धं तत्र कथं भवेत् । तिथिक्षये सिनीवाली तिथिवृद्धौ कुहूर्मता ॥ साम्येऽपि च कुर्ज्ञेया वेदवेदांगपारगैः ॥ इति मध्याह्नात् परतः कुहूः सिनीवाली च स्यातां चेदपराह्ने तिथिक्षये सिनीवाली प्राया । समे वृद्धे वा भवेतां यदि तदा कुहूः ग्राह्येत्यर्थः । उभयापराव्याप्त्यभावे 1 कुतपकालिका ग्राह्या । हारीत: – ‘भूतविद्धा त्वमावास्या प्रतिपमिश्रिता च या । जागति: पित्र्ये कर्मणि विद्वद्विद्या कुतपकालिकी’ ॥ इति एवं च ’ अपराद्धः पितॄणामित्युत्पत्तिशिष्टापराह्न एव श्राद्धम् । तथा ‘पूर्वा चेदमावास्या नापरा भवेद्यदि । प्रतिपद्यपि कर्तव्यं श्राद्धं श्राद्धविदो विदुः ॥ इति अपराह्नद्वयव्यापित्वाभावे पूर्वदिनं प्राथन् । ! जाबालि ‘प्रतिपद्यप्यमावास्या नापराह्नगता यदि । पूर्वविद्धैव कर्तव्या पित्र्ये कर्मणि सर्वदा ’ || इति वचनं कात्यायनबोधायनादिविषयम् ।पञ्चमः खण्डः | aterus:- कात्यायनः श्रीधरः श्रीवखानसासूत्रम् ‘घटिकेकाऽप्यमावास्या नापराहगता यदि । भूतविद्धैव सा ब्राह्या दैवे पित्र्ये च कर्मणि’ || इति ‘चतुर्दशदिनान्ते तु चतुस्त्रिघटिका यदि । अमाभूते च कर्तव्य श्राद्धं वाजसनेयिभिः ॥ इति ‘सातिथिस्त्रमुहूर्ता स्यात्पूर्वमस्तमयाद्रवेः । वृद्धौ षण्णाडिकाः तत्र क्षये तिस्रात्समे चतुः ’ ॥ इति ५९९ अमावास्यायां पिंडपितृयज्ञं यजेतेति सूत्रकारैरुक्तम् । इदं च पिंडमूर्तिधारिणां पितॄणां यजनम्, ‘अहमेवात्र विज्ञेयः त्रिषु पिंडेषु संस्थितः’ इति भगवद्वचनात् भगवद्यजनम् । एतदष्टकायां प्रपंचितम् । अत्र अमावास्यायामित्यनेन उदयकाल- स्थायां वा अपराह्नगतायां वा यदाकदाचिदमावास्यायां वा (?) । यदाकदाचिदिति वक्तुमयुक्तम् अनुक्तत्वात् । उदयकालस्थायामिति चेत्, तदप्ययुक्तम् । ‘पूर्वाह्न दैविकं कर्म ’ इत्यादिस्मृतेः ‘अपराह्नः पितॄणा मिति श्रुतेश्व | अतः विहितकाल अपराह्न एव कर्तव्यम् | अन्यथा ‘अकाले कृतमकृतम्’ इति, , ‘अकाले चेत्कृतं कर्म कालं प्राप्य पुनः क्रिया । कालातीतं तु यः कुर्यादकृतं तद्विनिर्दिशेत् ॥ ‘अलोपवसथे ऽमावास्यायामपराऽधिवृक्षसूर्ये वा पिंडपितृयज्ञेन इति च. अकृतवद्भवेत् । श्रौतसूत्रे व यजेत ’ इति । ननु दर्शश्राद्धं पिंडपितृयज्ञश्चान्वाधानदिने उत दिनान्तरे वा " इत्यत्राह त्रीयेकवासरे कुर्यादिति प्राहुर्मनीषिणः । कचित्पूर्वदिने तानि कचिदेवोत्तरत्र तु ॥ दर्शश्राद्धपिंडपितृयज्ञान्वाधानानि एकवासरे कुर्यात् । त्रिपूर्वदिन एव कुर्यात्, कचिदुत्तरदिन एव कुर्यादिति महर्षयः प्राहुः । तथाहि - यदा वा मध्याह्ने ६०० श्री श्रीनिवासमखिकृत–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने ततः पूर्वं वा दर्शप्रतिपत्संद्धिः तदा सन्धिदिनात्पूर्वस्मिन् दिवसेऽन्वाधानं, तत्रैवामावास्याया अपराहृव्यापित्वात्तत्रैव दर्शश्राद्धपिंडपितृयज्ञाविति त्रयाणामेकदिन- करणीयत्वम् । यदा वा मध्याह्नादुपरि अमावास्याप्रतिपत्सन्धिः तदा अमावास्याया पूर्वेद्युरपराह्नव्यापित्वाभावे परेद्युरपराहृव्यापित्वात् पूर्वैः परेद्युरन्वा- धानविधानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वम् । दिनत्रयमेकदिनत्वं (?) यदा मध्याह्ना- दुपर्यमावास्याप्रतिपत्सद्धिः तदा अमावास्याया दिनद्वयम् । या ओषविवृद्धौ साम्ये च सर्वेषां परेद्युरेव श्राद्धविधानात् परेद्युरन्वाधानविधानात् परेधुरेव पिंडपितृयज्ञ- विधानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वमेक दिनत्वम् । यदाऽऽमावास्याप्रतिपत्सद्धिः मध्याह्नादुपरि तिथिक्षीणतया दिनद्वयेऽप्यपराह्नास्पर्शित्वं तदा सर्वेषां परेद्युः श्राद्धविधानात् परेद्युरेव पिंडपितृयज्ञविधानात् प्रतिपदि चन्द्रादर्शने परेद्युरन्वा- धानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वम् । यदा मध्याह्नादुपरि अमावास्या प्रतिपत्सन्धिः अमावास्या दिनद्वयेऽप्यपराह्नव्यापिनी तिथिरपि क्षयगामिनी तदा अभिद्वयवतां सिनीवाल्यां दर्शश्राद्धविधानम् । तथा च – • ‘पितृयज्ञावृतो दर्शश्राद्धे पिंडान् विनिक्षिपेत् । पितृयज्ञस्य कालस्तु दर्शश्राद्धे भवेदिति ’ ॥ इति वचनात् दर्शश्राद्धदिन एव पितृयज्ञः । तत्र प्रतिपदि चन्द्रादर्शने सिनीवाल्या मेवान्वाधानमिति त्रयाणामेकपूर्वदिनत्वम् । ( यदाऽमावास्याप्रतिपत्संन्धिः मध्याह्नादुपर्यमावास्या च दिनद्वयेऽप्यपराह्नस्पर्शनतिथिक्षयगामिनी तदा प्रतिपदि चन्द्रादर्शनादन्याधानं सिनीवाल्याम् । तथा पितृभ्यः श्राद्धं पिंडपितृयज्ञश्व सिनीवाल्यामेवेति पूर्वैकदिनत्वम् (?) | ) अस्मिन्नर्थे दर्शश्राद्ध पिंडपितृयज्ञान्वाधान- aaaa प्रमाणानि | स्मृत्यन्तरे - ‘अपराह्नान्विता वापि अधिवृक्षयुतापि वा । अष्टेन्दुरमावास्या पितृयज्ञे तु चोदिता ॥ वर्धमानाममावास्यां रक्षयेदपरेऽहनि । यामांस्त्रीनधिकान्वापि पितृयज्ञप्रदो भवेत् ॥ इति , पञ्चमः खण्डः ] infores खासगृह्यसूत्रम् ‘यदि पञ्चदशी पूर्वमहात्ममाप्यते । पूर्वेद्युः दृष्टचन्द्रेऽपि कार्यं प्राह पितृक्रतुम् ’ ॥ ६०१ दक्षिणपश्चिमस्याम् - नैर्ऋत्याम् | आदिशब्देन तण्डुलशोधनादि - पात्राणि गृधन्ते । यदेकमेकं संमरेत् पितृदेवत्यानि स्युः’ इति श्रुतेः एकैकशः आसादनम् | ‘अपहता असुरा’ इति वेदि परिमृज्य ‘आयात पितरः’ इति दक्षिणाग्नि सकदाच्छिन्नबर्हिषा परिस्तृणाति ॥ ४ ॥ ‘पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति स्थाली सपवित्रां व्रीहिमिरा- पूर्य तेनैवाभिमृश्य तथैव तान् शूर्पे निरूप्याभिमृशेत् ॥ ५ ॥ अन्वाहार्यस्य दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वोत्तरपश्चिमग्रीचं कृष्णाजि- नमास्तीर्य ऊर्ध्वमुलूखलं मुसलञ्च संस्थाप्य व्रीहीन् प्रक्षिप्य पल्या अवघातं कृत्वा विवेचनवजे परावापं सकृत्करोति ॥ ६ ॥ विवेचनवर्ज – वायुना तुषनिरसनवर्जम् । शूर्पेण तुषनिरसनं कुर्यात् । अध्वर्युः स्थाल्यां तंडुलानद्भिः सकृत्परिप्लाव्यान्वाहार्ये जीव- तण्डुलमखिनं चरुं श्रपयेत् ॥ ७ ॥ परिष्ठाव्य - प्रक्षाल्य । जीवतंडुलं - कणादिसहितम् । अस्विन्नं यवा- गूद्रवरहितम् । दक्षिणतः स्थाली मेक्षणञ्च दर्भेष्वासाद्य अनुत्पूतसर्पिषा पक्कमभि- घार्य ‘शुन्धन्तां पितरः’ इति वेद्याः परितः कूर्चेनापस्स्रावयेत् ॥ ८ ॥ सोपवीती दक्षिणामाविष्मान् हुत्वा मेक्षणेन चरुमभिघार्यावदाय ‘अग्नये कव्यवाहनाय स्वधा नमः स्वाहा - ‘सोमाय पितुमते स्वधा नम- स्वाहा - ‘यमाय चांगिरस्पतये स्वधा नमः स्वाहा’ इति जुहोति ॥ ९ ॥ दक्षिणानावित्यादि । दक्षिणायानिति केचिद्वदन्ति । तदयुक्तम् । उपवीतीत्युपक्रान्तत्वात् । इध्मानिति सामान्येनोक्तत्वात् पञ्चदशेध्मदारुणि वा, विकृतित्वात् सप्तदशेध्मदारुणि वा प्रणवेन प्रक्षिपेत् । पुनः प्राचीना- 76 ६०२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने वीतीति केचिद्वदन्ति । अष्टकायां दक्षिणान्तत्वेन पितृतीर्थेनोक्तत्वाच्चाहुतित्रयमपि प्राचीनावीतिना कर्तव्यम् । मेक्षणेनेति । सुवेण चरुमभिधार्य मेक्षणेनावदाय जुहोति । मेक्षणेन प्रत्येकं हुत्वा । तदः सधूममेकमुन्मुकमुद्धृत्य ‘अपयन्त्वसुरा’ इति पश्चिमतो वेद्यां सन्न्यस्य निर्धूमं तं विसृजेत् ॥ १० ॥ विसृजेत् । असुरनिरसनार्थम्, यद्वा ‘निर्ऋतिप्रीणनार्थम् । ‘एकोल्मुके नयन्ति । तद्धि निर्ऋत्यै भागधेयम्’ इति श्रुतिः । जीवत्पितृकस्त्वेतदन्तं कृत्वा विरमेत् । ’ पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्य इति वचनात् । ‘आहो- मात्कृत्वा विरमे ’ दित्यापस्तंभः । स्मृत्यन्तरे - ‘पित्र्यं जीवपितुर्न स्यादनौ होमोऽपि पाक्षिकः । सुमन्तुः – येभ्यो वापि पिता तेभ्यो दद्याद्वैतानकर्मणि ’ ॥ इति ‘न जीवत्पितृकः कुर्याच्छ्राद्धममिमृते द्विनः । येभ्य एव पिता कुर्यातेभ्यः कुर्वीत योऽभिमान् ॥ इति भविष्यपुराणे - ’ प्रत्यक्षमर्चनं श्राद्धं न युक्तं मनुरब्रवीत् । पिंडनिर्वापणञ्चैव महापातकिभिः स्थितम् (१) ॥ इति यद्वा प्रकारान्तरेण वा कुर्यात् । अत्र प्रमाणम् – पिवेष्टयां पितृयज्ञे च वृद्धौ मातुर्मृतेऽहनि । जीवत्पिताऽपि तीर्थेषु श्राद्धं कुर्यात्सपार्वणम् ॥ येभ्य एव पिता दद्यात् तेनैवोदिश्य पार्वणम् ॥ इति महालये गया श्राद्धे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । कृतोद्वाहोऽपि कुर्वीत पिंडनिर्वापणं सुतः ॥ इति 1 इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने पञ्चमः खण्डः । अथ षष्टः खण्डः यजमानः प्राचीनावीती दक्षिणपूर्वे स्कयेनैवोन्लेखनं कृत्वा तत्त्राद्भिः प्रोक्ष्य स्फयं निधाय तस्मिन् ‘ऊम्यदिकान्ते ’ इत्युदकेन तर्पयित्वा पश्चिमे सकदाच्छिन्न बर्हिषि पितृन् पितामहान् प्रपितामहा- नम्यर्य अवाचीनपाणिः ‘एतचे ततासौ ये च त्वामनु ’ इति प्रत्येक दक्षिणान्तान् पिडान् दद्यात् ॥ १ ॥

यजमानः इति । अत्र यजमानग्रहणमध्वर्युकृत्यसमाप्तिद्योतकम् । उदकेन तर्पयित्वा । त्रिभिरुदकेन तर्पयित्वा । सकृदाच्छिन्नवर्हिषि - सकृदाच्छिन्न- बर्हिप्यष्टकोक्तवत् पिंडनिर्वापस्थानं कृत्वा ’ सकृदाच्छिन्न’ मिति मन्त्रेण सकृदा- च्छिन्नमास्तीर्य ’ पोषाय त्वे’ त्यष्टको क्तवदावाहनादि कृत्वा । एतते तत इत्यादि । ‘एतते तत गोत्र शर्मन् वसुरूप ये च त्वामनु ये च तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं पिंडस्तस्मै ते स्वधा नमः’ इति । एवं पितामहप्रपितामहेभ्यः । ‘पित्रे गोत्राय शर्मणे ये च तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं पिंड ’ इति केचित् । पिंडलक्षणम् – 1 ‘कपित्थफलमात्रन्तु पिंडं दद्यात्तु पार्वणे । नालिकेर प्रमाणेन एकोद्दिष्टे सपिंडने ॥ घातीफलप्रमाणेन वृद्धिश्राद्धे महालये । अन्यश्राद्धेषु सर्वेषु कुकुटांडप्रमाणतः ’ ॥ इति ‘आंवत ताताः पितरः स्ववत पि महाः स्वदयत प्रपितामहाः’ इत्यभ्यंजनं ‘एतानि वः पितर’ इति कशिपूपबर्हणवामो- ऽञ्जनं चार्पयेत् || २ || आंतेत्यादि । ‘आंक्ष्यत ताताः पितरः, पितः गोत्र शर्मन् वरूप अभ्यञ्जनमांक्ष्व’ । एवं पितामहप्रपितामहेभ्यः । एतानि वः इत्यादि । स्ववस्त्रत आदाय वासांसि (बासाञ्चलनन्तून् ) दद्यात् । श्रुतिः । ’ दशां छिनति । ६०४ श्री श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न हरणभागा हि पितरः । पितृनेव निरवदयत’ इति । पञ्चाशद्वत्सरादूर्ध्वं वाससां स्थाने स्वहस्तप्रकोष्टरोमाणि भित्वा दद्यात् । श्रुतिः । ’ उत्तर आयुषि लोमभिन्दीत । पितॄणां तर्हि नेदीयः’ इति । चकारेण तांबूलदक्षिणादि । पूर्ववत् ‘ऊर्ज वहन्ती:’ इति पिंडं परिषिच्य विरुदकाञ्जलि दत्त्वा तथैव पितृनभिवन्द्य प्रवासयति ॥ ३ ॥ पूर्ववत् । अष्टकावत् । उदकाञ्जलिं दत्त्वा । श्रुतिः । ‘अप: परिषिञ्चति । मार्जयत्येवैनान् । अथो तर्पयत्येव । तृप्यति प्रजया पशुभि ‘रिति । प्रवासयति अष्टकावत् पिंडोद्वासनं ब्राह्मणभोजनच कुर्यात् ॥ 4 प्रजापते न त्वत्’ इति गार्हपत्यं गत्वा ’ यदन्तरिक्ष ’ मित्यु- पतिष्ठेत ॥ ४ ॥ प्रजापते न स्वत् इत्यादि । श्रुनिः ‘प्राजापत्ययर्चा पुनरैति । यज्ञो वै प्रजापतिः । यज्ञेनैव सह पुनरेति । न प्रमायुको भवति’ इत्यादि । अनाहिताग्निचैवमोपासनाग्नौ चरुं श्रपयित्वा जुहुयात् ॥ ५ ॥ विज्ञानेश्वरीये – ‘आहिताग्निस्तु जुहुयाद्दक्षिणामौ जुहोत्यथ ।

अनाहिताभिरौपासनेऽग्न्यभावे द्विजेऽप्सु वा ॥ इति औपासनस्य संस्काराभावात् ‘यदन्तरिक्ष ’ मिति मन्त्रेण गाई- पत्यशब्दं विनैवोपस्थानं कुर्यात् ॥ ६ ॥ संस्काराभावात् - गार्हपत्यसंस्काराभावात् । ‘अपान्त्वोषधीना’ मिति मध्यमं पिंडं दत्वा ‘आधत्त पितर’ इति पत्नीं प्राशयेत् ॥ ७ ॥ पत्नीं प्राशयेदिति । मध्यमं पिंड इडापाले निक्षिप्य दत्वा पत्नीं प्राशयति । प्राजापत्यत्वान्मध्यम पिंडप्रदानम् | षष्ठः खण्डः ] श्रीबखानसगृह्यसूत्रम् एषा पुमांसं जनयति ॥ ८ ॥ ६०५ द्विपिता चेद्यजमानः तथैव पिंडं दत्वा ‘यन्मे माता’ इत्येकस्मिन् पिंडे तौ द्वावपि ध्यात्वा ‘अल पितरो यथाभाग’ मिति प्रणमेत् ॥ ९ ॥ ऋश्यशृंग: द्विपितेति- ‘अपुत्रोऽहं प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यां भवानपि । पुत्रार्थी चेदिहोत्पन्नः स नौ पुत्रो भवेदिति ॥ इति मनुः ‘प्रथमतः श्राद्धं काष्र्णजनि: – यद्वा प्रदद्यात्पुत्रिकासुतः (?) | द्वितीयं तु पितुस्तस्याः तृतीयन्तु पितुस्तुतः ॥ इति ‘कुर्यान्मातामह श्राद्धं नियमात्पुत्रिकासुतः । उभयोरपि संबंद्धः कुर्यात्स उभयोरपि ॥ इति ‘मात्रैकया द्विपितृकौ भ्रातरावन्यगोत्रजौ ’ ॥ इति अथवा – यस्यैक एव पुत्रः तमन्यस्मै अत्राय पुत्रार्थिने ददत् ममापि पुत्राभावादेष उभयोः पुत्र इति दद्याच्चेत् तज्जः ( स ? ) ’ उभयं दत्तपुत्रवत्’ इति वचनात् उभयोः कुर्यात् । रूढार्थो वा (?) । यथाभागमित्यादि - एतद्वां ततौ देवदत्तविष्णुदत्तशर्माणौ ये च युवामनु’ इति ऊहित्वा दद्यात् । मात्स्ये ‘श्राद्धन्तूभयवंशस्य कर्तव्यं द्विजभोजनम् । न जीवत्पितृकः कुर्याच्छाद्धं दर्शादिचोदितम् ’ ॥ इति ‘ये समाना’ इति सकदाच्छिन्नमनौ हुत्वा पात्राणि द्वन्द्व- माहरतीति विज्ञायते ॥ १० ॥ सकृदित्यादि । परिस्तरणबर्हिषः पिंडस्थाने स्थिताश्चदर्भा होमाह इत्यर्थः । ननु - अष्टकायां मासिश्राद्धे च होमपिंडप्रदान ब्राह्मणभोजनादीनि प्रतिपादितानि । प्रधानभूतेऽमावास्यायां ब्राह्मणभोजनमनुक्ता पिंडहोमावुक्तौ । अनुक्तत्वात् अमावास्यायां श्राद्धाकरणे दोषो नास्तीति चेत् सत्यम् । ’ त्रयो मूर्तिविहीना वै पिंडरूपधरास्समा ’ इति पिंडरूपधराणां पूजा पिंडपितृयज्ञः इति ६०६ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्नं पिंडपूजाया भगवदाराधनत्वेन भगवता प्रतिपादितत्वात् (तत एव चारितार्थ्यात् ?) अत्र जीवत्पितृकविषये ‘पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्य ’ इति वक्ष्यमाणत्वात्, जीवमाने तु पितरि पूर्वेषामेव निर्वपेत् । विप्रवद्वापि तं श्राद्धे स्वकं पितरमाशयेत् ॥ इति वचनाच प्रत्यक्षेण ब्राह्मणभोजनमयुक्तमिति होमस्य प्राधानता । ‘कृतोद्वाहोपनयनो वर्षे वर्षार्धमेव वा । पार्वणन्तु न कुर्वीत कुर्याच्छ्राद्धमपिंडकम् ’ ॥ इति कृतोद्वाहादिविषये ब्राह्मणभोजनस्य प्रधानता । इतरेषां होमपिंडदानब्राह्मण- भोजनानि । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रश् षष्ठः खण्डः अथ सप्तमः खण्डः अथ - मासिश्राद्धम् ॥ १ ॥ मासि मास्यपरपक्षेऽन्यतमेऽहन्यजन्म सर्वमष्टकावत् ॥ २ ॥ ब्राह्मणनिमन्त्रणादि- अथ पिंडपितृयज्ञानन्तरम् । श्रद्धया दीयत इति श्राद्धम् । प्रतिमासं कर्तव्यत्वान्मासिश्राद्धम् । तत्र हेतुमाहापस्तंबः । ‘सह देवमनुष्या अस्मिन् लोके पुरा बभूवुः, अथ देवाः कर्मभिर्दिवं जम्मुरहीयन्त मनुष्याः । तेषां ये तथा कर्माण्यारभन्ते सह देवैर्ब्रह्मणा चामुष्मिन् लोके भवन्ति । अथैतन्मनुः श्राद्ध- शब्दं कर्म प्रोवाच प्रजानिश्श्रेयसाय, तत्र पितरो देवताः ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्थे, मासिमासि कार्यम्, अपरपक्षस्यापराह्नः श्रेयान् तथापरपक्षस्य जघन्यान्यहानि स्मेष्वेवापरपक्षस्याहस्तु क्रियमाणेऽपि पितृन् प्रीणाती ‘ति । । मनुः (१) ‘कुर्वन् प्रतिपदि श्राद्धं सुरूपां लभते प्रजाम् । कन्यकान्तु द्वितीयायां तृतीयायान्तु वन्दिनम् || पशून् क्षुद्रांश्चतुर्थ्यान्तु पञ्चम्यां शोभनां सुतान् । षष्ठ्यां द्यूतं कृषिश्चापि सप्तम्यां लभते नरः ॥ अष्टम्यामपि वाणिज्यं लभते श्राद्धदो नरः । स्यान्नवम्यामेकखुरं दशम्यां द्विखुरं बहु || एकादश्यां तथा रूप्यं ब्रह्मवर्चस्विनस्सुतान् । द्वादश्यां जातरूपञ्च रजतं रूप्यमेव च ॥ ज्ञातिश्रैष्ठयं त्रयोदश्यां चतुर्दश्याञ्च भूप्रजम् (?) । प्रीयन्ते पितरश्वास्य ये च शस्त्रेण वै हताः ॥ पक्षाद्यादिषु निर्दिष्टान् विपुलान्मनसि प्रियान् । श्राद्धदः पञ्चदश्यान्तु सर्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ इति नित्यत्वाभिप्रायेण मतिमासीति द्विरुक्तिः । श्री श्रीनिवासमखिकृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न अपरपक्षे इत्यादि । ‘न नन्दासु भृगोवीरे रोहिण्यान्तु त्रिजन्मसु । , भरण्याच मघायाञ्च कुर्यादापरपक्षिकम् ॥ इत्यादिदोषरहिते दिने ब्राह्मणामन्त्रणादि सर्वमष्टकावत्कृत्वा । तथाऽऽज्यरू हुत्वा पिंडार्थ पात्रे समवदाय ब्राह्मणान् भोजयित्वा ‘नमो वः पितरो रसाय ’ इति पिंडं प्रथमं पितृभ्यः ‘नमो वः पितरस्सोम्यासः’ इति द्वितीयतृतीय पितामहप्रपितामहाभ्याम् || ३ || तथाऽऽज्य चरू हुत्वा । पिंडदाने विशेषमाह । ब्राह्मणान् भोजयित्वा आचान्तेषु अष्टकावत् पिंडनिर्वापस्थानं कृत्वा तत्र पितृपितामहप्रपितामहादीन् मात्रादींश्चाभ्यर्च्य षट्पिंडान् कृत्वा ‘नमो वः पितरो रसाय ’ पिले गोलाय शर्मणे सुरूपाय, एतते पिंड निर्वपामी ’ ति प्रथमपिंड पितृभ्यः । ‘नमो वः पितरस्सौम्यासः’ इति द्वितीयतृतीयौ पितामहाय ( प्रपितामहाय ) गोत्रायेत्यादि समानम् । एवं पितृभ्यः तत्पत्नीभ्यः पिंडानर्पयेदिति विशेषः ॥ ४ ॥ एवं पितृभ्य इति । एवं मातृपितामहप्रपितामहीभ्यो दद्यात् । पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्यः ॥ ५ ॥ तमेवान्नादिना यथेष्टं तर्पयेत् || ६ || यस्मिन् दिने ज्ञातिर्मृतः तस्मिन् मासिमासि प्रेयतायैकं पिंडं निरूप्यैकं भोजयेत् ॥ ७ ॥ वेवल: आसंवत्सरान्मांसिश्राद्धमष्टकाञ्च न कुर्यात् ॥ ८ ॥ आसपिंडीकरणादित्येके ॥ ९ ॥ ज्ञातिर्मृतः इति - अत्र ज्ञातिशब्देन ज्येष्ठः - मात्रादयः । ‘संस्कार्यश्च पिता पुत्रैर्भ्रातरश्च कनीयसा । मातुलचाप्यपुत्रश्च स्वस्त्रीयश्चावरैर्मताः ||सप्तम: खण्ड: ] समुच्चये - मरीचिः श्रीर गृह्यसूत्रम् सर्वाभावे पिता वापि कुर्याद् भ्राताऽथवाऽग्रजः । गयायाश्च विशेषेण ज्यायानपि समाचरेत् ॥ इति ‘उत्सन्नबान्धवं प्रेतं पिता भ्राता तथाऽग्रजः । जननी चापि संस्कुर्यान्महदेनोऽन्यथा भवेत् ॥ न मातृतो ज्यैष्ठयमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठयमुच्यते । जन्मश्रेष्ठ चेन वा स्यान्न सुब्रह्मण्यासु च स्मृतः ॥ यमयोश्चैव गर्भे तु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता ॥ इति ‘गोवान्तरप्रविष्टानां दायमाशौचमेव च । ज्ञातित्वञ्च निवर्तन्ते तत्कुले सर्वमुच्यते ’ ॥ इति महागरुविषये - ‘सूतकं द्वादशाहान्तं न कुर्याद्देवतार्चनम् । न कुर्यात्पितृकार्याणि दानं होमं जपं तथा ॥ ter: उत्पाद्य पुत्र संस्कृत्य वेदमध्याप्य यः पिता । 辈 कुर्याद्वृत्तिश्च नष्टेऽस्मिन् द्वादशाहं महागुरौ ॥ ‘स्नानञ्चैव महादानं स्वाध्यायश्चामितर्पणम् । प्रथमेऽब्दे न कर्तव्यं महागुरुनिपातने ॥ प्रमीतौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । न दैवं नापि पित्र्यञ्च यावत्पूर्णो न वत्सरः ’ ॥ इति विज्ञानेश्वरीये - - ‘भ्राता वा भ्रातृपुत्रो वा सपिंडः शिष्य एव वा । सपिंडीकरणं कृत्वा कुर्यादभ्युदयं ततः ’ ॥ इति संग्रहे - ‘नासपिंडीकृते प्रेते पितृकार्यं प्रवर्तते । सपिंडीकरणं कृवा कुर्याच्छ्राद्धं शुभानि च ॥ सपिंडीकरण यावत्तावत्संन्ध्यादि नेष्यते । तत्सोदरस्य पुत्रस्य न त्वन्यस्य सगोत्रिणः || 77 ६०९ ६१० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने सपिंडीकरणश्राद्धमकृत्वा शुभकर्मकृत् । ध्रुवमाप्नोति नरकं सपिंडानां मृतौ क्रमात् ॥ द्वादशाहे त्रिपक्षे वा यदाऽर्वाक् वृद्धिरापतेत् ॥ इति } भविष्यत्पुराणे - ‘द्वादशेऽहनि पक्षे वा त्रिपक्षे वा त्रिमासि वा । एकादशेऽपि वा मासे मंगले समुपस्थिते ’ ॥ इति स्मृत्यन्तरे कात्यायनः ‘एकादशाहमारभ्य यावदाषोडशाद्दिनात् सपिंडीकरणं कुर्यात्ततः सप्तदशेऽहनि ॥ एकादशे द्वादशेsa त्रिपक्षे वा त्रिमासके । षष्ठे वैकादशेऽब्दे वा संपूर्णे वा शुभागममे । सपिंडीकरणस्येत्थमष्टौ कालाः प्रकीर्तिताः ॥ इति , ‘अन्तरेणैव यो वृद्धिं मासिकान्यपकर्षति । स श्राद्धी नरके घोरे पितृभिस्सह मज्जति ॥ अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनश्शुभम् । कुर्याच्चदशुभं कर्म मुख्यकर्तुश्च सन्निधौ ॥ वंशजानामसंस्कारे सूतकन्तु कथं भवेत् । । दशाहात्परतः शुद्धिः ज्ञातीनाञ्च विशेषतः || स्मत्यन्तरे सपिंडीकरणात्पूर्वं मसिकानि कृतान्यपि । पुनरप्यपकृप्यन्ते वृद्धयुत्तरनिषेधनात् ॥ आनन्त्यात्कुलधर्माणां पुंसाश्चैवायुषः क्षयात् अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ’ ॥ इति ‘सपिंडीकरणं कुर्यात् पित्रोरेको हि यस्सुतः । आस्थिरत्वाच्छारीरस्य द्वादशाह: प्रशस्यते एक: पुत्रोऽमिमांश्चैव कुर्वीत द्वादशेऽहनि । नपिंडीकरणश्राद्धं तयोरेक इति स्थितिः ॥ #1 सप्तमः खण्डः ] स्मृत्यन्तरे सायणीये याज्ञवल्क्यः स्मृत्यन्तरे सत्यव्रतः गौतम: गोभिल:— मासिकानान्तु सापिंड्यात्पूर्वन्तु युगपत्कृतम् । प्रत्येकं पिंडदानन्तु अन प्रेताहुतिस्सकृत् ॥ इति .’ एकोद्दिष्टस्य दिवसे सपिंडीकरणं विना । श्राद्धं कुर्यात् पितृकोधात् क्षयमाप्नोति सन्ततिः ’ ॥ ‘वैपक्षिको षाण्मासे ऊनाब्दिकमथाचरेत् । एतेषामेव काले तु न पुनः करणं भवेत् ॥ आद्यं पक्षिश्चैव षाण्मासिकं विना । ६११ मासिकानि पुनः कुर्यात् स्वे स्वे काले यथाविधि ’ ॥ इति ’ अर्वाक् सपिंडीकरणं यस्य संवत्सराद्भवेत् । तस्याप्यन्नं सोदकं दद्याद्यावत्संवत्सरं द्विजः ॥ इति ‘एकोद्दिष्टं नवश्राद्धं श्राद्धान्यपि च षोडश । एकस्मिन् दिवसे कुर्यादेोद्दिष्टन्तु निष्फलम् ’ ॥ इति ‘पाण्मासिकाब्दिकश्राद्धौ स्यातां पूर्वेद्युरेव ते । मासिकानि मृताहे स्युः दिवसे द्वादशेऽपि वा ॥ इति ‘अब्दमंबुटं दद्यादन्नमाज्येन संयुतम् । संवत्सरे प्रवृद्धेऽपि प्रतिमासञ्च मासिकम् ’ ॥ इति ‘अथैवं पार्वण श्राद्ध सोदकुंभमदर्शकम् । कुर्यात्प्रत्याब्दिकश्राद्धात्संकल्पविधिनाऽवहम् || इति ‘द्वादशाहादिकालेषु प्रमादादकृतं यदि । सपिंडीकरणं कुर्यात् कालेष्वन्तरभाविषु || द्वादशाहप्रभृत्यस्य तृप्तये चान्नसंयुतम् । दद्यादहरहः कुंभं जलपूर्णन्तु वत्सरम् ’ ॥ इति विज्ञानेश्वरीये ‘प्रेतलोके तु वसतिः नृणां वर्षन्तु कीर्तितम् । तु क्षुत्तृष्णे प्रत्यहं तत्र भवेतां भृगुनन्दन ॥ इति ६१२ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न मार्कण्डेय:- reenarai ६ स्मृत्यन्तरे भृगुः - बृहस्पतिः ‘यस्य संवत्सरादर्वाक् सपिंडीकरणं कृतम् । मासिकञ्चोदकुंभच देयं तस्यापि वत्सरम् ॥ श्राद्धानि क्रमशः कृत्वा सपिंडीकरणे कृते । प्रेतकार्याद्विमुक्तस्स स्वकर्मफलभाग्भवेत् ॥ मृतानामेव वंश्यानामेको यदि च दाहकः । एकस्मिन् दिवसे कुयुक्तन्त्रेण कारयेत् ॥ समानपिंडयोगानां सपिंडीकरण सह । दैवं पित्र्यश्च तन्त्रं स्यात् निमित्तं प्रतिपूरुषम् ॥ बहूनामेककर्तॄणामेकश्चेब्दहुधा भवेत् । तत्रैकं पचनं कुर्यादमिरेको द्विजाः पृथक् * ॥ इति असपिंडो यदि भवेत् तृतीये त्वस्थिसञ्चयः । एकोद्दिष्टं चतुर्थेऽह्नि मरणात्तु विशेषतः ’ ॥ इति ‘सपिंडीकरणं यत्तु द्वादशेऽह्नि विधीयते । तत्पश्चमदिने कुर्यादसपिंडे इति स्थितिः ’ ॥ इति ‘समानोदकादिः कुर्वीत संस्कारं दशरात्रतः । दशाहान्तेन शुद्धिस्स्यादित्याह भगवान् भृगुः ॥ गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृभेधं समाचरेत् । प्रेताहारैः समं तद्वद्दशरात्रेण शुद्धयति ’ ॥ इति ‘अकृते प्राप्तकाले तु श्राद्धकालोsa वक्ष्यते । कन्याकुंभगते भानौ कृष्णपक्षे विधीयते || सपिंडीकरणश्राद्धमुक्तकाले न चेत्कृतम् । रौद्रे हस्ते च रोहिण्यां मित्रमे वा समाचरेत्’ || इति ‘सपिंडीकरणं येन प्रमादादकृतं भवेत् । अनूराधाहस्तेषु रोहिण्यां वा समाचरेत् ॥ प्राजापत्यैन्द्ररौद्रयुत्तमानि सपिंडने ’ ॥ इति सप्तम: खण्ड: ] गोभिल:- गार्ग्यः वसिष्ठः ‘अनुक्तकालेष्वपितु व्युत्क्रमेण मृतावपि । ६१३ आमेन वाऽथ सापिंड्यं हेम्ना वाऽथ प्रकल्पयेत्’ || इति ‘परोक्षे सूक्ष्मतः पश्येत्स्वजन्मतिवारभम् । अन्येषां नातिदोषस्यात् प्रत्यक्षमरणे नृणाम् ’ ॥ इति ‘चित्रा श्रविष्ठा हस्ता च स्वाती श्रवणमविभम् । मघा चेन्द्रच तिष्यच वारुणं सोमदैवतम् ॥ एकादशैते कथिताः प्रशस्ताः प्रेतकर्मणि । प्रेताधिपतिदेवत्वात भरणी कैश्चिदिष्यते ॥ I ज्येष्ठा च मंगलाभावात् संकटेषु तयोः क्रिया ॥ इति ‘आग्नेयमैनसार्पाश्च त्र्यं स्कां (न्दं च ) मित्रभम् । ज्येष्ठा च भरणी चैव निन्दितास्तत्त्वदर्शिभिः || एतत्सर्वमतिक्रान्ते तत्काले तु न दोषकृत् । नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां विजन्मसु || कुर्वीत प्रेतकार्याणि कुलक्षयकराणि तु । aaiस्थिते चन्द्रे तथा वर्गोत्तमोदये || प्रेतकृत्या विवर्ज्याः स्युः नृणामन्विच्छतां सुखम् || नक्षत्राप्युत्तमान्याहुरास्थितानि शुभैः । शुक्रवीक्षितराश्यादिच सर्व विगर्हितम् || सर्वदा शुक्रवारश्च गुरुवारश्च गर्हितः । चन्द्रचन्द्रवारौ द्वौ वर्गों मध्यममीरितौ ॥ इति प्रेतपूजा पितृपूजा भवेत् ॥ १० ॥ 寥 ननु - नित्यगोरष्टकामासिश्राद्धयोः ईदृशकाले कथमनुष्ठानमिति ठोकाया नैमित्तिकेन नित्यस्यापि सिद्धिरिति दर्शयति - प्रेतपूजेत्यादि ६१४ श्री श्रीनिवासनखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने पितॄन् प्रेतान्वोद्दिश्य पूजनं सर्व श्राद्धं भवतीति ॥ ११ ॥ तत्र हेतुः - पितॄनित्यादि । 1 पिंडपितृयज्ञः कर्तव्यः एवेति विज्ञायते ।। १२ ।। . शांडिल्य: -… ‘एकादशेऽह्नि कुर्वाणः पूर्वा सर्वमाचरेत् । सपिंडीकरणं मध्ये चरमे पितृयज्ञताम् ॥ सापिंड्यन्तु विना पुत्रः पितृयज्ञ समाश्रयेत् । न पार्वणं नाभ्युदयं कुर्वत्र लभते फलम् ॥ एकादशाहे कुर्वीत द्वादश्या आमायत् ? । सपिंडीकरणं कृत्वा पितृयज्ञ समाचरेत्’ || इति ‘अनभिस्तु यदा वीर भवेत्कुर्याचदा गृही । हारीतः प्रेत गोभिलः कार्णाजनि: स्याद्वादशाहे सपिंडनम् ’ ॥ इति ‘सपिंडीकरणात् प्रेते पैतृकं पदमास्थिते । आहिताग्नेः सिनीवाल्यां पितृयज्ञः प्रवर्तते ॥ इति ‘सपिंडीकरणं कुर्यात्पूर्ववच्चाग्निमान् द्विजः । परतो दशरात्राचेत् कुहू दोपरि ततः ॥ इति अतः सपिंडीकरणमेकादशाहे कृत्वा पिंडपितृयज्ञः कर्तव्य एव ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने सप्तम: खण्ड: अथ चैत्री ॥ १ ॥ अथ अप्रम: खण्ड: मासिश्राद्धेन अहान पितृदेवतास्वरूपिणः परमात्मनः प्रीतिभुक्ता मगमद्वारा ऋतुमासदेवतास्वरूपिणः तस्य सारकत्वेन यजनं प्रतिपादयति अधेत्यादिना । to पूर्णमास्यां गृहं शोधयित्वा अलंकृत्य दंपती वस्त्र- पुष्पोत्तरीया कुर्याताम् ॥ २ ॥ चैन्यामित्यादि । शोधयित्वा - गोमयादिभिः । वितानादिभिरलंकृत्य । अलैकुर्याताम् - अलंकृतौ भवतः । चैत्रिकैरलंकाररलंकृत्य ’ इति बोधायनः । ‘भगवत्प्रीतिद्वारा श्री प्रजा धनधान्यादिसमृद्ध्यर्थं चैत्र्या यक्ष्ये’ इति संकल्पः । । आधारे कृते देवताभ्यः स्थाल्यां चरुं श्रपयित्वा आज्येन ‘ग्रीष्मो हेमन्तः - ’ ऊर्ण मे पूर्यतां ‘श्रिये जात:- वैष्णवञ्च हुत्वा साज्येन चरुणा ‘मधुश्च स्वाहा, माधवच स्वाहा, शुक्रव स्वाहा, शुचि खाहा, नमय स्वाहा, नमस्यथ स्वाहा, इts स्वाहा, ऊर्जश्व स्वाहा, सहय स्वाहा, सहस्यथ स्वाहा, तपश्च स्वाहा, तपस्यव स्वाहा, ऋतुभ्यः स्वाहा, ऋतुदेवताभ्यः स्वाहा, ओषधीभ्यः स्वाहा, ओषधीशाय स्वाहा, श्रियै स्वाहा, श्रीपतये स्वाहा, विष्णवे स्वाहा’ इति जुहोति || ३ || आधारे कृते आधारान्ते । देवतास्यः - मासदेवताभ्यः ऋतु- देवताभ्यः ओषधीभ्यः ओषधीशाय श्रियै श्रीपतये, विष्णवे जुष्टं निर्वपामीति स्थाल्यां चैत्रिकस्तंडुलान् निर्वाप्य स्थालीपाकवत् देवताभ्यः चरुं श्रपयित्वा उद्वास्य ‘ग्रीष्मो हेमन्तः - ऊर्ण मे पूर्यताम् - श्रिये जातः - वैष्णवश्च हुत्वा- मधुश्चेत्यादीन् साज्येन चरुणा जुहुयाउ । 2 ६१६ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ते अपरेणाग्निं देवीं श्रियं देवं श्रीपतिञ्च प्राइमुखमभ्यर्च्य हवि - निवेदयति ॥ ४ ॥ अपरेणार्थि - अग्नेरपरस्याम् । चकारात् भूदेवीं स्थण्डिले प्राङ्मुख- मभ्यर्च्य पायसकृसरगौल्यन्नादीनि निवेदयति । अन्तहोमं हुत्वा, चैत्र्याणि पक्कान्यन्नानि ब्राह्मणाननमुक्तेन भोजयित्वा सपिंडे- र्युक्तो भुञ्जीत ॥ ५ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने अष्टमः खण्डः । अथ नवमः स्वण्ड enager || 2 || आश्वयुज्यां पौर्णमाम्यां गोरी समान आधारं जुहुयात् ॥ २ अथ चैध्यनाग्द-आश्रपुत्री–अविनीनक्षत्रयुका पैीनाले ‘पुय- युक्त पौर्णमासी पौषमासी तु सा । न स पोपो मा परे’ इत्यमरः । स्मृति: ‘द्वे द्वे चित्तादिताराणां परिपूर्णेन्दुसंगमे । मासाश्त्रादिका जेवाः त्रिप्पष्ठान्त्यसप्तमाः || अन्त्योपान्त्यौ तिमी यो फल्गुनश्च तिमो मतः । , शेषा मासा द्विभा ज्ञेयाः कृत्तिकादिव्यवस्थया । ॥ इति ग्राम्यारण्याश्च जायन्ते पशवो यज्ञकारणात्’ इति स्मृतेः ‘रुद्रः पशूनामधिपतिः’ इति श्रुतेश्च पश्वादिवृद्धयर्थं आश्वयुज्या यक्ष्ये इति संकल्प्य गोमयेनालंकृत्य स्थंडिलं कृत्वा औपासनामावाघारं हुत्वा । अग्नेः प्रायां Hd देवमावाह्याभ्यर्च्य तृणानि संभृत्य गाः स्थापयति ॥ ३ ॥ प्राच्यां - स्थंडिले भवं देवमावाह्य । 4 भवाय ’ इति स्थाल्यां निर्वाप्य श्रपणं कृत्वा अभी परिषेकं कुर्यात् ॥ ४ ॥ निर्वाप्य - ‘भवाय (देवाय) जुष्टं निर्वपामीति निर्वापः । ‘भवाय - शर्वाय - ईशानाय - पशुपतये - उग्राय रुद्राय - भीमाय - महादेवाय स्वाहा’ इति, ‘रुद्रमन्यं, त्र्यंबक ‘मित्याज्य- होमान्ते मेक्षणेन चरुमवदाय अभिधार्यावदानं संगृह्य पूर्ववत् जुहुयात् ॥ ५ ॥ 78 ६१० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सपिंडीकरणश्राद्धमकृत्वा शुभकर्मकृत् । ध्रुवमाप्नोति नरकं सपिंडानां मृतौ क्रमात् ॥ [ चतुर्थ प्रश्ने द्वादशाहे त्रिपक्षे वा यदाsर्वाक् वृद्धिरापतेत् ॥ इति भविष्यत्पुराणे - ‘द्वादशेऽहनि पक्षे या त्रिपक्षे वा त्रिमासि वा । एकादशेऽपि वा मासे मंगले समुपस्थिते ’ ॥ इति स्मृत्यन्तरे - ‘एकादशाहमारभ्य यावदाषोडशादिनात् । कात्यायनः स्मृत्यन्तरे C सपिंडीकरणं कुर्यात्ततः सप्तदशेऽहनि ॥ एकादशे द्वादशेऽ त्रिपक्षे वा त्रिमासके । षष्ठे वैकादशेऽब्दे वा संपूर्णे वा शुभागममे । सपिंडीकरणस्येत्थमष्टौ कालाः प्रकीर्तिताः ॥ इति 犟 अन्तरेणैव यो वृद्धि मासिकान्यपकर्षति । स श्राद्धी नरके धोरे पितृभिस्सह मज्जति ॥ अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनश्शुभम् । कुर्याच्चदशुभ कर्म मुख्यकर्तुश्च सन्निधौ ॥ वंशजानामसंस्कारे सूतकन्तु कथं भवेत् । दशाहात्परतः शुद्धिः ज्ञातीनाश्च विशेषतः || सपिंडीकरणात्पूर्वं मसिकानि कृतान्यपि । पुनरप्यपकृप्यन्ते वृद्धयुत्तरनिषेधनात् ॥ आनन्त्यात्कुलधर्माणां पुंसाचैवायुषः क्षयात् । अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ’ ॥ इति ‘सपिंडीकरणं कुर्यात् पित्रोरेको हि यस्सुतः । आस्थिरत्वाच्छारीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ॥ एक: पुत्रोऽमिचैव कुर्वीत द्वादशेऽहनि । नपिंडीकरणश्राद्धं तयोरेक इति स्थितिः ||अथ दशम: खण्ड: arrat facesोमान्ते विष्णोर्नित्याच सर्वदेवाच भवति ॥ १ ’ विप्ल - व्याप्ता’ विति धातोर्विष्णुशब्द उत्पाद्यते । ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः ’ इत्यादिश्रुतिभ्यश्च सर्वव्यापिनो विष्णोः जगज्जन्मादिकारणस्य समस्त कल्याणगुणाकरस्य अवाप्तसमस्तकामस्य नित्यार्चनं प्रतिदिन सायंप्रातरचनं सर्वदेवार्चनं भवति । ‘नारायणपरं ब्रह्म’ ‘ब्रह्म देवानजनयत् ’ ’ ब्रह्म विश्वमिदं जगत्’ इत्यादिश्रुतयश्चात्रानुसन्धेयाः । ‘अशि देवानामवम विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता:’ इति ब्राह्मणम् ॥ २ ॥ अग्नि इत्यादि । पारमात्मिकोपनिषदि च – ‘विष्णुस्सर्वेषामधिपति ’ रिति विष्णोस्सर्वदेवाधिपतित्वं श्रूयते । परो मा अस्येति व्युत्पन्नपरमशब्देन विष्णोः समाभ्यधिकराहित्यमुच्यते । तथोच्यते श्वेताश्वतरे - ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमञ्च दैवतम् ’ ‘न तस्य कार्य करणश्च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ‘सकारण करणाधिपाधिपो न चाऽस्य कश्विज्जनिता न चाधिप: ’ ‘एको ह वै नारायण आसीत् न ब्रह्मा नेशानः ’ इत्यादि । विष्णो रचैनच ‘प्रवः पान्तमन्धसो धियायते महेशूराय विष्णवे चार्चते ‘त्यादि श्रुतिभ्यः विधीयते । अर्चनप्रकारच ‘स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा’ इति वित्तन्यते । अस्य वैखानसस्य अर्चनस्यैव परमवैदिकत्वज्ञापनार्थं मूर्तिभेदेन पञ्चधा श्रयमाणस्य श्रुतिसिद्धस्य विष्णोरेवार्चनं प्रतिपाद्यते । प्राधान्येन व्यूहविभवादीनां मूलभूत- स्वाद्विष्णोः तच्छब्देनैवात्र प्रतिपादन युक्तम् । अनेन तान्त्रिकक्रमः व्युदस्यते । ‘हृत्पुंडरीकमुकुलमुद्धृत्य प्रणवेन तु ’ इत्याद्युक्तान्तर्यागापेक्षया चक्षुषः प्रीतिकरणान्मनसो हृदयस्य च । प्रीत्या संजायते भक्तिर्भक्तस्य सुलभो हरिः ’ ॥ ૦ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न ‘एषा तु मानसी पूजा बेरपूजा विशिष्यते ’ ॥ इत्यादिवचनैः समृतचैनं प्रस्तूयते । ‘गृहं स्मशानं तव विवर्जित कथाविहीनाश्च गिरश्शिवारुताः । श्वसन् शवो दासकृतं विना वपुः } वदन्ति हि त्वय्यनिवेदितं विषम् ॥ इत्यादिभिर्वचनैः भगवदर्चनरहितत्वे गुरुतरदोषश्च स्मर्यते । विष्णोः बिंब- क्लप्तिप्रकारः श्रूयते यजुषि - ‘यतो वीरः कर्मण्यः सुदक्षो युक्तप्रावा जायते देवकामः ’ इति । तापनीयोपनिषदि श्रुतेरस्या अर्थः व्याख्यातः । श्रुत्यर्थश्चेत्थम् । वीरशब्देन नृसिंहः प्रतिपाद्यते । यतो यस्मात् हिरण्यकशिपुसंहारकारणात वीरः महाविष्णुः कर्मण्यः कर्माराध्यः । यद्वा - हिरण्यवधादिकर्मकृत् सुदक्षः सुतरां कर्मफलप्रदाने समर्थः देवकामः अखिल्लो कोज्जीवनार्थमर्चावतारादिषु स्वसमाराधनापेक्षया देवतात्वंकामः । युक्तः ग्रावा श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रशिल्पादि शास्त्राद्युक्तवत् शिलारूपी जायते । देवकामः लीलाविभूतौ क्रीडा काम: इति वा । भारते ’ सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रसन्नवदनेक्षणाम् । कृत्वाऽऽमनः प्रीतिकरीं सुवर्णरजतादिभिः ॥ तामर्चयेत् तां प्रणमेत् तां जपेत् तां विचिन्तयेत् । विशत्यपास्तदोषस्तु तामेव ब्रह्मरूपिणीम् ॥ इति तस्मात् गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातहीमान्तेऽर्चयति ॥ ३ पडंगुलादहीनं तद्रूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यात् ॥ ४ ॥ चिम्बनिर्माणप्रकार माह पडेंगुलादित्यादिना । विस्तरस्तु मरीच्यादि- संहितासु द्रष्टव्यः । यथा — दशमः खण्डः ] श्रीवखानगृह्यसूत्रम् भृगुप्रोक्ते - यज्ञा- ‘अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि अंगुलैर्मानलक्षणम् । धिकारे: इत्यंगुल्लक्षणम्, मानांगुलमथो मात्रदेहलब्धांगुलं त्रिधा || परमाणुभिरष्टाभिः रथरेणुस्तथैव च । रथरेण्वष्टगुणितं रोमाञ्च तथैव च ॥ रोमाष्टगुणितं लिख्या युकं लिख्याष्टकं तथा । यवं यूकाष्टगुणितमंगुलं स्वाद्यवाष्टकम् || मानांगुलं स्यात् तत्पश्चात् पुरुषस्य समस्य तु । मध्यांगुल्या मध्यपर्वविपुलं दीर्घमेव वा ॥ मात्रांगुलं तद्वेरस्य भागैर्जातन्तु तत्तु वा ’ || ‘मान प्रमाणमुन्मानं परिमाणोपमानकम् । लंबमान तथा मानं लक्षयेत्संज्ञया तथा || मानं तत् प्रतिमायामं प्रमाणं तिर्यगीरितम् । धनं बहुलनीनं स्यात् उन्मानेन च दृश्यते || उन्मानं तव प्रदेशोचं इष्टमुन्नतवेशनम् । परिमाणमिति प्रोक्तं परिमाणञ्च नाहकम् ॥ द्यन्तरं ह्युपमानं हि नीतेह्युपरमं तलम् । मानञ्च सूत्रस्य प्रतिमामेव कथ्यते ’ ( 2 ) || इति षण्मानलक्षणम्, ‘तालसंज्ञां क्रमाद्वक्ष्ये धर्माद्य चांबरान्तकम् । उत्तमं दशतालेन ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् ॥ श्रियं भूमिमुमां वाणीं दातालेन मध्यमम् । इन्द्रार्कचन्द्ररुद्राद्या मुनयो बसवोऽश्विनौ ॥ वीपिकदुर्गाश्च ऋपयोऽथ गुहस्तथा । हीनेन दशतालेन कार्या अन्ये च पादाः || ६२१ श्री श्रीनिवासमखिकृत–तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् नवातालमानेन यक्षेशश्च महादयः । उत्तम नवतालेन सिद्धविद्याधरादयः || मनुष्या अष्टतालेन प्रेताद्या रससंख्यया । सप्ततालेन वेताला पञ्चतालेन कुब्जकाः || वामनाश्च चतुस्तारैः त्रितालेनैव किन्नराः । कुश्मांडास्तु द्वितालेन कबन्धाश्चैककेन च ॥ प्रत्येकमेवमेतेषां त्रिधा स्यादुत्तमक्रमः । सर्विशतिशतांगुल्यं मध्यमञ्चेति कीर्त्यते ॥ कलाविशतांगुल्यमधमं परिपठ्यते । यवेन च तिलेनैव मितमेतद्गृहार्चने ॥ गृहाचानां प्रतिमानां तु नान्यथा । विमानञ्च गर्भश्च द्वाराविष्ठानपादकम् || हस्तमानञ्च तालञ्च यजमानोदयेन च । मूलवेरांगुल मान मान मात्रांगुलं तथा ॥ मानन्तु रुद्रभेदं स्यात् तद्भेदं बहुधा भवेत् । यजमानममोत्तुंग नेत्रान्तं चास्यसीमकम् ॥ हन्वन्तं बाहुसीमान्तं स्तनान्तं हृदयान्तकम् । सप्तमानमिदं ज्ञेयं यजमानवशादिह’ || ‘यन्मूलवेरादुरुमानमात्रप्रमाणमुक्तं प्रतिमादितुंगम् । [ चतुर्थ प्रश्ने तत्संख्यया चायशुभादिगोगं विधेयमार्यैः प्रतिमाविधाने || तदुत्सेधं पंक्तिपंक्तया भजेत्पञ्चषडादिकम् || भागैकं वर्धयेद्यावत् शुभायादिकसंभवम् । " तन्मानं देवमानं स्यात् पादादुष्णीषसीमकम् ॥ दशम: खण्ड: ] श्रीखानगृह्यसूत्रम् तेजोष्टनन्दवसुनन्दचतुर्विवृद्धया हृत्वाऽष्टभं मुनिदिनेशवसुप्रवेशैः । शिष्ट योनिदिनवार दिनव्ययाभ्रं केत्वश्विभानुबहुलाघवतस्कराद्याः || ‘ध्वजहरिवृषभेभाः योनयस्ते शुभाः स्युः जननयुगलवेधस्त्वष्टृनन्दाः शुभः । सितगुरुशशिबुधानां वारमुख्यांशकारल्या द्वियव (2) शुभं स्यात् कर्तृजन्मादिसंख्या ’ ॥ ‘सूर्यवारादिसंयुक्तं विशाखादि चतुश्चतुः । वियोग मरणं नाशममृतं योगमिष्यते ॥ गणं त्वसुरमानुष्यं वर्जयेच्छुभमन्यथा । एवं हि शोभनार्थन्तु आयर्क्षशान् सुयोजयेत् ॥ वसुभानुस्तदादाय नन्दनाडी व्ययं भवेत् । गणं नागश्च योनिस्स्यात् वसुभं ऋक्षमेव च ॥ नन्द सप्त च वारः स्यात् वेदनन्दांशमंशकम् । ध्वजो धूमोऽथ सिंहश्व वा वृषो गर्दभो गजः || काश्वेत्यष्ट योनिः स्यात् ध्वजाद्याश्च शुभा मताः । तस्करो भुक्तिशक्ती च वित्तञ्चावनिपालकः ॥ कीबो भीतिर्दरिद्रश्च प्रेष्य इत्यंशका नव । यन्मानैर्जातनक्षत्रं यत्फलं वृद्धिदन्तु तत् ॥ चतुर्भिः क्षपयेच्छेषं भांशकं तत्प्रकीर्तितम् । तत्फलं दशतैर्वृद्धि (2) व्यस्तत्तु प्रकीर्तितम् ’ ॥ इति भायादिकञ्च ज्ञेयम् । १२३ ६२४ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्मे तत्रैव प्रकीर्णः - ’ अथ वक्ष्ये विशेषेण बेरलक्षणमुत्तमम् ।

शैलज रत्नजचैव धातुजं दाखं तथा || मृण्मयं स्यात्तथैवेत्थं पञ्चधा बेरमुच्यते । चतुर्विधन्तु शैलं स्यात् सप्तधा रलजं तथा || अष्टधा धातुजं प्रोक्तं दारुजं षोडशोच्यते । मृण्मयं द्विविधं प्रोक्तं क्रमालक्षणमुच्यते ॥ श्वेत रक्तं तथा पीतं कृष्णञ्चैव चतुष्टयम् । शैलज बेरमाख्यातं तस्य लक्षणमुच्यते ॥ गोक्षीराभनिभा चैव शखकुन्देन्दुसन्निभा । शिला श्वेता समाख्याता सा तु वश्य (साऽपवर्ग)प्रदायिका || जपाकुसुमसंकाशा शिला शोणितसन्निभा । बन्धूकपुष्पप्रतिमा जातिहिंगुलिकोपमा ॥ शिला रक्ता समाख्याता जयदा लक्षणान्विता । पीता सुवर्णसदृशा रजनीचूर्णसन्निभा || शिला लक्षणसंयुक्ता धनधान्यसुखप्रदा । माषगुम्गुलसंकाशा तथा जंबूफलोपमा || भृंगमुद्रसमाकारा प्रजावृद्धिकरा स्मृता । शिला कृष्णा च सर्वेषां सर्वसिद्धिप्रदायिका || विप्रक्षत्रियवैश्यानां शूद्राणाञ्च यथाविधि । श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा चैव यथाक्रमम् || द्विजानाञ्च त्रिवर्णानां शिला रक्ता जयप्रदा । aar Hat प्रोक्ता ब्राह्मणानां विशेषतः || तैस्तु ध्रुवबेरन्तु कारयेद्यदि भक्तितः । माणिक्यश्च प्रवालञ्च वैदूर्यं स्फाटिकं तथा ।। दशम: खण्ड: ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् मरकतं प्रवालञ्च नीलयैते तु रत्नजाः । माणिक्यं श्रीमदं प्रोक्तं प्रवालं वश्यकारकम् ॥ आकर्षकन्तु वैदूर्य स्फाटिकं पुत्रवृद्धिदम् । विद्वेषण मरकतं स्तंभनं पुष्यरागकम् ॥ नीलन्तु रमणैः कार्यं रत्नजानां फलं भवेत् । एतेषां कौतुकं कुर्यादन्येषां न विधीयते ॥ हैमं रौप्य तथा ताम्र कांस्यञ्चैवारकूटकम् । भायसं सीसकञ्चैव त्रपु चेति च धातुजम् ॥ हैमन्तु श्रीप्रदं प्रोक्तं रौप्यं राज्यप्रदायकम् । ताम्र पुत्रसमृद्ध्यर्थं कांस्यं विद्वेषकारकम् || प्रोच्चाटने चारकूटमायर्स क्षयकारणम् । सीसं नीरोगकरणं त्रपुरायुर्विनाशनम् ॥ एवन्तु धातुजस्योक्तं ततो दारुजमुच्यते । देवदारु: शमीवृक्ष: पिप्पलं चन्दनं तथा ॥ असनं खदिरचैव वकुलं शकिका तथा । मायूरपद्मन्धूकाः कर्णिकारस्तथैव च ॥ तिन्दुकाजनिकश्चैव प्रक्षमौदुंबरं तथा । …. ॥ एते वयश्च चत्वारो द्विजातिक्रमयोगतः ॥ मृण्मयं द्विविधं प्रोक्तं पक्कापक्कं तथैव च । पक्कं नाशकरचैव अपकं सर्वसिद्धिदम् ॥ इति बेरलक्षणम् । तत्रैव शिलासङ्ग्रहणप्रकार: 79 शिलां प्राप्य शुभस्थाने वास्तुहोमं समाचरेत् । वैष्णवं पौरुषं सूक्तं श्रीभूसूक्तं तथैव च ॥ ६२४ ६२६ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् परिषेकं ततः कृत्वा कलशान् पञ्च विन्यसेत् । मृद्गन्धाक्षतजप्याश्च सर्वौषध्युदकं तथा ॥ संस्थाप्याभ्यर्च्य पाद्याद्यैः तत्तद्देवान् समर्चयेत् । अभिषिच्य शिलां तत्र मुहूर्ते करणान्विते || अतो देवादिमन्त्रेण शिलां छित्वा विचक्षणः । अधोभागं मुखं तत्र शिर ऊर्ध्वं प्रकल्पयेत् ॥ मुख पृष्ठ तथा पाद पार्श्वश्चैव शिरस्तथा । लाञ्छयित्वा विधानेन ततस्तक्षणमाचरेत् ॥ बाला च युवती वृद्धा ज्ञातव्या लक्षणैस्तथा । स्निग्धा मृदुतला चैव बाला क्षीरस्वरा तथा ॥ सुस्वरा कान्तिसंयुक्ता युवती सा शिला स्मृता । अस्निग्धा र्झरारूझक्षा वृद्धा सा निस्स्वरा शिला || बाला क्षयप्रदा प्रोक्ता युवती सर्वसिद्धिदा । कार्यनाशकरी वृद्धा ग्राह्या ज्ञात्वा शिला तथा || असिना तक्षणं कृत्वा शिलादोषांस्तु लक्षयेत् । शिलां प्रलिप्य क्षीरेण सर्पिषा सीसगैरिकैः || एकरात्रोषितशिलां संप्रक्षाल्यांभसा ततः । शिलादोषं परीक्ष्यैव कर्तव्यं विधिचोदितम् ॥ रेखाविन्दुकलकास्तु शिलादोषाः प्रकीर्तिताः । मंडलन्तु भवेद्यत्र तत्र गर्भं विनिर्दिशेत् ॥ सिते तु मंडले सर्पः रक्ते तु कृक्लासिका । पीते तु मंडले गोधा मंजिष्ठे दर्दुरो भवेत् ॥ कपिले मूषिकः प्रोक्तोऽसिते वर्णे तु वृश्चिकः । श्वेतरक्तविमिश्रे तु वृश्चिकः श्वेतरक्तकः || [ चतुर्थ प्रश्ने श्रावखानसगृह्यसूत्रम् दशम: खण्ड: ] रक्तमिश्रे तु मंडूक मंडले भवेत् । सिंदूरवर्णे खद्योतः कापोते गृहगोलिका || गुरुवर्णे तु पाषाण निस्स्वशोभे जलं भवेत् । वर्जयेद्गर्भसंयुक्तां त्रिमलैरचितां तथा ॥ विमलं हेमकांस्यात्र्यं लौहास्त्यश्च त्रिधा स्मृतम् । परीक्ष्यैवं प्रकर्तव्यमेवमेव प्रमाणतः ॥ इति पासाधिकारे: ‘अथ वक्ष्ये विशेषेण शिलासंग्रहलक्षणम् । खिले: भूमिजा वारिजा चैव गिरिजा च त्रिधा भवेत् ॥ . ऊर्ध्वभागं मुखं प्रोक्तं अन्यत्रैवापरं स्मृतम् । स्त्रीपुंनपुंसकमिति ज्ञातव्यं तत्तिधा भवेत् ॥ प्रासादकुड्यप्राकारगो पुराद्यादिचार्थक कृतम् (१) । नपुंसकेन कर्तव्यमिति शास्त्रस्य निश्वयः ॥ प्रभापीठादिकं देव्यः कुर्यात् स्त्रीशिलया तथा । विष्णुरूपाणि सर्वाणि कुर्यात्पुंशिलया सदा || अन्योन्यसंकरे चैव महान् दोषो भवेद्बुधाः । , तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शास्त्रोक्तं तत्र कारयेत् ॥ इति ‘अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि शिलासंग्रहणे विधिम् ॥ इत्यारभ्य ‘हेमकूटश्च निषेधो हिमवान् नीलपर्वतः । मन्दरो माल्यवचैव त्रिकूटो मलयाचलः || गन्धमादनमेरुच दशैं पर्वताः स्मृताः । एतेषु प्रतिमा ग्राह्याः प्रशस्ताः परिकीर्तिताः ॥ सविध्यमहेन्द्राश्च कैलासश्च तथैव च । किष्किन्पश्य तथा पञ्च प्रशस्ता गिरयः स्मृताः || शेषाः शैला इति प्रोक्ता: प्रतिमास्तेषु कारयेत् । विशेषेण तु कर्तव्याः प्रतिमा भूगताश्मना || ६२७ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् गिरिजा भूमिजा चैव वारिजा च लिया शिलाः । भूमिजानान्तु सर्वासामधस्तान्मुखमुच्यते ॥ पर्वतोपरि जातानां मुखमूर्ध्वमुदाहृतम् । तत्पार्श्वे तु प्रजातानां तन्मुखं मुखमुच्यते ॥ पादेषु तस्य जातानां पर्व प्रेक्षण मुखम् । समुद्रान्तर्निविष्टानां मुखर्ध्वमुदाहृतम् ॥ पाषाणानां नदीजानां जलागमनतो मुखम् । यतोऽम्ति गौरवं तत्र ततः शिर उदाहृतम् || साकृतीनां शिलानान्तु तदाकृतिरशिरः । पूर्वग्रीवा तु जयदा शान्तिदा दक्षिणाऽनना || श्रीकरा पश्चिमग्रीवा शुभदा चोत्तरानना । कोणन्तु वर्जयेत्तत्र शिलासंग्रहणे सदा || उत्तमा भूमिजा प्रोक्ता मध्यमा गिरिजा स्मृता । अत्रमा वारिजा प्रोक्ता इति शास्त्रस्य निश्चयः || स्त्रीपुंनपुंसभेदेन त्रिविवा तु शिला भवेत् । विशाल वर्णagi स्त्रियं विद्याच तां शिलाम् ॥ एकवर्णा गुरुस्निग्धां विवरैः ग्रन्धिभिर्विना । व्यक्तशब्दां घनाञ्चैव तां विद्यात्पुंशिलामिति ॥ शरावोदकसंरावां कृशां विद्यान्नपुंसकम् । नदीतीरे हृदतटे लवणोदाप्लुते स्थले || ग्राममध्ये श्मशाने च शिला याश्च चतुप्पथे । अध्यभूमिगाश्चापि वर्जनीयाः शिलास्स्मृताः || [ चतुर्थ प्रन्ने प्रायशो विश्वृक्षाश्च यत्र व्याघ्राहिसूकराः । सन्ति यस्मिन् वने तत्र न ग्राह्यास्तु शिलाः स्मृताः ||दशम: खण्ड: ] श्रीवखानगृह्यसूत्रम् वल्मीकसंकटे देणे उपरेषु च गर्हिताः । पतंगकिमिकीटानामावानाश्चैव गर्हिताः || वायुसूर्यामभिधाः किरातगणदूषिताः । एताः शिला वर्जनीया ग्राह्याश्च शृणुत द्विजा सुपुष्टजलसंकीर्णा उदकायसंवृता । वारुणी सा शिला ज्ञेया प्रतिमा स्याच वारुणी ॥ निर्मिता शान्तिदा चापि भवेन या शुभदायिनी । उत्तरे तोयसंवीता पश्चिमे श्रीवृक्ष | arragnisarच्या सणा पूर्वभागतः । नादृशी तु शिला ग्राह्या प्रतिमाकरणे शुभा ॥ माहेन्द्री प्रतिमा सा तु पुष्टिदा राज्यभोगदा । पलाशा: खदिरा: प्रक्षा आयी दिशमागताः || तित्तिर्यश्व कपोताश्च त्राश्चामिषाशनाः । अमराश्च मयूराश्च दृश्यन्ते यत्र सन्ततम् || तोयन्त स्तोकं तामाभेयी विनिर्दिशेत् । आग्नेयी प्रतिमा प्रोक्ता आयुरारोग्य पुष्टिदा || पील माताकीर्णा विभीतकवृता च भूः । महावृक्षाश्च परितः पक्षिणो मृगतृष्णिकाः || भारुंडाश्चैव दृश्यन्ते पांसुकुलकमाश्रिताः । सृगालाश्चैव दृश्यन्ते तथैव मृगपक्षिणः || अन्यैश्च बहुभिवृक्षः जीमूतादिभिरावृता । भूमिरसा वायवी प्रोक्ता या तत्र शिला मता ॥ गृह्यते यदि सा तत्र कर्तुः स्यादाभिचारिम् । या पानात परिवर्जयेत् || ६२१ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् ब्राह्मणस्य भवेच्छुक्का रक्ता भूः क्षत्रियस्य तु । वैश्यस्य पीता भूमिस्तु कृष्णा शूद्रस्य कीर्त्यते ॥ तद्भूमिजा च तद्वर्णा वर्णानां प्रतिमा स्मृता । कुन्देन्दुक्षीरसदृशी शंखमुक्तानिभा तथा ॥ ताराभा स्फटिकामा च श्वेतपद्मदला । कुमुदाभा च या सा तु मृणालीसदृशप्रभा || ब्राह्मणस्य समाख्याता प्रतिमा वर्णतः शुभा । वारुणी प्रतिमा नाम सर्वकामसुखप्रदा || एतेषु वर्णेषूक्तेषु शुक्लो विप्रस्य चोत्तमः । मध्यमौ मध्यमः प्रोक्तः कृष्णस्त्वधम अच्यते ॥ : फलच तद्वदेव स्यात् उत्तमे मध्यमेऽधमे । येन वर्णेन देवेशः कृतो यत्र भवेत्ततः ॥ जनस्तद्वर्णयुक्तस्तु वर्धते नात्र संशयः । वैदूर्यपद्मरागाभा रक्तोत्पलदलप्रभा ॥ अब्जकुन्दुरुसंकाशा सिंदूरसदृशी तथा । दाडिमीपुष्पसदृशी कुसुंभसदृशप्रभा || एषा च रक्ता रक्तामा क्षत्रिया वर्णतः स्मृता । माहेन्द्री नाम विज्ञेया नृपाणां प्रतिमोत्तमा || पुप्यरागप्रभा चैव तथा मरकनप्रभा । हरिद्रा पीतवर्णाभा रोचनाभा तथैव च ॥ एषा पीता च पीतामा हारिद्रा वर्णतः स्मृता । आग्नेयी सा समुद्दिष्टा वैश्यानान्तु सुखप्रदा || कृष्णा मापाञ्जननिमा नीला श्यामा तथैव च । कृष्णा प्रभा चैव वायवीं तां विदुर्बुधाः ॥ [ चतुर्थ प्र F11 दशम: खण्ड: ] कृष्णामा कृष्णवर्णा च विज्ञेया शूद्रजातिषु । लक्षणेन संपूर्ण नियोपमा || रक्तैश्च विन्दुभिः कीर्णा विस्फुलिंगावृता तथा । बिन्दुभिर्विनिकीर्णा चक्कीतप्रभा तथा ॥ एवंभूता तु प्रतिमा सर्वलोकशुभप्रदा । विस्फुलिंगाच रक्ता च क्षत्रियाणां जयप्रदा ॥ ६३१ शिल्पे - स्फोटाच बिन्दवो निम्नाः सर्वदोषविगर्हिताः । सिरायान्तु स्वयं नश्येत् विवरे पुत्रनाशनम् ॥ स्वजनो वर्तुले नश्येत् स्थापको ग्रन्थिभिस्तथा । स्फोटे हन्यात् कर्तारं निन्ने हन्यान्नराधिपम् ’ ॥ इति , || ‘श्वेता रक्ता च पीता च कृष्णा चैव चतुर्विधा । गोक्षीरशंखकुन्देन्दुमुक्तास्फटिकसन्निभा || मल्लिकाकुसुमख्या श्वेता सप्तविधा भवेत् । जपाकुसुमसंकाशा इन्द्रकोपसमप्रभा || जातिहिंगुलिकाकारा शशरतसमप्रभा । दाडिमीपुष्पसंकाशा बन्धूककुसुमप्रभा ॥ रक्ता सप्तविधा ज्ञेया जयदा लक्षणान्विता । सुवर्णसदृशाकारा वर्षती (?) पुप्पसन्निभा ॥ असनीपुष्पसंकाशा हरिद्रस्य तु वर्णवत् । कुष्माण्डकुसुमख्या कोरण्टकुसुमप्रभा ॥ आरम्य सहक्षा च पीता सिद्धा च सप्तधा । महिषाक्षाऽञ्जनाभा च नीलोत्पलसमप्रभा || भृंगमायूरकृष्णा च माषमाहिषवर्णवत् । राजावर्तनिभाकारा कृष्णमृत्ला समप्रभा ॥ ६३२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश् समाभासा कृष्णशैला दश स्मृताः । श्वेता रक्ता च पीता च विप्रादीनां क्रमात्तथा || सर्वकामार्थमोक्षांश्च दद्यात् सततमेव च । परेषां वा sans A.. N प्रतिलोमानुलोमानां निजयोभ्यन्तु गृह्यताम् । आचार्यः शिल्पिभिश्चैव श्वेतवस्त्रधरावुभौ || शुक्लमाल्यानुलिप्तांगौ पञ्चांगाभरणान्वितौ । } …. 11 वातातपादिग्धचेत् संकीर्य क्षीरवारिणा । …. 11 दुदेशस्थं तथा चैव कर्मान्तरनियोजितम् । शर्कराट्यश्च वक्रञ्च व्यंजिरं (?) कृष्णसन्निभम् ॥ रेखाबिन्दुकलकादिदोषयुक्तञ्च वर्जयेत् । सूत्रपादवदाकारा रविरश्मिसमन्विता || वर्षपातवदाकारा रेखा वै त्रिविधा स्मृता । जंबूफलसमाकारा धाराक्षसदृशोपमा ॥ अन्यत्मा त्रिविधो बिन्दुरुच्यते ।

---

कृष्ण लोहसमाकारा कृष्णभूव्याससन्निभा ? ॥ शिखिपिछनिभाकाराः कलंकाश्च चतुर्विधाः । खर्जूरपत्रसंकाशा दुर्वास्तंवनिभान्विताः ॥ ……. संभूतपादवदायता । इक्षोरमसमाकारा रेखा: पञ्चविधाः स्मृताः ॥ शखा हेमसदृशं काचलोहसमप्रभम् । दरिरूपात्रिषा प्रोक्ताः सर्वदोषभयावहाः || दशमः खण्डः ] कृष्णा शिला परिमाया सर्वसंपत्समृद्धिदा । कृष्णा कष्टविनाशाय श्वेतकृष्णा तथैव च ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेनान्यतरा परिगृह्यताम् । प्रतिमा कृष्णशैली तु सितवर्णा विशेषतः || श्यामला नीलवर्णा च दुर्वास्तबाकृतिः शुभा । अन्याकृत्यशुभा ख्याता गोधान्यधननाशकृत् ॥ कलंक रोगदं ज्ञेयं त्रासं राष्ट्रविनाशनम् । बन्धुपुत्रविनाशः स्यादतस्तां परिवर्जयेत् ॥ एवं परीक्ष्य बहुधा कारयेल्लक्षणान्वितम् । बाला च युवतिर्वृद्धा पुंस्त्रीनापुंसक तथा || स्वरेणाकृतिमेदेन परिच्छेदविधिं शृणु । कंसध्वनिसमायुक्ता स्मृता बालशिला बुधैः ॥ ६३३ पर्णध्वनिसमायुक्ता युवती सा प्रकीर्तिता । वृतध्वनिसमायुक्ता या सा वृद्धशिला स्मृता ॥ धनध्वनिसमायुक्ता दीर्घा सा पुंशिला स्मृता । बाळशब्दसमायुक्ता स्त्री सा द्वादशकोणगा || अखिग्धा झर्झरा रूक्षा स्वरहीना नपुंसका । स्वरेरेवं समाख्यातमाकृत्या मेद उच्यते ॥ चतुरभञ्च पञ्चानं स्त्रीशिला परिकीर्तिता । दशद्वादशकोणा वा षोडशाश्रा समाका || पुलिंगा सा समाख्याता वृत्ता सा स्यान्नपुंसका । दशाश्र द्वादशांश्राच बालां वृद्धाश्च वर्जयेत् ’ ॥ इति यज्ञाधिकारे –’ लौह बिंबनिर्माणमधिकृत्योच्यते ‘अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि मधूच्छिष्टक्रियाविधिम् । अपने चोत्तरे श्रेष्ठमथवा दक्षिणे चरेत् ॥ ६३४ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने कुंभकन्याकुलीरेषु धनुःकरिविं विना । मासानन्यान् समाहृत्य शुभमृक्षं तथा हरेत् ॥ यजमानगृहे वाऽथ आलये वा मनोरमे । अलंकृत्य वितानाद्यैः कुंडमोपासनं तथा ॥ कृत्वा चामि प्रतिष्ठाप्य वैष्णवश्च सुइयताम् । । विष्णुसूक्तश्च हुत्वा तु ब्राह्म रौद्रं तथैव च ॥ वीशशैषिकचक्राणां विनेशस्य च हूयताम् । तस्यामेर्दक्षिणे कुर्यात् श्रीहिभिः स्थंडिलं तथा ॥ तस्योपरि तथा वस्त्रं समास्तीर्य यथा शुभम् । पश्चिमे चक्रमुद्दिश्य उत्तरे शैषिकस्य च ॥ 1 प्राच्यां वीशेशकार्थञ्च विनेशार्थश्च दक्षिणे । चकस्य व्रीहिभियाः स्थंडिलान् कारयेद्बुधः ॥ स्पंडिलोपरि प्रागमं कूर्चान् विन्यस्य मन्त्रवित् । तथा नयादी निन्द्रादीन् परितस्सम्यर्चयेत् ॥ विघ्नेश संप्रपूज्यैव हविर्भिस्सन्निवेदयेत् । शोषितं तन्मधूच्छिष्टमादाय प्रणवेन तु ॥ लौहपात्रेषु सन्न्यस्य स्थंडिलोपरि विन्यसेत् । ‘इषे ’ त्वेति च मन्त्रेण प्रधानांग प्रकल्पयेत् || अक्षराण्यपि विन्यस्य पुण्याहमपि वाचयेत् । मन्त्रमुचार्य समभ्ययामिमृश्य च || वैष्णवञ्च ततो हुत्वा देवानन्यान् विसृज्य च । अमिं विसृज्य पश्चात्तु यजमानस्य मूर्धनि || आदाय aaivar सार्धं तत्कर्ममंडपे । सन्न्यस्य शिल्पिनं सम्यगभिपूज्य मनः प्रियम् ॥ दशमः खण्ड ] अभ्यर्च्य स्थपतिं तत्र तस्मिन्नुपरि शास्त्रवित् । स्थपतिर्गुरुणा सार्धं कृत्वा तु प्रतिमां शुभाम् । शनैरालिप्य च मृदा संशोध्य बहिरातपे । परावय विधिना पुनरालिप्य शोष्य च ॥ यजमानानुकूल पूर्ववद्धोममाचरेत् । तथा लोहं समभ्यर्च्य लोहं पात्रेषु सन्न्यसेत् ॥ जलतुल्यक्रमाद्रात्तावमिना पाचयेत्तदा । युक्तया सिक्तञ्च संस्राव्य तस्मिन् गर्भ प्रतापयेत् ॥ पुनस्सन्तप्तलोहेन अत्वरस्त्वभिपूरयेत् । ततः प्रभाते कर्ता च शिल्पी च गुरुणा सह ॥ शनैः मृद्भेदनं कृत्वा दोषान् सम्यक् परीक्षयेत् । खंडादिस्फुटितैः दोषः दुष्टे सति पुनर्गुरुः ॥ आलोच्य दोषमल्पञ्च दृषित लोहवचरेत् । पूर्ववद्वेरमाहृत्य यथापूर्व तथा चरेत् ॥ इति मानोपन्यासे यज्ञाधिकारे भृगुः ‘प्रलंगफलकां पश्चादुक्तवृक्षेण कारयेत् । ६३५ संकल्प्य सुषिरं तलबमानं तथा चरेत् ॥ मध्यमध्यं पुरोमध्यं पृष्ठमध्यश्च पार्श्वयोः । मध्यच चक्रबाहाख ॥ बाबाच पार्श्वाभ्या सूत्राण्येकादश क्रमात् । मूर्ध्नि कंठास्ययोर्मध्ये वंशदंडस्य मध्यमे ॥ गुदमध्येक्षयोर्मध्ये मध्यमध्यं विधीयते ।. मध्ये शिखामणेमले मूर्ध्नि भ्रूमध्य संगमे ॥ ६३६ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश् नासिकायाश्च कंठस्य…. हृदयं ततः । कुक्षौ नाभौ तथा योनौ पार्श्वयोध प्रलंबयेत् ॥ पुरस्पृशान्तं कुक्षिनासाग्रं पुरोमध्यं सुरोरुनम् (2) । पट्टान्तं विकलं मौलिमध्यमं पञ्चांगुलं || गोलकं स्यवं कला । सूत्रात्तु तनुमध्यं स्यात् सूत्राद्धिका विगोलकम् ॥ ऊर्वोर्मध्यं द्विमानं स्यात् द्वंभवेत् । नाभिमध्यं कलार्धं स्याद्योनिमूलं द्विमात्रकम् ॥ मध्यमोरुद्विमात्रं स्यात् जान्वन्तं गोलकत्रयम् । जंघा तु वसुमात्रं स्यात् भवेत् ॥ नलकासूत्रतः पूर्वेऽगुष्ठाग्रं धर्षमाकम् | पुरोमध्यात् पुरोमध्यं सन्तारं रुद्रमात्रकम् ॥ मौलिमूर्ध्नि कुकाटी च ककुद्वंशस्फिचोरपि । पाण्योध मध्यमे सुतं पृष्ठमध्यं प्रलंबयेत् ॥ मध्ये शिखामणी मूर्ध्नि कर्णपात्यन्तरे तथा । ग्रीवा संज्ञानमंधानां मध्ये गुल्फस्य मध्यमे || लंबितव्यं तथा पार्श्वमध्यगुरुफचरैरजः । मुखपार्श्व तथा गंड वसूषिके ॥ मंडलान्तप्रदेशे च मध्यं श्रण्यन्तपार्श्वके । तथोरुजानुजंघानां मध्यें गुष्ठस्य बाचके ॥ sarsara कर्णा तथैव च । तथा स्कन्धे चूचुकाग्रस्य मध्यमे ॥ पादमध्ये प्रदेशिन्यां मध्यमे तु प्रलंबयेत् । बाहुकोर्परयोः पार्श्वे बाहुपार्श्वे प्रलंबयेत् ॥ दशम: खण्ड: ] अथात ऊरुसूत्रं तच्छिखायां मणिमध्यमे । असंगमस्य मध्ये तु नासाग्रस्य तु मध्यमे ॥ कंठे च हृदये कुक्षौ नाभौ योनौ च पादयोः । मध्ये प्रलंबयेत्सूत्र कुक्षिनासाग्रसंस्पृशम् || सूत्रमा मौलिपट्टान्तं समयांगुल्मीरितम् । हनुमध्यं यवाधिक्यमाश्रमं परिचक्षते || हिक्कान्तं वेदमेवं स्यात् कर्वोर्मध्यं द्वियंगुलम् । नाभौ मनुयवं प्रोक्तं योनिमूलं द्वियंगुलम् || ऊमध्यमवर्ग स्यात् जान्वन्तरषडंगुलम् । जघान्तरन्तु नागाश्च नलकापूर्वतः क्रमात || साष्टांगुलमेवं स्यात् अंगुष्ठाग्रात्पुरो बुधः । तदर्धागुलमेवं स्यात् मध्यसूत्रं प्रलंबयेत् ॥ बाहोः पर्यन्तमेवं स्यात् पार्श्वसूत्रं प्रलंबयेत् । बाहुकोपरयोः पार्श्वे तच्चूडामणिमध्यमे ॥ मूर्ध्नस्तु कर्णपाल्यौ च ग्रीवाजानु च लंघयोः । गुल्फाच्च मध्यमे चैव मतिमान् संप्रलंबयेत् ॥ मौलिमूर्धककाटी च ककुद्वंशस्तथैव च । स्फिक्पाणिपृष्ठमध्ये च परसूलं प्रलंबयेत् ॥ शिरः पार्श्वे वक्तबा गुदबाये च चूचुके । श्रोप्यरुजानुजंधानां मध्यसूत्र प्रलंबयेत् ॥ तेषां पद्मादिपीठे त लंबान्यन्यानि तत्र वै तु 1 तत्तदंगच संस्पृश्य युक्तया चैवं प्रकल्पयेत् ॥ आसने तूर्ध्वकाये च षट्सूत्रं मध्यमादिकम् । लंबयेदासनस्यो सर्वे पूर्ववदाचरेत् || દૂ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सूत्रान्ताद्वामजान्वन्तं ऊर्ध्व कायार्धसम्मतम् । तदेव दक्षिण जानुहीनान्त्यां गुलमेव च ॥ अन्यदवाप्यनुक्तं तत्सर्वं मानाधिकारवत् । तथैव कारयेद्विद्वान् भावं तच्छुभदर्शनम् ॥ मूर्ध्नः पार्श्वे वामनेत्रे सिते वामपुटेऽधरे । नौ सन्यस्तनोरसे (?) पार्श्वे नामेश्व दक्षिणे || वामोरुपार्श्वे वा मांघ्रिपाणिपार्श्वे प्रलंबयेत् । आमंगसूत्रमित्युक्तं समभंगस्य चोच्यते ॥ मुखे पूर्ववदुद्दिष्ट स्तनपीठस्य वामके । नाभ्यूरुमध्यमे पाष्णिमध्यमे च प्रलंबयेत् ॥ नाभिवामेऽथ वामोरुमध्ये पार्ण्यन्तरे तथा । लंबयेदतिभंगस्य शेषं पूर्ववदेव हि ॥ सूत्रात् स्तनं त्रिमात्रं स्यात् सूत्रान्नाभिर्द्वियंगुलम् | सूत्रान्मात्रार्धकं जानु वि दतिभंगके ॥ ……. वाममन्यत्र कर्तव्यं सूत्रान् विप्रस्य मुक्तितः । पीतांबरं तथा धाम्नांबरं चित्रांबरं तथा ॥ दुकूलांबरमित्येव चत्वारो वांबराणि च । पीतांबरं जपाकारं ariah …. || सपुष्यविचित्रं नानावर्णे दुकूलकम् ॥ इत्यादिना रूपकल्पनप्रकारः संग्रहेणोक्तः । पूर्वपक्षे इत्यादि । मासे तु फाल्गुने चैत्रे ज्येष्ठे वैशाखतैष्ययोः । उत्तमं श्रावणे मध्यं कार्तिकाश्वयुजोरपि ॥दशम: खण्ड: ] अमं भाद्रपदे स्यात् इतरेषु बलं यदि । मार्गशीर्षमाधौ द्वौ निन्दितौ ब्रह्मणा पुरा || शेषेष्वपि च कर्तव्यं त्वरितेनेति मे मतिः । शुकपक्षे तथा कृष्णे faभाग व्यंशकं विना || रेवतीरोहिणीतिप्यशुभक्षेषु तथैव च । चित्राश्विनीशतभिषक् पुनर्वस्वैन्दवादिषु || कृत्तिका नवमी शस्ता दुर्गाया: कार्तिकेऽपि च । प्रतिष्ठा भास्वतः शस्ता खौ सिंहगते तथा ॥ फाल्गुनोत्तरफल्गुन्यां श्रीप्रतिष्ठा प्रशस्यते । तथा श्रीभूप्रतिष्ठाया माघमासश्व शस्यते || श्रवणवायुमासि मत्स्यादिस्थापनाविधौ । अन्धका नक्षत्रे काणे चापि शुभोज्ज्वले ॥ । त्रिजन्मसु प्रतिष्ठा स्याच्छुभा च प्रोच्यते बुधैः । बुधवारांशकादिस्तु प्रशंसन्ति विशेषतः || आद्यषष्ट्यष्टमीपर्वरिक्तारिक्त तिथिष्वपि । चरेषु करणेष्वेवं योगेष्वनुदितेषु च ॥ तिथिवारक्षेयोगादिदोषेष्वपि विवर्जयेत् । संसर्पाहस्पती मासौ समदृष्टिश्च मन्त्रिणः ॥ मौवाकवाल्यादौ तयोरपि विशेषतः । प्रोक्ताः कार्तान्तिकैः शास्त्रे ये दोषाः कण्टकादयः ॥ व्यपोहचैव च तत्सर्वं राशौ मूढादयो (?) स्थिरे । भव्ययायुररिस्थे च चन्द्रे शुद्धेऽष्टमे ग्रहैः || त्रिषडायगतैः पापैः केन्द्रकोणस्थितैः शुभैः । शुभैर्युक्तेऽथवा दृष्टे कामशुक्रविवर्जिते || प्रतिष्ठां देवदेवस्य कुर्यात् पूर्वाह्न एव वै ’ ॥ इति R दशमः खण्डः ] rai भाद्रपदे स्यात् इतरेषु बलं यदि । मार्गशीर्षमाघौ द्वौ निन्दितौ ब्रह्मणा पुरा || शेषेष्वपि च कर्तव्यं त्वरितेनति मे मतिः । शुकपक्षे तथा कृष्णे त्रिभागं त्र्यंशकं विना || रेवतीरोहिणीतिप्यशुभषु तथैव च । चित्राश्विनीशतभिषक् पुनर्वस्वैन्दवादिषु || कृत्तिका नवमी शस्ता दुर्गाया: कार्तिकेऽपिच । प्रतिष्ठा भास्वतः शस्ता aौ सिंहगते तथा ॥ फाल्गुनोत्तरफल्गुन्यां श्रीप्रतिष्ठा प्रशस्यते । तथा श्रीभूप्रतिष्ठाया माघमासश्च शस्यते || श्रवणञ्चाश्वमासि मत्स्यादिस्थापनाविधौ । reserved काणे चापि शुभोज्ज्वले | त्रिजन्मसु प्रतिष्ठा स्याच्छुभा च प्रोच्यते बुधैः । बुधवारांशकादिस्तु प्रशंसन्ति विशेषतः ॥ आद्यषष्ठ्यष्टमीपर्वरिक्तारिक्ततिथिष्वपि । चरेषु करणेष्वेवं योगेष्वनुदितेषु च ॥ तिथिवारयोगादिदोषेष्वपि विवर्जयेत् । संसर्पाहस्पती मासौ समदृष्टिश्व मन्त्रिणोः ॥ मौवा बाल्यादौ तयोरपि विशेषतः । प्रोक्ताः कार्तान्तिकैः शास्त्रे ये दोषाः कण्टकादयः || व्यपोहचैव च तत्सर्वं राशौ मूढादयो (?) स्थिरे । भव्ययायुररिस्थे च चन्द्रे शुद्धेऽष्टमे ग्रहैः ॥ त्रिषडायगतैः पापैः केन्द्रकोणस्थितैः शुभैः । शुभैर्युक्तेऽथवा दृष्टे कामशुकविवर्जिते ॥ प्रतिष्ठां देवदेवस्य कुर्यात् पूर्वाह्न एव वै ’ ॥ इति 蔬菜繫 दशमः खण्डः तुला कर्कश्ध सिंहश्च कन्या मेवच वृश्चिकः । दिवा ते च प्रशस्यन्ते ॥ mr च विधौ मे सिंहासनगतेऽपि वा । स्ववर्गगः सुरेज्यो वा पक्षच्छिद्रं विनश्यति ॥ केन्द्रगे तु यथा जीवे विकोणे वाऽथवा मृगौ । रिक्तायाश्चैव ….

---

…. . स्ववर्गतुंगस्थे शुभग्रहनिरीक्षिते । तत्तद्द्महगतं दोषं नीयते कादकादयः ॥ यथा शीर्षोदये लमे शुके जीक्युतेक्षिते । भानौ कोटिदोषं विनश्यति ॥ लमादाय पञ्चधा विभजेल्लममाद्यं भागं द्वितीयकम् । r चतुर्थच विना भाग शेषयोः शुभमाचरेत् ॥ आधे धनक्षय यायात् द्वितीये मरणं भवेत् । तृतीये श्रियमामोति चतुर्थे रोगपीडनम् ॥ पञ्चमे श्रियमाप्नोति षष्ठे शत्रुभयं तथा ॥ ….. रेण ग्रहसंयुतः शशी केन्द्रगोऽप्युपचयस्थितो भवेत् । नाशमेति किल विष्टिनं तमः दीपनाशितगृहान्धकारवत् ॥ तृतीयायां परे विष्टिः सप्तम्यां पूर्वभागतः । एकादश्यां परे विष्टिः पूर्वभागन्तु पर्वणि ’ ॥ इति क्रियाधिकारे: - प्रतिष्ठाविधौ आचार्यलक्षणादिकमुच्यते : ‘वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्वितम् । विमं स्वाध्यायसंयुक्तं वेदतत्त्वार्थदर्शिनम् || ૧ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सौम्यं जितेन्द्रियं शुद्धं विष्ण्वाकाराशय परम् । उहापोहविधानेन ध्वस्तसंशयमानसम् ॥ [ चतुर्थ प्रश्न पल्यपत्ययुतं शान्तं दानशीलच धार्मिकम् । आचार्य देववत्पूज्य सर्वकार्योपदेशकम् ॥ आचार्य पूजयित्वा तु तेनोक्तं सर्वमाचरेत् ’ ॥ इति ’ तथैव गुणसंपन्नान् वरयेद्यत्विगचैकान् । घरान कुलटानन्धान् कुष्ठोन्मत्तादिरोगिणः || हीनांगानतिरिक्तांगान् शिपिविष्टाद्यलक्षणान् । पन्यपत्यानिरहितान् अतिवृद्धाति बालकान् ॥ विरूपानन्यदीक्षांश्च वर्जयेत्प्रथमे सुधीः । सर्वलक्षणसंपन्नमेकं वै वरयेद्गुरुम् ॥ स्थापकौ द्वौ च कुंडानामध्वर्यून् षट् तथाविधान् । एकन्तु वास्तुहोतारं द्वौ तथा ब्रह्मसोमयोः || एकं वै नापनार्थञ्च द्वौ देवार्चनकर्मणि । शेषकर्मार्थमेकन्तु वृणुयात् षोडशर्त्विजः ॥ इति ‘प्रतिष्ठा दिवसात्पूर्व तृतीये पञ्चमेऽपि वा । ’ सप्तमे नवमे सद्यः निशि स्यादंकुरार्पणम् ॥ इति , अंकुरार्पणप्रकारश्च गृह्यपरिशिष्टे प्रतिपादितः । यथाः ’ अथां- कुरार्पणम् । चौलोपनयनत्रतसमावर्तनपाणिग्रहणादीनां संस्काराणां पूर्ववदस्मिन् अयुम्मे दिवसे बान्धवान् पञ्चविधानाहूयाभिपूज्य अभ्यन्तरे गोमयेनोपलिप्य पञ्चवर्णैरलंकृत्य अद्भिरभ्युक्ष्य तंडुलैः त्रीहिभिर्वा द्विहस्तायतविस्तारोत्सेध यथालाभोच्छ्राय वा स्थंडिलं कृत्वा सुवर्णरजतताम्रसृष्मयान् वा यथा लाभ पालिकाः पच गृह्णीयात् । पालिकासु ‘मेदिनी देवी ’ ति मृद्विरापूर्य दूर्वाश्व- त्थपत्रैः कुशैस्तन्मूले बध्नीयात् । यवतिलमुद्रनिष्पावसर्षपादिधान्यानि संगृह्य स्थंडिलोपर्यास्तीर्य दर्भाप्रेण सूत्रेण नवपदानि कृत्वा ब्राह्म प्रथमं द्वितीयमैन्द्र तृतीयं दशमः खण्डः ] ६४३ याम्यं चतुर्थं वारुणं पञ्चमं सौम्यं ज्ञात्वा तेषु पालिका: ‘ब्रह्म जज्ञानं’, ‘इन्द्रं प्रणयन्तं’, ‘यमो दाधार ’ - ‘ये ते शतं - ‘मिश्रवाससः’ इति क्रमेण स्थाप्य आग्नेय्यां प्रोक्षणार्थं जलकरकं नैऋत्यामर्चनार्थं चन्द्रनयुतं पुष्पं वायव्यां तांवल- मक्षतमैशान्यां वापार्थमंकुरांश्च संस्थाप्य कर्ता उदङ्मुख आसीन: प्राणानायम्य ‘ब्रह्माणमिन्द्रं यमं वरुणं कुबेर ’ मावाहयामीति ‘पाञ्चभौतिक फुल्ल रवि सोम मावाहयामीति च आवाह्याभ्यर्चयेत् । ततः स्वजनाननुज्ञाप्य देवान् प्रणम्य अंकुरान् स्पृशन् ओषधिसूक्तं जप्त्वा पूर्ववदभ्यर्च्य हविर्निवेद्य पाद्यमाचमनश्च दत्वा ‘इदं विष्णु’ रिति अंकुरानुद्धृत्य ‘विष्णोर्नुक - ‘ये जाताः - ‘ब्रह्मज- ज्ञा’ नादीन् जपन् वापयित्वा वारुणमन्त्रेण जलसेकं कृत्वा ‘दिशां पतीन्’ इति नमस्कृत्य सौम्ये प्रागन्तमुत्तरान्तश्च संस्थाप्य देवेभ्यो बलिं दत्वा प्रतिदिनं सायं प्रातः द्विकालं त्रिकालं या अर्चनादिक अंकुरबोधनश्च कृत्वा अपवृत्ते शुभे कर्मणि अप्सु विसृजेत् । सर्वकर्मणामादावं कुरमभ्युदयनिमित्त’ मिति । तस्मात् पूर्वं तृतीयेऽहनि औपासनामिकुंडं कृत्वा पूर्ववत् प्रोक्षणोल्लेखनादिकर्म कुर्यात् ॥ ५ ॥ द्वितीयस्यां वेद्यां षट्त्रिंशदंगुलप्रमाणेः दर्भैः कूर्चेन वा परिस्तीर्य परिधीनूर्ध्वसमिधौ निधाय ऊर्ध्ववेद्यां यथादिशमिन्द्रादि- दिग्देवान् दक्षिणे ब्रह्माणमुत्तरे सोमञ्च पुष्पाद्यैरम्यर्च्य तथैवाऽधारं जुहोति ॥ ६ ॥ } 梦 दद्भ्यः स्वाहे त्यंगहोमं अतो देवादी हुत्वा पुरुषसूक्तं जपन् सुवर्णेनाक्ष्युन्मेषणं करोति ॥ ७ ॥ अक्ष्युन्मेषणमित्यादि । ‘चतुरंगुलस्वर्णसुच्या दक्षिणाद्यक्षिमोचनम् । अन्येन कुर्याच्छ्रीभूम्योः तत्सूक्ताभ्यां पृथक् पृथक् ॥ यत्र वैष्णवमन्त्रोक्तिः ततस्तन्मन्त्रतोऽनयोः । देवस्य पुरतो धान्यराशि धेन्वादिकं न्यसेत् ॥ ** श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने मध्ये यवनिकां चाक्षिमोक्षान्ते तान् प्रदर्शयेत् । देवस्य दर्शयित्वा तान् आचार्याय प्रदापयेत् ॥ इति नद्यां तटाके जलपूर्ण पात्रे वा ‘ये ते शता’ द्यैः वस्त्राणि कुशास्तीर्य विष्णुयुक्तेन देवं प्राक्शिरः शम्ययित्वा अधिवासयेत् ॥ ८ अधिवासयेत् - श्रीमुसुक्ताभ्यां श्रीभूम्यौ चाधिवासयेत् । द्वितीयदिवसे स्नात्वा रात्रौ पूर्ववदाधारं हुत्वा अष्टौ कलशाना- हृत्य पञ्चगव्यघृतदधिक्षीराक्षतोदकफलोदककुशोदकग्रनोदकैः पूरयित्वा देवमभ्यर्च्य ‘वसोः पवित्रं - ’ अग्न आयाहि ’ ’ इषे त्वोर्जेत्वा’- ‘शमो देवी: ’ - ’ चत्वारि शृंगा’- ‘सोमो धेनुं - ’ चत्वारि वाक्’ ‘इदं विष्णुः’ इति कलशैः स्त्रापयित्वा ’ आपो हिरण्य पवमानैः ’ ‘गन्धतोयैश्च स्वापयति । ९ ॥ अन्न गृड्डाः चतुरः स्थापकान् वृत्वा द्वौ वा होतारमेव च । गृहांकणे प्रपां देवगृहे वापि प्रकल्पयेत् || वितानतोरणस्तंभ वेष्टमुक्ताद्यलंकृते । प्रदोषान्तेऽक्षिकर्मान्ते कुंडे आघारमाचरेत् ॥ देवं जलात्समादाय वस्त्रोपर्यासयेत्ततः । मृत्तिकां गोमयं वापि न निशायां समाहरेत् || न गोमूत्रं प्रदोषे च गृह्णीयाद्बुद्धिमान् नरः । गायत्र्या गृह्य गोमूत्रं ‘गन्धद्वारेति गोमयम् ॥ ‘आप्याय’ स्वेति च क्षीरं ‘दधि क्रावणे’ ति वै दधि । ‘शुक्रम’ ‘सीत्याज्य ‘मिमा ओषधय’ अक्षतम् ॥ ‘सोमं राजा’ फलोदश्च ‘देवस्ये ‘ति कुशोदकम् ॥ कपिलायाः परं क्षीरं श्वेतायाः परमं दधि । रक्तायाः पूजितञ्चाज्यं शेषौ शबलकृष्णयोः || नामः खण्डः ] एवमष्टो आज्यं दधि क्यों मृवं गोमयञ्च यथाक्रमम् । 僇 एकद्वित्रिचतुःपञ्चकुट्टपा: स्युर्यथाक्रमम् ॥ कलशान् तत्तद्रव्यैगपर्य ‘देवस्य पुरतो त्रीहिवेद्यामीशान्यकोणतः । क्रमेण कलशान स्थाप्य सकुशान् वलछादितान् ॥ ६४५ तेषु कलशेषु शिवं सामवेदं यजुर्वेद अर्थर्ववेद कश्यपं सोमं मुनीन् विष्णुं च आवास एकादशोपचारैरभ्यर्च्य पुण्याहजलेन प्रोक्ष्य ‘क्सोः पवितं, इत्यादिभिः मन्त्रैः स्नापयित्वा बिमाम्लादिभिः संशोध्य शुद्धोदकैरभिषिच्य वस्त्रोत- रीयादि दत्वा पाद्याद्यैरष्टभिरुपचारैरर्चयति । अग्नेरुत्तरस्यां व्रीहिभिर्वेदि कृत्वा विष्टरं न्यस्य वस्त्राभ्यास्तीर्य देवमारोप्य वस्त्राद्यैरलंकृत्यार्चयति ।। १० ।। पुण्याहं कृत्वा स्वस्तिसूक्तेन ताममिमृश्य ‘स्वस्तिदा विश- स्पति’ रिति प्रतिसरां बद्धा पूर्ववत देवं शाययीत ॥ ११ ॥ पुण्याहमित्यादि । ‘यद्वैष्णव’ मिति मन्त्रेण शाययीत । ‘अडजे मुंडजश्चैव चर्मजं रोमनं तथा । वामश्चेति पञ्चैते शयनानि विशेषतः अंडनं पक्षिपिञ्छं स्यात् शाल्मल्यादिसमुद्भवम् । मुंडजश्वाविकादीनां कृतं रोम्णा तु रोमनम् ॥ व्याघ्रादिचर्मक्लतं स्यात् चर्मनं क्षौमसंभवम् । वामनं तदलाभे तु पञ्चस्त्राणि चास्तरेत् ॥ एवं संस्तीर्य मन्त्रज्ञो ‘वेदाह’ मिति च ब्रुवन् ’ ॥ इत्यादि इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने दशमः स्वण्डः अथ एकादश: खण्ड: कालोवहीनं कुंभमुत्पूतैराधावैरापूर्य देवस्य पार्श्वे निघाय प्रणवेनाभिमृश्य कूर्चाक्षतसुवर्णरत्नानि प्रक्षिपेत् ॥ १ ॥ कालविहीनमित्यादि । भगः ‘अस्थि रत्नं सिरा तन्तुः मांसं मृत्स्ना प्रकीर्तिता । शोणितं रक्तमृत्तत्र जलं मेदस्तथैव च || शुक्रश्च कूर्चमित्युक्तं चर्म स्याद्वेष्टनांबरम् । सप्तधातव इत्येते कुंभेषु कलशेषु च ॥ प्रतिमा प्राणमित्याहुः नारिकेलं शिरो भवेत् । एतेष्वेकं विहीनश्चेत् नास्ति तत्रास्य सन्निधिः ’ ॥ इति वचनात् कुंभालंकारान् अष्टमंगलपञ्चायुधकूर्मगजगरुडादिरूपाणि यथोक्तप्रकारेण कृत्वा कुंमे प्रक्षिपेत् । भृगुः – ‘देवस्य पुरतः कुंभं धान्यराश्युपरि न्यसेत् । आढकन्तु चतुःप्रस्थं द्रोणन्तु चतुराढकम् ॥ षड्द्रोणं भारमुद्दिष्टं षड्भारं राशिरुच्यते ’ ॥ ‘यवाष्टतुलितं माषं माषाष्टतुलितं कणम् । कणाष्टतुलितं मानं मानैः स्वर्णं तथाऽष्टभिः || पण सुवर्णैः विंशद्भिः निष्कं विंशत्पणं स्मृतम् ॥ ’ इति कुंभाधारधान्यराशि-स्वरूपं कुंभक्षेपार्हशातकुंभप्रतिमास्वरूपञ् चोक्तम् ।

निष्कलं देवं हृदयात् तदाधावे रुक्माभं रक्तनेत्रास्यपाणिपादं श्रीवत्सांकं चतुर्भुजं पीतांबरधरं शंखचक्रधरं सौम्यं सकलं ध्यात्वा प्रणमेत् || २ || F12 एकादश: खण्ड: ] श्रीसाम् SUB ध्यात्वेति । उत: आचार्य: ब्रानासनमास्थाय उदङ्मुखः प्राणा- arata इन्द्रियाणि निरुद्र ‘शत्रोमिल ’ इति शान्ति जप्त्वा ध्यानं चरेत || अत्र गृझः 6 ‘आसनं स्वस्तिकं कुर्यात् दक्षिणं पादमूर्द्धनः । वामपादमधश्वाथ तथा जान्वन्तरे बुधः ॥ अंगुष्ठौ द्वौ निगृह्येय शिश्नं च वृषणावपि । पीडयन् निवातस्थ: प्रदीप इव निश्चलः || अके वामं न्यसेत्पाणिमन्यञ्चोत्तानमूर्ध्वतः । किञ्चिदुन्नामितमुखो दन्तैः दन्तानसंस्पृशन् ॥ नासाप्रस्थेक्षणश्चैवमासयेदासनं बुधः । प्राणानायम्य विधिना [रेचपूरक कुंभकैः ॥ बीजं तदये न्यस्य प्रणवैरपि वेष्टयेत् । वलयञ्चादिबीजं स्यात् उकारं कुटिलं भवेत । मकारं चैकनादान्तमेवं प्रणवमुच्यते । शुद्धस्फटिकसंकाशमचन्द्र समाकृति || ततो वारिणि कुंभस्थे ध्यायेारुणमंडलम् । आदिबीनं सुसन्न्यस्य प्रणवैरपि वेष्टयेत || आत्मसूक्तं ततो जप्त्वा पौरुषं सूक्तमेव च । नारायणानुवाकञ्च श्रीभूसूक्ते तथैव च ॥ हृदये भावयन् जप्त्वा प्रत्रस्य शतं पुनः । समाहितमना भूत्वा ध्यानं सम्यक् समाचरेत् ॥ विषयेभ्यश्च सर्वेभ्यः प्रत्याहृत्येन्द्रियाणि च । एकाच मनः कृत्वा ततः पश्येत् समाधिना || ६४ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने पद्मकोशप्रतीकाशे
विश्वम्यायतने पृथौ ।
हृदयेऽग्निशिखामध्ये
परमात्मा व्यवस्थितः ||

अप्रमेयमजं नित्यं
सर्वाचारं सनातनम् ।
निर्गुणं निष्कलं शुद्धं
परमात्मानमव्ययम् ॥
क्षीरे सर्पिस् तिले तैलं
पुष्पे गन्धः फले रसः ।
काष्ठेऽग्निर् इव सर्वत्र
व्यापिनं पुरुषोत्तमम् ॥ मनसा सकलं ध्यात्वा
हृदये पद्ममध्यमे ।
ध्यात्वैवात्र ततो मन्त्री
तस्मात् कुंभजले हरिम् ॥

सुवर्णवर्ण रक्तास्यनेत्रपाणिपदं तथा । शुकपिच्छाम्बरधरं विष्णुं तं प्रणवात्मकम् ॥ किरीटहार केयूरप्रलंब ब्रह्मसूत्रिणम् । शस्वचक्रधरं देवं श्रीवत्साकं चतुर्भुजम् ॥ परात्परतरं देवं देव्यादिपरिषद्गणैः । ध्यात्वा स्वमनसः कुंभे सम्यगावाहयेद्गुरुः || सूच्यप्रतोदमात्रन्तु नास्ति तद्रहितं कचित् । कुत आवाह्यते देवः कुत उद्वास्यते पुनः ॥ तस्मादावाहनं विष्णोरयुक्तमिति मन्यते । सर्वत्र व्यापिनस्तस्य सर्वस्मात् परमात्मनः ॥ एकत्र स्मरणं यत्तत् आवाहनमिति स्मृतम् । अरण्यां संस्थितो वह्निरेकत्र ज्वलितो यथा ।। तथा ध्यानेन भक्तस्य हृदि विष्णुः प्रकाशते । मन्त्रैरावाहिते बिंबे स्थले कूर्चे जले तथा ॥ भक्तानुकंपया स्थित्वा पूजां गृह्णाति केशवः । वदन्त्यावाहनं केचिद्धरेरादित्यमण्डलात् ॥ देवेन सह तत्कुमे ध्यायेद्देन्यौ यथाविधि । आसनादिभिर भ्यचेत् अर्ध्यान्ताचमनान्तकैः ॥ इति 1एकादश: खण्ड: } afe परिषिच्य श्रीसूत्रम् प्रशंस्य दक्षिणणिज्य ‘ओं भूः पुरुष - ओं षः पुरुष - ओ सुत्रः पुरुष- ओं भूर्भुवः सुवः पुरुषं-नारायण- विष्णुं - पुरुष - सत्यं अच्युतं - अनिरुद्धं शियं महीं’ इति नाना आain निर्वा कृत्वा अन्येन विष्णुaayeeकाम्यां अतो- देवादीन् ’ ’ थिये जातः’ ‘मेदिनी देवी ’ इति चतुरावर्त्य हुत्वा नाम्ना साज्यं वरु जुहुयात् ॥ ३ ॥ मुझः– ‘अध्वर्युणा ‘होतरेही त्यध्वयों देवता’ इति । होताऽवयु पुनचैवं वदेदर्थानुसारतः || आचम्य होता पूर्वस्यामग्नेः प्रत्यङ्मुखः स्थितः । ‘नमः प्रवक्त’ इत्युक्ता कूर्चपाणिस्समाहितः || होताऽहमन्ते नामोक्ता उ’ र्मानुष’ इत्यपि । ‘भूते भविष्य ’ तीत्यादिः भूर्भुवस्सुवरो " मिति ॥ भन्ते तु प्राङ्मुखो भूत्वा प्रवोवाजादिकान् पठेत् । अध्वर्युः प्रणवं श्रुत्वा ‘स्वाहे ’ ति समिधं हुनेत् ॥ होताऽथ ‘भारते’ त्यन्ते नामास्य प्रवरोद्भवम् । संबुद्धयोक्ताऽथ ‘देवेत्थे’ त्यादिना जातवेदसम् ॥ आवाइयेन्मन्त्रपाठकमादेवं श्रियं महीम् । अध्वर्युरपि तच्छ्रुत्वा देवतावाहनं चरेत्’ || इति भाबाहनानन्तरं जुष्टाकारस्वाहाकारादिकं कृत्वा विष्णुसूक्तपुरुष- सूक्तादीन् विष्ण्वादीनां मूलमन्त्रांश्च भाज्येन साज्यचरुणा हुत्वा मष्टोचर- शतमष्टाविंशतिमष्टौ वा चतुरावर्त्य जुहुयात् । प्रभाते स्नात्वा प्रणवेन देवमुत्थाप्य शकुनसक्तं जपन् सहर्कमेन देवमानीय गृहे वायव्यां देवायतने अग्निशालायां वा अर्चापीठे रत्नं ६५० श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न सुवर्ण वा सन्न्यस्य विष्णुसूक्त पुरुषसूक्ताभ्यां ‘विष्णुं प्रतिष्ठापयामि इति प्रतिष्ठाप्य विचस्य मूर्ध्नि नाभौ पाद च ’ सुवर्भुवर्भु’ रिति; हृदये प्रणवं विन्यस्य ’ इदं विष्णु’ रिति देवं ध्यायन् कुंभस्थमाधावं शक्तियुतं कूर्चेनादाय विवस्य मूर्ध्नि ‘विष्णुमावाहयामि’ इति संस्स्राव्य आवाहनं करोति ॥ ४ ॥ विधिनैवमा(आ) राज्य हविर्निवेदयति ॥ ५ ॥ एवं श्रियं महीं रामकृष्णादीन् तत्तन्मूर्तिभिरावाह्य विधिनैवाराधयेत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी चतुर्धप्रश्न एकादश: खण्ड: । अथ द्वादश: खण्ड: अथ नित्यार्चनम् ॥ १ ॥ अथ प्रतिष्ठानन्तरम् । प्रतिष्ठारहितबिंबस्य लोहतुल्यत्वात् । यद्वा स्नानसन्ध्योपासनानन्तरम् । नित्याचनं - प्रतिदिनमर्चनम् । ‘अतो देवा’ इति देवं प्रणम्य निर्मान्यं व्यपोहा उत्पूतैराधावैः व्याहृत्या वेदि परिमृज्य पूर्ववदेवं ध्यात्वा || २ || ‘देवदक्षिण आसीनः कुर्यात्पूजां समाहितः’ इत्यासित्वा ‘अतो देवादिभिः मद्भिर्मन्त्रैः देवं प्रणम्य निर्माल्यं व्यपोहा - पूर्वेद्युः समर्पितपुष्पादीनि व्यपोष । उत्पूतैराघावैः ‘इदमापश्शिवा’ इति वा ‘देवो वस्सवि’ तेति वा उत्पवनम् । व्याहृत्या वेदि - अर्चापीठं परिमृज्य । पूर्ववत् - प्रतिष्ठोक्तवत् 1 1 देवं ध्यात्वा । भावे हृदयकमले ध्यात्वा कर्तव्यम् । ‘बिंबाभावे हृदाकाशे ध्यात्वैवं पूजनं सदा । उद्वासनश्च कर्तव्यमन्तेऽशक्तविधिः स्मृतः ॥ इति वचनात् । ध्यानप्रकारो यथा: - ‘हृत्युंडरीकमुकुलमुद्धृत्य प्रणवेन तु । व्याहृत्या विकचं कृत्वा तत्रेन्द्रादिदिगीश्वरान् ॥ दष्वष्टसु संस्कृत्य द्वात्रिंशत्केसरेष्वतः । शेषान् देवान् समभ्यर्च्य कर्णिकां प्रकृतिं स्मरेत् ॥ रश्मिमालावृतं ध्यात्वा तन्मध्ये रविमंडलम् । तन्मध्ये शशिबिंबञ्च द्रवत्पीयूषशीतलम् ॥ तस्य मध्यगतं ध्यायेत्तिकोण वह्निमण्डलम् । दुर्निरीक्ष्यं सुरैस्सर्वैः ज्वालामालासमन्वितम् ॥ तस्य मध्ये प्रभां ध्यायेन्निर्धूमं निष्कळां शुभाम् । नीवारवत्तन्वी पीताभा स्यात्तनुपमा ॥ के श्री श्रीनिवासकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रथमं Teresari पीठं चतुरश्रं हिरण्मयम् । नानामणिगादुपेक्ष्यं तत्सुरैरपि ॥ तस्य मध्यगतं ध्यायेनारायणमनामयम् । शुद्धस्फटिकसंकाशं शेखचक्रधरं परम् ॥ एवं ध्यात्वा समावाय देवदेवं विशेषतः । भासनापचाराणि मनसा तस्य भावयेत् ॥ एषा तु मानसी पूजा बेरपूजा तु वक्ष्यते ’ ॥ इति भृगुः । ‘प्रतद्विष्णु’ रिति कुशपुष्पदर्भान्यतमेनासनं कल्पयित्वा ’ त्रीणि पदा’ इति पाद्यं ‘शन्नो देवी’ रित्याचमनं दद्यात् || ३ || आसनमित्यादि - आमनकल्पनानन्तरं स्वागतादिकं कुर्यात् । ‘सुमुखीकरणं यत्तत् समन्तं स्वागतं विदुः । मया कृतमिदं सर्वं क्षमस्वेति समन्त्रकम् ॥ अनुमानमिति प्रोक्तं सवादग्देवयाचनम् (2)’ || इति आचमनमिति - देवस्य दक्षिणे हस्ते दद्यात् । $ इथे त्वोर्जे ‘त्वेति स्नापयित्वा ‘विष्णोर्नुक’ मिति वस्त्राभरणै- करोति || ४ || बिंबोचितेनाम्लादिना संशोध्य ‘इषे त्वे ’ ति बिंबे सुवर्णे स्नानम् । पूर्ववत् पाद्याचमने दत्वा ‘तद्विष्णोः परमं पद’ मिति पुष्पं ’ तद्विप्रास ’ इति गन्धं ‘परो मात्रया ’ इति धूपं ‘विष्णोः कर्माणि ’ इति दीपं ‘त्रिदेव’ इत्य दत्वा पुनराचमनं ददाति ॥ ५ ॥ शास्त्रे पद्मपुराणे मूर्ध्नि पूर्व सुसन्न्यस्य पादपीठे समन्ततः । कंठे तथा शस्वचक्रे पुष्पं दद्यात्ममन्त्रकम् ॥ इति ‘मल्लिका मालतीजातिपद्मपत्रैश्च चपकैः । एमागै: केतक पद्मः वकुलोत्पलजातिभिः || द्वादश: खण्ड: ] श्रीवानासूत्रम् तुलसी करवीरैश्च पूजयेत्पुरुषोत्तमम् । निर्गन्धैरुपगन्धैश्व सच्छिद्रैः जन्तुसंयुतैः ॥ अन्यारामोद्भवैः देवायतनस्य समीपजैः । , हस्तानीतै: पटानीतैः पतितैर्नार्चनं चरेत् ॥ ६५३ इति निषिद्धानि वर्जयित्वा भगवच्छास्त्रोक्तपुष्यैरितरैश्व पुजयेत् । तद्विप्रास इतीत्यादि । विष्णुः – ’ चन्दनं कुकुमागुरुकर्पूरजातीफल्युतं मृगमदवर्नमनुलेपनं दद्यादिति । स्मृति: ’ ललाटे हृदि कण्ठे च उरस्यपि समन्त्रकम् । चन्दनाद्यैस्सुगन्धस्यालेपनं गन्धविग्रहः ’ ॥ इति परो मानयेत्यादि । गुग्गुल्वगरुगन्धादिधूपद्रव्यैः धूपं दद्यात् । ‘शीतनिर्यासकाकुस्थान् (?) क्रमवृद्धया विचूर्णितान् । चंद्रेण शीततुल्येन घृतमिश्रं सुधूपयेत् ॥ शीतादिनामा धूपोऽयं विष्णोराराधने परम् ’ ॥ इति विष्णोः कर्माणीत्यादि ‘तन्तुभिः पद्मनालोत्यैः कार्पासैर्वाऽथ तन्तुभिः । कार्पासपिचुना वापि कारयित्वा सुवर्तिकाम् || वृतेन वाऽथ तैलेन दीपं संदीप्य दर्शयेत् । समंत देवपार्श्वे यद्दीपविग्रह उच्यते ॥ अष्टाङ्गुलोच्छ्रयज्वालादीप उत्तम उच्यते । तदर्थं मध्यमो दीपस्तस्यार्धमधमं स्मृतम् ॥ अथ मानांगुलोत्सेधा नित्याऽनिर्वाणदीपिका || कर्पूराद्यैस्तु वर्ति वा स्नेहं वा गन्धवासितम् । कृत्वा संदीपयेद्दीपमुत्तमं तत्प्रियं हरेः ॥ ६५ श्री श्रीनिवास विकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने आजेनाज्येन यो दीपः स भवेद्यक्षरक्षसाम् । माहिषज्येन यो दीपः सोऽसुराणां भविष्यति ।। आविकाज्येन यो दीपः स तु गान्धर्व उच्यते । नागविद्याधराणान्तु दीपो निर्याससंभवः || वा स्नेहेन यो दीपः स पैशाच उदाहृतः । प्राप्यंगस्नेहदीपस्तु यः स भौतिक उच्यते ॥ तस्मात्तु देवपूजायां दीपदाने विशेषतः । गव्यं घृतच्च तैलं वा संग्राह्यमितरेष्वपि ’ ॥ इति विर्देव इत्यादि ‘कुशामतिलसिद्धार्थ तंडुलाक्षत संयुतम् । पयोदध्यंबुसंमिश्रमर्घ्यमष्टांगमुच्यते ॥ यवमापव्रीहितिलसर्षपाः अक्षताः स्मृताः । पञ्चांगं वा यथालाभं पाले क्षिप्लाऽबुपूरितम् || मन्त्रवद्दर्शन विष्णोः प्रोक्षणं वाऽऽर्घ्यविग्रहः । पृथक् पात्रेषु मूर्तीनामर्थ्य संयोजयेद्बुधः || पञ्चस्वपि च पात्रेषु कुडुवं कुडुब पृथक् । जलेन सकल तुल्यं समभागं परस्परम् ॥ मूर्तीनां पुरुषादीनां प्रागाद्येव च कल्पना । यस्यां दिश्यालयद्वारं तन्मूर्त्याद्यर्चनाक्रमः || अक्षत तंडुलचैव अंबुना मिश्रितन्तु यत् । पञ्चांगमर्म्यमुद्दिष्टं विष्णोरन्यत्र पूजने ॥ तंडुली हिसंयोगः कीर्त्यतेऽच्युतमित्यपि । सर्वेषां परिवाराणां अर्ध्याला मेऽर्ध्यचोदने || अर्घ्यवद्दर्शयेद्वा तत् पुष्पवद्वा समर्पयेत् ॥ इति सदस्य प्रियमिति हविर्निवेदयेत् ॥ ६ ॥ || || ह्रादश: खण्ड: ] तदस्येत्यादि । श्रीवासगृह्यसूत्रम् ‘शुद्धान्नं पायसचैव कुसरं गौल्यमेव च । यावकेन तु पञ्चैते देया मूर्तिक्रमेण तु ॥ अलाभे सर्वमूर्तीनां शुद्धानं वा निवेदयेत् । पायसादीनि चत्वारि चतुर्मूर्तिविधानके ॥ इति ६५५ ‘इदं विष्णु’ रिति पानीयं तथाऽऽचमनं ‘विचक्रमे पृथिवी ’ मिति मुखवासञ्च दत्वा द्वादशाष्टक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति ॥ ७ ॥ पानीयं * ‘शीतं पर्युषितं तोयं गन्धैरप्यधिवासितम्। . दद्यान्मन्त्रतः शुद्धं पानीयं नाम विग्रहः ’ ॥ तथाऽऽचमनम् । स्पष्टम् । पुष्पाणि ददाति । पुष्पांजलिविधि- निरुक्ताधिकारे: ‘प्रसन्नमानसो भूत्वा मन्त्रमष्टाक्षरं जपेत् । अष्टोत्तरशतं पुष्पाण्यादायांजलिना ददेत् । पुष्पाण्यादाय पाणिभ्यां गायत्री वैष्णवीं जपन् । भक्तया पुष्पाणि दत्वा च अष्टोत्तरशतं जपेत् ’ ॥ इति विचक्रमे पृथिवीमिति ‘केवलं वाऽथ तांबूलं कर्पूरैलादिभिर्युतम् । 1 यत्प्रदद्यात्तु मन्त्रेण मुखवासं हि तं विदुः ॥ इति तं यज्ञपुरुषं ध्यायन् पुरुषसूक्तेन संस्तूय प्रणामं कुर्यात् ॥ ८ ॥ ‘यज्ञेषु विहीनं तत् संपूर्ण भव तीति श्रुतिः ॥ ९ ॥ द्विजातिरतन्द्रितो नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त भगवन्त नारायणमर्चयेत् ।। १० ।। ‘तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायते ॥ ११ ॥ १५६ तमित्यादि । भो भोfree fकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न ‘पूजान्ते स्तुतिभिर्मन्त्रैः देवस्यार्चानुमोदनम् । भक्तौ निहितया बुद्ध्या प्रोक्त उद्वासविग्रहः ’ ॥ इति पूजान्ते ध्यानविधिः || स्मृत्यन्तरे – ‘पत्र पुष्पं फलं तोयमंकुरान् बीजमेव वा । संगृद्ध विधिवद्भक्तया ‘विष्णवे नम’ इत्युत ॥ द्विविग्रहमिति प्रोक्तं नमस्कारपुरस्सरम् । देवागारं तु संदृष्ट्रा मनसा सुविचिन्त्य वा ॥ यत्र काप्यजलिं कुर्यादेकविग्रहपूजनम् । भक्तानान्तु प्रयोक्तव्यो न तु स्थानार्चनाविधौ || देशकालानुरूपैश्च द्रव्यैरपि विधानवित् । उपचारैश्च संख्यातैरनरूपैश्च पूजयेत् ॥ दुर्लमे पूजनद्रव्ये तत्स्थाने कल्पयेज्जलम् । आल्याच गृहाच च उभयं श्रुतिचोदितम् ॥ गृहार्चना गृहस्थेन गृहे कार्या विधानतः । सर्वे च वैदिकाचाराः सर्वे यज्ञास्तपांसि च ॥ 7 विष्णुपूजाविधेर्भेदा: तत्कर्मफलदो हरिः ॥ इति ‘द्रव्याभावे तु पुष्पैर्वा तदभावे बलेन वा । आपद्यपि च काले तु सर्व संकल्पयेद्विजः ’ ॥ प्रणाममिति । ‘प्रणामस्यान्नमस्कारः स तु पञ्चविधः स्मृतः । मस्तिष्कं संपुटश्चैव प्रह्वांग दंडसंज्ञितम् ॥ पंचांग. पञ्चमं प्राहुः एषां भेदः प्रकीर्त्यते । विचिन्त्य मनसा देवं मस्तकेंऽजलिसंयुतम् ॥ द्वादश: खण्ड: ] steeranaart मस्तिष्कमिति विज्ञेयः प्रणामः प्रथमः स्मृतः । तथा ध्यायन् हृदा देवं हृदयेऽजलिसंयुतम् ॥ क्रियमाणो नमस्कारः सम्पुटः परिकीर्तितः । अंजलि हृदये कृत्वा नतकायेन भक्तितः ॥ क्रियते यो नमस्कारः प्रहृांगस्स उदाहृतः । दंडवत् शयनं भूमौ अंजलि संप्रसार्य च ॥ दंडनामा प्रणामस्स विचिन्त्य मनसा हरिम् । पादौ प्रसार्य जानुभ्यां ललाटेनावनिं स्पृशेत् ॥ vairee नमस्कार: सपाणि स्वस्तिबन्धनम् । पाणि पृष्ठे समायोज्य व्यत्यस्य च तथांगुलीः ॥ तदधोमुखमानम्य कृतं स्वस्तिकबन्धनम् । पूजादावेव मस्तिष्कं संपुटं वा प्रयोजयेत् ॥ प्रणामविग्रह स्यादन्ते सर्वान् प्रयोजयेत् ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने द्वादश: खण्ड: । ६५७ अथ त्रयोदश: खण्ड: अथ ग्रहशान्ति व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ अथेति । ग्रहकृतदोषशमनार्थं शान्तिं व्याख्यास्यामः । ग्रहायता लोकयात्रा || २ ॥ तस्मादात्मविरुद्धे प्राप्ते ग्रहान् सम्यक् पूजयति ॥ ३ ॥ ग्रहायतेत्यादि । ‘महायता नरेंद्राणामुच्छ्रायाः पतनानि च । ग्रहा गावो नरेन्द्राश्व ब्राह्मणाच विशेषतः || पूजिताः पूजयन्त्येनं निर्दहन्त्यवमानिताः ॥ इति वचनात् ग्रहायत्ता लोकयात्रा । लोकयात्रा - लोकप्रवृत्तिः ग्रहाधीना । तस्मादित्यादि । आत्मविरुद्धे - जन्मर्क्षादिषु स्थितेषु महेषु । तान् सम्यक् पूजयति । आदित्यचन्द्रोऽगारको बुधो बृहस्पतिः शुक्रः शनैश्वरो राहुः केतुथेत्येते नव ग्रहाः ॥ ४ ॥ स्पष्टम् । रक्तसितातिरक्त श्यामपीतसितासितकृष्णधूम्रवर्णाः ॥ ५ ॥ अनलाप्पतिगुहहरीन्द्रशचीप्रजापतिशेषयमाधिदेवत्याः ॥ ६ ॥ मध्याग्नेयदक्षिणैशान्योत्तरपूर्वपश्चिमनैर्ऋतवायव्याश्रिताः ॥ ७ ॥ तस्मात् शुद्धे देशे मनोरमे गोमयेनोपलिप्ते स्वे स्वे स्थाने शालि- व्रीहिभिः सिकताभिर्वा चतुरश्रं वृत्तं तुट्याकारं त्रिकोणमष्टाश्रमर्ध- चन्द्राकारं वज्राकारं दंडाकृति ध्वजाकृतीति क्रमेण पीठान्युपकल्प्यमर्यादा खण्ड ] ६५९ aga faara aafanपार्श्वे तदधिदेवतामुद्दिश्य पीठान्युपकल्प्य आहवनीयान्वाहार्यगार्हपत्यावसत्थ्यसम्यान् क्रमेणोपकल्प्य अग्नीन् साधयित्वाऽर्चयेत् ॥ ८ ॥ तस्मादित्यादि । शुद्धे देशे । ‘चतुर्दिशं चतुर्हस्तं गोचर्मति प्रकीर्तित’ मिति परिमिते देशे । शालिग्रीहिभिः अलाभे सिक्ताभिर्वा प्रागुदक् चतुरसूतैः नवपदं कृत्वा मध्ये चतुरनं आग्नेये वृत्त दक्षिणे तुट्याकारं ऐशान्ये त्रिकोण, उत्तरे अष्टा, पूर्वे अर्धचन्द्राकारं, पश्चिमे वज्राकारं, (यथा - दक्षिणोत्तर पार्श्वयोः अश्रिपट्कयुतं मूलाग्रयो अश्रिद्वययुतमेवमष्टाश्र वज्राकारे ‘अष्टाश्रिर्वज्र’ इति श्रुतिः) नैऋते दण्डाकारं वायव्ये ध्वजाकारमेवमादित्यादीनां क्रमेण पीठानि प्रकल्पयेत । अत्र शौनकः - ’ वेदिः प्रादेशमात्रा स्यात् पञ्चांगुलसमुन्नता । तस्यामावाहयेद्देवान् नाम्ना व्याहतिभिः क्रमात् ॥ वज्रस्य दंडध्वजयोरर्घमात्र हि विस्तरम् | तद्वतंडुलैर्वापि कुर्यात्पीठानि यत्नतः ॥ इति तेषु प्रत्येक कूर्च दशांगुलमात्र निधाय दक्षिणभागे तदधिदेवमुद्दिश्य अधिदेवार्थे तत्तदाकृतीनि तत्तत्प्रमाणानि पीठान्युपकल्पयेत् । तथा प्रत्यधिदेवताश्च – ‘ईश्वरोमा गुहा विष्णुः ब्रह्मा शो यमस्तथा । कलिंगचित्रगुप्तच ग्रहाणां देवताः क्रमात् ॥ ग्रहाणामुत्तरे तेषां पीठान्यपि च कल्पयेत् । एषामप्यचनं कुर्यात् सर्वर्षैवरसम्मतम् ’ ॥ इति आहवनीयेत्यादि । अशक्तस्य एककुंडे, अथ वा स्थंडिले । पंचामि - कुंडपक्षे लौकिकtarda | ‘कुर्यात् श्रौतानि कर्माणि श्रोतेष्वेवामिषु त्रिषु । गृथे गाणि कर्माणि इतराणि तु पौरुषे ’ ॥ इति ६६० श्री श्रीforareafter – तात्पर्यविन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न गौतमः | शान्तिकोष्टिकपुण्याहम्वन्ययनायुष्यमंगलान्याभ्युदयि- कानि संवपनाभिचारविषयवृद्धियुक्तानि लौकिकानौ कुर्यादिति केचित । शालानिं लौकिकमिति केचिन्नि, केचिदपासनमिति । स्मृतिः ‘वैवाहिकाभिः गृधाभिरावयन्तथैव च । औपासनाशि: शालाभिरितो विबुधैरिति ॥ itte: after fears: कियेते सोऽभिः गृप इति स्मृतः । . गृह्यः arragas a व्याहृतिभिराहृतः ॥ सोऽभिः गृह्य’ इति प्रोक्तः गालामिलौकिकस्तथा ’ || इति ‘औपासनाद्मिकुंडे वा सर्वा लौकिकऽपि वा । औपासने लौकिक वा ग्रहहोमो विधीयते || बाहुकुंडविधिश्वाहिताभिमुख्यस्तु लौकिक । लाभिरौपासनेऽनभिः सर्वमेतानि (3) लौकिके’ || इत्यादि । स्मृतिकारैः प्रहाणां रूपकल्पनमुद्दिश्योक्तम् । ‘ताम्रकात् स्फाटिकात् रक्तचन्दनात् स्फाटिकादुभौ । गजतादयस्सीसात कांस्यात् कार्या ग्रहाः क्रमात् ॥ सुवर्ण वापि ते लेख्या गन्धैर्मण्डलकेऽपि वा । आवाहनोक्तवद्रूपं कृत्वा ध्यात्वा समर्चयेत् ॥ ध्यानप्रकारः - खे: ‘किरीटिनं पद्मकरं पद्मगर्भसमद्युतिम् । सप्ताश्वरथसंयुक्तं द्विभुजं कलिंगदेशजम्’ | काश्यपगोत्रं विश्वामित्रार्षं त्रिष्टुपच्छन्दसं रक्तमाल्यांबरधरं रक्ताभरणं रक्तगन्धानुलेपनं रक्तध्वजपताकिनं किरीटहारकेयूरमुक्तामणिगणशोभितं सप्त- रज्जुकमेकचक्रं रक्तं रथमारु दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडलमध्यगं riter: लण्ड : ] श्री ६६१ सांग सवाहनायुधपरिवारं चतुरश्रमंडले प्राङ्मुखं ‘ओभूर्भुवस्सुवः’ ‘आदित्य- मावाहयामि; अधिदेवतामनलमावाहयामि प्रत्यधिदेवतामीश्वरमावाहयामि’ । मासनपाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाद्यैः चतुर्नामभिरर्चयेत् । ‘श्वेतरं श्वेतदशाश्वरथवाहनम् । दिभुजं साभयगदमात्रेयं सामृतं विधुम् || शान्तं नक्षत्रनाथच रोहिणीवल्लभं प्रभुम् । 警 कुन्दपुप्पोज्ज्वलाकारं आह्वयामि निशाकरम् ॥ किरीटिनं गदाभयपाणि द्विबाहु यमुनादेशजमावेयगोत्रं आत्रेया वेनुछन्दसं श्वेतमाल्यांबरधरं श्वेतगन्धानुलेपनं श्वेताभरणभूषितं श्वेतछत्रध्वजपताकिनं मुकुटकेयूरहारमौक्तिकशोभितं श्वेतं रथमारु दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाण महामंडले प्रविष्टं वृत्ताकारमंडले प्रतिष्ठित सांगं सवाहनायुधपरिवारं प्रत्यङ्मुखमासीन- माग्नेय्यां ‘ओभूर्भुवस्सुवः’ ‘सोममावाहयामि; अधिदेवतां वरुणमावाहयामि; प्रत्यधिदेवतामुमामावाहयामि’ । अंगारकस्यः – ’ रक्तसंगंबरालेपं गदाशक्तयसिशलिनम् । चतुर्भुजं मेषगमं भारद्वानं घरासुतम् ॥ रक्तकाश्चनसंकाशं रक्तलिल्कसन्निभम् । आवाहयामि भूपुत्रं महाबलसमन्वितम् ’ ॥ किरीटिनं विरक्तं चतुर्भुजं शक्तिशूलगदाभयपाणि मेषगमवन्तीदेशज वसिष्ठगोत्रजं नामदमार्ष गायत्रीछन्दसं अतिरक्तमाल्यांबरधरं विरक्ताभरणं विरक्तमाल्यानुलेपनं विरक्तछत्रध्वजपताकिनं अष्टाश्वं काश्चनं रथमारुष दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं दक्षिणे दक्षिणाभिमुखं ग्रहमंडले प्रविष्टं सांगं सवाहना- युधपरिवारं तुट्याकारमंडले ‘ओं भूर्भुवस्सुवः ‘अंगारकमावाहयामि; अधि- देवतां गुहमावाहयामि; प्रत्यधिदेवतां गुहमावाहयामि’ क्षेत्रपतिमिति केचित् । बुधस्यः ‘श्यामसम्गन्धवस्त्राढ्यं स्वर्णाभश्च चतुर्भुजम् । खड्गशूलाभयगदमात्रेयं सिंहवाहनम् ॥ ६६२ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने चाम्पेयपुष्पसंकाशं विशुद्धकनकप्रभम् । आवाइयामि सुमुखं बुधं सौम्यं महाप्रभुम् ॥ किरीटिनं श्यामवर्णं कर्णिकारसमद्युतिं चतुर्भुजं खड्गशूलगदाभयपाणि सिंहस्थं मगधेशमात्रेयगोत्र भारद्वाजाएँ बृहतीछन्दसं श्याममाल्यांबरधरं श्यामगन्धानुलेपनं श्यामछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहारमौक्तिकमणिशोभितं अष्टाश्चं श्यामं रथमारुय दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाण ग्रहमंडले प्रविष्टं ऐशान्ये त्रिकोणाकारमंडले प्राङ्मुखमासीनं ‘ॐ भूर्भुवस्सुवः ‘बुधमावाहयामि; अधिदेवतां विष्णुमावाहयामि ; प्रत्यधिदेवतां विष्णुमावाहयामि’ । ‘आंगीरसं देवगुरुं पीतसम्गन्धवाससम् । बृहस्पते:- दंडिनं वरदं पीतं साक्षसूत्रकमंडलुम् ॥ } कुन्दपुष्पसमानाभं तप्तकाञ्चनसन्निभम् । आवाहयामि देवेड्यं प्रसन्नास्यं बृहस्पतिम् ’ || किरीटिनं पीतवर्णं चतुर्भुजं दंडिन वरदं साक्षसूत्रकमंडलुं विन्ध्य- देशमांगिरसगोत्रजं वसिष्ठार्षमनुष्टुप्छन्दसं पीतमाल्यांबरधरं पीतगन्धानुलेपनं पीतछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहार भौक्तिकमणिशोभितं भष्टाचं काञ्चनं रथमारुह्य दिव्यं मेरु प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्टं उत्तरे अष्टाश्रमंडले उदङ्मुखमासीनं ‘ओं भूर्भुवस्सुवः’ ‘बृहस्पतिमावाहयामि’ अधिदेवतां इन्द्रमावायामि; प्रत्यधि- देवतां ब्रह्माणमावाहयामि’ शुक्रस्यः ‘शुक्रं शुक्लतनुं श्वेतवस्त्राढ्यं दैत्यमन्त्रिणम् । भार्गव दंडवर कमंडल्वक्षसूत्रिणम् ॥ कुंदपुप्पसमानाभं मुक्ताफलसमप्रभम् । 1 आवाहयामि मनस शुकं दैत्यगुरुं प्रभुम् ॥ किरीटिनं श्वेतवर्ण चतुर्भुजं वरदं इंडिनं साक्षसूत्रकमंडलु कटकदेशजं भार्गवगोत्वं भार्गवार्ष पंक्तिछन्दसं श्वेतमाल्यांबरधरं श्वेताभरणं श्वेतगन्धानुलेपनं श्वेतत्रध्वजपताकिन मकुटकेयूरहारमौक्तिकमणिशोभितं दशाचं श्वेतं रथमारु 13 त्रयोदश: खण्ड: ] दिव्यं मेरु प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्ट पूर्वभागे अर्धचन्द्राकृतिमंडले प्राङ्मुखमासीनं ‘ओ भूर्भुवस्सुवः ’ ‘भगवन्ने शुक्रमावाहयामि; अधिदेवतां शचीमावाहयामि: प्रत्यधिदेवतां शक्रमावाहयामि । शत्रवरस्यः – ‘इन्द्रनीलनिभं मन्दं काश्यपिं चित्रभूषणम् । चापबाणघरं चर्मशूलिनं गृत्रवाहनम् || इन्द्रनीलसमानाभं नीलोत्पलभम् । आवाहयामि देवेड्यं सूर्यपुत्रं शनैश्वरम्’ || किरीटिनमिन्द्रनीलद्युतिं चतुर्भुज शूलचर्मधरं गृध्रवाहनं बाणबाणासनधरं सौराष्ट्रदेशनं काश्यपगोत्र शौनकार्षं गायत्रीछन्दसं कृष्णमाल्यांवरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्णछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहारमौक्तिकमणिशोभितं अष्टा नीलं रथमारूप दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्ट पश्चिमभागे वज्राकारमंडले प्रत्यङ्मुखमासीनं ‘ओं भूर्भुवस्सुवः ‘शनैश्वरमा- वाहयामि : अघिदेवतां प्रजापतिमावाहयामि; प्रत्यधिदेवतां यममावाहयामि’ । राहोः ‘सैंहिकेयं करालास्य कौडिनेयं तमोमयम् । खड्गचर्मधरं भीमं नीलसिंहासने स्थितम् || नीलांजनसमानाभं नीलमेघसमद्युतिम् । आवाहयामि वरदं राहु शूलधरं प्रभुम् ॥ , किरीटिनं करालवक्तं खड्गचर्मशूलधरं वरदं नीलसिंहासने स्थितं पूर्व- देशज वासिष्ठ गोत्र गौतमा मनस्विछन्दसं कृष्णमाल्यांबरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्णछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयुरहारमौक्तिकमणिशोभितं अष्टाश्र रथमारुह्यदिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाण ब्रहमंडले प्रविष्ट नैऋत्यां (कृष्ण) दंडाकार – मंडल दक्षिणाभिमुखमासीनं ‘ओं भूर्भुवस्सुवः ’ ‘राहुमावाहयामि; अधिदेवतां शेषाया: प्रधदेवतां निर्ऋनिकाली (कलिंग) मावाहयामि’ ॥ ६६४ केलो: श्री श्रीनिवासमणिकृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने ‘धूमं द्विबाहु गदिनं विकृतास्यं शतात्मकम् । गृभासनं नीलमेघसन्निभं ब्रह्मणः सुतम् ॥ ari faarata महाबलसमन्वितम् । आवाहयामि पूर्णार्थं केतुं कामफलप्रदम् ’ ॥ किरीटिनं धूम्रवर्णं द्विबाहु विकृताननं गृत्रासनं मध्यदेशजं जैमिनि- गोत्रजं सनिछन्दसं कृष्णपिंगलमध्यांबरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्णपिंगलछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहारमौक्तिकमणिशोभितं धूम्रारुणमष्टाश्व रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्टं वायव्ये ध्वजाकारमंडले दक्षिणाभिमुखमासीनं ‘ओं भूर्भुवस्सुवः’ ‘केतुमावाहयामि; अधिदेवतां यममा- वाहयामि ; प्रत्यधिदेवतां चित्रगुप्तमावाहयामि’ । आसनाद्यैरुपचारैरभ्यर्च्चयेत् । करवीर शंखपुष्पोत्पलनन्द्यावर्तचम्पकमल्लिकासितगिरिकर्णिका कन्हारता पिछपुष्पैः तद्वर्णवर्णपुष्पैः गन्धैः पूर्ववदभ्यर्च्य शुद्धोदन पायस गुडौदन दध्योदन गौलिक चित्रोदन क्रसर भाषदन कणौदनानि क्रमेण निवेदयेत् ॥ ९ ॥ स्पष्टम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी चतुर्थ प्रश्न त्रयोदश: खण्ड: 1 अथ चतुर्वश: खण्ड: दक्षिणस्तदर्हेणाभ्यर्य आधार हुन्छ अर्कपलाशखदिरापा- मार्गाश्वत्थोन शमीदृर्वाकुशान च्याक्रमेण ‘आसत्येन - ‘सोमो धेनुं- ‘अमिर्मृर्धा - ’ उग्रवध्यम्त - ‘बृहस्पते अनियत्- ‘शुक्रन्ते अन्यत्, 2 ‘शभो देवी:- कथा त्रिः - ‘केतु कम्पन्’ इति क्रमेण अष्टशतं सप्तविंशतिकं वा मधुना मिस्सामेद्भिः चणा आज्येन च जुहुयात् ॥ १ ॥ तदधिपान - अग्न्यादीन् । तदर्हेणः- तत्तदेवतार्हेण पुष्पादिनाऽभ्यर्च्य । त्रिमधुना - क्षीराज्यमधुभिः । अत्र शौनकः – ’ समिदाज्यान्नहोमेषु संख्या पश्चसहस्रकम् । अष्टोत्तरशतं वापि अष्टाविंशतिरेव वा ॥ तेषामला शुद्धान्नं पालाश्यस्समिधोऽपि वा ॥ इति आहवनीये शशिशुक्रयो: अन्वाहार्ये अंगारकराहोः गार्हपत्ये असितन्वोः मध्ये गुरुबुधयोः सभ्ये सवितुरिति ॥ २ ॥ . ‘सभ्ये तु सवितुश्चन्द्रशुक्रयोः पूर्वकुंडके | दक्षिणामौ राहुघरासुतयोगार्हपत्यके ॥ मन्दकेत्वोरावसथ्ये बुधगुर्वोः क्रमाद्यजेत् ’ ॥ 1 अनाहिताग्नेराधारादिप्रधानकर्मसु सभ्ये अधिकाराभावात् औपासना- हवनीययोरत्यन्तभेदाभावात औपासनस्य प्राधान्यमवगमयितुं आहवनीयादि- त्वेनोक्तम् । ’ अग्नि दूतं - ‘ये ते शतं - ‘सुब्रह्मण्यः - ‘इदं विष्णुः - ‘इन्द्रं प्रणयन्तं - ’ गन्धद्वारां ‘ब्रह्म जज्ञानं - ‘शत्रो निघता- ‘यमो दाधार ’ इत्यधिदेवेभ्यः आज्येन तत्तत्स्थाने जुहुयात् ॥ ३-11- * श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | चतुर्थ प्रश्न अग्नि दूतमित्यादि । तत्तत्स्थाने । तत्तदर्थे तत्तत्कुंडेषु जुहुयात् । आज्यग्रहणं समिदन्नहोमज्ञापनार्थम् । atre: गृह्यः ‘ग्रहाणामधिदेवानां सदेवानामपि क्रमात् । तेषां पृथक पृथक होमः समिदन्नाज्यमेव च ॥ अशक्तो यदि सर्वेषां ग्रहाणामेव कारयेत्’ || इति एषां ‘गौरीमिमाये ‘ति ‘क्षेत्रस्य पत’ इत्यपि ॥ ‘विष्णो’ व ‘ब्रह्म जज्ञानं’ ‘इन्द्र वोऽथ’ ‘इस’ ‘यमः ॥ ‘यते देवी ‘ति चित्र ति ग्रहदेवमनून् हुने । ♦ ग्रहदेवाधिदेवानां होमं पूर्वोक्तसंख्यया || अशक्तावेकवारं वा होतव्यं महदैवतम् । अंगारकस्य वा भूमिः ‘स्योना पृथिवी ’ ति तन्मनुः ॥ इति विष्णोर्नुकादीन् मिन्दाहृत्याश्रावितादीन् हुन् शुद्धोदनपायस- गुडोदनाद्यैः पूर्वोत्त. चरभिः ब्राह्मणान् भोजयित्वा रक्त धेनुमादित्याय शंखं सोमाय ताम्रमंगारकाय हिरण्यं बुधाय शुक्लं वासो बृहस्पतये हर्यं शुक्राय कृष्णां गां शनैश्चराय राहोः छागं केतोगयसदंडमित्यात्म- विरुद्धानां तदहं दद्यात् ॥ ४ ॥ विष्णोर्नुकादीनित्यादि । नक्षत्र देवतायै वरुणाय च हुत्वा विष्णोर्नु- कादीन् मिन्द्राहुत्याश्रावितार्दन नवाहुतीश्च सर्वामिष्वपि जुहुयात् । अथ सर्वप्यन्तहोम हुत्वा पुण्याहं वाचयित्वा पानकसरगौल्याद्यैः प्रधानैः पूर्वोक्तैः चरुभिदशुद्धान्तेन च ब्राह्मणान् भोजयेत् । तत्तद्ग्रहदेवतास्वरूपान् मुख- वासान्ते उक्तः दानैः सम्मानयेत् । तत्प्रकारमा रक्त धेनुमित्यादिना । रक्तं घेनुं सवत्सामादित्याय, शंखं शंखमणि सोमाय ताभ्रं तुलामात्रमंगारकाय, हिरण्यं निष्कं निष्कार्थं वा बुधाय, शुक्लं सूक्ष्मं वस्त्रं बृहस्पतये, श्वेतमश्वं शुकाय, कृष्णां गां शनैश्वराय, राहोः कृष्णं छागं, केंतोः पुरुषप्रमाणं चतुरंगुलनाहमायसं दंडम् । एता दक्षिणा होमादिकर्तृभ्यो दद्यात् । चतुर्दश: खण्ड: J सर्वेषामेव ॥ ५ ॥ ६६७ मामला सुवर्ण वा दद्यात् । जन्मकर्मादीनां काम्य- विषयत्वात् । ite: ‘काम्ये नैमित्तिके चैव लोपश्चद्धन्ति तद्विदुः । इति जन्म कर्म सांघातिक सामुदायिक वैनाशिक संस्थेषु क्रिया- कारविरुद्धेषु ग्रहमण्यारयेत ।। ६ ।। जन्मकर्मेत्यादि । जनक जन्मतो दशमं - सांघातिक षोडश सामुदायिकं अष्टादशे वैनाशिक त्रयोविंशं द्वाविंशे वा । ‘वैनाशिकं तु जन्मांशादासीति मशक:- ’ तद्वच कर्म नेष्ट’ मिति वचनात् पादभेदेन योजनीयम् । " ‘द्वादशाष्टमजन्मस्थान्यगारा गुरुः । कुर्वन्ति प्राणसंदेहं स्थानां धनक्षयम् ॥ * इत्यादि ज्योतियाविरुद्धस्थानेषु ग्रहेषु स्थितेषु क्रियाकालविरुद्धेषु उपनयनादिकियानस्य विद्वेषु यद्वा जन्मक्षेत्रकचागदिक्रियाविरुद्धेषु वा सत्सु तद्विशेषान्त्यर्थमेच्छान्तिकर्म शुभर्थेषु - शुभकर्मयोग्यनक्षत्रेषु आरभेत । ‘आत्मनश्चानुकूलं सप्तपञ्चत्रिवर्जिते । अरिक्तायां शुभे तारे पूर्व शान्तिमाचरेत् ॥ इति बोधायन: ‘मासि मांस्तावृतौ संवत्सरे संवत्सरे चन्द्रग्रहणे सूर्यग्रहणे विषुवे अयने जन्मनक्षत्र शुभकर्माणि प्रयुञ्जानः सर्वान् कामानवाप्नोति ’ इति । एतेन नवग्रहजा दुःखा व्याधयः शान्तिं यान्ति ॥ ७ ॥ एतेन - शान्तिकर्मणा । ग्रहजाः - विरुद्ध ग्रहसंभवानि । दुःखाः राजतो देवाः प्राप्तकृच्छ्राणि मनः पीडा वा कार्याननुगृह्य वा ( ) | परिवेष- Fertiliser व्याघयो ज्वरादयश्च । शान्तिं यान्ति ॥ ६.६० श्री श्रीनिवासमलित- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम [ चतुर्थ प्रश् अन्यथा महत्तगे दोषो भवति ॥ ८ ॥ अन्यथा - शान्तिनिमित्तषु विषयेषु शान्त्यकरणे दुःखधनक्षय - व्याध्यादय: संभवेयुः । ग्रहपूजा पुरस्कृत्य सर्वकर्म समारभेदिति विज्ञायते ॥ ९ ॥ ग्रहपूजामित्यादि । याज्ञवत्ययः शौनक: fecarent ‘श्रीतिकाम वा महयज्ञं समाचरेत । वृष्टयायुः पुष्टि)कामो वा तथैवाभिचरन् परान् ॥ यस्य यस्तु यदा दुःस्थः स तं यत्नेन पूजयेत्’ || इति ‘एषा स्वस्त्ययनी शान्तिरायुष्यं पुष्टिवर्धनम् । सदा दुःखविनाशार्थं कर्तव्याऽहरहर्द्विजैः || होमेन वा जपेनापि पूज्या द्वाभ्यां स्वशक्तितः । अशक्तो यदि सर्वेषां ग्रहाणामेव वा कचित् ॥ तर्पणं वा जयं वापि कर्तव्यं श्रद्धया द्विजैः । तदशक्तौ तु जप्यादौ विदुषे भूसुराय च ॥ होमद्रव्याणि सर्वाणि दातव्यानीति वै स्थितिः । दक्षिणाश्च यथान्यायं शक्तया दद्याद्विचक्षणः || सर्वेषामपि वर्णानां शान्तिः कार्या द्विजोत्तमैः । काम्ये नैमित्तिके चापि सप्तव्याहृतिभिः पुनः ॥ अन्या पुन: ( 2 ) समस्तानि हुत्वा शेषं समापयेत् । अमत्या चेदिदं लोपे (?) मत्या चेन्निप्फलं भवेत् || पुण्याहां मृत्पल्लवत्वक् पूर्णकुंभं सवत्रकम् । आधारिते पुण्यसूक्ते स्पृष्टान्ते स्नापयेत्तु तैः ’ ( ? ) ॥ इति ‘सूर्यस्यैवोत्तरे शंभुमुमां सोमस्य दक्षिणे । गृहमंगारकस्यैव दक्षिणस्यां निवेशयेत् ॥चतुर्दश: खण्ड: ] सौम्यात्पश्चिमतो विष्णु ब्रह्मा जीवस्य पूर्वतः । इन्द्रमैन्द्रयां तु शुक्रस्य मन्दस्याग्नेयतो यमः || राहोः पूर्वोत्तरे कालं सर्वभूतभयावहम् । केतनैर्ऋतदिग्भागे चित्रगुप्तं निवेशयेत्’ || ६६९ ‘श्रुतकामा इव हि देवा’ इति ‘हविर्देवानां प्रिय ’ मिति श्रयमाणत्वाच्च अशृतद्रव्यत्वात् समिद्धो मे देवानां प्रीतिर्नास्तीति चेत् सत्यम् । तत्पश्वादि- विषयम् । समिद्धोमे तु ‘अथाप्यृचमुदाहरन्ति यस्समिधा या आहुती यो वेदेनेति समिधमेवापीति श्रद्दधाना आददन्मन्ये तव इदमिति नमस्तस्मै य आहुत्या अतो- वेदेनेति विद्ययैवाप्यस्ति प्रीतिः तदेत्पश्यन् ऋषिरुवाच आगोरुषाय गविषे चुषापदस्त्यं वाचर्वृतात्स्वदियो मधुनश्चावोचते ‘ति । अग्निहोत्रमन्त्रे च ’ तदस्तु तुभ्यमिघृतं तज्जुषस्व यविष्ठय यदत्युपजुहावा यद्यत्रो (१) असर्पति सर्वं अतदस्तुते घृत’ मित्यादि । अथातः स्थालीपाकं - अथ सति त्रीहि- अथाष्टका-दक्षिणपश्चिमे- इग्नेः - अथातोऽमावास्यायां यजमानः प्राचीनावीती-अथ श्राद्धं मासि- मासि-अथ चैत्र - अथाऽश्वयुजी - अथाग्नौ - कालविहीन - अथ नित्याचनं- अथ ग्रहशान्ति-वदधिपांस्तदर्हेणेति चतुर्दश इति ।। इति चतुर्दशः खंडः इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी

1. चतुदेश: खण्ड: || इति चतुर्थः प्रश्नः समाप्तः || श्री वाजपेयीयभाष्यसंग्रहः - चतुर्थः प्रश्नः

प्रथमः पटल: ( प्रथम खंड :) अथ स्थालीपाकम् । तिष्ठन् आसीनः प्राङ्मुखः । पन्या सह प्राणानायम्य त्रिवारम् । ’ स्थालीपाकमारप्स्ये - तेन यावज्जीवं यक्ष्ये शितं वा वर्षाणि यक्ष्ये- जीर्णो वा विरमणं करिष्ये’ इतिवत् यथाशक्ति संकल्पः प्रथमत एव । अन्यत्र " स्थालीपाकेन यये ’ इत्येव संकल्पः । सर्वत्र पाकयज्ञेषु न ‘विद्युद्वृष्ट’ - अनुपदिष्टतात् । संभारानाह एकविंशतीघ्मा’ निति | पालाशानाश्वत्थान्वा । एकविंशतीध्यान् सानूयाजपरिवीन् पूर्ववत्कृत्वा सन्न बद्धा, दर्भान् - परिस्तरणादीन् सपवित्रान् बद्धा दर्वी मेक्षणच लुक् जुहूपजुहू सुवश्च प्रणीतापात्रमाज्यस्थाली चरुस्थालीच अग्नेरुत्तरतः दर्भोपरि अवाङ्मुखमधोमुखं दृद्धं संन्यस्य संभृत्य । उद्धरति - अत्यमिमुद्धार्थ कुंडादुद्धृत्यायतने निदध्यात् । अन्यत्रारोपितमग्निं लौकिकानावारोप्य हुत्वा । तमस्मिन् मन्त्रेणोद्धृत्यायतने निवाय परिसमा । इन्धरेत् उद्दीपनेत । तूष्णीं पाणिना वेदिं चतुर्दिशं परिमृज्य तूष्णीं प्रागाद्युत्तरान्तं दर्भानास्तीर्य सुवादीन् संभारानमिकुंडञ्च तूष्णीं प्रोक्षयति । पात्राण्यूविलानि कृत्वा प्रणीतामासाद्य तस्यामक्षतान् पवित्रञ्च निधाय ‘पृथिव्याय’ इत्यद्भिः पूरयित्वा पूर्ववत् ‘देवो व ’ इति विरुत्यूय अग्नेरुत्तरे निधाय आज्यस्थालीं गृहीत्वा तूष्णीमंगारं व्यस्याधिश्रित्य पूर्ववत् आधारोक्तवदाज्यं संस्कृत्योदगुद्वात्य चरुस्थाली गृहीत्वा चतुर्थीचन्मन्त्रेण प्रक्षाल्याधिश्रित्य ’ अमये जुष्टं निर्वगमी नि तडुलान् निर्वाप्य आय च पक्तोत्तरत उद्वास्य अग्निं परिसमूह्य व्यस्तांगारानेकीकृत्य दवमादाय प्रक्षाल्योत्तराये यथा स्यात् तथा निधायाग्निं पूर्ववत् परिषिच्य इमानेकविंशतिं गृहीला मूलाग्राभ्यामाज्याभ्यञ्जनं करोति । अपोध प्रजानं निधाय । प्राणायामेन - ओं भूः - ओं भुवः’ इत्यादिना वा च तथा गृहीत्वा । अनुयाजमानौ प्रक्षिप्य पुनः प्रत्येक दर्या चतुर्गृहीतं गृहीत्वा जुहामवदायोप- स्तरणाभिधारणे कृत्वा स्विष्टाकारान्तं जुहुयात् । चीन् परिधीन् आघारसमिधौ च तूष्णीं जुहुयात् । औपासनामि तत्कुंडधार्य कर्तुमशक्ताश्चेत् पूर्ववत्समिवि, स्वात्मा - हृदय - तस्मिन् - स्वात्मनि, ‘या ते अस’ इति मन्त्रेण पाणि प्रतप्य, तस्या- } ६७१ + मरण्यांवाऽमि समारोपयेत्। उपावरोहे ‘त्यारोपितममि लौकिकानाववरोप्यारणि मथित्वा अग्निमादाय नित्यमस्मिन्ननौ पूर्ववत् जुहुयादिति विज्ञायते । (इति प्रथमखंड: ( अथ द्वितीय: खंडः ) सति - भवति । प्रीणाति (2) देहं विभर्तीति त्रीहिः । निरन्तरं त्रियन्ते तपस्विमिरिति नीवारा: । स्यामं वर्णमकति मोतीति श्यामाकः । एतानि तृणधान्यानि । यूयन्ते - संबध्यन्ते महाजनैरिति यवाः - शतशूकधान्यविशेषः । एषामन्यतमस्य यथर्तु फलितस्य तत्तदृतावेव आग्रयणं कर्तव्यम् | तत्तकाले कर्तुमशक्तश्च यावच्छरदागमः तावदवस्थाप्य तत्कालधान्येन सह आग्रयणं कुर्यात् । ’ यथा वर्षस्य तृप्तिरथ यजेत ’ इति यहवृचश्रुतेः । वर्षस्य तृप्तिः वर्षतुपरिसमाप्तिः । नवैराग्रयणं कृत्वा नवान्नं भुञ्जीत । तयाऽनिष्ट्वा नवान्नं नाश्नाति ’ इति श्रौते च निर्दिष्टम् । शरदि श्रीायण शिशिरे नीवाराप्रयणं वर्षासु श्यामावाग्रयणं भवति ‘शरदि व्रीहि- भिर्यजेत वसन्ते यवैर्यजेत वर्षासु श्यामाकं चरु निर्वपतीत्येके ‘यथर्तु वेणुप्रियं – गुनीवारैः श्यामाकवद्यजेदिति श्रौते उत्तम् । तस्मिन् आग्रयणे सति पत्न्य सह प्राणानायम्य ‘आग्रयणेन यक्ष्ये तेन स्वर्ग लोकमाप्नवानि ’ इति संकल्प्य पूर्ववदाधारमोपासनामौ पचासादनञ्च कृत्वा ‘प्रजास्थाली ’ मिति स्थालीमभिमृश्य प्रक्षालितांस्तंडुलान् ‘अभये - इन्द्रानिभ्यां विश्वेभ्यो देवेभ्यः - सोमाय द्यावापृथिवीभ्यां ’ जुष्टं निर्वपामीति प्रत्येकं निरुप्य वैश्वदेवं पयसि च एवं देवताभ्यः स्थास्यामाग्नेयस्थालीपाकवत् चरुं पवेत् । आग्रयणं यद्येककालिक ततंडुलान् पृथक् स्थाल्यामेक्स्यां स्थाल्यां वा पक्ता अवतीर्य नवेन नूतनेन तंडुलेन हस्तेन सुवेण वा प्रथममग्न्यादिभ्यः प्रत्येकं हत्वा प्रत्येकं दर्व्या चरुं गृहीत्वा जुह्वामवदायोपस्तरणाभिधारणे कृत्वा ’ अग्नये स्वाहे ‘त्यादि जुहोति । पितृभ्यः सोपवीती व्याहृत्यन्तं हुत्वा अक्षिणभागे धरण्यां वैश्वदेवोक्तवत् पितृभ्यो बलिदानं कृत्वा ‘अध्यायन्ना ’ मिति हुतशेषैस्तंडुलैः आस्यमात्मनो वक्तमभिपूर्य भक्षित्व आचस्य शिष्टैः भक्षणावशिष्टैस्तंडुलैः अन्तर्वशे- गृहमध्यस्थ- दारुणि, विकिरति विक्षिपति । शालीनादिषुक्तं धर्ममन्यतममाश्रित्य तत्तद्धर्मानु- सारी यथोचितं स्वधर्ममनुतिष्ठेत । इति प्रथमः पटलः । ( इति द्वितीय: खंडः ) ६७६ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् 249 3 4G6 1 अथ द्वितीय: पटल: ( अथ तृतीयः खंडः ) माघपौष्ठपदयोः - उभयो- रन्यतरस्मिन् वा । अष्टम्यामसंभवे सप्तम्यां नवम्यां त्रयोदश्यां वा । सायम् - यद्दिने कर्तुमुद्योगः तदिनात् पूर्वेद्युः - पूर्वस्मिन् दिवसे सायंकाले स्वयमेकभक्ताशी भूत्वा । शुचीन् – उभयत्र कुलशुद्धान् । अभिपूज्य - सुप्रक्षालितपाणिपादान् अर्ध्यादिनाऽभ्यर्च्य प्रदक्षिणीकृत्य अभिवन्द्य । प्राणानायम्य प्राचीनावीती ‘अस्मत् पितृपितामहप्रपितामहज्ञातिवर्गाणां गोत्राणां मातृपितामहप्रपितामही- ज्ञातिवर्गपत्नीनां मातामहमातुः पितामहमातुः अर्पितामह मातुः ज्ञानिवर्गाणां तत्पत्नीनां गोलाणां कालकामुकसंज्ञकानां विश्वेदेवानां विष्णोच अष्टक विधानेन विश्वेदेव- पूर्वकं विष्ण्वन्तमेवमुभयात्मकं अष्टकाश्राद्धं श्वः करिष्ये’ इति संकल्प्य अप उपस्पृश्य, उपवीती । द्वाववरावन्तिमौ त्रयोऽवरा अन्तिमाः इति द्व्यवरत्र्य- वरशब्दो व्याख्येयौ । एकैकस्य पितुः ह्रींस्त्रीन् वरयेत् । अशक्तौ द्वयोः दैविकपैतृकयोः एकैकस्यैकं वा । वदलीकमुकनारिकेलादिफलानामन्यतमं दत्वा अष्टकाश्राद्धे विश्वेदेवार्थं पित्रर्थं भोक्ष्यतामिति क्रमेण वरणम् । सद्यश्चेत् दरेa arणम् । एवं ब्राह्मणान् वृत्वा गृह एवं वासयेत् । स्याल्यामुत्तर- दक्षिणयोर्निपः । भाजनार्थे बहन्नापूपादिक लैकिकामौ पाचयेत् । चतुरश्र विश्वेदेवार्थं वृत्तं पित्रर्थं तथाऽन्यन्मातामहार्थं, एवं त्रीण्यवटानि तालायत निम्नानि दक्षिणापवर्ग खात्वोपलिप्य अवटेषु यथाक्रमं पादप्रक्षालनं कुर्यात् । आसयित्वा आचान्तान् वस्त्राद्यैरित्यादिशब्देन कुंडलांगुलीयकाद्याभरणानि गृह्यन्ते । प्रागयं दर्भोपरि पात्रमासाद्य सपवित्रे पात्रे ‘शन्नो देवी ‘रिति द्विः जलं संखान्यापूर्य अक्षतपुष्पदर्भगंधान प्रक्षिप्य ‘विश्वेदेवा स’ इति साक्षतदर्भपुष्पं प्रत्येकं शिरसि निधाय आवा आएका विश्वेदेवाः प्रीयन्ता’ मिति तत्करे यवोदकमर्घ्य दत्वा ‘प्रत्येकं प्राप्नोतु भवानिनि कर्ता ब्रूयात् । ‘ओं तथा । प्राप्तवानि ’ इति ब्राह्मणाः प्रतिब्रूयुः । एवं पित्रने दक्षिणाग्रदपरि पात्र संसाद्य सपवित्रे पाले ‘शन्नो देवी रिति त्रिःकृत्वः बलमापूर्य गन्धर्भा निक्षिप्य सतिलदर्भ शिरसि निधाय ‘उशन्तस्त्वा हवामह’ इत्यावाह्य’ ‘आष्टक्याः पितरः स्वधा नम’ इत्युक्ता तेषां करे दक्षिणपाणौ तिलोदकमर्थ्यं दत्वा ‘प्राप्नो प तु भवानिति कर्ता ब्रूयात् । पूर्ववत् प्रतिवचनम् । एवं प्रत्येकमभ्यर्च्य अमौ होमं कुर्यात् । अमिं परिषिच्य देवादीनां विश्वेदेवादीनामाज्येन हुत्वा । सपिंडी- करणवदिति । ‘अभये कव्यवाहनाये ’ त्यादि ’ दिवि गतेभ्यः प्रपितामहेभ्य’ इत्यन्तं प्राचीनावीती पितृणामप्याज्येन हुत्वा ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो हव्यमभिधार- यामी’ ति उत्तरे विश्वेभ्यो देवेभ्यः कन्यमभिघारयामीति चरुस्थाल्यामभिघार्य जुइमुपस्ती दर्या चमवदायाभिधार्य प्रतिमन्त्रमेवं कृत्वा तेन पक्वन चरुणा अपूपमिश्रण - सापूपेन देवानां पितॄणाञ्च पूर्ववत् जुहोति । गां धेनुमुपाकृत्य स्वीकरणं कृत्वा पशुबन्धवत् यथा बधे ‘युपायेण पुरस्तादिति सूत्रेण पशो: संज्ञपनं वपोद्धरणञ्चोक्तं तद्वदत्र गामुपाकृत्य - विशालने वा वपामुविद्योदघृत्य काय शाखायामासज्ज्य अग्नौ सुत पक्का पक्क्या तया वया होमञ्चामनन्ति केचित् । एवं कर्तुमशक्तश्चत् ‘विश्वभ्यो देवेभ्यः - पितृभ्यस्त्वा जुष्टसुपाकरो - मी त्युपाकृत्य दर्भोपरिनिध य ’ इत्वोजे वे ‘त्युत्विद्य अमौ प्रतिप्य पकेनापूपेन ‘वह वपा ’ मिति होमं कुर्यात् । इदमाहिताग्न्यनाहितामिभ्यां कर्तव्यम् । गवालभस्य कलौ निषिद्धत्वादिति । घटिकावस्थायां (?) पलपैतृक निषेधात् ; ‘मधुधाम्नोश्रोदनायां तोयपिष्टौ प्रतिनिधी गृह्णीयादिति सूत्रकारवचनाच्च । यदि जीवति पिता अष्टकाहोमा नैव कर्तव्या । ‘पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्यः’ इति सूत्रात् ( इति तृतीय: खंडः ) } 紫 ( अथ चतुर्थ: खंड : ) पिंडदान करिष्य इति संकल्प्य दक्षिणा- भिमुख: प्राचीनावीती दक्षिणपश्चिमेऽग्नेः - नैऋत्यां एकोद्दिष्टवत् सिकता- भिरुदप्रागपरं अरलिमात्र वितस्त्यायनं दक्षिणतो भागोन्नत पिंडनिक्षेपणस्थानं तद्दक्षिणस्यां दिशि भ्रं प्रादेशमात्रायामं निम्न चोपकल्प्य समीपे कृत्वा । कूर्चेन त्रिभिः कृतेन पवित्रेण अक्षतेन सकूर्चाक्षन पात्र मृन्मयं पर्णमयं वा उदकेना- पूर्य । प्रणम्य - त्रिः प्रणम्य । पितरः - ‘पितरः पितामहाः प्रपितामहा ‘इति यथालिंगमूहित्वा । साज्यं सतिलं तत्तद्भागं क्रमेण पिंडान् शिरल्यण्डसम्मितान् कबलान् कृत्वा ‘अयमोदन मिति क्रमेणैकमेकं पिंडमादाय आत्मनः पूर्व ये मृताः तेभ्यः पितृभ्यः तत्पूर्वं ये मृतास्तेभ्यः पितामहेभ्यः तत्पूर्वं ये मृतास्तेभ्यः ६७४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पयंचिन्तामणिसहितम् 1 प्रपितामहेभ्यः तत्पूर्वं ये मृतास्तेभ्यः ज्ञातिवर्गेभ्यः ‘पिंड निर्वपामी ’ ति दक्षिणान्तं पिंडानां निर्वाप - निक्षेपं करोति । एवं मातुः पित्रादिभ्यः तत्पत्नीभ्यच अष्टो पिंडान् कृत्वा पिंडस्थानादिकं सर्वं पृथगेव वा कृत्वा तानावाह्य पिंडदानादिकं कुर्यादिति केचिद्वदन्ति । अंजनं नेत्रकज्जलं, दन्तधावनं - रदनशोधनम्, सक्त- तप्ततंडुलचूर्णम् । स्राव्य- अप्रदक्षिणं सलिलमुदकाञ्जलिना गृहीत्वा, किश्चित् संखान्य अवशिष्ट जलनाददेद्दद्यात् । एवं त्रिः कृत्वो दत्वा पात्रं - पिंडभाजनं प्रक्षाल्य तसालोदनापूर्य अमूर्तीनामित्यवटं पूरयति । आचम्य चरुशेषेण होमाद्यवशिष्टन च अन्यैः लौकिकामौ पाचितैः अन्नाद्यपूपा उपदेशाः शाकादिव्यं- जनानि तैः पूर्वं चरुशेष विश्वेदेवानां सौवर्णेषु पात्रेषु द्विर्द्धिः पितॄणां राजतेषु पात्रेषु सकृत्सकृत् दत्वा अन्यदन्नाद्य तथा दत्वा अभिधार्य पूर्ववत् - नान्दी- मुखोक्तवत् । श्रावयेत् यथा ते शृणुयुः तथा उच्चैः पठेत् । अनुत्थितेभ्यः उच्छिष्टत्यश्वाद्यनुपहते देशे दक्षिणस्यामवटे विसृज्य गं मयेन मंडलानि संशोध्य तत्र भोजनस्थाने सर्वत्र अन्न विविरेत् । आचमनेत्यादि । उच्छिष्ट- शोधनमुच्छिष्टप त्रोद्धरणम् । उत्थापनमाचमनार्थोद्गमनम् । विसर्जनमुद्वासनम् । तस्मात् - उक्तेभ्यः इतरत्सर्वं विश्वेदेव पूर्वमाचरेत् । तथा च - आचमनोच्छिष्ट- शोधनोत्थापनविसर्जनानि पितृपूर्वमाचरेदिति फरति । ‘नमो व ’ इत्यादि । पितॄनभिवन्द्य पिंडस्थान् पितृनुद्वास्य ‘अपान्त्वोषधीना’ मिति मध्यमं पिंडं पल्यै दत्त्वा ’ आधत्त पितर ’ इति पत्नी प्रारयति । अपि वा सर्वान् पिंडानुद्वास्य जले प्रक्षिपेत् । अथ वा वचंडालाद्यनुपहते देशे वायसेभ्यो बलिं दद्यात् । प्रवासयति तल्लोकं गमयति । अभिमालये इत्यादि । औपासनामि कुंडे अरण्यादौ वा निधाय । पञ्चमहायज्ञान् करोतीति । अनेन सर्वत्र पैतृकेषु तदन्त पव पञ्चमहायज्ञकरणमुक्तं भवति । अर्धधानिन आहिताग्ने औपासनाग्नौ, सर्वाधानिनः लौकिकानौ वा अग्निमध्ये वा अग्नावेबमष्टका कर्तव्या । तथा लौकिक निर्मन्थ्यमपि वा अन्तहोमान्ते विसृजेत् । होमं कर्तुमशक्तश्चेत् होमं विना ब्राह्मणान् भोजयेत् । तत्राप्यशक्तश्वेत परुषाहारमन्नमयं वा श्रोत्रियाय दद्यात् । अथ वा अष्टकेति ब्राह्मणान् भोजयेत। दरिद्रो निरर्थकश्चेत्

६७५ ममेयमष्टक्रेति पितन् स्मृत्वा वनान्तं गत्वा तत्रस्थं कुंजलतागृहं-कक्ष, अमिना- औपासनवहिना लौकिकामिना वा दाहयेत् । पानीयमिति - स्वादुशीतलं पानाई जलं वा करकादिकमापूर्य दद्यात् । इति द्वितीय: पटल: ! ( इति चतुर्थ: खंडः ) , 1 अथ तृतीय: पटलः (अथ पञ्चम: खंड : ) अथातोऽमावास्यायामित्यादि । अथानन्तरम् । अत इति कालपरामर्शः । यतः श्रौते अन्वाधानादिकमुक्त- मतोमावास्यायाम् ’ मासि पितृभ्यः क्रियत इति अमावास्यानियमैः पिंडैः साध्यो यज्ञः पिंडपितृयज्ञः कथं पिंडे : साध्यत इति चेत ‘तिस्र आहुतीर्जुहोति त्रिर्निदधाति षट्संपद्यन्ते ’ इति श्रुतेः पिंडदानस्यापि होमतुल्यनिर्देशेन तस्यापि प्रधानत्वात् पिंडैः साध्य इति निरुच्यते । स्वर्गफलार्थ पिंडपितृयज्ञ इति मीमांसकाः । सूत्रकारमतन्तु नित्य इत्येव । ‘पितृभ्य एतद्यज्ञं निष्क्रीय यजमानः प्रतनुते ’ इत्यापस्तंचः । सर्वधा अमावास्यायां पिंडपितृयज्ञेन यजेत । तत् प्रकारमाह पूर्वेऽहनि चतुर्दश्याम् । उपोषणं जायापत्योरेकभक्ताशनं, अथ वा ग्राम्येऽनशनं, अथ वा अग्नेः समीपे वासः इयनमुपोषणम् । तत्कृत्वा श्वोभूते अमावास्यायामन्वाघानं कृत्वा अपराहे सायंकाले वा ‘अपराह्णे अधिवृक्षसूर्ये वे ‘ति श्रौते निर्दिष्टत्वात् । अमिं दक्षिणाग्मिमनाहिताग्मिरौपासनाभिं प्रणम्य तूष्णीं नमस्कृत्य पल्या सह प्राणानायम्य ‘पिंडपितृयज्ञेन यक्ष्ये ’ इति संकल्प्य । मुसलादीत्यादिशब्देन कशिपूपबर्हणवासोऽभ्यञ्जन कुंभाः गृह्यन्ते । जीवत्पितुः न कशिप्वादिः, पिंडाभावात् । पात्राप्येकैकशः आम्नेयात्राणि प्रयुंजीत - संभरति । ’ अपहता’ इति वेदिमधोमेखला प्रदक्षिणं साधावेन पाणिना परिमृज्य परिस्तृणाति - प्रत्यन्दक्षिणा परिस्तृणाति । दक्षिणतः प्रागी श्री हिमच्छकटमवस्थितं कृत्वा स्थालीमेकपवित्रेणान्तर्घाय दक्षिणतः शकटात ‘पितृभ्यो निर्वपामीति स्थाली सपवित्रां - पवित्रान्तर्हितां त्रीहिभिरापूर्य तेनैव मन्त्रेणाभिमृश्य यथा स्थाल्यां तथैव तान् व्रीहीन् ‘पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति सपवित्रे शूर्पे निरुप्य तेनैवाभिमृशेत् । अन्वाहार्यात् दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वा उत्तरपश्चिममीवं कृष्णाजि- नमास्तीर्य तस्यो उलूखले संस्थाप्य तस्मिन् त्रीहीन प्रक्षिप्य दक्षिणामाची ६७६ श्री श्रीनिवासमधिकृत तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तिष्ठति पत्नी, बहुपलीकश्चेत् ज्येष्ठा भार्या । तया अवघातं मुसलेन कारयित्वा लान् शूर्पे समादाय विवेचनं - वितुषीकरण, तेन वर्ज यथा स्यात् तथा परावापे फलीकरणमुच्चालनं शूर्पे सकृत्करोति । अभ्यर्युस्तान् तंडुलानादाय अद्भिः सकृत् प्रक्षाल्य स्थाल्यां ‘पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति निर्वाप्य अन्वाहायें अधिणी निधायासावधिश्रित्य जीवति – प्राणिति तंदुल सुपक्कं न भवतीति जीवतंडुल, न स्विद्यते - स्रवति यवागूरिवेत्यस्विनं चरुं तथा श्रपयेत् । दक्षिणाग्नेः दक्षिणतः दर्भानातीर्थ स्थाली मेक्षणं दर्वीच दप्वार तृतेष्वासाद्य अवतीर्य संसाध असंस्कृतेनाऽज्येन - लौकिकान्येन पकं चरुमभिधार्य ‘शुन्धन्तां पितरः’ इति वेद्याः परितः अप्रदक्षिणं कूर्चेन पाणिना यथालिंग मन्त्रेण त्रिः कृत्वः अपः arata | सोपवीती दक्षिणाद्माविमान् यथासंभवं समिवस्तूष्णीं हुला प्राचीनावीती चरुमभिधार्य प्रत्येकमेवं गृहीला ‘अमये कव्यवाहनाय स्वधानमः स्वा’ हेत्यादि तिस्रः आहुती: प्रत्येकं चरुमवदाय जुहोति । तदग्नेर्दक्षिणाम्नेः सधूममेकमन्यैरसंस्पृष्टमुल्मुकमलातमुद्धृत्य ‘अपयन्त्वसुराः ’ इति पश्चिमस्यां ari सन्न्यस्य निर्धूमं तमुल्मुकं निरस्येत् । ( इति पञ्चम: खंड : ) ( अथ षष्ठः खंडः ) एवं जीवत्पितुस्तन्त्रमुक्ता इदानीं पिंडदानमुच्यते यजमान इत्यादिना । स्फयेनैव सकृदुलेखनं स्वयं आग्नेयाग्रं निधाय तस्मिन् ऊम्योदकान्त’ इति प्रपितामहान्तैः विभिर्मन्त्रैः सतिलजलेन क्रमेण तर्पयित्वा स्फयस्य पश्चिमे सकृदाच्छिन्नवहिंरास्तीर्य तस्मिन् सकृदकाच्छिन्नबर्हिषि पित्रादीन् यथालिंग ‘आम आगन्त्विति मन्त्रेण पितरं गोल शर्माणं वसुरूयमेवं गोत्रनाम्ना रुद्ररूपमादित्यरूपमित्यावाह्य आसनाद्यैरभ्यर्च्य ’ आमावाजस्ये ’ ति पानं प्रक्षाल्य ‘अभिरिन्द्रे’ ति चरुं प्रक्षिप्य दर्भेण त्रिधा विभज्य साज्यतिलपिंडान् कृत्वा अवाचीनो दक्षिणपाणिः यस्य सोऽवाचीनपाणिः, तथा भूत्वा पैतृकेण तीर्थेन ‘एतत्ते पिताऽसौ पितः केशवशर्मन् ये च त्वामनु, एतचे पितामह नारायणशर्मन् ये च त्वामनु, एतते प्रपितामह माधवशर्मन् ये च त्वामनु’ इति प्रत्येक उच्चरन् ‘गोत्राय शर्मणे रूपाय पित्रे पितामहाय प्रपितामहाय ये व तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं पिंड स्वधा नम’ इति प्रत्येकमुक्ता दक्षिणान्तान् श्रीर्यदानसगृह्यसूत्रम् ई पिंडान् दद्यात् । ‘आंवत ताताः पितरः स्वक्ष्यत पितामहाः स्वांश्चत प्रपितामहाः ‘अभ्यञ्जनमभ्यंवत ’ इति त्रिवार्य यज्ञदत्तशर्मणे पित्र देवदत्त- शर्मणे पितामहाय विष्णुदत्तशर्मणे प्रपितामहाय अभ्यंजन - तैलाभ्यञ्जनं क्रमेण दत्वा ‘एतानि यः पितरः पितामहाः प्रपितामहा ’ ति वस्त्राञ्चलसूत्राणि दत्या 蓄 肇 एतद्वः पितरः कशिपुरतोऽन्यत् । एतद्व उपबर्हणमतोऽन्यत्’ इत्येवं मन्त्रमूहित्वा क्रमेण पित्रादिभ्यः कशिपुं- तस्यमुपबर्हणमुपधानवासो वस्त्रमेत्तानि प्रत्येकं दत्वा तूष्णीमभ्यञ्जनञ्चार्पयेत् - दद्यात् । पूर्ववत् - अष्टकावत् ‘ऊनं वहन्ती’ रिति प्रत्येकं परिषिच्य परितः स्राव्य विरुदकाञ्जलिं दत्वा यथाष्टकायां तथैव ‘नमो वः पितर’ इति पितॄनभिवन्द्य ‘उत्तिष्ठत पितर’ इति प्रवासयति - उद्वासयति । यजमानो जीवत्पिता चेत् पिंडदानं न कुर्यात् । ’ पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्य इति वचनात् । एवं त्रयाणामन्यतमे जीवति सति वा पिंडदानानुपपत्तिः स्यात् । ‘त्रिनिंदधा’ तीति श्रुतेः । अतो जीवत्पितुः होमान्त एव । अनाहितामिश्चंत माहितामिवत् औपासनाभौ स्थालीपाकवदाधारं हुत्वा चरुस्थालीमाज्यस्थाली सुवं मेक्षणश्च प्रयुज्य लौकिकतंडुलानादाय ‘पितृभ्यो जुष्टमिति निर्वाप्योपासनाभौ चरुं श्रपयित्वा पूर्ववत् जुहुयात् । स्वयं विना दर्जेणैवोल्लिख्य पूर्ववत् पिंडान् दवा कशिप्यादींश्च दद्यात् । औपासनाम्नेः संस्काराभावात् - आघानसंस्कार- रहितत्वात् – विहायेति । ‘अमिर्मात्तस्मादेनसः प्रमुञ्चतु’ इति औपासनाग्ने- रुपस्थानमन्त्र इति फलति । मध्यमपिंडमाहिताभिश्चेत् इडापात्रे निधाय पत्न्यै ददाति । ‘भधत पितर ’ इति पत्नीं प्राशयेत् । पत्नीबाहुल्ये मध्यमं पिंड प्रतिपत्नि विभज्य यथाक्रमेण दद्यात् । तथा प्रदानमन्त्रस्य प्राशनमन्त्रस्य चावृत्तिर्भवति । द्विपिता चेदित्यादि । द्वौ पितरौ – जनकगृहीतारौ यस्य स द्विपिता वेद्यजमानः तथैव त्रीन् पिंडान् कृत्वा एकैकं पिंडमादाय ‘एतद्वां ततौ पितरौ देवदत्तयज्ञदत्तशर्माणौ ये च युवामनु, शर्मभ्यां ये च युवामनुगच्छन्ति तेभ्यश्चार्य पिंडस्स्वधा नम’ इति पितृपिंडं दत्वा, एवं पितामहप्रपितामाहपिंडौ दत्वा, एकैकस्मिन् ’ यन्मे माते ‘ति द्वावपि पितरौ पितामहप्रपितामहावपि ध्यात्वा ‘अत्र पितरो यथाभाग’ मिति प्रणमेत् । ’ ये समाना’ इति सकृदाच्छिनं बहिस्स I ६७० श्री श्रीनिवासमविवृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् समूह अद्भिः प्रोक्ष्य अमौ हुत्या पात्राणि द्वन्द्वमाहरति द्वे द्वे समेत्य गृह्णीयात् । इति तृतीय: पटल: । ( इति षष्ठ: खंडः ) :) 1 अथ चतुर्थ: पटल: (अथ सप्तम: खंड : ) मासिश्राद्धो चिकाल उच्यते ‘मासिमासी’ त्यादि । अन्यतमे अमावास्यायामितरेऽहनि नन्द्रा भद्रावर्जिते तिथौ सृम्बंगारकवर्जिते वारे अजन्म-जन्मक्षवर्जिते, त्रिपादवर्जिते नक्षले पत्न्यासह प्राणानायम्य ‘मासिश्राद्धेन यक्ष्ये ’ इति संकल्प्य ब्राह्मणानामामन्त्रणं - वरणं । आदिशब्देन वैश्वदेवाधारचरुश्रपणहोमादयो गृह्यन्ते । आमन्त्रणादिसर्वमष्टकावत् । एवं पितृभ्यस्तत्पत्नीभ्य इत्यादि । ‘नमो वो मारी रसाय इत्यादिना मन्त्रानूस तत्पत्नीभ्यः पिंडदानम् | ’ पितरि जीवनी ‘त्यादि । ’ मातरि जीवन्त्यां पिंडो न- निर्वाप्यः, तुल्यधर्मत्वात् । यदि त्रयाणामन्यतमो जीवति तदापि पिंडो न निर्वाप्य । ‘त्रिनिदधाती’ ति श्रुतेः । योऽमृतः तं विहायान्येषां पिंडदान केचिद्वदन्ति । यो जीवति तं पितरमेव तन्नामादिना यथेष्टं तर्पयेत् । नपिंडीकरणादूर्ध्व त्रिपुरुषोद्देशेनैव प्रतिसंवत्सरं तन्मरणदिने अष्टकावदाघारं बिना आज्यचरुभ्यां विश्वेभ्यो देवेभ्यः ‘विश्वे देवस्य - ‘विश्वे अद्येति । पितृदेवत्यं, ‘अम्मये कव्य- वाहनाये ‘त्यादि । गृहस्थस्योपासनामावितरेषां लौकिकामौ हुत्वा अष्टकावत पिंडतयं दत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । इदं मातापित्रोर्विषये, इतरेषां ज्ञातीनाम- ज्ञातीनाश्च सर्वत्रैकोद्दिष्टं न पार्वणम् । पितृव्यज्येष्ठभ्रात्रो : त्रिपुरुषोद्देशेन पिंड- दानादिकं केचिद्वदन्ति । आसंवत्सरादित्यादि । ज्ञातेर्मरणदिनादारभ्य या - वत्संवत्सरपरिसमाप्ति तावन्मासिश्राद्धमष्टकाञ्च न कुर्यात् । आसपिंडीकरणादित्येके इति । यदा सपिंडीकरणात् प्रागेव मासे त्रिमासे षण्मासे वा अन्यत्र यदि स- पिंडीकरणं कुर्यात् तदा भसपिंडीकरणान्मध्यपातिमासि श्राद्धमष्टकाश्च न कुर्यात् । नं संवत्सरनियमः । संवत्सरादूर्ध्वमपि देशकालद्रव्याद्यसंभवाद्यन्तरायेण यद्यकृते सपिंडीकरणे तथाऽऽप्यास पिंढीकरणं न कुर्यादित्येक वदन्ति । यस्मादकृत सपिंडी- करणे कृता पितृपूजा प्रेतपूजा भवेत् पितॄणामपि प्रेतलं भवेदित्यर्थः । पितृन्वा प्रेतान्वा उद्दिश्य यत्पूजनं कृतं तत्सर्वं (निप्पल) भवतीति हेतोः मासिश्राद्धमष्टकाश्च न कुर्यात् । पिंडपितृयज्ञः कर्तव्य एव । अपि सर्पिडीकरणे अहितामिनाश्री sis का अनाहकमा - श्राद्धानि च कर्तव्यानि, आदि) ( अथम खंड अथ वली ग्रह शयित्वा चम्पादिना गृहशुद्ध कारयित्वा विताना वृद्धयर्थं – चैत्री पाकयज्ञेन य · इति ५ । यातान्। सस्य- यापक चर श्रपणमवतरणञ्च | भजन ‘ग्रीको हेमल क्यादिहोगः । बैंकला साज्येनेति । चमभिघारी साज्येन चणा ‘मधुश्र स्वाहेत्यादिहोनः । अनेर- परस्यां तंडुरैचतुर मंडल कृत्वा तमिन नवं वस्त्रमासी श्रीमहाविषु प्राङ्मुखं तद्दक्षिणे तन्महिषीं नित्यानपायिनी श्रीमहालक्ष्मी प्राङ्मुखीमावाय आसनाद्यैरुपचारैरभ्यर्च्य तमन्ना पृथक् पात्र निक्षिप्य निवेदयति । तमन्नायमपुपञ्च } पुरुषसूक्तेन प्रणम्य स्तुवीत । चैत्रमासे यावन्ति सस्यानि फन्ति तानि सर्वाणि चैत्र्याणि तैः सस्यैः पक्कान्यन्नानि अत्र यज्ञे प्रस्तुता यावत्संख्याका देवताः तावत्संख्याकान् ब्राह्मणानन्त्रसूक्तेन यथा क्ति भोजयित्य दक्षिणां दत्वा सर्पिः ज्ञातिभिर्युक्तः स्वयं भुंजीत | ( इत्यष्टम: खंडः ) ( अथ नवमः खंड : ) अथाश्वयुजीत्यादि । अग्नेः प्राच्यामित्यादि 1 अन्नेः प्राच्यां तंडुलैः स्थंडिलं कृत्वा वस्त्रमास्तीर्य वस्त्रोपरि भवं – पशुपति पश्चिमाभिमुखमावाह्यासनाद्यैरभ्यर्च्य तृणादीनि गोग्रासार्थं संभृत्य पशूनग्ने वायव्यां गोष्ठे स्थापयति । चतुर्थीक्त चस्स्थाल्यां ‘भवाय जुष्टं निर्वपा ’ मीति तंडुलानां निर्वापश्रपणादीनि कृत्वा उदगुद्वास्य परिषेकं कुर्यात् । स्रुवेणाज्यं क्रमेण हुवा आज्यहोमान्ते मैक्षणेन दर्ग्या चरु. जुहामवदायामिघार्य प्रत्येकमेवमवदानं संगृह्य जुहुयात् । अर्कपत्रे देवाय - भवाय च हविर्निवेद्य रौद्रमन्त्रैः संस्तूया - नम्योद्वास्य आज्यशेषेण - होमावशिष्टेन स्थालीगतेन घृतेन तृणानि - यवसादीनि अभ्युक्ष्य विश्चित संसिच्य गोभ्यः प्रदाय प्रत्येकं - कवनातं दत्वा प्रदक्षिण नमस्कारौ करोतीति विज्ञायते । एवमाहिताग्नेः अर्घाघायिन: औपासनाभ सर्वाधायिनो निर्मन्थ्ये लौकिकामौ वा पायज्ञाः कर्तव्याः । इति चतुर्थः पटलः । ( इति नवम: खंड : ) ६० श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अथ पञ्चमः पटल: ( अथ दशम: खड: ) अथाद्मावित्यादि । अथ स्नानादिनित्य सर्वकर्मानुष्ठानानन्तरम् । अभौ तत्तदाश्रमोक्तानौ नित्यहोमान्ते सर्वप्रायश्चित्तार्थमैहिकामुष्मिक फलसिद्ध्यर्थं श्रीमन्नारायणस्य नित्याच विहितकर्तव्या प्रतिपाद्यते । या विष्णोर्नित्यार्चना सा सर्वदेवार्चना भवति ‘अभिर्वै देवाना’ मिति बहूच श्रुतिः । " अग्निः - अवमः कनीयान् विष्णुः- श्रीमन्नारायणः परमः सर्वोत्तमः इति तस्या अर्थः । तस्मात् तदचनं कुर्यात् । स्वयमन्येन वा पूजयति । षड्गुलादहीनमनूनं दशवालादि नवविधेष्वेकेन मानेन विष्णोः रूपमाकार शास्त्रोक्तलक्षणं चतुर्विंशनिमूर्तीनां दशावताराणामन्येषां भगवन्मूर्तीनां मध्ये अन्यतमं दिव्यमंगलविग्रहं श्रीशास्त्राविरोधेन शिल्पशास्त्रोक्तविधिना कल्पयित्व - कारयित्वा उत्तरायणे दक्षिणायने वा मार्गशीर्षमाघी विहाय अन्यस्मिन् मासे गुरौ शुक्र चाम्बरे दृश्यमाने शुक्लपक्षे रिक्तां तिथि विहाय शुभे तिथौ शुभवारे शुभे नक्षत्रे, पातवैधत्यादिविवर्जिते योगे, विष्टिवर्जिते करणे, लक्षणयुक्ते शुभे दिने शास्त्रज्ञान् उक्तलक्षणसंपन्नान् षोडशर्त्विजः अष्टौ चतुर एकं वा वृत्वा प्रतिष्ठां कुर्यात् । यागशालां यथाविधि निर्माय तत्र दक्षिणत्वामोपासनामिकुंडे कारयित्वा कुर्यात् । अमन्त्रकं शिल्पिना अक्षिमोचनं कारयित्वा वास्तु होमं हुत्वा पर्यमिपञ्चगव्याभ्यां बिंबं संशोध्य अंगहोमं हुत्वा । अतोदेवादीत्यादि- शब्देन श्रीदेवत्यं भूदेवत्यञ्च हुत्वा देवस्याग्रे सवत्सां गां बद्धा प्रस्थादहीनं क्षीराज्यदधिमधूनि स्वर्णादिपात्रेषु सस्वर्ण प्रत्येकं संगृह्य निधाय अष्टौ धान्यानि व्रीह्मादीनि राशीन् प्रत्येकं कृत्वा ततदधिदेवानावाह्याभ्यर्च्य पुरुषसूक्तमुच्चरन् स्वर्णेन प्रहरणेन स्वर्णसूच्या अक्ष्युन्मेषणं कुर्यात् । प्रच्छन्नपदं विहाय गवादि- दर्शनद्रव्याणि दर्शयित्वा अध्यर्धचिंवायामविशालनिम्नां द्रुमद्रोणीमवटं पाले वा पञ्चगव्येनापूर्य ईशानमावाह्य वस्त्रमास्तीर्य विष्णुसूक्तेन प्राक्शिरश्शाययेत् । तमुद्भृत्याभिषिच्य पात्र संशोध्य क्षीरेणापूर्य अथर्ववेदमादाय पूर्ववच्छाययेत् । तमुद्धृत्याभिषिच्य नद्यादिकं देवं नीत्वा तदसंभवे सौवर्णादिपाले ‘ये ते शता’ है- र्वारुणमन्तैः वरुणमम्यर्च्य तत्र वस्त्राणि तदुपरि कुशदर्भाश्चास्तीर्य तत्र विष्णुसूक्तेन देवं पूर्वमौलिमूर्ध्वास्यं शाययेत् । प्रत्येक दिनमर्धदिनं यामं मुहूर्त वा अधिवासयति । यहा- वे श्री पनविस्तरस्तुभगमनम्। Re: aaraara: प्रतिसर ( f है (अथ एकादश (ड) पालादहीनत्यादि । सौवर्ण राज ता वा | विदीनं समयं पूर्ण द्रोणपूर्ण या आहत सौवर्ण राजतं च यथा लाभपरिमाणमाहरेत । ते ‘शुचीवो इव्ये ति प्रक्षाल्य ‘इषे वोर्जे ते नान्तरमंगुल्यन्तरं वा तन्पुना परिवेष्टय उत्पतैराषावैः दिवा गृहीतैः- नवा पवित्रन: ‘धारासु सप्त स्वित्या- पूर्य देवस्य दक्षिणभागे धान्यराशौ निधाय वस्त्राभ्यामावेष्टय उशीरादिगन्यैर्वा- सयित्वा मातृकान्यासादि जप्त्वा ततः ‘आयो वा’ इत्यादिवारणमन्त्रैः जलमभि- मृश्य ओंकारेण पुरुषसुक्तेन श्रीभूताभ्याशाभिमृश्य कुंभं स्पृष्टा कूर्चाक्षत- सुवर्णानि सुक्नुवादीनि चिह्नानि रत्नानि पद्मरागादीनि प्रक्षिपेत् — विष्णुगायच्या न्यसेत् । निष्फलमित्यादि । निष्कलं तेजोमयमचिन्त्यं सच्चिदानन्दस्वरूपिणं देवं परमात्मानं विष्णुं हृत्पद्मे अर्कमंडले वा ध्यात्वा समादाय तत्कुंभोदके ‘इदं विष्णु ’ रिति मन्त्रान्ते स्वमाभं - तप्तहाटककान्तियुतं रक्त रक्तवर्णे नेवे लोचनान्ते, आस्यं रक्तवर्ण, पाण्योः पादयोश्च तले रक्ते यस्य तं रक्तास्य- नेत्रपाणिपादं श्रीवत्साख्यो रोमावर्तः - कालिमा वा दक्षिणस्तनभागोपरि अंको लांछनं तं श्रीवत्सांक, चत्वारो भुजा यस्य तं चतुर्भुजं पीतं स्वर्णवर्णमंबरं वस्त्रं धारयमाणं पीतांबरं शंखचक्रवरं सौम्यं सोमवत्प्रियदर्शन कलाभिः कर- चरणाद्यैः सहवर्तमानं सकलमेवं ध्यात्वा ‘विष्णुमावाहयामी’ त्यावाश्चाभ्यर्च्य प्रणमेत् । अपि वा तत्तत्कल्पोक्तवत् कुर्यात् । एवं सुवर्णवर्णा रक्तास्य- नेत्रपाणिपादां द्विभुज पद्मघरां श्रियं श्यामवर्णा महीञ्चावाह्याभ्यर्च्य प्रणमेत् । ततोऽम हौत्रशसन प्रधानहोमश्च । चतुरावर्त्य हुत्वेत्यादि । चतुष्कृत्वो हुत्वा तत्तन्मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं जुहुयात् । नाम्नेति । यस्य यन्नाम केशवो रामः कृष्ण इत्यादि तेन प्रणवादि स्वाहान्तेन नाम्ना साज्यं चरुमष्टोत्तरशतं जुहुयात्। तथा तत्कल्पोकमन्त्रेण समिदाज्यचरुमिः जुहुयात् । रातिशेषं नयेत् । गृहे वायव्यां ६०२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् दिशि ऐशान्यां वा देवस्यायतनमालयं तस्मिन् देवायतने वा अनिहोत्रगृहे या अर्चास्थाने अर्चार्थ पीठं दारवाद्यासनं तस्मिन् अर्चापीठे । रत्नमिति जात्येकवचनम् । पूर्ववत् पद्मरागादिमणीन् तदलाभे प्रतिनिधि सुवर्ण वा मध्यादि नवसु दिक्षु सुदृढं सन्यस्य तत्र देवस्य श्रीभूम्योच प्रतिष्ठापनं कृत्वा यथोक्तं व्याहृतिन्यासमावाहनश्च कुर्यात | ( इत्येकादश: खंड : ) } ( अथ द्वादश: खंड ) अथ नित्यार्चनम् । सायं प्रातः नित्यहोमान्ते ‘अतो देवा’ इति देवं प्रणम्य देवस्य दक्षिणपार्श्वे कूर्मासने समासीनः प्राणानायम्य संकल्प्य मातृकान्यासं कृत्वा ‘ब्रह्म ब्रह्मान्तरा मेति हृदयं ‘चौऔर ‘सीति शिरः ‘शिखे ’ तिशिखाश्चाभिमृश्य ‘सकदेवानामायुवै ’ रिति कवचं ‘नारायणा’ येति दिक्बन्धनश्च कृत्वा ‘सूर्योऽसि - ‘चन्द्रो ऽसीति मन्त्राभ्यां नेत्रयोः प्रणवेन हृदये ‘सुदर्शन’ रविपा’ मिति हस्तयोर्दक्षिणवा मयोरभिमर्शनं कृत्वा आमुरण्यादिभिर्मन्त्रैः करयोरंगुलिषु न्यासं कृत्वा ‘अन्तर- स्मिन्नि ’ त्यात्मानं ब्रह्माणं ध्यात्वा उक्तन्यासान्तराणि यथाशक्ति तत्तन्मन्त्रजपेन सार्धं कृत्वा अर्चनायारमेत । पूर्वेद्युस्समर्पितपुप्पदामादिकं पर्युषितं निर्माल्यं उदधृत्य मर्चापीठं साधावेन पाणिना संशोध्य मार्जयित्वा पूर्ववत् रुक्माभमित्यादि- रीत्या देवं ध्यात्वा कुशपुष्पादिपूजाद्रव्येरन्यतमेन मन्त्रासनं कल्पयित्वा पाद- प्रक्षालनाय जलं - पाद्यं सतुलसीदलं शंखनादाय पादयोः संस्राव्य पुनर्जल गृहीत्वा आचमनं मुखे दर्शयेत् । स्नापनं ततो वस्त्राभरणैरलंकारध । पूर्ववदा- चमनम् । पादे किरीटे कंठे सर्वांगेषु यथालाभं पुष्पाद्यैरलंकुर्यात् । गन्धं मलयादि ललाटोरस्स्थलभुजे वालेपयेत् । धूपं धूपार्थपरिमलद्रव्यैः परितो दद्यात् । दीपं साज्यवर्तिदीपितं पार्श्वयोर्देर्शयेत् । अर्ध्यार्थ नलं साक्षतदूर्वादियुतमध्ये दक्षिणहस्ते दद्यात् पुनराचमनं दद्यात् । हविस्साज्यव्यवनमोदनं पृथक् पाले प्रक्षिप्य परिषिच्य निवेदयेत् । पानीयं स्वादुशीतलं जलं निवेद्याचमनं दद्यात् । मुखवासं कर्पूरादिवासितं तांबूलं दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि पादयोः अर्पयेत् । तं - सत्यज्ञानानन्दादिलक्षणं, यज्ञपुरुषं ’ अमूर्तान्याहुतिः प्रोक्ता ’ इत्याद्यमूर्तयननप्राप्यं यज्ञफलदातारं ध्यायन् ध्यानयोगेन साक्षात्कुर्वन् ‘नित्यैश्वर्यो । taaraayat ६०३ भवे ‘ति मंगलानि प्रयुंजानः पुरुपसून संस्तूय वैष्णवऋभिः स्तोत्रं कृत्वा प्रणामं पञ्चविधं भगवच्छास्त्रोक्तं कुर्यात् । ’ यज्ञेषु विहीनं तत्संपूर्ण’ मिति भगवत्समूर्तीर्चनफलं श्रुतिर्वदति । तस्मात् द्विजातिः ब्रह्मक्षत्रियवैश्याः नित्यं सायं प्रातः गृहे स्वगृहे अनेन विधिना विष्ण्वाराधनं कुर्युः । आलये आल्याचयामधिकुर्वाणाः कुर्युः । तदाराधनेन परं विष्णोः पदमपुनरावृत्तिकं REET गच्छेयुः | ‘तदाराधनेन संसारार्णवनिममो जीवात्मा परमात्मानं प्रविशति’ इति भगवान् मरीचिः ( इति द्वादश: खण्ड: ) 1 अथ षष्ठः पटल (अथ त्रयोदश: खंड : ) अथ ग्रहशान्तिम्- गृह्णन्तीति- ग्रहाः - लोकानां जनानां यात्रां प्रवृत्ति स्वायत्तीकुर्वन्तीति तथोक्ताः । तस्मात् - यस्मालोकयात्रा ग्रहायता तस्मात्कारणात् - आत्मविरुद्धे - विरोधे तत्परिहारार्थं ग्रहान् आदित्यादीन् वक्ष्यमाणान् - आत्मविरुद्धो यो ग्रहः - तं वा सम्यक् पूजयति । आह च योगीश्वरः ‘पूज्या ग्रहाश्चैव विधानतः, ‘श्रीकामः शान्ति- कामो वा ग्रहयज्ञं समाचरेत् । वृष्टयायुः पुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन्नपि ॥’ इति शान्तिनिमित्तान्युक्ता ग्रहपूजायाः आवश्यकत्वञ्च वदति ‘ग्रहाधीना नरेन्द्रणा- मुच्छ्रायाः पतनानि च । भावाभावौ च जगतस्तस्मात्पूज्यतमा ग्रहाः ॥ " इति । अयमर्थः । श्रीरिति-अभिलषितसिद्धिः । शान्तिरभ्युदयशान्तिः । वृष्टिः सस्यादि वृद्ध्यर्थं वर्षणम् । आयुरपमृत्युजयेन दीर्घकालमुखजीवनम् । पुष्टिः – अनवद्य - शरीरत्वम् । अभिचारः - अदृष्टोपायेन परपीडाजननञ्च ज्ञेयम् इति । आदित्य इत्यादि । अदितेरपत्यमादित्यः सूर्य, चन्दयत्याह्नादयतीति चन्द्र:, अंगानि शरीराभ्यारयतीति, अथ वा अंगारवर्णत्वादंगारकः । बुद्ध्यते सर्वमनेनेति बुधः, बृहतां वेदमन्त्राणां देवानां वा पतिः अधिगन्ता बृहस्पतिः शुचं दुःखमसुराणां राति विनाशयति, अथ वा शुक्लवर्णत्वात् शुक्रः-शनैर्मन्दं चरतीति शनैश्वरः, रहयति स्थगयति चन्द्रसूर्याविति राहुः, ध्वजवत् स्थिरं तिष्ठतीति केतुः । एते नव ग्रहाः । ग्रहाणां वर्णा उच्यन्ते रक्तेत्यादिना । रज्यत इति रक्तः - कोकनदकान्तिः, सिनोति मालिन्यमिति सितः मौक्तिकवर्णः, रागमतिक्रम्य वर्तत इत्यतिरक्तं बन्धूकपुष्पकान्तिः, श्यामः कर्णिकारपुष्पकान्तिः, षिवति श्री श्रीfree- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् पाम् । सिसिले व्याख्याने, अनि चित्तमिति कृष्णमिश्रितलोहितवर्णम् । एते वर्णाः । ! चितं हरतीति पी कृष्णमनाम् । धुनोति नेत्रमिति एतेषामधिदेवता उच्यन्ते यदना अत्यनलोऽभिः । अयं पतिर्वरुणः । गृहति सेनाः रक्षतीति गृह: कलः । हरति पापानीति हरिर्विष्णुः । इन्दती- तीन्द्रः सुरपतिः । हंसवत् शच्यति गच्छति (?) इति शची इन्द्राणी । प्रजानां पति: प्रजापतिः त्रका | शिष्यत इति शेषः सपेराजः । यमयति प्राणिन इति यमः कृतान्तः । एते अधिदेवाः । तस्मादित्यादि । शुद्ध देशे तुषाथि रोमलोष्टादिहिते मनोरमे हृये देशे पोस्तंभयुक्तां विपतिक चतुरश्रां चतुर्द्वारयुताममिशाला प्रयां वा कल्पयित्वा गोमयेन यागयाला तो लेपयित्वा तस्मिन्नुपलिप्ते स्थले ग्रम्य यम्य ग्रहस्य यद्यत् स्थानमुक्तं तत्र तत्र रजितेन ताम्रेण वा निष्कaarastra यथाशक्ति वक्ष्यमाणवत् पीठानि कारयित्वा स्थापयेत् । अशक्तश्चेत् तंडुलै: शालिभिः त्रीहिभिः सिकताभिर्वा द्वादशांगुलायामविस्तारं चतुरंगुलोन्नतं वेदिं कृत्वा तत्र महानावाहयेत् । चतुरश्रमित्यादि । चतस्रः - अश्रयः कोटयो यस्य तत् चतुरश्रम | वर्तते परितः इति वृत्तम् । लुटति चतुरश्रस्य मध्यं अथ वा तुय्यते च्छिद्यते सन्नम्यत इति च लुटयाकारं - डमरुकाकृति । त्रीणि कोणानि यस्य तत् – त्रिकोणम् । अष्टावश्रयो यस्य तत् अष्टाश्रम् | चन्द्रस्यार्धमिवाकारः यस्य तदर्धचन्द्राकारम् । वज्रस्येवाकारो यस्य तत् वज्राकृति । दण्डस्य लगुडस्यैवाकारो यस्य तत् दंडाकृति | ध्वजस्य पताकाया इवाकारो यस्य तत् ध्वजाकृति । इति क्रमेण तेषां ग्रहाणां पीठा- नामाकारः । एवंरूपाणि पीठानि कल्पयित्वा यथाशक्ति सुवर्णेन निष्क- प्रमाणेन तत्तद्ग्रहरूपाणि प्रतिमारूपाणि कारयेत् । अशक्तश्चेत् तत्प्रमाणानि - राजत प्रतिमारूपाणि वा कारयेत् । एवं महाधिदेवानां प्रतिमारूपाणि च यथाशक्ति कारयित्वा तत्तत्स्थाने मंडलोपरि वस्त्रे तत्तत्प्रतिमां संस्थाप्य अर्चयेत् । अशक्तः पीठेषु प्रत्येक कूर्चं प्रागग्रं निधाय तत्तदक्षिणपार्श्वे तत्तदधिदेवानां पीठानि तत्तद्द्महाकृतीनि अथवा चतुरश्राणि कल्पयित्वाऽर्चयेत् । आहवनीये - यति । कंलक्षणादिकं भगवच्छास्त्रे द्रष्टव्यम् । अग्नीन् यथाविधि कल्पयित्वा areer ६८५ यजमानस्याग्मिररप्यारोपितश्चेत् तामरणि लौकिकारण वा आदाय मथित्वा साधयेत् । ततः ग्रहाणां पूजनम् । यजमानः पल्या सह स्वलंकृत्य प्राणा- नायम्य सर्वारिष्टशान्त्यर्थं ग्रहयज्ञं करिष्ये’ इति संकल्प्य आचार्यादीन् एवं वरयेत् । एक प्रधानमाचार्यं ग्रहपूजार्थमेकमधिदेवार्चनार्थमेकं मन्त्र- जपार्थमेकं समिदाज्यचरूणां प्रत्येक होमार्थं वीन्, एकमेकं वा विभवानु- सारेण वरयेत् । तान् वस्त्रगन्धमात्यादिभिर्यथाशक्ति पूजयित्वा तत्तत्कर्मणि नियोजयेत् । अयं पूजाक्रमः । काश्यपगोलं कलिंग देशमभयवरद कमलहस्तं कलिंगदेशमभयवरदकमलहस्तं सप्ताश्वयुक्तरथस्थं रक्तवर्ण रक्तांबरं चित्रध्वजशोभितं मकुटाद्याभरणयुतं सपरिवारं प्राङ्मुखमादित्यं - ‘आदित्यमावाहयामी ‘ति । आत्रेयगोत्रं यवनदेश श्वेतवर्ण श्वेतांवर चित्रध्वजशोभितं गदावरदपद्महस्तं मकुटाद्याभरणयुतं दशाश्वयुक्तरथस्थं सपरिवारं पश्चिमाभिमुखं चन्द्र- ‘चन्द्रमावाहयामीति । भारद्वाज गोत्रं विध्यदेशं अतिरक्तवर्ण मतिरक्तांबर चित्रध्वजशोभितं बरंदेशक्तिशूलगदाहस्तं मकुटादिभूषणा- न्वितं मेषारूढं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखमंगारकं - ‘अंगारकमावाहयामी ‘ति । आत्रेयगोत्रं मगधदेश श्यामवर्ण श्यामांबरचित्रध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं वरदगदाखङ्गचर्महस्तं सिंहवाहनं सपरिवारं उत्तराभिमुखं बुध - ‘बुधमावाहयामी’ति । आंगीरसगोवं सिन्धुदेश पीतवर्ण पीतांबरचित्रध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं दंडाक्षमालाकमंडलुवरदहस्तं सिंहवाहने सपरिवारमुत्तराभिमुखं बृहस्पतिं बृहस्पतिमावाहयानी ‘ति । भार्गवगोत्रं सिन्धुदेश श्वेतवर्ण श्वेतांबर चित्रध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं वरदाक्षसूत्रदंड कमंडलुहस्तं सिंहवाहनं सपरिवारं पूर्वाभिमुखं शुक्रं - ’ शुक्रमावाहयामी ‘ति । काश्यपगोत्तमान्ध्रदेश नीलवर्ण नीलांबरं चित्र- ध्वजशोभितं मकुटाद्याभरणान्वितं वरदाभयबाणधनुर्हस्तं गृध्रवाहनं सपरिवारं पश्चिमाभिमुखं शनैश्वरं - ‘शनैश्चरमावाहया’ मीति । वसिष्ठगोलमंबरदेश कृष्णवर्ण कृष्णांवर चित्रध्वजशोभितं करालवदनं खड्गचर्मशूलवरदहस्तं नीलसिंहासनस्थं मकुटादिभूषणान्वितं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखं राहु- राहुमावाहयामीति । । जैमिनिगोत्रं मध्यदेश नानावर्ण नानावर्णावर चित्रध्वजशोभितं मकुटाद्याभरणान्दितं विकृतास्यं दाहस्तं गृधवाहनं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखं केतु केतुमावा- } ! श्री श्रीनिवासमति सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् हामी ति | Here आसनाची सिन्दूरवर्णं शक्याधायुधधरं मेषाद देवा । अयं क्रमः । का पारं मकरवाहनमप्यति वरुणं, प्रवाप्रभं शक्तिधरं मयूरवाहनं गुह स्कन्दं श्यामवर्ण शंखचक्रगदापद्मधरं गरुडवाहनं विष्णु, पीतवर्ण वज्रमैरावतवाहनं त्रिदशाधिपमिन्द्रं स्वर्णवर्ण एैरावतारूढां शची, शोणवर्ण पद्माक्षवल्यधरं चतुर्मुख प्रजापति, श्वेतच फणामणि- शोभितं शेषमावाहयामीत्याद्यावाहन | करवीरेत्यादि । पद्म- कैरववन्धूक- वासन्तिका पीतयधिका जाती - न्द्रीवश - तसी - पाटयाम्तत्रोच्यन्ते । तद्वर्णवर्णैः पुष्पैरित्यादि । अथवा बोधायनादिमतेन वा अर्चनं कुर्यात | शुद्धोदनेत्यादि । शुद्धं श्वेतमन्त्र शुद्धोदनम्। पयसि पकमन्न पायनम् । गुडेन सह पकमन्त्रे गुढौदनम् । दध्ना पृक्तमन्नं दध्योदनम् । गुडक्षीरभ्यां सह वृत्तमन्न गौलिकम् । चिले - नाना- वर्णमन्नं चित्रोदनम् । तिलैः पकमन्नं कृसरम् । मापे सह पकमन्न मात्रौदनम् । कणैः जीरकैः सह मनं कणौदनम् इत्यन्नानि निवेदयेत् (इति त्रयोदश: खंड ) (अथ चतुर्दश: खंडः) अर्कैत्यादि । अर्कस्य सूर्यस्य प्रियोऽर्कः, पुण्यानि पत्राप्यस्येति – पालाश: खदिरति (?) स्थिरं तिष्ठतीति खादिर:, अपकृष्टः अमार्गादित्यपामार्गः, अश्वरूपी वैश्वानरोऽत्र तिष्ठतीत्यश्वत्थः, उन्दनादुदुंबरः, शमयति दोषानिति शमी, दूरं वाति गच्छतीति (?) दूर्वा, कौ भूमौ शेत इति कुशम्, एतानी मानि अन्वर्थानि । त्रिमधुराक्तानि त्रयो मधुराः पदार्था: - शर्करामधुक्षीराणि तैरक्ताभिः तत्तदुक्ताभिस्समिद्भिः तत्तदुक्तेन चरुणा आज्येन च प्रत्येकं यथाशक्ति जुहुयात् । पश्चामिविधानेन शान्ति कर्तुमशक्तः एकानौ सभ्ये आदित्यादीनां होमं कुर्यात् । ग्रहाणामेवम् । अघिदेवानाश्च विना समिधरू केवलमाज्येन तत्तद्ग्रहाहुतिसंख्याहुती: नत्तद्द्महाणामनौ जुहुयात् । तत्तदिष्मेष्वेकमेकमिध्मं होमात्पूर्वं होमान्ते वा यजमानेन पूर्णाहुत्यर्थं निर्दिश्य तेन होमः कार्यः । ततः सर्वप्रायश्चित्तार्थं तमिन्द्राहुत्याश्रावितादीन् आज्येन सकृत्सकृत्वा अन्तहोमं हुत्वा अग्निमरण्यादिष्वारोप्य रक्षेत् । पूर्वोक्तचरुभिः ब्राह्मणान् भोजयित्वा । आचार्यमृत्विजश्वोद्दिष्टान् तैस्तैः ग्रहनिवेदितैरन्नैः अन्यान् शुद्धोदनेन च भोजयित्वा ततस्तैस्सह यजमानः तत्तदग्रहांस्तैस्तैर्मत्रैः 1 श्रीखानगृह्यसूत्रम् ६४७ पुष्पाञ्जलिं दत्वा प्रणम्य यथेक्तदानानि कुर्यात् । एतत ग्रहशान्तिकर्म शुभर्क्षेषु आरभ्य कुर्यात् । एतेनेत्यादि । दुःखा इति लिंगव्यत्ययः छान्दमः । मूला श्रेषादिजात शिथिलजात कपोतारोहणादिसर्वदोषशान्तिर्भवति । अन्यथा - अकृतग्रहशान्तिकस्य महत्तरो दोषः अत्यन्तो दोषः दुःखव्याध्यादिकं पापञ्च सम्पद्यते । यथा भगवच्छास्त्रे शान्तिकल्पोपन्यासे भगवान्मरीचिः । ‘अद्भुत- शान्तिः प्रभूतशान्तिः महाशान्तिः शान्तिः शुद्धिरिति शान्तिः पञ्चधा भव । तीत्यारभ्य ‘आचार्यभृत्विजश्च वरयित्वा नववस्त्रोत्तरीयांगुलीयकाद्यैरलंकृत्य अभि- कुंडेप्याघारं हुत्या आदित्यांगारक मन्द वुब सित बृहस्पति चन्द्रेभ्यः प्रागाद्य- दगन्तं प्रदक्षिण ध्यावाssवाह्याभ्यर्च्य अष्टाक्षरेणायुतं अष्टोत्तरशतं वा अभिमृश्य ग्रहशान्त्युक्तविधानेन तत्तदेवत्यं चरुसमिदाज्यादिभिः नित्यमष्टोत्तरशतं हुत्वे- त्यादि । अन्यत्र मरीचिः । द्वितीयावरणे प्राहारादुत्तरे पश्चिमाभिमुखा रक्तवर्णः शुक्लांबरधरो द्विभुजः पद्महस्तः सप्ताश्ववाहनो हयध्वजो रेणुका- सुवर्चला पतिः खकारबीज: अधिभोषणरवत्सहस्रकिरणो मंडलावृतमौलि: श्रावणे मासि हस्तज: आदित्य: ’ आदित्य भास्कर सूर्य मार्तंडं विवस्वन्त ’ मिति । तदिगीशस्य दक्षिणे पश्चिमाभिमुखः नाभी रक्तांबरधरः द्विभुज: इक्षुचापभृत मंडलावृतमौलि: हिरण्मयोऽष्टाश्ववाहनः कुलीरध्वनो हंसरव: रोहिणीशः सकारबीजम् सौम्यजः (?) ‘वासिष्ठं सोमं यज्ञांगमिन्दु चन्द्र’ मिति, दक्षिणे च उत्तराभिमुखो बन्धूकवर्णो नीलांवरवर: शक्तिपाणिः शरभध्वजः शुकजुष्टापतिः अश्विनीजानः अश्ववाहनः शेखरबो नामाक्षरबीज: ’ अंगारकं चक्रं रक्त घरात ’ मिति । तस्य पश्चिमे च उत्तराभिमुखः श्यामयण रक्तांवर द्विभुजो रथवाहन: सिंहध्वजशेखरबो नामाद्यक्षरबी जस्सुशीलापतिरश्रविष्ठाजातो बुधः ‘बुध श्याम सौम्यं श्रविष्ठाज’ मिति । पश्चिमे दिगीशम्य दक्षिणे प्राङ्मुखः पीताभ: श्यामांवर दर्भहस्तः परितमकुट: कृष्णाजिनधरः कुशध्वजो हंसवाहनः निष्यजस्तारापतिः नामाद्याक्षरीजों ब्रहस्पतिः पीतवर्ण गुरु तैप्यं वृहस्पति मिनि । तस्योत्तरे प्रामुखः रजतवर्णो वल्कलांवरवरोऽजिनजटाधरो मेघवाहनः ध्वज रोहिणीजो नाक्षत्र जस्तापति: अवरत्रः शक्रः शुक्रं भार्गव ६ ६०० श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् काव्यं परिसर्पिणमिति । उत्तरे दिगीशस्य पश्चिमे दक्षिणामुखोऽञ्जनाम: द्विभुजः कुशचीरांबरधरो रेवतीजः कुमुदापतिः वराहध्वजवाहनः शेखरवो नामाक्षरबीजो मन्दः ‘सूर्यपुत्रं मन्दं रैवत्यं शनैश्वर’ मिति । तत्माच्यां दक्षिणामुखः श्यामाभो जपांबरघरो द्विभुजो नागचूलिकामस्तकः पाशायुधो मंडलावृतमौलिः सर्पध्वज- वाहनः आश्लेषाजः जरापतिः नामाद्यक्षरबीज: राहुः ‘राहुं दैतेयमुरगेश ग्राहक’ मिति । प्राच्यां पश्चिमाभिमुखो धूमवर्णः श्वेतांबरधरो नारीशः अन्यत्सर्वं राहोरिव केतुः ‘केतुं कृष्णवर्ण रौद्रं प्रकाशिन ’ मिति । यद्दिद्वारं तद्वार- पार्श्वेऽर्चयेत् । इति ( इति चतुर्दश: खंडः ) इति षष्ठः पटलः । ( इति चतुर्दश: खंड : ) इति पृष्टः पटल: इति चतुर्थः प्रश्नःअथ पञ्चमः प्रश्नः प्रथमः खण्डः अथ आहिताग्नेः पत्न्याः गृहस्थस्य खियाः ब्रह्मचारिणः अनापिकार्यस्य च दहनविधि व्याख्यास्यामः || १ ॥ अथ निषेकाद्यष्टादशसंस्कारकथनानन्तरम् | अहिताग्नेः - हविर्यज्ञ- यानिनः स्वाध्यायपरस्य च । अनेन सदाचारनिष्ठत्वमवगम्यते । पत्न्याः आहिताग्नेः पन्याः - पत्नीशब्दार्थस्तत्र पारिभाषिको गृह्यते, मुख्यत्वात् । गृहस्थस्य अनाहिताग्नेः । ब्रह्मचारिणः उपनीतस्य अनारोपितकार्यस्य अनुपनीतस्य चकाराद्विधुर विधवादीनामपि । दहन विधि अग्निसंस्कारविधिं । व्याख्यास्यामः । द्वाभ्यामुपसर्गाभ्यां अपेक्षितविस्तरसंकोचौ धोतिनी । पल्यपेक्षया पूर्वमृतस्याहिताग्नेः आहिताग्नेः भर्तुरपेक्षया पूर्वमृतायाः तत्पत्न्याः, अनाहिताग्नेः एवमेव गृहस्थस्य च । अत्र विशेष: । ‘वृत्तां सवर्णास्त्रां द्विजातिः पूर्वमारिणीम् । दाहयित्वाऽग्निहोत्रेण यज्ञपालैश्च धर्मवित् ॥ मनुः ‘भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्वाऽमीनन्त्यकर्मणि । पुनर्दारक्रियां कुर्यात् पुनराधानमाचरे’ दिति । ‘दाहयित्वाऽग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवनीं पतिः । आहरेद्विधिवदारान अमवाविवयन् ॥ वृद्धमनुः – ‘द्वितीयां तु यो भार्यां द्वैतानवह्निना । ftarai प्रथमायान्तु सुरापानसमं हि तत्’ इति || जैमिनि: - ‘आहिताभिश्चेत् पूर्वमृतां जायां निर्मन्थ्येन रहेत सान्तपनेन ’ वेति । सान्तपनाभि: कपालाभिः । ६१० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने यत्त विष्णु: - ‘मृतायामपि भार्यायां वैदिकाशीन् न हि त्यजेत् । उपाधिनाऽपि तत्कर्म यावज्जीवं समाचरे’ दिति || व्यासः ‘अन्ये कुशमयीं पत्नीं कृत्वा तु गृहमेथिनः । अग्निहोलमुपासन्ते यावज्जीवमनुव्रताः ॥ नित्यामिहोले प्रेतायै न स्त्रियै दातुमर्हति । नाप्यादधीत पूर्वाभिप्वनिहोत्रं समाचरेत् ’ ॥ इत्यादिवचनजातम् । एतत्सर्व जातकाशिविषयम् । आधानादिकृतकनिष्ठाविषये शक्तिज्येष्ठादिविषयं वा । स्मृत्यन्तरे - ‘जाताका विवाह कार्याया मरणे सति । स्मृत्यन्तरे - विभज्यार्थेन तां दत्वाऽन्यार्थेनोद्वहेत्पुनः || सर्वेण दाहान्यामिः विवाहे लौकिको भवेत् । तां वा दग्ध्वा लौकिकेन उद्वहेत्सततं हुनेत्’ ॥ इति ‘पयोरेका यदि मृता तो दग्ध्वा स्मार्तवह्निना । आदधीतान्यया साच्या चाधानं विधिना गृही || स्त्रीeraafaशेषेण दवा वा वैदिकामिभिः । विवाह्याते यद्वाssधानमेवास्ति तद्वयोः (?) || rajat asati विवाहचेन्न सिद्धयति । नित्येष्यायणावग्निहोत्राण्येव समाचरेत् ॥ इति एवं च स्वस्माद्वा पत्यन्तराद्वा पूर्वमृतां भार्यामनाहिताभिरौपासना मिना दहेत् अभिहोत्रेणाहिताभिरिति सिद्धम् । यथोक्त: त्रैवार्षिकैररिष्ट: आयुरात्मीयं परीक्ष्य तृतीये पञ्चमे नवमे चाह्नि मुमूर्षुः बान्धवान् पञ्चविधानाहूय पूर्वं प्रियं भाषित्वा ऐहिक संभोग पारलौकिकञ्चात्मनो विभजेत् || २ || प्रथमः खण्डः ] ६९१ । यथोक्तैरित्यादि । श्रुतिस्मृतिपुराणादिवृक्तैः त्रैवार्षिकैः - त्रिवर्षादी संभवद्भिः त्रिवर्षाम्यन्तरे वा फलद्भिः । अरिः - दुर्निमित्तैः मरणचिहैः । आत्मीयमायुः सम्यक् परीक्ष्य | परीक्षाक्रममाह सामब्राह्मणे । ’ अथ यः कामयेत पुनर्न प्रत्याजायेयमिति रात्रिं प्रपद्ये पुनभूम्मयो भूस् । कन्यां शिखण्डिनी पाशहस्ता युवतिं कुमारिणीमादित्यः चक्षुषे बातः प्राणाय सोमो गन्धायाऽपः स्नेहाय मनोऽनुज्ञाय पृथिव्यै शरीरं सा हैनमुवाच अस्मिन् संवत्सरे मरिष्यसि अस्मिन्नयने अस्मिन् ऋतौ अस्मिन् मासेऽस्मिन्नर्धमासे अस्मिन् द्वादशरात्रे अस्मिन् पड़ावेऽस्मिन् निरालेऽस्मिन् द्विरावेऽस्मिन्नहोराले ऽस्मिन्नहनि अस्यां रात्रौ अस्यां वेलायामस्मिन् मुहूर्ते मरिष्यस्येहि स्वर्ग लोक गच्छ- देवलोकं वा ब्रह्मलोकं वा क्षत्रलोक वा विरोचमानस्तिष्ठ विरोचमानामेव हि योनि प्रविश नाहं योनि प्रवेक्ष्यामि भूतोत्तमाया ब्रह्मणो दुहितुः संराग- वस्त्राया जायते म्रियते संधीयते च रात्रिस्तु मा पुनातु रात्रिः खमेतसुप्पान्न यत्पुराणमाकाशं तत्र में स्थानं कुर्वपुनर्भवाय अपुनर्जन्मन एतावदेव रात्र रावेर्वतश्च’ इति । तथा चन्द्रमा इवाऽदित्या दृश्यन्ते रशनाभिरिवाभिमुख्या ये तच्छिद्रा वा रात्रे च्छायां पश्येत्तदप्येवमेव विद्यादिति प्रत्यक्षदर्शनानि । अथ स्वप्नानि पुरुष कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति वराह एवं हन्ति सर्केट एवं इन्ति आशुवायुरेनं प्रकर्पत्येनं गिरति खादित्वा सन्निधिति विचानि भक्षयति एक पुंडरीकं धारयति खरैराहैर्युको याति कृष्णां धेनुमकृष्णवत्सां नलदमाली दक्षिणाभिमुग्यो वा ( ) जियति सयद्येतेषां किञ्चित् पश्येत् तनुवो वा यदा मावृत्तच रावेर्वृतञ्च’ इति च । , अनुशासन - ’ त्रैवार्षिक द्विवार्षिक वार्षिक वा समुत्थितम् । षाण्मासिकं मासिक वा सप्तराविकमेव वा ॥ सर्वास्तदर्थान्वा विद्यात् तेषां चिह्नानि लक्षयेत् । पुरुष हिरण्मयं यस्तु तिष्ठन्तं दक्षिणामुखम् || लक्षयेदुतरेणैव मृत्युस्त्रैवार्षिको भवेत् । शुक्लमंडलमादित्यं रक्तं सम्यक् प्रपश्यतः ॥ * श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प प्रश्न संवत्सरद्वयेनैव तस्य मृत्युं समादिशेत् । द्वितीयामात्मनः च्छायां छिद्रां योऽभिप्रपश्यति || मृत्युस्संवत्सरेणास्य जानीयात्सुविचक्षणः । विशिरस्कां यदा छायां पश्यन् पुरुषमात्मनः जानीयादात्मनो मृत्यु षण्मासेनेह बुद्धिमान् । कर्णौ विधाय हस्ताभ्यां शब्दं न शृणुते यदि । जानीयादात्मनो मृत्युं मासेनेह विचक्षणः । शवगन्धमुपाघ्राति अन्यद्वासुरभिं नरः || अभ्यत्र- देवतायतनस्थाने सप्तरात्रेण मृत्युभाक् । कर्णनासापनयनं दन्तदृष्टिविरागता || 1 } ततः प्राणान् स मुंचेत तमीशानमनुस्मरेत् ॥ इति ‘अनिष्टानि तु वक्ष्यामि विहितानि मनीषिभिः । संवत्सराद्विमोक्षस्तु संभवेत्तु शरीरिणः ॥ योऽरुन्धतीं न पश्येत दृष्टपूर्वी कदाचन । तथैव ध्रुवमित्याहुः पूर्वेदुं दीप एव च ॥ खण्डभासं दक्षिणतस्तेऽपि संवत्सरायुषः । परचक्षुषि चात्मानं ये न पश्यन्ति पार्थिव || आत्मच्छायां कृतीभूतां तेऽपि संवत्सरायुषः । अतिद्युतिरतिप्रज्ञा अप्रज्ञाचाद्युतिस्तथा || प्रकृतेर्विक्रियापत्तिः षण्मासे मृत्युलक्षणम् । शीर्ष्या नाभिर्यथा (?) चक्रं च्छिद्रं सोमं प्रपश्यति ॥ तथैव च सहस्रांशुं सप्तरात्रेण मृत्युदः । शवगन्धमुपाघ्राति सुरभिं प्राप्य यो नरः ॥ प्रथमः खण्डः ] देवतायनस्थस्तु षड्रात्रेण स मृत्यभाक् । कर्णनासापनयनं दृष्टिविरागता || संज्ञालोपो निरूषत्वं सद्योमृत्युनिदर्शनम् । retire वेद्यस्य वाममक्षि नराधिप || मूर्ध्नि यस्योत्पतेधूमः सद्योमृत्युनिदर्शनम् । एतादृशान्यनिष्टानि विदित्वा मानवोत्तमः || निशि चाहनि चात्मानं योजयेत्परमात्मनि । प्रतीक्षमाणस्तं कालं यः कालः प्राकृतो भवेत् ’ || इति सिद्धनागार्जुनीये विंशपटले कालज्ञानप्रकारः । ‘रोचनैः कुंकुमैर्लाक्षानामिकारक्तसंयुतैः । द्वादशारं लिखेत्पद्मं तद्विहिश्चैव तत्समम् ॥ वोडशारं ततो बाह्ये मूलबीजं दले दले । प्रथमस्य दले वर्षा मासाचैव बहिर्दले || दिवसाः षोडशारे तु साध्यनाम च कर्णिके । मन्त्रेण पूजयेच्चकं नदन्ते तं निरीक्षयेत् ॥ यहले चाक्षरं उसे तदा मृत्युर्न विद्यते । वर्षमासदिनं पश्येत् तस्य नाभं (?) परस्य वा ॥ ata न तं स्यात् तद्दिने म्रियते ध्रुवम् । वर्षद्वादशपर्यन्तं कालज्ञानं शिवोदितम् || इति 1 १९३ ‘उर्व्यां कालपुरुषोत्तम संहर विश्वमूतें कालाक्षकाय अन्तकालं प्रदर्शय प्रधानका प्रदर्शय स्वाहा’ । अमुं मन्त्रं नित्यमष्टोत्तरसहस्रं जप्त्वा पञ्चोपचारै: सप्तदिनपर्यन्तमनेनैव पूजयेत् । प्रत्ययो भवति । तथाऽन्यत्र मार्गशीर्षस्य कृष्णायां पञ्चम्यां नीरजं शुभम् । भूर्जपत्र समानीय लाक्षाकुंकुमरोचनैः ॥ ६९४ . श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [प प्र स्वकीयानामिकारक्तः लिखेद्विद्वान् शिवोदिनाम् । कमपूजां विधायादौ पश्चाद्विद्यां समर्चयेत् ॥ शरावयुगमध्यस्थां जातीपुष्पैः सुवष्टिताम् । शुभे पीठे विद्युत्याथ तां विद्यां पूजयेन्निशि ।। प्रातः क्रमाचैनं भूयः कुर्यात् पूजां कुमारिका । साधकचित्तेन पश्वाद्विद्यां विलोकयेत् ॥ वर्णाधये भवेद्राज्यं मात्राधिक्ये च संपदः । समत्वे सौख्यमारोग्यं हानिर्विन्दु विलोपनात् ॥ मात्राही भवेद्याधिः मरणं बिन्दुनाशतः । ॥ इति ‘ह्रीं हूं म्लों महापतये रक्ष रक्ष माममृतोद्भवे म्लें ह्रीं श्रं विच्छे विच्छे ‘उत्तराभिमुखस्थो यो यदि जानाति दक्षिणाम् । दिङ्मूढस्स तदा ज्ञेयः सप्तमासान्न जीवति ॥ शुद्धं निर्मलमादित्यं विरवि (तं) यदि पश्यति । तद्वषन्ति क्षयं याति नान्यथा भैरवोदितम् || सितं हरिकृष्णं वा समूल भानुमण्डलम् । यः पयति तदाऽऽसौ वे वर्षायै न जीवति || रविचित्र जले दृष्टे संपूर्णे न मृतिः कचित् । खंडे दिक्षु क्रमान्मृत्युः एकषट्ििद्वमासतः ॥ मध्ये छिद्रे दशाहेन तद्दिने धूमसंकुले | अवतीयं सोमायायां वा महापथम् || यो न पश्यति निस्तेजाः वर्णन्ते म्रियते अवम् । ध्रुवम् } सच्छिद्रो दृश्यते चन्द्रो तद्वा दर्पणे रविः ॥ दृश्यते निम्मो वापि यस्यासौ म्रियतेऽब्दतः । จ संपूर्णोपहते सूर्ये सो न दृश्यते ॥ …. प्रथमः खण्ड ] श्री पक्षान्ते जायते मृत्युः कालज्ञाने शिवोदितम् । यस्य वा स्त्रातमानस्य हृदि पद्म यदिष्यते (१) ॥ भूमौ वा मस्तके वा स सप्तमातान् न जीवति । अग्रतः पृष्ठतो वापि यस्य स्यात् खंडित पदम् || कर्दमे पांसुपुजे वा सप्तमासान् न जीवति । कृष्णरक्तानि वस्त्राणि रकमाल्यानुलेपनम् ॥ स्वप्ने यो लभतेऽकस्मात् षण्मासान्ते न जीवति । राक्षसैभूतवेतोः धानसूकरगर्दभैः ॥ गृधैः काकैरुकैर्वा महिषैश्च क्रमेलकैः । स्वप्ने वेष्टितमात्मानं पश्येदब्दं न जीवति ॥ अशिरस्कां यदा पश्येत् आत्मछायामथापि वा । सुकृष्णास्तारकाः पश्येत् षण्मासान्ते न जीवति ॥ स्वमे देहं स्वकं स्थूलं तैलाक्तं वाऽथ पश्यति । भीतः क्रुद्धोऽथ वा नित्यं मासादूर्ध्व न जीवति ॥ निशि चापं ततश्वोल्कां मेषेऽशनिनिदर्शनम् । यः पश्येन्द्रियते सोऽपि षण्मासाच्छंकरोदितम् ॥ शंखवर्णे भ्रुवोर्मध्ये गुल्फयोर्मर्मसन्धिषु । स्पन्दनं यस्य नैवास्ति मासादूर्ध्वं न जीवति ॥ A चक्षुषि श्रवसोर्नित्यं न थुणोत्यपि निश्चितम् । दीपगन्धं न जानाति वर्षादूर्ध्व न जीवति ॥ विनाश कुंकुम प्रोक्तं पिशाचं दिव्यपत्तनम् (१) । यदि पश्यत्यसौ स्वमे दशाहात्सो न नीवति || ओष्ठयोर्धूसरत्वं वा शुष्कं वा तालुदेशके । errat वा मायातो षण्मासान्ते न जीवति ॥ ६९६ श्री श्रीनिवासमति–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश् भुञ्जतो यस्य वा नित्यं युका वा मक्षिकादयः । त्यजन्ते बाथ वैरस्यात् (?) षण्मासान्ते न जीवति || कालज्ञानमिदं ज्ञात्वा तस्य कुर्वीत वञ्चनाम् । योगाभ्यासेन मन्त्रैर्वा ध्यानैर्वाऽथ रसायनैः || ब्रह्मविष्णुरुद्रमेदान् कालस्यांशत्रयं क्रमात् । ज्ञेयं जननमारभ्य मेरुतन्त्रे शिवेरितम् || वर्षाornrai ब्रह्मा शरीरं व्याप्य तिष्ठति । तथा विष्णुस्तथा रुद्रः एवमावर्तयेत्पुनः || काले नाभिपद्मे विष्णुकाले हृदंबुजे । कंठाब्जे रुदकाले तु ज्ञात्वा कालस्य वञ्चनाम् || कासंकर्षणी विद्यां ज्योतीरूपां नपेत्ततः । कालो विमुखतां याति लक्षजाये कृते सति ॥ ‘ओ ह्रीं में क्षां ढां सम्मोहिनी चंडी काल्संकर्षिप्यै नमः ’ एवं जपेत् । काय मन्त्रः । ‘कं स्वाहा हुनेत् कुब्जिकां जपेद्वाथ नवात्मकम् । पश्चिमाम्नाययुक्तस्य प्रोक्तेयं कालचना || नाभितो रान्तं सर्पाभ्यां ज्योतिरूपिणीम् । प्रोल्लसन्ती जपेन्नित्यं मायां कालस्य वञ्चनाम्’ || हीमिति माया ‘स्वकीयं प्रसते योऽसौ चित्तं कालकलाकुलम् । प्रासान्तेन स्मरेत्किञ्चित् कालस्तस्य करोति किम् ? || ‘पक्षवेयेऽपि मेधावी वामतः क्षीणमारुतः । मासादौ वत्सरादौ वा पक्षादौ वा यथातथम् ॥ प्रथमः खण्डः ] श्रीखानासूत्रम् क्षयकाले परीक्षेत वायुचास्वशाद बुधः । अहोरात्रं यथैकं तं यदि ते यदि मारुतः || तस्य वर्णत्रयान्मृत्युः दशाहे मासतो मृतिः । श्रासो यदि वाद्यान्ये भवेन्मृत्युर्दिनान्तरे ॥ एवं कालेषु सर्वेषु मृत्युका विचारयेत्’ ॥ इति ‘नत्सरस्यादिकाले तु सम्मते चोत्तरायणे । अनन्तरं चहेद्वायु: दक्षिण पवनाडिकाः || ततस्सव्ये तथा पञ्च शतायुश्चोदयं भवेत् । घटिका षड्भवेद्यस्य तस्याशीतिरितीरितम् || घटिकास्सप्त यस्य स्यात् द्विषष्टधायुरितीरितम् । घटिकाष्टौ यदि चरेत् पञ्चाशत्तस्य निर्दिशेत् || घटिकानां नव चरेत् अष्टाविंशसमाः स्मृताः । दिवसा वद्वामे पञ्चविंशतिवत्सराः ॥ दिवा यस्य वहेद्वायु: द्वादशाब्दं स जीवति । अहोरात्र चरेद्वायुः दशाब्दं तस्य जीवितम् ॥ । दिनद्वयं वहेद्वायुः षडर्षाणि स जीवति । चतुर्दिनन्तु यस्य स्यात् चतुरब्दं स जीवति ॥ पञ्चरात्र वहेद्वायुः तस्यायुर्वत्सरत्रयम् । दशरात्रं बहेद्यस्य द्विवर्षे मरणं भवेत् ॥ भवेत्पञ्चदशाहानि तस्यायुर्वत्सरो भवेत् । दिनानां विंशतिर्वामे षण्मासायुस्स जीवति || पञ्चविशतिरह्नां चेत् विमासायुस्स कीर्तितः । षडिंशतिदिनान्यस्मिन् द्विमासान्मरणं भवेत् ॥ ६१७ ६१० श्री श्रीनिवासमखकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पक्रम प्रश्ने सप्तविंशति वेद्याम्ये मासमेकं स जीवति । अष्टाविंशतिवारेऽस्मिन् मासार्धं तस्य जीवितम् || एकोनत्रिंशदेकस्मिन् दशरात्रं स जीवति । अहां विंशद्वद्याम्ये सप्ताहान्मरणं भवेत् || एकविंशद्वद्यस्य तस्यायुर्धाहिकं भवेत् । एकाहान्मरणं याति त्रयस्त्रिंशद्भवेद्यदि || यदि प्रवर्तिते (?) सौम्यं विततं प्राणिनां तथा । चाहे रात्रिचारेण तीप्यब्दानि स जीवति || द्वयन्दन्तु दशरात्रेण भब्दश्च द्वादशेन तु । विशद्दिनानि चैकेन वहते यदि मारुतः || षण्मासं जीवितं तस्य पञ्चविंशे त्रिमासकम् । वशितौ तु पक्षः स्याद्वहते यदि मारुतः || दशाहमेकोनत्रिंशत् त्रिंशत्पश्चाहमुच्यते । एकत्रिंशे तु चत्वारि द्वात्रिंशे त्रिदिनं भवेत् || त्रयस्त्रिंशद्दिनान्येकं मारुते जीवित दिनम् । मकरायनादेवमादि सम्यमेतन्निरूपयेत् || पौर्णमास्यां प्रदोषान्ते पश्चिमाभिमुखः स्थितः । छायामनिमिषः पश्येदापादतलमस्तकम् ॥ ग्रीवायां सोमवीजन्तु न्यसेत्स्वस्य कलामितम् । fferer frica aali पश्येच्छायां स पश्यति श्रता चेत्सकला छाया दीर्घ जीवति मानवः । कृष्णा चेद्रोगसहितः कृशा चेद्रोगपीडितः ॥ त्रिमुखं यदि पश्येत्तु यष्मासं तस्य जीवितम् । अटे दक्षिणे हस्ते त्रिमासं तस्य जीवितम् ॥प्रथमः खण्डः ] श्री वामहस्ते तथाऽदृष्टे मासमेकं प्रकीर्तितम् । अर्धमासं समुद्दिष्टमदृष्टे दक्षिणे पदे ॥ पादे न दृष्टे वामे तु पञ्चाहूं तस्य जीवितम् । अशीर्ष यदि पश्येत्तु दिनद्वयमुदीरितम् ॥ सर्वांगीने हटे तु तडसदृशं दिनम् । सहस्रकिरणछायामप्येवं लक्षयेदबुधः || सूर्यबीजममावास्यासंगवश्चात्र विद्यते । रक्तं सूर्यस्थित चन्द्रः मूत्रद्वारेण लक्षयेत् ॥ रके च कार्यहानिः स्यात् सिते कार्यश्च सिद्ध्यति । कर्बुरेऽर्थक्षय पीते हन्यात् कृष्णे भवेद्गतः ॥ नीले विदेशगमनं हरिते वा सुरेश्वरम् । एकधारा भवेत्सिद्धिः बहुधारा न सिद्ध्यति ॥ स्फुटिते भंगमायाति संस्थितो यज्ञपरे । जयः प्रदक्षिणावर्ते वामावर्ते भयं भवेत् ॥ मूत्रं पुरीषं वायुश्च समतां यान्ति भूतले । नदिने विनसंपत्ति: सप्ताहान्मरणं भवेत् । ॥ इति ‘देवमार्ग ध्रुवं शुक्रं सोमे छायामरुन्धतीम् । यो न पश्यत्यगस्त्यं स न जीवेद्वत्सरात्परम् ’ ॥ इत्यादि एवं लक्षणैः स्वमरणं परीक्ष्य । मुमूर्षुः - मर्तुकामः । ‘जन्तोर्जातस्य मरणमवश्यंभावि तत्त्वतः । तस्मान्मृत्योर्न भेतव्यं धर्मः कार्यो हितेच्छया ’ || इति मरणमा कांक्षन् । बान्धवान् पञ्चविधानाहूयेति । भृगुः - ‘भ्रातृभार्यास्वसृपतिस्नुषाजामातृवंशजाः । पञ्चसंबन्धिनो ज्ञेयाः सुखदुःखानुभाविन: ’ ॥ इत्युक्ताः २११९ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रधने पूर्व प्रियमित्यादि । ‘द्वावंशी प्रतिपद्येत विभजनात्मनः पिता । समांशभागिनी माता पुत्राणां स्यान्मृते धवे ॥ इति ‘मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजत’ इति श्रुतेश्च पत्नीपुत्रादीनामुपभोगार्थ परलोकार्थमात्मनध धनं विभजेत् । तेन धनेन ज्येष्ठ एव कुर्यात् । मरीचिः ‘अन्यैरनुमतिं कृत्वा ज्येष्ठेनैव तु यत्कृतम् । द्रव्येण चाविभक्तेन सर्वैरेव कृतं भवेत् ॥ स्नेहेन चेत् पृथक्कुर्यात् मासिकादीनि चैव हि । सपिंडता विभक्तानां कर्तव्या प्रतिपुत्रकम् ॥ इति इदं वचनमन्योन्यविरुद्ध विषयम् । उपस्थितेऽहनि शुचौ प्रदेशे सिकतावले दर्भान् प्रागग्राना- स्वणाति ॥ ३ ॥ शयीत । दक्षिणाग्रा नित्ये ॥ ४ ॥ म्रियमाणं च तं दृष्टा कर्ता भूम्यां शुभस्थले । देवालये नदीतीरे गृहे वापि वनस्पतौ ॥ आलिप्य दक्षिणामेषु कुशेप्वेनं निवासयेत् । उत्तानं दक्षिणग्रीवं तमुद्दिश्य तु तान् ददेत् (१) ॥ इति dalsसीत शयीत वा दक्षिणशीर्षम् ॥ ५ ॥ योगेन देहत्यागे समर्थश्चेत् तत्रासीत । अशक्तश्चेत् दक्षिणशीर्ष अस्याध्वर्युः ‘शन्नो मित्र’ इति शान्तिमात्मनः कृत्वा ’ आयुषः प्राण’ मिति मुमूर्षोः दक्षिणे कर्णे जपेत् ‘संज्ञान’ मिति वामे च ॥ ६ ॥ अध्वर्युः – विहितः पुत्रादिः । अनेक कर्तृसंभावनशापनार्थं सामान्य- वाचित्वेन त्र अध्वर्युशब्दः प्रयुक्तः । स्मृति दाहादि भात पत्र प्यादीस सुन पुत्रकाः ॥ जो दत्तकः क्रीतः कृत्रिम दत्त एव च । अपविध पत्नी च गृहजः कन्यकासुतः ॥ पौनर्भवः सहोदोत्थानन्दनो द्वितीकृतः । दौहित्र धनहारी च भ्राता तत्पुत्र एव च ॥ पिता माता स्नुषा चैव स्वसा तत्पुत्र एव च । सपिंडस्सोदको मातुरसहोदरः || स्त्री च शिष्यविंगाचार्याः जामाता च सखापि च । उत्पन्नबन्धुरिक्थेन कारयेददनीपतिः ॥ अत्र पुत्रिकापुत्र इत्यत्र पुत्रियैव । भर्तृनियोगादेव देवरात स- पिंडाद्वा उत्पन्न: - क्षेत्रजः । मातापितृभ्यां दत्तो - दत्तकः । क्रीतः - क्रय- गृहीतः । धनक्षेत्रादिप्रलोभेन पुत्त्रीकृतः - कृत्रिमः । मातापितृभ्यां परित्यक्तोऽहं तव पुत्रो भवामीति स्वयमेवात्मदानेन पुत्रत्वं गतो दत्तः । मात्रा पित्रा च दोषादिवशात् त्यक्तोऽपविद्धः । पत्नी - ब्राह्मादिचतुर्विधविवाहान्यतमेनोढा । गृहे प्रच्छन्नमुत्पन्नो - गूढनः । एतेषां लक्षणमानुशासनिके | भीष्म:- ‘आत्मा पुत्रस्तु विज्ञेयः प्रथमो बहुधा परे । स्वे क्षेत्रे संस्कृते ये तु पुत्रमुत्पादयेत्स्वयम् ॥ तमौरसं विजानीयात् पुत्रं प्रथमकल्पितम् । अनि प्रजापतिश्चेष्टा वराय प्रतिपादितः ॥ पुत्रिका स्यात् दुहितरि संकल्पेनापि वा सुतः । तत्त्वे जातः प्रमीतस्य क्लीवस्य पतितस्य वा ( 2 ) || स्वधर्मेण नियुक्तेन स पुत्रः क्षेत्रसम्मतः । माता पिता च दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि ॥ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न सुदृढं प्रीतिसंयुक्तौ विज्ञेयो दत्तिमः सुतः । सदृशन्तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् || पुत्रं पुत्रगुणयुक्त विज्ञेयस्तु स कृत्रिमः । उत्पद्यते यस्य न च ज्ञायेत कस्य च || स भवेद्गूढनो नाम तस्य स्याद्यस्य तल्पनः । मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा ।। यं पुत्रं प्रतिगृह्णीयादपविद्धस्स उच्यते । पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः || कानीनं तं वदेन्नाम्ना वोदुः कन्यासमुद्भवः । या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताऽज्ञातापि वा सती || वोढुस्स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते । श्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यमन्तिकात् ॥ स सुतस्तस्य सदृशः क्रीतो नाम बुधैः स्मृतः । सा पिता च परित्यक्ता विधवा स्वेच्छयापि वा ॥ उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते । मातापितृविहीनो वा त्यक्तो वा स्यादकारणात् ॥ मात्मानं स्पर्शयेद्यस्तु स्वयंदत्तस्स उच्यते । द्वादशैते परे माहुरेवं धर्मस्य पाठकाः || आत्मा पुत्रस्तु विज्ञेयस्तस्यानन्तरनश्च यः ॥ इति एवमुक्तप्रकारेण द्वादशविधपुत्राभावे पत्न्येव कर्त्री पत्युः, पल्याच पतिः । ‘पतिरेव क्रियाः कुर्यादपुत्रायाः मृतस्त्रियाः । एकभर्तृकपत्नीनामपुत्रा निधनं गता || अन्यस्याः पुत्रवत्त्वेऽपि कर्ता भर्तेव तत्र तु । पत्यभावे तु सापल्याः पुत्र एव नियुज्यते ॥ प्रथमः खण्डः ] मनः Apar गौतम:- तदभावे तु तत्पुत्रः आसन्नोऽन्यस्ततः परम् । अन्योऽपि योऽपि (?) कुर्वीत मन्त्रवत्यैतृमेधिकम् यद्यप्यकृतचूडः स्याद्यदि स्यात्तु विवत्सरः ’ ॥ इति । ‘कृतचूडस्तु कुर्वीत उदकं पिंडमेव च । ! स्वधाकारं न कुर्वीत वेदोच्चारं न कारयेत् ॥ ‘अगृहीताक्षरः पुत्रः पितृसंस्कारमर्हति । अन्यैरुच्चारयेन्मन्त्रमिति शातातपोऽब्रवीत् ॥ पितुः पुत्रेण कर्तव्याः पिंडदानोदकक्रियाः । अशक्तावमिदहनं शेषमन्यस्समापयेत् ॥ अतः श्राद्धं सपिंडान्तं प्रत्यब्दं श्राद्धमेव च । मात्रादेः कार्यमन्येन स्वपपितर्यपि जीवति || न पुत्रस्य पिता कुर्यात् नानुजस्य तथाऽग्रनः । स्नेहेन यदि वा कुर्यात्सपिंडीकरणं विना || अन्याभावे पिता वापि कुर्वीतापि सपिंडताम् । यो दद्याच्छ्राद्धमन्यस्मै सत्स्वनन्तरकर्तृषु । व्यर्थं भवति तच्छ्राद्धं भवेच्च पितृघातुकः ’ ॥ इति ‘दाहदानादिकं कर्म स्वकर्तव्यमकुर्वताम् । अयशो वंशनाशश्च नरकश्च न संशयः ’ ।। इति ७०३ शान्तिमित्यादि । प्रसंगादत्रं सर्वप्रायश्चित्तमुच्यते । कर्ता खात्वा आर्द्रवासाः परिषत्प्रदक्षिणं कृत्वा अनुग्रहार्थं यथाशक्ति सुवर्ण दत्वा प्रणम्यो- त्थाय गोत्रस्य शर्म॑णः मम जन्माभ्यासात् जन्मप्रभृति एतत् क्षणपर्यन्तं मया कृतानां अज्ञानतः सकृत्कृतानामज्ञानतोऽभ्यस्तानां ज्ञानतस्सकृत्कृतानाम- ज्ञानतोऽभ्यस्तानामज्ञानतो ज्ञानतश्च चिरकालाभ्यस्तानां निरन्तराभ्यस्तानां प्रकाशकृतमहापातकः चतुष्टयव्यतिरिक्तानां तत्समानां तदतिदिष्टानामुपपातकानां sak । श्री aftaraमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्नं संकलीकरणानां मलिनीकरणानां अपात्रीकरणानां जातिभ्रंशकरणां प्रकीर्णानां सर्वेषां पापानामपनोदनार्थं प्रायश्चित्तमुद्दिश्योपदिश्यतामिति विज्ञापयेत् । अशक्तौ पुत्रादिः ‘अस्मत्पितु’ रिति वदेत् । ततो विधायकैरेवं वक्तव्यम् | विधायकाः कुशकुसुमपाणयः प्राङ्मुखात्समुत्थाय अनुवादकमेवं वदेयुः । ‘अहो विद्वन् विदुषामप्रेसर विहितविविधशक्यप्रत्याम्नायरूपप्रतिपदोक्तप्रायश्चित्तानु- वादनकुशलं हे अनुवादक गोलादिविशिष्टेन अनेन यजमानेन विज्ञापितानां पापानां जन्मप्रभृति एतत्क्षणपर्यन्तानां महापातकतत्समतदतिदिष्टव्यतिरिक्तानां अज्ञानतस्सकृत्कृतानामुपपातकानां संकरीकरणानां मलिनीकरणानामपात्री- करणानां जातिभ्रंशकराणां प्रकीर्णकानां सर्वेषां पापानामेकमब्दमपनोदकं तदेव द्विगुणीकृतं अज्ञानतोऽभ्यस्तानामुपपातकानामपनोदकं तदेव त्रिगुणीकृतं ज्ञानतः सकृत्कृतानां तेषामपनोदकं तदेव षड्गुणीकृतं ज्ञानतोऽभ्यस्तानां तेषामपनोदकं तदेव पञ्चगुणितं प्रकाशकृतव्यतिरिक्तानां तत्समतदतिदिष्टानां सर्वेषामेतेषां पापानामपनोदकं भवति । एतदेवाशेषसभानिर्णीतं प्रायश्चित्तमस्मै यजमानाय अनुवद इति त्वां प्रेरयामः । त्वमपि तमेवमनुवादं सविस्तर मुच्चैरूर्ध्वबाहुः त्रिवारमनुवद’ इति । अनुवादकः ‘तथे ’ युक्ता यजमानाभिमुखम्सन् त्रिवार- मनुवदेत् । गोत्रादियुक्त यजमान अशेषा एषा परिषत् त्वदीयां विज्ञापनां समाकर्ण्य त्वया समर्पितामिमां दक्षिणां यथोक्तदक्षिणामिव स्वीकृत्य त्वदुक्त- निमित्तानामपनोदकं सर्वप्रायश्चित्तात्मकमेतत् निर्णीतं प्रायश्चित्तं तवोपदिशेति विधायकमुखेन मां प्रेषितवती अहमप्युपदिशामि सावधानः समाकर्णय । गोत्रादिविशिष्टेन त्वया जन्माभ्यासात् जन्मप्रभृति एतत् क्षणपर्यन्तं त्वया कृतानां प्रकाशकृतमहापातकव्यतिरिक्तानां महापातकातिदिष्ट महापातकाति- देशिकरूपातिपातकानां महापातक समरूपपातकानां संकरीकरणानां मलिनी- करणानामपात्रीकरणानां जातिभ्रंशकराणां प्रकीर्णकानां सर्वेषां पापानामपनोदकं षड्गुणितं षडव्दं प्रायश्चित्तं भवति । एतत्प्रायश्चित्तं प्राच्योदीच्यां गगोदान- शालामिहोमसहितं संपूर्णमनुष्ठेयम् । त्वश्च साक्षात् चर्यायां समर्थश्चेत् तथा कुरु; अशक्तश्चेत् प्रत्याम्नायान्वाऽऽचर । प्रत्याम्नायाः कीदृशा इति चेत्, विधयुक्त- प्रथम: खण्ड: ७०५ धेनुदानं तन्मूल्यदानं वा उपवासादिकं अयुतगायत्रीजपः प्राणायामशतद्वयं तिलहोमसहस्रं द्वादशाधिकधान्यदानं संहितामात्रवेदपारायणं द्वादशब्राह्मण- भोजनं समुद्रगानदीनानमेवमादयः, एषु प्रत्याम्नायेषु तव शक्यमत्यानायैः सर्व- प्रायश्चित्तं प्राच्योदीच्यांगगोदानशाला मिहोमसहितं संपूर्ण कुरु, पूतो भविष्यसि एतत्प्रायश्चित्तमधिकारानुगुणं भवति । षड्गुणितषडन्दसुत्तमाधिकारिणः, मध्य- माधिकारिणो द्विगुणमवमाधिकारिणस्त्रिगुणम् । अस्मिन् प्रायश्चित्ते त्वया शक्यप्रत्यान्नायैः सम्यगनुष्ठिते सति गोत्रादिविशिष्टस्त्वं परिषत्सन्निधायुक्तेभ्यः पापेभ्यो मुक्तो भूयाः । इति वदेत् । गोत्रादियुक्तः स यजमानः स्वेन प्रायश्चित्ते अनुष्ठिते सति परिषत्सन्निधौ विज्ञापितेभ्यः प्रकाशकृतमहापातक- व्यतिरिक्तेभ्यः महापातका तिदिष्टरूपेभ्यः महापातकनातिदेशिकरूपेभ्यः तत्सम- रूपपातकेभ्यः उपपातकेभ्यः संकरीकरणेभ्यः मलिनीकरणेभ्योऽपात्रीकरणेभ्यो जातिभ्रंशकरणेभ्यः प्रकीर्णकेभ्यः सर्वेभ्यः पापेभ्यो मुक्तो भूयादिति भवन्तो बुचन्त्वित्युक्ते विधायकेन परिषदप्येकवाक्येन उच्चैः ‘तथास्तु’ इति ब्रूयात् । ‘बाल्यात्प्रभृति यत्किञ्चित् पातकञ्चोपपातकम् । डब्देनैव शुद्धयन्ति महतः पातकाहते || ‘रहस्य यत्कृतं पापं पातकञ्चोपपातकम् । ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वेगनागमः ॥ तत्संसर्ग तथा कृत्वा साम्यचैवातिदिष्टकम्’ || इत्यतिदिष्टम् ‘षडब्देनैव शुद्धयेत्तु मनुष्यो वीतमत्सरः । महापातकं तुल्यानि पापान्युक्तानि यानि तु ॥

अनुपातकसंज्ञानि तन्न्यूनमुपपातकम् ॥ इत्युपपातकम् गुरुणामत्यधिक्षेपो वेदनिन्दा सुहृद्वषः । ब्रह्महत्यासमं ज्ञेयमधीतस्य विनाशनम् ॥ निषिद्धभक्षणं नैमुत्कर्षे च वचोऽनृतम् । रजस्वलामुखास्वादः सुरापानसमानि तु ॥ ७०६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न अश्वरत्नमनुप्यस्त्रीभूधेनुहरणं तथा । निक्षेपस्य च सर्वं हि स्वर्णस्तेयसमं मतम् ॥ सखिभार्याकुमारीषु स्वयोनिष्वन्त्यजासु च । सगोत्रासु सुतस्त्रीषु गुरुतल्पसमं स्मृतम्’ || इत्यनुपातकानि ‘गोवधो वात्यता स्तेयमृणानाञ्चानपाक्रिया । अनाहितामिता पण्यविक्रयः परिवेदनम् || भृतादध्ययनादानं भृतकाध्यापनं तथा । पारदार्य पारिवित्यं वार्धुषं लवणक्रयः ॥ स्त्री शूद्रविट्क्षत्रवधो निन्दितार्थोपजीवनम् । नास्तिक्यं व्रतलोपश्च सुतानाचैव विक्रयः || धान्यकुप्यपशुस्तेयमयाज्यानाश्च याजनम् । पितृमातृसुतत्यागस्तथा चारांमविक्रयः ॥ कन्याया दूषणचैव परिविन्दकया चनम् । कन्याप्रदानं तस्यैव कौटिल्य व्रतलोपनम् ॥ आत्मनोऽर्थे क्रियारंभः मद्यपस्त्रीनिषेवणम् । स्वाध्यायामिसुतत्यागो बान्धवत्याग एव च ॥ इन्धनार्थं द्रुमच्छेदः स्त्रीहिंसौषधजीवनम् । हिंस्रयन्तविधानञ्च व्यसनान्यात्मविक्रयः || शूद्रप्रेष्यं हीनसख्यं हीनयोनिनिषेवणम् ! तथैवानाश्रमे वासः परान्नपरिपुष्टता || असच्छत्राधिगमनमाकरेष्वधिकारिता । भार्याया विक्रयश्चैषामेकैकमुपपातकम् ’ ॥ इत्युपपातकानि ‘ग्राम्यारण्यपशूनाञ्च हिंसा मलिनकारणम् । कृमिकीटवयोहत्या मत्यानुगतभोजनम् ॥ फलेक्षुकुसुमस्तेयमधैर्यश्च मला वहम् ’ || इति मलिनीकरणानि प्रथम न०ः श्रीखानसाम् स्वराश्रोष्ट्रमृगेभानामजाविकबधस्तथा । संकरीकरणं ज्ञेयं मीनाहिमहिपांस्तथा ( ? ) || इति संकरीकरणानि ‘निन्दितेभ्यो धनादानं वाणिज्यं कृपिजीवनम् । असभ्यभाषणं शुद्धसेवन ……… ॥ इत्यपात्रीकरणानि ब्राह्मणस्य स्वं कृत्वा प्रातिरप्रेयमद्ययोः । ज्यै पुंसि च मैथुन्यं जातिभ्रंशकरं स्मृतम् || 11 इति जातिभ्रंशकराणि अन्यन्निमित्तं जातं यत् तत्प्रकीर्णकमुच्यते ’ ॥ इति प्रकीर्णकानि ‘अतिदिष्टेषु सर्वेषु पादोनं तद्वतं स्मृतम् । सर्वेषामेव पापानां यत्प्रायश्चित्तमीरितम् || पादोनं तत्प्रदातव्यं वनं पापातिदेशयोः । अशीतिर्यस्य वर्षाणि वालो वाप्यूनषोपशः || प्रायश्चित्तार्धमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च’ । अर्वाक् तु द्वादशाद्वर्षात् अशीतेरूर्ध्वमेव च ॥ अर्धमेव भवेत्पुंसां तृतीयस्तत्र योषिताम् । स्त्रीणाम प्रदातव्यं बालानां रोगिणां तथा || पादो बालेषु दातव्यः सर्वपापेष्वयं विधिः ’ ॥ इति एवं सामान्येनाध्वर्युशब्देन संस्कर्तारमुक्ता तस्यात्मशान्तिश्च प्रतिपाद्या- नन्तरकृत्यमाह ‘आयुषः प्राण’ मित्यादि जपेदिति । प्राप्ते प्रयाणकाले शुक्लमहो मासाः षडुत्तरायणमग्रिज्योतिरनेन पथा ब्रह्मपदमपुनरावृत्त्यस्येति, धूमः कृष्णो रात्रिः मासाः षट् दक्षिणायनं चान्द्रमसमेतज्ज्योतिः प्राप्य निवर्तन इति गती चोभे विज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मतीं जपति ॥ ७ ॥ ३०० श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने प्राप्त इत्यादि । प्रयाणकाले - प्राणनिर्गमनकाले । चकारेण ब्रह्मनिष्ठकृत्यं वदति । ब्रह्मनिष्ठश्चेत् ‘ब्रह्मविदामोति परम्’ ‘भगर्वै वारुणि’ रित्यनुवाकौ तस्य दक्षिणे कर्णे जपति । शुक्कुमह इत्यादि । ननु - अर्चिरादिमार्गस्य ब्रह्मविद्विषयत्वात् आहिताभित्वमात्रेण ब्रह्मवित्त्वासंभवात् अर्चिरादिभागेंस्य कथमत्र प्रतिपादनमिति चेत् सत्यम् । अभयो वै त्रयी विद्या देवयानः पन्थाः गार्हपत्य’ मित्यादिना गार्हपत्याद्युपासनात् देवयानमार्गमाप्तिश्रवणात् ।

‘अमूर्तच समृर्तश्च द्विविधं कर्म वैदिकम् । अमूर्ताऽग्न्याहुतिः प्रोक्ता समूर्त बेरपूजनम् ’ इति अमृतस्य भगवदाराधनरूपत्वात् ‘मानसी होमपूजा च बेरपूजेति सा त्रिधा इति भगवतः त्रिविधोपासनप्रतिपादनात् । 譬 ‘यत्सूत्राद्यन्तमध्येषु गीयते विष्णुरव्ययः’ इति ‘उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वता फलम् । अर्थवादोपपत्ती च लिंग तात्पर्यनिर्णये , इत्युपक्रमोपसंहारादिषु सूत्रखंडेषु ’ नारायणपरायणो निर्द्वन्द्वो मुनिः’ इति ‘सदा अध्यात्मरतो ध्यानयोगी नारायणं परं ब्रह्म पश्यन् धारणां धारयेदक्षरं परं ब्रह्माप्नोति ‘नारायणपरं ब्रह्मेति श्रुति’ रिति, तथा ‘अतीन्द्रियं सर्वजगद्वीज- मशेषविशेष नित्यानन्दममृतपानवत् सर्वदा तृप्तिपरं परंज्योति: प्रवेशमिति विज्ञायते ’ इति चोक्तत्वात् ‘यतो वा इमानि ’ इत्यादिना जगत्कारणत्वेन प्रसिद्ध ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ त्यादि ब्रह्मस्वरूपशोधकवाक्यप्रतिपन्नं सत्यत्वा- दिविशिष्टं ‘नारायण परं ब्रह्मे’ त्यादिवाक्यैः परं ब्रह्म- परत्तत्त्व - परंज्योतिः - परमात्मादिशब्दवाच्यं श्रीमन्नारायणमेव श्रवणमनननिदिध्या- सनादिभिः श्रोतव्यत्वेन मन्तव्यत्वेन ध्यातव्यत्वेन उपायत्वेन उपेयत्वेन च सूत्रे प्रतिपादितत्वाच्च श्रीवैखानससूत्रोक्तधर्मानुष्ठानात् ब्रह्ममाप्तिरनिवार्येति कृत्वा - संकोचेनार्चिरादिमार्गः प्रतिपादितः । श्रीभाष्ये च विद्याशब्देन भगवराधन-प्रथम: खण्ड: } श्रीवंखानसगृह्यसूत्रम् ७०९ मेवाच्यते । तदेवं विद्यावत् (समूतीर्चनरूपक्रियापि ) विद्यावत्त्व पृथक्तेन (2) स्वयमपि निरति यप्रिया सती वेद्यभूतपरमपुरुषारावनस्वरूपा पूर्वकृताघसञ्चयजनित परमपुरुषाप्रीतिं विनाशयति इति । छान्दोग्ये | ‘तद्यथा पुष्करपलाश आपो न शिष्यन्ते एवमेवंविदि पापं कर्म न लिप्यते ’ इत्युपक्रम्य अथ यदु चैवास्मिन् शव्यं कुर्वन्ति यदि च नार्चिषमेवाभिसंभवन्ति अर्चिषोऽहरह आपूर्यमाण- पक्षमापूर्यमाणपक्षात् यान् षडुदुड्डेति मासांस्तान् मासेभ्यः संवत्सरं संवत्सरादा- दित्यमादित्याचन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युनं तत्पुरुषोऽमानवः स एतान् ब्रह्म गमयति एष देवपथो ब्रह्मपथः एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्त नावर्तन्ते इति । :- अथैतैरेव रश्मिभिः ऊर्ध्वमाक्रमन्ते’ इति । बृहदारण्यके:- ‘ते य एवमेतद्विदुर्ये चामी त्वरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासते तेऽर्चिरभिसंभवन्ति अर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणपक्षमा पूर्यमाणपक्षात् यान् षण्मा- सानुदङ्ङादित्य एति मासेभ्यो देवलोकं देवलोकावादित्यं आदित्याद्वैद्युतं वैद्यतात्पुरुषोऽमानवः स एत्य ब्रलोकान् गमयति’ इति तत्रैवान्यथा । ‘यदा पुरुषोऽस्माल्लोकात् प्रति स वायुलोकमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीर्षते यथा रथस्य खंडेन स ऊर्ध्वमाक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीर्षते यथा दुंदुभेः ख ’ मित्यादि । कौंपीत किनः | ‘स एवं देवयानं पन्थानमापद्य अमिलोकमागच्छति स वायुलोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकं स ब्रह्मलोकं तस्य वा एतस्य ब्रह्मलोकस्यारो हृदः मुहूर्ता येन्ये- ष्टिहा: विरजानदील्योवृक्ष: सालज्यं संस्थानमपराजितमायतनं इन्द्रप्रजापती द्वारगोपौ विभुप्रमितं विचक्षणाऽऽसन्दी अमितौजाः पर्यकः प्रिया च मानसी प्रतिरूपा च चाक्षुची च पुप्पाण्यादायावयतौ वै च जगत्यंचाश्चांबावयवाश्चाप्स- रसोऽम्बया नद्यस्तमित्थं विदागच्छति तं ब्रह्माभिधावतममयशसा विरजां वायं नदी vaari निगीप्यती’ ति । तं पञ्चशतान्यप्सरसां प्रतिधावन्ति शतं मालाहस्ताः शतमाज्ञ्जनहताः शतं चूर्णहस्ताः शतं वासो हस्ताः शतं atureस्ता: तं ब्रह्मालंकारेणालकुर्वन्ति स ब्रह्मलोकालंकारेणालंकृतो ब्रह्म- विद्वान् ब्रह्मवाभिप्रेति स आगच्छत्याह तन्मनसाऽत्येति तमृत्वा संप्रति ७१० श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रञ्च प्रश्ने विदो मज्जन्ति स आगच्छनि मुहूर्तान्येष्टिहान् तेऽस्मादपद्रवन्ति स आगच्छति विरजां नदीं तां मनसैवात्येति तत्सुकृतदुष्कृते धुनुते तद्यथा प्रियाः ज्ञातयः सुकृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतं तद्यथा रथेन धावयन् रथचक्रे पर्यवेक्षेत एव- महोरात्रे पर्यवेक्षेत एवं सुकृतदुष्कृते सर्वाणि च द्वन्द्वानि स एष विसुकृतो विदुष्कृतो ब्रह्मविद्वान ब्रह्मैवमिति । स आगच्छति ल्यं वृक्ष तं ब्रह्मगन्धः प्रविशति स आगच्छति सालज्यं संस्थानं तं ब्रह्मरसः प्रविशति स आगच्छत्य- परानितमायतनं तं ब्रह्मतेजः प्रविशति स आगच्छतीन्द्रप्रजायती द्वारगोपौ तावस्मादपद्रवतः आगच्छति विभुप्रमितं तं ब्रह्मयशः प्रविशति स आगच्छति विचक्षणामासन्दी वृहद्रथन्तरे सामनी पूर्वी पादौ ध्यैतनावसे चापरौ पादौ वैरूपवैराजे शाकररखते तिरी सा प्रज्ञयाहि विपश्यति स आगच्छत्यमितौजसं पर्यक स प्राणः तस्य भूतं भविष्यच पूर्वौ पादौ श्रीश्वराचरी बृहद्रथन्तरे अनुध्ये मद्रयज्ञायज्ञीये शीर्षण्यमृचश्च सामानि च प्राचीनतानं यजूंषि तिरश्री- नानि सोमांशवः उपस्तरणमुद्गीथः उपश्री श्रीः उपवणं तस्मिन् ब्रह्माऽस्ते नमित्यवित पादेनैवाय आरोहनि तं ब्रह्माऽऽह कोऽसीति तं प्रतिब्रूयात् । ऋतुरस्यावोऽस्याकाशाद्योः संभूतो भार्यायै रेतः संवत्ारस्य तेजो- भूतस्यात्मा भूतस्य त्वमात्माऽसि यस्त्वमसि सोऽहमस्मीति तमाह कोऽहमस्मीति सत्यमिति ब्रूयात् किं तद्यत्सत्यमिति यदन्यद्देवेभ्यश्च प्राणेभ्यश्च तत्सत् अथ हवा प्राणाच नद्यं तदेतया वाचा अभिव्यायिते सत्यमित्येतावत् इदं सर्वमिदं सर्वमसीत्येवैनं तदाह तदेतत् श्लोकनाभ्युक्तम् । ‘यजूदरः सामशिरा सामूख्यियः । स ब्रह्मति हि विज्ञेयः ऋषिर्ब्रह्ममयो महो ’ निति । नमाह केन पौखाऽसि नामान्यामोतीति प्राणेनेति ब्रूयात् केनस्त्रीनामानीति वाचेति केन नपुंसकनामानीति मनसेति । केन गन्धानिति घ्राणेनेति ब्रूयात् केन रूपाणीति चक्षुषेति न शब्दानीति श्रोत्रेणेति केनान्नरसानीति जिह्वयेति केन कर्माणीति हस्ताभ्यामिति क्रेन सुखदुःखे इति शरीरेणेति केनानन्द रतिं प्रजातिमित्युपस्थेनेति केनेत्या इति पादाभ्यामिति केन घियो विज्ञातव्यं कामानिति प्रज्ञयेति प्रब्रूयात् । तमाहापो वै खलु मे ह्यसावयं लोक इति प्रथमः खण्ड, } सा या चिति या व्यष्टिः तो चिति जयति तां व्यष्टि व्यस्तुते य एवं वेद य एवं वेद । स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैव नोपजनं स्मरन्निदं शरीर’ मित्यादि । अर्चिरादिमार्गेण गतस्य न पुनरावृतिः । यथा क्रतुरस्मिन् लोके भवति सचेतः प्रेत्य भवति ।’ इति देव्याजमार्ग प्रतिपाद्य धूमादिमार्गञ्च कथ्यते । मः कृष्ण इत्यादि । छान्दोग्ये यथा । ‘अथ य इमे प्रने इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासते ते धूममभिसंभवन्ति धूमाद्रालि रावेरपरपक्षमपरपक्षाद्यान् षड्दक्षिणैति नामान् तान् वेते संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्द्रमसमेष सोमों राजा तदेवा- नामनं तं देवा भक्षयन्ति तस्मिन् यावत्सपातमुषित्वा तमेवाध्वानं पुनर्नि वर्तन्ते यथेमाकाशमाकाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वा अ भवति अभ्रं भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह त्रीहियवा ओषधिवनस्पतयः तिलमाषा इति जायन्ते असौ वै खलु दुर्निष्मपतरं यो नमत्ति यो रेतस्सिञ्चति तद्भूय एव भवति । तद्य इह रमणीयचरणाः अभ्याशो ह यत्ते रमणीयां योनिमापथेरन् ब्राह्मणयोनिं क्षत्रिययोनिं वैश्ययोनिं या ’ इत्यादि । गही बोमे विज्ञायेत्यादि । चकारात् यमलोकगामिनी गतिरपि ज्ञातव्यं इति स्मारयति । तथा छान्दोग्धे । ‘अथ य इह निषिद्धकारिणो मृताः क्रूरैः यमकिंकरैः निर्दय बद्धाः निशितशूलतप्तवालुकांगारकीर्णेन छायाजलरहितेन तमोवृतेन यममार्गेण नीयमानाः निर्दयं स्वकर्मानुरूपं यमेन चोदिता: रौर- वादिषु बहुबाधामनुभूय अतो निवृत्ताः दुष्टचरणाः अभ्याशोह यत्ते कपूग- चरणा: कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा । अथैतयोः पथोर्न कतरेण पथा तानीमानि क्षुद्राण्यसकृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति नायस्व प्रियस्वेत्येतत्तृतीयं स्थानं तेनासौ लोको न संपूर्यते तस्मात् जुगुप्सेत इति । एवं तिस्रो गतीर्विज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मती जपति । यममार्गगमन- निरसनार्थ ज्योतिर्नपः । यतु ‘दिवा च शुक्लपक्षश्च उत्तरायणमेव च । मुमूर्षतां प्रशस्तानि विपरीतन्तु गर्हितम् ’ ॥ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्च प्रश्न इतीदं वचनम् तदब्रह्मविद्विषयम्। ‘उद्वयं तमसस्परी’ ति ज्योतिष्मती । उद्वयं तमसस्परि ज्योतिः पश्यन्त उत्तरम् स्वं स्वं पश्यन्तमुत्तरम् । देवं उद्यन्नद्यमित्रमहः । उद्यन्नयविनो भज । पिता पुत्रेभ्यो यथा । उच्चनद्यमित्रमहः । आरोहन्नुत्तरां दिशम्’ इति ज्योतिष्मती संज्ञा । ऋग्विधाने शौनकः || ‘इमां ज्योतिष्मतीमुक्ता युक्तो योग बलेन च । स्वाभिप्रेतेन मार्गेण ततुं शक्तोत्युपासकः ’ ॥ इति । } अथवा ‘ज्योतिष्मतीं त्वासादयामि इत्यस्य मन्त्रस्य नाम - तस्य बुद्धिप्रसादकत्वात् । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु निरुद्धय क्रमेण घंटावसानिके पदत्वये. निविष्टो नानाविधे स्वयंज्योतिषि ब्रह्मण्यद्वितीये तद्योऽसौ सोऽहमित्या- स्मोपासनक्रमेण वा समादधीत ॥ ८ ॥ अभ्यस्तयोगश्चेत् समर्थो ब्रह्मविद्या पूर्वावस्थायोगबलेन देहात् मृत्यु (1) कामस्य संक्षेपेण तत्पकारमाह इन्द्रियाणीत्यादिना । मनुः ‘श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिकाचेति पञ्चमः । पायूपस्थौ हस्तपादौ वाक् चैव दशमी स्मृता । ज्ञानं कर्मेन्द्रियाश्चैते मनश्चैकादशं स्मृतम् ॥ इतीन्द्रियाणि , शब्दः स्पर्शो रसो रूपरसगन्धाश्वतीन्द्रियार्थकाः । वचनादानगत्यागमैथुनकानि च । 1 विषयेभ्यश्च सर्वेभ्यः प्रत्याहृत्येन्द्रियाणि च ’ ॥ इतीन्द्रियार्थाः इति योग शास्त्रोक्तमार्गेण निरद्यय - प्रत्याहृत्य ‘इन्द्रियाणां हि सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ’ || प्रथमः खण्ः श्रीह्यसूत्रम् इति वचनाद | ‘गच्छति खेच्छया कर्म कुर्वतः नोपयाति यथा चि सिद्धि मन्येत ॥ इति धारणा मध क्रमेण दानमानक ‘मनोबुद्धिरकाव करणान्यमी ’ । इति चतुर्दशरणैर्युक्तस्य पूर्वोक्तव्यादिभिरसह जावस्थायां त्यागसमये वर्णनाद्रवत्वरणे श्रीयमाणे सति पदलये जास्तीत्ययस्थात्रये विष्टः । निवि इति पेश्चित् व्याख्यातम् । अवस्थान्तरापतिषु ओमित्येकाक्षरम्. ना इति है अक्षरे नारायणायेति पञ्चाक्षराणि तद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पद ’ मित्याद्युपये अष्टाक्षरे निविष्टः अष्टाक्षर महामन्त्रमर्थानुसंधानेन स्मरन् - यद्वा घंटावसानवदस्मिन् प्रणव ह्रस्वदीर्घप्लुतरूपेणोच्चार्यमाणेषु प्रणवांगेषु पत्रयेषु प्लुते निविष्टः इत्यर्थः । तत्र विशेषश्रवणात् । यथा उपनिपदि । ‘अथ हैनं शैव्य सत्यकामः पप्रच्छस यो ह वै तद्भगवन् मनुष्येषु प्रायणान्त- मोंकारमभिध्यायीत कतमं वा व स तेन लोकं जयतीति । तस्मै स होवाच एतद्वै सत्यकाम परश्चापरच ब्रह्म यदोंकारः तस्माद्विद्वानेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति । स यद्येकमात्रमभिध्यायीत स तेनैव संवेदितस्तूर्णमेव जगत्याममिसंपद्यते तमृचो मनुष्यलोकमुपनयन्ते स तत्र तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संपन्नो महि- मानमनुभवति । अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यते सोऽन्तरिक्षं यजुर्भिरु- नीयते स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते । यः पुनरेतत्तिमात्रेणैव ओमित्ये- तेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि सूर्ये संपन्नो यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम् । स एतस्मात् जीवधनात् परात् परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते तदेतौ श्लोकौ भवतः । तिस्रो मात्रा मृत्युमत्यः प्रयुक्ता अन्योन्यसक्ता अनविप्रयुक्ताः । क्रियासु बाह्याभ्य- न्तरमध्यमासु सम्यक् प्रयुक्तासु न कंपते ज्ञः ॥ ऋग्भिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षं सामभिर्यत्तत्कवयो वेदयन्ते । तमोंकारेणैवायतनेनान्वेति विद्वान् यत्तच्छान्तम- जरममृतमभयं पर ‘ति । किख । ૭૪ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [म प्रद उपनिषदन्तरे ‘अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरी हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीकारेण तथाच्यते । मकरस्त तयोर्दास इति प्रणलक्षण’ मिति || ‘स्वोजीवनेच्छा यदि चेत् स्वतायां हा यदि | आमदाम्य हरे: स्वाम्यं स्वभाव सदा सर इति ॥ चस्मृतः ब्रह्मणे वा मह ओमित्यात्मानं युञ्जीत’ इति श्रुतेश्व ‘सर्वकारणभूताय सर्वरक्षकाय सर्वशेषि श्रियःपये स्वाभाविकतोऽहमित्यनुसन्धानमत्री- free | Tapaयो: भेदाभावात् । तथा– ‘अकारार्थी विष्णुर्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत Here itaraguayi aणवमिदम् । उकारोऽनन्यार्ह नियमयति संवन्धमनयोः इतिवत् प्रणवार्थानुसन्धानम् । , सारस्यात्मा व दममर्थ समति ॥ " 1 अष्टाक्षरानुसंधाने तु सर्वकारणभृताय सर्वरक्षकाय श्रियः पतये एवाहमनन्याई निरुपाधिकोषभृतः तच्चरणारविन्दयांरात्मात्मीयरं न्यस्यामि । नारायणायैव सर्वदेश सर्वकाल सर्वात सर्वकर्याणि स्यु’ रिति प्रकारेण पदत्रये निविष्टः । यद्वापद निवेष्ट इति पाठान्तरे ब्रह्मवेन वक्तव्यम् | पत्त्रये - स्थानत्रये ‘अंभस्यपारे भुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्ठे महतो महीया निति श्रुतिप्रसिद्धपरमपद क्षीराब्धि श्रीवेंकटाचलादिस्थानेषु निविष्टे इत्यर्थो बोध्यः । स्वयं ज्योतिषि ब्रह्मभ्यद्वितीये । नारायणोपनिषदि । ‘अथ पुरुषो ह वै नारायणोऽकामयत प्रजास्मृज्ञेयेति । ……. नारायणाद्रह्मा जायते । नारायणा जायते । नारायणादिन्द्रो जायते । नारायणात् प्रजापतिः प्रजायते । नारायणाद्वादशादित्या रुद्रा बसवस्सर्वा देवतास्सर्वाणि च छन्दांसि । नारायणादेव समुत्पद्यन्ते । नारायणात्प्रवर्तते । नारायणे प्रलीयन्ते । वेगी । अथ निन्यो नारायणः | om नारायणः । शिवश्च प्रथमः खण्डः ] ૭ नारायण: । शक्रश्ध नारायणः | कालब्ध नागयणः । दिशश्च नारायणः | विदिशश्च नारायणः । ऊर्ध्वश्च नारायण: । अधश्च नारायणः । अन्तर्बहिश्व नारायणः | नारायण एवेढे सर्व युद्भूतं यच भव्यम् । निष्कलङ्को निरञ्जनो निर्विकल्पो निराख्यातः शुद्धो देव को नारायणः । न द्वितीयोऽस्ति कश्चित् । य एवं वेद ।। इति । तथा ‘बुद्धि तु सारथिं कृत्वा मनः प्रग्रहवान् नरः । प्रयाति परमं पारं विष्ण्वास्त्यं पदमव्यम्’ || एतद्वै नारायणस्योपनिषत् । अथ यो ह वै नारायणस्योपनिषदमधीते । स सर्वेभ्यो घोरेभ्यो विमुक्तो भवति । स सर्वांश्च धनवाप्नोति । ब्रह्मत्वञ्च गत्वा अमृतञ्च गच्छति’ इति । इत्थं नानाविधे ब्रह्मरुद्रादिरूपे स्वयं ज्योतिष स्वयं प्रकाशे ब्रह्मणि । यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्य । तद्ब्रह्मे ‘त्यादि वाक्यैः अखिलजगत्कारणभूते ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मे ‘तिं स्वरूपशोधकवाक्यसिद्धे सत्यत्वादिविशिष्टे ‘आनन्दो ब्रझे’ त्यादिबोधिते निरतिशयानन्दस्वरूपे ’ नारा- यणपर ब्रह्मे त्यादिवाक्यैरुक्ते ‘परं ब्रह्म ‘परं ब्रह्म - ’ परतत्त्व - ‘परं ज्योतिः ‘परमात्मा’ दिशब्दवाच्ये श्रीमन्नारायणे । तद्योऽसौ सोऽहमित्यादि । ‘थोऽहं जीवात्मा - तद्ब्रह्म । योऽसौ परमात्मा - सोऽहम् ’ इति । ‘त्वं वा अहमस्मि भगवो देवते अहं वै त्वमस्मि भगवो देवते ’ इति । योऽहं जीवात्मा सोsहं तच्छरीरभूतः, योऽसौ परमात्मा स मच्छशरीरी इत्यर्थे सोऽहमित्यनुसन्धानम् । समादधीत – सन्दध्यात् । शेषशेषिभावानुसन्धानं वा अन भाव्यम् । ’ । यस्मात् प्रयाणकाले यं ध्यायति तन्मय एव मवत्यात्मेति ब्रह्मवादिनो वदन्ति ॥ ९ ॥ एवं योगमार्गेण जीवात्मपरमात्मनोस्संयोग उक्तः । शक्तस्य परमपदे, अशक्तस्य क्षीराब्धिशयनादौ, तत्राप्यशक्तस्य भर्चावतारे श्रीवेंकटेशादिदिव्य मंगल- विग्रहे च अन्तिमस्मृति: आवश्यकी । तदेतत् प्रमाणयति यस्मादित्यादिना । ७१६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने शौनकः श्रीगीतायाम नारद: ‘विष्ण्वाख्यं ब्रह्म दुष्प्रापं विषवाकृष्टचेतसाम् । मनुष्येषु च तत्प्राप्तावुपायं परमं शृणु ॥ तदाकारं समरेद्वापि तन्नामानि स्मरेद्वदेत् । ‘अन्त्यकाले तमेवाऽथं स्मरन्मुक्ता कलेवरम् || यः प्रयानि त्यजन् देहं स याति परमां गतिम् ’ || इति ‘यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । तं तमेवेति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ इति ‘पटाक्षरं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ इति तदेवं देवकते प्रतिसंहारे गन्धात्मकं भूमेर्गुणमापः प्रथमं ग्रमन्ति ॥ १० ॥ तदेवमित्यादि । वक्ष्यमाणलक्षणेन पञ्चभूतल्यादिरूपेण दैवकृते - स्वकर्मणा कृते यद्वा- परमात्मकृते प्रनिसंहारे, गन्धात्मकं भूमेर्गुण प्रकृतिभूताः आपः प्रथमं ग्रसन्ति । ततो निर्गन्धा भूमिः काठिन्यं त्यजति । प्रलयत्वाय कल्पते ॥ इति व्यास: ‘अस्तगन्धा ततो भूमि:’ इति । तदाऽस्य भ्रमतीव शरीरं व्यावतिष्ठत ॥ ११ ॥ यदा देहः प्रलीकाठिन्यवान् भवेत् तदाऽस्य म्रियमाणस्य शरीरं चक्रयन्त्रे निधाय श्रमितमिव व्यावतिष्ठेत व्याकुलमवतिष्ठेत । अप गुणोद्रेकादिन्धितोऽग्निः प्रविश्य प्राणायतनमर्माणि दारयनाडीमुखेभ्यो रसं दहति ॥ १२ ॥ अपामित्यादि । कारणभूतास्वप्यु कार्यभूते गुणे प्रलीने अप गुणो- द्रेकादिन्धितो - दीपितोऽमिः । दारयन् - तापेन भेदयन् नाडीमुखेभ्यो निस्सृतं रसं दहनि । तदा दद्यमानमिव शरीरं मन्यते ।। १३ ।। प्रथमः खण्डः } ततः कीलाल शुष्यति ॥ १४ ॥ ७१७ तत इति । कीलाले रक्त जलञ्च शुप्यांत । जलैकशरणत्वात् मणः । तन्नाशेन श्लेप्माधिष्ठितस्वाशयबन्धो (मुक्तो ! ) भवति । ?) मुक्तबन्धे क्लेष्मणि पित्तेन महामौ पतिते स चाग्निः अर्था- भावात् शाम्यति ॥ १५ ॥ मुक्तेत्यादि । दह्यवस्त्वभावात् शाम्यति । स्वप्रकृतिं वायुमेत्य तत्रोपमैति (?) । धावति । वायुस्तिर्यगूर्ध्व नचैव शरीरं व्यालोलयति ।। १६ ।। वायुरित्यादि । व्यालोलयति – व्याकुलयति । निरोधाभावादितश्चेतश्च तस्मान्मुह्यति || १७ || तस्मादिति । मुह्यति - नष्टस्मृतिः मोहं गच्छति । तदा खैः खैः कर्मभिरुन्मुक्ताः पञ्च चाश्वो विसृजन्त्यात्मनः स्थितिम् ।। १८ ।। तदेत्यादि । विसृजन्ति - स्वस्थानाच्चलन्ति । परस्परं प्राणश्चापानश्च प्रतिहन्येते । ’ प्रयात्यूर्ध्वं यदा प्राणस्तदाऽपानोऽप्यधस्तथा । यदा समान कार्यानं सन्धुक्षयति पाचितुम् || तदा तत्पकमुक्तन्तु समादाय च धावति । व्यानो जन्तोस्तु तद्देशमापादतलमस्तकम् ॥ उदान: प्राणसहितो निमेषोन्मेषकारकः । हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः || उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानरसर्वशरीरगः ॥ इति श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न मायनां स्थानानि कर्माणि च आन: स्थिति पायो विजन्ति । अभिनिष्क्रामतोच्छ्रासो व एका तेवि मन्दं मन्द- मृगाणमुदावहति ॥ १९ ॥ अभिनिष्क्रामत इत्यादि । अभिनिष्क्रामतः प्राणवायोः उच्छासः । ब्रह्मनाडीमुक्तः उदावहति - निर्गमिष्यति । यथा दृतेर्मुखेन वायुः प्रविशति निर्गमिष्यति तथा । इतिः - चर्मगत्रिका | । तदा वेगेनोत्थाय वायुः भ्रमन्निवास्य कण्ठे खुरखुरा- यमाणो विश्वमेव विहरन् जल्कावत् पदात् पदान्तरं विन्दन्नु- त्क्रामति ॥ २० ॥ तदत्यादि । वायुः मूर्तिः मूर्तीकृतः मुख्यमाणः भ्रमतीव कंठनाडी- मुखादिसप्तद्वारसन्धिषु खुरु खुरु’ इति शब्दं कुर्वन् विश्वं जीवात्मानमेवं विहरन् - विकृप्य हरन्, जलकावत्, जलुका - रक्तग्राहिणी क्षुद्रजन्तुविशेषः । तद्वत् पदात्पदान्तरं विन्दन् लभन्, उत्क्रामति । ब्रह्माण्डे :– ‘प्रथमं स्मारकञ्चैव द्वितीयं प्रेतभाषणम् । तृतीयं चित्तविभ्रंशः चतुर्थ श्वास ऊर्ध्वगः ॥ पञ्चमचोर्ध्वदृष्टिः स्यात् षष्ठे तु स्वरभेदनम् । सप्तमञ्चांगवैकल्यं वक्तुस्पर्शनमष्टमम् । हैं नवमं स्निगात्रत्वं दशमे मरणं भवेत् ॥ . इति दशाकमः उच्यते । 1 । ननु - अशक्तस्यापि ब्रह्मविदः ‘शतचैका च हृदयस्य नाडधस्तासां मूर्धानमभिनिस्सृतैका । तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या निष्क्रमणे भवन्ति ’ इति योगमार्गेण प्राणत्यागसामर्थ्याभावात् सुषुम्नया नाड्या उत्क्रमणासंभवात् ब्रह्मप्राप्तिरपि न संभवतीति चेत् न । ‘तदोकोग्रज्वलनः तत्प्रकाशितद्वार: विद्यासामर्थ्यात् तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच हार्दानुगृहीतश्शताधिकया’ इतिप्रथमः खण्ड: ] वेदान्तसूत्र एव ब्रह्मविद्या सामर्थ्यात् भगवच्छेषशेषिभावानुसन्धानसिद्धेः अचिरादिगत्यनुस्मृतियोगाच्च । तदोक: - हृदयकमलस्यायं प्रज्वलति । तेन सुषुम्ना नाडीं जानाति । तयोर्ध्वमेतीति । श्रुतिः । ’ तस्यैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते । तेन प्रयोतने मात्मा निष्क्रमति । चक्षुषो वा मूर्ध्ना वा अन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः’ इति । ग्रन्थान्तरे :- ‘अनन्ता यस्तस्य दीपवत्संस्मृता हृदि । सिमासिताः कटुनीला: कपिला मेचकाः स्थिता: तेषां यो भिया सूर्यमंडलम् । लोकमतिक्रम्य तेन याति परां गतिम् । यस्यान्यदशितमूर्वमेति च संस्थितम् ’ ( ) || इति तो ब्रह्मविद्या निष्ठस्य यदा कदा वा येन केन मार्गेण वा मृतस्य ब्रह्मप्राप्ति संभवत्येव । एतत्सर्वमस्माभिः वेदान्तसूत्रभान्यादिषु प्रपञ्चितम् । वर्माधर्मावृर्ध्वभागाऽधोभागौ च ज्ञानाज्ञाने सुखदुःखे च ईश्वर- वशात् तेन सह प्रतिष्ठेयाताम् ॥ २१ ॥ एवं गच्छता तेन को सह गच्छत इत्यत्राह धर्माधर्मावित्यादि । ऊर्ध्व भागाsधोभागौ च । धर्मणोर्ध्वभागः स्वर्गादिः, अधर्मेणाधो भागः नरकादिः । यद्वा- ऊर्ध्वभागो ब्राह्मणजन्मादिः - अधोभागो निकृष्टजात्यादिः । ज्ञानाज्ञाने । ऊर्ध्वभागं गतस्य ज्ञानमधोभागं गतस्याज्ञानम् । तथा सुखदुःखे च । एतत्सर्वं ईश्वरवशात् । ’ एष एव साधु कर्म कारयति यमेभ्यो लोकेभ्यः उन्निनीषति ’ इत्यादि । तेन सह आत्मना सह । प्रतिष्ठेयाताम् - जवेन सहगच्छतः । ‘तेन देवशरीराणि सधामानि प्रपद्यते । येनैकरूपाश्चाधस्तात् रश्मयो हि मृदुप्रभाः । ● इह कर्मोपभोगाय तैस्संसरति सोऽवशः ॥ इति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न यहा परमात्मना सह । श्रुतिः । ’ प्राज्ञेनाऽऽत्मना अन्वारूढः उत्सर्जन् या ’ तीति । ‘ददाति यत्पार्थिव यत्करोति यद्वा तपस्तप्यति बज्जुहोति । न तस्य नाशोऽस्ति न चापि त नान्यम्तदश्नाति स एव कर्ता ॥ इति । अत एव ‘सुकृतदुष्कृते चैव गच्छन्तमनुगच्छत’ इत्युक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामण पञ्चमने प्रथमः खण्डः अथ द्वितीयः खण्डः अथो वै विगतानिलचेष्टं देहं मृत (क) माज्ञाय गावहिः शुचौ देशे ‘चित्तिस्तु’ गादिना स्नापयित्वा आज्याभिषेचनं ग्राम्लंकरणं बपि पादकरयोरंगुटचीत् ॥ १ ॥ अथ अथ इत्येकार्थी - उत्क्रमणानन्तरम् । वै प्रसिद्धौ । विगतानिलचेष्टं- निमेषादिवायुचेष्टारहिनं देहं मृतमाज्ञाय मृतमिति ज्ञात्वा । तदनन्तरम् । ‘निष्ठाञ्च पञ्च रत्नानि तन्मुखे । न्यस्यात्रियं कृत्वा हुने ‘ह वपा ’ दिकम् || त्रिपुष्करे मृतं तद्वद्धिरण्यशकले मुखे । न्यस्य पिष्टमयं कृत्वा पुरुषत्रितयं (?) ततः || होमं प्रतिमुखं कुर्यात् ततो ‘वह वपा ’ मिति । भद्रे favare भौमार्कशनिवासरे || पुष्करलययोगे च द्विकर विलोचने (?) । मरणे चैव खटायां मरणं तथा । 4 अन्तरिक्षे च मरणे आशौचमरणे तथा । प्रत्येकञ्च स्नानमृतौ (२) त्रिभिः कृच्छ्रेर्विशुद्धयति ॥ ऊर्वोच्छिये अघोच्छिष्ट निशायां मरणं तथा । स्वापयित्वा मुमृ वाला कर्ताऽऽद्रवाससा ।। उत्क्रान्तिवैरिण्यौ च दया दानानि चैव प्रेsपि कृत्वा तं तं शवधर्मेण योजयेत् ॥ ‘अत्युत्कान्ती प्रवृत्तस्य सुखोत्क्रमणसिद्धये । तुभ्यं संप्रददे नुमिमामुत्कान्तिसंज्ञिताम् ॥ यमद्वारे महाघोरे तप्ता वैतरणी नदी । तां तनुं संप्रयच्छामि कृष्णां वैनरिणी तु गाम् ॥ इति ७२२ श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न दशदानानि - ‘गोभूतिलहिरण्याज्यवासोधान्यगुडानि च । रौप्यं लवणमित्याहुः दशदान्यान्यनुक्रमात् ॥ गवामंगेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश । यस्मात्तस्माच्छिव में स्वादिह लोक परत्र च || सर्वस्याश्रया भूमिर्वराहेण समुद्धता । अनन्तपुण्यफलदा अशान्ति प्रयच्छ मे || fter: पापहरा नित्यं विष्णोदेहसमुद्भवाः । Free मे पापं नाशय केशव || हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः । अन्नपुण्यफलदमनः शान्तिं प्रयच्छ मे || कामसूतं सर्वषु संस्थितम् । देवानामाज्यमाहारमन: शान्ति प्रयच्छ मे || शीतोष्णवातसन्त्राणं लज्जाया रक्षण परम् । देहाकरणं वमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ धन्यं करोपितरमिह लोके परत्र च । तस्मात्त्वमुच्यसे धान्यमतश्शान्ति प्रयच्छ मे || यथा सर्वेषु देवेषु प्रवरे ऽयं जनार्दनः । तथा रसानां प्रवरस्त्वमेव रसो गुडः ॥ पितृप्रीतिकरस्त्वं हि रौप्य चन्द्रमस धुने । शान्तिस्त्वद्दानतो मे स्यादिह लोके परत्र च ॥ रसानामयजं श्रेष्ठ लवणं बलवर्धनम् । तस्मादस्य प्रदानेन शान्ति परत्र च ॥ निवर्तनमिना भूमिः द्रोणद्वयमितास्तिलाः । निष्कवयं सुवर्ण स्यात् भाज्यं प्रस्थचतुष्टयम् || द्वितीयः खण्डः ] सूक्ष्मaarai धन्यं सा खारित्रयं भवेत् । गुलं षष्टिपञ्चैव रौप्यं निष्कचतुष्टयम् ॥ लवणं सार्धखारि स्यात् दशदानप्रमाणकम् । निवर्तनमिता भूमिः दश दण्डं निवर्तनम् ’ ॥ इति मृते तत्कान्तिदानञ्च स्त्रीणां कर्णजपं तथा । अन्यत्सर्वं प्रकुर्वीत क्रमेणैव यथाविधि ॥ इति ગ્ अथ प्रेताधानमुच्यते । विच्छिन्नवह्निश्वत्प्रेतः ‘यो अश्वत्थश्शमीगर्भ इत्यणि मथित्वा चरति । ‘अश्वत्थाद्धव्यवाहात् ’ इत्यरणी अभिमन्त्र्य । अत्र ‘आयुर्मयि इत्यस्य लोपः । अरणी पूर्वाहृते एव भवतः । आयतनानि कल्पयित्वा तूष्णीमुद्धत्य अवोक्ष्य, सर्वाधानिनो लौकिकारणावमिं मथित्वा निधाय तस्मिन्, अर्धाधानिन: औपासने ‘जातवेदो भुवनस्य रेतः - ‘अयन्ते योनि ’ रिति द्वाभ्यां अरणी निष्टप्य गार्हपत्यस्य (?) तस्मात् प्रेतसन्निधौ निधाय ‘येस्यामयो जुहतो माँसकामा: संकल्पयन्ते यजमानमासम् । जानन्तु तस्मै हविषे सादिताय स्वर्ग लोकमिमम् ‘शर्माणं प्रेतं नय’ स्थिति अग्निं मन्यति । तत ‘उपावरो’ हेत्यविकारेणोपावरोहति । ‘उपावरोह जातवेद अमुं स्वर्गीय लोकाय नय प्रजानन् । आयुः प्रजा रयिमस्मासु घेहि प्रेताहुतिञ्चास्य जुषस्व स्वा’ हेति वा उपावरोध गार्हपत्यायतने निधाय तूष्णीं विहृत्य द्वादशगृहीतेन सुच पूरयित्वा माहवनीये तूष्णीं जुहुयात् । प्राचीनावीती । विश्वधान्यादि सर्व तूष्णीं कृत्वा प्रागयैः दक्षिणायैश्च परिस्तीर्य दक्षिणेन गार्हपत्यं पात्राणि संभृत्य ‘या धेनुर्मृतवत्सा परवत्सा इति योनिता तां धेनुं प्राचीनावीती तूष्णीं दोग्धि । अप उपस्पृश्य दक्षिणन उपविश्य परिषिच्य गार्हपत्यादाहवनीयं धारां कृत्वा । अल . ’ वृष्टिर’ सीत्यादि लुप्यते, अर्थाभावात् । शीते भस्मन्यधिश्रित्य अभिद्यत्य होमसंक्षालनं निनीय पुनरभिद्योत्य पर्यग्निं कृत्वा दक्षिणत उद्वास्य वेद्यां प्रतिष्ठाप्य अन्तिके कृत्वा सुवममिहोत्रहवणीञ्चादाय निष्टप्य अग्निहोत्रहवणीं सम्मृज्य । ‘ओमुन्नेष्यामीत्यादि निवर्तते सुचि सकृदेव सर्व तूष्णीमुन्नीय अभिमृश्य समिधमधस्तात् सुदंड उपसंगृह्य अपरेण गार्हपत्यं कूर्च निधाय २४ श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न विहारस्य दक्षिणा मेरपि दक्षिणतः प्राङ्ाहृत्य मध्यदेशे निगृह्योद्यम्य अपरेणा- हवनीयं कुर्यमुपसाथ समिधमाधाम अप उपस्पृश्य सर्व तूष्णीं जुहुयात् । 1 1 लेपादि सर्व तूष्णीं करोति । नोत्तराहुति: । ‘सोमाय पितृमते स्वधा नमः स्वा’ हेति पूर्वाहुतिं हुत्या कूर्च उपसाद्य उत्तरतः कूर्चे लेप निसृज्य गार्हपत्य प्रतीक्ष्य ‘ये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वाहा’ इत्युत्तराहुतिं हुत्वा स्रुचमुद्र- गृह्य उदीचीं ज्वालां विरति लगयति । लेपमवमार्ष्टि । कूर्चे च निधाय दक्षिणतः स्थंडिले नीचा पाणिना लेपं विमार्ष्टि । अप उपस्पृश्य । न भक्षयति । ‘उच्छिष्टमानो जिन्व ’ इत्यादि ‘सप्तर्षीन् प्रीणीहि ’ इत्यन्तम् । उत्सेचनं न कुर्यात् । सर्वामिषु तूष्णीं जुहुयात् । न परिषिञ्चति । परिस्तरणानि च प्रहरेयुः । सुवादीन् प्रक्षाल्य । ‘अपि प्रे अग्रे स्वां तनुमुफ्याट् द्यावा पृथिवी ऊर्जमस्मासु धेहि’ इत्यमिहोलस्थाल्यां बर्हिरता आहवनीये अनुप्रहरति । सा अग्रिहोत्रस्य संस्थितिः । एवं मृतामिहोतं कुर्यात् । यद्यमिहोलकाले पूर्वस्या- माहुत्यां हुतायां यजमानो म्रियेत शीते भस्मनि ‘अग्नये कव्यवाहनाय ’ इत्युत्त- राहुति निनीयं मृतामिहोलवत् ‘अपि प्रे अम’ इत्यन्तं कुर्यात् । अथवा नोचराहुतिम् । पितृमेध एव प्रथमभूतां ‘परे युवाँ स मित्यचं पितृमेधात्पूर्व- मुत्तराहुतिस्थाने हुत्वा वैश्वदेवादि कुर्यात् । साऽग्निहोत्रसमाप्तिः । यधपरपक्षे म्रियते सुवममिहोत्रहवणीश्चादाय निष्टप्येत्यन्तं कृत्वा उन्नयनकाले कृष्णपक्षस्य यावन्ति शेषदिनानि तावन्ति सायमर्धान्युन्नयनानि शरावस्थायां सुचि अन्य- शरावस्थायां प्रातरखं गृहीत्वा ‘अयर्वाक (?) समिध’ मित्यादि कृत्वा होमकाले तत्तन्मन्त्रेण तत्तदाहुतीस्तथैव हुत्वा ’ कूर्च उपसादयति’ इत्यादि बर्हिः प्रहरणान्तं कृत्वा दर्शमप्यपकृप्य तत्स्थाने ’ अग्नये स्वाहा इन्द्राय स्वहा’ इतीन्द्रयाजिनः ‘महेन्द्राय स्वाहा’ इति महेन्द्रयाजिनः पूर्णाहुति जुहुयात् । यदि नक्तं मृतस्तदपकृष्य प्रातरमिहोबाहुती सायं होमेन पृथगुन्नीय जुहुयात् । यदिष्टिमन्वारभ्य यननीयेऽहनि मृतः तदा ’ अग्नये स्वाहा ‘विष्णवे स्वाहा - ‘अमीषोमाभ्यां स्वाहा’ इत्याहुती जुहुयात् । अमावास्या- यामप्येवम् । यदि मध्ये मृतः तूष्णीं निर्वापाद्युपचारेण प्रधानहवींषि द्वितीयः खण्डः ] ७२५ सादयित्वा सर्वेभ्यो हविर्भ्यः समवदाय ‘अमये - विष्णवे अग्नीषोमाभ्यां स्वा’ हेत्येकाहुतिं जुहुयात । असोमयाजी चेदग्नीषोमीयवर्जम् । एवमेव चातुर्मास्यपशुबन्धसोमेष्वपि । एवं यज्ञसूत्रोक्तेन पितृमेधविधिना अग्रिहोत्रेण पितृमेधप्रथमाहुतिं ‘परे युवास मित्याहवनीये गाईपत्ये दक्षिणामौ सभ्याव- सत्थ्ययोश्च जुहुयात् । ’ तूष्णीमन्वाहायें’ इति भारद्वाजः । मरणात्पूर्वमेव कृतामिहोतश्चेत् ‘परे युवाँस मिति होमेन सह दक्षिणाभिमुखः प्राचीनावीती औपासना परिन्तीर्य वैश्वदेवं कुर्यात् । } अनाहितामिविषये :- * अथ ‘विच्छिन्नवद्यजमानो मृतो यदि । प्राजापत्यं मासि हीने षण्मासे त्वैन्दवं स्मृतम् || अब्दहीने तप्तकृच्छ्रं प्राजापत्यं तथैन्दवम् । प्राजापत्यश्च यच्चान्द्रे तत्पच्छे द्वयं स्मृतम् || वत्सरे वत्सरे चैव प्राजापत्याः षडुच्यते । प्राजापत्यक्रियाशक्तौ धेनुं दद्यात्सदक्षिणाम् ॥ गवामभावे निष्कं वा तदर्थं पादमेव वा । नास्तिके द्विगुणं कृच्छ्रं त्रिगुणन्त्वतिनास्तिके ॥ अशक्तस्य सदाचारस्याधं कल्प्यं प्रमादतः । प्रायश्चित्तं चरित्वैवं दद्याद्द्रव्यच भौतिकम् || संकल्प्य यजमानायतने प्रेतं निधाय च । पश्चिमे गार्हपत्यस्य मन्थे ….. न योजयेत् ॥ नष्टाभिः श्रोत्रियाग्निन्तु व्याहत्या निक्षिपेद्बुधः । कुण्डे वा स्थण्डिले वापि उपस्थाय ततः परम् ॥ ‘जुष्टो दमूनां’ पर्या पर्युश्याऽज्यं विलाप्य च । उत्पूतं द्वादशे गृप चि तूष्णीं हुनेत्ततः ॥ धनिष्ठापञ्चमृत श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्रश् चतुगृहीतैर्जुहुयात्ससव्याहृतिभिस्ततः । ‘पूर्व देवा: ‘प्राणापानौ ’ मा त्वा वृक्ष’ द्वयं ततः ।। ‘अभ्या ‘अ अंगिरा ‘पुनरुर्जा ‘सहे ’ ति च । ‘अयाश्च वै ‘ब्राह्मण एक होता- ‘भूरमये हुते अभिसिद्धि:’ इति विहत्य पूर्ववद्धत्वा वैश्वदेवादिकं भवेत् ! कालेऽतीते तिलैरेव वैश्वदेवं स्याम्यकम् || पैतृकं व्याहृतिहोमधान्ते चेत्सर्वनिष्कृतिः । पञ्चगव्यैः कुशोदैश्च क्षालयेदशुचिः स्वयम् || अय्यारोपिते वौ मथित्वा विहरेत्ततः । आत्मारोपितवह्निश्चेत् लौकिकं शवपाणिना || स्पर्शयित्वाऽवरोधैवं विसृज्य जुहुयात्पुनः । आरोपितारणेर्नाशे गृहीत्वा विधिनाऽरणिम् । मथित्वा पुनरादद्यात् प्रेताधानविधानतः ’ ॥ इति ‘कांस्यसौवर्णरजतवस्त्ररत्नान्यनुक्रमात् । अथवा पञ्चरत्नानि कांस्यश्च तिलसंयुतम् । दद्याद्राह्मणवर्येभ्यो दोषमाशु व्यपोहति ’ ॥ इति ‘उड्डतिथियोगे ग्रामे चारभयोगे च वाटिकायाश्च । तिथिवारमयोगे गृहे त्वशुभं पुनः पतति ॥ भद्रे सुतविनाशस्स्यात् दाराणां त्रिपदासु च । अंगारके सोदरस्य गुरूणाञ्च गुरौ तथा । तिलतंडुलपिष्टेन विरूपाणि च कारयेत् । रक्तवस्त्रेण चाच्छाद्य नवशूर्पोपरि क्षिपेत् ॥ श्मशाने निक्षिपेच्छूर्ण चितोपरि निधाय च । पुनर्दद्दनमन्त्रेण सर्प दह्यते ततः ॥ द्वितीय चष्टः ] श्रीगृह्यसूत्रम् पाणी व दद्याशक्तितः । बालकं शेख चकुवा तथा ॥ नागकेसरचूर्णश्च नवपचिगणी मतः । पुण्यैस्तु गन्धमायायैः माधवांनिसमर्पितैः || यदि प्रतमकुर्यान्न याति परमां गतिम् । अर्काक दुवारेषु मरणं शुभदं भवेत् ॥ अपि नन्दाया पूर्णारिक्तासु मरणं यदि । वर्गोत्तमस्थिते चन्द्रे तथा वर्गोत्तमोदये । प्रेतकृत्यादयो वर्ज्याः नृणामन्विच्छतां सुखम् ’ ॥ इति प्राचीनावीती कर्ता कुर्यात् । स्मृतिसारसमुच्चये- ‘ऋत्विगादिर्यथा कुर्याद्रोमं श्राद्धकियां कचित् । उपविश्यैव कुर्वीत कर्तुः स्यादपसव्यकम् ’ || इति ७२७ अत्र संस्कारस्त्रिविध:- पितृमेधोऽहोरात्रमेो ब्रह्ममेध इति । विधुरविध- वादिनामेकचविधिरुत्तरत्र निरूप्यते । कर्ता स्नात्वा प्राणानायम्य ‘गोत्रादियुक्तमेनं पितृमेधविधिना ब्रमेध- विधिना वा संस्करिष्यामि’ इति प्राचीनावीती संकल्प्य, पूर्व सापनम् । गेहादहिः शुचौ देशे इत्यादि स्पष्टम् । ततः कर्णजपादि । ‘कर्णे जपेदातवाक्यं मन्वादिभिरुदीरितम् । अनन्तरं मृतं दृष्ट्रा कर्ता रोदनवर्जितः । तत्त्वविमोक्षार्थं कुर्यादाहादिकाः क्रियाः ॥ इति ‘सदहस्तो जानूध्ये दक्षिणे दक्षिणोत्तरौ । कृत्वा जानुनि कर्तव्यमेतत्कर्म करोमि यत् । स्वमानसेन वाचा वा स तु संकल्प उच्यते ’ ॥ इति संकल्पलक्षणञ्च ज्ञेयम् । श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्यत्रिन्तामणिसहितम [ पञ्चम प्रश्ने बोधायनः शुनी देशे गोमयातिदेशे परिचित केशश्मश्रु- नवानि चापयित्वा - अनाहिताः स्त्रियाथ’ इत्यारस्य ‘अथैषा पत्नी केशान् fare अद्वापयति इत्यन्नम् | भारद्वाज | ‘अथास्य दक्षिणन विहारं परिश्रित कामनखानि वापयित्वा नलदेनालिपति । नलद्रमाला प्रतिमुञ्चति । नदः उशीरः । 弹 पशन्मतेः’ प्रेतदेह शुरुः खापितं संविपिनम् । प्रचेताः । Fear ग्रामादहिः कुर्यात्सचेलप्लावनं जले || इति ‘प्रेापनं कृत्वा पुष्पैर्वस्त्रैश्व पूजनम् । Hari नीयते पश्चात् t संस्कृत्य यत्नतः ॥ इति ‘यस्यो भtar 1 इत्यनेन वासमा पाइतो दशान्तमाच्छाद- यति ॥ २ ॥ तथैव शयनमभ्युक्ष्य ‘गांगेया’ इति शाययीत ॥ ३ ॥ नैतदन्ये स्पृशन्ति ॥ ४ ॥ अनाहितग्न्यादीनां सर्वोपधिवृक्तेनाद कुंभेन इमशाने स्नाना- लंकारौ स्यातामिति विशेषः ॥ ५ ॥ अनाहिताग्नेरित्यादि । अत्र सर्वोपधिगण । पराशरः ‘श्रीयश्च यवाश्चैव गोधूमाश्चणकास्तथा । प्रियंगवी ह्युदाराश्च कोद्रवाश्च सपल्लवाः || आदयश्चणकाश्चैव गणास्ततदश स्मृताः ॥ इति गृह्यः - ‘गृहे वाsनाहितानां मन्त्रखानमलंकृतिः ’ ॥ इति च उaranीनादाय यज्ञभाण्डानि नवानि मृण्मयानि घटशरावा- दीन्यौवराणि समित्परिधिशाखापत्राप्युदारबर्हिर्हिरण्यशकलतिलाक्षत- दधिमधुक्षीराज्यादीनि संभृत्य उत्तरस्यां पूर्वतस्तसान्न्यस्यति ॥ ६ ॥द्वितीयः सप्त ] श्रीम उखाखित्यादि - उखाल मृत्यत्रेषु यज्ञमाण्डानि यथाऽऽयतनं निदध्यात् ।

‘कान्यमित्र शवाम् | माज्या पालकम् || उवलष्ट सुमो शमीम् । पत्र प्राणिहरणं तथा || इडापाले मदन्तश्च वृष्टिरणोपदेशको (१) । सान्नाय्यकुंभ्यो दोहन्यो स्थायन्वाहार्थसंज्ञिता । पात्र कूद्वयं वेदषीक पात्रसंहतिः ’ ॥ इति पात्राणि | चातुर्मास्ययाजी चेत् तानि च नवानि मृन्मयानि घटशरावादीनीति । समिदित्यादि – एतान्यैौदुंबराणि । उत्तारः - उत्तार्यते अनेनेत्युत्तारः - आसन्दी । बहि:- परिस्तरणाद्यर्थान् दर्भान, दर्भरज्जुं । नव हिरण्यशकलानि । आज्या- दीनीति - आदिशब्देन अत्रानुक्तान् संभारान परशुं पुष्पाण्यहतं वासश्चेति, तान् संसृत्य प्रेतस्योत्तरपूर्वस्यां न्यस्यति । स्नात्वाऽध्वर्युः पितृमेधविधिना अग्रिहोत्रेण यथास्वमग्नौ दक्षिणा- मुखः प्राचीनावीती परिस्तीर्य सतिलेनाक्षतेन वैश्वदेवं हत्वा गृह- देवताभ्यो बलि हरेत् ॥ ७ ॥ स्नात्वेत्यादि । अहुतश्चेत् मृनाग्निहोत्रं हुत्वा अनाहितामिचेत औपासन कृत्वा अग्निषु पितृमेधेन विधिना अभिहोत्रेण यथास्वममौ दक्षिणामुखः प्राचीना वीती परिस्तीर्याज्यं विलाप्यात्पूय जुहू सुचच्च निष्टप्य सम्मृज्य जहां गृहीत्वा ‘परे युवाँस’ मित्यमिषु हुत्वा वैश्वदेवं जुहुयात् । ब्रह्ममेवश्चेत् अत्र होतंच पितृमेधञ्च संसृज्य विधिरुत्तर’ इति । सम्रदै: ‘चित्तिस्तु’ गित्यारभ्य ‘आस्मासु नृम्णं धात्स्वाहा’ इत्यन्तं हुत्वा । एवं ‘पृथिवी होता ’ इत्यादिना सग्रहै हुत्वा सतिलेनाक्षतेन तूष्णीमोपासने वैश्वदेवं हुत्वा गृहदेवताभ्यो बलि हरेत । तूष्णीं तत्तद्दिक्षु | ३३० श्री श्रीनिवासमति- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न शवस्य भारकाः सपिण्डाः पञ्चसंवन्धिवर्गा वा तदन्ये (वा) समानौ द्वौ चत्वारो वा स्नाता दर्भरज्जुसंवीता दर्भाम्बरधराः स्युः ॥ ८ ॥ पुत्राः त्रियष्टिका योगेन अग्नीनसंकरं गृह्णीयुः ॥ ९ ॥ शवस्य भारका इत्यादि । दर्भरज्जुसंवीता इत्यादि । दर्भरज्जुना कृतसंवीताः निवीतिन:- ब्रह्मतेजोरक्षणार्थम् । दर्भाबरधराः - दर्भसहितैकांवराः । आश्वलायनः । ‘अन्वचोऽघोनिवीता: प्रवृत्तशिखाः ज्येष्ठप्रथमाः कनिष्ठज- धन्या’ इति । ’ कुंभ पत्नी । १० ॥ कुंभश्चेति - पत्नी अन्या वा. । इतराण्यन्येऽनुनयन्ति ॥ ११ ॥ पश्चादुत्तारेण ‘मेरोरंह’ इति मृतकमुद्धृत्य यथाप्रवेशं गृहा- न्निर्गमय्य हरेयुः || १२ | शुद्राहृतं चिताकाभावे प्रोक्ष्य चाहरेत् । प्रेतभूतं द्विजं शूद्रो निर्हरेन कदाचन । ॥ इति पश्वादित्यादि । उत्तारेण - आयन्या । ब्रह्ममेषश्चेत् ‘मेरोरंह’ इति ‘भर्ता सन् इत्यनुवाकेन चोद्र्धृत्य | स्मृतिः – ‘औदुंबर्यामथाऽसन्यां वहेदूर्ध्वमुखं शवम् । नामाभिमुखं नाधो नयेयुश्च सगोत्रजाः || वृद्धाः प्रेतस्य पुरतः स्त्रियो वृद्धाश्च पृष्ठतः । अधः कृतोत्तरीयासस्युः प्रतिमुक्तशिरोरुहाः । गच्छेयुर्बान्धवाः पश्चात् कर्तुः प्रेतस्य चान्तरे ’ ॥ इति यस्याssनयति शूद्रोऽमि तृणं काष्ठं हवींषि च । प्रेतत्वं हि सदा तस्य न चाधर्मेण लिप्यते ॥ इति द्वितीयः सः ] व्यामः वृद्धमनुः गृह्यसूत्रम् ‘पूर्वाभिमुख ने ब्राह्मणी बागृहात । उत्तराभिमुखो राजा वैश्यः पश्चान्मुखस्तथा । दक्षिणामुचः शुद्धः निईर्तव्यस्त बान्धवैः । ॥ इति ‘कुर्युस्त पिंडास्नजलाः प्रेतनिर्हरण क्रियाः । ७३१ संवन्धि वा शिष्या वा समाना वर्णतो द्विजाः ॥ इति ‘हीनं यो निर्हरेद्वर्ण प्रेतजातिसमो भवेत् ’ ॥ इति च ग्रामान्ते पालाश्या शम्या वा शावया अप्रदक्षिणं ‘अमेत ata’ इति aataaruri दक्षिणान्तं मार्जयित्वा ‘अहोभिरद्भिः ’ इति दक्षिणस्यां (नां ) उत्सृजति ।। १३ ।। तत्र तिला प्रोप ‘मेरोरंह’ इति दक्षिणशीर्षमवतार- वेयुः ॥ १४ ॥ *ai va da उत्तरत्राप्युद्वारावर मोय || १५ || तथैवायरसं निवाय दहायां दक्षिणांग्रे दर्भेषु त्रिषेश्वगणि बीपि मृदिडान्यवाच्यन्तं व्यस्थ हव्येन विष्णुं ब्रह्माणं तिलानदक्षिणाभिमुखोऽभ्यर्चयति ॥ १६ ॥ तथा अपत्यं क रुद्रं पूजयेत् ॥ १७ ॥ तथेत्यादि । अत्र व्यशब्दप्रयोगाच्च रुद्वयमित्यवगम्यते । सत्ये 1 विष्णुं ब्रह्माणमिति पाठे विष्णवे नमः ब्रह्मणे नमः मशानवासिने रुद्राय नमः इति पूजां कुर्यात | Tera feaः स्वेऽय जुहुयात् ॥ २८ ॥ आवानेत्यादि । मृडिपूजादिकं विधुर विधवादीनामपि कर्तव्यमिति ज्ञापयितुं विरुक्तिः । श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्ने धात्रे, अणे, अँशाय, मित्राय वरुणाय त्वष्ट्रे इन्द्राय, पूष्णे गाय, विवस्वते, पर्जन्याय, विप्ये स्वाहा व्याहृतीः । त्रह्मणे स्वाहा व्याहतः । रुद्रेभ्यः अपमन्यं होम: । ’ मृगव्याधाय, शर्वाय, भवाय पिनाकिने, Hearय, ईश्वराय, स्थागवे, कपालिने, निर्ऋतये, tarai, affair स्वाहे ति व्याहृतीः ॥ १९ ॥ अजएकपद, अहिर्बुध्याय इति श्रीमत्कौशिकवश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण ५ श्रीनिवासास्ययज्वना विरचिते श्रीवैखान ससूत्रन्यान्याने तात्पर्य पचशे द्वितीयः खण्डः । अथ तृतीयः खण्डः पूर्ववत्पूजनं मृत्पिडानाम् ॥ १ ॥ पूर्ववत् । यथावच्च । मृतकस्य चेलोपमार्जनैः सिग्वातं ‘वातास्ते वान्तु’ इति त्रिः कृत्वा तथा श्मशानेक्षणमुद्धृत्य अनु यज्ञभाण्डं नयति ॥ २ ॥ मृतकस्येत्यादि । त्रिः कृत्वा । त्रिरप्रदक्षिणं त्रिः प्रदक्षिणम् । उत्तरत्र सव्यापसव्यमित्युक्तत्वात् । कनिष्ठप्रथमाः पूर्वं पश्चात् ज्येष्ठप्रथमाः । एवं त्रिः कुर्यात् । अत्र तोधायनः । ‘कनिष्ठप्रथमाः प्रकीर्णकेशाः त्रिरपसलैः परियन्ति सिम्भिरूपवातयन्तः । एवममात्या एवं स्त्रियः । संयम्य केशान् यथेतं त्रिः पुनः परियन्ति ’ इति । ‘त्रिरपसलैरप्रदक्षिणं दक्षिणान् केशपक्षानु दृश्य सव्यान् विखस्य दक्षिणानूरूनान्नानाः प्रदक्षिण परीत्य ’ इति केचित् । ‘सन्यानुद्मथ्य दक्षिणान्विसृज्य सव्यानूरूनान्नानाः अनभिधून्वन्तः स्त्रियः परियन्ति इति भारद्वाजः । एवं सिम्बातं कृत्वा ‘मेरोरंह’ इति ‘भर्ता स निनि च मृतकमुद्धत्य अनु – पश्चात् यज्ञमाण्डानि नयन्ति । „ मृत्पिडं वैष्णवं तेषामप्सु क्षिपति ॥ ३ ॥ ari ata पिदधाति ॥ ४ ॥ रौद्रमादाय गच्छेत् ॥ ५ ॥ चितोद्देशं वनं नदीतीरं शिलोच्चयं वा प्रत्यग्दक्षिणतश्च प्रवणं गृह्णाति ॥ ६ ॥ भिन्नच्छिन्नमलवल्मीककेशकपालास्थितुषारांगारोपरेरिणपाषाण- वृक्षभूलोद्देशान् वर्जयेत् ॥ ७ ॥ तत्र चिताप्रमाणं कायमात्रायामं तदर्धविस्तारं गृहीत्वा पूर्ववत् शाखया सहिरण्यया वा प्रमाज्येोत्सर्जनमभ्युक्षणञ्च ॥ ८ ॥ नत्रेत्यादि । ‘अपेन बी ’ तेत्याद्युत्सर्जनम् । श्री aftarnaaya - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् व पञ्च प्रदन तासु वीथिषु ‘अपसर्पत प्रेता इति तिखो नववा कर्दक्षिणाप- वर्गाः स्कयेन परशुना वा भागात पूर्वा खननि ॥१९॥ तिलतण्डुलानामपसव्यं मुष्टिभिः ‘यनाय ‘कालाय ‘मृत्यवे दहनपतये ‘पितृभ्यः स्वधा नम इति वास्तथा पूरयित्वा शेषान् सर्वतो विकीर्य मध्ये मृत्पिडन सह हिरण्यशकलमवदधाति ॥ १० ॥ 1 तिलतंडुलानित्यादि । यमायेत्यादिषु त्रिषु पदेषु दहनपतये पितृभ्यः इति प्रत्येकं संवत्र्यते । ’ यमाय दहनपतये पितृभ्यः स्वधानमः । कालाय दहनपये पितृभ्यस्वधानमः । मृत्यवे दहनपतये पितृभ्यस्स्वधानमः’ इति पूरणम् । ताः कर्पू:, तथा खननप्रकरण । दक्षिणायैः दर्भैः नास्तीये शंकुं तद्विस्तागेच्छ्रयं दक्षि- पाप्राण्येधांसि चिनोति ॥ ११ ॥ L दक्षिणाग्रैरित्यादि । ठाकु - शकुन एधसां दादर्शयावश्यकान् महढं निवाय दक्षिणाग्राण्येधांसि चिनानि । ‘कुरु म’ चित सांग कृष्णाजिनमधोलोम दक्षिणीचं यद्या- हिताशिरास्तृणाति ॥ १२ चितापूर्व मृत तथा निधाय च सर्वानय दक्षिणामुखः प्राचीनावीती परिस्ती यथामन्त्री जुहोति ॥ १३ ॥ चितापूर्वमित्यादि । तथा निधाय चिराया: पूर्व ‘मेरीरह * भर्ता सन्निति, पैशान्यामग्न्यादिपराध निवाच । परिन्तीर्य - गार्हपत्या दीन् परिकीर्य - परिषिच्य होमः । अन्नये सोमाय ‘इन्द्राय याय वरुणाय - ‘कुत्रे गय - ‘पृथिव्यै ‘पृथिव्यै- अद्भयः - ‘तेजस’वायवे - आकाशाय – ‘अहंकाराय – ‘इन्द्रियेभ्यः - ‘पुरुषाय ‘सूर्शय

• ‘जीवाय - ‘मनसे- ‘पञ्चभूताधिपःपामरुदाय - ‘गुवाय - ‘धर्माय – ‘वाय, ‘वृषाय स्वाहा’ इति ॥ १४ ॥ तृतीयः खण्डः ] ७३५ ‘शिवं या ’ त्विति मृतकं प्रोक्ष्य चितायां तिलानविकीर्य तत उत्य अवतारयेयुः ।। १५ ।। शिवमित्यादि । ‘मेरोरंह: - भर्ना सन्निति मन्त्राभ्यामुद्धारः अवतरणश्च । । समसु ग्राणमार्गेषु अवाचीनपाणि: हिरण्यशकलानि सप्त मधुनातानि ‘आ ओ वह ’ इति प्रत्यस्यति ॥ १६ ॥ सप्त्यादि । हिरण्यशकलप्रक्षेपणात्पूर्वं सुवणं गृहीत्वा ‘सुवर्णं हस्ता- दाददाना मृज्य श्रियै ब्रह्मणे तेजसे चला । अत्रैव हि क्य सुशेवा विश्वापृधो अभिमतीजयेम | देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां प्रतिगृह्णामि । राजा त्या वरुणो नयतु देवि दक्षिणेऽनये हिरण्यम् । तेनामृत- त्वमश्याम् | क्यो दात्रे । मयो मह्यमस्तु प्रतिगृहीले । क इदं कस्मा अदात् । कामः कामाय । कामो दाता । कामः प्रतिगृहीता । कामं समुद्रमाविश | कामेन त्वा प्रतिगृह्णामि । कामैतते । एषा ते कामदक्षिणा । उत्तानस्त्वांगीरसः प्रतिगृह्णातु ’ इति प्रथमं संमृज्य, ‘देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ’ इत्यारभ्य ‘राजा त्वा वरुणो नयतु देवि दक्षिणे सोमाय वासः तेनामृतत्वमश्या’ मिति पूर्ववत् द्वितीयं संसृज्य तृतीये ‘देवस्य त्वा’ इत्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे रुद्राय गां तयाऽमृतत्वमश्या’ मित्यादि पूर्ववत् । चतुर्थे तु ‘देवस्य त्वे ’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे वरुणायाचं तेनामृतत्वमश्या’ मिति पूर्ववत् । पञ्चमे ‘देवस्य त्वे’ त्यारभ्य ’ देवि दक्षिणे प्रजापतये पुरुषं तेनामृतत्वमश्या’ मित्यादि पूर्ववत् । षष्ठे ‘देवस्य त्वे ’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे मनवे तल्पं तेनामृतत्वमश्या ’ मिति पूर्ववत् । ‘सप्तमे ‘देवस्य त्वे ’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे त्वष्टेऽजां लयाऽमृतत्व- मश्या’ मित्यादि पूर्ववत् । अष्टमे ‘देवस्य त्वे ’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे पूणेऽविं तेनामृतत्वमश्या मित्यादि पूर्ववत् । नवमे ‘देवस्य त्वे’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे निर्ऋत्या अश्वतरगर्दभौ ताभ्याममृतत्वमश्या मित्यादि पूर्ववत् । दशमे ‘देवस्ये’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिणे हिमवतो हस्तिनं तेनामृतत्वमस्या’ मित्यादि पूर्ववत् । एकादशे ‘देवस्य स्वे’ त्यारभ्य ‘गन्धर्वाप्सराभ्यस्त्रगलं- } श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चग प्रश्न , करणे तात्या मियाद पूर्ववत् । द्वा ‘देवस्य त्वं त्यारभ्य देवि दक्षिण विश्वभ्यो देवेभ्यो धान्यं तेनामृतत्वमश्या’ मित्यादि पूर्ववत | त्रयोदशे ‘देवस्य वे ‘त्यारभ्य देवि दक्षिण वाचेऽन्नं तेनामृतत्वमस्या $ 1 मित्यादि पूर्ववत् । ‘देवस्य ‘यारस्य ‘देवि दक्षिणे ब्रह्मण चतु ओदनं तेनामृतत्वमश्या मित्यादि पूर्ववत । पञ्चदशे ‘देवस्य त्वे ’ त्यारभ्य ‘देवि दक्षिण समुद्रायाः तामिमृतत्वस्यामित्यादि पूर्ववत । षोडशे ‘देवस्य वे त्यारस्य ‘देवि दक्षिण उत्तानायांगीरसायाः तेनामृतत्वमश्या मित्यादि पूर्ववत । सप्तदशे ‘देवस्य त्वे’ त्या ‘देवि दक्षिणे वैश्वानराय रथं तेनामृतत्वमझ्या मित्यादि पूर्ववत् । इति प्रत्येक प्रतहस्त सभ्सृज्य अनन्तरं ‘आ ओ हे ‘ति तर प्राणनार्गेषु आस्यघ्राणचक्षुः श्रोत्रेषु आज्याक्तान हिरण्यशकलान न्यन्यति । ब्रह्ममेवश्चेत्- आओ बहे’ त्युक्ता ‘सुवर्ण धर्म’ मित्यादि वाक्यैश्च समानसीन आत्मा जनाना ’ मित्यास्ये हिरण्यशकलं निधाय ‘आ ओ वह ’ ‘बोन्द्रमसि जगतः प्रतिष्ठाम् । दिव आत्मानँ सवितारं बृहस्पतिम | चतुर्होतारं प्रदिशोऽनुवलुप्तम्। वाचो वीर्यं तपसाऽन्यविन्दत् । अन्तः प्रविष्ट कर्तारितम्। त्वष्टारं रूपाणि विकुर्वन्तं विपश्चिम् | अमृतस्य निचिक्यः । अन्तः प्रविष्ट 1 प्राणं यज्ञमेतम् । चतुर्होतृणामात्मानं काय निचिक्युः । कर्तारमेतम् । देवानां निहितं गुहासु । अमृतेन क्लुप्त यज्ञमेतम् । चतुर्होतृणामात्मानं करयां निचिवयुः । इति नेत्रयांद्रिः । ‘आ ओ वह ‘शतं नियुतः परिवेद विश्वा विश्ववार | विश्वमिदं वृणाति । इन्द्रस्यात्मा निहितः पञ्च होता | अमृतं देवानामायुः प्रजानाम् । इन्द्रे राजानॅ सवितारमेनम् । वायोरात्मानं कवयो निचिक्युः । रश्मि रमीनां भुवनं विभर्ति | अनिर्भिण्ण- रसन्न लोकान् विचष्टे । त्यांडकोश शुल्कमाहुः प्राणमुल्यम् । तेन क्लप्सोऽ- सुतेनाहमस्मि ’ इति कर्णयेोह्निः । आ ओ वह ‘सुवर्ण को रजसा परीवृतम् । देवानां वसुधानी विराजम् | अमृतस्य पूर्णां तामु कलां विचक्षते । पा षट्टोर्न किला विवित्से । येनयः पञ्चोत क्लुप्ताः । उत वा षड्ढा मनसोत क्लृप्ताः । तँ पड्ढोतारमृतुभिः कल्पमानम् । ऋतस्य पदे कवयो निपान्ति । तृतीयः खण्डः ] ૭૨૭ अन्नः प्रविष्टं कर्तारमेतम् । अन्तश्चन्द्रमसि मनसा चरन्तम् । सहैव सन्तं न विजानन्ति देवाः । इन्द्रस्यात्माने शतधा चरन्त ’ मिति दक्षिणमाणे । ‘आ ओ वह–’ इन्द्रो राजा जगतो य ईशे । सप्तहोता सप्ता क्लिप्तः । परेण तन्तुं परिषिच्यमानम् । अन्तरादित्ये मनसा चरन्तम् । देवान हृदयं ब्रह्मान्व विन्दत् । तद् ब्रह्मण उज्जभार । अश्वोतन्तं सरिरस्य मध्ये | आय- मित्रः । मेहन्ति बहुलाँ श्रियम् । बहुवामिन्द्रगोमतीम् | अच्युतां बहुलाँ श्रियम् । स हरिर्वसुवित्तमः । पेरुरिन्द्राय पिन्वते । श्वामिन्द्रगोमतीम् । अच्युतां बहुलाँ श्रियम् । मशमिन्द्रो नियच्छतु । शर्तें शता अस्य युक्ता हरीणाम् । अर्वाडयातु वसुमीरमिरिन्द्रः । प्रमहमाणो बहुलाँ श्रियम् । रश्मिरिन्द्रस्सविता में नियच्छतु । धातु । हरिः पतंगः पटरी सुपर्णः । 1 तेजी मधुमदिन्द्रियम् । मध्ययममि- । दिवि क्षयो नभमा य एति । सन इन्द्रः कामवरं ददातु । पञ्चारं चक्रं परिवर्तते पृथु । हिरण्यज्योतिस्सरिरस्य मध्ये | अजस्रं ज्योतिर्नभसा सर्पदेति । स न इन्द्रः कामवरं ददातु । सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्रम । एको अश्वो वहति सप्तनामा । त्रिनाभिचक्रमजरम- नर्वम् । येनेमा विश्वा भुवनानि तस्थुः । भद्रं पश्यन्त उपसेदुरये । तपो दीक्षामृषयस्सुवर्विदः । ततः क्षत्रं बलमोजश्च जातम्। तदस्मै देवा अभिसन्न - मन्तु । तँ रश्मि बोभुज्यमानम् । अपां नेतारं भुवनस्य गोपाम् । इन्द्रं निचिक्युः परमे व्योमन् । रोहिणी : पिंगला एकरूपाः । क्षरन्तीः पिंगला एकरूपाः । शर्तें सहस्राणि प्रयुतानि नाव्यानाम् । अयं यश्वेतो रश्मिः । परिसर्वमिदं जगत् । प्रजां पशून् धनानि । अस्माकं ददातु । श्वेतो रश्मिः परिसर्व बभूव । सुवर्मा पशून् विश्वरूपान् | पतंगमत्तमसुरस्य मायया । हृदा पश्यन्ति मनसा मनीषिणः । समुद्रे अन्तः कवयो विचक्षते । मरीचीनां पदमिच्छन्ति वेधसः | पतंगो वाचं मनसा बिभर्ति । तां गन्धर्वोs ददर्भे अन्तः । तां द्योतमानौं स्वयं मनीषाम् । ऋतस्य पदे कवयो निपान्ति । ये ग्राम्याः पशवो विश्वरूपाः । विरूपास्सन्तो बहुधैकरूपाः । अभिस्ताँ अग्रे प्रमुमोक्त देवः । प्रजापतिः प्रजया संविदानः । वीतैस्तुकें स्तुके । श्री श्रीनिवास विकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्र युवमस्मासु नियच्छतम् । प्र यज्ञपति तिर । ये ग्राम्याः पशवो विश्वरूपाः । विरूपा सन्तो बहुरूपाः । तेषाँ सप्तानामिह रन्तिरस्तु | रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय । य आरण्याः पायो विश्वरूपाः । विरूपा सन्तो बहुधैक- रूपाः । वायुना अग्रे प्रमुमोक्तु देवः । प्रजापतिः प्रजया संविदानः । इडायै मृतवचराचरम् । देवा अन्वविन्दन् गुहाहितम् | य आरण्याः पशवो विश्वरूपाः । विरूपायन्तो बहुधैकरूपाः । तेषाँ सप्तानामिहरन्तिरस्तु । राय- स्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय । इन्द्रो राजा इत्यनुवाकोषेण वामत्राणे च सप्ताज्यान्नानि हिरण्यशकलानि प्रत्यस्येत् । अलाभे तत्राऽज्यबिन्दुन् । तत्र श्रुतिः । ’ अमेध्यं यत् पुरुषशीर्षममृतं खलु वे प्राणा अमृतं हिरण्यं प्राणेषु हिरण्याक्लान् प्रत्यस्यति प्रतिष्ठामेवैनमयित्वा प्राणैस्समर्थयति’ इति । तथा अमृतं वा आज्यम् - ‘प्राणो वा आज्यम् ’ ‘ज्योतिर्वै हिरण्यम् ’ - ‘अमृतं वै हिरण्यम्’ इति । ‘पुरुषाहुति स्य प्रियतमेति । त्वदोषनिवारणार्थ- मिदमुक्तम् || आज्याक्तानीत्येके || १७ ॥ ’ प्र अलाभे ( तस्य ) सप्ताऽज्यवन्दुनिति विज्ञायते ।। १८ ।। इति श्रीमत्कौशिकवेश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचित श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी पञ्चमपक्षे तृतीयः खण्डः ।जय चतुर्थः खण्डः -२०- तिलतंडुलदविनधुक्षीराणां यथ लाभमिश्रमास्ये क्षिपेत् ॥ १ ॥ तदास्यं दर्भेण स्पृशन द्विचतुर्होत्र जपति || २ || तदास्यमित्यादि । ’ आ ओ बहे ’ ति मन्त्रेण स्पर्शनम् । ‘पृथिवी होता । द्यग्र्युः । स्द्रोऽग्नीत् । वृहस्पतिरुपवक्ता । इति चत्वार्यासीदन्तानि चतुर्हतम् ॥ ३ ॥ तथा नासिकापुटयोर्दशोत्रम् ॥ ४ ॥ 1 ‘चित्तिस्तुक् ! चित्तमाज्यम् । वाग्वेदिः | आधीतं बर्हिः । केतो अग्निः । विज्ञानभिः । वाक्पतिहोता । मन उपवक्ता । प्राणो हविः । सामाऽध्वर्युः’ इत्येतानि दश आसीदन्तानि दश- होत्रम् ।। ५ ।। , तथा अक्ष्णोः पढोत्रम् || ६ ॥ सूर्य ते चक्षुः । वातं प्राणः । द्यां पृष्ठम् । अन्तरिक्षमात्मा । अंगैर्यज्ञम् । पृथिवी शरीरैः’ इत्येतानि पडासीदन्तानि षड्ढोत्रम् ॥ ७ तथा कर्णयोः पञ्चहोत्रम् ॥ ८ ॥ ‘अग्निहोता। अश्विनाऽध्वर्यू । त्वष्टाशीत् । मित्र उपवक्ता’। इत्यास्तामासीदन्तानि पञ्चोत्रम् ॥ ९ ॥ तथा की मासु सप्तहोत्रम् || १० ॥ ‘महाहविर्होता । सत्यहविरध्वर्युः । अच्युतपाजा अग्नीत् । अच्युतमना उपवक्ता | अनावृष्यचाप्रतिधृष्यथ । यज्ञस्याभिगरौं । अयास्य उद्गाता’ इति सप्त आस्तामांसीदन्तानि सप्तहोत्रम् ॥ ११ ॥ जघने दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति ॥ १२ ॥ श्री श्रीनिवासमविकृत तर पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्र उत्तरेण प्रोक्षणी संस्कृत्य मृतं पातं दारुचिताञ्च प्रोक्ष्य अथ दर्शपूर्णमासवत तूष्णीमाज्यानि गृह्णाति ।। १३ ।। } उत्तरेणेत्यादि । एकदपवित्रेण प्रोक्षणी: संस्कृत्य पात्राणि सूतक दारुचितच प्रोक्ष्य दक्षिणपाणिना स्रुवं जुहमुपभृतं प्राशिवहरणं दर्भाचादाय गार्हपत्ये निष्टप्य दर्भाः वादीन वर्शपूर्णमासवत् तूष्णीं सम्मृज्य पुनः प्रतितप्य दक्षिण निधाय दर्भान प्रहृत्य ‘इदं विष्णु ’ रित्याज्यस्थाली दक्षिणे अधिश्रित्य आज्यमेकपवित्रवत्यामाज्यस्थाल्यां निर्वाप्य गाईपत्यदक्षिणे अधिश्रित्य उत्तरेण प्रोक्षणी eras रेखायां सादयित्वा एक पवित्रेण पुनराहारं त्रिरुत्पूय जुहू वारयमाण: आस्था वेदेन पयम्य सुवेण दर्शपूर्णमासवत आज्यानि गृह्णानि । जुह्वां घृतं उपभृति दधि धुवायां मधु क्षीरमग्रिहोत्रहव व्याम् ॥ १४ ॥ जुह्वां इत्यादि । चतुर्जुहा - होमहवन्यां वृतम् । अष्टावुपभूति - दधि, उपभृद्वति पृषदाज्यधान्याम् । चतुर्भुवायां मधु । क्षीरममिहोत्रहवण्याम् । - अपि आयमेव सर्वासु ॥ १५ ॥ यान्यासेचनवन्ति पात्राणि तानि संपूरयति ॥ १६ ॥ यानि इत्यादि । दर्भेषु दक्षिणापवर्ग संसाद्य । अभ्युक्ष्येतराणि पावाणि अवावाचिनोति ॥ १७ ॥ अम्युक्ष्येत्यादि । अवचिनोति । भवाङ्मुखानि सादयति । तथा ‘अन आयाहि ’ इति जुहा घृतदानम् || १८ || तथेत्यादि । अक्ष्णोः घृतं दद्यात् (एतिसाष्टवनिश्च ? ) ‘इये त्वोजें ’ स्वेत्युपभूता दधि देयम् ॥ १९ ॥ ‘अग्निमीले ’ इति ध्रुवा मधु ॥ २० ॥ चतुर्थः खण्ड. ] 1 ‘अन्नो देवी रित्यग्निहोत्रहवण्या क्षीरं ददाति ।। २१ ॥ ७८१ शन्नो देवीरित्यादि । ‘अझ आया’ हीत्यादिमन्त्राणां द्विरावृत्तिः । अत्र बोधायनः । ‘नाना चतुर्गृहीताभ्यामक्ष्णो जुहो’ तीनि । अत्र वृत्तादि- द्रव्याणामक्ष्णोदनम् । तानि तलाक्षादी तथा अपोह्य दर्शपूर्णमासानुयोज्यान्यस्मै उदाहरति ।। २२ ।। तानीत्यादि । अस्मै मृतकाय, वक्ष्यमाणप्रकारेण दद्यात् । आमे- चनवतां पुनरप्याज्येन पूरणं कर्तव्यम् । ‘अग्नेऽमृमहां अ’मीति स्फयं जुहं दक्षिणे हस्ते निदध्यात् ॥ २३ ‘वाजसनी’ त्युपभृतं सन्ध्ये ॥ २४ ॥ ‘विश्व (दिवक्षुः ) ’ इति ध्रुवापुरसि ॥ २५ ॥ तत्रैव ‘अग्निमत्यात्’ इत्याणिमग्राग्रम् || २६ ।। ‘या ते काकुत्सुकृता’ इत्यग्निहोत्रहरणीमास्ये ॥ २७ ॥ ‘आस्यत’ मित्याज्य नासिकापुटयोः ॥ २८ ॥ ‘वारुणा ’ वित्याज्यस्थाली ऋष्ठे ॥ २९ ॥ ‘करा’ विति प्राशितं मत्वा वा कर्णयोः || ३० ॥ ‘राण’ इत्युलूखलमुलौ हन्वोः ॥ ३१ ॥ हर्य’ इति ग्रावाणको दत्सु यदि तो स्थाताम् || ३२ ॥ ‘षट्चम’ इति कपालानि शिरःस्थाने ॥ ३३ ॥ तेनैव ललाटे एककपालम् ॥ ३४ ॥ ‘विष्णोरराट’ मिति प्रोच्य पिष्टसंयम (ब) नीमुदरे ॥ ३५ ॥ विष्णोरित्यादि । दर्शपूर्णमासयोरुपयोगयोग्यानि पात्राणि ‘अवैम प्रेताय लोकाय स्वाहेति ( मक्तुं जुहोति । ७८२ श्री श्रीमति - तात्पचितामणिसहितम् [पञ्चम प्र परशु मुक्ति में किया शूर्प पार्श्वयोः || ३६ || ‘अस्ये’ ति साना यदि सन्नये ।। ३७ ।। ‘सत्ययते ‘ति पटुपले अंडयो: ।। ३८ ।। ‘सत्यं दिज्यात पृष्ठयोः (प्रतिष्ठयोः) ॥ ३९ ॥ त्यामाचञ्च ‘इन्द्र ( इसने पाहणी पादयोः ॥ ४० ॥ ‘मनीषिणां नलंद तिवई व चूलिकायाम् ॥ ४१ ॥ चन्द्रमति इडापलेशियाने || ४२ ॥ अत्र विशेषः | ‘चमममुपस्ये’ इत्याश्वलायनः ‘शिरस्तः प्रणीता- प्रणयन मिति चौधायनः । 1 थोपसानीम् ॥ ४३ ॥ एवं यथास्थानमर्पयित्वा अवशिष्टानि प्रक्षेपण्यादीनि लौकिक- संभारभाण्डानि ‘धेनुर्वाणामित्यन्तरा सक्थिनी निक्षिपेत् ॥ ४४ ॥ theदीनि यज्ञपात्राणि ‘हमने चमस ’ मिति निर्वपे- दियेके ।। ४५ ।। स्यानीत्यादि । प्रकारान्तरेण ‘इसने चमल’ मिति यज्ञपात्वनिर्वाफ्यायं क्रमः ।

‘इनमस्ते नमसं- ‘अभिर्यजुभिः इति स्य जुहु दक्षिणहस्ते निदध्यात् । ‘इममग्ने चमसं ‘सविता समिः’ इति वपाहृदनी । ‘इममम्ने चमर्स - ‘इन्द्र उक्थामंदे : ’ इति उपसृतं स हस्ते । उपभृत् पृषदाज्यवानी- ‘इममग्ने चमसं - ‘मित्रावरुणावाशिया’ इति जुवामुरसि - ‘इममग्ने चमर्स ‘अंगिरसो विष्णियेरश्मिभिः’ इति अधरारणि दक्षिणाम्रं मुखे - इममग्ने चमसं ‘अदितिचेद्या’ इति दक्षिणनासापुटे निष्टके (1) खुब - ‘हममग्ने चमसं ‘सोमो दीक्षया’ इति वामनासापुटे अमिहोलसुद इममग्ने चमसं त्वष्टे- ‘मेन’ इति आज्यस्थाली करे - ‘उनम चम ‘विष्णुयैजेन’ इति दक्षिणकर्णे, F18 ‘बसव वाय इन वाले च प्राय: दिवा खंडे वा ‘इसम माया का + पहन ‘हमने चमचम स्वगाकारण श्री हननका इस्तेषु इकाच कृम्पतिः पुरोधा इति कपालानि विरस्थान - ‘इमाने प्रजापतिरचित ’ इति एककपाले उलटे (पावविव्यम्) - ‘एसमने चमत • अतरिक्ष पवित्रेण इति पात्रमवमुदरे - ‘इसमाने बस ‘वायुः पतिः ‘हरे } चमसं ‘अगि परशु ‘इममग्ने चमस ‘श्रया’ इति दक्षिणपार्थे- ‘इसम यजुभिः’ इति वामपार्श्वे च शुचि खडे या इममग्ने सम ‘सविता स्तोमै ‘रिति सान्नव्यकुमे उसले ‘इममने चम इन्द्र उथाम: । इनि दक्षिणेऽडे पदे- ‘इसमाने चमर्स ‘मित्रचाणावाशिषा ’ इति वामेऽडे च वृषणयोः – ‘इममाने चमसं ‘अगिरसो विष्णरश्मिभिरिति शिस्ने शम्यां ‘इमने चमसे ‘मरुतस्तदोहविर्धानाम्याम् आपः । प्रोक्षणीमिः’ इति अग्निहोत्र- स्थालीमन्वाहार्यपचनञ्च जघनयो: - ‘इममग्ने चमसं ‘ओषधयो बर्हिषा’ इति गार्हपत्याद्धविराहरणक्लप्स (?) पादमध्ये - ‘इममग्नं चमसं, ‘अदिनिबंधा इति हविरासादनकू वेदश्च चूलिकायां ‘इममग्ने चमसं ‘त्वप्रेमेन’ इति इडापात्रं शिरः पार्श्वे – एवं सर्वत्र पूर्व ‘मिममग्ने चमस ’ मित्युक्ता ‘अभिर्यजु- भिं’ रित्यादिवाक्यैरे केकेनैकैकं पाले निधाय ‘घेनुर्वहाणा’ मिनि सर्वत्र पूर्वमुक्ता ‘विष्णुर्यज्ञेन इत्यादिवाक्यैः लोहसंभारमांडानि ‘विश्वे देवा ऊर्जा’ इत्यादिभिः घटदारावादीनि च उत्तोर्मध्ये निक्षिपेत् । ‘प्रजापतिरुद्धीथे ’ नेति चमसमुपस्थे ’ अन्तरिक्ष पवित्र गोत्यादिभिः शिरसि प्रणीताप्रणयनञ्च निक्षि- येत् । अन्त्यवाक्ये अनुवाकवाक्यशेषाणां परिसमाप्तिः । + इति श्रीमत्कौशिकवेश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने चतुर्थः खण्डः । अय पञ्चम: खण्ड: , } अनाहिताग्नेः सुवादीनि ‘धेनुर्वहाणा’ मित्यादधीत ॥ १ ॥ अनाहिताग्नेः स्रुवं छित्या ‘धेनुर्वहाणां ‘अभिर्यजुर्भिः सविता स्तोमै ’ रिति नासिकापुटयो: ‘धेनुर्वहाणां’ ‘इन्द्र उक्थामदैः ‘मित्रावरुणावाशिषा’ इति द्वाभ्यां दक्षिणतरहस्तयोः जुहूपजुह - ‘‘धनुर्वहाणां ’ ‘अंगिरसो घिष्णियै- रश्मिभिः’ ‘मरुतस्सदोहविर्धानाभ्यां इति पृथक् पृथगरणी यधुरसि - ‘धेनुर्व- हाणां ‘आपः प्रोक्षणीभिः ’ इति मुखे प्रोक्षणी ‘धेनुर्वहाणां ‘ओधयो ’ इत्याज्यस्थाली ‘धनुर्वहाणां’ ‘अदितिर्वेद्या’ इति चरुस्थाली जघने ‘धेनुर्वाणां ‘सोमो दीक्षया । त्वष्टेध्मेन’ इति वेदं कूर्च पृथक् । , } ‘धेनुर्वहाणां’ ‘विष्णुर्यज्ञेन’ ‘बसव आज्येन’ इति द्वाभ्यां णायनं ‘धेनुर्वहाणां ’ ‘आदित्या दक्षिणाभि रित्याद्यैः अन्यदिति ऊर्वोर्मध्ये निक्षिपेत् । ‘इममग्ने चमस ’ मिति कृताञ्जलिः पुरतः स्थित्वा प्रोक्ष्य कृष्णाजिनमादाय ऊर्ध्वलोना तेनाच्छादनं करोति ॥ २ ॥ इममग्न’ इत्यादि । ऐशान्यां स्थित्वा अजलिं कृत्वा उपस्थान कुर्यात् । कृष्णाजिनास्तरण नाहिताभिविषयम् । बान्धवाः कनिष्ठप्रथमाः (त्रयः) स्त्रियस्सर्वे वा सिग्वातेन पूर्ववत् सव्यापसव्यं विः कृत्वोपवीजयन्ति ॥ ३ ॥ बान्धवा इत्यादि । आहिताग्नेरनाहिताग्नेश्व ‘वातास्ते यान्त्वि’ ति पूर्ववत् सिग्वातोपवीजनम् । मात्सितादेष पथि सुखं यातीत्यामनन्ति ॥ ४ ॥ पत्नी पुत्रस्सनामिरन्यो वा समानो जलपूर्णकुंभमादाय शिरस्तः प्रसव्यं सिञ्चन् पर्येति ॥ ५ ॥ पत्नीत्यादि । शिरस्तः शिरः प्रदेशादारभ्य। पञ्चमः खण्डः ] #T पृष्ठतोऽध्वर्युरास्विनः शिरस्स्थं परशुना घटं किश्चित् भिनत्ति ॥ ६ वां धाराममन्त्रयते ‘इमा आयो मधुमत्योऽस्मिंस्ते लेक उपदान्ता’ मिति ॥ ७ ॥ द्वितीयं पर्मेति मध्यनो भिनत्ति ॥ ८ ॥ तां धारामनुमन्त्रयत ‘इमा आपो मनुनयोऽन्तरिक्षे ते लोक उपदुधन्ता ’ मिति ॥ ९ ॥ तृतीयं पर्येति तत उपरिष्टानिति ॥ १० ॥ तां धारामनुमन्त्रयने ‘इमा आपो मधुमत्यस्स्वर्गे ते लोक उपदान्ता’ मिति ॥ ११ ॥ ततः स कुंभं पृष्ठतः क्षिपति ॥ १२ ॥ यदि पूर्वतः क्षिपेत् न शर्मणे कुलस्येति || १३ || सा: कपालावशेषाः प्राणस्थानेषु सर्वेषु ‘भूः पृथिवी ‘मित्यपो नयति ॥ १४ ॥ प्राचीमुदीचीं वा निष्क्रम्य दिशं शिखी यज्ञोपवीती अप उपस्पृश्य प्राणायामं कृत्वा आर्द्रा ओषधीः वनस्पति हिरण्यं वा आलभेत ।। १५ ।। गां ब्रह्मणा after ‘देवस्य त्वा’ इति शक्तथा दक्षिणा- मध्वर्युप्रभृतिभ्यो दद्यात् ॥ १६ ॥ गामित्यादि । अत्राध्वर्युराभीघ्रः – परिचारकः (१) इत्यर्थः । उपद्रष्टा । असपिंडा वाहकादयः प्रभृतिशब्देनोच्यन्ते । अत्र वरं ददाति ॥ १७ ॥ अति । अत्र तस्मिन् काले । वरमध्वर्यवे ददाति । भारद्वाजः । ‘अल पत्नी सौभद्रं वरं ददाति सहस्रपणमूल्यम् इति । कात्यायनः । ‘गौर्ब्राह्मणस्य वरो ग्रामो राजन्यस्य अश्वो वैश्यस्य वासांसि रथसहस्रं दुहितुर्मतः । ७४६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न इति (१) । भत्र अध्वर्युणा कर्तव्यं ‘शन्नो मित्र’ इत्यारभ्य कर्णजपाज्याभिषेचना- मिहोत्रहोमाचंगुष्ठवन्धनारण्यादिपात्र क्यनान्तम् । संकल्पो मृत्पिंढपूजा सिम्बात उदकुंभ सेचनममिदानमुपस्थानादि यजमानकृत्यम् । ननु – कर्णजपादिक- मध्वर्युणा कथं कर्तुं युज्यत इति चेत् सत्यम् । ‘त्रींस्त्रीन् पुरोडाशशक्लान् प्राचीनावीतिनः पिंडदानमन्त्रैः यजमानपितृभ्यो निवपन्ती’ ति श्रौते उक्तत्वात, अत्रान्त्येष्ट्यामध्वर्युणा कर्तुं युज्यते । -” अथ अध्वर्युः अग्रीन् प्राज्वाल्य नियुञ्जीत ॥ १८ ॥ 1 अथेति । अध्वर्युकृत्यपरिसमाप्तिद्योतनार्थमथशब्दः । अभिदाने कर्तारं नियुञ्जीत । (अप) सव्येन मुक्तशिखः प्राचीनावीती आग्नेय्यां ‘अग्निर्यजुर्भिः, सविता ’ इति संभारैः, ‘सेनेन्द्रस्य, ‘धेना’ इति पत्नी मिराहवनीयं ददाति ॥ १९ ॥ } सव्येनेत्यादि । सव्येन प्राचीनावीतिनस्तेन निवीतेन मुक्तशिख: आग्नेय्यां चितायां । ‘अभिर्यजुर्भिः ’ ‘सेनेन्द्र’ म्येति संभारयजुर्भिः पत्नी - मिश्राहवनीये ददाति । ब्रह्ममेवश्चेत्’ ज्योतिष्मतीभिस्सह । एवं तत्तदमि- भिम्तन्तन्मन्त्रैः ज्योतिष्मतीभिस्सह कुर्यात | ‘वाचस्पते विधे नामन् ’ इति ग्रहैः ‘वाचस्पते वाचो वीर्येण ’ इत्यृतुभिः नैर्ऋत्यामन्वाहार्यम् ॥ २० ॥ ‘सोमस्सोमस्य, ‘वाचस्पतेऽच्छिद्रया वाचा’ इति ग्रहांयत्र्यां गाईपत्यम् ।। २१ ।। ‘वाचस्पते - ‘वाग्घोता’ इत्युत्तरस्यां पुरस्ताच्च सस्यावसथ्यौ दत्वा ‘ब्राह्मण एकहोता’ इति स्थित्वा हृदयं जपति ॥ २२ ॥ वाचस्पते इत्यादि । सभ्यावसथ्यौ यदि पुरस्ताच्च ददाति । शेषाधानी चेत ‘अग्निर्यजुर्भिः ‘सेनेन्द्र’ स्येति औपासना मिमाहवनीयवत् पञ्चमः खण्डः ] १७४७ दद्यात् । ब्रह्ममेधश्वेदोपासनाम्नेरपि ज्योतिष्मतीभिर्दानम् । हृदयं जपति । हृदयानुवाकं जपति- ‘सुवर्णं धर्म’ मिति । आज्यान्ताभ्यां पाणिभ्यां परावृत्तमुखोऽगुष्ठबन्धौ विमुच्य पादावुपलिंपति || २३ || आज्याक्ताभ्यामित्यादि । परावृत्तमुखः प्रेतमनिरीक्षमाणः । अंगुष्ठबन्धमोचनं प्रोक्षण समादधान (?) इति केचित् । ऐशान्यां कृताञ्जलिः ‘अयं धर्म’ इत्युपतिष्ठेत ॥ २४ ॥ ऐशान्यामित्यादि । ब्रह्ममेधश्चेत् ‘सहस्रशीर्षा - ‘अध्यश्च’ इति द्वाभ्यामनु- वाकाभ्यामुपस्थानम् । अनाहिताग्नेः ‘सुवर्ण धर्म’ इत्युपस्थानम् । इतरेषां कपाल- सन्तपनाविना एकचया दहनमित्येके || २५ || अनाहिताग्नेरित्यादि । प्रेतस्य चि…. जहविषा तदा जुहुयात् । पिष्टेन वा। न जुहुयाद्वा । ’ प्रयासायम्याहे ’ ति द्वादशाहुतीराज्येन हुत्वा ‘हरिं हरन्त’ मिति घढचं ऋगन्ते प्रणवं शंसेत् । चितायाः पश्चिमतः …. तासु सिकतासु अयुग्भिरुदकुम्भैः पूरयित्वा ’ आप्यायस्वमदिन्तमेति कर्तृप्रथमा ज्ञातयः प्रोक्षयेयुः ॥ अत्र प्रसंगात् ब्रह्ममेधः गृह्यपरिशिष्टोक्तः प्रदर्श्यते ॥ यथा :- ‘संस्कारो ब्रह्मनिष्ठानां सदाचारवतामपि । ན ब्रह्ममेघोऽतिफलदो न सर्वेषां द्विजन्मनाम् || न सामान्ये श्मशाने स्यात् पुण्यक्षेत्रे चरित्यके (?) | द्विजानामपवर्गार्थं तत्त्वतस्तत्त्वदर्शिभिः || ऋषिभिस्तपसो योगात् वेष्टितुं पुरुषोत्तमम् । eties Acers ierय विधिरुत्तरः || श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् " विहितस्तु समासेन कतूनामुत्तमः क्रतुः । पूर्ववत पितृमेधस्यात् विशेषस्तु प्रवक्ष्यते ॥ ‘आयुषः प्राण ब्रा भृगु दक्षिणे श्रवणे जपत । [ पञ्चम प्रश्न ‘संज्ञान’ मिति चान्यस्मिन् ततः स्नानादिकं चरेत् ॥ ‘परे युवांस मित्यन्ते वैश्वदेवस्य पूर्वतः ।

, एतैश्च पृथिवी चाभिः ‘सूर्य ते च महाहविः || वाग्घोते’ त्यादिभिः फड़मि: होतृभिस्म हुनेत् । उद्धृत्य ‘मेरोरंहे ’ ति श्मशानं पूर्ववन्नयेत् ॥ चित्यां निवाय पनी चेत ‘सने ’ त्युपनिपातयेत् । 孳 स्वर्णेन ‘देवस्य त्वेति हस्तसम्मार्जनं स्मृतम् ॥ सर्वत्र ‘आ ओ व ’ हेति हिरण्यशकलान् न्यसेत् । आस्ये ‘सुवर्ण’ मित्युक्ता ’ ब्रह्मन्द्र’ मिति नेत्रयोः || 瞥 कर्णयोः ‘शतमि न्विति सुवर्ण कांस्य (१) दक्षिणे । प्राणे वामेsपि चेन्द्रोरप्य (2) नुवाकस्य शेषतः ॥ आस्यतंडुलदानादि कुर्यात्पालं नियोजयेत् । ‘इमम ’ म्नेति सर्वत्र ‘अभिर्यजुर्भिरिति च क्रमात् ॥ एकमेकैकवाक्येन समाप्यैवादितः पुनः । अनाहिताग्नेः ‘धेनु’ श्वेत्यभिरन्यैश्च निर्वपेत् ॥ अन्त्यपात्रे तु शेषाणां पात्राणाश्च समापनम् । कृताखल्यादिकं कृत्वा अभिदानोकमन्त्रकान् ॥ उक्ता ज्योतिष्मतीश्चापि तत्तदमीन् क्रियादिकम् । ‘अयं धर्म’ स्य चान्ते वा ‘सुवर्णे धर्म’ मेव वा ॥ महस्रशीर्षा अच्य’ इति उपस्थायानुमन्त्रयेत् । एवं ‘ब्राह्मण प’ केति चित्तेनाज्यं हविर्द्दनेत् ॥पञ्चम: खण्ड: सगृह्यसूत्रम् ’ प्रयासा’ येति चाज्येन ‘हरि’ रित्यादिपड़चम् । vsk ‘गन्त (!) प्रणवं शंसेत् ‘आप्यायस्वे ’ ति कर्षयः ( ) । उपस्थानं वारणादि ‘ईयुष्टे’ इयान्विधिः (?) ॥ इति इतरेषाम् | ब्रह्मचारिविधुरविधवादीनाम् । ‘यतित्रत्यो: कपालाभिः तुषाभिर्बालकन्ययोः । स्मृति:– विधुरं विश्वाश्चैव दहेदुत्तपनाग्निना ॥ इति १

बुद्धवसिष्ठ: ‘तुषाग्निना दहत्कन्यां त्रीहीणां यवकस्य वा ।

अथवोत्तपनीयेन कपालेनानलेन वा ॥

दमेवमिं समारोप्य पुनर्दर्भेषु संस्थितः ।

पुनस्तद्वत्तृतीयेषु वहिरुतपनः स्मृतः || Front of a तुपे क्षिपेत् । करी वा समुद्रसक्तः तुषपावकः ॥

यावत्यग्निं (४) कपाले नामिसंभवः । तावत्कपालसंभूतः पावकः परिकीर्तितः ॥

।

यस्मिन् देशे स्थितो हि स तान्यत्र मृतो यदि (?) 1 चरुः प्रविनः कार्यः पूर्णाहुतिरथापरः ||

देशान्तरस्थिते व दूरदेशस्थितः सुतः ।

मुत्पाद्य कर्तव्यं प्रेतकार्य द्विजोत्तमैः ||

भर्तुः सञ्चयनादव भार्याया मरणे सति । चिनामिना तु कर्तव्यं तस्यासंस्कारकर्म हि || ऊर्ध्वं माता यदि मृता घटिकानन्तरं पिता । गाह्यग्निना पितुः कुर्यान्मातुरुत्तपनामिना || दंपत्योर्मरणे प्राप्तं दशाहाभ्यन्तरे यदि । ज्येव तु कर्तव्य मातापित्रोस्तु नानुलै ॥ इति

after:

प्रम?

der:

'

संग्रहे निषेधः

श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम्

‘ज्येष्ठ सन्निहिते चान्ते वर्तमाने क्रियान्तरे ।

[ पञ्च प्रश्न

पित्रोः पुत्रेण कर्तव्यं द्वितीयेनानुजेन वा ॥ इति

‘यमाने चितारुदे पात्रन्यासे तथा कृते ।

वर्षा

नाग्नौ ततः पृच्छामि याज्ञिकाः ॥

i mararasa निर्मथ्यं तत्र कारयेत् ।

शेषालाभे तथा कुर्यात् अभिशेषम्य वा पुनः ॥ असु प्रास्यति शेषं न अभिर्यस्तु मृदा (?) बुधैः’ इति असंस्करणञ्चैव प्रच्छादनं तथा ।

स्वानं तिलोदकं कुर्यादूर्ध्वमस्तमयाद्रवेः । हत्वा गृहं विद्विषां रात्रौ चेदुदयाद्रवेः ॥ इति प्रेतसंग्रहणञ्चैव नमप्रच्छादनं तथा ।

खानं तिलोदकं रात्रौ पुनरेवा चरेद्बुधः (?) ||

इदं वचनं पितृभ्रातृभावादिव्यतिरिक्तविषयम् ।

बृहस्पतिः –

गाग्य:

स्मत्यन्तरैः

संवर्त :

‘मातापित्रोर्मृतिप्राप्तौ पुत्रैर्दाहादि कर्म च ।

प्राप्तकाले तु कर्तव्यं तिथ्यादि न तु दोषकृत् ’ ॥ इति ‘शुक्रादिशुभवाराश्च नन्दा चैव चतुर्दशी । उत्तरात्रय रोहिण्यः पूर्णचन्द्र जन्म च । एतेष्वपि च कर्तव्यं मातापित्रोर्विशेषतः ’ ॥ इति

*

‘जन्मत्रयं सञ्चयने श्राद्धे च दहने गुरोः । नैव दोषावहं प्रोक्तमन्येषामपि सर्वधा । प्रत्यक्षमरणे पित्रोर्न पश्यत्तिथिवारभम् ’ ॥ इति ‘सूतिका या तु भर्त्रा तु यदाऽनुमरणोत्सुका ।

सद्यः शुद्धिमवाप्नोति भर्तुः पापापहारिणी ॥ इति ‘पुत्रस्त्वनुपनीतोऽपि पित्रोरसंस्कारमईति ।

अन्योऽप्युच्चारयन्मन्त्रान् तेन कर्माणि कारयेत् ||

पचमः खण्ड

starte

असंस्कृतेन पत्या च अग्निदानं समन्त्रकम् । कर्तव्यमितरत्सर्वं कारयेदन्यथैव तु ॥ इति

कौडिन्य: -

वृद्धगार्ग्यः

देवलः

Cat

‘दीक्षितोऽप्येकपुत्रस्तु मातापित्रोर्मृतिर्यदि ।

संस्कृत्यामागत्य यज्ञशेषं समाचरेत्’ ।। इति

‘ज्येष्ठस्य तु कतोर्मध्ये मातापित्रोर्मृतिर्यदि ।

दीक्षारूप निधायra संस्कुर्यात्पितरौ हि सः || रात्रौ यामत्रयादी कर्तुर्वै वपनं भवेत् । अन्येषान्तु सपिंडानां श्वोभूते चपनक्रिया || पित्रोर्मृताब्दे गर्भाब्दे सदा पर्वणि पर्वणि । आहिताग्निर्वपेत्केशान न वपेदितरस्तयोः || बहूनामेककार्याणामेकस्यापि यदुच्यते ।

सर्वेषां तद्भवेत्कार्यमेककार्यहिता हि ते ’ ॥ इति

‘संस्कार्यश्व पिता पुत्रः भ्रतरश्च कनीयसा ।

मातुलस्याप्यपुत्रस्य स्वह्या अवचा मताः (?) ॥ दहनादि सपिंडान्तं ब्रह्मचारी करोति चेत् । अन्यत्र मातापित्रोः स्यादुपनीय पुनः शुचिः ||

आचार्य पितुपाध्यायान् निहत्यापि ती व्रती । संकटानं न चाश्नीयात् न च तैः सह संवसेत् ॥

-मातामहं मातुञ्च तत्पल्यौ चानपत्यके ।

,

व्रती संस्कुरुते यस्तु व्रतलोपं न तस्य हि ॥ इति

अश्वमेधिके: – ‘देवालये सभामध्ये श्मशाने राजसन्निधौ ।

। .

समन्त्रोच्चारणं कुर्याच्छूद्रदोषो न विद्यते ॥ इति

‘मृताहे केशवपन दशाहे शेषवापनम् ।

सन्निधाने सपिंडानां वपनं स्याद् गुरोर्मृतौ ॥ .

atmfe:

ऋद्धमनः

कात्यायनः

हारीत:

श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् | प्रश्न

महागुरूणां सर्वत्र दाहकस्यागुरावपि ।

अतिकान् दशा तु माह: ( ( ) प्रशस्यते ||

श्राले च शाव ( जाप) क्षीरे च शुभाः काला अशोभनाः ।

नेमपत्रोर्मृती ॥

मवान् वपनं कुर्यात् नान्यत्रेति व्यवस्थितिः । अन्तर्वापि कर्तव्यं पिवोर्मरण एव तु ।

ना वपनं कुर्यात महत्यासमं भवेत ॥ इति

‘पनी पुत्रः स्तुपा पौत्रः श्रानृतसूत्रका अपि ।

पितरौ च यदेकस्मिन म्रियेरन्यासरे तथा । आमेकादशे कुर्यात् वैप तु सपिंडता || इति

‘भार्या पुत्रकनिष्ठानां शिष्याणाञ्च यवीयसाम् । संस्कर्तुर्वपनं नैव यदि कुर्यात कुलक्षयः ॥ इति ‘मृतावपि कनिष्ठानां वपनं न कदाचन ।

मृतावपि कनिष्ठानां वपनं न विधीयत । ॥ इति ‘दंपत्योस्सह मृत्यौ तु सह दाहादिकाः क्रियाः । प्रादाहादन्यनाशेऽपि तन्तु पृथक्रिया ||

पत्यासह संस्कारे मृतावनुमृतावपि । उदकादि सfist तकार्याणि यान्यपि ॥ कुर्यात्समानतन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च ॥ इति

हेमाद्री -

‘अथानुमरणे पनी खात्वा भर्ता सहैव तु । पथस्तुरीयमासाद्य सिम्बातैरुपवीज्य च ॥

नमस्कृत्वा चितारुढं भर्तारन्तु प्रसन्ननः । प्रदक्षिणं परीत्याथ भर्तुर्दक्षिणमाविशेत् ॥ इयं नारी ’ ति मन्त्रेण शाययेन्मातरं सुतः । पृथक् चितिं समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हति ॥

पञ्चमः खण्डः ]

着

बोधायन:-

"

श्रीdartanह्यसूत्रम्

दक्षिणमुपस्थानं चरुकाये चितिस्तथा । : किरण सह ||

पित्रा देव मात्रा च सधि (४) सुतेन तु ।

ज्यgन यह कर्तव्ये निमित्तार्थ पृथक् भवेत ।

‘सह पत्र ॥ इति सूत्रम्

‘म्रियमाणस्य चेद्भार्या सूतिकर्तुमनी तु वा ।

दुर्गा वा तन्तुमचम् ॥

‘उदय’ ‘वयस्त्रिशत’ व्याहृत्याच समस्तया ।

व्याहृत्या त्रिरनाज्ञानं महाव्याहृतिभिस्तथा ।

चतुगृहीनं

७५३

या माहिताभिरयु मिथेन तस्य प्रायश्चित्तम् । इमं मे वरुण ‘तत्त्वाया मीति द्वे चतुर्गृहीने जुहुयात् । विषहतो म्रियेत ‘न मोक्षस्तु सर्पेभ्य इति निश्विनुगृहीतनाज्यं जुहुयात् । पशुभ्यो प्रियेत ‘मगावो अगन्निन्द्रो यज्वन’ इति द्वे चतुर्गृहीते जुहुयात । अयनिहतो म्रियेत ‘मूर्वानं दिव’ इति । इंष्टिभ्यो म्रियेत ‘दंष्ट्राभ्यां मलिम्लू’ निति द्वे चतुर्गृहीते जुहुयात्

शंख:

क

सुकराला: ग्रामसूकरकुक्कुटैः ।

वास्थिमस्मदेहानां स्पर्शनश्चेत् प्रमादतः ।

गव्यैः प्रक्षाल्य कृच्छ्राणां त्रितयश्च समाचरेत्’ || इति

अपुत्रायाः पतिर्दद्यात् सपुत्राया न तु कचित । भार्या वा दंपती दद्यात् भर्तृभायें परस्परम् ||

प्रियन्ते हवः कर्ता चैव तथापि च । मरणस्य क्रमेणैवमुकादि समाचरेत् ॥

मरणं क्रमशो दृष्टा मरणानुक्रमेण तु । समानमिदमुद्दिष्टमन्येषामग्रनं विना ||

७५४

संप्रहे:

श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्

अन्येषामजस्यापि समवायेऽग्रजः प्रभुः । raat fate संघाने पितरी प्रभू ||

एवं पित्रोः क्रियामध्ये परेषां पैतृकोपरि |- पितर्युपरते पित्रो: मातृश्राद्ध निवर्तयेत् ॥

मानपि च वृत्तायां पितृश्राद्धा समः । श्राद्धकदिने भवेत् ॥

यस्य केशादिशलाजाता देशमेऽहन्यवापिताः । आशौच तम्य केशेषु लीयते नात्र संशयः ॥ जले चतुष्पथे वापि महावृक्षस्य सन्निधौ 1 harsarai aarनुभाविनः || (च) मृत पित्रोः पितृमेधकिया सह । उदकं पिंडदानञ्च श्राद्धं कुर्यात् पृथक् पृथक् । सपिंडीकरणचैव सहैव पृथगेव वा ॥ इति ‘मातुर्दशाहमध्ये तु पिता यस्यः प्रमीयते । ter यथाकालं पर्व समापयेत ॥

ततो मातुखिपक्षाद शेषकर्म समाचरेत । मातर्य प्रमीतायामशुद्धी म्रियते पिता ।

पितुः शेषेण शुद्धिः स्यात् मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम् ।।

पित्राशौचस्य मध्ये तु मातुर्दशदिन पिंडानि दत्त्वा पितृशिलया सहोद्वासनं

ग्रावत्पिताशौच दद्याद्वा इति केचित् । उभयत्र सह श्राद्धम् ।

ऋश्यभ्रंग:- ‘पत्न्याः पुत्रस्य तत्पुत्रतदद्भ्रात्रोस्तनयस्य च ।

स्नुपास्यस्त्रोश्च पित्रोश्च संघातमरणं यदि । अर्वागब्दान्मातृपितृपूर्व कर्म समाचरेत् ’ ॥ इति ‘पित्रोरुपरतौ पुत्रः श्राद्धं कुर्याद्वयोरपि ।

देवल:

।

अनुवृत्तौ तु नान्येषां संघातमरणेऽपि च ’ ॥ इति

पञ्चमः लण्ड : ]

लौगाभि:

देवस:

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

‘पत्नीपुत्रस्नुषापौत्रभ्रातृतत्पुत्रका अपि ।

पितरौ च यदेकस्मिन् म्रियेरन्वासरे तथा ।

maharat कुर्यात् त्रिपक्षे तु सपिंडताम्’ || इति ‘कामरणे पित्रोरन्यस्यान्यदिने मृतौ ।

सपिंडने त्रिपक्षे स्यादनुयानमृति विना || आशौचे तु व्यतिक्रान्ते अज्ञातक्रमयोस्तु वा । पित्रोत्सह क्रियैव स्यात् उहो द्विवचनेन तु ॥

agaraमृतौ पित्रोः एकशय्या चितिस्तथा ।

प्रत्येकमञ्जलीहेतोः (?) नमप्रच्छादनादिकम् ||

कामानं स्यात् एकणि तिलाञ्जलिः ।

अस्थिसञ्चयनन्त्वेकं नवश्राद्धं पृथक् पृथक् ॥

वृषोत्सर्जनमेद मासिकानां पृथक् क्रिया । सपिंडीकरणत्वैकं सुतरसवै समाचरेत् ॥

अन्वारोहे तु भर्ते- नान्यैरस्थिसंपिंडत. (?) । सपिंडीकरणादूर्ध्व पितामह्यादिभिस्स ॥ इति पतिव्रता अन्यदिनेऽनुगच्छेद्या.

स्त्री पतिं चित्यधिरोहणेन ।

दशाहतो भर्तुरस्य शुद्धयेत्

श्राद्धद्वयं स्यात् पृथगेकाले ’ ॥ इति

अन्यत्र ’ पूर्वेद्युर्मृतभर्तारमनुयातुं यदीच्छति ।

भार्या चान्द्रायणं कुर्यात् न तत्पर्युषितं भवेत् ॥

चितौ भर्नानुशयनमन्वारोष्णमब्रुवन् । केचित् प्रज्वलिते वहौ प्रवेशमपरे जगुः ॥

मानप्रवेशनादूर्ध्वं पैतृमेधिकमन्त्रकान् ।

कर्म स्मरन् पठेत्कर्ता तेन सा संस्कृता भवेत् !!

७५५

भगः

उशना:

श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न

रजस्वला चेन सात्वाऽन्यद्वस्त्रं त्वामिमाविशेत ।

गर्मिणी नानुयातल्या बलादपि कदाचन ||

a far fast विनानौ सास्थिके विशेत ! मर्तुः संस्कारमेवास्याः संस्कारमिति केचन ||

स्त्रीपिड पिंडेन संयोज्यं पुनरेव तत । पित्रापिंडे : संयोज्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः ||

पितामह्यादिभिचापि पुत्रवत्याः परे जगुः | रजस्वलाऽपि भर्तारं नारी याऽनुमुमूर्षते । स्नात्वाऽन्यद्वस्त्रसंयुक्ता चितिं समधिरोहयेत् ॥ इति

‘या समारोहणे युक्ता भर्ता चित्यां पतिव्रता ।

सामृतेऽहनि संप्राप्ते पृथक् पिंडं समर्हति ॥ इति ‘एकचित्यां समारूढपत्योर्मरणं यदि ।

}

पृथक् श्राद्धं तयोः कुर्यात् कनाद्याश्च पृथक् पृथक् ॥

मृती भर्तरि या नारी आशौचान्ते रजस्वला । श्राद्धशेषं प्रकुर्वीत स्नात्वा सूत्रं विमुञ्चति ॥ अन्वेति या तु भर्तारं सुवासिन्यवसायतः (?) । गन्धपुष्पालंकारः तांबूलादि न दुष्यति || अन्तर्दशाहे प्रेतस्य पुनः प्रतस्य संस्कृतौ । तस्माच्छुद्धिः पूर्वशेषादेकोदिष्टं यथोदितम् ’ ॥ इति

‘आद्यश्राद्धमशुद्धोऽपि कुर्यादेकादशेऽहनि ।

कस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः ॥

reita: सगोली वा यदि स्त्री यदि वा पुमान् । प्रथमेऽहनि यः कर्ता स दशाहं समारयेत् ॥

इतीदं पुत्राभावविषयम् ।

पञ्चमः खण्डः ]

‘लोकमवितरोद्राहं कृत्वा संसृष्टवद्धिमान् ।

एकभार्यामृतौ वन विभज्यान पृथक पृथक् ॥ ‘अमये विविचये स्वाहा’ हुत्वा भागौ विनिर्दिशेत् ।

पूर्वम्या दक्षिण भागमितरस्यान्तथोत्तरम् ॥

या तु वश्यमृता भार्या तद्भागं विनियोजयेत् । पूर्वोपासनवौ तु यस्योद्वाहः परः कृतः ॥ तस्यैकपत्नीविगमे वाग्निर्विनियुज्यते । ततस्तस्यां क्रियायान्तु वृत्तायां वहिसंगतिः ||

‘देशान्तरस्थौ पितरौ मृतौ -

दन्योऽपि कुर्यादखिलञ्च पैतृकम् ।

दाहं विना तानि पुनश्च सर्व

ज्येष्ठोऽपि कुर्यादनुजैः सपिंडनम् ॥

इदं पुत्रादिव्यतिरिक्तकृत्यम् ।

गार्ग्य:

‘कृतक्रियेऽपि पितरि दशाहं सूतकं भवेत् ।

मुख्यकर्ता विदेशम्धः काले काले श्रुतो यदि ॥

निवारि प्रकुर्वीत पिंडदानं विवर्जयेत् । अन्यो यदि दहेत्प्रेतं पुत्रोच्छिष्टाच सोदरात् ॥

दशमं वा हरेदेशं पञ्चमं सर्वमेव वा । बहुरिक्थस्य दशमल्प रिक्थभ्य पञ्चमम ||

अपुलपितृभार्यस्य सर्वमेव हरेन्नर: ।

अनिच्छन् दक्षिणां पूर्वमग्नि प्रेते निधाय च ॥

य पश्चादिच्छते रिक्थं गतं नेयं स वंचितः (?) । मुख्यकर्ता विदेशस्थो मानापित्रोर्मृतौ यदि ॥

W

श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न

"

विहितस्तु समासेन कनूनामुत्तमः क्रतुः ।

der for fषस्तु प्रवक्ष्यते ॥

आयुषः प्राण ब्रह्म भृगू दक्षिणे श्रवणे जपत । ‘संज्ञान’ मिति चान्यस्मिन् ततः स्नानादिकं चरेत् || ‘परे युवांस मित्यन्ते वैश्वदेवस्य पूर्वतः ।

*

एतैश्च पृथिवी चामि: ‘सूर्य ते च महाहविः ॥

‘वाग्घोते’ त्यादिभिः पड़मि: होतृमस्सग्रहै हुनेत् ।

उद्धृत्य ‘मेरोरहे ‘ति श्मशानं पूर्ववन्नयेत् ॥ चित्यां निधाय पत्नी चेत् ‘सने ’ त्युपनिपातयेत् । स्वर्णेन ‘देवस्य त्वेति हस्तसम्मार्जनं स्मृतम् ||

'

सर्वत्र ‘आ ओ व’ हेति हिरण्यशकलान् न्यसेत् । आस्ये ‘सुवर्ण’ मित्युक्ता ‘ब्रह्मेन्द्र’ मिति तयोः ॥

कर्णयोः ‘शतमि न्विति सुवर्ण कांस्य (?) दक्षिणे । प्राणे वामेsपि चेन्द्रोरप्य (?) नुवाकस्य शेषतः || आस्यतंडुलदानादि कुर्यात्पातं नियोजयेत् । ‘इमम’ नेति सर्वत्र ‘अभिर्यजुर्भिरिति च क्रमात् ॥ एकमेकैकवाक्येन समाप्यैवादितः पुनः । अनाहिताग्नेः ‘धेनु’ चेत्यभिरन्यैश्च निर्वपेत् ॥ अन्त्यपात्रे तु शेषाणां पात्राणाश्च समापनम् । कृताखल्यादिकं कृत्वा अभिदानोक्तमन्त्रकान् ॥ उक्ता ज्योतिष्मतीश्चापि तत्तदीन् क्रियादिकम् । ‘अयं धर्म’ स्य चान्ते वा ‘सुवर्ण धर्म’ मेव वा ॥ महस्रशीर्षा - ‘अन्य’ इति उपस्थायानुमन्त्रयेत् । एवं ‘ब्राह्मण एकेति चित्तेनाज्यं हविर्हुनेत् ॥सञ्चमः खण्डः ] मृतं बाल विश्वानाथं विप्रमनुत्रबन् । सद्यः स्नानेन शुद्धि: स्यात् इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्नचार्थययेण श्रीनिवासास्ययज्वना विरचिते श्री खानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पश्चममने पञ्चमः खण्डः ! अथ षष्ठः खण्डः सो (म उ) पवीती ‘सन्त्वा सिश्चामि इति शान्ति जप्त्वा उपतिष्ठेत । ‘उद्वयं तमम’ इत्यादित्यम् । अतोऽप्रदक्षिणमनीक्षमाणा ‘ग्रामधर्मेण अधोमुखा निवर्तेरन् ॥ १ ॥ सोपवीती इत्यादि । ‘उद्वयं तमसः, ‘तरणिर्विश्वदर्शत ’ इत्यादि - त्योपस्थानम् । श्मशानान्निर्गच्छतो विजने दर्मरज्जु प्रसार्य एको ‘मा चतर’ तेनि वारयेत् || २ | ‘न पुनरवतरिष्याम’ ’ इत्यधस्तात् तुल्याः प्रयान्ति ॥ ३ ॥ विसृज्याऽन्येऽनुयाता गच्छन्ति ॥ ४ ॥ तथैव विजने अपः प्रपद्यमानान् पूर्वोक्तां शाखां प्रसार्य स्यालो वा सपिंडो वा राजपुत्रो वा वारयेत् ॥ ५ ॥ प्रतिमन्त्रेण तोयधिं दक्षिणामुखाः (सर्वे) प्रकीर्णकेशाः प्रपद्येरन् । अप्सु मकुनिमज्ज्योतीर्य आचम्य दक्षिणामुखाः प्राचीनावीतिनो मुक्तशिखास्सर्वे सनाभयो दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु उदुंबरपर्णेषु तिलाक्षतेषु विरुदकाञ्जलिं तिलमिश्रं प्रेतस्य गोवनामपूर्वमात्रावयेत् (१) ॥ ६ ॥ ‘असावेतत्त उदक’ मिति सन्योत्तराभ्यां पाणिभ्यां ददते ॥ ७ ॥ ‘कृतोदकान् समुत्तीर्णान् मृदुशाद्वलंसंस्थितान् । स्वतानपवदेयुस्तान इतिहासैः पुरातनैः ॥ मानुष्ये कदलीस्तंभ निस्सारे सारमार्गणम् । करोति यः स सम्मूढो जलबुदबुदसन्निमे ॥ याज्ञवल्क्यः पञ्चधा संभृतः कायो यदि पञ्चत्वमागत कर्मभिः स्वशरीरोत्थैः तत्र का परिदेवना । ’ षष्ठः स्वन: ] श्र गन्त्री वसुमतीनामुदवनानि च । फेनमन्यः थ नाश मत्यलोको न यास्यति ॥ इति ७६ गुझ: ‘सव्यं जान्वान्य नतीरे धर्म कृत्वा जलं ददेत्’ इति । अनन्तरं ‘असौ पुण्यलोकान् गच्छत्वित्यनुगृधन इति संप्रार्थ्य निरशोकः खात्वा कर्म समारभेत् । हारीत: स्मृत्यन्तरे श्रीवर: गार्ग्यः sara बान्धवैर्मुक्त प्रेतो भुंक्त यतोऽवशः । अतो न रोदितव्यं हि कियाः कार्या यथोदिताः । ॥ इति ‘कुर्वीत सर्वकर्माणि ब्राह्मणानामनुज्ञया । ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञानात् दोषा नश्यन्त्यसंशयः ॥ इति ‘दिवैव प्रेतकार्याणि अपराह्नेऽस्थिसच्चयः । रातौ दवा तु पिंडान्तं कुर्यात् प्रेतोदकक्रियाम् ’ || इति ‘शुभेक्षणं तदा वज्र्ज्य सर्वे व्ययविनाशदाः । रात्रौ न कुर्यात्प्रेतस्य संभ्ययोरुभयोः क्रियाः || तीर्थाने श्वमं कृत्वा तत्त्र बलाञ्जलिं दद्यात् । ‘श्रियो यशो विपत्सौख्यं रोगो नाशश्व संपदः । अर्कवारादिवाराणां पाषाणस्थापने फलम् ’ || यामवल्क्यः मनः अम्पन व पाषाणं स्थाप्य प्रेमावा द्विरुदकाञ्जलिं दद्यात् ॥ असौ इत्यत्र संबुद्धया नामग्रहणम् । 1 ‘न ब्रह्मचारिणः कुर्युरुदकं पिंडमेव च ’ ॥ इति ‘आदिष्टी नोदकं कुर्यादाव्रतस्य समापनात् । समाप्ते तूदकं कृत्वा त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥ इति ‘पस्पृष्टो यथा विप्रः विप्मूत्रं कुरुते यदि । श्रोत्राचमनमित्युक्तं खानादाचमनं वरम् ॥ इति श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने बृहस्पतिः – ‘भानुवारे भृगोवरे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । तिलयस्तर्पणं कुर्यात् स मातृपितृघातुकः ’ ॥ इति रावल्याम्- ’ तिथिवारसमाये गे निषेधो य उदाहृतः । संगतः स्मृत्यन्तरे - ऋषिभिस्तर्पणे नित्ये निमित्ते न तु बाघते ’ ॥ इति ‘पूर्वादे चापराहे च तोयमाशौचगामिभिः । संस्कर्तेव बलिं दद्यात् स हि प्रेतस्य बान्धवः । ॥ इति ‘नवभिर्दिवसैर्दद्यात् नवपिंडान् समाहितः । दशमं पिंडमुत्सृज्य रात्रिशेषाच्छुचिर्भवेत् ’ ॥ इतीदमापस्तंत्रविषयम् । विष्णु:- पारस्करः पंग: ’ सायं प्रातर्द्विजातीनां पिंडानप्युदकं ततः । 擘 विंशतिं पिंडमुत्सृज्य ब्राह्मणः शुचितामियात् ॥ इति ’ तिलोदकांस्तथा पिंडान् नवश्राद्धानि यानि च । रात्रौ न कुर्यात्सन्ध्यायां यदि कुर्यान्निरर्थकम् ॥ इति ‘गृहीत्वा प्रेतपाषाणं गच्छेद्देशविपर्यये । अपकृप्यापि कुवत न त्वेतदवशेषयेत्’ || इति ‘प्रथमेऽहनि यः पिंडस्तेन मूर्धा प्रजायते । चक्षुस्श्रोते नासिके च द्वितीयेऽहनि जायते ॥ भुजौ वक्षस्तथा ग्रीवा तृतीयेऽहनि जायते । नाभिर्जानुर्गुदं लिंग चतुर्थेऽहनि जायते ॥ ऊरू तु पञ्चमे ज्ञेयौ षष्ठे मर्माणि निर्दिशेत् । सप्तमे तु सिरास्सर्वा जायन्ते नात्र संशयः ॥ अष्टमे तु ततः पिंडे सर्वरोमाण्यनन्तरम् । नवमे वीर्य संपत्तिर्दशमे अत्परिक्षयः । अशौचान्ते ततः सम्यक् पिंडदान समाप्यते ॥ इति षष्ठः खण्डः ] गृहीत्वा लगुडं यत्नात् सर्वदुष्टनिवारणात् । ‘अद्यप्रभृत्यादशाहं प्रेतरूपः शिले ! भव || पिंडोदकाञ्जलीश्चैव दास्यामस्तव सन्निधौ ’ । इत्युक्ता प्रेमावाह्य कृत्याश्मनि पदं शनै ’ रिति ॥ ७६३ यत्तत्र स्त्रिय इत्यादि । गृहे यत्कर्तव्यं शुद्धयादिकं तत् स्त्रियः कुर्वन्ति । यद्वा तत्काले यत्कर्तव्यं तत्कृत्यज्ञाः स्त्रियो यदाहुः तत् स्वयमेव कुर्युः । गोमयेन गृहं शोधयित्वोपलिप्य उल्कया निर्दग्ध्वा पुष्पति- लाक्षतेः ‘स्वस्त्यस्तु वो गृहाणां ’ इति यस्मिन् देशे प्राणोत्क्रान्तिः तत्र च विकीर्य द्वारस्य निर्गमन दक्षिणभागे समनुलिप्य पुष्पाद्यचकीर्य अश्म वह्नि हिरण्य गोमयोदुंबरपत्र तिलाक्षतानि निधाय धूपदीपादिना उपगतस्तावत्प्रतिगृह्णीयुः ॥ ९ ॥ प्रतिगृह्णीयुः । नित्रपत्त्रौषधिद्रव्येण सह तद्गृहवृद्धाः स्त्रियः प्रति- गृह्णीयुः | ‘तव कदाचिदप्येवं मा भवतु इति प्रतिवदन्त्यः प्रतिगृह्णीयुः । , याज्ञवल्क्यः ’ इति संश्रुत्य गच्छेयुः गृहं बालपुरस्सराः । 1 विदश्य framaण नियता द्वारवेश्मनः ॥ इति यस्मिन् देशे प्राणोत्क्रान्तिः तत्र– मत्स्यपुराणे: गृद्य:- ‘क्षीरोदकाभ्यां संपूर्ण मृत्पात्रे वियति न्यसेत् । रक्ते तत्रैव तद्रक्षेत् आप्रदानाद्यथा स्मृतिः ॥ सर्वदाहोपशान्त्यर्थमध्वश्रमविनाशनम् । मादाधेयमाकाशे दशरात्रं पयस्सदा ॥ इति } ‘द्वारस्य दक्षिणे कृत्वा उदद्वारं प्रपां ततः । दिशनिम्नविस्तारं तत्र गर्त विधाय च । Hari aai a पेन उदमुखः ॥ इति श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम न तदम सपर्व वस्त्रतोयेनाप्लुत्य धान्याश्वतं सतिलमालस्य ततो af सुवर्ण गोमय स्पृष्टा नत्र स्थित्वा अनासम्भान् विसृज्य वृद्धाग्रं गृहं after itsaratमासीरन् ॥ १० ॥ तदश्मेत्यादि । तदम यथोक्तं प्रपावेषां स्थापयित्वा तत्र प्रेतमावाच तिलैरभ्यर्च्य ‘गोल शर्मन् प्रेत एतते वासोदकं ददा मीति त्रिर्दत्वा । ‘वामपार्श्वे गृहद्वारे शिलास्तिस्रो निधाय च । श्रter: sati atarra अंगिरा: - तासु वस्त्राणि संपीय सायं प्रातर्बलिं ददेत् ॥ ‘द्वारस्य दक्षिणे पार्श्वे यहि: कुर्यादभावम् । एकममानमादध्यात् इष्टकां वाऽग्रजन्मनाम् । इति ‘बहि: कुंडे प्रदानं स्यात् कर्ष: खात्वा विधानतः । गन्धमाल्योदकेनार्च्य दद्याद्दर्भेय्ववाङ्मुखः ॥ इति विज्ञानेश्वर:- ‘नदीकूलं ततो गत्वा शौचं कृत्वा यथार्थवत् । । वस्त्रे शोषयित्वाsaौ ततः स्नानं समाचरेत् || सचेलन्तु ततः खात्वा शुचिः प्रयतमानसः । स्मृत्यन्तरे: पाषाणं तत आदाय विप्रो दद्यादशाञ्जलीन् ॥ ततः स्नानं पुनः कुर्याच्छावाशौचं प्रकारयेत्’ || इति ‘अप्सु सकृन्निमज्ज्य त्रिरुदकाञ्जलिं दद्या’ दित्याश्वलायनः । ‘श्राद्धमेकोत्तरं वृद्धया कर्तव्यन्तु दिनेदिने । आवसनाद्वलीनान्तु द्विगुणं प्रत्यहं परे || एकोत्तरं यथाशक्ति मुक्ति दद्यादिनेदिने दशमांश शतं वापि सहस्रं वा सहेमका. देवं विप्रस्य तत्सुतैः यथालाभं यथाविधि ॥ इति षष्ठः खण्डः } स्मत्यन्तरे: व्यासः reenerat पराद्वार: f श्रीषर:- ‘पूर्व चापरा च तोयमाशौचगामिनाम् । संस्कर्तेव बलि: कार्यो न तु रात्रौ कदाचन ॥ इति ‘सायं प्रातः प्रदेयार्थ ( 2 ) मेकदैवापराह्नकं । (2) एकत्रप्रवृद्धया वा आदशाहं बलिस्तथा || तदाकारित्वेकस्त्रयो वाऽतो विवर्धते । तत्राये पञ्चपञ्चाशत् तृतीये पञ्चसप्रति ः || केचिच्छता अलीनाहुः तत्रैकाहविवर्धनात् । दश वा पञ्चपञ्चाशत् पञ्चसप्ततिरेव वा ॥ शतं वाऽजयस्तेषु पक्षेविच्छा नियामिका । न वृद्धिमवार्ता चेत् दद्यात्पिडांस्तथा दश || इति ‘एकैकोत्तरवृद्धया तु प्रत्यहं द्विजभोजनम् । वर्णानामानुपूर्व्येण वर्णयन्त्याप्रदानतः । जलं प्रेतस्य मध्या दद्याद्यावद्विशुद्धयते ॥ इनि ’ ततो गृहं समावृत्य चरुं कुर्यात्स्वयं ततः । द्विः प्रक्षाल्य तु तद्द्द्रव्यं कर्तव्यं श्रपणं ततः || आदाय दक्षिणाग्रांस्तु दर्भानास्तीर्य विन्यसेत् । कुक्कुटांडप्रमाणन्तु पिंडमित्यभिधीयते ’ ॥ इति पिंड प्रदीयते सायं दर्भेषु च गुलेन वा । पयसा फलमूलैश्च मिश्रित दक्षिणामुखः ॥ प्रेताय गोत्रनामभ्यां प्रदद्यान्मुष्टिसम्मितम् । तूष्णीं प्रसेकं पुष्पञ्च धूपं दीपं तथैव च । प्रेतपिंड बहिर्दद्याद्दर्भमन्त्रविवर्जितम् ’ ॥ इति ‘विमस्य दशपिंडाः स्युः क्षत्रिये द्वादश स्मृताः । वैश्ये पञ्चदश प्रोक्ताः शूद्रे त्रिंशत्प्रकीर्तिताः’ ।। इति ७६५ ७६६ बृहस्पति:- संवत: स्मृत्यन्तरे -

श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्ने ‘भानुवारे भृगोर्वा रे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । तिलैयैस्तर्पणं कुर्यात् स मातृपितृघातुकः ’ ॥ इति ’ तिथिवारसमायं गे निषेधो य उदाहृतः । ऋषिभिस्तर्पणे नित्ये निमिते न तु बाधते ’ ॥ इति ‘पूर्वाद्धे चापरा च तोयमाशौचगामिभिः । itra afe दद्यात् स हि प्रेतस्य बान्धवः’ || इति ‘नवभिर्दिवसैर्दद्यात् नवपिंडान् समाहितः । दशमं पिंडमुत्सृज्य रात्रिशेषाच्छुचिर्भवेत् ’ ॥ इतीदमापस्तंत्रविषयम् । ‘सायं प्रातद्विजातीनां पिंडानप्युदकं ततः । 孽 विंशतिं पिंडमुत्सृज्य ब्राह्मणः शुचितामियात् ॥ इति विष्णु:– ’ तिलोदकांस्तथा पिंडान् नवश्राद्धानि यानि च । , रात्रौ न कुर्यात्सन्ध्यायां यदि कुर्यान्निरर्थकम् ॥ इति पारस्कर:

‘गृहीत्वा प्रेतपाषाणं गच्छेद्देशविपर्यये । अपकृष्यापि कुर्वीत न त्वेतदवशेषयेत् ॥ इति ऋश्यपंगः ‘प्रथमेऽहनि यः पिंडस्तेन मूर्धा प्रजायते । चक्षुश्श्रोत्रे नासिके च द्वितीयेऽहनि जायते ॥ भुजौ वक्षस्तथा ग्रीवा तृतीयेऽहनि जायते । नाभिर्जानुर्गुद लिंग चतुर्थेऽहनि जायते ॥ ऊरू तु पञ्चमे ज्ञेयौ षष्ठे मर्माणि निर्दिशेत् । सप्तमे तु सिरास्सर्वा जायन्ते नात्र संशयः ॥ अष्टमे तु ततः पिंडे सर्वसाध्यनन्तरम् । नवमे वीर्यसंपत्तिर्दशमे अत्परिक्षयः । अशौचान्ते ततः सम्यक् पिंडदान समाप्यते ॥ इति षष्ठः खण्डः } अगस्त्य: देवल: ग. यंः A खान ‘पञ्चहीनैरशीत्यतैः भोजनैस्तिलतर्पणैः । पिंडैर्विंशतिभिश्चैव भोक्त रूपं प्रकल्पयेत् ॥ उत्तरीयशिलापाल कर्तृद्रव्यविपर्यये । पूर्वदत्ताञ्जलीन् पिंडान् पुनरित्याह गौतमः || आधदेशादन्यदेशे प्रेतपिंड क्षिपेद्यदि । पूर्वदत्ताञ्जलीन् पिंडान् पुनरित्याह शाकलः १ || इति ‘राजकार्यनियुक्तानां वैश्यानाञ्चातिपातिषु । पाषाणमुत्तरेन्मध्ये बलिकर्म समापयेत्’ || इति ‘forfeit afa anaissन्या- ‘मायातु’ मन्त्रेण निधाय कुंडे । ‘यमाय सोमं सुनुते ’ ति मन्त्रा- 6 दाज्यातीलौकिक एव वह्नौ ’ ॥ इति ‘शिलान्तरे स्थापिते तु दृष्टा नष्टा शिला यदि । ‘यमे इवे’ नि मन्त्रेण नाच न्यस्याथ तर्पयेत् ॥ चेत् चण्डालादिभिः स्पृष्टः पिंडो यद्युपहन्यते । प्राजापत्यत्रयं कृत्वा पुनः पिंड समाचरेत || प्रथमेऽह्नि तृतीयेऽह्नि पञ्चमे सप्तमेऽपि वा । नवमे एकादशे चैव षण्णवश्राद्धमुच्यते ॥ नव सप्त विशां राज्ञां नवश्राद्धान्यनुक्रमात् । आद्यन्तयोर्वर्णयोस्तु पडित्याहुर्महर्षयः ॥ इति ‘तृतीये पञ्चमे वाऽथ सप्तमे नवमे तथा । अन्येकादशे चैव नवश्राद्धानि पञ्च वै ’ ॥ इति ‘नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु यदि कुर्यान्नवश्राद्धं कुलक्षयकरं भवेत् ॥ ७६७ ७६० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् faferred गार्ग्यः न त्रिजन्मसु नन्दायां चतुर्दश्याश्च वह्नि । यदि कुर्यान्नवश्राद्धं कर्ता यमपुरं व्रजेत् ’ ॥ इति ‘सप्तविंशतिभ चैव चतुर्विंशतिभं तथा । , कर्तुश्च पुत्रदाराणां त्रिजन्मक्षदि वर्जयेत् ॥ इति ‘सप्तविंशे चतुर्विंशमृक्ष दारविनाशनम् । पौष्णमादित्यमैन्द्रामं रोहिणी तिस्र उत्तराः ॥ आवहे पुरदुरेण (2) कर्तुर्मरणमत्र वै । गुरुशुक्रेन्दसौम्यानां वारवर्गोद्रयं विना || मन्द्रार्ककुजवाराणां वारवर्गादयाः शुभाः । [ पञ्च प्रश्न I पात्राणस्थापने श्रेष्ठा मन्द्रमौ मार्कवासराः || उत्थापनेन (1) क्रियास्ते मातापित्रोर्गुरोश्शुभाः ’ ॥ इति एवं नवश्राद्धपर्यन्तं कृत्वा । धान्याचतमित्यादि । याज्ञवल्क्यः विate freearणि नियता द्वारि वेश्मनः । आचम्याग्न्यादि सलिलं गोमयं गौरसर्पपान् ॥ प्रविशेयुरसमालभ्य कृत्वाऽश्मनि पदं शनैः ॥ इति तत्र स्थिता द्वारे स्थित्वा । अनासन्नान् ज्ञातिव्यतिरिक्तान् । लोक- यात्रां - लोकप्रवृत्तिम् । यथा ‘नातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसी’ त्यादि विधया || आसीरन - प्राप्नुयुः ( 2 ) । यद्वा - लोकगतिम् । तदेवमहोरात्रमुपोष्य प्रातः पूर्ववत्पथोपस्थाय चितास्थीन्यु- पसंहृत्य पयसा आज्येन प्रक्षाल्य आकृति कृत्वा पुष्पादिभिरभ्यर्च्य अभाषपाद्यैः तूष्णीं निवेद्य एतेन विधिना आकृति दहेत् ॥ ११ ॥षण्ठः खण्डः ] ७६९ उदेवमित्यादि । प्रथमेऽहनि कर्तव्यस्याद्यमासिकस्य एकदशेऽहनि विधीयमानत्वात् तदेवमहोगत्रमुपोष्येत्युपवासमात्रं विधीयते । पूर्ववत्पथा- पूर्व येन पथा श्मशानं गताः तेनैव पथा श्मशानं प्रत्युपस्थाय गत्वा । ‘पुनर्दहनकर्म करिष्यामीति संकल्प्य । एतेन विधिना - एकचया । आकृति दहेत् ।

गृह्यः - ’ अस्मात्त्वमिति मन्त्रोऽयं पुनर्दहनकर्मणि ’ इति । मन्त्रान्तरेण वा इति कैश्विद्याख्यातम् ।

यस्मात्कुलस्य मांगल्यमुत्तरा च गतिर्भवति ।। १२ ।।

‘अमन्त्रपूर्वदग्धाना मंगवैकल्यशोषणम्

चंडालादिहतानाञ्च पुदर्दहनमिष्यते ’ ॥ इति

तदहि तं चिन्तयित्वा सतंडुलं व कांस्यं पानीयश्च

दद्यात् || ३ ||

श्रीधरः

स्मृत्यन्तरे

सतंडुलमित्यनेन दीपसहितमुच्यते ।

स एष नमप्रतिच्छन्दो ( भो ) ऽस्य भवति ॥ १३ ॥

‘नच्छादनं दद्यात्तदयेव प्रयत्नतः ।

विप्राभावे सगोत्रायाऽशौचिने वा विशेषतः || नवश्राद्धभ्यर्च्य हुत्वा पिंडं प्रदाय च ’ ॥ इति

‘नमप्रच्छादनं दद्यात् भोजनेन सह द्विजः ।

ससुवर्ण सोदकुंभं सचस्त्र वेदपारगे ।

तथैव देयं तद्विद्वितीये वापयेत् ’ ॥ इति

‘वासस्तंडुलमृत्पात्र कांस्यमुद्दीपनं नृतम् ।

दहनानन्तरं दद्यात् स तु नमपरिच्छदः ॥

वासस्तंडुलमुदकुंभं प्रदीपं कांस्यभाजनम् ।

प्रच्छादनश्राद्धे ब्राह्मणाय प्रदापयेत्’ || इति

७७०

श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने

‘नवश्राद्धं मासिकच यद्यदन्तरितं भवेत् ।

तदुत्तरेण सन्दद्यात्सर्वाण्येकादशेऽहनि ॥ इति

नवश्राद्धे ब्राह्मणवरणादिकमे को दिष्टवदामेन कर्तव्यम् || ‘श्रीविष्णो

आमं रक्षस्वे ’ त्यूहः ||

इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण

श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने

तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने षष्ठः खण्डः

अथ सप्तमः खण्डः

स्नात्वा गुरखे पानीथार्थ शतथा दक्षिणां दत्वा सायं प्रात: त्रिरुदकाञ्जलिं दत्वा नित्यमेकैकं वर्धयित्वा तर्पयेत् ॥ १ ॥ स्नात्वेत्यादि । गुरवे - उपद्रष्टे । यद्वा गुरवे ।

पूर्वर्वदपो वाससा आदाय अश्माप्लुत्याभ्यर्च्य बलिं ददाति ॥२

पूर्ववदित्यादि पूर्ववत् प्रथमदिवसवत्। निलामलकहारिद्रादिभिः गृहद्वारशिलादि वाप्य वासोदकंन अश्म आप्लुत्य । बलिं ददाति । बलिशब्देन पिंडचोपलक्षितम् | ‘सायं प्रातः प्रदेयार्थमेकमेवापराह्नक’ मिति वचनात् । ’ दहनप्रभृत्याहिताग्ने’ रिन्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात आहिताग्नेः पुनर्दहनाद्येव आशौचोदकदानादिकम् । मरणदिनादारभ्यानाहिताग्निः । दहनात्परमिति केचिद्वदन्ति ।

गालव :-

जातुकणि:

afts :

‘त्रिपक्षात्पूर्वतस्सामेः भवेत्संस्कारवासरात् ।

ऊर्ध्वं मृत दिनेऽनग्नेः सर्वाण्येव मृताहतः ’ ॥ इति

‘ऊर्ध्वं मृताहाद्यच्छ्राद्धं त्रिपक्षान्त उदाहृतः ।

अवस्तु कारयेद्दाहात् आहिताग्नेर्द्विजन्मनः ॥ इति

‘ऊर्ध्वं मृताहाच्छ्राद्धं मृताहाद्येव तद्भवेत् ।

अस्तु कारयेद्दाहादाहिताग्नेर्द्विजन्मनः ’ ॥ इति

जलान्तमादशाहात् || ३ ॥

जलान्तमित्यनेन गृहद्वारि बासोदकमात्रमेव । न तिलोदकम् ।

ततः प्रभृत्येकभक्ता निरानन्दा अधश्शायिनो भवेयुः ॥ ४ ॥

तत इत्यादि ।

GUR

स्मन्तरे :–

श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् पञ्चम प्रश्न

‘अनैजसेषु पात्रेषु कन्दमूलफलाशिनः ।

बन्धुताशना वा स्युः यवत्प्राणस्य धारिणः ||

संभोजनच बन्धूनां कर्तव्यं प्रेतवेश्मनि ।

तैलाभ्यंग न कुर्वीत अंगसंवाहनं तथा ||

सर्वाभाव स्वमीयुः भवेयुर्ब्रह्मचारिण: ।

आमदानञ्च सर्वेषां प्रत्यहं स्नानमिष्यते ॥

मरीचि

रात्र सु सर्वेषां प्रत्येक शुद्धभूतले ।

सुप्तच

शयनं वापि कर्तव्यं समीपे प्रेतवेश्मनि ’ ॥ इनि

‘प्रथमेऽहि तृतीयेऽह्नि सप्तमे नवमे तथा ।

ज्ञातिभिस्सह भोक्तव्यमेतत्प्रेतेषु दुर्लभम् ॥ इति

,

मातापिलोईतवासाः परिवत्सरं ब्रह्मचारित्रतं चरेत् ॥ ५ ॥

यस्माचीर्णपव्रत वंशं वर्धयेत् ॥ ६ ॥

मातापित्रोरित्यादि । मातापित्रोर्मरणादिनादारभ्य संवत्सरपर्यन्तं इतवासाः अनुल्वणक्वः । उष्णोदक तैलाभ्यं गगन्व पुप्पमैथुनादिप्रतिषिद्धकर्म वर्जितः ब्रह्मचारित्रतं चरेत् ।

सत्यवतः

‘प्रमीतौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् ।

1

न दैवं नापि पित्र्यच यावत्पूर्णो न वत्सरः ॥ इति वचनात्

‘स्नानश्चैव महादानं स्वाध्यायश्चामिपूजनम् । verse न कुर्वीत महागुरुनिपातने ’ ॥ इति

‘मातापिलोमृतौ प्राप्ते अर्वाक्संवत्सराद्यदि । मैथुनन्तु समासाद्य प्राजापत्यं समाचरेत् ॥

यदि शुकान्तसंयोगः कृच्छ्रं चान्द्रायणं चरेत् । आहितो यदि गर्मः स्यात् ब्रह्महत्यात्रतं चरेत् ’ ॥ इति

सप्तमः खण्डः ]

षण्मासान् वर्जयेत् क्षौरं तैलतांबूलयोषितः ।

ज्येष्ठादीनां मृतौ प्राप्ते मातापित्रोस्तु वत्सरम् ’ ॥ इति

एतत्सर्वमकृत सपिंडीकरणविषयम् ।

स्मत्यन्तरे :–

संप्रहे :–

'

७३-३

‘कृते सपिंडीकरणे च पित्रोः न ब्रह्मचर्य परिरक्षणीयम् । तद्रक्षणे चापि महत्फलं स्यात् निवर्तने च स्खलने न दोष:’ इति.

‘सपिंडीकरणं यावत्तावद्वद्वृद्ध्यादि नेष्यते ।

तत्सोदरस्य पुत्रस्य न त्वन्यस्य सगोत्रिणः ’ ॥ इति

‘अकृतप्रेतकार्ये तु न कुर्यादात्मनः शुभम् । कुर्यादेव शुभं कर्म मुख्यकर्तुश्व सन्निधौ ॥

सपिंडीकरणश्राद्धमकृत्वा शुभकर्मकृत् । ध्रुवमाप्रोति नरकं सपिंडानां मृतौ क्रमात् ॥

असपिंडीकृते प्रेते पितृत्वं नोपपद्यते । न च नैमित्तिकं काम्यमिष्टापूर्तादिकं न च ॥ नित्यकर्माणि कुर्वीत स्मृत्युक्तानि तथैव च । वंशजानामसंस्कारे त्वाशोचन्तु कथं भवेत् ॥

दशाहात्परतशुद्धिः ज्ञातीनाश्च विशेषतः । गर्भादिप्राशनान्तानि प्राप्तकालं न लंघयेत् ॥

ज्ञातीनां प्रेतकार्याणि अकुर्वन्नपि कारयेत् । भ्रात्रादीनां प्रमीतानां त्रयाणान्तु सपिंडनम् || कृत्वा तु मंगल कार्य नेतरेषां कथञ्चन " इति । ‘सपिंडीकरणात्पूर्वे शोभनं न विधीयते ॥

यदि चेतत्कृतं कर्म कर्तुर्नाशाय कल्पते । न कुर्यात्प्रेतकार्याणि नित्यनैमित्तिकान्यपि ॥

200

गालव

श्री after - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्रश्ने

न कुर्यादाशौचं यावत्प्रेतस्य मोक्षणम् ।

ना वा भ्रातृपुत्रो वा सपिंडशिप्य एव वा ॥ सपिंडीकरणं कुर्यादिति

श्राद्धानि शिष्टानि सपिंडीकरणं तथा ॥

अपकृष्यापि कुर्वीत कर्ता नान्दीमुखे द्विजः । ॥ इति

‘सपिंडीकरणात्प्रेते पैतृकं पदमास्थित |

आहिताग्नेः सिनीवाल्यां पितृयज्ञः प्रवर्तते ॥

नासपिण्डीते प्रेते पितृकार्य प्रवर्तते ।

सपिंडीकरणं कृत्वा कुर्यात्पित्र्यं शुभानि च ’ ॥ इति

वत्सरान्तसपिंडीकरणाभिप्रायेण परिवत्सरं ब्रह्मचारित्रतं चरेदित्युक्तम् । उत्तरत्र ‘मासे संपर्कस्तृतीये वा मंगलयोगे भवति’ इति वक्ष्यमाणत्वात् स्मृतिप्रति- पादितत्वाश्च सपिंडीकरणान्तमेव पितृव्रतम् ।

संग्रहे ।

‘मातुर्दशाइमध्ये तु पिता यस्य प्रमीयते ।

पैतृकन्तु यथाकालं पितुस्सर्वे समापयेत् । ततो मातुस्त्रिपक्षादौ शेषकर्म समाचरेत् ॥ इति

इदं न सर्वसम्मतम् । (अनुतुषाविषये ? ) ।

‘मातर्यये प्रमीतायामशुद्धो म्रियते पिता ।

1

पितुः शेषेण शुद्धिः स्यान्मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम् ॥ इति

‘मातुर्दिक्षान्तरे चैव पिता मरणमाप्नुयात् ।

दहनादि क्रियां कुर्यात् वपनं नैव कारयेत् ||

प्राम्वत्सरात्कृतोद्वाहः स्नातको गर्भिणीपतिः ।

व्रती च न वपेत्पित्रोः वपेत्कर्ताप्यगोत्रजः ’ ||

इत्यादिवचनैः व्रतिनोऽपि विधीयमानत्वात् पूर्वमृताया मातुः संघातमरणे उत्तपनानिविधानात् ’ मातुः कुर्यात्तु पक्षिणी ’ मिति पक्षिणीविधानात् बहुस्मृति -

सप्तमः खण्डः ]

श्रीन

७७५

विरोधाच मातुदीक्षायां वपनं (नः) कर्तव्यम् ( 1 ) | किन अकृतम पेंडीकरण-

विषयमिति केचित् ।

ब्याज :

बेवस :

लौगाक्ष

हारीस

हेमाद्रि ‘विदध्यादौरसः पुत्रो जनन्या हिकम्। तदभावे सपत्नीकः कुर्यादेव यथाविधि ॥ इति ’ एकारणे पित्रोरन्यन्यान्यदिने मृतौ । } सपिंडनं त्रिपक्षे स्यादनुयानमूर्ति विना ’ ॥ इति ‘पितर्युपरते पित्रोर्मातुः श्राद्धस्य वर्तयेत् । 簟 मातर्यपि च वृत्ताय पितुः श्राद्धं निवर्तयेत् ॥ इति ‘दंपत्योस्सह मृत्यौ तु सह दाहादिकाः क्रियाः । प्रादाहादन्यनाशे च तदूर्ध्वन्तु पृथक्किया || दंपत्योरसह संस्कारे मृतावनुमृतावपि । उदकादि सपिंडान्तं प्रेतकार्याणि यान्यपि । कुर्यात्समानतन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च । प्रदक्षिणमुपस्थानं चरुकार्य बलिस्तथा || सचस्तर्पण गर्ने सपिंडीकरणं सह । पिलोस्सदेव मात्रा च कर्तव्यन्तु सुतेन तु ॥ ज्येष्ठेन सह कर्तव्यं (?) निमित्तार्थं पृथक् भवेत् ’ ॥ इति ‘अथानुमरणे पत्नी स्वात्वा भर्त्रा सहैव तु । पथस्तुरीयमासाद्य सिग्वातैरुपवीज्य च ॥ नमस्कृत्य वितारूढं भर्तारन्तु प्रसन्नतः । प्रदक्षिण परीत्याय भर्तुर्दक्षिणमाविशेत् ॥ ‘इयं ना’ रीति मन्त्रेण शाययेन्मातरं सुतः । पृथचितिं समारुड न विप्रा गन्तु मर्हति ॥ भर्तुः संस्कारमेवास्याः संस्कारमपरे जगुः ’ ॥ इति ७७६ और्य :- संग्रह - 01-4 अंगिरा :- नारवः संवत: प्रजापति : बोधायन : श्री श्रीनिवासमविकृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने ‘बालापत्याच गर्भिण्यो अस्पृष्टरजस्तथा । रजस्वला राजसुते . ‘मृतानान्तु सपिंडानां काले बहुतिथे गते । तान् सर्वान् सह संस्कुर्यात् त्रिरात्रेण यथाविधि || एकोद्दिष्ट चतुर्थेऽह्नि तेषां पिंड पृथक् पृथक् । सपिंडीकरणं तेषां सह वा पृथगेव वा ॥ हविरभिं दैवत्यं निर्वाश्चपञ्चोदपात्रकम् । यक मद कुर्वीत तन्त्रेणेत्याह कुंडिनः || मृतानामेकवंश्यानां काले बहुतिथे गते । तान् सर्वान् सह संस्कुर्यात् एकाहेन पुनस्सुधीः ॥ यद्येकं श्राद्धमनेकश्चैकवासरे । दैवं पित्र्यञ्च तन्त्रं स्यात् पृथक् पाको न विद्यते ।। ’ इति ‘दाहकस्स्याद्दशाहे तु (?) पितरौ चेदहेत्पुनः । व तु शुद्धिः स्यात् पित्रोस्तदिवसाद्भवेत् ॥ इति ‘अन्तर्दशाहे चेत्कर्तुः पुनः प्रेतस्य संस्कृतिः । तस्माच्छुहिः पूर्वशेषात् एकोद्दिष्टं यथोदितम् ’ ॥ इति ‘पूर्व कर्ता दशाहे तु पितरौ चेहहेत्पुनः । पूर्वेण शुद्धिर्देव स्यात् पित्रोस्तदिवसाद्भवेत् ’ ॥ इति ‘आशौचे तु समुत्पन्न पुत्रजन्म यदा भवेत् । कर्तुस्तात्कालिकी शुद्धिः पूर्वाशौचेन शुद्धयति ॥ प्रारब्धे प्रेतपिंडे तु मध्ये चेज्जननं भवेत् । तथैवाशौचपिंडांस्तु तेषां दद्याद्यथाविधि ॥ इति ‘उदकं पिंडदानश्च वियहं स्यात् त्रिवर्षतः । दशाहं पिंडदानं स्यात् अष्टमाब्दात्परं स्थितम् || सप्तमः खण्डः ] कन्याकुमारेभ्यः त्यहं पिदोदकक्रियाः । कुर्याद्दशाहमाशीचं वर्तते च न संशयः || शिशोखसरा मुकं पञ्चसप्ततिः । त्रिरात्रात्डिमुदकं सर्वेषां तर्पणं भवेत् ॥ समानडियाग्येषु सपिंडः सह वा भवेत् । तन्त्रेण देवाः पितरो निमित्त प्रतिपूरुषम् । बहूनामेककर्तॄणामेकमेद्बहुधा भवेत् । तत्रैकवचनं कुर्यात् बहिरेको द्विजाः पृथक् ॥ पञ्चमाद्वत्सरादर्वाक् प्रमीतो यदि बालकः । नममच्छादनश्चैव नवश्राद्धं तथैव च । अस्थिसचयनञ्चैव न कुर्यात्कल्पविद्विजः ’ ॥ इति याचीर्णेत्यादि स्पष्टम् । श्रीवर :- चतुर्थेऽहन्यस्थिसञ्चयनं कुर्यात् ॥ ७ ॥ ‘अस्थिसञ्चयने योगो देवानां परिकीर्तितः । प्रेतीभूतं ततोद्दिश्य यश्शुचिं न करोति चेत् (?) 1 देवतानान्तु यजनं तं शपन्त्यथ देवताः । पूर्व दम्याः स्मशानेषु देवताः परिकीर्तिताः ॥ इति पूर्वा शुभदः प्रोको मध्याह्ने मध्यमः स्मृतः । अपराश्च रात्रिश्च वर्जयेत्सचये बुधः ॥ इति अस्थिसञ्चयनं कार्य पूर्वा तु शुभावहम् । मध्या मध्यनं प्रोक्तमपराडे विनाशनम् ॥ चतुर्थे पञ्चमे चैव सप्तमे नवमे तथा । अस्थिसञ्चयनं कार्य वर्णानामनुपूर्वशः ॥ इति ७७ पारस्कर: feer परावारः कात्यायन: श्री श्रीनिवासमत तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने ‘चतुर्थेऽहनि विप्रस्य षष्ठे वै क्षत्रियस्य तु । अष्टमे नवमे चैव विधिस्स्याद्वैश्यशूद्रयोः ’ ॥ इति ‘चतुर्थे पञ्चमे चैव सप्तमे नवमे तथा । अस्थिय कार्यमिति विष्णुस्मृतौ स्मृतम् ’ ॥ इति ‘चतुर्थेऽहनि कर्तव्यमस्थिसञ्चयनं नृप ’ ॥ इति ‘अपरेधस्तृतीये वा चतुर्थे पञ्चमेऽपि वा । सप्तमे पञ्चमे वापि अस्थिसञ्चयनं भवेत् ’ ॥ इति ‘अपरेद्युस्तृतीयस्यां पञ्चम्यां पूर्व शौचिनः । भरद्वाजः शुद्धिरिति …. सूतिनां मृतिनाश्च सा ॥ संग्रहे – सूतिनाममिदं हित्वा प्रेतस्य च सुतानपि । अन्तर्दशाहे दाहे तु शेषतः शुचयोऽखिलाः । १ बहिर्दशाहे दाहे तु दाहादि त्रिदिनं समम् ॥ ‘सप्तम्यां वा अस्थीनि सञ्चिन्वन्ति ॥ इति । ‘नन्दायां भार्गवेऽर्के च चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु । बृहस्पतौ तथाऽश्रेषा पुण्ये हस्ते तथैव च ॥ नास्थिसञ्चयनं कुर्यात् कुलक्षयकरं हि तत् । फल्गुनीद्वयमाषाढं तथा प्रोष्ठपदद्वयम् ॥ ‘नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु । कुर्वतः प्रेतकार्याणि कुलक्षयकराणि तु || वर्गोत्तमे स्थिते चन्द्रे तथा वर्गोत्तमोदये । प्रेतकृत्या विवयः स्युर्नृणामन्विच्छतां सुखम् || नक्षत्राप्युत्तमान्याहु: आस्थितानि शुभग्रहैः । शुक्रवीक्षितराश्यादि किञ्चित्सर्व विगर्हितम् ॥सप्तमः खण्डः ] श्रter: ज्यौतिवे प्रचेताः . सर्वदा शुक्रवार गुरुवारश्च गर्हितः । चन्द्रचन्द्रवारौ द्वौ व मध्यममीरितौ ॥ गुरुशुकारशन्यर्कनन्दायाञ्च त्रिजन्मसु । उत्तरादिविहस्तेषु पुष्ये नैवास्थिसञ्चयः ’ ॥ इति , ‘अस्थिसञ्चयने कार्य जन्मत्रयविवर्जितम् । पूर्णायाञ्च विशेषेण नन्दायाञ्च विवर्जयेत् ॥ इति ‘रोहिण्यां पञ्चत्रिपद युग्मत्रिने पैतृ नन्दाका मचतुर्दशीभृगुशनिक्ष्माजार्कभद्रासु च । प्रेतश्राद्धमृतास्थिसञ्चयविधितैपक्षिकोनत्रयं एवं चतुर्थेऽहनि तद्वंशक्षयदं भवेदिति तदा दानानि कुर्यात्सुधीः ’ ॥ इति ‘चरुं पुष्पं जलं क्षीरं कुंभच सविधानकम् । संभृत्यैौदुंबरी शाखामयुजोऽस्थीनि चिन्वते ’ ॥ इति ’ ततोऽन्नं पानमादाय संस्कृतं विधिवत्सुधीः । गत्वा “पितृवनं तत्र पूजयेत्पितृदेवताः ॥ क्षीरेणाभ्युक्ष्य चास्थीनि सतोयेनापसव्यया । याज्ञिकस्य तु वृक्षस्य शाखां संगृह्य सच्छदाम् । अस्थीन्युत्तरगात्रेभ्यः नवपभाण्डे निवेदयेत् ॥ ‘गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य अस्थिसञ्चयनं कर्म करिष्यामीति संकल्प्य क्षीरोत्सिक्तेन (?) औदुंबरशाखया शरीराप्यवोक्ष्य शेषे चैव यथाक्रमं त्र्यहानि श्रीणि प्रेतभूतस्तु (?) उत्तिष्ठेति अयुग्मिरुदकुंभैरवोक्षितमवोक्ष्य श्मशानवासिभ्यो भूतेभ्यश्व बलिं दत्वा अयुजः स्त्रियस्सञ्चिन्वन्ति नूतनमृत्पात्रे अस्थीन्यादाय वरं वत्वा यज्ञीयवृक्षमूले पुण्यनद्यां समुद्रे वा निक्षिपति ।” इति K श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् पञ्चम प्रश्ने मत्स्यपुराणे - ‘ज्योतिर्विदुक्तसमये स्वशास्वोक्तविधानतः । treat कृत्वा कुर्यातद्धस्म वेदिकाः || यवगोधूमपर्वा शालिपिष्टैर्मृदापि वा । पर्णैस्तु कुर्याद्वै तत्र तत्र (१) स्थाप्य शिलात्रयम् || अञ्जलिभ्योऽखलीदद्याद्मन्धपुष्पाक्षतानपि । तत्र पिंडत्रयं देयं दक्षिणामकुशेषु तु ॥ एकं स्मशानवासिभ्यः प्रतायैव तु मध्यमम् । care परं पिंडं प्रदद्यादकाञ्जलीन् । दत्वाऽस्थीनि च गंगायां प्रक्षिपेद्भुवि वा क्षिपेत् ’ ॥

सप्तमेऽहनि चितां पिधाय पैष्टिकमाकारं कृत्वा पुष्पनिल- चूर्णलाज धूपदीपाक्षतैः पूजयित्वा बलिं निवेद्य जलं दद्यात् ॥ ८ ॥ सप्तमेऽहनीत्यादि । सप्तमेऽहनि चितां पिधायेत्युक्तत्वादिदमेव चिता- पिधानम् । t ‘चितास्थीनि समभ्युक्ष्य पिंडाकारं निधाय च । उपवीती दक्षिणस्यामावाह्याभ्यर्च्य यत्नतः ॥ श्मशानवासिभूतेभ्यो बलिं तांबूलकं ददेत् । पैष्टिके प्रेमावा गन्धपुष्पसुघूपकैः ॥ दीपाक्षतैरर्चयित्वाऽऽपूपला जतिलादिभिः । बलिना च निवेद्याथ तांबूलच प्रणम्य च || अथ तं समुद्रास्य मृत्पात्रेऽस्थि निधाय च । पुण्यनद्यां समुद्रे वा सास्थिं भस्म विनिक्षिपेत् ॥ यज्ञीय वृक्षमूले वा खनेद्वापि कुशस्थले । अस्चियनं कृत्वा तथा चैव समाचरेत् || । सप्तमः खण्डः ] व्यास: नद्याद्यमन्निधाने निधाने तु काले वाऽन्यत्र निक्षिपेत् । ब्रह्मचार्येकभक्ताशी कृष्णाजिनकृनास्थि च ॥ यष्टा तीर्थं नयेत्खायात् स्पृष्ट्रा चेन्नित्यकर्मणि । 1 खानं कृत्वा ततः खाप्य केशवादिकनामभिः || प्रक्षाल्य पञ्चगव्यै पुष्पाद्यैश्च प्रपूजयेत् । धेनुं दत्वा च विप्राय संकल्प्य समाहितः || आपो हि’ प्रेति च प्रोक्ष्य मृत्पाsस्थि निधाय च । रत्न सुवर्ण निक्षिप्य मृत्पात्रेण पिधाय च ॥ ब्राह्मणान् समनुज्ञाप्य वरणञ्च प्रणम्य च । ‘यावदस्थि मनुष्याणां गंगातोयेषु तिष्ठति ॥ तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते । प्रसीद वरदे देवि सर्वपापप्रणाशिनि || अमुकस्य प्रयच्छाद्य गतिं पुण्याञ्च शाश्वतीम् । अघमर्षणपूर्वञ्च धर्माय च नमाम्यहम् ॥ इत्युक्तैवं निधायांसे नद्यां वा विनिमज्जयेत् । ‘दिवं गच्छेत्युपस्थानमेवं तीर्थजले क्षिपेत् । ‘गंगे’ ति तीर्थ तं स्मृत्वा न्यसेत्तत्फलमाप्नुयात् । ॥ इति ‘यस्यास्थीनि मनुष्यस्य क्षिपेयुलवणांभसि । तावत्स्वर्गनिवासोऽस्ति यावदिन्द्राश्चतुर्दश || यावदस्थि मनुष्याणां गंगातोये वसत्यपि । तावद्वर्षसहस्राणि दिव्यानि दिवि मोदते ॥ इति प्रचेताः – ’ वृक्षमूले शुचौ देशे पुण्यस्थाने निधापये दिति । आस्वसञ्चयनं भारद्वजेनोक्तम् - यथा । ‘अपरेद्युस्तृतीयस्यां पञ्चम्यां सप्तम्यां वा अस्थि सञ्चिन्वन्ति । क्षीरोत्सितनोदकुमेनोदुंबरशास्वया पक्ता दधत् ७२ श्री श्रीवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने शरीराण्यवोक्षति ‘इयं ते अभिमन्धा ’ मेति । अत एवांगारान् दक्षिणा निर्वृर्त्य तिसरसुवाहुतीजुहोति ‘आपस्स’ जेति प्रतिमन्त्रम् । अयुग्भिरुद्र कुंभैः स्ववोक्षित- मोक्षति । यस्मात् पुनर्विजननं न स्यात् । सासव्ये (?) हस्ते नीललोहितसूत्राभ्यां बृहतीफलमाबद्धय सव्येन पदाऽश्मानमास्थाय प्रथमा अनन्वीक्षमाणा अस्थी - न्यादते ‘उतिष्ठात ’ इति । दद्विशिरसो वा । ’ इदन्त एक मिति द्वितीया ’ पर कत एक ’ मिति तृतीया पादपर्यन्तास्थीन्यादाय ‘उत्तिष्ठ प्रेत ए’ हीत्यु- त्यापयेत् । अन्यत्सर्वं पूर्ववत् । चिताभस्मादिकं सर्वं पिधाय तखाकारं लिखित्वा शिलाश्रये पूर्वोक्तान् श्मशानवासिनः प्रेतसखींश्चाभ्यर्च्य बलिं दत्वा विसर्जयेत् । यद्वा पैष्टिकमाकारं कृत्वा तत्र बल्यादिकं दत्वा उद्वासयेत्’ इति । ‘पैष्टिकमाकारं कृत्वा’ इति सूत्रे उक्तत्वात् । दशमेऽहनि तीर्थस्य विसर्जनम् । उदकाप्लुतं तदश्म भूमौ तत्रैव तीर्थस्थाने पिधाय बलिस्थाने पायसं प्रस्थतंडुलैः पक्कं लिमि मृत्पात्रैर्गृहीत्वा तेनैवाश्मना सह पिदध्यादिति विसर्जनम् ॥ ९ ॥ यमः दशमेऽहनीत्यादि । इदं मातापितृविषयम् । ‘अर्वाग्दशाहात्पित्रोस्तु कुर्यदि तदा भवेत् । द्विचन्द्रदोषो नास्त्यत कर्तव्या च क्रिया सुतैः’ | इति त्रिरात्रात्पूर्वविषयमिति केचित् ! श्लोक गौतम :– ‘पित्रोराशौचमध्ये तु यदि दर्शस्समापतेत् । तावदेवोत्तरं तन्तं पर्यवस्येत्यूहात्परम् ’ ॥ इति कालदर्श ’ दर्शो दशाहमध्ये स्यादूर्ध्वतन्त्रं समापयेत् । त्रिरात्रादुत्तरं पित्रोर्मृताविति विनिश्वयः ’ ॥ इति इदमौरसविषयम् । ‘दशाहमध्ये विधुसंक्षयश्चेत् दद्युर्दशाहं तिलवारिपिंडम् । पुत्रीसुतो दत्तक औरसम्ध शेषास्सुतास्तत्र समापयेयुः’ इति सप्तमः खण्डः ] स्मृत्यन्तरे: हस्यम्पंग:- ‘प्रवृताशौचमध्ये तु यदि दर्शः प्रपद्यते । 暨 समाप्य चोदकं पिंडं तद्दिनेनौरसः सुतः ॥ इति ‘मातापित्रोर्मृतिप्राप्तौ दशाहे मध्यतोऽपि वा । वनस्पतिगते सोमे शिष्टाहं पूर्ववत् क्षिपेत् ॥ इति ‘आशौचमन्तरा दर्शो यदि स्यात्सर्ववर्णिनः । समाप्ति तन्त्रस्य कुर्यादित्याह गौतमः १ ॥ इति ‘आद्यैर्देवे च (१) कर्तव्याः प्रेतपिंडोदकक्रियाः । दर्श संक्रमणश्चापि दशाहान्तर्यदा भवेत् || तावदेवोत्तरं तन्त्रं समाप्यमिति केचन । समाप्य चोदकं पिंड स्नानमात्रं समाचरेत् || चतुर्दशीमृतः कश्चित् ततः प्राप्नोत्यमातिथिः । 鹭 पिंडोदकं दशाहान्तं तस्मिन्नेवाहनि क्षिपेत् । इति स्मृत्यन्तरे - ‘इन्दुक्षये मृतिर्यस्य स्त्रिया वा पुरुषस्य वा । प्रवेशाः पुनः पुच्छ:- , । चन्द्रस्यादर्शनात्पूर्वं दशपिंडानि कारयेत् ॥ इति ‘प्रथमेऽन्यमावास्या तलोदकबलि हरेत । अथ वा तत्प्रभृत्येव जलपिडांस्तु वापयेत् ॥ चतुर्दशीमृतः कश्चित् ततः प्राप्नोत्यमातिथिः । तिलोदकं ततः पिंडारसमाप्या दशमेऽहनि । पित्रोस्तु यावदाशौचं तावत्कुर्यादतन्द्रितः ॥ इति ‘द्विचन्द्रदर्शन यावद्बलिपिंडक्रिया भवेत् । द्विचन्द्रदर्शने दोषो महानित्यवधार्यताम् । त्यजेत्संक्रमण भानोर्मध्यतः प्रेतकार्यतः ॥ इति ‘फलमूलैध पयसा शाकेन व गुडेन च । तिलमिश्रन्तु दर्भेषु पिंड दक्षिणतः क्षिपेत् ॥ ७०३ श्री श्रीनिवासमखिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने प्रथमेऽहनि यद्रव्यं तदेव स्यादशाहकम् । पिंडेनं न कुर्वीत न दोषस्त्वधिके कृते ’ ॥ इति एवोत्तरवृद्ध्या तिलोदकं तीर्थशिलयां गृहे वासोदकं पिंडबलि- प्रदानानि एकोत्तरवृद्धया ब्राह्मणभोजनानि अकृतानि नवश्रद्धानि च दत्वा दशमेऽहनि महादुपशमनार्थं प्रभूतबलिं दद्यात् । ’ गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य महाक्षुदुपशमनार्थं बलिदानं करिष्यामि इति संकल्प्य ‘बलिं ददामि ’ इति दद्यात् । गार्ग्य: ‘आरवारे च सारे च गुरुवारे च भार्गवे । पाषाणस्थापनाने सञ्चयश्च कुलक्षयः ॥ गुरुशुक्रेन्दसौम्यानां वारवर्गोदय विना । मन्दार्ककुजवाराणां वारवर्गोदयाः शुभाः ’ ॥ ‘पाषाणस्थापने श्रेष्ठा मन्दभौमार्कवासराः । उत्थापने सशौक्रीयाः मातापित्रोर्गुरो शुभाः ’ ॥ इति दशमेऽहन्येवं पिंड लिप्रदानानि कुर्यात् । उदकाप्लुतं तदश्मेत्यादि । ‘प्राप्तकालमतिक्रम्य कुर्याद्यदि वलिक्रियाम् । तस्यैव वारनक्षत्रतिथिरास्यशकादयः (१) । इति स्मृत्यन्तरे ‘चतुर्थे पञ्चमे वापि सप्तमे नवमेऽपि वा । अश्मोत्थान तथा कुर्यात्तेषामन्यतमे च हि ’ ॥ इति तीर्थस्थाने वासोदकतिलोदकदानानि कृत्वा ‘गोत्रं प्रेतमस्मात्पाषाणा- दस्मिन् कुर्वे उद्वासयामीत्युद्वास्य तदस्म तत्रैवावटे पिधाय ‘अस्मद्रोत्रं वर्धता ’ मिति तत्र ब्रीहीनवकीर्य उपवीती भूत्वा अवटं पूरयेत् । बलिस्थाने पायसं प्रस्थतंडुलैः पक्कं त्रिभिर्मृत्पालैः गृहीत्वा पूर्ववदुद्वास्य तेनैवाश्मना सह पिदध्यात् । अनन्तरं कूर्चमादाय तीर्थस्थानतः कूर्चेन सह बले विसर्जयेत् । स्मृत्यन्तरे :- ‘अश्मानं प्रक्षिपेदप्सु सर्ववर्णेष्वयं विधिः । आब्राह्मणानामथ वा शूद्राणामथ वा पुनः ॥ सप्तममः खण्डः ] गृहः दधुः । गाग्यं:- 6 atter त्रिपादक्षेषु भद्रा गुर्वारभृगुवासरे। शिलोत्थानं न कुर्वीत कुर्वन् कुलविनाशन ’ मिति || ‘धर्मोदक प्रा विप्रान् आप्यं तत्रैव नृतये ॥ इति धर्मोदकं दीयता’ मिति यजमानेन प्रार्थना ‘धर्मादक ददामी’ लि ‘मातापित्रातिप्राप्त वेदाहादिकर्म च । प्राप्तकाले कृतं तस्य व्यतीयान्न तु दोषकृत् ( १ ) || ‘शुक्रादीनि तु (1) वारश्च नन्दा चैव चतुर्दशी | उत्तरात्रय रोहिण्यः पूर्णचन्द्रश्च जन्म च ॥ संग्रहे: एतेष्वपि च कर्तव्यं मातापित्रोर्विशेषतः । जन्मत्रये सञ्चयने भ्रातुश्च दहने गुरोः ॥ ‘मृताहे केशवपनं दशाहे शेषवापनम् । शावे च सूतके चैव दशाहे वपनं स्मृतम् || तिथिवारक्षेयोगानामनपेक्षति गौतमः । यस्य केशारिशरोजाता दशमेऽहन्यवापिताः आशौच तस्य केशेषु लीयते नात्र संशयः । ॥ इति ‘दशाहेऽश्मानमुत्थाप्य शान्तिहोमं समाचरेत् । सर्वांगक्षौर कर्मात ज्ञातीनां वपनं भवेत् ॥ इति शान्तिहोमस्तु आपस्तंबादिविषयः । सायेऽन्युच्छिष्टपात्राण्युहीप्य तीर्थ विसृज्य स्त्रावा एका- दामेकोद्दिष्टमन्ये चाचक्षते ॥ १० ॥ साहीत्यादि । उद्दीप्य । तैजसानामुद्दीपनम् । यद्वा अत्यन्तो- पहतानि दाहयेत् तीर्थे वा विसृजेत् । स्नात्वा । ७०६, वेवल: - श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्मे

• दशमेऽहनि संप्राप्ते खानं ग्रामाद्वहिर्भवेत् । तत्र त्याज्यानि वासांसि केशश्मश्रुनखानि च । असम सपिंडानां जलदानन्तु दाशमे ’ ( ? ) || इति एकादश्यामित्यादि । अनेन ‘मृतेऽहनि तु कर्तव्यं प्रतिमासन्तु वत्सरम्’ इत्याद्यमासिकस्य मृतेऽहनि कर्तुमयुक्तत्वात् एकादशेऽहनि कर्तव्यम् । ‘आद्यमेकादशेऽहनि ’ इति । अन्येऽपि स्मृतिकर्तारः एकादश्यामेवाहन्याहु- रित्यभिप्रायेणोक्तम् । वानप्रस्थस्य पत्न्याच गृहस्थवदहनं कुर्यात् ।। ११ ।। वानप्रस्थस्येत्यादि । वानप्रस्थगृहस्थयोः संस्कारे भेदो नास्ति । दशमेऽहनि रात्रौ मांगल्यसूत्र प्रतपत्नी त्यजेत् । स्मृत्यन्तरे : ‘मृते भर्तरि या नारी आशौचान्ते रजस्वला । तथाऽन्यत्र

श्राद्धशेषं प्रकुर्वीत स्नात्वा सूत्रं विमुञ्चति ॥ इति ‘अकृत्वा वपनं मूढः प्रेतकर्मणि वर्तते । 1 तिलोदकं पिंडदानं श्राद्धचैव निरर्थकम् ॥ इति 1 इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी पञ्चमप्रश्ने सप्तमः खण्डः । अथ अष्टमः खण्डः यो ह वै धर्माधर्मौ परित्यज्य दक्षिणे देवान् अदक्षिणे पितॄन् समावेश्य सर्वमात्मनि पश्यन् यतिः आत्मयाजिनस्तस्य वेदोऽग्निरिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति ॥ १ ॥ हवा इत्यादि । हवा इति प्रसिद्धवनिर्देशः । यः स्वस्य दक्षिण- भागे देवान् वामभागे पितॄन् समारोप्य धर्माधर्मौ परित्यज्य सर्वं परं ब्रह्म- शरीरभूतं जगन्मय्येव प्रतिष्ठितमिति पश्यन् । ‘अहं हरिस्सर्वमिदं जनार्दनो नान्यस्ततः कारणकार्यजातम् । } ईदृनो यस्य न तस्य भूयो भवोद्भवा द्वंद्वगता भवन्ति ॥ 1 इति वचनात् । असौ यतिः । अनेन परमहंसो लक्ष्यते । एकाध्वर्यवमात्मयज्ञ संकल्प्य आत्मानमात्मनि यो यजते स आत्मयाजी तस्य वेदोऽग्निरिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । अनेन वेदस्नातक अवगम्यते ( ? ) | तथा योगी देवसायुज्यकः परकायाप्रवेशीत्येतेऽनग्नयः ॥ २ ॥ तथेत्यादि । योगी ‘ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेण योगिना’ मित्युक्तलक्षणः । देवसायुज्यकः - परब्रह्मासायुज्यार्थं योगनिरतः । परकाय- प्रवेशी - योगशास्त्रविहितयोगवशात् जितपवनः स्वेच्छानिर्गमनकुशलः स्वशरीरं विसृज्यान्यशरीरं प्राप्तः । एतेऽप्यनमयः । औपासनाद्यग्निमन्तोऽपि पश्चादेवंविधास्सन्तो मृताश्चेत् तेषां शरीरममिना न दहेदित्यर्थः ॥ शरीरमेतेषां न स्पृश्य काठैरन्तरीकृत्य रज्जुभिर्बद्ध्वा समुद्रगां नदीं नीत्वा वालुकप्रदेशे श्वभ्रं खनति ॥ ३ ॥ तत्वासयित्वा वालुकैरेव पिदध्यात् ॥ ४ ॥ शरीरमित्यादि । न स्पृश्य तद्मामवासी अन्यो वा पुत्रो वा वहनकाले न स्पृशन् याज्ञिकैः काष्ठैः धर्मोक्तः तृणैरन्तरीकृत्य काष्ठतृणान्तरित- श्री श्रीमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् (पञ्चम प्रपने मन्यैरहस्ये कृत्वा अप्रमाने जुन्धि बहु समुद्रगां नदी नीत्वा तदभावे Hear after feet अन्य शुद्धस्य वा पुरुषप्रमाणनिम्नं तावन्मात्रे दक्षिणोत्तरायान वारं तं वा खात्वा प्रामुख ar after argha स्यात् । केचित् । अव गावा भवन्ति ॥ ५ ॥ ‘यथा सन्न्यासिनां कार्य ये वहन्ति द्विजातयः ॥ ६ ॥ पदे पदे यज्ञफलं लभेरन्नानुपूर्वशः ॥ ७ ॥ अनाथानां शव ये वहन्ति द्विजातयः || ८ || तत्संस्कारकृतो ये च ये च श्राद्धानि कुर्वते ॥ ९ ॥ autha hi tanaस्य धर्मतः ॥ १० ॥ मृतानान्तु शरीरं बग्ने विरिति स्मृतम् ।। ११ ।। तस्मात्पुण्यशरीराणि दहन् सद्यशुचिर्भवेत् ॥ १२ ॥ परदेशगतस्यापि सद्यरशीचं विधीयते ॥ १३ ॥ इति विज्ञायते ।। दहनं विज्ञायते ( 2 ) | पराशरः ‘मित्रबन्धु सुहृत्पुतधनवान्यगृहोज्झितम् । अनाथ ब्राह्मणं प्रेत ये वहन्ति द्विजातय: । पदे पदे यज्ञफलमानुपूर्व्याल्लभन्ति ते ’ ॥ इति प्रसंगात् धर्मे वक्ष्यमाणकुटीचकबहूदकादीनामाहिताग्न्यनारहिता मीनां खननसंस्करोऽत्र प्रतिपाद्यते । यथा: - ’ सन्न्यासिनोऽनाहिताग्नेर्देहं मृतं पुत्रोऽन्यो वा तणैरन्तरीकृत्य शुद्धः ब्राह्मणैः यन्त्रेण वा सन्नीय समुद्रगायां नद्यां तीरे वा सैकते देशे सृगालादिभिरस्पृश्यं यथा तथा अवटं खनति । गायत्र्या स्वापयित्वा तत्तावटे आसयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणहस्ते वैष्णवैर्मन्त्रैः त्रिदंड सन्न्यस्य सव्ये ’ यदस्य पारे रजसः’ इति शिक्यमप्पवित्रमुदरे सावित्र्या मिक्षापातं गुयप्रदेशे ‘भूमिर्भूमि’ मिति काषायं मृद्महणीं कमंडलुच सन्न्यस्यअम: खण्ड: 1 श्री पिदध्यात् । तस्मिन् सृगालादिः स्पृष्ठे तक पायान् भवति । आहि- ताग्नेः अमीनात्मन्यारोप्य सन्न्यासिनो मृतदेह गायत्र्या खापयित्वा पूर्ववदभैर- mere raat faara लौकिकाम तदमीनुपावरोहेत्यवरोप्य ‘पवित्रन्त’ इति घृतमा प्रक्षिप्य पूर्ववत् त्रिदंडादीन् न्यम्य ब्रह्ममेधेन पितृमेधेन वा विधिना आहितामन्त्रः तदभिर्दहनमाचरति । तयोराशौचोदकबलिपिण्ड- arateerata नैव कुर्यात् । नारायणबलि वा यः कुर्यात् सोऽश्वमेधफलं समाप्नुयात्’ इति । नारव: SONG J उचानाः ‘नास्योदकक्रिया कार्यो न बलिर्नास्थि: । नारायणबलिं दद्यात् संप्राप्ते द्वादशेऽहनि ’ ॥ इति ‘एकोदिष्ट न कुर्वीत सन्यासिनान्तु सर्वदा । r Related प्राप्ते पार्वणन्तु विधीयते ॥ सपिंडीकरणं तेषां न कर्तव्यं सुतेन तु । त्रिहणादेव त्वं नैव जायते ’ ॥ इति ‘ऋत्विजां दीक्षितानाच यज्ञकर्म प्रकुर्वताम् । सत्रिवतिब्रह्मचारिदातृब्रह्मविदां तथा ॥ दाने विवाहे यज्ञे च संग्रामे राष्ट्रविप्लवे । आपद्यपि च कष्टायां शौचं विधीयते ’ ॥ इति ॥ ’ सन्न्यासिनोऽप्याब्दिकादि पुत्रः कुर्याद्यथाविधि । महालये तु यच्छ्राद्धं द्वादश्यां पार्वणेन तु ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससुवव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी पञ्चमप्र अष्टमः खण्डः । hipponr -::- अथ नवम: खण्ड: अथ आपदाद्याः ॥ १ ॥ अथेत्यादि । आपद्दाद्याः । गृहस्थवत् होतृमेधादि विधिना संस्कारा- भावात् गौणदहनविधानाच्च आपद्दहनम् || स्नातको विधुरः कृतचौलो दन्तजातो वा कुमारः कुमारी च विधवा वीरविधवा असूतविधवा सूतिका मूढगर्भिणी पतिनी निन्दिता घोरा यशोभी पुत्रघ्नी दीक्षितोज्झिता त्यक्तभर्तृका अनार्तवा पाषण्ड- मूकबधिरा मन्त्रवर्जिता पापबुद्धिः दुश्शीला स्त्री च दहनमेतेषामापद्दा- चाचक्षते || २ || स्वातक इत्यादि । खातकः विद्यास्त्रातको व्रतस्वातको विद्यात्रत- स्वातकश्चेति त्रयोऽपि । समावर्तनानन्तरं विवाहविरहेण मृतः । विधुरो मृतदार: पधादकृतविवाहः । प्रथमे तृतीये वा संवत्सरे कृतचौलः कुमारः । ‘शिशुरादन्तजननादाचौलाद्वालकः स्मृतः । कुमारकस्तु विज्ञेयः शिशुरामौञ्जिबन्धनात् ’ ॥ इति जातदन्तो वा । कुमारी च । विधवा - विगतभर्तृका । वीरविधवा आत्रेयीति केचिद्वदन्ति । सूतविधवा-पुत्रवती सूतिका सधवाऽपि । अन्तर्दशाहे मृता । मूढगर्भिणी - गर्भेण सह मृता । पतित्री - येन केन प्रकारेण भर्तृहिंसका । निन्दिता - स्वदुर्गुणवशात्सर्वजननिन्दिता । घोरा विविधकरणेनापि क्रूरां । यशोघ्नी - दुर्वृत्तेन स्वकुल्यशोनाशिनी । पुत्रघ्नी कामक्रोधादिवशात् स्वपुत्रघ्नी, यद्वा स्वस्य वा परखीणां वा गर्भपातनपा । ( धर्मनी - नित्यनैमित्तिकादिधर्मनाशिनी ) दीक्षिता- पत्यौ जीवति तच्छुश्रूषामकुर्वाणा । तदनुज्ञां विनैव । M नवमः खण्डः ] ‘जपस्तपस्तीर्थसेवा ज्या मन्त्रसाधनम् । देवताराधनचैव श्रीपतनानि षट् ’ ॥ ‘पत्यौ जीवति या नारी उपोप्य व्रतचारिणी । 3 आयुस्सा हरते भर्तुः सा नारी नरकं व्रजेत् ॥ इति स्वपतिमारककर्माचरणात् दीक्षिता । उज्झिता - येन केनाप्य- सत्कर्मणा भर्त्रा त्यका । अनार्तवा ’ षोडशाद्वत्सरादूर्ध्व यावन रजसि स्थिता । सानार्तवा तु विज्ञेया सर्वधर्मवहिष्कृता ’ ॥ इत्युक्ता पापंडा - वेदवाद्याचाररता । यद्वा । ‘अस्मादन्यं परत्वेन चिन्तयाना अचेतनाः । नारायणाज्जगन्नाथाचे वे पाषंडिनः स्मृताः ’ ॥ इति श्रीमन्नारायणव्यतिरिक्तदेवतान्तरपराः । मूकबधिरा आत्मनि संभावित - दुःखादिकं - क्कुमसमर्था । मन्त्रवर्जिताः - पूर्वोक्ता मन्त्रवत्संस्काररहिताः । यद्वा- आसुराबूढा अमन्त्रसंस्कृतगर्भजनिताश्च । पापबुद्धिः – यस्या बुद्धिः पापबुद्धिनिवेशा सा पापबुद्धिः । दुश्शीला - दुराचारपरा । चकारात् पापंडादिपुरुषाश्च गृन्ते | पुनरपि स्त्रीग्रहणेन पाषंडादिदोषदुष्टानां पुरुषाणां स्त्रियश्च संसर्गवशात् दोषदुष्टा इत्यभिप्रायेण पुनरपि स्त्रीग्रहणम् । इत्येतेषां स्नातकादीनामापद्विधानमापदि क्रियमाणममन्त्रकदद्दनं चाचक्षेत । चकारात् उदकदानादिक्रियायामपि त्रिरात्राशौचविधानादि यथासंभवमौर्ध्वदेहिक नारायण- बलिश्ध कर्तव्यमिति सूच्यते । स्नेहाद्विधुरादीनां गुणवतामपि विधिवत्कृते न दोषः । गौणेऽपि न दोषः । समन्त्र कापद्दहनविधानप्रयोगः । तूष्णीं प्रेतं स्वापयित्वा अंगुष्ठौ नद्धा वस्त्रेणाच्छाद्य तूष्णीमाज्येन प्रमृज्य अभ्युक्ष्य उत्तरेण प्रेतमुद्धृत्य श्मशानं नीत्वा ‘अपेत वीते! त्यादि कृत्वा प्रेतं निधाय मूर्तिपडपूजादिकं कृत्वा चितां कृत्वा तत्र प्रेतमारोप्य हिरण्यशकलतिलतंडुलानि ’ आ ओव’ हेत्यास्ये निघाय ७१२ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न कपालसन्तपनानिं प्रज्वाल्य आज्यं विलाप्य परिस्तीर्य परिषिच्य आज्येन ‘अस्मात्त्वम ’ श्रीति व्याहृतीय हुत्वा ‘वातास्ते वान्वि ’ ति सिम्खातं कृत्वा इमा आप’ इति कुंभ परीत्य धारामभिमन्त्र्य कपालावशेषोदकं ‘भूः पृथिवी ’ मित्यास्ये दत्वा कपालसन्तपनामिना ‘अस्मात्त्वम ’ श्रीति सावित्र्या दग्ध्वा नम दत्वा चतुर्थेऽहन्यस्थीनि चित्या नद्यादिषु निक्षिप्य दशमेऽहनि वा जलपिंड- दानादिकं सर्वे कृत्वा पोडश श्राद्धानि परेद्युः दत्वा ( ? ) नारायणबलिं सपिंडीकरणं वा यथायोग्यं इति कुर्यात् । एषु गुणवत्सु कुर्यात् । अयमेवेच्छादनविधिः । यो वा आत्मयाजी स्नातकोऽप्राप्तगृहवृत्तो मृतदारो वा म्रियेत तस्य ह वै तद्रा विफलं मा भूदिति विशेषार्थी यथा विभवानुरूपं दक्षिणां दत्वा तुल्यां काञ्चित्कन्यां तस्मै दापयित्वा तथा सहोषितस्य प्राप्तगृहवृत्तस्य पूर्वोक्तेन विधिना दहनं कुर्यात् || ३ | यो वा इत्यादि । आत्मयाजी - प्राणामिहोत्रविधानेन आत्मयज्ञ- मानयाजी । स्नानको - गुरुकुलान्निवृत्तः । अप्राप्तगृद्दवृत्तः - अकूतविवाहः स खातकः मृतदारश्चाप्राप्तपुनर्विवाहः अनपत्यः विधुरो वा म्रियेत तस्य स्नातकस्य विधुरस्य च । तद्ब्रह्मशब्देन तपो लक्ष्यते । ‘ऋतं तप’ इत्यादि श्रुतेः । ‘तपस्वधर्मवृत्तित्व’ मित्यादिवचना | पूर्वकृतं तपो विफलं मा भूदिति संस्कारकर्ता विभवानुरूपं यथाशक्ति दक्षिणां कन्यापित्रे ‘अस्यानाश्रमिणो- विधिवद्दनाधिकारसिद्ध्यर्थं इमां दक्षिणां गृहीत्वा भवत्कन्या दीयता’ मिति प्रार्थनापूर्वं दत्वा । सोऽपि धर्मगौरवादंगीकरोति चेत् तुल्यां - समानजातीयां काश्चित्कन्यां वालां कुमारी वा यथाविभवं तस्मै प्राप्तगृहवृत्ताय मृताय कन्यापिता ‘काश्यपगोतां यज्ञपदामिमां कन्यां गौतमगोत्राय यज्ञदत्तशर्मणे अतीताय अग्मिसिद्धयर्थं ददा मीति दापयित्वा तां तत्समीपे आसयित्वा सप्तपदक्रमान्तं विवाहसंस्कारक्रियां तूष्णीं संकल्पेन कारयित्वा तया संह विधिप्रामाण्या दुषितस्य प्राप्तगृहवृत्तस्य सामर्थ्यात् शरीरं पूर्वोक्तविधिना समन्त्र - केन पितृमेधेन विधिना दाहयेत् । com 1 नवमः खण्डः ] तथैव कन्या दहेन ॥ ४ raha rafi कन्या राय ने तूण पाणिगहणं कारयित्वा पूर्ववायेत । उभयत्र दाहादि सपिंडीकरणान्तर्वेधी उपलक्ष्यन्ते । दन्तजातस्य कृतचीरस्य वा as व्याहतत्वा सावित्र्या दहनं कुर्यात् ॥ ५॥ दन्तजातस्येत्यादि । जातदन्तस्य तस्य प्रथमवर्षे कृतचीलस्य वा पूर्वोक्तैकदहनम् । तूणी artficer saari ftar शास्त्रया प्रसृज्य चितां कृत्वा तत्र प्रेतं निधाय हिरण्यकतिकालागि ‘आ ओ व हेत्यास्ये दत्वा तस्य तस्याम (1) नो चेत् कपालसन्तपनेन वा आज्यं विलाप्य व्याहृति- चतुष्टयं हुत्वा ‘वातास्त ’ इति सिखातं ‘इमा आपः’ इति कुंभधारामन्त्रणश्च कृत्वा भित्वा कुंभ कपालोदक ‘भूः पृथिवी ’ मित्यास्ये दत्वा तेनामिना सावित्र्या दहनं कुर्यात् । चतुर्थेऽहनि नद्यादावस्थीनि निक्षिपेत् । एष संस्कारः । यद्वा– वक्ष्यमाणवत् खननसंस्कारं कुर्यात् । सूतिकां मूढगर्भिणीं पुंश्चलीमनार्तवां पापंडमूकबधिरां मन्त्र- वर्जितां पापबुद्धिं दुश्शीलां स्त्रियं पुरुषं वा तूष्णीं दावाग्निना दहेत् || ६ इत्याyari विज्ञायते ॥ ७ ॥ सूतिकामित्यादि । पुनरप्येतासां पुरुषाणाञ्च ग्रहणमत्रानुक्तान्यदोषयुक्तं पुरुष स्त्रियश्च संग्रहीतुम् । दावाग्निना - येन केनाप्यग्निना । अनेन बेबल: – ‘चंडालाग्निरमेध्यामिस्सूतकामिश्च कर्हिचित् । पतितानिश्विताभिश्च न शिष्टग्रहणोचित ’ ॥ इति एतानीन् विहाय लौकिकामिना दाहयेदिति सूचितम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्यना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने ‘तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने नवमः स्वपद । अथ दशम: खण्ड: -०– अथ अवाहितकम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अवाहितकम् । अत्र ’ क’ शब्देन शिर उच्यते । उत्तमानस्य शिरसो ग्रहणात् शरीरं लक्ष्यते । अवटनिक्षेप इत्यर्थः । बालस्य मरणे अलंकृत्य वाससा पत्रेण वा आच्छाद्य केनापि साधारं नयति || २ || बालस्येत्यादि । कनद्विवार्षिकस्य बालस्य मरणे शरीरं संखाप्यालंकृत्य, वाससा, पत्त्रेण - कदल्यादिपत्रेण वा आच्छाद्य येन केनापि पत्रेण वा साधारं नयति । तत्र श्मशाने दक्षिणोत्तरमवटं तत्प्रमाणं खनति ॥ ३ ॥ घृत क्षीराभ्यामवरमभ्युक्ष्य दक्षिणाअं तिलदर्भानवकीर्य वन साधारमाधाय शवमाज्यमित्रैस्तिललाजैरक्षतैर्वा आस्यं पूरयित्वा पिधा- योपरि घृतक्षीराभ्यामुक्षणं बलिदानं वा कृत्वा गच्छेत् ॥ ४ ॥ तत्रेत्यादि । साधारं - चेलखंडकदलीपत्रादिसहितम् । पूरयित्वा यमसूक्तं यमगाथां वा गात्वा अवटे निधाय पिधाय गच्छेद- खानार्थ गच्छेत् । नास्योदकदानं कुर्यात् ॥ ५ ॥ यहं बलिं क्षिपेदिति विज्ञायते || ६ || ‘त्रिवर्षादुदक’ मित्यादिपूर्वमुक्तम् ॥ श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने दशमः खण्डः । अथ एकादश: खण्ड: अथ अदाह्यान् व्याख्यास्यामः || १ | अथेत्यादि । अदाह्यान् समन्त्रकं दग्धुमयोम्यान् । व्याख्यास्यामः - विस्तरसंकोचाभ्यमित्यर्थः । अमन्त्रकसमन्त्रकमेदेन विस्तरसंकोचौ । } नदाह्यो तुल्यो भवति ॥ २ ॥ नेत्यादि । अतुल्य: - वर्णतो वृत्ततश्चासमानः । तुन्योऽपि पापरोगान्वितो रज्जुशस्त्रविषविभ्रमप्रतिषिद्धह तथा- त्मघाती ब्राह्मणादिहीनहतोऽग्निदग्धोऽप्सु मृतो व्यालहस्ति पशुमतहतः स्वकि विपाशनिभूतसंपात भृगुपतनमहौघपरिसर्पण महाध्वगमनप्रवासदुर्ग- व्याभ्युपेक्षा व्यर्थ प्रायोपवेशनेषु मृतो न दाह्यो भवति ॥ ३ ॥ तुल्योऽपीत्यादि । इत्युक्तरीत्या तुल्योऽपि पापरोगान्वितादिरदायः । पापरोगान्वितः मनुः ज्ञातातपः ‘व्रात्यानां यजनं कृत्वा परेषामन्त्यकर्म च । अभिचारमहीनश्च (?) त्रिभिः कृच्छ्रस्तु शुद्धयति ॥ ‘ब्रहा च सुरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः । महापातकिनश्चैव तत्संयोगी च पञ्चमः ’ ॥ इत्युक्ताः यद्वा - महापापरोगान्वितः । महापापरोगाः कर्मविपाके - ‘प्रायश्चित्तविहीनानां महापातकिनां नृणाम् । नरकान्ते भवेज्जन्म चिह्नांकितशरीरिणाम् || प्रतिजन्म भवेतेषां चिह्नतः पापसूचनम् । प्रायाश्चिते कृते वापि पश्चाचाप्युते पुनः ॥ महापातक चिह्न सप्तजन्मसु जायते । उपवासोद्भवं पञ्च त्रीणि पापसमुद्भवम् ॥ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने दुष्कर्मजा नृणां रोगाः यान्ति चैव क्रमाच्छमम् । जपैम्युराचनैर्होम: दानस्तेषां शमो भवेत् ॥ पूर्वजन्मकृतं पापं नरकस्य परिक्षये । वाघते व्याधिरूपेण तस्य: कुष्ठादिभिश्शमः ॥ कुश्च राजयक्ष्मा च प्रमेो ग्रहणी तथा । मूत्रकृच्छ्राश्मरीकासा अतिसारो भगन्दरः ॥ दुष्ट गंडमाला पक्षतोदोऽक्षिनाशनम् । इत्येवमादय रोगा महापापोद्भवाः स्मृताः ॥ जलोदरलीह गुल्मशूलशोकव्रणानि च । श्वासाजीर्णज्वरच्छर्दिश्रममोहगलमहाः ॥ रक्तार्बुदविसर्गाचा उपपापोद्भवा गदाः । दन्तापवलिकश्चित्रवपु: कंपविचर्चिकाः ॥ वल्मीकुपुंडरीकाद्या रोगाः पापसमुद्भवाः । तथाsर्शाद्या नृणां रोगा अभिशापाद्भवन्ति हि । अन्ये च बहुधा रोगा जायन्ते दोषसंकरा : " || इति उपपातकादीनि प्रायश्चित्ते द्रष्टव्यानि । रज्जुहतः - रज्जुना उद्बन्धनं कृत्वा हतः । शस्त्रहतः - सुरकाद्यायुवादिहतः, मुक्तममुक्तं करमुक्तं यन्त्र- मुक्तश्चेति चतुर्विधशस्त्राणामन्यतमेन हतः । विषहतः - स्थावरो जंगमः कृत्रि- मश्चेति त्रिविधविषाणामेकेन हतः । स्थावरं वत्सनाभादि, जंगमं सर्पादि, कृत्रिमं घृतमधुनोर्योगः कर्पूरजबूफलरसयोर्योग इत्यादि । विभ्रमहतः - विदग्धनारीविलासे तद्वशेन स्त्रीषु सक्तः तद्दत्तौषघादिना नातरोगो मृतः । प्रतिषिद्धहतः - चौर्यपारदार्यशस्त्रग्रहणादिप्रतिषिद्धकर्मभिः परैर्हतः । यद्वा - परैर्हिसितः । आत्मघाती - यः आत्मानं रज्ज्वादिभिः निहोत्पाटनादिभिर्वा स्वयमेव म्रियते सः । स एव कारणान्तरादन्यैर्मारितश्चेत् प्रमादमरणे अत्यन्त - दोषाभावादायो भवतीत्यर्थः । एकादश: खण्ड: ] ‘अथ कश्चित्प्रमादेन त्रियतेऽन्युदकादिभिः । aarati faarasi कर्तव्या चोदकक्रिया || इत्युक्तेः । .. 3

ब्राह्मणदिहीनहतः – ब्राह्मणाद्यैरन्त्य जातिभिश्व हतः (१) । अग्निदग्ध:- गृहदाहादिवह्निना दग्धः । अप्सु मृतः । स्पष्टम् । व्यालहस्ति पशुमत्तहतः सर्पेण गजेन पशुना च मृतः । ‘चतुष्पादः पशवः’ इति श्रुतिः । मत्तः पानेन । यद्वा – भूतावेशादिना मतः तेन हतः । स्वकिल्बिषहतः स्वकिल्विषाणि पापानि ज्ञात्वा प्रायश्चित्त कर्तुमशक्तस्सन् मृतः । अशनि- संपातमृतः - अशनिपातेन दम्धो मृतः । भूतसंपाततः भूतावेशादिना मृतः । भृगुपतनमृतः भृगुपतनं – पर्वतात्पतनं उपलक्षणादवृक्षादिभ्यः पतनञ्च । महौघपरिसर्पणमृतः - महौघः समुद्रः, तत्र नावादिमारुह्य तरणं अतिवेगवत्सु नद्यादिषु परिसर्पणे गमने वा प्रमादात्तत्र मृतः । महाध्वगमनमृतः महाध्वनि चोरव्याघ्रादिभूयिष्ठेऽध्वनि गमनसमये प्रमादान्मृतः । प्रवास दुर्ग- मृतः - प्रवासाय दुर्गे चोरन्यालमृगहस्तिपशुकंटका दिभिर्गन्तुमशक्ये प्रमादा- न्मृतः । व्याभ्युपेक्षाप्रायोपवेशमृतः - व्याध्याद्युपेक्षायें, व्याध्युपेक्षावशात् व्यर्थ- प्रायोपवेशेन मृतः । ईदृशो न दाह्यो भवति । दाहशब्देन स्नानालंकरणानुगमन - समन्त्र कदाहास्थिसञ्चयनोदपिंडश्राद्धदानादि प्रेतोपकारकाणामुपलक्षणम् । तान् दावाग्निना अमन्त्रकं दाहयित्वा दशाहेऽतीते प्रायश्चित्तं कृत्वा नारायणबलि कृत्वा (1) दाहः कर्तव्यः । प्रमादमरणे यत्किश्चित् प्रायश्चित्तं कृत्वा तथैव विधिवद्दहनं कुर्यात् । अप्रमादे तु आपस्तंनः वशन्मते व्याघ्रपादः ’ व्यापादयेद्य आत्मानं स्वयं योऽम्न्युदकादिभिः । विहितं तस्य नाशौचं नापि कार्योदकक्रिया || इति } ‘गोब्राह्मणहतानाच पतितानां तथैव च । ऊर्ध्वं संवत्सरात्कुर्यात्सर्वमेवैौर्ध्वदेहिकम् ’ ॥ इति ‘यस्तु रज्ज्वादिनाऽऽत्मानं व्यापादयति दुर्मतिः । दशवर्षककृच्छ्रेण निष्कृतिस्तत्र कीर्तिता’ ॥ इति मंदिरा: – स्मृत्यन्तरे :- श्री श्रीनिवासमचिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न ब्राह्मणात् क्षत्रियाद्वापि वैश्याद्वा शूद्रतोऽपि वा । aaorer कृत्वा स्वात्मानं धारयेद्यदि || isoterior वापि दंष्ट्रिणा वा निपातितः । तस्य पापविशुद्धयर्थं प्राजापत्यशतत्रयम् ॥ यदि कश्चित् प्रमादेन म्रियतेऽम्न्युदकादिभिः । प्राजापत्यातिकृच्छ्राभ्यां तप्तकृच्छ्रत्रयेण च ॥ चान्द्रायणेन च प्रेतस्त्वयैर्ध्वदेहिकभाम्भवेत् । हिने तु यथोक्तं स्यादन्यस्मिन् द्विगुणं भवेत् । अस्थान द्विगुणं प्रोक्तं पालाशे तु चतुर्गुणम् ’ ॥ इति ‘औद्धत्यसाहसाभ्याञ्चत् तेषामावत्सरान्न हि । दाई पिंडोदकादीनि प्रायश्चित्तमथाचरेत् ॥ यावत् षण्मासमित्यन्ये यावन्मास्त्रयं परे । नास्ति प्रेतक्रियेत्याहुः प्रायश्चित्तमथाचरेत् || विद्याद्यैर्मरणेत्याद्यैः (१) अद्भिस्सर्पेण वा पतेत् । सह प्राणानशास्त्रभिः (?) शृंग्युद्बन्धविषादिभिः || पाषंडिनोऽभिशस्तस्य महापातकिनस्तथा । गर्भपुत्रपतिनीनामशन्याद्यैर्मृतस्य च ॥ विषादिभिर्मृतानाञ्च संस्कारो नैव विद्यते । यावत षण्मासमित्यन्ये यावन्मासलये परे ॥ नास्ति प्रेतक्रियेत्याहुः प्रायश्चित्तमथाचरेत् । प्राजापत्या तिकृच्छ्रौ च तप्तकृच्छ्रत्रयं तथा । चान्द्रायणमतः कुर्यान्नारायणबलिं सुतः ’ ॥एकादश: खण्ड: ] श्रीलासह्यसूत्रम् इदं प्रमादमरणे - अप्रमादमरणे विशेषः r स्मृत्यन्तरे व्यासः - ’ नारायणं समुद्दिश्य शिवं वा यत्प्रदीयते । तस्य शुद्धिकरं कर्म तद्भवेन्नैतदन्यथा || यमः ब्राह्मणेन वधे प्राप्ते चंडालस्य करेण वा । आत्मानं शस्त्रनिर्घाते शूद्रवद्वाहयेद्विजम् ॥ मास्थीनि गृहीत्वा तु विप्राणामनुशासनात् । क्षीर प्रक्षालनं कृत्वा तदस्यि प्रेतवद्दहेत् । पालाशवृन्तैस्तद्रूपं कृत्वा वा विधिवद्दहेत् ’ ॥ इति ‘जला दुइन्धनाद्रष्टाः प्रवज्यान्नाशिकच्युताः ? । विप्रप्रपतनप्राय (?) शस्त्रघातहताश्च ये || ॥ न वै ते प्रत्यवसितास्सर्वलोक बहिष्कृताः । चान्द्रायणेन शुद्धयन्ति तप्रकृच्छ्रद्वयेन वा ॥ ७१९ बुद्धिपूर्वमृतानामिदं प्रायश्चित्तं समुच्चयेन चरित्वा तच्छरीरस्य सद्योदाहः कर्तव्यः | व त्रिशन्मतेः उशनाः ’ यानि कानि च पापानि गुरोर्गुरुतराणि च । कृच्छ्रातिकृच्छ्रचान्द्रस्तु साध्यन्ते मनुरब्रवीत् । अनिर्दिष्टेषु सर्वेषु शुद्धिश्वान्द्रायणेन वा ॥ इति ‘कृच्छ्रं चान्द्रायणं वापि सर्वपापप्रणाशनमिति । अप्रमादे तु स एव 5 अष्टौ कृच्छ्राणि वा कुर्यात् चान्द्रायणमथापि वा । दुर्मृतस्य विशुद्धयर्थं भगवान् वृद्धगौतमः ’ ॥ इति स एव ‘अथ कश्चित् प्रमादेन म्रियतेऽम्न्युदकादिभिः । चंडालाद्रजाचैव व्याघ्रसर्पादिना तथा ॥ चोरकैर्भृगुपातेन विषोद्बन्धनरस्त्रकैः । तस्य पापविशुद्धयर्थं नवकृच्छ्राण्यथाचरेत् ’ ॥ इति doo तथा अंगिरा: अप्रमादे तु स्मत्यन्तरे:- स्मृत्यन्तरे - लेन्यत्र श्री श्रीनिवास विकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने ‘प्रमादान्प्रियते यस्तु भृम्वम्न्यनशनादिभिः । तस्य पापविशुद्धयर्थं कृच्छ्रषट्कं विधीयते ’ ॥ इति ’ चंडालेनाभिना वापि विद्युता ब्राह्मणेन वा । चोरेण दंष्ट्रिणा वापि विषेण पशुनापि वा । जलेन भृगुपातेन गलस्योद्बन्धनेन वा ॥ प्रायोपवेशनेनापि यः पञ्चत्वमुपागतः । तस्य पापविशुद्धयर्थं षण्मासं कृच्छ्रमाचरेत् ’ ॥ इति ‘चंडालादुदकात् सर्पात् ब्राह्मणाद्वैद्युतादपि । दंष्टिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापकर्मणाम् || उदकं पिंडदानञ्च प्रेतेभ्यो यत्प्रदीयते । नोपतिष्ठति तत्सर्वमन्तरिक्षे विनश्यति || आत्मानं घातयेद्यो वै विषशस्त्रादिभिर्द्विजः । तस्य पापविशुद्ध्यर्थं प्राजापत्यशतत्त्रयम् । जीवेत् कृच्छ्रेण शुद्धयेत दत्वा गोमिथुनलयम् ’ ॥ इति ‘विषोद्बन्धनशस्त्राग्निसर्पविप्रादिघातिते । चंडालादिहते चैव कृच्छ्रं षाण्मासिकं स्मृतम् ’ ॥ इति ’ चंडालेनामिनावापि विद्युता ब्राह्मणादपि । पथि वा पशुना वृक्षात्पातेनोद्बन्धनेन वा ॥ जले वा भोजने वापि यः पञ्चत्वमुपागतः । तस्य पापविशुद्धयर्थं पर्णकृच्छ्रं समाचरेत् ॥ पर्णोदुंबरजापत बिल्वपत्रकुशोदकैः । प्रत्येकं प्रत्यहाभ्यस्तैः पर्णकृच्छ्र उदाहृतः ॥ पीत्वैतानि समस्तानि त्रिरात्रोपोषितश्शुचिः । काथयित्वा पिबेदच्यः पर्णकृच्छ्रं समाचरेत् ’ ॥ इति एकादश: खण्ड: ] वासगृह्यसूत्रम् समरकुमार:–’ प्रमादेनापि निश्शंकस्त्वकस्मादथ चोदितः । अपरार्थ- हारित: – पराशरः सुमन्तुः - शातातस: दिंष्ट्रि नखि व्याल विष विद्युञ्जलादिभिः || चंडालैर्वाऽथ चोरैश्च निहतो यत्र कुत्रचित् । तस्य दाहादिकं कुर्याद्यस्मान्न पतितस्तु सः ॥ इति ‘मनुष्यवर्ज विप्राणां निहते मरणे सति । सद्य एव क्रियाः कार्या विभाणामनुशासनात् ’ ॥ इति ‘दुर्मृते सद्य एव स्यात्संस्कारो हि द्विजन्मनाम् । लब्ध्वा कृच्छ्राणि विप्रेभ्य इति धर्मविदां मतम् ’ ॥ इति ‘भस्मास्थीनि गृहीत्वा तु विप्राणामनुशासनात् । क्षीरपक्षालनं कृत्वा तदस्थि प्रेतवत् दहेत् ॥ पुनर्विधानमन्त्रेण यथाविधि समाचरेत् । एवमेव विधिं कुर्यात् मरणे गर्हिते सति ’ ॥ इति ‘शैलानिपतनं चैव प्रवज्याऽनाशकेषु च । कथं शुद्धिर्विधातव्या शुद्धिरेषा विधीयते ॥ प्राजापत्यद्वयेनैव तीर्थाभिगमनेन च । वृषैकादशदानेन शुद्धिः पाराशरोऽब्रवीत् ॥ इति अधि(?) विद्युत्स्वयंपातचंडालब्राह्मणैर्हताः । एक द्वित्रिचतुः पञ्च षडब्दैः शुद्धिमाप्नुयुः ॥ इति ‘वृद्धः शौच क्रियायुक्तः प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः । आत्मानं घातयेद्यस्तु भृम्वनिपतनांबुभिः || तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वस्थिसञ्चयः । तृतीये तुदकं दत्वा चतुर्थे श्राद्धमाचरेत् । विध्युक्तमरणे चापि सद्यस्संस्कारमईति ’ ॥ इति ८०१ ८०२ श्री श्रीनिवास विकृत - तात्पर्यचिणसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने एवं प्रभावतानां बुद्धिपूर्वमृतानाञ्च सामान्येन संस्कारादिविधानात् पापरोगन्विताशनिहतानां भूताविष्टस्य च बुद्धिपूर्वकमरणाभावात् रज्जु- शस्त्रादिषु प्रामादिकाप्रामादिकमरणसंभवाच प्रमादमरणे ‘तद्दिने तु यथोक्तं स्वादित्युक्तप्रायश्चित्तं कृत्वा दाहः कर्तव्यः । अप्रमादे तु ‘सद्यः पञ्चगुण’- मित्यादिकृत्वा दहेत् | आहितास्तु यत्किञ्चित् प्रायश्चित्तं कृत्वा तदानीमेव दाहः कर्तव्यः । यद्याहितामिः मृतदार : कुशपत्न्यादिकल्पनया अमीनाधायाभि- होतं कृत्वा दहेत् । व्यास:— स्मृत्यन्तरे - 1 ‘अन्ये कुशमयी पत्नी कृत्वा तु गृहमेधिनः । अग्निहोत्रमुपासन्ते यावज्जीवमनुव्रताः ’ ॥ इति ‘एकाकी वाssधीतामीन विवाहश्चेन्न सिद्धयति । नित्येष्ट्याप्रयणादनिहोत्रं कर्माणि नेतरत्’ || इति वचनात् ‘यज्ञो हि श्रेष्ठतम कर्म’ ति, ‘एष खलु वा एतहीन्द्रः यो यजते इति श्रुतेश्च हिताग्रवश्यं दाहः कर्तव्यः । यत्तु - ‘वैतान प्रक्षिपेदष्णु आवसथ्यं चतुष्पथे । पात्राणि च यजमाने वृथामृते’ || इतीदं वचनं तत् ब्रह्महत्याद्यकृतप्रायश्चित्तविपयम् । आदन्तजननान्नाग्निराचौल्काद्वा इति ॥ ४ ॥ आदन्तजननादित्यादि । दन्तजननपर्यन्तं जातकासौ सत्यपि न दाह्यः । तं खनेत् । ‘ऊद्विवार्षिकं बालं निखनेन्नोदकक्रिया । आश्मशानादनुव्रज्य इतरैः ज्ञातिभिर्वृतः । यमसूक्तं ततो गाथां जगद्विलौकिकाग्निना ॥ इति परे युवांस ‘मिति यमसूक्तम् । ‘प्रस्तुते ‘ति यमगाथा | एकादश: खण्ड: ] ‘यमो निहन्ता पितृधर्मराजा वैवस्वतो दण्डधरव कालः | प्रेताधिपो दत्तानुसारी कृतान्तमेतद्दशकृज्जपन्ति || नवपर्वतसंकाशो रौद्रकोपसमुद्भवः । arot used देव वैवस्वत नमोऽस्तु ते ॥ इत्यादयो यमगाथाश्च । नामकरणात् प्राक् जातकामिमन्तमपि निखनेत् । जातकामि विसृजेत् । गोतमः - ‘नाम्नः प्राक् दहनचैव नोदकञ्च शिशोः स्मृतम् । अर्वाक् दशाहादम्याग्मिं विसृजेच्छुष्कवीरुघा ’ ॥ इति आचौकाद्वेति प्रथमवर्षे कृतचौलचेत् तदानीं न दाहः । तृतीयवर्षे चेद्दाहादिकं संभवति । IN ‘त्रिवर्षादुदकं पिंडं श्राद्धान्तं पञ्चमात्परम् । सप्तमात्सकलं माझं साफेडीकरणं विना ॥ शिशोस्संवत्सरादूर्ध्वमुदकं पञ्चसप्ततिः । यत्रोपनयनात्पूर्वं पितृदेवत्यकं भवेत् ॥ आशौचं त्रिदिनं तत्र मातापित्रोरसमं तथा । आशौचकरणात्सद्यस्तदूर्ध्वमहरेव तु ॥ चतुर्थवर्षमारभ्य चौलाभावेऽप्यहः स्मृतम् । नात्रिवर्षस्य कर्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया । जातदन्तस्य वा कुर्यात् नाम्नि वापि कृते सति ॥ आपञ्चमाद्वर्षाद्दारकस्य आसप्तमात्कन्याया नाग्निः ॥ ५ ॥ आपश्चमादित्यादि स्मृत्यन्तरे- ‘पञ्चमाद्वत्सरादर्वाक् … ….. fararfish सर्वेषां तर्पणं भवेत् ॥ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम ने

---

…. …. नवश्राद्धं तथैव च । अस्थिसञ्चयनाचैव न कुर्यात् कल्पवद्विज:’ || आसप्तमादित्यादि । यथा दारकस्य तथा कन्यायाः । तूष्णीं भूमौ बलिनिर्वापणमित्येके || ६ || तूष्णीमित्यादि । बौधायनः - ‘उदकं पिंडदानञ्च त्रियहं स्यात्तिवर्षतः । दशाहं पिंडदानं स्यादष्टमाब्दात्परं स्थितम् ॥ कन्याबालकुमारेभ्यः त्र्यहं पिंडोदकं भवेत् । कुर्याद्दशाहमाशौचं वर्तते च न संशयः ॥ लौगाक्षः – स्मृत्यन्तरे दाहाद्येवोदकं पिंडं पञ्चमाब्दादि सच्चयः । अग्निना संस्कृतस्योक्ताः पिंडदानोदकक्रियाः ’ ॥ इति ‘तूष्णीमेवोदकं दद्यात् तूष्णीं संस्कारमेव च । सर्वेषां कृतचूडानां अन्यत्रापीच्छाया द्वयम् ॥ इति ‘ऊनदिवर्षा या कन्या कृतोद्वाहा मृता यदि । न्यस्यावटे पुनर्भूमौ दाया सा इति केचन ॥ त्रिवर्षात् प्राक् विवाहेऽपि मरणं याति कन्यका । निखनेद्वा क्षिपेाऽपि पुनरसंस्कारमर्हति ॥ सप्तमाद्वादशादूर्ध्वं गृहस्थब्रह्मचारिणोः । सपिंडीकरणं कुर्यात् न प्रागिति यमोदितम् ॥ द्वादशाद्वत्सरादर्वाक् पोगंडमरणे सति । सपिंडीकरण न स्यात् ऊर्ध्वं कुर्यात्सपिंडनम् ’ ॥ इति पोगंडः - विकलांग: – चरमधातुरहितः । ‘अष्टमाद्वादशादूर्ध्व गृहस्थब्रह्मचारिणोः । सपिंडीकरणं कुर्यात् नार्वागित्याह गौतमः ॥ इति एकादश: खण्ड: ] स्मृत्यन्तरे जाबालि: स दग्धव्य उपेतश्चेत् आहिताम्या वृतार्थवत् ( 2 ) | दहच सपिंडान्तं सत्यधर्मोपलक्षणम्’ ॥ इति ‘मृतं वालच विप्रञ्चानाथं विप्रमनुव्रजन् । द्विजः स्नानेन शुद्धयेत घृताग्निप्राशनं विना || अनाथमनुपेतञ्च प्रेतां कन्यामनुव्रजेत् । अनूचानं क्रतुश्रेष्ठं न प्राश्नीयात् घृतं द्विजः ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी पञ्चमप्रभे एकादश: खण्ड: । अथ द्वादश: खण्ड: अथ आकृतिदहनम् || १ || अधेत्यादि । अथ अनन्तरम् । देशान्तरे समन्त्रकं संस्काररहितानां मृतानामदृष्टशरीराणां दुर्मरणादिभिरलब्धास्थिमताममिमतामाकृतिदहनम् पलाशवृन्तकल्पितशरीर प्रकृतिदहनं कर्तव्यम् । अन्यथा अनृणस्येष्टापूर्त देवाः पितरश्च नाश्नन्ति || २ || अन्यथेत्यादि । अन्यथा - अकरणे ‘एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारी वाऽऽसी दित्यादिश्रुतिसिद्ध ऋणलयरहितस्य । इष्टापूर्त - इष्ट - यागादि, पूर्त - खातादि । हव्यकव्यादिकमपि देवाः पितरथ नाश्न- न्ति । ’ अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनः शुभ ‘मित्यादिवचनैः । स्मृत्यन्तरे इष्टापूर्ते निर्वक्ति नारदः 4 ‘आतिथ्यं वैश्वदेवञ्च इष्टमित्यभिधीयते । पुष्करिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च । अन्नप्रदानञ्चारामाः पूर्तमित्यभिधीयते ॥ इति ’ देशान्तरमृतानान्तु राजभिर्वा वृषादिभिः । तेषामंग पलाशाद्यैः कृत्वा देहं दहेत्पुनः । शववत् प्रतिपत्तिश्च तेनामिस्पर्शनं विदुः ॥ इति यस्मात् कुलस्य मंगल्यायाऽऽकृतिदहनं विधीयते ॥ ३ ॥ तस्मान्मासे संवत्सरे वा काले पालाशशाखानां सपत्त्राणां पष्टयधिकशतत्रयं दर्भाच गृह्णाति ॥ ४ ॥ शुद्धे देशे गोमयेनोपलिप्य तिलाक्षतानवकीर्यं यद्याहिताग्निः कृष्णाजिनमास्तीर्य तत्वाऽऽकृति तावतीं करोति ॥ ५ ॥ शुद्धे इत्यादि । ताक्तीं- शरीरमात्राम् । द्वादश: खण्ड:] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ०७ तत्रास्थीनि पाचशदंडाः पत्राणि मांसं fer रोमाणि च दर्भा भवन्ति ।। ६ ।। तस्याङ्गान्युद्दिश्वास्थिगणना ॥ ७ ॥ शिरत्वारिंशत कंठे दश बाहू शतं अंगुलयो (ज्योर्द) दश वक्ष- स्त्रिंशत् उदरं विंशतिः नृपणे सीतन्याश्च सप्त शिक्षं त्रीणि ऊरू शर्त जानुनी दश जंबे विंशतिः अंगुलयो (स्योर्द) दश इति विन्यस्य पत्त्राणि मांसं सिरा रोमाणि च दर्भैः कृत्वा बभीयात् ॥ ८ ॥

शिर इत्यादि । बाहू शतम् - बाहुद्वये पञ्चाशत् पञ्चाशत् । अंगुल- यो (ल्पो) देश | करद्वयाभिप्रायेण द्विवचनम् । वृषणे सीवन्याश्च सप्त- वृषणे चत्वारि । सीवन्यामपानोपरि प्रदेशे त्रीणि, एवं सप्त । उरू शतं - पश्चाशत् पञ्चाशदित्यर्थः । जानुनी दश पञ्च पञ्च । जंबे विंशतिः - दश दश । अंगुलयो (हयो) देश - पादद्वयाभिप्रायेण द्विवचनम् । रोमाणि च चकारात् सप्तधातुमयत्वं सूचितम् । दर्भैः कृत्वा बभीयात् । ततत्प्रमाणैः दर्भः सह कृत्वा दर्भैः बनीयात् । यद्वा - पलाशवृन्तालाभे दर्भेव कृत्वा बन्धीयात् । तदेवमाकृति पुरुषस्य स्त्रिया वा कृत्वा तस्य तस्यानों व्याह- -तीत्वा पूर्ववत् दहति ॥ ९ ॥ तदेवमित्यादि । तस्य तस्याग्नौ आहितामिश्चेत् वेतामिभिः, अनाहिता - मिश्चेत् औपासनामिना, ब्रह्मचारिविधुरादीनां कपालसन्तपनामिना । पूर्ववत् - समन्त्रकत्वेन पूर्वोक्तप्रकारेण दहति । तथा च उत्तरत्र सूत्रे - " यथाहिताभिः प्रोषितो म्रियते यां दिशमभिप्रस्थितः स्यात् तां दिशं बाला अमिभिस्तूष्णीं कक्ष दहेयुः । अपि वा आकृतिदहनं कुर्युः । तद्याख्यातम् । देशान्तरगतस्य मरणात् प्रत्यासन्नस्य वा पथिकृतेष्टिः कार्या । देशान्तरे मृतस्य शरीरं तैलद्रोण्यामवधाय शकटेनाहरेयुः । निर्मन्थ्येन दग्ध्वा वा कृष्णाजिने अस्थीन्युपनचाहतेन वाससा अनुवेष्ट्य दीर्घवंशे प्रवद्धयानधो निदधानाः प्रयता मृन्मयपात्र भोजिनः तमाहरेयुः । ग्राममर्यादायां निवाय अमीनाहृत्य पात्राणि तैस्सह श्मशानं नीत्वा for श्री श्रीनिवासमति - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्च प्रपन दहेयुः । अप्रमीतं प्रमीत इति स्वजनात् श्रुत्वा भाकृतिदहनादिपरिधानीयान्तं कर्म कुर्युः । यथागतः ततो जातकर्मोपनयनादिखानान्तं कृत्वा पूर्वामैवोप- यच्छेत । (जायया) तथा अमीनाधाय पुनस्सोमेन यजेत । त्रात्येन पशुनेति विज्ञायते " इति । सत्रान्तरे च- ‘यद्येतस्मिन् कृते पुनरागच्छेत् तं घृतकुंभा- दुद्मा जातकर्मप्रभृति द्वादशरात्रं तं चरित्वा तयैव जायया पूर्वमुक्तया पाणिग्रहणं विधीयते । तयैव अग्न्याधेयं कुर्वीत । वात्येन पशुना यजेत । गिरिं गत्वा अमये कामायेष्टिं निर्वपेत् । ईप्सितैः क्रतुभिर्यजेत’ इति । . बद्धमनुः ‘जीवन् यदि समागच्छेत् घृतकुंभे नियोजयेत् । अम्पन भृगुः शातातपः मार्कण्डेयः उद्धृत्य खापयित्वाऽस्य जातकर्मादि कारयेत् ॥ द्वादशाहं व्रतं तस्य विरात्त्रमथवाऽस्य तु । स्नात्वोद्वहेत तां भार्यामन्यां वा तदभावतः ॥ अमीनाधाय विधिवत् व्रात्यस्तोमेन वा यजेत् । तथैन्द्रामेन पशुना गिरिं गत्वा च तत्र तु । इष्टिमायुष्मत कुर्यादीप्सितांश्च क्रतूंस्ततः ’ ॥ इति ‘घृतकुंभे निधायैनं त्र्यहमेकाहमेव वा । समुत्थाप्य शुभे लग्ने जातकर्मादि कारयेत् ॥ इति ‘त्रिरात कर्तुराशौचं पुनर्दहनकर्मणि । त्रिचतुस्त्रिदिनेनोक्तं (१) आशौचाहे ततश्चरेत् ॥ इति ‘आशौचस्य च हासेऽपि पिंडान् दद्यात् दशैव तु । दशरात्रे व्यतीते तु पित्रोदौर्ध्वदेहिकम् । पुत्रः कुर्यासु वाऽऽशौचं दशरात्रमिति स्मृतम् ॥ इति ‘संस्कृत्यानौ दहेत्पश्चात् दशरात्रन्तु सूतकम् । इतरेषां विरावं स्यात् ज्ञातीनान्तु न सूतकम् ॥ब्राह्मणः भण्डः ] स्मृत्यन्तरे तथा श्रीमन् कुशपर्णशरीराचैः त्रिरावं सूतकं भवेत् । विना पितृभ्यामन्येषां कारुण्यानां त्रिरात्रकम् || संवत्सरेऽप्यतिक्रान्ते मः कुर्यात् पैतृमेधिकम् । मातापित्रोर्विनाऽन्येषामेकाहेन समापयेत् ॥ मन्त्रेण संस्कृतस्यापि असमाप्तोदकस्य च । भर्वाक् दशाहादूर्ध्वश्चेत् पुनस्संस्कारमईति || दशाहमुदकं पिंड पिaiराकृतिकर्मणि । पिलोरपि त्रिरावं स्यात् प्रागाशौचग्रहे सति ॥ इति ‘दग्ध्वाऽस्थि पित्रोः पुत्रस्तु दशाहं सूतकी भवेत् । तयोः प्रतिकृतिं दवा त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥ पुत्रादिना कर्तव्यं पुनरसंस्कारकर्मणि । मातापित्रोर्दशाहं स्यात् अस्थिदाहे तथैव च ’ ॥ इति पितरि प्रोषिते प्रेते पुत्रो देशान्तरं गतः । कृतक्रिये विरावं स्यात् सद्यस्सच्चय इप्यते ’ ॥ इतीदं वचनं देशकालाद्यपेक्षया । शातुकणिः - ‘पितरि प्रोषिते यस्य न वार्ता नैव चागतिः । संग्रहे पञ्चदशाद्वर्षात् कृत्वा तत्प्रतिरूपकम् ॥ कुर्यात्तस्य च संस्कारं यथोक्तविधिना ततः । तदानीमेव सर्वाणि प्रेतकार्याणि चाचरेत् ’ ॥ इनि ‘चतुर्थेऽहनि विप्राणामस्थिसञ्चयनं भवेत् । अस्थनां प्रतिकृतौ दाहे सचस्सच्चय इष्यते ॥ यदा पालाशवल्काद्यैः कृत्वा प्रतिकुतिं दहेत् । भस्मास्थिवत् सच्चिनुयात् सबो मन्त्रं जपेत वा ॥ १ श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने स्मृत्यन्तरे पैठीनसिः - गते त्वाशौचदिवसे पुनर्दाहो यथा भवेत् । मरणादगृहीतस्य (?) त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥ अकृतस्य च पुत्रस्य संपूर्णाशौचमेव हि । प्रागाशौचमहाभावे ज्ञातीनां त्रिदिनं समम् ॥ प्राक् प्रहेपि त्र्यहं कर्तुः अन्येषां तु न विद्यते । आशौचस्य महे येषां पूर्वं नासीत् परिग्रहः ॥ प्राक् गृहीणान्तु नैव स्यात् कर्तुरस्ति तथापि च । कर्ता चेत्तनयः पूर्वग्रही पूर्णं ततोदितम् (१) ॥ अन्तर्दशाहे दाहे तु पूर्वतः शुचयोऽखिलाः । बहिर्दशाहे दाहे तु दाहादि त्रिदिनं समम् || न कुर्याचौलकर्मादि विवाहान्तं तथैव च । तोपनयनचैव सगोत्रे विद्ध्यसंस्कृते ’ ॥ इति ’ पितरि प्रोषिते प्रेते पुत्रो देशान्तरं गतः । कृतक्रिये त्रिरात्रं स्यात् दशाहमकृत किये || प्रमीतपितृकः कुर्यादौर्ध्वदेहिकमादरात् || यदि कर्तुमशक्तश्चेत् आशौच नियमान्वितः । आदशाहादथ वा यदि कार्य पुनस्तथा ॥ त्रिरात्रं समतिक्रम्य श्राद्धं कुर्याद्यथाविधि । तस्य त्रिरात्रमा शौचमितरेषां न विद्यते ’ ॥ इति ‘प्रोषितभ्रातृमरणे दत्तपिंडोदकक्रिये (९) । दशाहं सूतकं तत्र दशाहं पत्त्रिपुत्रयोः || भ्रातुर्देशान्तरमृतौ षण्मासाद्वत्सरादधः । दशरात्रं त्रिरात्वं स्यात् दशाहं दाहकस्य तु || देशान्तरे मृतिर्यत्र भमजानुनयोः श्रुतौ । षण्मासाद्वत्सरादर्वाक् दशाहं त्र्यहमाचरेत् ’ ॥ इति ब्रायश: खण्ड: ] वालव: स्मृत्यन्तरे मरिfe:- भारद्वाजः श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ‘कृतोदके तु षण्मासात् पक्षिणी त्वमिष्यते । अश्वेतिदिनं प्राह्ममकृतोदे दशाधिकम् ’ ॥ इति ‘गोत्रान्तरप्रविष्टानां दायमाशौचमेव च । ज्ञातित्वञ्च निवर्तन्ते तत्कुले सर्वमुच्यते || दत्तस्य परिवेत्तृत्वं दायमाशौचमेव च । ज्ञातित्वच निवर्तन्ते तत्कुले सर्वमुच्यते ॥ दत्तस्य परिवेत्तृत्वं दायमाशौचमेव च । गृहीतगोवात्संग्राह्य श्रौतस्मार्तादिकं तथा ’ || ‘माया द्विपितृको आतरावन्यशौचकौ । एका सूतके प्रोक्तं त्रिरात्रं मृतके तयोः || अनेकपितृकानेकमातृकौ तु परस्परम् । जन्मन्यहापि शुद्धतां मरणे तु त्रिरात्रतः ॥ इति ‘अतीतकालजाशौचमाचार्यादिषु नेप्यते । मातापित्रोर्विना भ्रातुरब्दादुपरि नेप्यते ॥ श्वशुरयोश्व भगिन्याश्च मातुलान्याश्च मातुले । पित्रो: स्वसरि तद्वच पक्षिणी क्षेपयेन्निशाम् || आशौच पक्षिणीं रात्रि मृता मातामही यदि । मातुले पक्षिणीं रात्रिं शिप्यविम्बान्धवेषु च ॥ अनुलोमाश्रितायास्तु भार्यायाः प्रसवे मृतौ । तथा नौरस पुत्रस्य समीपे त्रियहं शुचिः ॥ व्याभिचारादिहीनेन जायेताथ मृतेऽथ वा । त्रिदिनं कर्तुरेव स्यात् सपिंडानान्तु नेदृशम् || पित्रोर्मृतिश्रुतावन्तर्दशाहे शेषतः शुचिः । श्रवणादिदशाहान्तमिति यत्तदसांप्रतम् ॥ ०११ १२ श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश् मातुस्सपल्यां वृत्तायां यावत्संवत्सरात् त्र्यहम् स एव चौरसे पुत्रे इयुपनीते यदि त्वसौ ॥ श्रुतावन्तर्दशाहे 1 पूर्वशौचेन या शुद्धिः सूतिनां मृतिनाश्च सा । सूतिकामश्मवद्धित्वा प्रेतस्य च पिता सह ’ ॥ इति ब्रह्मवसिष्ठः- ‘अग्रजस्तु यदानमीन् नादध्यादनुजः कथम् । हारीतः अंगिरा:- संवत:

अग्रजानुमतः कुर्यादग्निहोत्रं यथाविधि ॥ स्वाशौचकालतस्त्वेव सूतिकाजनकोऽमिनः । शुद्धरन्नघयोगेऽपि न पूर्वाशौवशेषतः || मातापित्रोर्मृतौ चैव जननेऽप्यौरसस्य च । स्वाशौचापगमे चैव शुद्धिस्यान्नान्यकालतः ॥ पितृव्यानन्तराने कानू (?) दवा पूर्वाधतः शुचिः । पितरो चेहेत्तत्र दशाहाच्छुद्धिरमिद : ( ) || अन्तर्दशाहे तत्कर्ता पुनः प्रेतस्य संस्कृतिः । 掣 तस्माच्छुद्धिः पूर्वशेषादेकोद्दिष्टं यथोदितम् ॥ इति ‘दाहकार्यद्वयं स्यात् कर्तुरैक्ये विशेषतः । पूर्वेणैव समाप्येत तोयं पिंड द्वितीयकम् ॥ इति ‘दाहकत्वादशाहे तु शवदाहं चरेद्यदि । पूर्वेणैव विशुद्धस्स्यात् पित्रोस्तद्दिवसाद्भवेत् ’ ॥ इति ’ पूर्वकर्ता दशाहे तु पितरौ चेदहेत्पुनः । पूर्वेण शुद्धिनैव स्यात् पित्रोस्तद्दिवसाद्भवेत् || aratatate मध्ये तु पिता प्रेतत्वमृच्छति । पितुर्मरणमारभ्य पुत्राणां दशरात्रकम् ॥ द्वादश: खण्ड: ] वेवस: als स्मत्यन्तरे स्मृत्यन्तरे- श्रीर्बन्लानसगृह्यसूत्रम् fvaratate मध्ये तु यदि माता प्रमीयते । दशाहात्यैतृकादूर्ध्वं मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम् ’ ॥ इति ‘मृतं पतिमनुव्रज्य पत्नी चेज्ज्वलनं गता । न तव पक्षिणीं कुर्यात् पैतृकादेव शुद्धयति’ || इति ‘पूर्वेण वा परेणापि पित्रोः शवेन हौतरत् । आशौचं शुद्धिमानोति न पित्रोः शाक्मन्यतः || यत्र तूद्वाहिता कन्या पितृगेहे प्रमीयते । पित्रोस्त्रिदिनमन्येषामहरित्येक ऊचिरे ॥ पितृगेादतोऽन्यत्र यदि कन्या प्रमीयते । पक्षिणी तत्र पित्रोः स्यान्नान्येषामिति निश्चयः || भगिनीनिलये भ्रातृमृतिश्चेन्मृतकं तथा । भगिन्यास्त्रिदिन प्रोक्तं न तु स्याद्भगिनीपतेः ॥ अथान्यत्र मृतो भ्राता भगिनी वा विपद्यते 1 एवं पित्रोर्भगिन्यौ ये ये पितामहयोस्तथा || ये मातामहयोश्चैव भगिन्यौ तत्प्रजाश्च ये । मातुलस्यापि पुत्रस्य पल्यश्चैषां प्रजास्त्वथ || मातरश्चैव सर्वेषां पक्षिणी स्वगृहे व्यहम् । १३ मातामहे च तत्पयामाचार्ये च त्रिवत्सरम् (त्रिरात्रकम् ? ) ‘॥ इति ‘अस्थिसञ्चयनादूर्ध्व प्रमादेन हृतं यदि । अस्थिप्रतिकृतीकृत्य तद्देशान्मृदमाहरेत् ॥ अस्थिवत्सञ्चयेद्विद्वान् तद्देशे भस्म वा ततः । प्रमाणमस्थिवत्कृत्वा तन्मन्त्रन्तु जपेद्बुधः ॥ जलप्रवाहे कूपे वा तीरेवाऽथ सरिते । जलौघे वास्थिनाशे तु तन्मन्त्रन्तु जपेद्बुधः ’ ॥ इति wetfe विष्णुः पराशरः- gup व्यासः व्यासः याज्ञवल्क्यः पराशरः लौगाभिः श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न ‘अस्थिनादूर्ध्वं विच्छिन्ने तर्पणादिके । आरब्धे यदि पित्रोश्च पुनः संक्षिप्यते त्र्यहात || मातापित्रोर्दशाहं स्यात् अस्थिवाहे तथैव च ’ ॥ इति ‘ब्राह्मणेन न कर्तव्यं शूद्रस्य त्वौर्ध्वदेहिकम् । शूद्रेण ब्राह्मणस्यापि विना पारशवात् कचित् || अपरद्वर्ण…. पूर्ववर्णमुपस्पृशेत्’ || इति ‘पूर्व वाऽप्यपरं तत्र शावोतमाशौच ’ मिति || ‘योsसवर्णस्तु मूल्येन नीत्वा चैव दहेन्नरः । सूतकन्तु भवेत्तस्य प्रजातिसमं तथा । इति ’ ‘यदि निर्हरति प्रेतं प्रलोभाक्रान्तमानसः । दशाहेन द्विजः शुद्धयेद्वादशाहेन भूमिपः || अर्धमासेन वैश्यस्तु शूद्रो मासेन शुद्धयति । ॥ इति ‘अनुगम्य शवं बुद्ध्या स्नात्वा स्पृष्टा हुताशनम् । सर्पिः प्राश्य ततः स्नात्वा प्राणायामैर्विशुद्धयति ॥ इति ‘प्रवेशनादिकं कर्म प्रेतसंस्पर्शिनामपि । رایی इच्छतां तत्क्षणाच्छुद्धिः परेषां स्नानसंयमात् ’ || इति ‘क्षत्रियं मृतमज्ञानात् ब्राह्मणो योऽनुगच्छति । एकाहमशुचिर्भूत्वा पञ्चगव्येन शुद्धयति ॥ इति , ‘वहनं दहनञ्चापि प्रेतस्यापि च गर्भवान् । न कुर्यादुभयचात पत्रोः कुर्यादपि ती ’ ॥ इति विष्णु: — ’ द्विजः शूद्रस्यानुगमनं कृत्वा सवन्तीश्च समासाद्य गायत्र्या अष्टशतं जपेत् । प्रेतधूमं स्पृष्टा स्वायात् । घृतं प्राश्य विशुद्धयति’ इति । परावादः ‘ब्रह्मचारी गृहे येषां इयते च हुताशनः । संपर्कचेन कुर्वन्ति न तेषां सूतकं भवेत् ॥ द्वादश: खण्ड: 1 तथा श्री प्रेतीभूतन्तु यश्शूद्रं ब्राह्मणो ज्ञानदुर्बलः । अनुगच्छेत्रीयमानं विरामशुचिर्भवेत् ॥ त्रिरावे व तीर्णे नदीं गत्वा समुद्रगाम् । तु प्राणायामत्रयं कृत्वा घृतं प्राश्य विशुद्धयति ।। स्वाध्यायः कियते यत्र होमचोभयकालिकः । सायं प्रातर्वैश्वदेवो न तेषां सूतकं भवेत् ॥

• शिल्पिनः कारुका वैश्या दास्यो दासाश्च नापिताः / राजानः श्रोत्रियाचैव सद्यशौचाः प्रकीर्तिताः ॥ सतस्त्रपूतश्च आहितामिव यो द्विजः । राज्ञश्व सूतकं नास्ति यस्य चेच्छति पार्थिवः || उद्यतो निधने दाने आत विप्रो निमन्त्रितः । तथैव ऋषिभिर्दृष्टं यथा कालेन शुद्धयति । ॥ इति ‘नित्यमन्नमदस्यापि कृच्छ्रचान्द्रायणादिषु । १५ प्रवृत्तकृच्छ्रहोमादौ ब्राह्मणादव भोजने ॥ गृहीतनियमस्यापि न स्यादन्यस्य कस्यचित् । निमन्त्रितेषु विप्रषु प्रारब्धे श्राद्धकर्मणि ॥ निमन्त्रितस्य विप्रस्य स्वाध्यायनिरतस्य च । 1 देहे पितृषु तिष्ठत्सु नाशौच विद्यते कचित् ॥ इति ‘अर्थ अवाहितामिविषये अकृतामिद्वयसंसर्गविषये बौधायनः । यथाहितामिः द्वे भायें विन्देत प्राक् संयोगान्प्रियेत स कथं तत्र कुर्यादिति । औपासनं संपरिस्तीर्य आज्य विलाप्योत्पूय स्रुक् स्रुवं निष्टप्य सम्मृज्य सुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा समिद्धत्यमौ परिश्रिते पूर्णाहुतिं जुहोति । समितें संकल्पेथा ’ मिति मिन्दाहुती व्याहृतीश्च हुत्वा अथैनमग्निं ‘अयन्ते योनिर्ऋत्विय’ इति समधि समारोप्य गाईपत्ये समाधान । ‘भवनं नमनाथ विधि गर्न १६ श्री free- शात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न चतुर्गृहीतं जुहोति । भग्नावभिश्वरति प्रविष्ट इत्यपरं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा गार्हपत्य एव जुहोति ‘चिखिस्तु ’ गिति । अथ गार्हपत्ये सुवाहुतीर्जुहोति । ‘ब्राह्मण एकहोते ’ ति दशभिः । अथ प्राचीनावीतं कृत्वा अन्वाहार्यपचने जुहोति ‘ये समानाः, ये सजाता’ इति द्वाभ्याम् | अभान्वाहार्यपचन एवं सुवाहुति जुहोति । ‘भमये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वधा नमस्स्वाहे ’ ति । अथ यज्ञोपवीतं कृत्वा दशगृहीतेन सूचं पूरयित्वा पुरुषसूक्तं मनसाऽनुदृत्य आहवनीये जुहोति । अथ सुवाहुतीर्जुहोति ‘अमये विविचये स्वाहा " " अमये व्रातपतये स्वाहा’ ‘अमये पवमानाय स्वाहा’ ‘अम्मये पावकाय स्वाहा’

अमये शुचये स्वाहा’ ‘अमये ज्योतिष्मते स्वाहा’ ‘अमये भूतपतये स्वाहा’ ‘अमये पृथिकृते स्वाहा’ ‘अग्नये तन्तुमते स्वाहा’ ‘अमये वैश्वानराय स्वाहे " ति । अथ सुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा मनस्वतीं जुहोति ‘मनो ज्योतिर्जुषता’ मिति । अत कर्ध्व पैतृमेधिकं कर्म प्रतिपद्यते ’ इति ॥ संवर्तः व्यासः यमः प्रकृतमनुसरामः । सूतकानन्तरम् । ‘आशौचे निर्गते कुर्यात् गृहं मार्जनलेपनैः । सवासाजलमात्य शुद्धयेत्पुण्याहवाचनैः ॥ इति ‘संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैः ब्राह्मणांत्स्वस्ति वाचयेत् । धर्मे कर्मणि संकल्पे संग्रामेऽद्भुतदर्शने ॥ जयार्थेऽपि प्रतिष्ठादौ सर्वसंस्कारकर्मसु । शुद्धिकामः पुष्टिकामः श्रेयस्कामश्च नित्यशः ’ ॥ इति . ‘पुण्याहवाचनं देवब्राझणस्य विधीयते । वृषोत्सजनम् एतदेव निरोंकारं कुर्यात् क्षत्रियवैश्ययोः ॥ मन्त्रवर्ज हि शूद्राणां कुर्यात्पुण्याहमस्त्विति । ‘स्वस्ती’ ति वाचनचैव ‘शुद्धिर’ स्त्विति वाचनम् ’ ॥ इति एवमेकादशेऽह्नि प्रातः काले खात्वा पुण्याहं कृत्वा वृषोत्सर्जनं कुर्यात् । द्वादश: खण्ड: ] शंखलिखित ‘प्रेतस्यैकादश’ हे तु यस्य चोत्सृज्यते वृषः । पिशाचत्वादिमुत्तीर्य स्वर्गलोकं स गच्छति’ ।। इति जाबालि ‘marcare pre पैतृके च तथैव च । वृषोत्सने प्रकुर्वीत परस्तादुक्तकालतः ॥ संग्रहे 103 शुक्रोदयादि दोषेऽपि कुर्यादेकादशेऽहनि । प्रेतकार्ये वृषोत्सर्गे मौदोषो न विद्यते ॥ एकादशाहादन्यत्र प्रात:काले तु यत्नतः । वृोत्सर्गे कृते यत्र मूढबाल्यादि दोषदम् । कार्तिक्यामथ चित्रायां वृषोत्सर्ग प्रयत्नतः ॥ इति वृषोत्सर्जनात्पूर्वं नवश्राद्धं कृत्वा वृषोत्सर्जनं कर्तव्यम् । ‘एकादशेऽह्नि संप्राप्ते खाने पुण्याहवाचनम् । वृषोत्सर्गश्चाद्यश्राद्धं कुर्यात् षोडशरौद्रकम् ॥ इति ‘अनुत्सृष्टे वृषे नृणां प्रेतत्वं न विमुच्यते । एकादशेऽह्नि संप्राप्ते यस्य नोत्सृज्यते वृषः । पिशाचत्वं स्थिरं तस्य दतैः श्राद्धशतैरपि ’ ॥ ‘तावको (?) ऽन्त्यवृषोत्सर्गममावास्या गयास्थि च । अष्टका च न कर्तव्या यावत्पितरि जीवति ’ || ‘एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ’ ॥ • ‘लोहितो यस्तु वर्णेन मुखे पुच्छे च पाण्डरः । श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते ॥ स्वर्गकामी वृषोत्सर्ग नान्दीमुखविधानतः । प्रेतार्थन्तु वृषोत्सर्गमेोद्दिष्टविधानतः ॥ ८१७ जterfer: स्मृत्यन्तरे – श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न 4 ब्राह्मणान् ओजयित्वाऽथ शक्तया दद्याच्च दक्षिणाम् । शूलं चक्रमथान्यद्वा लाञ्छनं कारयेत्ततः । यस्य देवस्य यो भक्तस्तन्य चिह्नं समालिखेत्’ || ‘पतित्रता सुशीला च पुत्रिणी सुभगा मृता । नोत्सृजेद्वृषमेकन्तु सहगामुत्सृजेद्वृषम् ॥ पुत्रादन्यो यदा तस्याः श्राद्धकर्ता भवेद्यदि । तदैव वृषमुत्सृज्य पश्चात् श्राद्धं समाचरेत् || अपुला तु यदा नारी म्रियते भर्तुरमतः । वृषोत्सग न कर्तव्यः एका गौदियते तदा ॥ पितुरूर्ध्वं विधिं सम्यक् कृत्वा मातुश्च पुत्रकः । वृषमुत्सृज्य पचाद्धि पित्रोरसह सपिंडनम् || पतिपुत्रवती नारी म्रियते चोभयाग्रतः । वृषं नोत्सृजते पुत्र इति यत्तदसांप्रतम् । जीवपुत्रेण कर्तव्यं सुतेन प्रेतमुक्तये’ ॥ इति अश्वयुक्पूर्णमास्याञ्च तथा वैशाख एव च । कृत्तिका योगकार्तिक्यामिन्द्वर्कग्रहणे तथा ॥ Heinमणे चैव तुलासंक्रमणेऽपि च । shea च मकर संक्रान्तौ च मृतेऽहनि । आषाढ्यामपि यत्नेन पितृभ्यो वृषमुत्सृजेत् ॥ इति ‘वृषोत्सर्गविधिं वक्ष्ये येन प्रेतत्वमोचनम् । स्नात्वाऽथ वास्तु होमान्ते प्रेतत्वस्य विमुक्तये ॥ वृषोत्सर्ग करिष्यस्तु स्थालीपाकवदाचरेत् । चरुं पकाऽऽज्यभागान्ते जुहा च चरुणा हुनेत् ॥द्वादश: खण्ड: ] सङ्गृह्यसूयम् मयो भूरादिचतुर इहभृत्यादयश्चतुः । महीमूषुरिति द्वाभ्यामनुयाजादिगोयुगम् । प्रभ्राजमानामित्याद्यैः स्त्रीपुल्लिंगैरलंकृतम् ॥ तुभ्यमत्रे च तिसृभिः कारयेतिः पदक्षिणम् । मूलहोमान्तमौ च कृत्वा च वृषलान्छनम् ’ । ‘एतं युवान’ मित्येनमभिमन्व्य वदेदिति ॥ ‘चतुरसागरपर्यन्तं देवब्राह्मक्षितस्त्यजेः । यथेष्टं विहरे’ ‘त्यापोहिष्ठाद्यैर्वात्र वारिणा || प्रोक्ष्योत्सृजेत् गवां मध्ये ’ ’ त्वां गाव’ इति च ब्रुवन् । अभिमन्त्र्य जपेद्रौद्रं वृषोत्सर्गविधिस्त्वयम् ’ ॥ इति ०१९ अथ प्रयोगः । गोलस्य शर्मणः प्रेतस्य भद्य एकादशेऽहनि प्रेतत्व’ विमोचनार्थ वृषोत्सर्जनं करिष्यामि इति संकल्प्य आधारं कृत्वा चरुणा होमः । ‘मयो भूर्खातो अभिवातो सा ऊर्जस्वतीरोषधीरारिशन्तां पीवस्वतीजवधन्याः पिबन्त्ववसाय पद्धते रुद्र मृड स्वाहा’- (रुद्रायेत्यादित्यागः ) ‘यारसरूपा विरूप’ एकरूपा यासाममिरिष्ट्या नामानि वेद । या अंगिरसस्तपसेह चक्रस्ताभ्यः पर्जन्यमहि शर्म यच्छ स्वाहा’ - ’ या देवेषु तनुवमैरयन्त यास सोमो विश्वा रूपाणि वेद । ता अस्मभ्यं पयसा पिन्यमानाः प्रजावतीरिन्द्रगोष्ठेरिरीहि स्वाहा - ‘प्रजापतिर्ममेता रराणो विश्वदेवैः पितृभिस्संविदानः | शिवारातीरुपनो गोष्ठमा- कस्तासां वयं प्रजया संसदेम स्वाहा’ ‘इह धृतिस्स्वाहा’ ‘इह विष्टतिस्स्वाहा । ’ इह रन्तिस्वाहा’ ‘इह रमतिस्स्वाहा’ ‘महीमूषु मातरें सुव्रतानामृतस्य पत्नीमवसे हुवेम । तुविक्षतामनरन्तीमुरूची सुशर्माणमदिति सुप्रणीति स्वाहा’ ‘सुत्रामाणं पृथिवीं द्यामनेहसँ सुशर्माणमदितिं सुप्रणीतिम् । दैवीं नावें स्वरित्रामनागसमस्रवन्तीमारुहेमा स्वस्तये स्वाहा’ । अत्र याज्यादिगोयुगम् । ‘प्रभ्राजमानानां रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा मानि । व्यवदाताना रुद्राणां स्थाने स्वतेजसा भानि । वासुकिवैद्यनानां रुद्राणां स्थाने स्वतेजसा भानि । रजतानाँ रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । प्ररुषाणों रुद्राणां स्थाने स्वतेजसा भानि । २० श्री श्रीनिवासमत - सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रह श्यामानों रुद्राणां स्थाने स्वतेजसा मानि । कपिलाना रुद्राणों स्थाने स्वतेजसा भानि । अतिलोहितानाँ रुद्रार्णो स्थाने स्वतेजसा मानि । ऊर्ध्वानों द्राणों स्थाने स्वतेजसा भानि । अवपतन्तानाँ रुद्राण स्थाने स्वतेजसा भानि । वैद्युतानाँ रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । इति पुल्लिंगवचनम् । ‘प्रम्राजमानीनाँ रुद्रा- जीनों स्थाने स्वतेजसा भानि । व्यवदातीनों रुद्राणीनों स्थाने स्वतेजसा भानि । वासुकि वैद्यतीनों रुद्राणीनों स्थाने स्वतेजसा भानि । रजतानाँ रुद्राणीनां स्थाने स्वतेजसा भानि । परुषाणां रुद्राणीनां स्थाने स्वतेजसामानि । श्यामानों रुद्राणीनाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । कपिलाना रुद्राणीनां स्थाने स्वतेजसा मानि अतिलोहितीनों रुद्राणीनां स्थाने स्वतेजसा भानि । ऊर्ध्वानाँ रुद्राणीनों स्थाने स्वतेजसा भानि । अवपतन्तीनों स्वाणीनों स्थाने स्वतेजसा भानि । वैधुतीनाँ रुद्राणीनों स्थानेस्वतेनसा भानि । इति स्त्रीलिंगवचनम् || गोमिथुनमलंकृत्य | ‘तुभ्यम पर्यवहत्सूर्य वहतुना सह । पुनः पतिभ्यो जायांदा अमे प्रजया सह । पुनः पत्नीममिरदादायुषा सह वर्चसा । दीर्घायुरस्यायः पतिस्स जीव शरदरइतम् । ‘श्रीश्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव। अतिगामहेमहि द्विषः । ‘आतिष्ठेममश्मानम्’ त्रिः प्रदक्षिणम् । मूलहोमान्तहोमो वृषलान्छनम् । एतं युवानं परिवो ददामि तेन क्रीडन्तीश्वरत प्रियेण । मानश्शात जनुषा सुभामा रायस्पोषेण समिषा मदेम । नमो महिन उत चक्षुषे ते मरुतां पितस्तदहं गृणामि । अनुमन्यस्व सुयजा जाम जुष्टं देवानामिदमस्तु हव्यम्’ । इत्यादि । एनमभिमन्त्रय ’ हे वृषभ पूर्वस्यां दिशि देवब्राह्मणसीमां परिहृत्य तंत्रस्थतृणादिकं भक्षयित्वा समुद्रजलं पीत्वा यथेष्टं विहरं । एवं दक्षिणपश्चिमोत्तरादि आपोहिष्ठाद्यैः प्रोक्ष्य गवां मध्ये उत्सृजेत् । ’ त्वां गावों वृणत राज्याय त्वाँ हवन्त मरुतस्वकः । वर्ष्मन् क्षत्रस्य ककुभ शिश्रियाणस्ततो न उग्रो विभजा वसूनि’ । मध्यस्थमनुमन्त्रयते । ‘नमस्ते रुद्रमन्यव उतीत इषवे नमः’ इत्यादि जपेत् । 1 इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने. तात्पर्यचिन्तामणी पञ्चमन द्वादश: खण्ड: । अथ त्रयोदश: खण्ड: अथ एकोद्दिष्टं व्याख्यास्यामः || १ || I अथेत्यादि । अथ - तर्पण वलिपिंडदानादिसकलौर्ध्वदैहिकानन्तरम् । एकोद्दिष्टम् - एकमुद्दिश्यक्रियमाणम् व्याख्यास्यामः - विस्तरसंकोचौ द्योतितौ । नवं पुराणं मिश्रश्चेति त्रिविधं श्राद्धम् । तत्र नवश्राद्धादि नवम् । आद्यमासिके - कोद्दिष्टं पुराणम् । मासिकं मिश्रम् । प्रायश्चित्तगौरवादयं विभागो गम्यते ॥ हारीत: - ’ चान्द्रायणं नवश्राद्धे प्राजापत्यन्तु मासिके । एकादन्तु पुराणे तु प्रायश्चित्तं विधीयते ’ ॥ इति प्राधावत्कचः ‘मृतेऽहनि तु कर्तव्यं प्रतिमासन्तु वत्सरम् । प्रतिसंवत्सरचैव माद्यमेकादशेऽहनि ’ ॥ इति भवगातश्च - ‘श्राद्धमेकादशेऽस्मिन् यदि चन्द्रस्तु रोहिणीम् । आवहेदुत्तराख्या सा तद्भवेद्वादशेऽहनि ’ ॥ इति भुवेष्टेति जैमिनि: (१) ‘एकादश्यां द्वादश्यां वे’ ति बोधायनः ।

स्मृत्यन्तरे ‘न तिथिर्न च नक्षत्रं न ग्रहो न च चन्द्रमाः । कुर्यादेवापदि श्राद्धमाद्यमेकादशेऽहनि ’ ॥ इति ‘आद्यश्राद्धमशुद्धोऽपि कुर्यादेकादशेऽहनि । कर्तुस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः ॥ इति दशमे चाहि अनशनमत्यये गुरुणाम् ॥ २ ॥ दशमे इत्यादि । मातृपितृज्येष्ठभ्राताचार्यादीनां मरणे स्वकर्तृके दशमे चाहि अनशनम् । ४२२ श्री श्रीमति सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न त्रिशुक्काः कृशपुचयो घृणावन्तस्सकलेन्द्रिया मुक्त योनिदोषाः ब्राह्मणाः पात्रमित्यामनन्ति ॥ ३ ॥ पात्रलक्षणमाह विशुडा इत्यादिना । जन्म विद्या कर्म चेति तयः त्रिशब्दार्थः । एषु त्रिषु शुक्काः त्रिशुलाः । महामारते - + येषां त्रीण्यवदातानि योनिर्विद्या च कर्म च । , ते सेव्यास्तैस्समास्या हि शास्त्रेभ्योऽपि गरीयसी ॥ इति कृशवृत्तयः - स्पष्टम् । यद्वा ‘अत्युष्णात्सघृतादनादच्छिद्राच्चैव वाससः । अपरप्रेष्यभावाच भूय इच्छन् पतत्यघः’ ॥ इति यथा लाभसन्तुष्टाः । घृणावन्तः — घृणा दया, लद्वन्तः । सकलेन्द्रियाः – करण- दोषादिरहिताः । मुक्त योनिदोषा:-‘स्त्रीशुद्धिरर्थशुद्धिश्व यस्य नास्त्यपि धर्मवान् । 1 स नरो नरकं याति शिरश्छेदे कुतो भिषक् ॥ इत्युक्तवदावश्यकस्त्रीशुद्धिरत्रोच्यते । स्मृतिः अत्रि: ब्राह्मणाः अनेन दशविधत्राणा यथावर्णिताः गृन्ते । पालमित्यामनन्ति । पतनाचायत इति पात्रम् । ‘यत्र वृत्तमिमे चोमे तद्धि पात्रं प्रचक्षते । इति एकत्रयः पञ्च सप्त नवैकादश वा शक्तया निमन्त्रिता भवन्ति ॥४ एक इत्यादि - वाशब्दो विकल्पार्थः । ‘मद्यमासिक एकश्चेत् भुंक्ते ब्राह्मात्स हीयते । तेनैकादशधा भित्वा भोजयेदाद्यमासिके ’ ॥ इति ‘प्रेतार्थं सूतकान्ते तु भोजयेदब्राह्मणान् बहून् आद्यश्राद्धनिमित्ते तु एकमेकादशेऽहनि ’ ॥ इति अपter: खण्ड: विज्ञानेवरी - ‘वस्त्रालंकारशय्यादिपितुर्यद्वाहनादिकम् । गन्धमाल्यैस्समभ्यर्च्य श्राद्धभोक्ते प्रदापयेत् ॥ एकादशदिने मृतकनिमित्तत्वानैमित्तिकमेकोद्दिष्टश्राद्धममन्त्रक- Heatre | समन्वर्क संस्कारं कृत्वा कथममन्त्रकम् ॥ ५ ॥ afts: एकादशदिन इत्यादि । ‘एकोदिष्टं द्विजः कुर्यान्मृतस्यैकादशेऽहनि । तत्र श्राद्धं न कुर्याश्चेत् पुनस्संस्कारमईति ॥ इति ’ यत्कृतं प्रेतमुद्दिश्य नवश्राद्धादिकं कचित् । अकृतं तद्विजानीयात् एकोद्दिष्टं विना कृतम् ॥ इति तस्मात्सपिडीकरणवदुत्वा श्राद्धमित्ये ॥ ६ ॥ अत्राय प्रयोगः - दशमेऽहनि रात्रावेकादशब्राह्मणान् एकं वा ‘पितु- गवस्य शर्मणः प्रेतस्य एकोद्दिष्टश्राद्धे भोक्ष्यता मिति निमन्त्र्यावसेत् । बोधा- यनः । ‘एकोद्दिष्टप्वयुम्मान् ब्राह्मणानसंवद्धान् परेद्युः प्रातरेव निमन्त्रयीत । तम्य क्षुरकर्म भवति स्नानश्चेति । निमन्त्रितेऽध्वानं गते श्वानं पुनर्हत्वा (!) च वासं करोति यद्गभ्रमामसूकरसंगमात् ’ इति ॥ एवंगुणविशेषणविशिष्टायां पुण्यतिथौ गोत्रस्य शर्मणः प्रेतत्वमोचनार्थं एकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्यामीति संकल्प्य पुनरपि वरणं कृत्वा पादप्रक्षालनार्थमवटं कुर्यात् । विष्णुयामले - ’ श्राद्धस्य चैककुंडं स्याद्वजपादेन लक्षणम् । सापिंड्यस्य त्रिकुंड स्यात् वृत्ताकारन्तु दक्षिणम् ॥ त्रिकोण मध्यमं कुंडमुत्तरं चतुरश्रकम् । आयामं तस्य विस्तारं तदर्पं खननं भवेत् । न्यूनातिरेकं यः कुर्यात् स भवेत्पितृघातुकः ’ ॥ इति ‘उदक्खनेत्तु देवानां मध्ये तु पितॄणां खनेत । दक्षिणे तु निमित्तस्य व्यवटान्निस्वनेत्कमात् ’ ॥ २४ श्री श्रीनिवासमणिकृत - सात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रभ ‘चतुरश्रन्तु देवानामुत्तरे पितृणां मध्ये वृत्तं निमित्तस्य दक्षिणे त्रिकोण- मेवं दक्षिणान्तं निखने’ दिति ‘नान्त: प्रक्षालयेत्पादौ दैवे पित्र्ये च कर्मणि । नोत्तरे दक्षिणे चैव पश्चिमे न गृहान्तरे ॥ सपिंडीकरणादूर्ध्व कुंडप्रक्षालनं यदि । कुलक्षयकरश्चैव नरके पातयेद्धृक्म् । सपिंडीकरणादर्वा कुंडमेव विधीयते ॥ एकोद्दिष्टसपिंडाभ्यामन्यश्राद्धे तु मोहतः । पादप्रक्षालनं कुंडे कुलक्षयकरं भवेत् ॥ प्रांगणे मंडलं कुर्याद्देवानां चतुरश्रकम् । वितस्तिमात्रं पित्र दक्षिणे वर्तुलं भवेत् ’ ॥ इति अत्र त्रिकोण निमित्तस्यैकमेव निखनेत् ‘कुंडानि निखनेच्छ्राद्धे येनकेनापि शकुना । आयसेन खनेचेतु निराशाः पितरो गताः ’ ॥ इति 1 एवं त्रिकोणoर्ते पादौ प्रक्षाल्याचम्य कुसरं तांबूलञ्च दत्वा अभ्यंगञ्च दत्वा स्नानाय विसृजेत् । दर्भेण स्थाली बद्धा ‘प्रेताय जुष्टं निर्वपामीति तंडुले निर्वाप्य लौकिकामौ सतिलमोदनमेवं कव्यं पाचयेत् । ततः कर्ता पादौ प्रक्षाल्याचम्य ’ पितुः गोवस्य शर्मणः प्रेतस्य मरणदिनादारभ्य एकादशेऽहनि कर्तव्यमेकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्ये’ इति संकल्प्य दक्षिणप्रवणे देशे स्थंडिलं कृत्वा तूष्णीमुल्लिख्यावोक्ष्य दक्षिणतो दक्षिणत्रेषु दर्भेषु प्रोक्षणीपात्र मावाहनपात्रमाज्य- स्थाली दवमौदुंबरसमिधं दर्भाश्च एकैकशस्सादयित्वा एकपवित्रमादाय प्रोक्षणीपात्रे तूष्णीं न्यस्य जलेनापूर्य तूष्णीमुत्पूय इध्मादीन् प्रोक्ष्य दर्भेरप्रदक्षिण परिस्तीर्थ आज्यस्थालीमादायाज्यं गृहीत्वा एकपवित्रेणोत्पूय दर्भोल्कं दर्शयित्वा पवित्रममौ प्रक्षिप्य औदुंबरी समिधममौ क्षिप्त्वा तूष्णीं दवमादाय घृतचर्वोः तूष्णीं त्रयोदशः प त्रोत्रम् वाहन पात्र संस्थाप्य पवित्र निक्षिप्य हामि त्या गायक farer कृत्वा दक्षिण fararaati aण मेत

येताय यमाय मुष्टं निर्वपाम प्रति निर्वापण कृला आज्या साकं दर्शयित्वा उत्कanी प्रक्षिप नूणी लिया संवपनाति तत्वा जाखान्य हुत्वा या घृतं स्पर्शयित्वा तिताव्यचरभिरभ्यर्च्य समदाय लाभ्या दक्षिण परिषिच्य पित्रे गोत्राय शर्मण प्रेता यमाय च स्वाहा’ इति दक्षिणा हुत्वा एवमेव नमाज्यं हत्वा अप्रदक्षिणं परिषिच्य दर्भानमा प्रहृत्य ‘मन्त्रहीन क्रियाहीन ‘मित्यादिनोपस्थाय प्रणाम कुर्यात् । ततः स्वातानुलिप्तानहते वाससी वसानान् स्रक्कुंडलांगुलीय- कधारिणो दक्षिणामुखान् प्राचीनावीतिनो दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु सतिले- वासनेषु दक्षिणतोऽग्नेर्निवेश्य मापसव्यं वाचंयतः सिकताभिरुदक- प्रागपरमरनिमात्रं विनस्त्यायतं दक्षिणतो नागोत्रतं स्थानं कल्पयेत् ॥ ८ ततः इत्यादि । दक्षिणामुखान् आसयित्वा ‘अपेतवीते ‘ति संसृज्य । ‘अक्रत्रिम प्रेतो लोकमस्मै ’ इति, स्त्रीविषये ‘प्रेता लोकमस्मै’ इति । ‘अपहता ‘असुरा’ इत्यारभ्य ‘यत्रास्स गर्न मनः । इत्यन्तेन मन्त्रेण उल्लिख्योद्धत्य ‘उदीर- तामवर उत्पर उन्मध्यमः प्रेतस्सौम्यः । असुंय इयायावृकं ऋतज्ञस्सनोऽवतु प्रेतो हवेषु’ * इति जलेनाभ्युक्ष्य यथासनं मडलान्युपलिप्य अर्घ्यपात्रमादाय एकपवित्र निक्षिप्य ‘शन्नो देवी’ रिति जलेन पूरयिला " तिलोऽसि सोमदेवत्यो गोसवः प्रेतनिर्मितः । प्रतद्भिः प्रलय एहि ’ इति तिलान् निक्षिप्य अर्घ्यपाले ‘इमे तिला : ’ ‘इमे गन्धाः ’ ’ इमानि पुष्पाणि इत्यभ्यर्च्य ‘उशन्तस्त्वा हवामहे ’ इत्यारभ्य ‘प्रेतं हविषे अत्तवे’ ‘आयाहि प्रेत सौम्य ’ इति तिलदर्भेण ‘गोवं शर्माणं प्रेतमावाहयामि’ इत्यात्राा ’ अस्त्वासन ‘मित्यासनं ‘या दिव्या’ इत्यर्थ्य ‘अर्चत प्रार्च तेत्यर्चनं ‘गन्धद्वारा ’ मिति गन्धं ‘आयनेते’ इति

• ‘उदीरतामयरोत्परोन्मध्यमा प्रेता सोम्या । अमुं येायावता मानोऽवतु प्रेता हवेषु इति स्त्रीगम् । ०२६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने पुष्पाणि, ‘धूर’ सीति धूपं ’ उद्दीप्य’ स्वेति दीपं दत्वा सकलाराधनैस्स्वर्षित कुर्यात् । सापसव्यमित्यादि । पिंडस्थानं कल्पयित्वा निधायौदुंबरीं शाखां पूर्ववत् दर्भेणापसव्यं कृत्वा खननं तिलानामुक्षणमयुग्मानां दक्षिणाग्रं बर्हिषा मुदुंबर पत्राणाञ्चास्तरणम् ॥ ९ ॥ निधायेत्यादि । पिंडस्थाने तूष्णीमोदुंबरशास्वया संसृज्य अयुम्मोदुंबर- पत्रदर्भतिलास्तरणम् || तत्र सतिलाक्षतं पुष्पमेकं निधाय गोत्रनामादिना तस्थार्च- नम् ॥ १० ॥ तवेत्यादि । दर्भाद्यास्तृते देशे । ‘गोवं शर्माण प्रेतमावाहयामि इत्यावाच तिलैरभ्यर्चयेत् अभिधार्य व्यस्थाली तिलोदनेन अंगुलाग्रेषु सूक्ष्मं पिंडं कृत्वा पवित्रपाणिरवांगुष्ठजानुभ्यां भूमिं पीडयनिर्वपति ॥ ११ ॥ अभिधायेत्यादि । पिंडं कृत्वा ‘गोत्र शर्मन् प्रेत इमं पिंडं निर्वपा- मां ‘नि निर्वति । ततः शूर्पेणाच्छाद्योपरि तिलदर्भान् न्यस्य आचामति || वस्त्रोत्तरीयादि दध्युपदेशवदर-भृति भक्ष्यं मुखवासञ्चार्प- येत ।। १२ ।। सतिलाक्षत पवित्रमुदकुंभं निदध्यात् ॥ १३ ॥ शूर्पेणाच्छाद्य पिंडमुपरिष्टात् सविलाश्क्षतं पुष्पं दर्भेण निद- ध्यात् ॥ १४ ॥ तदीयं वस्त्रं कांस्याद्युपानच्छवश्च सर्व निवेद्य तेभ्यो दानम् ।। १५ ।। पिंड रोषादि पात्रेषु तेषामभिघार्पियित्वा ‘भुञ्जता ’ मिर्त्य- गुरमूलं गृहीत्वा भोजनं पूर्ववत् ॥ १६ ॥ त्रयोदश: खण्ड: ] पिंडशेपादीत्यादि । पूर्ववद । ‘देवसवितः प्रसुवे ‘ति प्रोक्षण परिषेकः, ‘पृथिवी ते पाले ‘हवं विष्णुर्विचकमे’ ‘विष्णो अन्नं रक्षस्य गोत्र शर्मन् प्रेत, इदमन्नं सपरिकरं तव तृप्त्यै तिष्ठतु ’ इति दत्वा आपोशनदानं भोजनश्च ॥|| 冀 उच्छिष्टमपनीय बहिर्दक्षिणस्यामवटे प्रक्षिप्य सह पिडेन तज्जलं स्रावयेत् ॥ १७ ॥ वायसेभ्यो बलिदानम् ॥ १८ ॥ अथवा वडालानुपहते देशे विसर्जनं पिंडस्य ॥ १९ ॥ श्येनकाकादीन् न वारयेत् ॥ २० ॥ यस्मात्तद्रूपाः पितर आगच्छन्ति ॥ २१ ॥ स्वात्वा स्वस्तिवाचनम्माद्यदानमोगसनहरणं वैश्वदेवश्च कुर्या - पूर्ववत् ॥ २२ ॥ एकोद्दिष्टमिति ॥ २३ ॥ एकोद्दिष्टमित्यादि । ब्राह्मणाभावे ‘अशक्तो ब्राह्मणाभावे…. स्मिन् वा लौकिकानले । अभ्यर्च्य विप्रवद्धोमे द्वात्रिंशत्कबलाहुतीः ॥ द्विवारं पुरुषसूक्तेन’ यत्ते कृष्णे ‘ति वा पुनः । ‘उदीर ‘तेत्यष्टभिर्वा चतुर्वारं हुनेत वै । प्रेतोपकरणादीनि ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ इति पूर्ववत् तूष्णीममिमुखादिकं कृत्वा प्रेताहुति हुत्वा पुरुषसूक्तश्चेत् द्विवारं, ‘यते कृष्ण’ इति चेत् द्वात्रिंशत्, ‘उदीरते ‘त्यष्टभिश्चतुर्वारं हुत्वा उत्तरं परिषिश्चेत् । प्रयोगश्च । ब्राह्मणाभावात् एवंगुणविशेषणविशिष्टायां तिथौ, । । अमावेकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्ये इति संकल्प्य ‘एकोद्दिष्टश्राद्धे मोक्ष्यता’ मित्यमेवे रण पादप्रक्षालानादिसर्वोपचाराननावेव कृत्वा द्वात्रिंशत्कलाहुतीर्हत्वा परिषिच्य पिंडदानं कृत्वा उद्वासयेत् । अनन्तरं खात्वा जलादिकं स्पृशेत् । श्री श्रोत्यर्यचिन्तामणिसहितम् [म प्रश् तथा - ‘विभः शुद्धयत्यपः स्ष्टा क्षत्रिय वाहनादिकम् । वैश्यः प्रतtana यष्टि शूद्रः कृतक्रियः । इति ‘प्रदद्यादक्षिणां तेभ्यम्सर्वन्यस्त्वनुपूर्वशः । यथाशक्ति प्रदद्यातु गोमूहमादिकं तथा || अक्षय्यं वाचयित्वा तैः प्रणम्यैतान् प्रसाद्य च । भुक्तशेषमनुज्ञाप्य रखायास्ताननुव्रजेत् ॥ इति पाशायः ‘कोद्दिष्टं दैवहीनमेकपवित्रकम् । आवहनामकरणरहितं झपसव्यवत् ॥ ‘उपतिष्ठतामक्षयस्थाने विप्रविसर्जने । अभिरम्यता ‘मिति वदेत् ब्रूयु ‘स्तेऽभिरतास्महे ’ ॥ इति ‘भुजीतपितृसेवित ’ मित्यन्यैकोद्दिष्टविशेषे निषेधः स्मर्यते । संप्र हे ‘नवश्राद्धेषु यच्छिष्टं गृहे पर्युषितश्च यत् । दंपत्योर्भुक्तशिष्टश्च न भुंजीत कदाचन ॥ इति आशिष द्विगुणा दर्भा: जपादि स्वस्तिवाचनम् । पितृशब्दस्य संबन्ध: शवशब्दस्तथैव च ॥ पात्राभोऽथ दाहश्च (उपपातञ्च ) उल्मुकोल्लेखनादिकम् । तृप्तिप्रश्नसविकरः शेषप्रश्नस्तथैव च ॥ प्रदक्षिणविसर्गे च सीमान्तगमनं तथा । अष्टादशपदर्थांश्च प्रेतश्राद्धे विसर्जयेत् ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी पञ्चमम त्रयोदशः खण्डः ।अथ चतुर्दश: खण्ड: अथ तथा मासिमासि तदिने पिडनिर्वाः || १ || अथेत्यादि । अथ एकोद्दिष्टानन्तरम् । तद्दिने - मरणदिने । पिंड- निर्वाण:-ब्राह्मणभोजनादिकमुपलक्ष्यते ‘एकं पिंडं निरूप्यैकं भोजये ‘दिति मासि- श्राद्धप्रकरणे उक्तम् । अत्रापि ‘पूर्ववदेकोद्दिष्ट ’ मित्युक्तत्वाच्च । एतानि प्रेतश्राद्धानि प्रतिमासं सपिंडीकरणात्पूर्व वा कर्तव्यानि । उक्तञ्च — यमः पैठीनसिः - व्यास: गौभिल: णजनि: गौतमः गालवः ‘यस्यैतानि न कुर्वन्ति एकोद्दिष्टानि षोडश । पिशाचत्वं स्थिरं तस्य दत्तैः श्राद्धशतैरपी ‘ति ॥ ’ षाण्मासिक किश्राद्धे स्यातां पूर्वेद्युरेव ते । मासिकानि मृताहे स्युदिवसे द्वादशेऽपि वा ॥ इति ‘द्वादशाहे त्रिपक्षे च ष्णासे मासिकादिके । श्राद्धानि षोडशैतानि संस्मृतानि मनीषिभिः’ । प्रथमं द्वादशेऽह्नि स्यान्मास्यूने तूनमासिक ‘मिति ॥ इति ’ ऊनषाण्मासिकं षष्ठे मासा नमासिकम् । पक्षिकं त्रिपक्षे स्यादूनाब्दं द्वादशे तथा ’ ॥ इति ‘ऊनान्यनेषु मासेषु विषमाहेषु तानि वै । पक्षिकं त्रिपक्षे स्याद्विषमेषु दिनेषु तत् ’ ॥ इति ‘एकद्वित्रिदिनैरूने त्रिभागैरुन एव वा । श्राद्धान्यूनाब्दिकादीनि कुर्यादित्याह गौतमः ’ ॥ इति ‘त्रिभिर्वा दिवसैरूने एकेन द्वितयेन वा । आद्यादिषु च मासेषु कुर्यादूनानि वै द्विजः ’ ॥ इति सायणीये. मरोणि: श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न ‘मैं पक्षिकोषाध्मासे ऊनादिकमथाचरेत् । एतेषामेव काले तु न पुनः करणं भवेत् ॥ पक्षिचैव ऊनपाण्मासिकं विना । मासिकानि पुनः कुर्यात् स्वे तु काले यथा विधि || विपक्षादिषु कालेषु सापिंड्यं यचिकीर्षति । अवशिष्टमास्पानामपकर्षो भवेत्तदा ॥ एकोद्दिष्टं नवश्राद्ध श्राद्धान्यपि च षोडश । एकस्मिन् दिवसे कुर्यादेोद्दिष्टन्तु निष्फलम् ॥ इति
• मुख्यश्राद्धं मासिमासि अपर्यस्तामृतुं प्रति (?) । द्वादशाहेन वा भोज्यं एकाहे द्वादशेऽथवा (?) || marcart were प्रत्यचैव मासिकम् । मासान्तर्गतकार्याणि तन्मासिकदिने चरेत् । एकादशेऽहि कुर्वाणस्सर्वचैकदिने चरेत् ’ ॥ इति मासिकान्यप्येकोद्दिष्टदिवसे चेत् । आद्यमासिकोनमासिकद्वितीयमासिक- वैपक्षिक तृतीयमासिक चतुर्थमासिक पञ्चममासिक षाण्मासिकोनषाण्मासिक सप्तम- मासिकाष्टममासिक नवममासिक दशममासिकैकादशमासिकोनाब्दिक पर्यन्तानामे- कोद्दिष्टवत् ब्राह्मणभोजनं होमं पिंडप्रदानञ्च समानतंत्रेण कुर्यात् । ‘आद्यं पृथकृतचापि पुनः कुर्यात्तु मासिकैः । मासिकानां द्विरावृत्तिः पुनरित्याह गौतमः ।

ते तु पुनश्चैकादशविप्रान् निमन्त्रयेत् ’ ॥ इति याज्ञवल्क्यः ‘अर्वाक् सपिंडीकरणं यस्य संवत्सराद्भवेत् । { तस्याप्यन्नं सोदकुंभं दद्यात्संवत्सरं द्विजे ’ ॥ इति ‘द्वादशाहः प्रभृत्यस्य तृप्तये चान्नसंयुतम् । दद्यादहरहः कुंभं जलपूर्णन्तु तत्परम् ॥ इति चतुर्द::] अथ सोदकुंभश्राद्धम् । मार्कडेय: – गौतमः मानसमा सूत्रम् ‘wale तु वसतिः नृणां वर्ष प्रकीर्तितम् अणे प्रत्यहं तस्य भवेतां भृगुनन्दन ॥ इति ‘यस्य संवत्सरादर्वाक सपिंडीकरणं कृतम् । मासिकं सोदकुंभश्च देयं तस्यापि बत्सरम् ’ ॥ इति ‘अथैनं पार्वण श्राद्धं सोदकुंभमधर्मकम् (?) । कुर्यात्पत्यादिकश्राद्धात् संकल्पविधिनाऽन्वहम् ॥ आवहनान करणं स्वधानिनयनं तथा । विकिरं पिंडदानञ्च संकल्पे परिवर्जयेत्’ || इति मासे तैलसंपर्कः || २ || तृतीये वा मंगलयोगो भवति ॥ ३ ॥ तृतीय इत्यादि । मंगलम् - स्रक् चन्दनादयः । ’ कृते सपिंडीकरणे च पित्रोर्न ब्रह्मचर्य परिरक्षणीयमिति वचनम् । भवतीति । वाशब्देन कालान्तरमपि गम्यते || यस्मादेकोद्दिष्टात त्रिमासः पण्मासो वत्सर इति वा प्रेताप्यायन- कालः । तस्मात्तेषु कालेष्वष्टकाले ‘पितृस्थानगताय’ इति क्रमेण त्रिभिः पिंडे : तस्य पिंडस्यारोपणं सपिंडीकरणं कुर्यात् ॥ ४ ॥ यस्मादेकोद्दिष्टादित्यादि । वा - सपिंडीकरणस्य संवत्सरान्ते कर्तव्यस्य शरीरस्य अनित्यत्वाद्वा - ‘यस्मात्प्रेतपुरं प्रेतो द्वादशाहनि घीयते । इति वचना- द्वा - ‘संवत्सरप्रतिमा वै द्वादशरात्र्य’ इति श्रुतेर्वा द्वादशाहादिकालेषु सपिंडी- करणं कर्तव्यमित्यभिप्रायेणोक्तम् ॥ स्मृत्यन्तरे:-

‘एकादशे द्वादशेऽह्नि त्रिपक्षे वा विमासिके । . षष्ठे वैकादशाब्दे वा मासे वापि शुभागमे ॥ सपिंडीकरणं कुर्यादेशकालाद्यपेक्षया । एकादशादिनिदिने एकाहस्य द्वितीयके || ३२ श्री श्रीनिवास तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने त्रयोदशेsts मासे वा त्रिपक्षे वा तृतीयके । षष्ठे वैकादशे मासे वत्सरे वा शुभागमे ॥ पिंडप्रवेशनं कुर्याद्येन लुप्तं न जायते । एकादशादितिदिन मासान्ते वापि यश्चरेत् ॥ न तारवारादिशुद्धिरन्यत्र तु विचारयेत् । सामिकस्तु यदा कर्ता पुत्र वाप्यभिमान् भवेत् ॥ द्वादशाहे सदा कार्य सपिंडीकरण पितुः । अन्येषामपि सर्वेषां द्वादशाहो विशिष्यते ’ ॥ इति कापजनि: - ‘सपिंडीकरणं कुर्यात्पूर्ववच्चामिमान् द्विजः । बृहस्पतिः प्रजापतिः परतो दशरात्राचेत् कुरब्दोपरि ततः (?) || एकादशाहमारभ्य यावदाषोडशाद्दिनात् । करणं कुर्याद ततस्तदशेऽहनि ।। एकोदिटस्य दिवसे सपिंडीकरणं विना । श्राद्धं कुर्यात् पितृक्रोधात् खलु ब्रह्मा भवेत् ’ || इति ‘द्वादशाहादिकालेषु सपिंडीकरणं न वेत् । तत्र प्रशस्तसमयं परिशोध्य समाचरेत् ’ ॥ इति ‘एकादशेऽहि विप्राणां द्वादशेऽहनि वा चरेत् । आशौचान्ते भवेद्राज्ञां वैश्यानां तु सपिण्डनम्’ || इति भविष्यत्पुराणे - ‘द्वादशेऽहनि षष्ठे वा त्रिपक्षे वा विमासि वा । व्याघ्रः हारीत: - एकादशेऽपि वा मासि मंगलं स्यादुपस्थितम् ’ ॥ इति ‘आनन्त्यात्कुलधर्माणां पुंसाञ्चैवायुषः क्षयात् । 肇 अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ॥ इति ‘या तु पूर्वममावास्या मृतौ स्याद्दशमी भवेत् । सपिंडीकरणं तस्यां कुर्यादेव सुतोऽग्निमान् ॥ इति चतुर्दश: खण्ड: ] प्रचेताः ‘एकादशाहेन सामिल सपिंडनम् । द्वादशाहादिकालेषु सामिकोऽनमिकोऽपि वा ॥ द्वादशाहातिक्रमे दाहितो भवेत् ॥ कर्नाऽनभिर्यथा भवेत् । विष्ण: पैठीनसिः सपिंडीकरणं तस्य कार्य पक्षे तृतीयक || आशौचान्ते भवेद्राज्ञां वैश्यानाञ्च सपिंडनम् । शूद्राणाञ्च दश तत्कर्ता तत्कालतः शुचिः ॥ इति मन्त्रव हि शूद्राणां द्वादशाहे सपिंडनम् । एकादशादित्रिदिने एकाहस्य द्वितीयके || aयोदशेऽह्नि वा मासे विपक्षे वा तृतीयके । ठेकादशे मासि वत्सरे वा शुभागमे ॥ सपिंडीकरणं कुर्याद्येन लुप्तिर्न जायते 1 सपिंडीकरणात् प्रेते पैतृकं पदमास्थिते ॥ आहिताः सिनीवाल्यां पितृयज्ञः प्रवर्तते । ज्येष्ठपुत्रोऽनमिमांश्चेत् कनिष्ठस्त्वभिमान् यदि । कनिष्ठ एव कुर्वीत मातापित्रोत्सर्पिडनम् ’ ॥ इति ‘सपिंडीकरणं पुत्रः पितुः कुर्वीत योऽमिमान् । अनमस्तु क्रियां नान्यामेकोद्दिष्टाहते कचित् ॥ ज्येष्ठपुत्रोऽभिमत्स्यात् कनिष्ठस्त्वग्निमान् भवेत् । 繄 ज्येष्ठेनैव तु कर्तव्यं कनिष्ठोऽमौ जुहोत्यथ ॥ इति तु तस्मात् - प्रेतत्वविमोचनकारणात् । प्रेतपिंड गृहीत्वा त्रिषा विभज्य ‘पितृस्थानगतायेति क्रमेण त्रिभिः पिंडैः तस्य पिंडस्यारोपणं कुर्यात् । अनेन सपिंडीकरणप्राधान्यमुक्तम् । ८३४ श्री श्रीनिवासमविकृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने वैश्वदेवाsari श्रपणं पूर्ववत् तिलोदनस्य || ५ || वैश्वदेवावारं इत्यादि । पूर्ववत् - अष्टकावत् । सपिंडीकरण प्रयोगः । ‘पितुः गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारा वस्वादिपुण्यलोक प्राप्त्यर्थं तत्पितृपितामहप्रपितामहैः सह समानोदकक्रियासिद्धयर्थं पितामह प्रपितामहादीनां गोत्राणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यरूपाणां पार्वणविधानेन पितुः गोत्रस्य शर्मणः एकोद्दिष्टविधानेन च एवमुभयात्मकं सर्पिडीकरणमन्नेन हविषा पार्वणविधानेन अद्य करिष्ये’ इति संकल्प्य पूर्वेद्युरेव विश्वेदेवार्थ द्वौ पित्रर्थ त्रीन् निमित्तार्थमेकं विष्ण्वर्थमेकमित्येवं वरयेत् । स्मृत्यन्तरे ‘सपिंडीकरणे विष्णु नित्यमभ्यर्चयेद्विजः । सप्तकन्तु तदाख्यातं विना विष्णुं कथं तथा ॥ यत्किञ्चित्पार्वणश्राद्धं तत्र सर्वत्र वै द्विजः । यजेत विष्णुमित्येवं श्राद्धं सिद्ध्यति नान्यथा ॥ इति ‘पितुर्मरणमारभ्य द्वादशे दिवसे सति । पितामहादिभिस्सार्धं सापिंड्यस्य प्रसिद्धये || समानोदकभावस्य सिद्धयर्थञ्चापि तत्सुतैः । पितामहानामन्येषां विधिना पार्वणेन तु ॥ स्वपितुः प्रेतभूतस्य एकोद्दिष्टविधानतः । इत्थच पार्वणैकोद्दिष्टाभ्यामुभयरूपकम् ॥ सपिंडीकरणश्राद्धं पितृपूर्वमुदीरितम् । प्रेतपूर्व वदन्त्येके तदसांप्रतमीरितम् ॥ विश्वेदेवार्चनं कृत्वाऽनन्तरं पितृपूजनम् 1. एकोद्दिष्टे निषिद्धन्तु यदस्यावाहनादिक्रम् । तत्सपिंडीकृते त्वेकोद्दिष्ट … समाचरेत् ॥ इति देश: खण्ड: ] श्री गृह्यसूत्र एवं विश्वेदेवानां पितॄणामेकमेकं वा ब्राह्मणवरणं कुंडलये पूर्वक्त पादप्रक्षालनं कृत्वा आचम्य सरतांबूलादिक अभ्यं दत्वा स्नानार्थ विसृजेत् । ततो वैश्वदेवाचारं कृत्वा पूर्ववत् तिलोदनं कव्यमाविद्धय पाचयित्वा खात्वा आगतान् आहूय पूर्ववत्पादौ प्रक्षाल्याचम्य उक्तस्थानेष्वासयित्वा अष्टकावत् विश्वदेवयोः पितॄणां विष्णोश्व अर्ध्यावाहनादिकं एकोद्दिष्टवत् निमित्तस्य च पूजादिकं कुर्यात् । तत्र पितॄणामर्घ्य काले, याज्ञवल्क्यः ‘गन्धोदकतिलैर्युक्तं कुर्यात्पातचतुष्टयम् । अर्ध्या पितृपालेषु प्रेतपातं प्रसेचयेत् । ‘ये समाना’ इति द्वाभ्यां शेषं पूर्ववदाचरेत्’ इति एवं पित्रर्घ्यपात्रेषु प्रेतपात्रोदकं ‘ये समाना’ इति किश्चित् संयोज्य करणानि (?) दत्वा पूर्ववदभ्यर्च्य होममारमेत । अत्र स्मृतिः - ‘पित्त्रोस्सपिंडीकरणे पार्वणे च विशेषतः ।- औपासनानौ होमः स्यात् अन्येषां लोकिके भवेत् || मातुस्सपल्यास्सार्पिव्यं कुर्यादौपासने यदि । ‘पुनर्विवाहः कर्तव्यो लौलिके न तु वैदिके ॥ पिलोस्सपिंडीकरण कार्यमोपासनेन तु । मातापित्रोर्विनाऽन्येषां लौकिकानौ समाचरेत् ॥ इति ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्ट’ मिति चरुं ‘पितृभ्यो जुष्ट’ मिति तिलोदनश्च पचेत् । दक्षिणत उद्वास्य छुल्यादत्राधिश्रित्य दक्षिणत उद्वासयेत् । वैश्वदेवं हत्वा प्राचीनावीती ‘वीति होवं’ इति समिधं कव्य- माविद्धय दग्ध्वा ‘पृथिवीगतान्’ ‘अन्तरिक्षगतान् ’ दिविगता’ निति पितृणामावाहनम् || ६ || जुष्टाकारादि संत्रापनान्तं कर्म कुर्यात् ॥ ७ ॥ वैश्वदेवमित्यादि । अभौ होमं करिष्य इत्युक्ता ‘कुरुष्वे ‘ति तैरनुज्ञातः अभि परिषिच्य पूर्ववद्वैश्वदेवं पैतृकच हुत्वा प्रेतार्थ समिषं कव्यमाविद्धय दग्ध्वा ६ श्री श्रीमति सात्पर्यचिन्तामणिसहितम [पञ्चम प्रश्ने ‘वीतिहोत्रमित्यादि तूष्णीं कृत्वा पूर्ववत्पिण्डं दत्त्वा शूर्पेणाच्छाद्य ब्राह्मणान् भोजयेत् । एकोद्दिष्टवत् प्रेतस्य होमं पिण्डं च दत्त्वा सर्वमुक्तमाचरेत् । गृह्यः - ‘नाना होमं पितृभ्यश्च प्रेताय चरुणा हुने ’ इति विशेषः । अक्षतादिनाऽर्चयित्वा तिस्रः समिधः ‘अग्रये कव्यवाहनाय स्वधानमस्वाहा’ इत्युत्तरस्यां ‘सोमाय पितुमते स्वधा नमस्स्वाहा’ इति दक्षिणतः ‘यमाय चांगिरस्पतये स्वधानमस्स्वाहा’ इति मध्ये चक्षुरास्यमिति होम ॥ ८ ॥ ‘एते य इह पितरः ’ ’ उशन्तस्तथा’ ‘सानो ददातु’ इत्यचः पितृदेवत्या हुत्वा ‘पृथिवीगतेभ्यः पितृभ्यः ’ ’ अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्य: । ’ दिवि गतेभ्यः प्रपितामहेभ्यः’ इति जुहुयात् ॥ ९ ॥ स्मृत्यन्तरे - ‘अक्रमेण मृतानाञ्च सपिंढीकरणं यदि । सुमन्तः यदि माता यदि पिता 1 चतुणां निर्वपेपिंडान् इति (?) पिडेनियोजयेत्’ || इति ’ त्रयाणामपि पिंडानामेकेनापि सपिंडने । पितृत्वमश्नुते प्रेत इति धर्मे व्यवस्थितः ’ ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने चतुर्दशः खण्डः । अथ पञ्चदश: खण्ड: पूर्ववद्यथोक्तस्थाने ‘निहन्मि सर्व मिति तिलोदुंबरपलदर्भाना- स्तीर्यार्चयित्वा पितस्तत्स्थानात्प्रमुखतः तस्य च स्थानं कृपा तथैव तन्नाम्नाऽर्चयति ॥ | १ || पूर्ववदित्यादि । पूर्ववत - एकोद्दिष्टवत सिक्ताभिरुदकप्रागपरमरत्नि- मात्र वितस्त्यायतं दक्षिणतो भागोन्नतं स्थानं कल्पयित्वा तत् पिंडस्थाने । अर्च- यित्वा - आवाह्यार्चयित्वा । तस्य च प्रेतस्थ च । तथैव - पित्रादिवत् । ‘प्रमुखतः पितृस्थानस्यैशान्ये नाम्नाऽर्चयति’ इत्युक्तत्वात् । न (?) मन्त्रः । ’ आम आगच्छ’ त्विति भास्करादिभिरुक्तम् || आमा वाजस्ये’ ति पात्रं संक्षालयति ॥ २ ॥ तत्र ‘अग्निरिन्द्रिा ’ इत्यन्नं निक्षिप्य सतिलं चरुं चतुर्धा कृत्वा पिंडान करोति ॥ ३ ॥ ‘अयमोदन’ इति पिडांस्त्रीन् प्रधानान् निर्वपति ॥ ४ ॥ अमोदन इत्यादि । त्रीन् प्रधानानिति - ‘प्रथमं ये मृताः’ इत्यादि- वक्ष्यमाणत्वात् प्रेतपिंडस्य ज्ञातिवर्गपिंडेन सह संयोजनासंभवात् प्रधानाः पित्रादित्रय उद्दिश्यन्ते । पितामहे जीवति प्रपितामह प्रपितामह वृद्धप्रपितामहानामेव पिंडदानम् । प्रपितामहादयः पित्रादिशब्दवाच्या भवन्तीति ज्ञापयितुं ‘प्रथमं ये मृता’ इत्यादि वक्ष्यते || प्रथमं ये मृतास्ते पितर उच्यन्ते ॥ ५ ॥ तत्पूर्वमृताः पितामहाः ॥ ६ ॥ तेषां पूर्वमृताः प्रपितामहाः ॥ ७ ॥ तेभ्यः परे ज्ञातिवर्गा भवन्ति ॥ ८ ॥ श्री श्रीनिवासमतिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न तस्मात्तेषां चतुर्णा पिंडनिर्वाणः क्रमेण भवति ॥ ९ ॥ तमादित्यादि । उक्तक्ष ‘चतुरो निर्वपेत्पदान् पूर्व तेषु समापयेत् । ततः प्रभृति वै प्रेतः पितृसामान्यमश्नुते ’ ॥ इति तस्मात् - ‘लेपभाजश्चतुर्थाद्या’ इत्यस्मात्कारणात् ॥ ॥ तस्य च स्थाने तथैव पिडेमेकं निर्वाप्य ‘पितृस्थानगताय’ इति afs far कृत्वा पिडे पिंडे तदेकैकमार्ग निक्षिपति ॥ १० ॥ तस्य चेत्यादि । प्रेतस्य च स्थाने । तथैव - एकोद्दिष्टवत्। प्रेतबहु- त्वेऽपि स्थानमेकमेव । अन्यथा वेदनवस्था स्यात् - अनुकत्वात् – योग्य- तासंभवाच स्थानमेकमेव । पूर्ववत् शूर्पप्रच्छादनान्तं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा तेप्याचान्तेषु ‘पितुर्गोत्रस्य शर्मणः प्रतत्वविमुक्तिद्वारा वस्वादिपितृ- लोकप्राप्त्यै तत्पितृपितामहप्रपितामहानां गोत्राणां शर्मणां वखुरुद्रादित्यरूपाणां पिंडेसह गोत्रस्य शर्मणः पितुः प्रतस्य पिंड संयोजयिप्ये’ इति संकल्प्य पश्चात् पितुः बैतरणीनधुत्तरणार्थ वैतरणीगोदानं संकल्प्य गोदानं कुर्यात् । आसनादिभिः ब्राह्मणमभ्यच्ये ‘उत्थानं (?) दक्षिणाश्रीचं तमुद्दिश्य तु गां त्यजेत् । यथा कथञ्चिन्नो मृत्युः भविष्यति जनार्दन || तन्तु कालं समुद्दिश्य दत्ता विमाय गौर्मया । या वै वैतरणी प्रोक्ता पूयशोणितवाहिनी || तामुत्तारय मां देवि भूत्वा त्वं कामदोहिनी । विष्णुदेवा द्विजाः प्रोक्ता भूरिवापद्विनाशनाः || सदक्षिणा मया दत्ता तुभ्यं वैतरणी नमः । दत्ता गोर्यस्य सापिंड्ये सतां तरति नेतरः ’ ॥ इतिस्रमन्तरे ‘मार्गेण बोकान्यात गवा विना । त्यहीयेत वः श्रानैरपि ॥ ति । पिंडे - तु विना कृत्या ‘संन्’ ‘समानो मन्त्रः इति है म उक्ता ‘स्य शर्मण पिकांतपितुः गोत्रस्य धर्मणो astra for सह संयोजयिष्ये’ इति संयोजयेत् इति केचित् । पितः गोल शर्मन् त्वत्पितुर्गोत्रस्य शर्मणो वरूपस्य पिंचेन सह पंतचे पिंडस्तमै ते स्वधा नमः’ इति वा । एवं पितामह वृद्धमपितामहपिंडाभ्यां सह संयोजयेत् । पितृस्थानगताय - ‘समानीव’ ‘संज्ञानं’ इति द्वाभ्यां आवाहनपालोदकं तस्पि तृपितामह प्रपितामहानामावाहनपालोदकैम्सह संयोजयेत् । एवमेवान्यपात्राणि । मादेष पर पैठकं कुर्यात् ॥ ११ ॥ प्राप्नोति । 1 पितृत्वं प्राप्तवान् तस्माद्यत्नेनैनमुद्दिश्य यस्मादित्यादि । तस्मात् सपिंडीकरणात् पितृसमानत्वं प्राप्तवान्- तत्सर्व जलपिंडदानादि विना अस्य नाम्ना ‘पितृभ्य’ इति कुर्यात् ॥ १२ ॥ तत्सर्वमित्यादि । पिंडसंयोजनादूर्ध्वं प्रेतशब्दं विहाय कुर्यात् । शातातपः ‘न पृथक् पिंडदानन्तु तस्मादूर्ध्वं विधीयते । प्रेतानामिह सर्वेषां ये मन्त्रेण नियोजिताः । यावन्तः पितृलोकाय पृथक् पिंड नियोजिताः (१) || इति अल स्वर्गपाथेयश्राद्धं केचिदन्ति । अवाच्यामवटं स्थ (ण्डि) लवदायतावनतं खनित्वा उदकुंमेन ‘ऊर्ज वहन्ती ‘रिति तर्पयित्वा मुखवासादिदक्षिणां दत्वा शूर्पेणाच्छादयित्वा ‘पितृक्षुक्तं ‘पितृजीर्ण’ मित्युपजुहा अन्नहोमः ॥ १३ ॥ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने ब्राह्मणानां तर्पणमन्नेन पूर्ववत् ॥ १४ ॥ अष्टकोक्तवत् तांबूलं दक्षिणादिकच दत्वा विसृजेत् । ‘एष वोऽनुगतः प्रेतः पितृसामान्यमाप्तवान् । शिवं भवतु शेषाणां जायन्तां स्थिरजीविनः ’ ॥ इति संप्रार्थ्यं पितन् (प्रेतयुक्तान् ) विसृजेत् । पिंडसंयोजनादूर्ध्वं चतुर्थो विनिवर्तते ’ इति वचनात् ‘एष पितृत्व प्राप्त ’ इति वचनाच्च । पितुः प्रपिता- महान् विहाय स्वपितृपितामहप्रपितामहान् इत्येव कुयात् ॥ यथैवैतत् (स्व) वत्सो गवाश्वाजमहिषमंडलेषु यत्र क्वचन गतां गामन्वेष्य तामेव तर्पयति तथैव यथाविधि दत्तजलपिंडदानादि यत्र वा गतं तमेवानुद्दिश्य (वानुप्रविश्य) प्रीणयति ॥ १५ ॥ अन्न गोवत्सदृष्टान्तमुखेन पितृभ्यः कव्यप्राप्तिप्रकारं प्रतिपादयति, यथेत्यादिना । ‘यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्’ । इत्यादि तस्मात् प्रयत्नेन पैतृकं कुर्यात् ॥ १६ ॥ तस्मादित्यादि । ‘देवकार्यादपि मुने पितृकार्य विशिष्यते ’ इति वच- नातू पैतृकं कुर्यात् । मास्म नास्तिको भृ’दिति ब्राह्मणमिति सपिंडीकरणम् ॥ १७ ॥ तस्मात् द्वितीये (तृतीये) वाह्नि तेभ्यखयाणां पिंडानां क्रमेण निर्वापणमष्टकां करोतीति विज्ञायते ॥ १८ ॥ तस्मादित्यादि । तस्मात् सपिंडीकरणात् । एतत्क्रमनिर्वापश्राद्धं. पार्वणवत् पितृपितामह प्रपितामहानित्येव कुर्यात् । अत्र कानि चन प्रकृपानि वचनानि । ‘सपिंडे दाहदिवसे जनैस्तद्ग्रामवासिभिः । श्वस्ततो नैव गन्तव्यं गतश्चन्मरणं श्रवम्’ || इति पद: खण्ड: । श्रीम अन्याश्च स्मृनयः । लौगाक्षः पैठीनसिः ‘पुत्रवत्याः खियाः पिडं पितामह । स्त्रिया: अत्रयोषितः पिंड पिंडेन योजयेत् || aa ‘fare वेति पाठान्तरवास्ति । ‘आसुरादिविवाहेषु पुत्रो परपुत्रः । मातुस्वपिंडीकरणं मातामयादिभिम्सह ! पतिः कुर्यादपुत्रायाः स्त्रीपिंडेसह योजनम् || पत्यानुमरणे पन्त्याः पिंड पयैव योजयेत । स्त्रीभिर्वा पुत्रवत्यास्तु तत्पुनः पितृभिस्सह ’ ॥ इति 1 ‘मातामहस्य गोत्रेण मातुः पिंडोदकक्रियाः । कुर्वीत पुत्रिकापुत्र एवमाह प्रजापतिः || ब्राह्मादिषु विवाहेषु यानृचो ?) ढा कन्यका भवेत् । भर्तृगोत्रेण कर्तव्यास्तस्याः पिंडोदकक्रियाः । आसुरादिविवाहेषु पितृगोत्रेण धर्मवित् ॥ इति ‘अपुत्रायां मृतायान्तु पतिः कुर्यात्सपिंडनम् । ववादिभिस्सहैव स्यात् पुत्रवत्याः स्त्रिया भवेत् ॥ पिंडसंयोजनादूर्ध्वं प्रेतत्वस्य निवर्तनात् । मार्जनादिषु सर्वेषु चतुर्थो विनिवर्तते ॥ इति देवलः | ‘पितृशब्दस्तु पितृसामान्यवाचकः । पितामहादिसंवन्मत्र मन्त्रादिषहयेत् । ’ अर्थोपस्थान मन्त्रन्तु प्रतपूर्व महामुनिः । आवहानादौ त्वन्यत्र प्रेतपूर्वत्वमूचिवान् (१) ॥ ‘भुञ्जानानाभिमुख्येन पुण्यसूक्तानुकीर्तनम् । तदपिश्रवणं नाम तदप्यत्रोचिवान् मुनिः ॥ ८४२ वृहस्पतिः P श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्रश्न व्युत्क्रमेण हि सापिंड्ये कार्यमाचार्यसम्मतम् । तथाsप्यूर्ध्वस्य सापिंड्ये कृतेऽस्य पुनराचरेत् || जीवत्पिता पितामच्या मातुः कुर्यात्सपिंडताम् । प्रमीतपितृकः पिता पितामह्यादि वा सुतः ॥ मृते पितरि च यथा जीवेद्वाथ पितामहः । तेन देया: तयः पिंडा: प्रपितामहपूर्वकाः || पुत्रवत्या: किया: पिंडं पितामचादिभिस्सह । अपुत्रयोषितः पिंड कर्तृपिंडेन योजयेत् ’ ॥ इति ‘मातर्यपि च वृत्तायां विद्यते च पितामही । प्रपितामहीपूर्वन्तु कार्यस्तत्राप्ययं विधिः || रूपितुः पितृकृत्येषु वेष्टकारो (?) न सिद्ध्यति । न जीवन्तमतिक्रम्य किञ्चिद्दद्यादिति स्मृतिः । सपिंडता विवाहानां (?) कर्तव्य प्रतिपुत्रकम् ’ ॥ इति इदमन्योन्यविरुद्ध विषयम् । जातुकणि: – ‘प्रेतत्वश्च विनिस्तीर्ण प्राप्तः पितृगणन्तु सः । पत्नीविषयम् च्यवते पितृलोकातु पृथक् पिंड नियोजितः ॥ क्कीवान्धपतितैनैव विष्टाभिः (?) स्त्रीभिरेव वा । ते त्वपुलैरदारैर्वा भ्रातृभिर्नैव पिंडकम् || ‘नासपिण्डे कृते प्रेते पितृकार्य च कारयेत् । कृतेषु धनमिश्रेषु सपिंडीकरणं विना || स्त्रीपिंड भर्तृपिंडेन संयोज्य पुनरेव तत् । , पित्रादिपिंडे संयोज्यमिति शास्त्रस्य निश्वयः ॥ इति पुत्रवतीविषये । अनुमरणे स्त्रपिंडं भर्तृपिंडेन संयोज्य पुनर्वर्गत्रयस्थापि पिंड लेधा कृत्य पितृवर्गेण मातृवर्गेण च योजयेत् । ‘संवत्सरे व्यतीते पञ्चदशः खण्डः ] तु gatientरमर्हति । इति संवत्सरान्ते च पुनसंस्कारपूर्व सपिंडीकरणं कुर्यात ॥ संघातjana | उमत्यन्तविरुद्धम सपिडीकरणेप्येवं सहेव पृथगेव वा । निमित्तार्थं पृथक् कुर्यादन्येषां सकलं सह । पित्रादित्रयपत्नीनां भोज्या मातृः प्रति द्विजाः || स्त्रीणामेव तु यत्तस्मान्मातृश्राद्धं तदुच्यते । मन्त्राणामूहमिच्छन्ति केचिन्मातमित्यपि ॥ मातुः पितृर्वासापिंड पित्रानेव भोजयेत् । नाहीं (?) ‘पिंडासंयोगे तुरापानसमं हि तत् । इति " तस्य वत्सरादक या संस्कार उच्यते । + न कालनियमो ज्ञेयो न माय गुरुशुकयोः ॥ इति ऋदयशंगः ‘स्त्रीणामाद्यस्य वै भर्तुः यहोत्रं तेन निर्वपेत् । यदि त्वनयोनिम्स्यानिमन्यं समाश्रिता । मनुः अन्यत्र - नहोत्रेण तदा देयं पिंड श्राद्धं तथोदक’ || इति ‘पितृगीले कुमारीणामूढानां कर्तृगोः । इति ‘यद्येकं मोजयेच्छ्राद्धे दैवं तत्र ब.थं भवेत् । अन्न पात्रे समुद्धृत्य सर्वस्य प्रकृतस्य च ॥ देवतायतने कृत्वा तत्र श्राद्धं प्रकल्पयेत् । तदन्नन्तु दद्याद्वा ब्रह्मचारिणे ॥ इति देवल:

‘महागुरुनिपाते तु प्रेतकार्य यथाविधि । लौगाक्षः कुर्यात्संवत्सरादर्वाक् कोद्विष्टं न पार्वणम् ॥ इति महागुरुनिपातते । कुर्यात्संवत्सरादर्वा श्राद्धमेकन्तु वर्जयेत् ॥ श्री श्रीनिवासमविकृत- सात्पर्यवन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्ने इदं कृतसपिंडीकरणविषयम ‘पत्नी चैव सुतो भ्राता स्नुषा व्रते । हारीत: तत्र श्राद्धानि कुर्वीत स पित्रोर्मृतयोरपि ’ ॥ इति ‘दंपत्यासह मृत्यौ तु सह दाहादिकाः क्रियाः । प्राक् दाहादन्यनाशे च तदुर्वन्तु पृथक् स्त्रियाः ॥ दपत्योसह संस्कारे मृतावनुमृतावपि । उदकादि सपिंडान्त प्रेतकार्याणि यान्यपि ॥ कुर्यात्समानतन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च । प्रदक्षिणमुपस्थानं चकार्यं चितिस्तथा ॥ सञ्चयस्तर्पणं गतै सपिंडीकरणं तथा । पिला सदैव माता च सपिंडेन सुतेन तु ’ ॥ इति भाब्दिकविषये . स्मृत्यन्तरे- विज्ञानश्वरः

‘ऋतुमत्स्वपि दारेषु विदेशस्थोऽप्यनमिकः ।

अन्नेनैवाब्दिकं कुर्यात् नावाऽऽमेन वा कचित् ॥ पितोः क्षयदिने यन्य यदि भार्या रजस्वला । अभिसंधाय विधिवत् श्राद्धं कृत्वा विसर्जयेत् ’ ॥ इति

’ मासिकान्याब्दिकं पित्रोः अशुद्धोऽप्यौरसस्सुतः ।

कुर्यादेव तिथिप्राप्तमिति शातातपोऽब्रवीत् ’ ॥ इति ‘आपाद्य सहfपंडत्वमौरसो विधिवत्सुतः । कुर्वीत दर्शवत् श्राद्धं मातापित्रोः क्षयेऽहनि ।। वर्षश्राद्धे तु संप्राप्ते पित्रोराशौचसंभवे । तदानीमशुचिर्न स्यात् कुर्याच्छ्राद्धं मृतेऽहनि || एकोद्विष्टं तथा भोक्तरभोज्यं शिष्टमोदनम् । चन्द्रसूर्योपरागे च शिष्टमन्नं च वर्जयेत् ॥ इति

पञ्चदशः खण्डः ]

staraayera सूत्रम

श्रावणा

अथाऽहिताः - अथो वै विगतानिलचेष्टं - पूर्ववत् पूजनं- तिलतंडुलदधिमधुक्षीराणां अनाहिताय: सोपवीती - स्नात्वा गुरवे - यो हवा अथापद्दाह्याः - अथावाहितकं - अथादह्यान् - अथाकृति- दहनं - अथैकोटिं - अथ मासि मासि - पूर्ववद्यथोत्तस्थाने पञ्चदश ॥

इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासात्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने

तात्पर्यचिन्तामण पञ्चमप्र पञ्चदश: खण्ड: ।

ataratatoninaसंग्रहः पचः प्रश्नः

M

1

वाजपेये पचमः प्रभः । अथ प्रथम: पटलः (अण प्रथम: खण्ड:) दहन- विधिव्याख्यात्यते । यथोक्तैरित्यादि - कालज्ञानादिज्योतिश्शास्त्रोक्तैः । आयु:- जीवितमल्पमिति परीक्ष्य छायापुरुषादिकं निरीक्ष्य, अल्पं निश्चित्य आसन्ने काले निश्चितात् पूर्वस्मिन् तृतीये पञ्चमे नवमे चाहि । चशब्दो विकल्पार्थः । मुमूर्षुः - मृत्युं दुरतिक्रमं इत्वा ‘कृतकृत्याः प्रतीक्षन्ते इति न्यायेन मृत्युं प्रतीक्षमाणः, पचप्रकारान् बान्धवान् स्वस्मान् पुत्रादीन् मातामहवंश्यान् ariaan: कन्याग्राहककन्यादातृवंश्यान् बान्धवानाहूय, प्रथमं कुशल- प्रभादिकं कृत्वा, पश्चात् स्वशरीरस्थितिश्च उक्ता तेषां ‘सन्निधौ ऐहलौकिक- पुत्रादीनां संभोगाय अशनवसनाद्यर्थ क्लतं, तथा पारलौकिक-स्वर्गादिसिद्ध्यर्थ- मात्मनः श्राद्धार्थमुद्दिष्टं च, आत्मनः - स्वस्य सचितं धनं विभजेत्- धनं तेषु तेषु यथाशास्त्र विभज्य दद्यात् । उपस्थित इत्यादि । मरणदिने संप्राप्ते काले उप्तश्मश्रुकेशः स्नात्वा, वेदशास्त्रविदः प्रायश्चित्तविदः श्रोत्रियान् ब्राह्मणान उक्तवान्धवांश्वाहूय तैरनुज्ञातः सर्वप्रायश्चित्तं यथाशक्ति चरित्वा । शुचौ देश इत्यादि - दर्भान् प्रागमान् । तत्र यदि शक्तः असीत, अशक्तः शयीत । अथा ध्वर्युरित्यादि - मध्वर्युः पुत्रः श्राद्धकर्ता वा । दक्षिणायनकाले शान्तिजपः । शक्तः स्वयं शान्ति वपेत् । धर्माधर्मावित्यादि - ऊर्ध्वभावः स्वर्गः अधोभावो नरकः तावूर्वाधोभावौ, ज्ञानाज्ञाने, सुखदुःखे च । ईशते लोकानितीश्वरो विष्णुः, तद्वशात्तदनुग्रहनिग्रहवशात् तेन सह अनुगच्छेताम् । ( इति प्रथम: खण्डः)

1

(अथ द्वितीयः खण्डः) अथो वे इत्यादि । विगता त्यक्ता अनिलानां प्राणवायूनां चेष्टा यस्मात्तं विगतानिलचेष्टं देहम् । ग्राम्यालंकरणं - स्वजनेषु पारंपर्यप्राप्तं मंडनादि कृत्वा । अहतेन नूतनवाससा - वस्त्रेण । दशान्तं - दशा- aara deeranaari यथा स्यात्तथा अच्छादयति । तथैवेत्यादि । शयनं औदुंबरीमा सन्दी महंतेन वाससाऽऽच्छादयति । तुष्णीं शयनमभ्युक्ष्य । एतत्-

।

शयनं मृतक था । अन्धे - वाहकभ्यो ज्ञातिभ्यश्च परे । अनाहिताम्यादीना- मित्यादि । आदिशब्देन स्त्रीब्रह्मचार्यनारोपिकार्यविधुरविधवा गृह्यन्ते । सर्वो- पत्रयः - बीह्मादयः ताभ्यः पृक्तो युक्त तेनोद्रकुंभन । अन्यदाहितामिव । उस्वावित्यादि । खा: - सांडानि । आदाय - आधानक्रमेण संगृत प्रेतम्यै- शान्यां पश्चिमे गार्हपत्यं प्राच्यामाहवनीयं दक्षिणेऽन्वाहार्यम् पश्चाभिश्चेत्- आहवनीयस्य पुरस्तात्सभ्यावसथ्यौ । अर्थाधानी चेत पूर्वस्यामै पासनानिं क्रमेण सन्न्यस्य । यज्ञभांडानि - अवस्कराणि सुवादीनि यावन्ति ऐष्टिकानि पाशुकानि मोतिकाणि तानि । नवानि घटशरावादीनि - आदिशब्देन कुंभचरुस्था- ली तिलोदकुंभादीनि गृहमन्ते । आज्यादीनीति- आदिशब्देन पालाशी शामी वा शाखा दर्भरज्जुमृडित्रयपाषाणगोसुवर्णदक्षिणादीनि गृहमन्ते । तान् संभारान् शवस्योत्तरतः अमेः पूर्वस्याञ्च निक्षिपति । स्नात्वाऽध्वर्युरित्यादि । यद्यध्वर्युः पुत्रः तदा स लुप्तमनुकेशः स्नात्वा प्राचीनावीती ‘इमं मे पितरं प्रेत पितृमेध- विधिना संस्करिष्यामीति संकल्पयेत् । अकृतामिश्चेत् श्रौतोक्तप्रायश्चित्तविधिना अग्निहोत्रविधानेन जुहुयात् । यथा - ‘अमिहोल होप्यामी’ ति संकल्प्य दर्भेण शवमन्वारभ्य स्वायतने निधाय प्राचीनावीती अमिली दोषि । दक्षि- णा गार्हपत्ये शीते भस्मन्यधिश्रित्य दक्षिणत उद्वास्य सकृदेव सर्वे तूष्णीमुत्पूय अधस्तात् समिधं धारयति । उपरि हि देवेभ्यो धारयति । विहारस्य दक्षिणत स्तूष्णीं प्राद्रवति । स उपसाद्य समिधमादाय सर्वं तूष्णीं जुहुयात् । अपि वा सोमाय पितृमते स्वाहा इति पूर्वामाहुतिं जुहुयात् । अझये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वाहा इत्युतराम् । प्राशनोत्सेचनपरिषेचनानि न विद्यन्ते । अपि प्रेरय इत्यग्निहोत्रस्थाल्या बर्हिरक्ता आहवनीये अनुप्रहरति । यथाऽऽधानं तथैवमग्रिहोत्रं जुहुयात् । औपासनामाविव परिषेचनवर्ज जुहुयात् । यथा स्वमित्यादि । स्वकीये । कृतचौलको ब्राह्मचारी समावृत्तः गृहस्थोऽनाहितामिः वानप्रस्थो वा यो वा मृतस्तस्य तस्यामौ नित्यहोमं तत्तदुक्तप्रकारेण हुनेत् । वैश्वदेवञ्च संकल्प्य दक्षिणाभिमुखः परिस्तीर्य सतिलेनाक्षतेन- तिलमिश्रस्तंडुलैः पूर्ववद्वैश्वदेवं हुत्वा बलिश्च दद्यात् । रात्रौ मृतश्चेत् सायमग्निहोत्रं हुत्वा दिवा-

श्री श्रीनिवासमत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम्

मरणफलसिद्ध्यर्थे प्रातरग्निहोत्रादींश्च कुर्यात् । तथा कृष्णपक्षे मृतश्चेत् शुक्ल- पक्षफलसिद्ध्यर्थं कृष्णपक्षावशिष्टदिनान्यपकृष्य सायप्रातराहुतीहुनेत् । दर्शष्टिश्व पूर्णाहुत्या कर्तव्या । तथा वक्ष्यते श्रतप्रायश्विते । ‘यदि पूर्वपक्षे पूर्वस्यामा - हुत्या हुतायां यजमानो म्रियेत दक्षिणतो भस्मन्युत्तरामाहुतिं निनयेत् । परेयुवा- समिति प्रथमामाहुति जुहुयात् । यद्यपरपक्षे शेषाण्यहानि यावत्पूर्वपक्ष संख्याय तावन्ति पयसाऽग्निहोत्र जुहुयुः । अमावास्या (या) मध्यपहृप्य पूर्णाहुत्या यजेयुः । यदि पूर्वपक्षे नक्तं, प्रतिकृष्य प्रातरमिहोत्रं जुहुयुः परिस्तरणानि च प्रहरेयुः ’ इति । यद्यन्वारव्यायामिष्टयां यजमानो म्रियेत सेष्टिः पूर्णाहुत्या कर्तव्या । मध्ये मृतश्चेत्तत्तद्धविरादाय स्वाहाकारेण हुत्वा समापयेत् । तथा वक्ष्यते प्रायश्चित्ते । ‘यद्युपसचे पौर्णमास्याः पैतृमेधिकमेव कर्मैवमपराले अधिवृक्षसूर्ये यद्युपसथे अमावास्यायाः पूर्णाहुत्यैनं याजयेयुः । यदिमध्ये विसंस्थितायामिष्टयां यजमानो म्रियेत सर्वेभ्यो हविर्भ्यस्समवदाय सर्वा देवता अनुद्रुत्य स्वाहाकारेणेष्टा अग्नये विष्णवे अग्नीषोमाभ्यां स्वाहेति जुहुयात् । तथा चातुर्मास्यपशुबन्धसौत्रा- मणिषु’ इति । यदि विच्छिन्नामिर्मृतः तदा यजमानायतने प्रेतं निधाय गार्हपत्यायतने अमिथित्वा ‘यस्यामयो जुहतो मा’ मिति जप्त्वा गार्हपत्ये निधाय तूष्णीं विहृत्याज्यं सुवेण सुचि द्वादशकृत्वो गृहीत्वा तूष्णीं सर्वामिषु हुत्वा प्रेताधानोक्तवत् ‘जुष्टोदमूना ’ इति अभिमुपसमिन्थ्य सुचि चतुर्गृहीतमाज्यं गृहीत्वा सप्तव्याहृतीहुत्वा प्रत्येकं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा ’ पूर्व देवाः - ’ प्राणापानौ तथा हुत्वा वृक्षद्वयं, तथा ‘अमेऽभ्यावर्तिन् - अमे अंगिरः – पुनरुर्जा - सह रय्ये ‘ति तथा महाव्याहृतीः तथा व्याहृतीय हुत्वा भनिहोत्रादिकं जुहुयात् । अरण्यारोपितामिर्मृतश्चेत् तूष्णीं मथित्वा गार्हपत्यादिषु विहृत्य विधिवद्धत्वा तैर्दाहयेत् । आत्मारोपितामिश्चेत् लौकिकामं गार्हपत्ये निधाय प्रेतस्य हस्ते समिधं दत्वा मन्त्रेणावरोप्य तां समिधं गार्हपत्ये निधाय तूष्णीं विहृत्य पूर्व- बहुत्वा तैर्दाहयेत् । अरण्यारोपिनोऽपि निष्टश्चेत् तद्विधिना नवारणिं संगृह्य मथित्व गार्हपत्ये निधाय प्रेताधानाहुती हुत्वा तूष्णीं विहृत्यामिहोतं हुत्वा तैर्दाहयेत् । देशान्तरमृतश्चेत् तस्य शरीरं तैलपकं कृत्वा शकटादिना स्वग्रामं नीत्वा

,

4श्री

सूत्र

स्वामिभिर्दाहयेत् । नेतुमशक्तक्षेत निर्मन्थ्येन श्रोत्रियागारामिना वा प्रेतममन्त्रक समन्त्रकं वा दग्ध्वा कृष्णाजिनेनास्थीन्युपसंगृच वाससा वैणवाग्रे बद्धा अनो farart: स्वग्रामं नीत्वा ग्रामसीन निवाय अन्यादिसंभारानादाय तदस्थि- भिराकृतिं कृत्वा तदमिभिर्विधिना दाहयेत् । देशान्तरगते द्वादशोऽतीते वा तन्मध्ये मृत्तिवार्ताश्रवणे वा सोऽपि यां दिशं प्रति गतः तस्यां दिश्यवस्थितं कक्षे तदमिभिस्तूष्णीं दध्वा विधिवत्तिलोदकादीन् कुर्यात् । अपि वा पलाश- पर्णाकृति कृत्वा अमिभिर्दाहयेत् । अजले अमौ शरीरे नष्टे पर्णाकृति कृत्वा अग्निभिर्दाहयेत् । स्थिते शरीरे अमिनाशे पुनरावानं कृत्वा तैर्दाहयेत् । शरीरास्थ्यमनाभावे केवल निलोदकादीन् कुर्यात् । पर्णाकृतिं प्रेतावानश्च कृत्वा दहेदिति केचित् । तथा वक्ष्यति श्रौतप्रायश्चित्ते - ’ यद्या हितामिः प्रोषितो म्रियेत यां दिशमभिप्रस्थितस्यात् तां दिशं गत्वाऽस्यामिभितूष्णीं कक्ष दहेयुः । अपि वा आकृतिदहनं कुर्युः तद्व्याख्यातम् । देशान्तरगतस्य मरणा- त्प्रत्यासन्नस्य पार्थिकृतेष्टिः कार्या । देशान्तरमृतस्य शरीरं तैलद्रोण्यामवधाय शकटेनाहरेयुः । निर्मन्थेन दग्ध्वा कृष्णाजिनेन अस्थीन्युपना अहतेन वाससा naga fat a rest निधानाः प्रयता सम्मयप्रालमोजिनस्तमाह- रेयुः । ग्राममर्यादायां निधाय अमीनाहृत्य पात्राणि तैसह श्मशान नीत्या दहेयुः । प्रमीत इति स्वजनः श्रन्वा आकृतिदहनादिपरिधानीयान्तं कर्म कुर्युः । यद्यागतः ततो जातकर्मादिस्नानान्न कर्म कृत्वा पूर्वामेवोपयच्छेत । अम्मीनाधाय पुनस्सोमेन यजेत । त्रात्येन पशुनेति विज्ञायते ’ इति । तूष्णीमन्वाहार्यपचने चरुं श्रपयित्वा गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामिक्षां कुर्यात् । अन्वाहार्यपचने तूष्णी- मुपचरितं चरुं श्रपयति । गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामिक्षा ’ मिति भारद्वानः । इत्यलम् । शवस्य भारका इत्यादि । भारका - वाहकाः । पञ्चसंवन्धिवर्गा अन्ये ब्राह्मणा वा । दर्भावराः - दर्भैः कीलितान्यबराणि वस्त्राणि येषां ते । पुत्राः यथासंभवं त्रियष्टिकायोगेन - शिक्येन प्रत्येकं गार्हपत्यादीनग्नीन् असंकुलं यथा तथा गृह्णीयुः । उत्तारेणेत्यादि । उत्तार - आसन्दी । यथाप्रवेशमिति - यथा प्रतिनिवर्तने गृहं प्रविशेत्तथा तेनैव पथा गृहान्निर्गमय्य हरेयुः । अपक्रमं

+

/

श्री श्रीनिवासमखकृत- सात्पर्य चिन्तामणिसहितम्

मध्ये पूर्वापरं दक्षिण (?) यथा स्वात् तथा उद्धरणमुत्तारः, अवतरणवनारः । एतेन मेरोरंह’ इति मन्त्रेण । तथैव पूर्ववत् अवाची- दक्षिणा दिक् । हत्येन यथा ब्रह्मविष्णू तथा तिलाक्षतोदकैः दक्षिणाभिमुखो भूत्या अपसव्येन कन्येन पैतृकेणानेन रुद्रं तमोगुणेश्वरमर्चयति । आधानक्रमेणेत्यादि । ब्रह्मा- र्यादीनां स्वेऽम होमः ! धात्रादिहोमेषु रुद्रेभ्यः इत्यादीन् प्राचीनावीती कुर्यात् । एताः आहुती: प्रत्येकं सवेणाज्येन व्याहृत्यन्तं सर्वेष्वभिषु कमेण जुहुयात् (इति द्वितीयः खण्डः ) इति प्रथमः पटलः || 1 I

} अथ द्वितीय: पटल (अथ तृतीयः खण्डः ) पूर्ववदित्यादि । आवाहन विना मृत्पिंडानामर्चनं कृत्वा चरुस्थाली भिद्यात् । चेलोपमार्जनैः । धृतवस्त्रस्या- चलेन वीजनमुपमार्जनम् । सिम्बात वीजनपवनम् । कनिष्ठप्रमुखैः सस्त्रीकै : ज्ञातिभिम्सह कर्ता वातास्ते वान्त्विति त्रिः प्रिदक्षिणं सव्यापसव्यं कृत्वा । यथापूर्व तथा शवभारकाः श्मशानाभिमुखं यथा स्यात्तथा शवमुत्तारेण सहोद्धृत्य पश्चात् यज्ञभांडान् नयति । अग्रे च पूर्ववदेवामि नयन्ति । तेषां मृत्पिंडानां मध्ये वैष्णवं मृत्पिंडमप्सु क्षिपति । ब्राह्मपिंड तत्रैव पिदधाति - निखनेत् । प्रत्यक् दक्षिणतश्व प्रवणम् - नैर्ऋत्यां प्रवणं गृह्णाति । पश्चिमतो दक्षिणतो परिपाठ्या निम्नं स्थलं गृह्णाति । चितोचितप्रदेशान्विशिनष्टि भिन्नेत्यादिना - भिन्नं स्वतो रेखाकाररन्धान्वितं छिन्नं- मंगुरं, सुषिरं - स्वभावतः श्वभ्रुयुतं मलम् - अमेध्यं वल्मीक्युतं केशरोमादियुतं भिन्नमृत्पात्रशकालादियुतं मनुष्यमृगाद्यस्थिगर्भ धान्य- त्वगन्वितं पुरातनोल्मुकान्वितं इरिणम्परविशेपमथवा अप्ररूढतृणं, वृक्षाघस्स्थल अन्यदहनोद्देशं प्रदेश इत्येतान् वर्जयेत् । तत्र – शुद्धप्रदेशे । प्रमार्ण्य त्रिवीथी- स्त्रिरपकर्म दक्षिणान्तं सम्मार्जनं कृत्वा, दक्षिणस्यां शाखाविसर्जनं तिलाक्षतैः स्थस्य प्रोक्षणञ्च कुर्यात् । कर्षुः - अवटानि । भागावगाढं - चतुरंगुलनिम्नं विस्तारश्च खनति । शकुमिति - खादिरादि दृढवृक्षजातं शंकुं । शंकूनि चत्वारि मूलं तीक्ष्णीकृत्य अष्टौ वा चितायामविस्तरोच्छ्रयाणि कृत्वा दिक्षु चितादायार्थं खनति । तत्र दक्षिणात्राप्येधांसि असंकुलानि चिनोति । आहिताग्निर्यदि मृतः कृष्णाजिनास्तरणं क्रियेत । चितापूर्वमित्यादि । पूर्व-प्रारम्भगे। अम्मीनन्यांश्च 1 संभारान् पूर्ववन्निधाय अवर्युः दक्षिणामुखः प्राचीनावीती परिस्तीये यथा- स्वमग्नौ - यथाधिवारे स्वस्वेऽम उक्तहोमान् जुहुयात् । प्रत्येकं स्वाहान्तैः अग्नये इत्यादिभिर्मत्रैः सुषेणाज्यं गृहीत्वा व्याहृत्यन्तं सर्वामिषु जुहुयात् । नतः प्रोक्षणपूर्वक तिलानवकीर्य सदस्य चितायामवतारणं कुर्यात् । अवतरणे दक्षिणशीर्षं शाययेयुः । सप्तस्वित्यादि । सप्तसु वक्तूनेत्रप्राणश्रोत्रेषु अवाचीन- पाणि: दक्षिणावनतपाणिः सप्तहिरण्यशकलानि मधुप्लुतानि मंत्रेण निक्षिपति । आज्याक्तानि शक्लानीत्येके । हिरण्यशक्त्यभावे तत्प्रतिनिधिराज्यबिन्दवः । ( इति तृतीयः खण्डः ) (अथ चतुर्थः खण्डः) आस्ये क्षिपेत् – आ ओ वहेति मन्त्रेणेति । चतुर्होत्र मिति पृथिवी होतासीदित्यादि चतुर्णा मन्त्राणां संज्ञा । तथा दशहोल पट्टी पञ्चह सप्तहोत्रञ्च निरुच्यते । तेषां चतुद्दशादिमन्त्राणां विनियोग- विशेषस्ततदंगस्पर्शने विधीयते । बधने इत्यादिना शवशरीरे यज्ञपालप्रक्षेप उच्यते । उत्तरेणेत्यादि । संस्कृत्य - पवित्रेणोत्पूय । मृतं - पेतं, पालं - दार- 1 । । दारवाणि यज्ञपात्राणि, चिताञ्च प्रोक्ष्य पात्राप्याहवनीये प्रतप्य । अथ- अनन्तरं । दर्शपूर्णमासवत् - यथा दर्शपूर्णमासयोस्तथा तद्वत् पत्नीकाशे तूष्णीं गार्हपत्ये आज्यं विलाप्योत्पूय आज्यानि सुवेण चतुर्गृहीतानि गृह्णाति । जुहा घृत चतुर्गृहीतं तथा उपभृति दधि, भुवायां मधु, अग्रिहोत्रहवण्यां क्षीरच प्रत्येकं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा अथवा सर्वास्वाज्यमेव वा । दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु अपरेणोत्करमासादयति । यानीत्यादि । आसेचनवन्ति - जलवन्ति । तानि पात्राणि पृषदाज्येन चतुष्कृत्वः संपूरयति । इतराणि विलरहितान्यन्यानि पात्राणि प्रोक्ष्य, अवचिनोति - अवाञ्च्चयासादयति । तथेत्यादि । यथा आज्यानि गृह्णाति तथा मन्त्रेण, घृतदानमाज्यार्पणम् । सर्वत्र मन्त्रावृत्त्या नेत्रयोरेव घृतादीनां दानम् । तानीत्यादि । तानि वक्तादौ निक्षिप्तानि तिला- क्षतादीनि यथा- पूर्व मन्त्रेण विनिक्षितानि तथा अपसव्येन पाणिना अपो दर्शपूर्णमासावसरे उपयुक्तानि बिलवन्ति पात्राणि पृषदाज्येनापूरितानि प्रेता- योपाहरति । यदीच्छेत् सोमयाजिनस्तन्वं भारद्वाजोक्तवत् तदा अमिहोल- * श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् aal हवणीं कृष्णाजिन शम्यां पदुपले च विहाय अन्यानि पात्राणि तत्तत्स्थाने निक्षिपेत् ‘अमे मृल’ इतीत्यादि । ये मन्त्रावृत्त्या करांगुलिसमं निदध्यात | तथा सत्र्यकरांगुलिसममुपभृतम् । तत्रैव उरसि । मन्त्रावृत्त्या अरणिमुत्त- रामधारी मन्थञ्च । अरणिमग्राग्रम् - शरीराग्रे अरण्योर यस्मिंस्तदग्रायम् । अग्निहोत्रहवणीञ्चाग्रायं क्षिपेत् । आत्यतामिति मन्वावृत्त्या आज्यसुवौ नासि- काटयो: दक्षिणा क्षिपेत् । कर इतीति । प्राशित्तपात्रमेकश्चेत् भित्वा द्विधा कृत्वा मन्त्रावृत्त्या कर्णयोर्निदध्यात् । हन्वोः - सपोलयोरुपरिभागयोः । मन्त्रावृत्त्या । ग्रावाणको यदि स्याताश्चेत् मन्वावृत्त्या दत्सु ऊर्ध्वाधरेषु दन्तेषु निदध्यात् । कपालानि पुरोडाशकपालानि । शिरः स्थाने ललाटोपरितले देशे । तेनैव – षट्चम् इति मन्त्रेणैव वैश्वदेविककपालञ्च निदध्यात् । विष्णोर- राटमित्यादि । उदरे - कुक्षौ । परशुं शूर्पञ्चैकं चेत् द्विधा कृत्वा मन्त्रावृत्त्या पार्श्वयोनिदध्यात् । अस्येत्यादि । यदि सन्नयेत् - यजमानो यदि सान्नाय्यं कुर्यात् सान्नाय्यकुंभं वंक्षणे - उरुसंधौ निदध्यात् । मन्त्रावृत्त्या दृषदुपले च अंडयोः क्षिपेत् । इन्द्रस्त इत्यादि । उपावहरणी - उन्नयनकालकूचे छित्वा मन्त्रावृत्त्या पादयोः क्षिपेत् । वेदं – कूर्चम् - चूलिकायां – शिखायाम् । तत्रैवेति । - । ।

उपसादनी - तन्नामा कूर्चविशेषः तं पूर्वोक्तमन्त्रेण शिरस्स्थान एव निदध्यात् । एवमित्यादि । उक्तैर्मन्त्रैः उक्तानि पात्राणि उक्तस्थानेषु अप्राग्रं निक्षिप्य शिष्टानि शम्यादीनि चमसादीनि तथा लौकिकसंभारभाण्डानि प्रणयनपातादीनि मन्त्रावृत्त्या, अन्तरा सक्थिनी - ऊर्वोर्मध्ये निक्षिपेत् । स्फयादीनीति | स्पष्टम् । इति द्वितीय: पटल (इति चतुर्थः खण्डः ) अथ तृतीय: पटल: (अथ पञ्चमः खण्डः ) अनाहिताग्नेरित्यादि । गृहस्थस्य वनस्थस्य वेति योज्यम् । आदधीत मन्त्रावृत्त्या यथास्थानमित्यर्थः । इमम इत्यादि । आहिताग्निविषया प्रक्रिया । स्फयादीनि यज्ञपात्राणि पूर्वोक्तानि इमम चमसमिति मन्त्रेण यथास्थानं निक्षिपेत् । प्रतिपाल मन्त्रावृत्ति केचिदिच्छन्ति । युगपदसंभवात् । पृष्ठतः इत्यादि । परशुना घटं किञ्चित भिनत्ति - पृष्ठतो जलनिर्गमनार्थं किञ्चित् अल्परं यथोत्पद्येत तथा भिनत्ति | श्रीसूत्रम् तां धारामिति । अनुमन्य कर्ता । द्वितीयमिति । अयं पर्वत तृतीय प्रसव्यं पर्येति । ता इत्यादि अयो नयति । मन्त्रमेण न | अर्थत्यादि । नियुञ्जीत । ‘अभिदानं कुर्विति कर्तारमति गुरुः । येनेति । संभागः, 1 पल्य इति च उक्तमन्त्राणां पारिभाषिकं नाम । वाचम्पत इत्यादि । ’ ऋतुमुख्य’ इति च पूर्वमन्त्रनाम | सभ्यावसथ्यौ दत्वा । यद्यौपान तमप्याहवनीयवद्दत्वा । हृदयं - हृदयसंज्ञकमनुवाकं जपति | ऐशान्यामित्यादि । उपतिष्ठेत - आहिताग्नेः प्रेतस्योपस्थानं कुर्यान | अनाहिनमः गृहस्थम अभिर्यजुर्भिः, सेनेन्द्रस्ये ‘ति हाम्यामोपासनानिमाया रिसि निक्षिप्य ‘सुवर्ण धर्म’ इत्युपस्थानं कुर्यान् । अन्यदाहिनानियत । तस्य तस्य पन्याः तैस्तैर्मन्त्रैः तद्वदेव दहनं कुर्यात् । इतरेषाम् ब्रह्मचारिविरविधवाना | एका अस्मामधीत्येनया ऋचा ने करोति। अन्य समाहितामिवदियेके । (इति पञ्चमः खण्डः ) (अथ षष्ठः खण्डः ) स उपवीतीत्यादि । अतः - इमानात । अनी- क्षमाणाः - प्रेतमिति योज्यम् । तथैवेत्यादि । पूर्वोक्तां शाग्वां संभारहरण- कालोत्तामोदुंबरी शाखाम् । प्रतिमन्त्रेणेत्यादि । न पुनरवतरिष्याम इति मन्त्रणेत्यर्थः ! सनाभयः – सपिंडा: - कर्त्रादयः प्रकीर्णकेशाः दक्षिणामुखा: जलाशयं विशेयुः । सनाभयः कनिप्रथमाः जलपा तालायामविस्तारमवटं खनित्योपलिप्य तस्मिन् दर्भोंदुंबरपर्णादिकं पापाणे निधान प्रेमावाह्याभ्यर्च्य तेषु दक्षिणायेषु दर्भेषुदुरपर्णेषु निलाक्षतेषु त्रिःकृत्यः सतिमुदकाञ्जलिं अवटे जलांजलि विसृजेत् । असावित्यादि । पितः काश्यप अर्मन प्रेत दहनजनिततापो- पशमनार्थमेतते उदकं ददामीति जल प्रत्येक ददते । संवैचेयादि । आप्ताः – सपिंडा: पञ्चसंवन्धिवर्गाश्च मितांवराः एकवस्त्रधराः स्ववाससा जलमादाय कनिष्ठ- पूर्वा: यावन्तः गृहमायान्ति बन्धुपरिपालनाय तावन्तः वृद्धाः, कृलयोषितो यदाहुः तत्कुर्वन्ति । गोमयेनेत्यादि । प्राणोत्कान्तिस्तत्र चेति । चकारादन्यत्र गृहान्तरालेषु च विकिरणमुच्यते । द्वारदक्षिणनिर्गमनभागे तीर्थाटं तालायामविस्तारनिष्टं स्वनित्वा गोमयेनोपलिप्य तत्र पुष्पातान्यवकीर्य सकृदुचपले पाषाण श्री श्रीनिवासमत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् दक्षिणा re निधाय तत्र वहिः लैकिकममि हिरण्यमंगुलीयादि गोमय- मुदुंबरपत्राणि तिलांवाक्षतांश्च प्रत्येकं निधाय - द्वारपार्श्वे निक्षिप्य धूपदीप- श्वेतरक्तपीतकृष्णश्यामवर्णाक बल्ब लिला जाक्षतपाद्याचमनैः शोभनद्रव्यैरन्यैश्व गृहद्वारमुपागतांस्तान् श्मशानात्प्रतिनिवृत्ताम् कर्त्रादीन् वृद्धाः स्त्रियः प्रति- गृह्णीयुः - आद्रियेयुः । तदश्मेत्यादि । अवरस्थं सोदुंबरपर्ण पाषाणं पूर्व गृहीतवस्त्रतोयेन पितः काश्यपगोत्र केशवशर्मन् प्रेत दहनजनित तापोपशमनार्थ- मेतते वासोदकं ददामीत्युक्ता परिशान्य तद्वत्रं विसृज्यान्यत्परिधाय आचम्य धान्यक्षता निस्सहालभ्य अनन्तरं वहिं सुवर्ण गोमयच स्पृष्टा । अनास- न्नान्- असपिंडान् विसृज्य - स्वगृहान् गच्छन्नमिति संमार्थ्य विहाय । वृद्धाश्रं - वृद्धपुरस्सरम् | तदेवमित्यादि । प्रातः प्रभाते । क्षीराज्यान्नादिकं गृहीत्वा निवेद्य प्रताय श्मशानदेवताभ्यश्च निवेदनं विहितम् । एतेन विधिना - पूर्वोत्तरेव दहनमन्त्रैः आकृति हेत । तनं अस्मात्त्वमधीत्येकचयैव । अपि वा अत्र तूष्णीमित्युत्तरेण संबद्ध सर्वममन्त्र सेवा कृतिदहनं श्मशानामिना दहेत् । तदभिरनुगतश्चेत् वक्ष्यमाणदत् ‘अयं ते योनि ‘रिति तद्भस्मनि समिधमारोप्य तां समिधमुदबुद्धयस्वेति लौकिकामौ निधाय प्रज्वाल्य परिषिच्य मनोज्योतिरयाश्चाग्ने इति मिन्द्राहुती व्याहृतीश्चाज्येन हुत्वा ततस्तिलैर्वैश्वदेवं याम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तं हत्वा तदमिना दहेत् । यदि मृतक हिताभिः सोमयाज्यमि- चिद्वा स्यात् तदग्रिमस्थिसंचयनदिनान्तं सुरक्षितं रक्षेदिति केचित् । यस्मा- दित्यादि । और्ध्वदैहिक संस्कार करणेन पेहिलौकिक पारलौकिक फलमुक्तं भवति । तदहनीत्यादि । द्वितीयदिने नमप्रच्छादनं करिष्ये इति संकल्प्य गोत्रनामा- चुच्चारणपूर्वकं तं प्रेतं ध्यात्वा वोत्रियं ब्राह्मणमामन्त्र्य सतंडुलं वस्त्र अन्तर्बहिः प्रावरणीयं नूननं वस्त्र, कास्य - वास्यभोजनपात्र पानीयं - पानाह कांस्यं पञ्च दात् । एवमामद्विगुणदानमादशाहात्कर्तव्यम् । एकोत्तर - वृद्धया आमदानानि कुर्यादिति केचित् । स एष इत्यादि । नमप्रतिच्छन्दः नदशाया रक्षणम् । वस्त्रे प्रत्यक्षेण नमरक्षणायालमिति प्रत्यक्ष लोके । तद्वत् तंडुलादि प्रभवतीति ज्ञेयम् । इति तृतीय: पटल (इति षष्टः खण्डः ) | 1 श्रीसूत्रम् अथ चतुर्थ: पटल (अथ सनः खण्डः) खावेत्यादि । अनेन नममच्छादनादितचच्छ्राद्धान्ते स्नानं विहितमित्युक्तं भवति । सायंप्रातरि दकाञ्जलि – एतत् गृहद्वाराक्टविषयम् । कर्तृव्यतिरिक्तविषय वा । तदिनादा- रम्यादशाहादेकोत्तरवृद्धया जलवटे कर्ता तिलोदकं दद्यात् । एकोत्तरवृद्धा दद्यादिति भारद्वाजः । अन्ये कनिष्टपूर्वाः तिखिदकालि दखुः । कर्ता गृहद्वारावटे नित्यं त्रिविरुदकालिं दद्यात् । ततः पूर्ववद्वासोदकदानादिकख कुर्यात् । प्रायश्चित्तोतयत् अवटयो: अश्मना सह दक्षिणायं कूर्च निधाय गोलं शर्माणं प्रेतमावाहयामीत्यावाद्य चतुर्यन्तेन तमाशा गृहद्वारावटे अश्माने तैलाभ्यञ्जनखानखाच मनगन्धदुप्पट पादिभिरन्यर्च्य बलिं ददाति । बलिरिति पिंडस्याप्युपलक्षणम् । गोत्राय शर्मणे मेवाय दहनजनितदुपशमनार्थमेतपिंड ददामीति पिंड दत्वा बलिं ददामीति बलिं दद्यात् । जलान्तमित्यादि । जलान्तं - पानीयान्तत् । मातापित्रोरित्यादि । ब्रह्मचारिव्रतम् – सम्मन्धमाल्यमधुमांस- भक्षणतांबूलचर्वणस्त्रीगमनोपानच्छवधारणादीन् वर्जयेत् । क्षौरतैलाभ्यञ्जन- तांबूलचर्वणयोषितो वर्जयेदिति केचित् । पितृसमानानां ज्येष्ठानां मृते षण्मास- व्रतम् । यस्मादित्यादि । चरितव्रतः कुलं वर्धयेत् । प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमनव- मैनेषु नवश्राद्धानि कुर्यात् | आहिताः चतुर्थेऽहन्येव सर्वं कुर्यादिति केचित् । चतुर्थेऽहनीत्यादि । पुनर्दहनोक्तवत् संभारान् गृहीत्वा स्मशान गत्वाऽऽभ्यर्च्य अस्थिसञ्चयनं कुर्यात् । उक्तं च भारद्वाजेन । ‘अवसृजेति प्रतिमन्त्रमयुग्मिरुदकं भैस्त्ववोक्षितमवेक्ष्य अयुजस्स्त्रियरसञ्चिन्वन्ति । यस्याः पुनर्विजननं न खात् सा सगे हस्ते नीललोहितवर्णाभ्यां सूवाभ्यां बृहती फलमाबद्धध सन्येन पदामानमास्थाय सव्येन पाणिना प्रथमानन्वीक्षमाणा अस्थीनादत्ते उतिष्ठत इति । दद्वयविशरसो वा । तद्वालसि कुंभे या निदधदाति इदन्त एकमिति । द्वितीया अंसाभ्यां बाहुभ्यां वा । परिहूत एक मिति तृतीया । पार्श्वाभ्यां श्रोणिभ्यां वा । तृतीयेन ज्योतिवेति चतुर्थी ऊरुभ्यां जंघाभ्यां वा । संवेशन इति पञ्चमी पट्ट्याम् । एवमेवायुजाकारं सुनश्चितं सञ्चिन्वन्ति । मस्माभिसमूझ संहृत्य शरीराकृतिं कृत्वा शरीराण्यादायोत्तिष्ठति उनिष्ठमेहीति । शम्यां पालाशमूले ८५६ श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् वा कुंभ निघाति’ इति । मन्त्रसंहितापाठे नास्यायमर्थः । प्राचीनावीनी कर्ता अमुष्य प्रेतस्य शर्मणः संबन्धिनः अस्थिसञ्चयनं करिष्ये इति संकल्प्य श्रोरमिश्र- गोदकेन ‘ये ते अभिममन्याम - ये त्वमग्ने समहः, शीतिके शीतिकावति, शते धन्वन्या- शंते स्रवन्ती स्तनुवः’ इति पञ्चभिर्मन्त्रै औदुंबर्या शाख्यान्यवोक्ष्य विगतरजसः पञ्चस्त्रिय आहूय नीललोहितवर्णाभ्यां सूत्राभ्यां वृहतीफलमाबद्धय वामेन पादेन पाषाणमास्थाय उतिष्ठात इति मन्त्रेण वामेन पाणिना दन्तेभ्यः शिरसो वा अस्थीन्यनिरीक्षमाणा अपरभागेन वा गृहीत्वा वाससि कुंभे वा असिञ्जन् निदधाति । अनः द्वितीयाऽपि योषित् तथैव इदन्त एकमिति मन्त्रेण स्वन्याभ्यां बाहुभ्यां वा अस्थीन्यादाय तथा निदधाति । तथा तृतीया परऊत इति पार्श्वाभ्यां कटिभ्यां वा । चतुर्था उत्तम्यां जंघाभ्यां वा । पञ्चमा संवेशनस्तनुव इति पादाम्यामस्थीन्यादाय कुंभे निदधाति । एवं त्रिःकृत्वः पञ्चकृत्वो वा कुर्युः । भस्मापि समूह्य तस्याकृतिं कृत्वा शरीरास्थीन्यादाय कुंभे निधाय उत्तिष्ठप्रेहीति मन्त्रेणैका अस्थिकुम्भमादाय पलाशवृक्षमूले वा शमीवृक्षमूले वा निदध्यात् । अयं क्रमोऽनाहिताग्न्यादेरेव । अथ हविर्याजिनः प्रेतस्य तस्मिन्नहनि श्रो भूते वा समे देशे उद्धत्यावोक्ष्य परिश्रित्य सिकताभियान दक्षिणात्रेषु दर्भेषु सहितान्यस्थीनि पृथिव्यास्त्वक्षित्यापामोषधीनां रसेन स्वर्गे लोके निवसामि यज्ञशर्मन्निति प्रेतनाम निर्दिश्यास्थीनि निर्वपेत् । सोमयाजिनस्तु दहनामेरंगारान् दक्षिणतो निर्वर्त्य तिस्रो रात्रीरध्वर्युः चतुर्थेऽह्नि तममिमुपसमाधाय परिस्तीर्य अग्नेः पश्चिमस्यां दक्षिणामान् दर्भान् तेषु संस्तीर्य तेषु दक्षिणायां शम्यां निधाय कृष्णाजिनञ्च दक्षिणाग्रीवमास्तीर्य तदुर्व्वे दृषदमवाय सञ्चितान्यस्थीति तत्र निक्षिप्य उपलालु संपेषयित्वा आज्यस्थाल्यां तच्चूर्ण निक्षिप्य अग्निहोत्रहवण्या सास्थिचूर्णेनाज्येनं ‘अस्मात्तमधि- जात’ इति हुत्वा तस्मिन्नेत्राम्मौ अमिहोलहवणीं कृष्णाजिनं शम्यां दृषदुपले चानुप्रहरेत् । यद्यनिचित् सोमयाजी तस्याग्निचितोऽस्थीन्येचं पेवयित्वा हुत्वा तस्योपरि शर्करामिष्टेर्वा अभिचयनं कुर्यात् । तथाच भारद्वाजः । ‘अथातो हविर्याजीय निवपनम् । यं कामयेतानन्तलोकः स्यादिति समस्या उत्थितोऽवोक्षिते सिकतो पोते परिश्वितों वाग्यतो दहेत् । ‘अस्थीनि कुंभान्तर्निधानमनाहिताग्नेः * farara fraterna shriज्ञयाजिनः दीवाने सोन्याजिनश्चवनान्तमभिचित। इति । ‘नामन्त्रयतानामिक्षामुत्सर्गे राजगच्या पशुबन्धयाजिनः लियाच दहनकल्पेन विकल्पयन्ति च इति । एवमस्सियनं कृत्वा ि न्यस्थीति णविता या पित दर्शनेऽहनीत्यादि । नीर्थम्य विसर्जने तीयेपार्थावपाषाणावाहित विसजेनन् । तत्पावनार्थस्थानी पियाति । लिस्थाने -गृहद्वारावटे । सप्तमेऽहनिवत् प्रेताकार पोष्टकेन कृत्वा पूर्ववतिलोदकादीन दत्वा सायं- बलि विना अपकृण्य व प्रात िदद्यात् । पायसमुक्त मृत्पात्रः गृहीत्वा तमुद्वास्य तनामना सह संपुटीकृत्य तस्मिन्नवस्थान एव पिया | विधाय मृदाssपूर्य समीकृत्य व्रीहीन विकिरेत् । एतत्तीर्थविसर्जनम् । साहीत्यादि । तदानी या उच्छिष्टपात्राणि वलिपात्रपर्णादीनि दवा पैष्टिकमाकारं गृहीत्वा तीर्थ नद्यादिकं गत्वा तत्र पैष्टिकमाकार तीर्थे विसृज्य खाला वापयित्वा सर्वे प्रताय धर्मोदकमिति स्मृतिसिद्धं दधुः । तस्मिन्नेवादन्येकोद्दिष्टं केचिद्वदन्ति । एके, एकादशेऽनीति । वानप्रस्थस्येति । वानप्रस्थो यद्याहिताभिस्तद्वदित्या- ह्यम् । ( इति सप्तमः खण्डः) ( अथ अष्टमः खण्डः ) यो ह वा इत्यादि । यो ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो वा । आत्मानि पश्यन् परमपुरुषं श्रीमन्नारायणमात्मनि पश्यन् । वेदामिः - ब्रह्ममेषः । तथेत्यादि । योगी - अष्टांगायोगसंपन्नः । देवसायुज्यकः - परमपदे श्रीविष्णुसेवाभाम्याभिलाषी । परकायप्रवेशी - योगबलेन स्वेच्छया परशरीरेषु प्रवेष्टुं शक्तः । एते त्रयोऽनग्नयः । अदायाः । शरीरमेतेषामित्यादि । काष्ठैरन्तरीकृत्येत्यादि । ततः ऋचा प्रत्यवारोहेति शिक्ये निधाय रज्जुभिर्वद्धा । नीत्वा – ब्राह्मणैः । नदीमित्यादि । नद्या अभावे यदि वा दूरस्थत्वे । पुण्यक्षेत्रे गोष्ठे देवालयसमीपे पुण्यारण्ये अश्वत्थादिपुण्यवृक्षमूले गिरिसमीपे वा नयनम् । श्व- उद्वाहुपुरुषमानं तदंडप्रमाणे वा निम्नं खनति । तत्र व्याहत्या मोक्ष्य शमीपत्राणि दर्भाश्च प्रणवेन दक्षिणाग्रमास्तीर्य तदवटपार्श्वे योगासनेन तमासयित्वा आपोहिष्ठादिभिर्गायत्र्या पुरुषसूक्तेन वा अभिषिच्य ‘विष्णो हव्यं , श्री श्रीनिवासमविकृत तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् रक्ष स्वेति व आसयित्वा शाययित्वा वा इदं विष्णुरिति सर्वतो मा पाहीति त्रिदंड तस्य दक्षिणहस्ते निधाय स्योना पृथिवीति पवमान इत्र्यृचा च अप्पवित्रमास्ये निधाय प्रत्वा मुञ्चामीति मन्त्रेण वामहस्ते शिक्यं निधाय कदित्थालसीत्यूचा भिक्षापात्रं कटिस्थले निधाय प्रजापते नत्वत् ( देतान् ) इत्यचा सध्ये हस्ते कमंडलुं निघध्यात् । परमहंसादीनां तन्मन्त्रं जपेत् । हंसश्शुचिषदिति तस्य हृदये जप्त्वा ब्रह्मज्ञज्ञानमिति तन्य मूर्धानं स्पृशन् जप्त्वा भूमिर्भूमिमगादिति मूलाधारे नप्त्वा इदं विष्णु: त्रीणि पदेति द्वाभ्यां मूर्ध्नि वाग्यतो भिद्येत । परो मात्रयेति लवणैरापूर्य वालुकै सिकताभिरेव पिदध्यात् । यथा सुगालपक्षिशुनकाद्या न स्पृशेयुः तथा विधाय दृढीकुर्यात् । ततः पुरुषसूक्तेन वाऽभिमन्त्र्य अतो देवेति विष्णु स्मरन् प्रणम्य अग्निनाग्ने इति होतारमामन्त्रयेत् । अथवा प्रणवैनैव सर्व- कर्म समाचरेत् । तत्र देवताप्रतिष्ठामश्वत्थस्थापनं वा कुर्यात् । तदारभ्य द्वादशेऽह्नि वक्ष्यमाणवत् नारायणवलिं कुर्यात् । अत्रेति । गाधाः - स्मृतयः । तेषामेवेत्यादि । धर्मतः - धर्मशास्त्रात् । इति चतुर्थ: पटल (इति अष्टमः खण्डः) अथ पञ्चमः पटल: (अथ नवमः खण्डः) अथेत्यादि । आपद्दाखा: - विपदि - दधुमहः । स्नातक इत्यादि । विधुरः - मृतभार्यः । दन्तजातः – जातदन्तः । वीरविधवा - अनशनादिव्रतचर्यानियता विधवा | असूतविधवा - अजात- सन्तनिर्विधवा । मूढगर्भिणी - व्यर्थ गर्भा । पतिनी - पतिहन्त्री । निन्दिता I } चारित्रदूषिता । घोरा- क्रूरा| यशोघ्नी - कीर्तिनाशिनी । पुत्रन्नी - मृतपुत्रा । दीक्षिता - घोरवता । उज्झिता - स्वीयैः त्यक्ता । त्यक्तभर्तृका - भर्तारं त्यक्ता स्वेच्छाचारिणी । अनार्तवा - स्त्रीधर्महीना ! पाषण्डेत्यादि वेदबाह्यमतानुगा वाग्विला कर्णविकला श्रीमदष्टाक्षरादिमन्त्रजपहीना कलुषमतिः शीलहीना स्त्री । चकारात् पुरुषश्ध तुल्यलक्षणः यथोक्तमन्त्रसंस्कारानह: । तेपां आपद्विधिर्वक्ष्यते । यो वेत्यादि । तद्ब्रह्म-तत्तपःफलम् । विशेषार्थी- मृतस्य पुण्यलोकप्राप्तिमिच्छन्- स्वजनः कर्ता । इमं विलक्षणं विवाहसंस्कारं निर्वर्त्य पश्चात् पूर्वोक्तविधिना गृहस्थ- स्योक्तवत् दहनं कुर्यात् । दन्तजातस्येत्यादि । तत्राग्नौ । जातदन्तस्य कृतचौलकस्य {श्रीमानसूत्रम् जातकामौ खातकस्य समावर्तनामौ विधुरस्य कपालसन्तपनाम व्याहतत्वा साकिया दहनं कुर्यात् । अन्य तन्तं पूर्ववत् । सूतिकामित्यादि । अन्येषां विधवादीनां वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तोवत् दहनं भवति । इति नयमः खण्डः ) ( अथ दशम: खण्ड: ) बालस्येत्यादि । केनापि स्वजनेन ज्ञातिना । साधारं - पत्रादिसहकृतम् । घृतेत्यादि । आस्यं पूरयित्वा - आ ओ वहेति मन्त्रेण । ततः सुरक्षित दृढीकुर्यादवटम् । (इति दशमः खण्डः ) 1 ( अथ एकादश: खण्ड: ) न दाब इत्यादि । अतुल्य: - असमाना- चारजातिः । तुल्योऽपीत्यादि । पापरोगान्वितः - पुराकृतपापदोषात् कुष्ठाप- स्मारादिरोगैरन्वितः । रज्जुः – पाशः, शस्त्रमायुधं विषं वत्सनाभ्यादि । विभ्रमो भ्रान्तिः प्रतिषिद्धं गर्हित तैर्हतो मृतः सोऽपि न दासः । ब्राह्मणादि- शूद्रान्तैर्हतः हीनैः अनुलोमप्रतिलोमादिभिश्चंडालाद्यैर्हतश्च न दाझः । अग्नि- दग्व: - दावामिना गृहदाहामिना वैद्युनामिना वा दग्धः । जले मृतः, व्यालैः हतः, स्वकिल्बिषैः अशनिपातेन भूतै:- ब्रह्मराक्षसाद्यैः, संपातेन भृगुपतनेन महाप्रवाहप्रवेशनेन महाध्वगमनेन देशान्तरगमनेन दुर्गमप्रदेशगमनेन, व्याध्युद्भवे चिकित्सायामव्यापृतत्वेन व्यर्थप्रायोपवेशनेषु च संदर्भेषु मृतो न दाह्य: । आदन्तजननादित्यादि । पूर्ववदवटे खननमात्रमेव । आपञ्चमादित्यादि । नाभिः - आपदाओोक्तवद्दहने कुर्यात् । तूष्णीं भूमावित्यादि । शिशूनां दायानामदायानाञ्च सर्वत्राशौचान्ते द्वादशेऽह्नि वा नारायणबलिं कुर्यात् । (इति एकादश: खण्ड: ) } ( अथ द्वादश: खण्ड ) अथाकृतिदहनम् । पूर्वोक्तानामापदाश्चानाम- दाशानां विषयमिदम् । तेषां शरीराणि लब्धानि चेत् तानि शूद्रैर्वाहयित्वा तत्त- दोषानुरूपप्रायश्चित्तपूर्व दावामिना दाहयित्वा तदस्थिभिरसंवद्धं पालाशपणैराकृति कृत्वा तस्य दहनं कार्यमित्याकृतिदहनम् । अन्यथेत्यादि । आकृतिदहने अकृते । अस्य मृतस्य इष्ट- यागादिः । पूर्त - अन्नप्रदानवापीकूपतटाकनिर्माणादिः । तं देवाः पितरश्च नाश्नन्ति । यस्मादिय प्रक्रिया मृतस्वानृण्यसंपादनाय मन्वादिभिः विधीयते तस्मात् धर्मैर्मरुभिरिदमनुष्ठेयम् । तस्मादित्यादि । काले - शुभे । तत्रास्थीनीत्यादि । पालाशशास्वानामस्ध्या दिसान्यकथनमुखेन आकृतेः शरीरतादात्म्यं रूपयति तलास्थानीत्यादिना । तदेवमित्यादि । आकृति कृत्वा पूर्ववत्यात्रचयान्तं सर्वं तन्त्रं कृत्वा । तस्य तस्य ‘ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थ आहितामि’ रिति यावन्तोऽन्यधिकारिणः पूर्व प्रस्तुतेन तेषां तेषामुचितेनामिना प्रायश्चित्तपुरस्सरं दहनं करोति । इति पञ्चमः पटल (इति द्वादश: खण्ड: ) अथ षष्ठः पटलः (अथ त्रयोदश: खण्ड: ) अथैकोद्दिष्टमित्यादि । एकोद्दिष्टं - एकं पुरुषं स्त्रियं वा उद्दिश्य क्रियमाणं श्राद्धमेकोद्दिष्टम् । दशमे चाहीत्यादि । दहनादारभ्य आहिताग्नेः मरणादिनादारभ्येतरेषां अनशन विहितम् चकारात् प्रथमेऽहन्यप्यनशनं विधीयते । दशमेऽहनि रात्रौ कर्ता प्राचीनावीती प्रेततृप्त्यर्थं वः एकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्य इति संकल्प्य ब्राह्मणा- नामन्त्रयेत् । त्रिशुक्ला इत्यादि । श्राद्धे निमन्त्रणार्हान् ब्राह्मणान् लक्षयति । त्रिशुक्काः – येषां त्रीण्यवदातानीत्युक्तवत् जन्मविद्या चरितैः शुद्धाः । कृशवृत्तयः - अनाढ्याः । घृणावन्तः – भूतदयापराः, सकलेन्द्रियाः - अविकलांगाः । मुक्तयोनिदोषाः – वंशद्वयपूताः । ब्राह्मणाः - श्रोत्रियाः । पात्रं - श्राद्धे निमन्त्रणायाः भवन्ति । एक इत्यादि । एकादि एकादशसंख्यापर्यन्तं यथा- शक्ति ब्रह्मणा निमन्त्रयितव्याः श्राद्धे भेोतुम् । निमन्त्रिताः फलतांबूलादिदानेन वृताः भवन्ति । तथा वृतान् स्वगृह एव वासयेत् । एकादशदिन इत्यादि । मृतोमृता वा निमित्तमस्येति नैमित्तिकमिदं श्राद्ध - एकोद्दिष्टश्राद्धं, अमन्त्रकं- होमादिभिर्मन्तसंस्कारैः वर्जितं भोजनमात्रनिर्वर्त्यत्वादमन्त्रकमिति केचिदाहुः । तस्मावित्यादि । तन्न युक्तमिति समाधते । दहनादिसंस्कारान् मन्त्रैः निर्वर्त्य तदनुषंगिसंस्कारान्तराममन्त्रकं कर्तुं न न्याय्यम् । तस्मात् सपिंडीकरणवत् पितृणामावाहन जुष्टाकार स्वाहाकारवर्ज वैश्वदेवव पैतृकाधारं कृत्वा एको- दिष्टश्राद्धं कुर्यात् । गृहस्येति । पूर्वक्त् । वास्तुहोमं हुत्वा गृहशुद्धिं कृत्वा क्रमप्राप्तं eeraarमेन कृत्वा खात्वा मध्याह्ने प्राप्ते श्राद्धं संकल्प्य आधारं श्रीमान } ६१ हुत्वा सतिलान्, तंडुलान् स्थाल्यां निर्वाप्य कव्यं पाचयेन | ureteroate त्रिकोण खानयेत् । ततस्तानित्यादि । नातान पूर्व वृतान् ब्राह्मणाननीय अवटे पादौ प्रक्षाल्य an areaसोऽलंकारादिभिरभ्यर्च्य सतिलदर्भेध्वसनेप्यदक्षिणतः आसयित्वा प्रत्येक तत्तदभिमुखे अय पात्रमेकं संसाद्य सतिनेकैकं दर्भे तत्रपिधाय शन्नोदेवीरित्यद्विरापूर्य प्रताय स्वधेति प्रत्येकं हस्ते तिलोदकं दद्यात् । ततः अौ होमं करिष्यामीति संकल्प्य पिले गोत्राय गर्मण इति गोत्रनामाद्युच्चार्य स्वाहान्तमाज्यतिले दनाभ्यां जुहुयात् । ततः दक्षिणतः पिंडस्थान सिकताभिरुक्तलक्षणं कल्पयेत् । निवायेत्यादि । पूर्ववत् - अष्टकोक्तवत् । तत्र सतिलाक्षतमित्यादि । सतिल्दर्भ प्रेतायत्वेत्यद्भि- रापूर्य प्रेतो से प्रसीदत्विति प्रणम्य आम अगच्छत्वित्येकवचनान्तत्वेन मल- मूहित्वा गांवनामादिना द्वितीयान्तेनावाहनं षष्ठ्यन्तेनासनं चतुर्थ्यन्तेन स्नानादीनित्येवं प्रेतस्यार्चनं प्रत्येक कुर्यात् । अभिघायेत्यादि । कव्यस्थालीमभि- घार्य आमावाजस्येति पात्रं प्रक्षाल्य अभिरिन्द्रेति पात्रे तिलौदनं प्रक्षिप्य अभिघार्य । तिलौदनेन - तेन तिलौदनेन । अथवा स्थाल्यां स्थितेनान्नेन पात्रान्तरनिक्षेप विना सुक्ष्मं पिंड कृत्वा वामपादांगुष्ठजानुनी भूमौ निधाय भूमि पीडयन् गोत्रनामपूर्वकं चतुर्थ्यन्तेन एष पिंड उपतिष्ठत्विति निर्वपति । वस्त्रो - तरीयादीत्यादि । अर्पयेत् - गोत्रनामादिना । पिंडशेषादीत्यादि । पाचितेषु संभृतेषु च पदार्थेषु पिंडार्पणादनन्तरं शिष्टं यत् तत् सर्वम्, पात्रेषु तेषाम् - निमन्त्रितानां ब्राह्मणानां भोजनपात्रेषु । अर्पयित्वा – सकृत्सकृद्दत्वा अप्रदक्षिण- मभ्यर्च्य परिषिच्य पृथिवी ते पात्रमिति तत्पातं गृहीत्वा इदं विष्णुरिति मन्त्रान्ते प्रत्येकं ब्राह्मणस्य दक्षिणपाणे रंगुष्ठमूल दक्षिणेन स्वेन पाणिना गृहीत्वा तदन्नं कव्यमिति स्पर्शयित्वा गोत्रनामपूर्वकं इदमन्नं सपरिकरं सतिलापिधानं सोदकुंभं सदक्षिणाकमुपतिष्ठत्वित्युक्ता यथेष्टं भोजयेत् । पूर्ववदित्यादि । तज्जलं - तदुदकुंभोदकम् । वायसेभ्यः इत्यादि । बलिदानं - पिंडदानम् । स्नात्वेत्यादि । कर्ता स्नात्वा प्रेतमुक्तमित्यादिना अन्तहोमं हुत्वा अग्रिं विसृज्य स्वस्तिवाचनादि कुर्यात् । चकारात् ज्ञातिमिरसह भोजनमुच्यते । पूर्ववदौपासन- वैश्वदेवाचरणम् । ( इति त्रयोदश: खण्ड: ) 1 { ६ श्री श्रीनिवासमतिकृत तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् 1 ( अथ चतुर्दश: खण्ड: ) अथेत्यादि । मासि मासि । मासे मासे । मृतदिने तथा ऊनमासिके लैपक्षिक ऊनवाम्मासिक ऊनादिकेच आसंवत्स- रातू पिंsनिर्वापः । मासे तैलसंपर्कः । तैलाभ्यंगः सम्मतः । त्रिमासे वा - यदि उद्देशः । मंगलयोगो भवति । मासात् त्रिमासाद्वा वक्ष्यमाणप्रेताप्यायन- कालमंगलयोगो भवति । तदेव वित्रियते यस्मादित्यादिना । तस्मात् - प्रेता- प्यायनकालस्मरणात् उक्तेषु एकोद्दिष्टशतृतीये षष्ठे संवत्सरे वा सपिंडीकरणं कुर्यात् । वाशब्देन द्वादशाहसपिंढीकरणमुक्तं भवति । प्रेतपिंडस्य पूर्वमृतानां पिंडे : त्रिभिस्सह संयोजनमारोपणं सपिंडीकरणमिति शब्दार्थः । प्रेतस्य गोत्रस्य शर्मणः तत्पितृपितामहप्रपितामहैः सह समानोदकसापिंड्यसिद्ध्यर्थं प्रेतत्व- विमुक्तिद्वारा वस्वादिपितृलोकावाप्त्यर्थश्च प्रेतस्य गोत्रस्त्र शर्मणः एकोद्दिष्ट- विधानेन तत्पितृपितामहप्रपितामहानां गोलाणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यरूपाणां पार्वणविधानेनैवमुभयात्मकं विश्वदेवपूर्वकं विष्ण्वन्तं सपिंडीकरणश्राद्धं श्रः करिष्य इति संकल्प्य पूर्वेद्यः द्वौ विश्वेदेवार्थ, बीन् पित्रर्थमेकं प्रेतार्थमेकं विप्ण्वर्थमामन्त्र्य स्वगृहे वासयित्वा अपरेद्युरपराह्ने संकल्प्य, अभि संसाध निमन्त्रितानाहूय पाद्यमंडलानि स्वात्वोपलिप्य चतुरश्रगर्तमंडले विश्वेदेवौ विष्णु, वृत्ते गर्तमंडले पितॄन् त्रिकोणगर्तमंडले प्रेतश्च । पाद्यं दत्वा पादौ प्रक्षाल्या- चमनं दत्वा अग्नेः पश्चिमतः प्राङ्मुखौ विश्वेदेवौ दक्षिणत उदङ्मुखान् पितॄन् दक्षिणाभिमुख प्रेतमुत्तराभिमुख विष्णुश्च साक्षततिलदर्भेष्वासनेषु आसयित्वा विश्वेदेवानुदगन्तं पुष्पाद्यैः पितृन् प्रागन्तं गन्धाद्यैः एकोद्दिष्टवत्प्रेतं विश्वेदेवं विष्णुवच्चाभ्यर्च्य अभिमुखे प्रत्येकमर्घ्यपात्रं न्यस्य शन्नो देवीरित्यद्भिरापूर्य यवोऽसि धान्यराजो वा इत्यक्षतान् विश्वेदवपात्रयोः, तिलोऽसि सोमदेवत्य इति तिलान् पितृपात्रेषु निक्षिप्य, विश्वेदेववत् विष्णुपाले कृत्वा मन्त्रान्ते विश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहेति तयोः करे यवोदकं पितृभ्यस्स्वधेति पितॄणां करे तिलोदकं प्रेताय च तथा विष्णोश्च यवोदकमध्ये सर्वेषाञ्च दद्यात् । वक्ष्यति प्रायश्चित्तसूत्रे । ‘पूर्वेद्युः द्वौ विश्वेदेवार्थं लीन् पित्रर्थमेकं प्रेतार्थ सपिंडीकरणश्राद्धे मोक्ष्यता- मिति वरयित्वा स्वाहास्वधेति तेषां करे तिलोदकं दत्वे ‘ति । एवमभ्यर्च्य होमं 1 श्रीसूत्रम् ६३ करिष्यामीति संकल्प्य । वैश्वदेवापारमित्यादि । मातापित्रोरोपासनामों अन्येषां लौकिकाम वैश्वदेवाचारं हत्वा तस्मिन्नेव विश्वेभ्यो देवेभ्यः पितृभ्यश्च प्रत्येक द्वयो: स्थाल्योः नम्मतिदुध ओदनं पचेत् । वैश्व- देवमित्यादि । यथाभागं चस्मदाय वैश्वेदेव हुने | अष्टकावत् । अपि वा विश्वेदेवस्य - विश्वे अद्येति मन्त्राभ्यामाज्यचरुभ्यां वैधदेवं हुत्वा । प्राचीनावीतीत्यादि । परिषिच्य प्राचीनावीनी पैतृकाहुती होप्ये इति संकल्प्य वीतिहोत्रमित्यैौदुबरी समिश्रममनैऋत्यां कन्ये स्पर्शयित्वा दध्वा पृथिवीगना- नित्यादिना पितृन् पैतृकन तीन दक्षिणमणिभावावा. अन्यस्मिन् जलपात्रे गोत्रपूर्व प्रेमावाह्य ततः क्रमेण पितृभ्यः पात्रान्तरे प्रताय चाज्ये निरुप्य तृप्या अस्तरदक्षिणयो: प्रत्येकमाज्यमधिश्रित्य उद्वास्य अभिज्योतिर्द्वयेन समिदुल्केनाज्यं दध्वा समिदसीति तां दख्वा उत्तानादीनि कृत्वा पैतृकमा- ज्यमप्रदक्षिणं सुवेणाज्यमुत्तानं स्वस्यतरस्यां दक्षिणास्यां प्रणीतायाञ्च सन्धाय चित्पतिस्त्वादिभिः त्रिभिरग्नौ संवति । एवं जुष्टाकारादिसंवपनान्तं कर्म कुर्यात् । अक्षतादित्यादि । आदिशब्देन तिलाक्षताज्यचरवो गृपन्ते । अर्चयित्वा - प्रत्येकमप्रदक्षिणमग्रमध्यमूलानि स्पर्श स्पर्शमधोभागे नीत्वा मध्ये च सन्दधाति । एवं औदुंबरीस्तिस्रः समिध: अर्चिता अझये कव्यवाहनायेत्यादि - मन्त्रैः प्रत्येकं यथोक्तं जुहुयात् । एताः आहुतयस्त्रित्रः चक्षुषी आया- भवन्ति । मध्ये होमान्तरे एते य पितरः इत्यादिभिस्त्रिभिर्मन्त्रैः यथोक्तं गोत्रना- मभि: चतुर्थ्यन्तैः पैतृकेनाज्येन हुत्वा कव्यस्थालीमभिघार्य दर्या तिलौदनं गृहीत्वाऽवदायाभिघार्य प्रत्येकं पूर्ववगोत्रनामपूर्वकं सोमाय पितृमते इत्यादि - भिर्मन्त्रैर्हुत्वा । तथा प्रतोद्दिष्टाज्यचरुभ्यां गोत्राय शर्मणे प्रतायेति नामोच्चारणपूर्व स्वधानमस्स्वाहेति जुहुयात् । ( इति चतुर्दशः खण्डः ) (अथ पञ्चदश: खण्ड: ) पूर्ववत् - अष्टकावत् । अमेः नैऋत्यां यथोक्तस्थाने- सिकताभिरुदक्प्रागपरमरत्निमात्रं वितरत्यायतं दक्षिणतो भागोन्नतं स्थानं कल्पयेदित्य- कोद्दिष्टोक्तपिंडस्थाने । उदुंबरपत्रदर्भान् अयुम्मान् दक्षिणायानास्तीर्य सपवित्रतिल- मावाहनपात्रं प्रत्येकं निधाय पोषायत्वेत्यद्विरापूर्य पितरो मे प्रसीदन्त्विति प्रणम्य * 1 श्री श्रीनिवास विकृत – तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् } 1 आम आगच्छन्तु पितरः इत्येवं पितामहाः प्रपितामहा इति नामभिर्विना मन्त्रं सन्नम्य तत्तत्पात्रेप्वावाश्च गन्धाद्यैः पितॄन् अर्चयित्वा तत्स्थानात् पुरतः प्रेतस्थानं एको- दिष्टवत् कृत्वा तत्रौदुंबरी शास्त्रां दक्षिणायां निधाय पूर्ववत् दर्भेण सापसव्यं खननं तिलदर्भोंदुबरपत्रास्तरणञ्च कृत्वा सतिकाक्षतं पुष्पमेकं निधाय सतिलाक्षतपवित्र मावाहनपालं निधाय पोषायत्वेत्यद्विरापूर्य ‘प्रेतो मे प्रसीद’ त्विति प्रणम्य ‘आम अगच्छतु प्रेतो देवयाना’ निचरन् गोत्रनामोच्चारणपूर्वकं प्रेतमावाच. तथैव गन्धाद्यैरर्चयति । आमावाजस्येत्या पात्रं - पिंडपात्रम् । अयमोदन इत्यादि । अष्टकावत् प्रत्येकं पिंडं गृहीत्वा नामग्रहणं विना गोत्रेभ्यो रूपेभ्यः पितृभ्यः इमं पिंडं ददामीति । क्रमेण आद्यान् प्रधानान् वीन् पिंडात् निर्वपति । तस्मात्तेषामित्यादि । चतुर्णां - उक्तपितृपितामह प्रपितामह ज्ञातिवर्गाणां पिंड- निर्वापः क्रमेण अष्टकादिषु । नात्र सपिंडीकरणे । तस्य चेत्यादि । प्रेतस्य च स्थाने च यमोदन इत्युक्ता गोत्रनामपूर्वक एष पिंड उपतिष्ठत्विति चतुर्थ्यन्तेन पिंडमेकं निरूप्य । पूर्ववदञ्जनादीनुभयत्र दद्यात् । तथा पूर्ववदुदकुंभं निधाय पानीयमाचमनं दत्वा ऊर्ज वहन्तीरिति पिंडपात्रोदकं परितः संस्राव्योदकं दत्वा प्रत्येकं शूपेणाच्छाद्योपरि पुष्प तिलाक्षतदर्भान् निघाय अमूर्तानामिति पितॄणामवटे तत्पालोदकं निनीय नमो वः पितर इति प्रणमेत् । ततः उक्तेषु ब्राह्मणभोजनपात्रेषु यथाभाग पिंडशेषमन्नापूपादिकं सर्व निक्षिप्याभिघार्य परिषिच्य पृथिवी ते प्रात्तमिति पात्रं स्पृशन् भोक्तः दक्षिणपाणेरंगुष्ठमूले गृहीत्वा कर्ता इदं विष्णुरिति मन्त्रान्ते विष्णो हव्यं रक्षस्वेति पात्रस्थमन्नं स्पर्शयित्वा विश्वेभ्यो देवेभ्य इदमन्नं सपरिकरं सतिलापिधानोदकुंभं सदक्षिणाकमुपतिष्ठत्विति वदेत् । ततः प्राचीनावीती अप्रदक्षिणं परिषिच्य पात्रं पूर्ववत् स्पृष्टा अपसव्येन विष्णो कव्यं रक्षस्वेति तदन्नं स्पर्शयित्वा पितृ पितामह प्रपितामहेभ्यः प्रेताय च दद्यात् । प्रेताय ददामीति वा दद्यात् । तथा हव्यमिति पूर्ववत् विष्णवे चान्नदानं दत्वा यथेष्टं भोजयेत् । तत्र वाग्यतान् भुञ्जानान् पैतृकाः ऋचः आश्रावयेत् । तेषु तृप्तेषु पितरः तृप्ता भवन्ति । तथा वक्ष्यति सूत्रकारः । अनुत्थितेभ्यः सकाशादुच्छिष्टापनोदनात्पूर्वमथवा आचान्तेभ्यः 1 श्रीबासूत्रम्

---

सन्निधौ उच्छिष्टापदात्पूर्वमेव पिंडसंयोजनं कुर्यात् । पितृम्यानगतायेत्यादि । fister संकल्य शू । पहिला वाद समप्रमाणं त्रेधा विभज्य पितृस्थानगता इत्येके भागमादाय गोत्र शर्मन् येन त्वत्पिडं स्वत्पितृपिंडेन सह संयोजयिष्ये इत्युच्चरन् निमित्तब्राह्मणेनाज्ञातः पिंडे पितृपिंडोपरि निधाय । तथा, द्वितीयभागं द्वितीयपिंडोपरि तृतीयभागं तृतीय पिंडो- परि पितामहस्थानगताय – प्रपितामहस्थानगतानि त्वs त्वपितामहपिंडेन, त्वत्पिडं त्वत्प्रिपितामहपिंडेन सह संयोजयिष्ये इलहित्या तत्तत्पिडे निक्षिप्य ‘संगच्छध्वमिति मन्त्रेण प्रेतपिंडस्य त्रीन् भागान् क्रमेण त्रिभिः पिंड सुह योजयति । तथा पितृस्थानगतायेति प्रेतावाहनपात्रोदकं गृहीत्वा पेन चदावाहन- पालोदकं त्वत्पितृ पितामह प्रपितामहानानावाहनपात्रोदकेन सह संयोजयिष्ये इत्युक्ता प्रेतावाहनपात्नस्थोदकमुदरिया गृहीत्वा क्रमेण चिकिञ्चित प तादिपात्रेषु समानीय आकूतिरिति मन्त्रेण आस्राव्य संयोजयेत । तथा पितृस्थानगतायेत्युच्चरन् प्रेतपिंडस्थाने पितृपिंडस्थानेन संयोजयेत् । वक्ष्यति न प्रायश्चित्ते तथा सूत्रकारः । अपुत्रायाः पत्न्याः पिंडं भर्तृपिंडेन पुत्रवत्याः पिंड पितामद्यादीनां पिंडैः सह संयोजयेदिति केचित् । यस्मारदित्यादि । प्रेतस्य पितृत्वप्राप्तिलाभसंपादनमावश्यकमिति हेतोः पैतृकं परिवत्सरापूर्वं यथा - विधि कार्यमिति फलति । प्राप्तवान् प्राप्स्यति । तत्सर्वमित्यादि । जलपिंड- दानादीत्यादिशब्देन आवाहनाचनादानादिकं समस्तं कर्म अस्य प्रेतस्य पित्रादे- र्नामोच्चारणं विना- विहाय पितृभ्यः पितामहेभ्यो गोत्रेभ्यो रूपेभ्य इत्येव आवहनादिपिंडसंयोजनान्तं कर्म कुर्यात्सपिंडीकरणे । अवाच्यामित्यादि । पिंडस्थानस्य दक्षिणस्यां दिशि- अवर्ट - श्वभ्रं । स्थलवत् - भूतलमिव समवृत्तमायत- मवनतं – विस्तृतं निम्नं षडंगुलमात्र खनित्या तस्मिन्नवटे पूर्ववत् पानीयार्थं निक्षिप्तेनोदकुंभजलेन ऊर्ज वहन्तीरिति तर्पयित्वा भवटमापूर्य एकोद्दिष्टवत् मुखवासादि दक्षिणां दत्वा । पिंडदेवताभ्यो निवेद्य, अन्यत्र निधाय प्रोक्ष्य शूर्पमादाय तेनाच्छादयित्वा - पिंडान् पिधाय उपरि दुष्पतिलदर्भाक्षतान् विन्यस्य ‘नमो वः पितर’ इति प्रणम्याचम्य उच्छिष्टमपनीय वहिर्दक्षिणस्यामवटे निक्षिप्य } ४६६ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् पिदध्यात् । उत्थितेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः करशुद्धयै जलं दत्वा ततः तांबूलादि दत्त्वा ‘अस्तु तृप्ति रामावाजस्ये’ ति विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा पितृभ्यस्वधा इत्युक्ता प्रणम्य उतिष्ठत इत्युत्थाप्य परेत पितरः इति पितृन् प्रवासयेत् । पितृमुक्तमित्यादि । अग्निर्जीर्णमित्यादिस्थाने उभौ मन्त्रौ । अन्तहोमः । तदमि मरण्यादावारोप्य | पिंडानुद्वास्य सर्वमादाय नद्यादिजले प्रक्षिप्य खात्वा । ब्राह्मणानामित्यादि – श्रोत्रियाणां विशिष्य बहून् भोजयेत् । पूर्वक्त् स्वस्तिवाचनं पुण्याहं कृत्वा इष्टैस्सह भुञ्जीत । यथैवै तदित्यादि । गोवत्सदृष्टान्तेन विधिवद्दत्त- जलपिंडादीनां पितृदेवतातर्पकत्वमनेन सुष्टुपपदितं भवति । इह लोके यं कञ्चिदुद्दिश्य कृतमन्नादिदानं लोकान्तरे रूपान्तरे वर्तमानं वलुरुद्रादित्यप्रति - निषिभिः रक्ष्यमाणं तमेव चेतनं प्राप्य तं प्रीणयति । तस्माच्छास्त्रे प्रामाण्यबुद्ध्या 1 पैतृकं कर्मावश्यं कार्यम् । तस्मादित्यादि । तस्मात्सपिंडीकरणदिनात् । इति 1 षष्ठः पटल (इति पञ्चदश: खण्ड: ) A अथ षः प्रश्नः अथ प्रथमः खण्डः अथ निषेकादिसंस्काराणां प्रायश्चित्तं व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ अथ - अपरसंस्कारानन्तरम् । प्रायश्चित्तम्- ‘प्रायो दोष इति प्रोक्त- वित्तं तस्य निवारणम्’ इति प्रोक्तम् । त्या संकल्प्य पुण्याहे विधिवत्संस्कारान कुर्यात् || २ || स्नात्वेत्यादि । पुण्याहे | ‘समानस्याह्नः पश्च पुण्यानि नक्षत्राणी ’ ति श्रुतिसिद्ध पुण्याहे संस्कारान् संकल्प्य कुर्यात् । चतुर्दिशं चतुर्हस्तं गोचर्मेत्युक्तम् ॥ ३ ॥ गोधर्मात्रोपलिप्ते पूर्वदग्नि निधाय अभिमुखमासीनमत्रिं ध्यात्वा आधारं जुहुयात् ॥ ४ ॥ गोचर्मेत्यादि । गोचर्ममात्रोपलिप्ते । ‘चतुर्दिशं चतुर्हस्तं गाचर्म त्युक्त प्रदेशे । सर्वस्यादावाधारे क्रियालोपे विपयसि च व्याहृताः महाव्या- हृती: गायत्री सावित्रीं मिन्दाहृती वैष्णवञ्च द्विरावर्त्य हुत्वा पुनराधारं जुहोति ।। ५ ।। } सर्वस्येत्यादि । ‘शिरो वा एतबञ्ज ’ स्येत्युत्तमांगत्वकथनादाधारस्य सर्वकर्मणामादित्वम् । क्रियालोप- ज्ञानतोऽज्ञानतो वा भ्रम विप्रलंभ प्रमादा- शक्तिभिः क्रियाया अकरणं क्रियालोपः । विपर्यासे - यथायोग्यं क्रमेणा- करण विपर्यासः । चकारो न्यूनातिरेकादिद्योतकः । एतदाधाराहुतिमात्रपरम् । आवाहन जुष्टाकारस्वाहाकारादिषु लोपादौ महाव्याहृत्यादिः । प्रधान- कर्मत्वात् । इति वचनात् । श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यविनामणिसहितम् ’ प्रधानस्याक्रिययान्तु सांगं तत्क्रियते पुनः । तरंगत्या क्रियायान्तु नावृत्तिर्न च तत्क्रिया ॥ [पष्ठ प्रश्न स्थंडिले परिस्तरणादिसंभारे च प्रमाणवर्जित हीने मिंदाहुती सावित्रीं व्याहृतीय जुहुयात् || ६ || ऋत्विजोरभावे दक्षिणोत्तरयोः प्रागग्रं कुर्वं निधाय ब्रह्ममोमो संकल्पयति ॥ ७ ॥ ऋत्विजोरित्यादि । ऋत्विजोः ब्रह्मसोमयोः । कूर्वयोः तयोः आवाहनम् । सर्व युग्मं प्राच्यामुदीच्यां अग्रमन्तश्च दैविके करोति ॥ ८ ॥ सर्वमित्यादि । युग्मं समम् । सकलमपि प्रागप्रमुदयं परिस्तरणा- दिकम् - अन्नञ्च परिषेचनादिकम् । सर्वमयुग्मं दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वा अग्रमन्तञ्च पैठकें करोति ॥ होमे न्यूने अतिरिक्ते च पूर्णाहुती मिन्द्राहुती जुहोति ॥ १० ॥ विशेषे अनुक्ते सुवेण होतव्यम् । आज्यं हविः व्याहृतीर्मन्त्रम् । प्रायश्चित्त अनुक्ते वैष्णवं प्रायश्चित्तम् ॥ ११ ॥ } . विशेष इत्यादि । विशेषे - पात्रविशेषे अनुक्ते, सुवेण होतव्यम् । होमद्रव्यविशेषे अनुक्ते आज्यं हविः तथा व्याहृतीर्मन्त्रः । अनावाज्ये चरौ वा होमे मक्षिका क्रिमि रोम पिपीलिकादिपतने avita affairs प्राजापत्यमाग्नेयम् || १२ | अनावित्यादि । स्मृत्यन्तरे- ‘मक्षिका कीट मार्जार पतंग क्रिमि दर्दराः । मेध्यामेध्यं स्पृशन्तोऽपि नोच्छिष्टं मनुरब्रवीत् ’ ॥ इति किन । ‘बालैर्नकुलमान रैरन्नमुच्छिष्यते यदि । 警 निर्भोदकैः प्रोक्ष्य शुद्धयते नात्र संशयः ॥ इतिप्रथमः खण्डः ] अन्यायतने गोत्रराहावमंदकमागमने तत्पदानि ‘इदं विष्णु’ रिति प्रोक्ष्य वैष्णवं द्रव || १३ || • हव अन्यायतने इत्यादि । प्रोक्ष्य होमभस्मादाय प्रोक्ष्य 1 तथा श्रोते । गार्हपत्यास्मादाय । इदं विष्णुर्विचकमे ’ इति वैष्णवर्चा नीयाद्वयन्तु वत्’ इति । परिस्तरणादि संभागणांदाहे मंदे छेदे नाशे च तत् स्थाने संयोज्य मिदाहुनी द्विरावर्त्य जुहुयात् ॥ १४ ॥ आधारे कृते तस्मिनौ मुस अनि ध्यात्वा तद्भस्म ‘अयं ते योनि ‘रिति समिधमारोप्य ‘उद्ध्यस्व ’ इति लौकिकाम समि निधायोज्ज्वल्य परिषिच्य मनो ज्योतिः - अयाचा मिन्दाहृती- व्याहृतीच जुहुयात् ।। १५ ।। ६ 1 सर्वोमानामन्ते स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमे हीने विष्णोर्नुकादि- मिन्दाहृत्याश्रावितादीन् जुहोति ।। १६ ।। अत्र विशेष: ’ आधारे कृते अन्तहेमे अकृते सति वर्षाद्युपलवे सति अन्यत्र चलितव्ये स्थंडिले उल्लेखनप्रोक्षणान्ते अभि निघाय परिस्तरणादिश्च निधाय वैष्णवं व्याहृतीच जुहुयात् । अनुक्तत्वादिदमेव प्रायश्चित्तम् । किञ्च । ‘अनाज्ञात’ ‘पुरुषसम्मितो’ ‘यत्पाकले ‘ति श्रौते उक्तम् । प्रधान होमात्प्राग्यापि विनिते अन्यतमेऽहिन (?) वा

। ‘विष्णुसूक्तं वैष्णवञ्च ब्राह्म रौद्रं तथैव च । पूर्णाहुती च मिंदाज्ये हुत्वा तत्कर्म पूर्ववत् ’ ॥ इति तथा यदि प्रणीता स्कन्देत्, ‘यत्पाकत्रा मनसे’ ति जुहुयात्, यद्यमावुपघाते ‘पुनस्त्वादित्ये ‘ति समिधं निदद्वयात् । ऋत्विजां मौट्ये ‘यद्विद्वाँस’ इति जुहुयात् इति । एवं अन्नविषये स्मृत्यन्तरे – ‘कृतं द्रोणाधिकानं काक्वानोपघातितम् । केनेदं शुद्धयते चान्नं ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ॥ ७० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् द्वात्रिंशत्प्रसृतिः प्रस्थं ततो द्विपस्थमादकम् । ततो द्रोणाधिकस्यानं शुद्धमेवेत्युदाहृतम् ॥ arraraोपविद्धन्तु गवात्रातं खरेण च । स्वल्पमन्नं त्यजेद्विद्वान् शुद्धं द्रोणाधिकन्तु तत् ॥ ग्रासमुद्धृत्य तद्भोज्यं यच्च लालाइतं भवेत् । सुवर्णोदकमभ्युक्ष्य वह्निना चोपतापितम् ॥ हुताशनोपसंस्पृष्टं सुवर्ण सलिलेन वा । विप्राणां ब्रह्मघोषेण शुद्धिमानोति तत् क्षणात् ॥ इत्यादि वचनान्यत्यन्तापद्विषयाणि £ कात्यायनः- प्रवृत्तमन्यथा कुर्याद्यदि मोहात्कथञ्चन । 4 यतस्तदन्यथा भूतं तत एव समापयेत् ॥ समाप्तं यदि जानीयान्मयैतदयथाकृतम् । तावदेव पुनः कुर्यान्नावृत्तिस्सर्वकर्मणाम् ॥ यस्मिन् कर्मण्यपि कृते मनसस्स्यादलाघवम् । तावदेव पुनः कुर्याद्यावतुष्टिकरं भवेत् ’ ॥ इति स्मृत्यन्तरे. ‘काले कृतं कर्म कालं प्राप्य पुनः क्रिया । कात्यायनः अन्यत्र

1

कालातीतन्तु यः कुर्यादकृतं तद्विनिर्दिशेत् ॥ इति

[ षष्ठ प्रश्ने

‘मुरत्यकाले यदावश्यं कर्म कर्तुं न शक्यते ।

गौणकालेऽपि कर्तव्यं गौणोऽप्यत्रेदृशो भवेत् ॥ इति

‘रात्रौ महरपर्यन्त दिवाकृत्यानि कारयेत् ।

ब्रह्मयज्ञश्च सौरश्च वर्जयित्वा विशेषतः ’ ॥ इति

स्मृत्यप सारे - ‘उपाते तु प्रतिनिधौ मुख्यार्थी यदि लभ्यते ।

तत्र मुख्यमनादृत्य गौणेनैव समापयेत् ॥

प्रथमः खण्डः }

श्रीसूत्रम्

मुख्या या पारी हियति

तल मुख्य गण या गम न तु ॥

साथ

मुख्यद्रव्याभिचारे तु प्रतिनिष्यभिपना । प्रयुजाना व हि ॥

#1

मिन कामन्नुपाते तु मुख्यपवरिते यदि । अन्यद्रव्यं विजानीयं सामथापि वा ||

कृतमवाप्नुयात् ।

उपाय मजानः

संस्काराणयोग्य

मुख्य एव हि गृक्षते ॥

भारद्वाजः

+

न तु संस्कारयोग्योऽपि गृह्यते प्रतिरूपकः । कार्यैरूपैस्तथा वर्णैः क्षीरैः पुण्यैः फलैरपि ।

गन्धैः रसैः सदृक् ग्राह्यं पूर्वाभावे परं परम् ’ ॥ इनि

‘अज्ञाता यदि वा मन्त्रस्वस्वगृझेषु चोदिता: । उपवातप्रमुख्यानां तेषां वै धारणे द्विजाः ||

केवलं प्रणवो वापि व्याहृतित्रितयन्तु वा ।

स्वातां विप्रादिवर्णेषु द्वावेतौ सर्वशाखिनाम् ॥ इति

स्मृतिस्नाबल्याम् – ‘मुख्यकालं समाश्रित्य गौणमप्यस्तु साधनम् |

मुख्यद्रव्यस्य लोपेन गोणकालप्रतीक्षणम्’ इति

‘कालातीतानि कर्माणि प्राप्नुवन्त्युत्तराणि तु ।

कालातीतानि कृत्वैव विदध्यादुत्तराणि तु ||

अकृत्वातीतकर्माणि यः कुर्यादुत्तराणि तु ।

न च देवान् न च पितॄन् न तु गच्छति मानुषान्’ || इति

इति श्रीमत्कौशिकवंरथेन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामण षष्ठप्रश्ने प्रथमः खण्डः ।

अथ

खण्ड: ऋतौ संगमनं निषेकमित्याहुः ॥ १ ॥ ऋतान्वित्यादि । केचिदिमेव गर्भाधानमिति वदन्ति । तन्न । इदमेव गर्भाधानञ्चत् अधृतगर्भायाः प्रतिमासमार्तवसंभवात् ‘मातुर्गर्भविपत्स्त्रघ’ मित्या- दिकं संभवति (१) । स्वभार्यायामृतुस्नातायां पोडा संगमने हीने अग्रिमावाय आधारं हुत्या वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमैन्द्रमाग्नेयं ‘दद्द्भयस्स्वहा ’ इत्यंगहोमं जयानभ्यातानान राष्ट्रभृतो हुन्वा अन्नहोमं जुहोति ॥ २ ॥ स्नातामलंकृतां भार्या पूर्ववच्छेत् ॥ ३ ॥ स्नातामित्यादि । पूर्ववत् । विष्णुर्योनिमिति मन्त्रेणेत्यर्थः । ऋतो प्रथमे होमं जुहुयात् ॥ ४ ॥ ऋनावृती संगमनं करोति ॥ ५ ॥ ततस्सा गर्भमाधाय पुत्रं जनयति ॥ ६ ॥ पुत्रेण पितरः प्रीता भवन्ति ॥ ७ ॥ तेनैव स्वर्ग गच्छन्ति ॥ ८ ॥ अत्र स्मृतिकारा: ‘ऋतुखातां तु यो भार्यां स्वस्थस्सन्नाधिगच्छति । घोरायां ब्रह्महत्यायां तमः प्राप्नोत्यसंशयम् ’ ॥ इति तथा: - ‘अग्रिहोत्रफला वेदा: दत्तभुक्तफलं धनम् । रतिपुत्रफलादाराः शीलवृत्तफलं श्रुतम् ॥ इति प्रथमतवेव होमः | आगर्भाधानात प्रतिषिद्धवर्जदिनेषु संगमनं करोति । ‘यानुत्पादयने यानध्यापयते यानुपनयते बान् याजयते’ इति बोधायनवचनात । इदं कर्मयोगनिष्ठादिव्यतिरिक्तविषयम् । द्वितीयः खण्डः ] श्रीम् अत्र ममुः तीन पुत्राय दिवाई तस्यामित्यादि । " बन्ध्याट भवेदब्दे दशमे तु ताः । ॥ ९ ॥ eerat aurat aur भिवादिनीति | एवं विहितत्वान पुत्रार्थमन्यां कुर्यात् । यस्य भार्या पतिव्रता पुत्रवती मादी सर्वा मिमिषा- मोति ॥ १० ॥ स तसात् दुष्टामनाध्वीं बान्धवमविधी त्या अन्याय- च्छेत् ॥ ११ ॥

तस्मादित्यादि । दुष्टां व्यभिचारादिभिः - यद्वा वाक्मूलनिठुराविभिः । असाध्वीं - पापसमाचारां । ‘नारीं त्यजेत् पुत्रवशप्रसूतिका’ मित्यायुक्तकरीत्या बान्धवसन्निधौ त्यक्ता अन्यामुपयच्छेत् । । गर्भादानादिसंस्कारेषु नान्दीमुखे अम्मा होने देषि न सह एका पैतृकवत्कृते च तत्कार्यमशुभं भवति ॥ १२ ॥ गर्भाधानादीत्यादि । यद्यपि नान्दीमुखाभ्युदयश्राद्धशब्द पर्यायवाचको तथापि अत्र नान्दीमुखशब्दो होमाचारभ्य अभिषेचनपर्यन्तपरः अभ्युदयश्राद्ध- शब्दग्ध ब्राह्मणभोजनपरः । तथा च अयं विवेक:- नान्दीमुखे मभ्युदयश्राद्धे वा हीने इति । तथा एकाहे समानतन्त्रेण कृते तथा पैतृकवत् अयुम्मग्रहण प्राचीनावीत दक्षिणामुखादिके पैतृकोक्तवत् कृते च तत्कार्यमशुभं भवति । तस्माद पूर्वेद्युः दैविकद कुर्यात् ।। १३ ।। * द्वौ विश्वेदेवौ चतुरः पितृन् ब्राह्मणान् वरयित्वा ‘नान्दी- मुखाः पितरः प्रियन्ता मिति दस्ते यवोदकं दत्त्वा आधारान्ते पूर्ववद्धमं हुत्वा अन्ते त्राह्मणान् मोजयेत् ॥ १४ ॥

1. बन्ध्या अष्टमे अन्दे त्याज्यैत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि । સવા श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ षष्ठ प्रश्ने द्वौ विश्वेदेवावित्यादि । द्वौ विश्वेदेवौ । चतुरः पितॄन् - मात्रर्थ द्वौ पित्रर्थ द्वौ - एवं चतुरः । शातातपः- ‘मातृश्राद्धन्तु पूर्व स्थात्पितॄणां तदनन्तरम् । ततो मातामहानान्तु वृद्धिश्राद्धेषु दातृभिः ’ ॥ मातामहाय द्वौ (?) ‘नैमित्तिके मृताहे च वृद्धिश्राद्धे तथैव च । मात्रादीनां पृथक् श्राद्धमन्यत्र पितृभिस्सह’ ॥ इति अष्टकोतवत् नान्दीमुखाः सत्यवसुसंज्ञका विश्वेदेवाः प्रियन्तामिति दद्यात् । नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तामित्यत्र प्रपितामहपूर्व कमावाहनादिकं स्यात् । एवं मातृविषये प्रपितामहीपूर्वकम् । पित्रादीनामर्चनादिकमुपवीत्येव कुर्यात 1. उद्यतं वा ददाति ( दद्यादिति केचित् ॥ १५ ॥ उद्यतमित्यादि । उद्यतं - होमभोजनाद्यर्थं संपादितम् । वा - अश- क्तावापदि वा ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । अन्यथा नान्दीमुखे हीने वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं ‘एते य इह पितरः- उशन्तस्त्वा ’ - ‘सा नो ददातु’ - ‘पृथिवीगतेभ्यः’ इत्यादि पितृ- देवत्या हुत्वा तथा नान्दीमुखं कृत्वा पुनः शुभकर्म कुर्यात् ॥ १६ ॥ अन्यथेत्यादि । नान्दीमुखे हीने - नान्दीमुखाकरणे, नान्दीमुखं कृत्वा - प्रधानकर्माकरणे वा प्राजापत्यत्रयं गां दक्षिणाञ्च दत्वा ब्राह्मणैरनुज्ञातः आश्रावितादि हुत्वा तु कृत्वा चाभ्युदयं पुनः || वितीयः खण्डः ] बद्धा प्रतिसरश्चापि परेद्युश्शुभकर्म च । कृत्वा स्वस्त्ययनान्ते च कुर्याद्राह्मणभोजनम्’ || इति जातकर्मोत्थानयोः नान्दीमुखं वर्जयेदित्येके ॥ १७ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी षष्ठप्रने द्वितीयः खण्डः । अथ तृतीयः खण्डः गर्भाधान कालातीते क्रियाहीने विपर्यासे च पूर्ववदापारान्ते सुवर्णेन गर्मवत्कृत्वा तस्याः कुक्षौ सन्न्यस्य दर्भेण बन्धयेत् ॥ १ ॥ गर्भाधानेत्यादि । तृतीयमासपर्यन्तो गर्भाधानसंस्कारकालः । मास- । aarci गर्भाधानकियाar: अकरणे । ! परिपिष्य वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमैन्द्रमाग्नेयं बाईस्पत्यमंगहोमच हन्या पूर्ववदर्भाधानं कुर्यात् ॥ २ ॥ विष्णुसूक्तेनोदरनभिमृशति ॥ ३ ॥ सुगर्भमादाय ब्राह्मणेभ्यो दत्वा तान् भोजयति ॥ ४ ॥ पुंसवनसीमन्तयो गर्भाधानवत् प्रायश्चित्तं हुत्वा तो करोति ॥ ५ अन्तः पुंवद्रूपयुनं सुपर्णगर्भं पुरुषवनोदरमभिमृशतीति विशेषः ॥ ६ ॥ fargest fit or farणुमुक्तं चतुरावर्त्य हुत्वा विष्णु- बलिः कर्तव्यः ॥ ७ ॥ लौकिकाग्र गर्भसंस्कारान् करोति ॥ ८ ॥ पितुपासनानावित्येके ।। ९ । भर्तुर्भरणे पिता भ्राता सपिडो योनि बन्धुर्वा कुर्यात् ॥ १० ॥ भर्तुरित्यादि । अकृते गर्भसंस्कारे आघातरि मृते सति पुत्रो आता पिता वा तद्दर्भ संस्कर्तुमर्हति । सत्यवतः ‘स्त्री यदाऽऽकृतसीमन्ता प्रसूयेत कथचन । गृहीतपुत्रा विधिवद्गर्भ संस्कर्तुमर्हति ॥ इति ॥ पुण्य गुण्डः } श्रीसूत्रम् गार्भिण्याः प्रथमे गर्भ कृता गर्भसंस्काराः तस्याः सर्वगर्भाणां संस्कारान्तये ॥ ११ ॥ हारीतः गर्भिण्या इत्यादि । ‘सकृत्संस्कृतसंस्कारास्सीमन्तेन द्विजस्त्रियः । ये ये गर्भ प्रसूयन्ते स सर्व संस्कृतो भवेदिति ॥ इति श्रीमत्कौशिक गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्नाचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानमसूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी पप्रने तृतीयः खण्डः । अथ चतुर्थ: खण्ड: कुमारस्य कुमार्याश्च जनने सपिण्डानां दशाह माशौचं विधीयते ॥१ पुरुषस्य सपिण्डता षष्ठपुरुषावधिः कन्यायाः त्रिपुरुषावधि - र्भवति ॥ २ ॥ नियमः मनुः- पुरुषस्येत्यादि । सपिंडता तु सर्वेषां गोवत्वं सप्तपुरुषे । समनोदकभावश्च जन्मनाम्नोरवेदने’ || ‘लेपभाजश्चतुर्थाद्या: पित्राद्या: पिंड़भागिनः । सप्तमः पिंडदस्तेषां सार्पिव्यं सप्तपूरुषम् ॥ इति कूटस्थेन सह सप्तमपर्यन्तमित्यर्थः । जनन इत्युक्तात् न मरणेऽयं हारीत: - ‘मृतजाते पितर्युग्रं यस्या तत्कर्मणा परम् (१) । ज्ञातीनां सूतकं पूर्वमिति हारीतशासनम् ॥ निर्देशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च । सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः’ ॥ ‘कन्यकाजनने भ्रातृपितृतद्धातृतत्सुताः । पितामहश्च तद्राता शुद्धयन्ति दशरात्रतः ’ ॥ ‘शुद्धयेद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः । वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्धयति’ || ‘दशाह एव विमस्य सपिंडमरणे सति । कल्पान्तराणि कुर्वाणः कलौ व्यामोह किल्विषी’ |चतुर्थ: खण्ड: ] सम्पत्र- रक्षः - स्यायः- stafe: श्रीनगृह्यसूत्रम् ‘मासत्रये त्रिशलं स्यात् षण्मासे पक्षिणी भवेत् । परमेकाहमवर्षा खानेन शुद्धयति’ ।। ‘व्याधितस्य कदर्य ऋणस्तस्य सर्वदा | क्रियाहीनस्य मूर्खस्य स्त्रीजितस्य विशेषतः ॥ व्यसनाधीनचित्तस्य पराधीनस्य नित्यशः । श्राद्धकर्मविहीनस्य भस्मान्तं सूतकं भवेत् ’ ॥ ‘जातदन्तस्य दहने त्रियहं खनने त्वहः । दाहे तु कृतनाभोऽहरत्यागे सशुचिर्भवेत् ’ ॥ ‘सूतकान्त्यदिने पुत्रमृतौ तु दिवस तयोः प्रभाते त्रियहाच्छुद्धिरत ऊर्ध्वं दशाहतः ’ ॥ ‘बाले मृते सपिंडानां सद्यः शौच विधीयते । दशाहेनैव दंपत्योः सोदराणां तथैव च ॥ ‘आमौलीबन्धनादिमः क्षत्रियस्त्वायुधग्रहात् । आप्रतोदग्रहाद्वैश्यः शूद्रो वस्त्रद्रयग्रहात् ॥ अनुपेतोऽपि विप्रस्तु राजा चैवायुधमहः । अगृहीतमतदस्तु वैश्यः शूद्रो द्विवस्त्रयुक् ॥ म्रियन्ते यत्र यत्र स्यादाशौचं त्र्यहमेव तु । एवं विकल्पतः शौचव्यवस्था देशसम्मतः ॥ उपनीते मृते विप्रे दशाहन्त्वघमुच्यते । गृहीतधनुषि ते राजन्ये षोडशाहतः || धृतप्रतोदे वैश्ये तु प्रेते विंशतिरात्रयः । धृतवस्त्रद्वये शूद्रे प्रेते त्रिशनिशाभ्ध तत् ॥ nister- ‘तृणकाष्ठादिघातेन कुब्धेनान्तरिते तथा । गोवालव्यजनेनापि स्वानं तत्र न विद्यते’ || 660 स्मृत्यन्तरे. बोधायनः बृहस्पतिः पाशवल्क्यः- देवलः बुद्धशातातपः श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् छायामन्तः श्वपाकादेः स्पृष्टा स्नानं समाचरेत् । चत्वा शत्पदादूर्ध्वं छाया दोषो न विद्यते ’ ॥ अतीते पक्षिणीकाले दशाहाभ्यन्तरे श्रुतौ । दिवा वा यदि वा रात्रावेककालेन शुद्धयति ॥ पूर्वस्यान्त्यदिने तचेत्यहं पूर्वाधतः परम् । यहं पूर्वान्त्ययामे च तत्प्रभातेऽथ वा यदि || मातृतः पितृतो येषु विहिता पुंस पक्षिणी । न तत्पक्षमृती (?) सा स्यात् खानमात्रं विधीयते ’ ‘क्षत्रविट्शूद्रजातीया येस्युर्विप्रस्य बान्धवाः । राजन्यवैश्ययोश्चैव हीनजातिषु बन्धुषु । स्वं स्वमाशौचमेव स्यात् प्रसूतेषु मृतेषु च ’ ॥ ‘शुद्धयेद्विप्रो दशाहेन जन्महान्योः स्वयोनिषु । सप्तपञ्चनिशाभिस्तु क्षत्रविट्शूद्रयोनिषु ॥ सर्वेषामेव वर्णानामाशौचं कुर्युराहृताः । तद्वर्णविधिषेन स्वमाशौच स्वयोनिषु ॥ } ‘शावाशौचं प्रकुर्वन्ति शूद्रवद्वर्णसंकराः । .’ उदक्याशौचिभिः स्त्रायात् संस्पृष्टस्तैरुपस्पृशेत् । अलिगानि नपेच्चैव गायत्री मनसा संकृत् ’ ॥ ‘चंडालसूतिकाशावै: संस्पृष्टस्संस्पृशेद्यदि । प्रमादाचत आचम्य जप्यं कुर्यात्समाहितः ॥ ‘संस्पृश्याशुचिसंस्पृष्टं द्वितीयं वापि मानवः । हस्तौ पादौ च तोयेन प्रक्षाल्या चम्यशुद्धयति’ ।। ‘अशुचि संस्पृशेदन्यमेक एव स दुष्यति । तत्स्पृष्टोऽन्यो न दुष्येत सर्वद्रव्येष्वयं विधिः ’ ॥ विष्ठ प्रश्ने चतुर्थ: : ] आशौचे सूतके प्रेतके च सन्ध्योपासनादि नित्यकर्माणि दैविककाणि स्वाध्यायदानप्रतिग्रहाणि च वर्जयति ॥ ३ ॥ सुमन्तुः आशौचेत्यादि । ‘पिंडोदकक्रियावन्तो होमदानप्रतिग्रहम् । न कुर्याद्यावदाशौचं स्वाध्यायश्च सुरार्चनम् ॥ इति ‘दशरात्रेण शुद्धयेत वैश्वदेवविवर्जितः । होमस्तत्र तु कर्तव्यः शुष्कान्नेन फलेन वा । पञ्चयज्ञविधानन्तु न कुर्यान्मृतिजन्मनोः ॥ इति ‘सन्ध्यां पञ्चमहायज्ञान् न त्यजेत्स्मार्तकर्म च । तन्मध्ये हापयेदेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया ॥ स्मार्तकर्मपरित्यागो राहोरन्यत्र सूतके । 11 श्रौते कर्मणि तत्कर्म खानतश्शुद्धिमाप्नुयात् ॥ होममात्रन्तु कुर्वीत शुष्कान्नेन फलेन वा । पञ्चयज्ञविधानन्तु न कुर्यान्मृतिजन्मनोः ’ ॥ इति ‘पित्रोर्दशाहमासीत वैश्वदेवविवर्जितः ’ ॥ इति संवर्त: बृहस्पतिः – ‘सूतके मृतके चैव अशक्तौ श्राद्धभोजने । प्रवासादि निमित्ते च …. मनुपराशरौ- संवर्तः ‘मृतबन्धोर्दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते । दानं प्रतिग्रहो होमस्वाध्यायश्च निवर्तते ’ ॥ इति ‘विप्रो दशाहमासीत दानाध्ययनवर्जितः । अकालमृत्योः शान्त्यर्थं महादाने च रोगिणाम् || स्वस्थकाले त्विदं सर्वं सूतकं समुदाहृतम् । आपगतस्य विप्रस्य सूतकेऽपि न सूतकम् ’ ॥ १८२ अंगिरा: मनः अंगिरा: श्री श्रीनिवासमखिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ’ आमं पूयति संस्कारैः सम्यक् तेभ्यः प्रदित्सितम् । तस्मादामं गृहीतव्यं नान्नं सूतमृतान्तरे ॥ [ षष्ठ प्रश्न पकान्नवजे विप्रेभ्यो गोधनं क्षत्रियादिभिः । वैश्यात्तु सर्वधान्यानि शूद्रातु न कथञ्चन ॥ अनूद्रकन्तु तत्सर्वं गन्धमाल्यविवर्जितम् । यथा वर्णेषु यत् दृष्टं प्रतिगृह्णीत वै द्विजः ॥ नाद्याच्छूद्राश्च पकान्नं विद्वानाशौचिनोऽपि च । आददीताऽऽममेवास्मात अवृत्तावेक रात्रकम् ’ ॥ इति * तथैव सप्तमे भक्ते भुक्तानि षडनश्नता । अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं हीनकर्मणाम्’ || इति ‘यत्त क्षेत्रगतं धान्यं कूपवापीषु यज्जलम् । अभोज्यादपि तद्भोज्यं यच्च गोषु गतं पयः ॥ आमं मांसं मधु घृतं दधि क्षीरमथोष्टय: ( 1 ) । गुडे तक्रं तथोदम्बित (1) भोज्यान्येतानि नित्यशः ’ ॥ इति कुमारे जाते जातका प्रातोंमे दीने व्याहृतीश्वतुरावर्त्य हुत्वा सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातद्विगुणं पूर्ववदादशाहात् जुहोति ॥ ४ अतीतेऽप्येवं जातकर्म कुर्यात् ॥ ५ ॥ araarat समुत्सने वद्भस्मनि पूर्ववत्समिघमारोप्य लौकिकानौ निधाय प्रायश्चित्तं हुत्वा तथैव जुहुयात् ॥ ६ ॥ दशमेऽहनि जातकाग्निमरण्यामिध्मे वा समारोप्य तमेवानि मथित्वा आधाय वास्तु होमोत्थानहोमो हुत्वा अभि समारोप्य अप्रमादं निदधाति ॥ ७ ॥ उत्थानस्य कालेऽतीते वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्ववदुत्थानं कुर्यात् ॥ ८ ॥

चतुर्थ: खण्ड: ] steeurrent ८८३ नामकरणस्य वैष्णवं मूलहोमं यदेवादि दिग्देवत्यञ्च हुत्वा नामकरणं करोति ॥ ९ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने चतुर्थः खण्डः । अथ पञ्चम: खण्ड: नक्षत्रहो हीने स्कन्ददेवत्यं नवग्रहदेवत्यं वैष्णवं प्रायवि- तम् ॥ १ ॥ अन्नप्राशने वालेsara बालेनैवाने युक्ते च जातकामौ वैष्णवं ब्राह्ममाग्नेयमैन्द्रं सौम्यं बार्हस्पत्यञ्च हुत्वा अष्टमे दशमे द्वादशे वा मासे अन्नप्राशनं ब्राह्मणभोजनश्च कुत् || २ || तत्तत्काले प्रवामागमनपिंडबर्धन योहींने मूलहोमं जुहोति ॥ ३ ॥ चौलके कालेऽतीते मन्त्रव कृते च जातकायौ वैष्णवं मूलहोमं ब्राह्मं वारुणमयं रौद्रश्च हृत्वा यथाशक्ति सुवर्णपशुदानत्राह्मण- भोजनानि कृत्वा चौल्कं कुर्यात् || ४ || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामण षष्ठप्रने पञ्चमः खण्डः ॥

• अत्र खण्डे व्याख्याने ग्रन्थपातो दृश्यते । अथ पत्र: खण्ड: अथ निषेकादीनां सामान्यप्रायश्चित्तम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । एकस्य वा द्वयोर्वा सर्वेषाच वा प्रतिसंस्कारं सामान्यं प्रायश्चित्तम् । विष्णोर्नुकादि मिन्दाहुत्याश्रावितादीन् द्विगवर्त्य हुत्वा तत्तत्कर्म कुर्यादिति केचित् ॥ २ ॥ अथवाप्युपनयनं यावत् तावत्कालं गर्भाधानादि चौलकान्तेषु हीनेषु तन्त्रयित्वा एकहोमे कुर्याचा पिता चान्द्रायणं पुत्रः प्राजापत्यं चरित्वा ब्राह्मणभोजनसुवर्णपशुदानानि कृत्वा विष्णोर्नुकादि मिन्दा- हुत्याश्रावितादीन् रौद्रं मूलहोमं वैष्णवश्च द्विरावर्त्य प्रत्येकं हृत्वा तन्त्रयित्वा एकहोमे गर्भाधानादीन कुर्यात् || ३ || आधाराऽन्तहोमको भवति ॥ ४ ॥ आदावन्ते च प्रत्येकं परिषेकं करोतीति विशेषः ॥ ५ ॥ आवादन्त इत्यादि । प्रत्येकं - प्रतिसंस्कारमित्यर्थः । 1 इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रक्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्न षष्ठः खण्डः ॥ अथ सप्तम: खण्ड: ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात् जातमात्रे ब्राह्मणस्य प्रथमं जन्म स्यात् ॥ १ उपनयन संस्कारे द्वितीयं भवति ॥ २ ॥ द्वितीये जन्मन्याचार्यः पिता सावित्री माता । द्वाभ्यां जन्मभ्यां द्विजो भवति ॥ ३ ॥ ‘अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपनयीत’ इति श्रुतिः ॥ ४ ॥ तस्माद्गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनयनं श्रेष्ठम् । तदसंभवे नवमे दशमे वाप्याषोडशात् कुर्यात् ॥ ५ ॥ षोडशे वर्षेऽतीते पूर्वोक्तमुद्दालकप्रायश्चित्तं गर्भाधानादिसंस्का- रश्च कृत्वा शुद्धे ब्राह्मणभोजन सुवर्णपशुदानानि कुर्यात् ॥ ६ ॥ पिता चान्द्रायणं चरित्वा तस्य जातकानिमाधाय आधारं हुत्वा मिन्दाहुती पूर्णाहुती ब्राह्मं वैष्णवञ्चाष्टशतमावर्त्य हुत्वा पूर्व- वदुपनयनं कुर्यात् ॥ ७ ॥ पिेत्यादि । अष्टतं - अष्टोत्तरशतमित्यर्थः । आवर्त्य इत्वा । इदमेव भूत्यस्तो भोपलक्षणम् । पितृभ्रातृ ज्ञाति सगोव मातुलादिषु यः शुचिर्विद्वानुपनयनं करोति ॥ ८ ॥ अन्यथा Hairanit तेन योजयति ॥ ९ ॥ अन्यथेत्यादि । अन्यथा उक्तप्रकारसंस्कारविशेषाभावे । मलान्ध- कारौ तेन कुमारेण योजयति । सप्तन खण्ड: ] fearfa arrested अन्यं भजेत ॥ १० ॥ पित्रादीति । संस्कर्तुरभावे व । व्याधिदुर्भिक्षाद्यैरन्त्यजातो न्यू माथि सुपा- दीन दवा अमावा पणत्रं गद्देवादीन् बाममैन्द्रं वाणं मलहोम व्याहृत्यन्तं हृत्वा उपनयनं कुर्यात् ॥ ११ ॥ व्याधीत्यादि । अन्यजात्याद्युत्तिरुपलक्षणम् | अन्यगोत्रेण स्वसूत्रो- पनीतमप्येवमेव प्रायश्चित्तं हुत्वा गर्भाधानायुपनयनान्तैः स्वत्तोकैः संस्कारैः संस्कृत्य पुनस्संस्कारं कुर्यात् । प्रसंगात् पुत्रपरिग्रहविधिरुच्यते । ‘त्यागविक्रयदानेषु युक्तौ स्वपितरौ स्मृती । एकं न दद्यान्नो गृह्णान्न स्त्री मननुज्ञया ॥ कुंडले वस्त्रयुम्मच अंगुलीयच संभरेत् । गुरु वृत्वाऽथ राजानं निवेद्याहूय बान्धवान् || तत्सन्निधौ सभामध्ये पुण्याहं द्विजभोजनम् । संभारांश्चापि संभृत्य आघारं विनिवर्त्य च ॥ निधाय युग्मं प्रणिधिं दातारमुपगम्य च । पुत्रं मे देहीति वदेत् ददामीत्याह चेतरः’ || ‘धर्माय त्वा तु गृहामि’ ‘सन्तत्यै त्वा तदा’ पुनः | प्रतिगृह्णामीति तदा वस्त्रकुंडलभूषणैः || अकृत्याधारशेषं कृत्वा पार्क चरोरपि । ‘यस्ता हृदा ‘न्ते प्रणवमथ ‘यस्मै त्व’ मित्यचा ॥ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् चरं हुत्वा व्याहृतीश्च मूलहोमान्तहोमको । कुमारं वस्त्रांगुलीयकुंडले गुरवे ददेत् । ततो यद्यौरसो जातः तत्तुरीयांशकं भजेत् ॥ इति [ षष्ठ प्रश्ने इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वसा विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने सप्तमः खण्डः ॥अथ अष्टमः स्वष्टः उपनयनप्रभृति ब्रह्मचारी पूर्वखात्वा सन्ध्यामादित्यचाप- स्थाय तर्पणं कृत्वा सः समिद्भिर्जुहुयात् ॥ १ ॥ समाना मि नित्यस्वानहीने पूर्ववत्नाता ‘जुंबकाय स्वाहा’ इति निमज्ज्य नारायण व्यायन् सर्जुनकेन अघमर्षण के नाचवर्षणं कृत्वा वैष्णव- मन्त्रान् जपति || २ || सन्ध्योपासनहीने खात्वा दशप्राणायामान् कृत्वा अष्टशतं सावित्रीमधीत्य सन्ध्यामुपास्य वैष्णवान् सौरमन्त्रांश्च जपति ॥ ३ ॥ पुनस्सन्ध्यागमादनशनं कृत्वा सन्ध्यामुपासीतेत्येके || ४ | पुनरित्यादि । ‘दिवोदितानि कर्माणि प्रमादादकृतानि चेत् । शर्वर्याः प्रथमे यामे तानि कुर्या यथाक्रमम् ॥ इति एवमेव रात्रौ क्रियमाणानि कर्माणि प्रातः । तर्पणे हीने द्विगुणं तर्पयति ॥ ५ ॥ तर्पण इत्यादि । प्रातस्तर्पयति । ब्रह्मयज्ञख सौरच वर्जयेन्निशि सर्वदा’ इति । ब्रह्मयज्ञविहीने पुरुषसूक्तपूर्व यजुस्संहितां स्वाध्यायं करोति ॥ ६ प्रातस्समिद्धोमे हीने सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातद्विगुणम् ॥ ७ दिनतये खानादो हीने पूर्ववत्स्वानजपौ कृत्वा सौरभाग्नेय हुत्वा समिद्भिर्जुहुयात् ॥ ८ ॥ श्री श्रीनिवासमलित - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् दिनलये इत्यादि । इदं समिदाधानाकरणे प्रायश्चित्तम् । सप्तरात्रं हीने नित्यकर्मण्यवकीर्णी भवति ॥ ९ ॥ [ षष्ठ प्रश्न इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी षष्ठप्रने अष्टमः खण्डः ॥ अथ नवमः खण्डः अथ अवकीर्णप्रायश्चित्तम् ॥ १ ॥ सप्तरात्रं स्वानसन्ध्योपासन स्वाध्याय समिद्धोम भैक्षाचर्यादिहीने मेखलोपवीताजिन दण्डधारणादि ब्रह्मचर्यविवर्जिते च पादकृच्छ्रमुप- वासं वा कृत्वा अग्निमाधाय परिस्तीर्य परिषिच्य आज्येन पाहि नो अन एनसे’ - ‘पाहि नो विश्ववेदसे’ ‘यज्ञं पाहि’ - ‘सर्वे पाहि इति पाहिचतसृभिः ‘कामाविकीर्णः ‘‘कामाभिदुग्धः ’ ’ सम्मा सिश्चन्तु’ - ‘समुद्रादुर्मिः’ इति चतुर्गृहीभिः ‘पुनरुर्जा’ - ‘सह- रय्या’ - ‘अतो देवाः’ - ‘इदं विष्णुः’ इति जुहुयात् ॥ २ ॥ सप्तरात्रमित्यादि । श्रुतिरपि । ‘त्रिधाऽवकीर्णी प्रविशति चतुर्वेत्याहु- Araria aer: प्राणैरिन्द्र बलेन बृहस्पतिं ब्रह्मवर्चसेन अभिमेवेतरेण सर्वेण तस्यैतां प्रायश्चित्तं विदार’ इत्यारभ्य ’ वरो दक्षिणा वरेणैव वरं स्पृणात्यात्मा हि वर’ इत्यारभ्य ’ वरो दक्षिणा वरेणैव वरं स्पृणात्यात्मा हि वर’ इत्यन्नम् । ‘अवकीर्णी तु कालेन गर्दभेन चतुष्पथे । पाकयज्ञविधानेन यजेत निर्ऋति दिशि || हुत्वामौ विधिवद्धोमानन्ततश्च समेत्यचा । वातेन्द्रगुरुवहीनां जुहुयात्सर्पिषाऽऽहुतीः ॥ कामतो रेतसस्सेकं व्रतस्थस्य द्विजन्मनः । प्रतिक्रमं व्रतस्याहुः धर्मज्ञा ब्रह्मवादिनः मारुतं पुरुहूतच गुरुं पावकमेव च । चतुरो व्रतिनोऽभ्येति ब्राह्मं तेजोऽक्कीर्णिन: " श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ षष्ठ प्रश्ने एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते वसित्वा गर्दभाजिनम् ! सप्तागारांवर स्वकर्म परिकीर्तयन् ॥ तेभ्यो more मैक्षेण वर्तयन्नेककालकम् ।

उपस्पृशस्त्रिषवणं त्वब्देन स विशुद्धयति ॥ इति इदमत्यन्तोपघातप्रायश्चित्तम् । तथा । ‘स्वप्रे सिक्ता ब्रह्मचारी द्विजश्शुक्रमकामतः । खात्वा तमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यचं जपेत् ॥ इति पितृज्येष्ठयोरन्येषामुच्छिष्टभोजने मधुमत्स्यमांसतप्रेतक आद्यभोज्यभोजने च पुनरुपनयनं करोति ॥ ३ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवेश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने नवमः खण्डः । अथ दशम: खण्ड: अथातः पुनरुपनयनम् ॥ १ ॥ पादकृच्छ्रमुपवासं वा कृत्वा अग्निमाधाय आधारान्ते व्याहृत्या पालाशसमिधो हुत्त्वा आज्येन विष्णुमुक्तमिन्दा हुत्याऽश्रावितादीन् पूर्णाहुती व्याहृतीय हुत्वा पूर्ववदपनयनं करोति ॥ २ ॥ पादेत्यादि । पालाशसमिधः - चतस्रः वपनमेखलाजिनदंडधारणत्रतभैक्षाचरणानि पुनस्संस्कारे वज्यै- न्ते ॥ ३ " वपनेत्यादि । पुनस्संस्कारे वर्ज्यान्युच्यन्ते । अथवा सावित्रीमष्टशतमावर्त्य अभिमृश्य ale घृतं श्री- यात् ॥ ४ ॥ गुरोरुच्छिष्टं वा भुञ्जीत ॥ ५ ॥ ततः पूतो भवति ।। ६ ।। तत इति । इदमज्ञानविषयम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने दशमः खण्डः । अथ एकादश: खण्ड: पारायणव्रतबन्धविसर्गे च कालेऽतीते हीनेऽपि उपनयनाप्रि- माधाय आधारान्ते तद्वतसक्तं वैष्णवं चतुरावर्त्य हुत्वा वेदवतान बन्धं विसर्गश्व कुर्यात् ॥ १ ॥ उपाकर्मणि चतुर्वेदादिमन्त्रान् ब्राह्ममार्ग चतुराव हुत्वा उपाकर्म कुर्वीत || २ || उपाकर्मणीत्यादि । उपाकर्मणि - प्रथमोपाकर्मणि क्रियाहीने उपा- कर्मणि लोपे च । श्रावणहोमं हुत्वा अन्तं सावित्र्या सहस्रसमिधो जुहोति ॥ ३ ॥ श्रावणे चोपाकर्मवत् प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ ४ ॥ श्रावणे चेत्यादि । श्रावणहोमान्ते परेद्युः खात्वा स्थंडिले लौकिकामिं परिस्तीर्य परिषिच्य गायत्र्या सहस्रसमिधो जुहोति । गुह्यः - ‘वैष्णवं विष्णुसूक्तश्च पूर्णा मिन्दाहुती तथा । प्रायश्चित्तं श्रावणोक्तं बहुवर्षकृते हुनेत् । औत्सर्जनिक हीनेऽपि उपाकर्मवदुच्यते ’ ॥ इति प्राजापत्यादिवेदवतान्याचरन् वेदानधीयीत || ५ || अनधीयानस्सर्वकर्म बहिष्कार्यो भवति ॥ ६ ॥ अनधीयान इत्यादि । L यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । ब्राह्मणश्वानधीयानः त्रयस्ते नामधारकाः ’ ॥ इति अशक्तोऽपि यत्किश्चिच्छाखामधीयीत ॥ ७ ॥ * एकादश: खण्ड: ] ८९५ समावर्तनं कृत्वा स्वातको व्याहृत्या अभावाज्यमापाणिग्रहणा- नित्यं जुहोति ॥ ८ ॥ समावर्तनमित्यादि । व्याहृत्या एव होम: ’ समावर्तनक्रियाहीने पाणिग्रहणे कृते चाद्रायणं चरित्वा अग्निमाधाय सावित्रीं वैष्णवं ब्राह्ममामाग्नेयं समावर्त्य हुत्वा समावर्तनं कृत्वा पुनर्विवाहं करोति ।। ९ ।। पुनर्विवाहे पूर्ववत्सर्वं कुर्यात् ॥ १० ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने एकादश: खण्ड: । अथ द्वादशः ब्राह्मणो ब्राह्मणt afrai गौरीं वा कन्यां क्षत्रियः क्षत्रियां वैश्यो वैश्यां वरयेत् ॥ १ ॥ अष्टवर्षादादशमाअग्निका रजस्यप्राप्ते दशवर्षादाद्वादशागौरी- त्यामनन्ति ॥ २ ॥ मनुः

अष्टवर्षादित्यादि । ‘पुनर्विवाहे दाने च कालापेक्षा न विद्यते ’ प्राप्ते रजसि ‘प्राप्ते द्वादशवर्षे यः कन्यां नैव प्रयच्छति । मासि मासि रजस्तस्याः पिता पिबति शोणितम् ’ ॥ इति अतः स्वकाले विवाहं कुर्यात् । समावर्तनं कृत्वा विवाहकालेऽतीते क्रियाहीनेऽप्युपनयनाना- बाघारं हुत्वा ब्राह्मं वैष्णवमग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा अग्न्यर्थं पुत्रार्थञ्च ब्राह्मादिषु चतुर्षु पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात् ॥ ३ ॥ समावर्तनमित्यादि । विवाहकालेऽतीते - नमिका गौरीत्याद्युक्त- कालेऽतीते, ‘त्रिंशद्वर्षो दशाब्दा ’ मित्यादिकालेऽतीते च । आसुरादिष्वसत्पुत्रा जायन्ते ॥ ४ ॥ तस्मादासुरेण गान्धर्वेण विवाहे कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्निमाधाय ब्राह्मं वयस्त्रिंशद्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेयं शतमावर्त्य ब्राह्मादिष्वेकेन पुनर्विवाहं कुर्यात् ॥ ५ ॥ तस्मादित्यादि । हुत्वा स्मृति: - ‘सर्वोपायैरसाध्या स्यात्सुकन्या पुरुषस्य वा । चौर्यादन्यैः कुमार्गेर्वा सा विवाह्या रहःस्थिता । पूर्वं परिश्रयस्तेषां पश्चाद्ध विधीयते ’ ॥ इति वचनात् । द्वादश: खण्ड: ] श्रीव saraya आसुरान् द्विगुणं गान्धर्वे, गान्धर्वान् विगुणं राक्षसे, राक्षसात् द्विगुणं पैशाचे प्रायश्चित्तं करोति ॥ ६ ॥ आसुराद्यैः शस्तैः क्षत्रियवैश्यों विवाहं कुर्यादाम् ॥ ७ ॥ पूर्वेषामलाभे परेण ॥ ८ ॥ पूर्वेषामित्यादि । ‘आलुरादिष्वगत्पुत्रा जायन्ते’ इत्युक्तत्वान प्रायश्चित्तं करोति । आसुरेण गान्धर्वेण वा विवाहे कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्निमाधाय ब्राह्मं त्रयस्त्रिंशद्वैष्णवं सावित्रीमामेयं शतमावर्त्य हुत्वा । ’ त्रयस्त्रिंशत्तन्तव’ इति । ब्राह्मणेनासुरगान्धवच विधिना कर्तव्यावित्वे ॥ ९ ॥ होमं हुत्वा राक्षसपैशाची चेत्यपरे ।। १० ।’ अन्यथा कन्यागमनप्रायश्चित्तं करोति ॥ ११ ॥ अन्यथेत्यादि - कन्यागमनप्रायश्चित्तं वक्ष्यमाणवत् कुर्यात् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने द्वादश: खण्ड: । अथ त्रयोदश: खण्ड: XOX रजःप्राप्तौ कन्यां विवाहे कृते कृच्छ्रं चरित्वा अग्निमाधाय वैष्णवं सावित्रीं शतमावर्त्य हु तां पुनर्विवाहं कुरुते ॥ १ ॥ रजः प्राप्तावित्यादि । विवाहे कृते - विवाहात्पूर्वमुद्भूतरजसः कन्यायाः विवाहे कृते, ज्ञानात्कृते कृच्छ्रं प्राजापत्यञ्च कृत्वा वैष्णवहोमादिप्रायश्वित्तं कृत्वा विवाह: । अथवा कन्यापिता दोषभयात् स्वयमेव विवाहात्पूर्वं कृच्छ्रं चरित्वा प्रायश्चित्तं कृत्वा विवाहं कुरुते । इदं दशवर्षादूर्ध्वमिति केचित् । ‘दशवर्षी मवेत्कन्या अत ऊर्ध्वं रजस्वला’ इति वचनात् । अर्वाग्रजो- दर्शनेऽपि न दोष: । ‘द्वादशवर्षात्पर’ मिति ‘प्राप्ते द्वादशवर्षे यः कन्यां वै न प्रयच्छति । अत ऊर्ध्वम मासि मासि रजस्तस्याः पिता पिबति शोणितमिति ॥ ‘यस्ता विवाहयेत्कन्यां ब्राह्मणो मदमोहितः । अभय पांयः स विप्रो वृषलीपतिः ॥ इति इत्यादिवचनैर्ज्ञायते । त्रीणि वर्षाण्युपासीत कुमार्यतुमती सती । ऊर्ध्वन्तु कालादेतस्माद्विन्देत सदृशं पतिम् ॥ अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद्यदि स्वयम् । नैनः किञ्चिदवाप्नोति न च यं साऽधिगच्छति ॥ इति मनुस्मरणात् ‘ऋतुत्रयमुपास्यैव कन्या कुर्यात्स्वयंवर’ मित्युक्तत्वाच्च, रजोदर्शनात् प्रागदाने पित्रादेर्दोषः । तद्दोषशमनार्थं प्राजापत्यं चरित्वा वैष्णवं शतमावयेत्यादि कुर्यात् । विवाहात्परं विज्ञातश्चेत् दोषभीरुणा वरेण वा कर्तव्यम् ।atter: eos: ] श्रीसूत्रम् विवाहे होमकाले कन्यान्या रजस्युत्पन्नं तां स्वापयित्वा अन्यद्वखं परिधाप्य पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य मिन्दाहृत्याश्रावितादीन् व्याहृतीय हुत्वा कर्म प्रवर्तेत ॥ २ ॥ तत्क्रियापरिसमाप्तौ साधूशुचिर्मवति ॥ ३ ॥ तत्क्रियेत्यादि । क्रियापरिसमाप्ति: स्तोमारोपणान्त इति केचित्, ध्रुवदर्शनानन्तरमिति अपरे । अत्र श्रोते – “यस्य प्रत्येहन् पल्यनालंका । स्पात तामपरुद्धय यजेत अपरेण वेदमुदरामं योक्तं निदधाति । तन्मन्त्रं यजमानस्तत्पुत्रो वा अभिवदेत् । अतीते ज्यहे ‘अमोहमस्मी’ त्येनामुपह्वयते । एवं प्रक्रान्तेषु इविर्थज्ञेषु यज्ञेष्टिप्रारंभे प्रथमे यस्य पल्यनालंमुका स्यात् (तामपरुद्ध्य यजेत) तस्मादेतामिष्टिं निर्वपेत् । आग्नेयमष्टाकपालमैन्द्रमेकादश- कपालं सौम्यं चरु’ मित्युक्तम् । ‘समत्नवन्निकाव्या’ - ‘इन्द्रं वो विश्वतस्परि ‘इन्द्रं नरः ’ - ’ त्वं नस्सोम’ - ‘याते धामानि’ इति याज्यानुवाक्याः । दुष्ट- हविषेष्टा विभ्रष्टेष्टिः । अन्याधेये यद्यनालका प्राम्दीक्षणीयास्तथा नादधीत । कालान्तरे पश्चादपरुय यजेत । प्रारव्यायामन्वारंभणीयायां सा पौर्णमा- स्यन्ता भवति ( अहुते ) अमिहोवे प्रारब्धेऽप्यपरुद्ध्य होतव्यम् । सोमाधाने सोमसंकल्पे च अनालका हविनपेिक्षत । अतीते त्र्यहे खातां पूर्ववदुपह्वयते । दग्धे व्रते तदहस्समाप्येत । अन्यद्दिनातीते त्र्यहे व्याख्यातम् । तथा प्रव तथोपवसथे यावत्सौत्यमहस्समाप्येत । तस्मिन्नहनि मार्जालीये परिश्रिते वसेत् । हविष्यवता स्यात् । यदि सूतिका अतीते दशाहे खात्वा तामुपह्वयते । अनालंसुकया अभयः स्पृष्टा नश्येयुः । पुनरादधीत । यद्येकं स्पृष्टं मथित्वा Heat faara vaमानहवींषि निर्वपेत्" । इति । स्मृत्यन्तरेः I ‘आधाने दीक्षणायाः प्राक् पत्नी यद्यार्तवान्विता । ततः कालान्तरे कुर्याद्विसृज्य सकलं बुधः ॥ ऊर्ध्वदीक्षणीयायामपरुद्ध्य समापयेत् । प्राग्वा आरंभणीयाया यदि भार्या रजस्वला || १०० श्री श्रीनिवासमविकृत–तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् प्राक्तनं दशहेतुर्या (2) अमिहोल समापयेत् । प्रकान्तममिहोत्रादि यत्कर्म श्रुतिचोदितम् ॥ आर्तवाभिप्लुताssगारं हित्वा तत्र द्विजोत्तमः (2) । सोमिके तु प्रवर्म्यात्माक यदि पत्नी रजस्वला || समाप्य तदहः कर्म शेषन्तु विसृजेत्पुनः । येsयुपवसथ्येऽहि पत्नी यदि रजस्वला ॥ अर्वावभृथात्कर्म कर्तव्यं तदशेषतः ।. सुत्येऽइनि निवास्या सा भवेन्मार्जारदेशके || शय्यायामितरेषु स्याद्भविप्यं व्रतमुच्यते । स्नानं तदपि निर्दिष्ट गोमूत्रेणोष्णवारिणा ॥ विमुच्य दीक्षारूपाणि शुद्धिं कृत्वाऽथ शास्त्रतः । पुनर्नियुज्य विधिवत् पुण्याहं वापि वाचयेत् ॥ सुत्येऽहनि प्रसूता चेत् पत्नी तत्रापरुद्रध ताम् । कुर्यात्तत्कर्म पुत्रो वा ब्रह्मचार्यथवा तथा || तन्मन्त्रं यजमानस्तु जपेत्तत्र समाहितः । शिष्टं कर्मात कुर्वीत तस्यास्नानादनन्तरम् ॥ ऐष्टि पशुकार्यन्तु कर्मण्यवभृथे सदा । प्रक्रान्ते सार्तवार्ता चेत्तत्र सर्व समापयेत् ॥ होमे त्वाधानतः पश्चात् अपरोन्यान्यथा त्यजेत् । प्रारब्धत्वादनुकान्तत्र्यहात्तत्र हि सा भवेत् ॥ सुत्यकालानुरोधेन सर्वत्रोपरमो भवेत् । बोधायनोक्तमुत्कर्षं नानुजानाति भाष्यकृत् । पञ्चमे हृीति निर्बन्धो नात्र श्रौतबलाद्भवेत्’ || [ षष्ठ प्रश्ने त्रयोदश: खण्ड: ] इंडिन: - ’ स्पृष्टा तु वैदिक वानि प्रमादात रजस्वला | नष्टं तमाहाद्वांसो अन्यावेयं भवसुनः || रजस्वला सूतिका वा श्रनाम स्पृशते यदि । इष्टिमष्टाकपालेन कुर्यात्तु शुचयेऽसये ॥ इतीदं गार्हपत्यव्यतिरिक्तविषयम् || ज्येष्ठे तिष्ठत्यनुजेन विवाहे कृते परिवेत्ता अनुजः चान्द्रायण चरित्वा परिवित्ति ज्येष्ठं विवाहं कारयित्वा पूर्ववत्प्रायश्चित्तं हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्यात् ॥ ४ ॥ ज्येष्ठ इत्यादि । ‘प्रायश्चितेऽनुक्ते वैष्णवं प्रायश्चित्त’ मिति पूर्वमुक्तत्वात् । अत्र च ‘प्रायश्चित्तं हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्यादित्युक्तत्वाच्च वैष्णवं शतमावर्त्य हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्यात् । अन्यथा यमः शातातपः- कात्यायनः - ‘दारामिहोलसंयोगं कुरुते योऽग्रजे स्थिते । परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिन्तु पूर्वजः ॥ परिवित्तिः परिवेत्ता तथैव परिविन्दकः । , त्रयस्ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ॥ इति ‘क्लीवे देशान्तरस्थे च पतिते भिक्षुकेऽपि वा । योगशास्त्राभियुक्ते च न दोषः परिविन्दने’ || इति ‘पितृव्यपुत्रास्सापत्ना: परपुत्रास्तथैव (?) च । दारामिहोत्रधर्मेषु न दोषः परिवेदने ’ ॥ इति , ‘देशान्तरस्थक्कीबैक वृषणान सहोदरान् । वेश्यातिसत पतितशूद्रतुल्यातिरोगिणः || जडमूकान्धवधिरकुब्जवामनखोडकान् । अतिवृद्धानभार्याश्च कृषि ९०२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् मत्तोन्मत्तजडक्कीबपतितानां द्विजन्मनाम् । नोद्वाहो न च संस्कारो नाशौचं नोदकक्रिया || धनवृद्धिप्रसक्तांश्च कामतोऽकारिणस्तथा । कुंभकोन्मतचोरांश्च परिविन्दन् न दुष्यति ॥ इति खोडो भमपादः । अभार्याः मर्तुमसमर्थाः । मत्तोन्मत्तेषु मूकेषु शयनस्थे निरिन्द्रिये । ध्वस्तव्यमभिचेतेषु (?) संस्कार्यत्वं यथोचितम् ॥ कुब्जवामनखजेषु गददेषु खलेषु च । योगशास्त्राभिसक्तेषु न दोषः परिवेदने || षडान्धपतितस्तव्धजडगद्दपंगुषु । यतिनैष्ठिककुब्जेषु न दोषः परिवेदने ॥ माविवाहः कर्तव्यस्तदभावेऽर्कशाखया । विवाहं मनुजाः कुर्युरित्येवं मनुरब्रवीत् ॥ इति वृद्धवसिष्ठः - ‘अग्रजस्तु यदाऽनमिरादध्यादनुजः कथम् । । पराशरः स्मत्यन्तरे- गौतमः अग्रजानुमतेः कुर्यादग्निहोत्रं यथाविधि ॥ इति 1 [ षष्ठ प्रश्न ‘द्वादशानि तु वर्षाणि ज्यायान् धर्मार्थयोर्गतः । न्याय्यः प्रतीक्षितुं आता श्रूयमाणः पुनः पुनः ’ ॥ इति ‘उन्मत्तः किल्बिषी कुष्ठी पतितः क्लीब एव च । राजयक्ष्माऽमयावी च न न्याय्यस्स्यात्प्रतीक्षितुम् ॥ धनवार्धुषिकं राजसेवकं कर्षकं तथा । प्रोषितच प्रतीक्षेत वर्षत्रयमपि त्वरन् । प्रोषिते यद्यशृण्वानस्त्वब्दादेतत्समाचरेत् ’ ॥ इति. ’ षड़ार्षिकं पक्ष श्रूयमाणाभिगमन’ इति ॥ इदं प्रोषिते वृद्धे अविद्यार्थप्रोषिते च वेदितव्यम् । त्रयोदश: खण्ड: श्रीसम् ९०३ वसिष्ठ:- ‘अष्टौ द्वादशवर्षाणि ज्येष्ठमातरमनिविष्टमप्रेक्षमाणः प्रायश्चित्ती- भवति’ इति । देवल:- ‘ज्येष्ठायामसमुदायां कन्यायामुतेऽनुजा । मैवादिधिषुर्जेया पूर्वा तु दिविदुर्मता ॥ द्वौ कृच्छ्रौ परिवितस्तु कन्यायाः कृच्छ्र एव च । अतिकृच्छ्रं भवेद्दातुः होतुश्चान्द्रायणं भवेत् ’ || इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानसूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी व त्रयोदशः खण्डः || अथ चतुर्दशः खण्डः -XOX— परदेशगते ज्येष्ठे द्वादशवर्षे ऽतीते मृतस्येव आकृतिदहनादि कर्म कृत्वा प्रायश्चित्तं हुत्वा विवाहं कुरुते ॥ १ ॥ परदेशगते इत्यादि । आकृतिदहनादि कर्म कृत्वा - आकृति – दहनादिकर्म अकृतं चेत् ’ घृतकुंभे निक्षिप्येत्यादिकं पूर्वमेवोक्तम् । आकृति- दहनादिकं द्वादशवर्षात्परं कर्तव्यम् । स्मृतिः याज्ञवल्क्यः ‘यस्य न श्रूयते वार्ता यावद्वादशवत्सरम् । कुशपुत्रकदाहेन तस्य स्यादर्ध्वदेहिकम् || पितुः पञ्चदशाद्वर्षात् दग्ध्वा तत्प्रतिरूपकम् । तदादीन्येव सर्वाणि शेषकर्माणि कारयेत्’ || इति ’ यन्मासि यदर्यानं तन्मासि तदहः क्रियाः । दिनाज्ञाने कुस्तस्य आषाढस्यान्यथा कुहूः । माघमासस्य वा कुर्यादेकादश्यां सितेतरे ’ ॥ इति तस्मिन् पुनरागते अनुजः पूर्ववत्प्रायश्चित्तं हुत्वा विवाह करोति ॥ २ ॥ तस्मिन्नित्यादि । इदं धर्मार्थयोः कृते गतस्य विषयम् । हत्याद्यैः पतिते ज्येष्ठे बान्धवसन्निधौ वारिपूर्णघटत्यागे- नैव तं त्यक्ता चान्द्रायणं चरित्वा विवाहं कुरुते ॥ ३ ॥ ब्रह्महत्याद्यैरित्यादि । एवं निन्दितस्य सायाहे ग्रामाद्बहिः प्राचीनावीती अप्रदक्षिणं परीत्य पूर्णं घटं त्याजयित्वा तं त्यक्ता सर्वकर्मसु बहिष्कृत्य ’ चान्द्रायणं चरित्वा विवाहं कुरुते । मनः- ‘प्रतितस्योदकं कार्य सपिंडैर्बान्धवैः सह । निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञार्न्यत्विम्गुरुसन्निधौ ॥ चतुर्दश: खण्ड: } दासी घटप पूर्ण प्रत्ययेत्येतदा । अहोरातमुपासीरनाशौचं बाम्बवैसह इति ॥ ‘दासी कुंभं बहिर्मा मानिनयेरन्, सबान्धवाः । पतित बहिः कुर्युः सर्वकार्येषु चैव तम्’ इति ॥ गौतम: – ‘गुरून योनिबन्धूंश्च सन्निपात्य सर्वाप्युदकादीनि कर्म च कुर्युः । पात्रचास्य विपर्यस्येयुः दासः कर्म करो वा भवदमेध्यपra- मानीय दासी घटं पूरयित्वा दक्षिणामुखा पदा विपर्यस्य ‘इममनुदकं करोमि इति नामग्राहं ( करोति) तत्सर्वे अन्वालमेरन् । प्राचीनावीतिनो मुक्तशिखा विद्यागुरवो योनिसंबन्धाश्च विक्षिपेरन् । अप उपस्पृश्य ग्रामं प्रविशेयः’ इति । स तदा कृतपश्चात्तापश्चेत् तं कृतप्रायश्चित्तं नद्यादौ स्नापयित्वा पूर्णकुमेन सहानीय तं विवाहयेत् । जातकर्मादिसंस्कारैस्संस्कृत्य समावर्तन कृत्वा वैष्णवं शतमावर्त्य विवाहयित्वा अनुजश्चान्द्रायणं कृत्वा विवाहयेत् । याज्ञवल्क्यः मनुः } ‘चरित्र आयाते निनयेरन् नवं घटम् । जुगुप्सेरन्नचाप्येन संवसेयुश्च सर्वशः ’ ॥ इति ‘प्रायश्चित्ते तु चरिते पूर्णकुंभमपां नवम् । तेनैव सार्धं प्रास्येयुस्वात्वा पुण्ये जलाशये ’ ॥ इति स्त्रीणामप्येवमेव । याज्ञवल्क्यः मदुः- पतितानामेव एव विधिः स्त्रीणा प्रकीर्तितः । वास गृहान्तिके देयमन्नं वासरसरक्षणम् ॥ नीचातिगमनं भर्तृहिंसनं गर्भपातनम् । विशेषपतनीयानि स्त्रीणामेतान्यपि ध्रुवम् ’ ॥ इति ‘यानि पुंपतनीयानि स्त्रीणां तान्येव चैव हि ’ इति गौतमः । ब्रह्महत्यादीनां प्रायश्चित्तमुच्यते, यथा- ‘ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् । भैक्षाश्यात्मविशुद्धयर्थं कृत्वा शवशिरोध्वजम् ॥ 1 * श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषां चेच्छयाऽऽत्मनः । प्रास्येदात्मानममौ वा समिद्धे त्रिवाक छिराः ॥ यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा । अभिनिद्विश्वनिद्रयां वा त्रिवृताऽभिष्टुतापि वा ॥ जपन्वाऽन्यतमं वेदं योजनानां शतं व्रजेत् । ब्रह्महत्यापनोदाय मितभुङ्नियतेन्द्रियः ॥ सर्वस्वं वेदविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् । धनं वा जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदम् ॥ हविप्यभुग्वाऽनुसरेत् प्रतिस्रोतस्सरस्वतीम् जपेद्वा नियताहारः for वेदस्य संहिताम् || कृतवापनो निवसेद् ग्रामान्ते गोत्रजेऽपि वा । आश्रमे वृक्षले वा गोब्राह्मणहिते रतः ॥ ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सद्यः प्राणान् परित्यजेत् । मुच्यते ब्रमहत्याया गोप्ता गोर्ब्राह्मणस्य च || त्र्यवरं प्रतिरोद्धा वा सर्वस्वमवजित्य वा । विप्रस्य तन्निमित्ते वा प्राणालाभे विमुच्यते ।: एवं दृढव्रतो नित्यं ब्रह्मचारी समाहितः । समाझे द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ शिष्टा वा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे । स्वमेनोऽवभृथस्त्राने हयमेधे विमुच्यते ॥ धर्मस्य ब्राह्मणो मूलम राजन्य उच्यते । तस्मात्समागमे तेषामेनो विख्याप्य शुद्धयति ॥ ब्राह्मणसंभवेनैव देवानामपि दैवतम् । प्रमाणञ्चैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम् ॥ [ षष्ठ प्रश्ने चतुर्दश: खण्ड: ] stituteeyसूत्रम् तेषां वेदविदो ब्रूयुः त्रयोऽप्येनस्तुनिष्कृतिम् । । सा तेषां पावनाय स्यात्सवित्रा विदुषां हि वाक् || अतोऽन्यतममास्थाय विधिं विमस्समाहितः । ब्रह्महत्याकृतं पापं व्यपोहत्यात्मवत्तया || हत्वा गर्भमविज्ञातमेतदेव व्रत चरेत् । राजन्यवैश्य चेजानावात्रेयीमेव च स्त्रियम् ॥ उक्ता चैवानृतं साक्ष्ये प्रतिरुद्ध्य गुरुं तथा । अपहृत्य च निक्षेपं कृत्वा च स्त्रीसुहृद्वषम् ॥ इयं विशुद्धिरुदिता ममाप्याकामतो द्वियम् । कामतो ब्राह्मणव निष्कृतिर्न विधीयते ॥ सुरां पीत्वा द्विजो मोहादमिवर्णा सुरां पिबेत् । तया सकाये निर्दग्धे मुच्यते किल्बिषात्ततः ॥ गोमूत्रमग्निवर्ण वा पिबेदुदकमेव वा । यो घृतं वांssमरणाद्गोशकृद्रसमेव वा ॥ कणान्वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृन्निशि । सुरापानापनुत्त्यर्थं बालवासा जटी ध्वजी ॥ सुरां वै मलमन्नानां पाप्मा च मल्मुच्यते । तस्माद्ब्राह्मणराजन्यो वैश्यश्ध न सरां पिवेत् ॥ गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया विविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः ॥ यक्षरक्षः पिशाचानं मद्यं मां सुरासमम् । तद्ब्राह्मणेन नातव्यं देवानामश्नता हविः || अमेध्ये वा पतेन्मत्तो वैदिकं वाप्युदाहरेत् । अकार्यमन्यत्कर्याद्वा ब्राह्मणो मदमोहितः ॥ Tag पराशरः श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् rer area नाप्लाव्यते सकृत् । तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं शूद्रत्वञ्च स गच्छति ॥ एषा विचित्राऽभिहिता सुरापानस्य निष्कृतिः’ । ’ अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सुवर्णस्तेयनिष्कृतिम् ॥ सुवर्णस्तेयकृद्विप्रो राजानमभिगम्य तु । [ षष्ठ प्रश्ने स्वकर्म ख्यापयन् ब्रूयात् ‘मां भवाननुशा’ स्त्विति ॥ गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्धन्यात्तु तं स्वयम् । वन शुद्धयति स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव तु ॥ तपसाऽपनुनुत्सुस्तु सुवर्णस्तेयजं मलम् । चीरवासा द्विजोऽरण्यं चरेत्तु ब्रह्मा व्रतम् ।। एतैत्रतैर्व्यपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः । गुरुस्त्रीगमनीयन्तु तैरेभिरपानुदेत् ॥ गुरुतल्प्यभिमाप्यैनस्तप्ते स्वप्यादयोमये । सूर्मी ज्वलन्तीं स्वाश्लिष्येन्मृत्युना स विशुद्धयति || स्वयं वा शिश्नवृषणावृत्कृत्याधाय चाञ्जली । नैर्ऋती दिशमातिष्ठेदानिपातादजिहागः ॥ स्वटांगी चीरवासा वा श्मश्रुलो विजने वने । प्राजापत्यं चरेत्कृच्छ्रमब्दमेकं समाहितः ॥ चान्द्रायणं वा त्रीन् मासानभ्यस्येन्नियतेन्द्रियः । हविष्येण यवाग्वा वा गुरुतल्पापनुत्तये ॥ एतैतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम् । उपपातकिनम्त्वेवमेभिर्नानाविधैर्व्रतै: ’ ’ ॥ इति ‘areergharart: शस्त्रेणैवोद्धता बलात् । व्यापादयति यो गां तु तस्य कृच्छ्रं प्रदापयेत ॥चतुर्दश: खण्ड: ] मन् श्रीखानगृह्यसूत्रम् चरेत्सान्तपनं काष्ठे प्राजापत्यन्तु लौष्टके । तप्तकृच्छ्रन्तु पाषाणे शस्त्रपातेऽतिकृच्छ्रकम् ॥ ॥ पञ्च सान्तपने गावः प्राजापत्ये तथा त्रयः । तप्तकृच्छ्रे भवन्त्यष्टावतिकृच्छ्रे त्रयोदश ॥ इति ‘जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वाऽन्यतममिच्छया । चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमनिच्छया || संकरापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम् । मलिनीकरणीयेषु तप्तस्स्याद्यावकस्यहम् ॥ तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वत्रे स्मृतः । वैष्टमांश वृत्तस्थे शुद्रे ज्ञेयस्तु षोडशः ॥ अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः । वृषभैकसहसा गा दद्यात्सुचरितत्रतः ॥ व्यब्दं चरेद्वा नियतो जटी ब्रह्मणो व्रतम् । वसन् दूरतरे ग्रामात् वृक्षमूलनिकेतनः ॥ एतदेव चरेदब्दं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः । प्रमाप्य वैश्यं वृत्तस्यं दद्याचैकशतं गवाम् || एतदेव व्रतं कृत्स्नं षण्मासान् शूद्रहा चरेत् । वृषमैकादशा वापि दद्याद्विप्राय गास्सिताः || चान्द्रायणं चरेत्सर्वानपकृष्टान्निहत्य तु । शूद्रोऽधिकारहीनोऽपि कालेनानेन शुद्धयति ॥ मार्जारं नकुलं हत्वा चाषं मंडूकमेव च । वगोधोलूककाकांश्च शूद्रहत्यावतं चरेत् ॥ पयः पिवेत्तिरानं वा योजनं वाऽध्वनो व्रजेत् । उपस्पृशेत्स्रवन्त्यां वा सूक्तं वाऽब्दैवतं जपेत् ॥ ११० श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अत्रिं कार्ष्णायसी दद्यात् सर्प हत्वा द्विजोत्तमः । पलालभारकं पंडे सैसकचैकमाषकम् || [ षष्ठ प्रथमे घृतकुंभं वराहे तु तिलद्रोणन्तु तित्तिरौ । शुके द्विहायनं कसं हत्वा लिहायनम् || के बर्हिणमेव च । हत्वा हंसे aoret वानरं श्येनभासौ च स्पर्शयेद्राणाय गाम् ॥ वास दद्याद्भयं हत्वा च नीलान् वृषान् गजम् । अजमेषावनाहं वरं हत्वैकहायनम् || क्रव्यादांस्तु मृगान् हत्वा धेनुं दद्यात्पयस्विनीम् । अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा तु कृष्णलम् || जीनकार्मुकमस्तादीन् पृथक् दद्याद्विशुद्धये । चतुर्णामपि वर्णानां नारीर्हत्वाऽनवस्थिताः ॥ दानेन वानिर्णेकं सर्पादीनामशक्नुवन् । एकैकशधरेत्कृच्छ्रं द्विजः पापापनुत्तये ॥ अस्थिमतां तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणे । पूर्णे चानंस्यनस्थनान्तु शूद्रहत्यावतं चरेत् ।। किञ्चिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वधे । अनस्थनाचैव हिंसायां प्राणायामेन शुद्धयति || फलदानान्तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृकुछतम् । गुल्मक्लीलतानाच पुष्पितानाच वीरुषाम् || अनाजानां सत्त्वानां रसनानाश्च सर्वशः । फलपुष्पोद्भवानाश्च धृतप्राशो विशोधनम् || 1 कुष्टजानामोषधीनां जातानाच स्वयं वने वृथाऽऽलमेऽनुगच्छेद्रां दिनमेकं पयोगतः || देश: खण्ड: ] श्रीवंशानसगुह्यसूत्रम् एतैत्रतैर्व्यप स्यात् एनो हिंसासमुद्भवम् । ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं शृणुतानाथभक्षणे ॥ अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्धयति । मतिपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः ॥ अपस्सुराभाजनस्था मद्यभाण्डस्थितास्तथा । पञ्चरातं पिबेत्पीत्वा शंखपुष्पीथितं पयः ॥ स्पृष्ट्रा दत्वा च मदिरां विधिवत्प्रतिगृद्य च । शूद्रोच्छिष्टञ्च पीत्वाऽपः कुशवारि पिबेत्यहम् || ब्राह्मणस्तु सुरापस्य गन्धमाघ्राय सोमपः । प्राणानप्सु त्रिराचम्य घृतं माझ्य विशुद्धयति || अज्ञानात्प्राश्य विभूवं सुरासंस्पृष्टमेव च । पुनसंस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्णा द्विजातयः || वपनं मेखला दण्डो भैक्षाचर्य व्रतानि च । निर्वर्तन्ते द्विजातीनां पुनरसंस्कारकर्मणि’ | ‘स्तेयदोषापहर्तॄणां व्रतानां श्रूयतां विधिः । धान्यानtचौर्याणि कृत्वा कामाद्विजोत्तमः || स्वजातीयगृहादेव कृच्छ्राब्देन विशुद्धयति । मनुष्याणान्तु हरणे स्त्रीणां क्षेत्रगृहस्य च || कृपवापीजलानाञ्च शुद्धिश्चान्द्रायणं स्मृतम् । द्रव्याणामपसाराणां स्तेयं कृत्वाऽन्यवेश्मनः || चरेत्सान्तपन छू तन्निर्यात्यात्मशुद्धये । भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च ॥ पुष्पमूलफलानाञ्च पञ्चगव्यं विशोधनम् । तृणकाष्ठद्रुमाणाञ्च शुष्कान्नस्य गुडस्य च ॥ ११२ श्री श्रीनिवास विकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् चेर्मामिषाणाञ्च त्रिरात्तं स्यादभोजनम् । मणिमुक्ताप्रवालानां ताम्रस्य रजतस्य च ॥ अय: कांस्योपलानाञ्च द्वादशाहं कणान्नता । कार्पासकीटजोर्णानां द्वि फैकशफस्य च ॥ [ षष्ठ प्रश्ने पक्षिगन्धौषधीनाश्च रज्ज्वाश्चैव त्र्यहं पयः । एतैतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः ॥ अगम्यागमनीयन्तु व्रतैरेतैरपानुदेत् । गुरुतल्पवतं कुर्यादतरिसक्ता स्वयोनिषु || सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च । पैतृष्वसेयीं भगिनीं स्वस्त्रीयां मातुरेव तु ॥ मातुश्च भ्रातुस्तनयां गत्वा चान्द्रायणं चरेत् । एतास्तिस्रस्तु भार्यार्थे नेोपयच्छेत बुद्धिमान् । ज्ञातित्वेनानुपेयास्ताः पतति ह्युपयन्नधः । अमानुषीषु पुरुष उदक्यायामयोनिषु ॥ रेतरिक्ता जले चैव कृछ्रं सान्तपनं चरेत् । (राज्ञी प्रत्रनितां धात्री साध्वीं वर्णोंत्तमामपि || कृच्छ्रद्वयं प्रकुर्वीत सगोत्रामधिगम्य च । चंडालमेदश्वपचकपालवतधारिणाम् || व्यकामा याः स्त्रियो गत्वा पराकं व्रतमाचरेत् ) । मैथुनन्तु समासेव्य पुंसि योषिति वा द्विजः । गोयानेऽप्सु दिवा चैव सवासाः खानमाचरेत्’ || इति स्मृत्यन्तरे ‘अष्टम्याच चतुर्दश्यां दिवा पर्वणि मैथुनम् । कृत्वा सचेलं स्नात्वा तु वारुणीच जपेद्बुधः || चतुर्दश: खण्ड: ] परापारः मनः संवर्त:- वशिन्मते

सपत्नीच स्नुषाचैव भ्रातृजायां तथैव च । मातुलानीं सगोत्राञ्च प्राजापत्यत्रयं चरेत् । गोद्वयं दक्षिणां दद्यात् शुद्धयते नात्र संशयः || विप्राणां दक्षिणां दद्यात्पञ्चगोमिथुनानि तु । गोगामी व विरात्रन्तु दद्याद्दा ब्राह्मणस्य तु ॥ पशुवेश्याभिगमने महिष्युष्ट्री कपिं तथा । खरीच सूकरीं गत्वा प्राजापत्यं समाचरेत्’ || ’ चण्डालीच श्वपाकी अनुगच्छातं यो द्विजः । त्रिरात्रमुपवासित्वा विप्राणामनुशासनात् ॥ सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यत्रयं चरेत् । गोद्वयं दक्षिणां दद्याच्छुद्धिं पाराशरोऽब्रवीत् ॥ ‘क्षत्रियो वाथ वैश्यो वा चंडाली यदि गच्छति । प्राजापत्यद्वयं कुर्याद्दधागोमिथुनद्वयम् ॥ 1 ’ चडालान्त्यस्त्रियो गत्वा मुक्ता च प्रतिगृझ च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्यन्तु गच्छति ॥ विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि । यत्पुंसः परदारेषु तचैनां चारयेद्व्रतम् ॥ 11 सा चेपुनः प्रदुष्येत्तु सदृशेनोपयन्त्रिता । कृच्छ्रं चान्द्रायणञ्चैव तदस्याः पावनं स्मृतम् ॥ ’ इति ‘शाद्रान्तु ब्राह्मणो गत्वा मासं मासार्धमेव वा । गोमूत्रयावकाहारस्तिष्ठेत्तत्पापमोक्षकः ’ ॥ ‘ब्राह्मणो बन्धकीं गत्वा किञ्चिद्दद्याद्विजातये । राजन्याचेद्धनुर्दद्याद्वैश्यां गत्वा तु चैलकम् ॥ * ९१४ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् शूद्रां गत्वा तु वै विप्रः उदकुंभं द्विजातये । दिवसोपोषितो वा स्यादद्याद्विमाय भोजनम् || अगम्यागमने यत्स्यात् गमने द्विगुणं चरेत् । रजक धर्मकारध नटो बुरुड एव च ॥ 1 कैवर्तमेदमिल्लाश्च सप्तैते त्वन्त्यजाः स्मृताः । एतासां गमनं कृत्वा चरेश्चान्द्रायणद्वयम् ॥ ‘अभोज्यानान्तु मुक्तान्नं स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमेव च । arध्वा मांसभक्ष्यच सप्तरात्रं यवान् पिबेत् ॥ शुक्तानि च कषायांश्च पीत्वा मेध्यान्यपि द्विजः । तावद्भक्त्यप्रयतो यावन्न व्रजत्यधः ॥ विडुराहखरोष्ट्राणां गोमायोः कपिकाकयोः । माझ्य मूत्रपुरीषाणि द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ शुष्काणि भुक्ता मांसानि भौमानि कवकानि च । अज्ञातञ्चैव सूनास्थमेतदेव व्रतं चरेत् ॥ क्रव्यादसूकरोष्ट्राणां कुकुटानाश्च भक्षणे | नरकाकखराणाश्च तप्तकृच्छ्रं विशोधनम् || मासिकान्नन्तु योऽश्रीयादसमावर्तको द्विजः । स त्रीण्यान्युपवसेदेकाहोदके वसेत् ॥ ब्रह्मचारी तु योऽश्रीयान्मधु मांसं कथञ्चन । स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं व्रतशेषं समापयेत् ॥ बिडालकाकास्वूच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च । केशकीटावपन्नञ्च पिबेद्र सुवर्चलाम् ॥ अभोज्यमन्नं नात्तव्यमात्मनश्शुद्धिमिच्छता । अज्ञानभुक्तं तूत्तार्य शोध्यं वाऽप्याशु शोधनैः ॥ [पक प्रश्ने चतुर्दश: खण्ड: । पराशरः ‘अज्ञानाद्भुजते विप्राः सूतके मृतकेऽपि वा । प्रायश्चित्तं कथं तेषां वर्ण वर्ण विनिर्दिशेत् ॥ गायत्र्यष्टसहस्रेण शुद्धिस्स्याच्छूद्रके । वैr पञ्चसहस्रेण त्रिसहस्रेण क्षत्रिये ॥ ब्राह्मणस्य यदा भुंक्ते द्वे सहस्रे तु जापयेत् । reer वामदेव्येन साना चैकेन शुद्धयति ॥ शुष्कानं गोरस स्नेहं शूद्रवेश्मन आगतम् । पकं विप्रगृहेऽपक्कं भोज्यं तन्मनुरब्रवीत ॥ आपत्कालेषु विषेण भुक्तं शूद्रगृहे यदि । मनस्तापेन शुद्धयेत द्रुपदां वा जपेच्छतम् ॥ दासनापितगोपालकुलमित्रार्थशीलिनः । एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् || शूद्रकन्यासमुत्पन्नो ब्राह्मणेन तु संस्कृतः । संस्कारातु भवेद्दासः असंस्कारातु नापित: ॥ क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां सुतो जायेत नामतः । स गोपाल इति ज्ञेयो भोज्यो विप्रैर्न संशयः ’ ॥ अमेध्यरेतोगोमांस चण्डालान्नमथापि वा । यदि भुक्तन्तु विप्रेण कृच्छ्रं चान्द्रायणं चरेत् ॥ ॥ शूद्रोऽप्येवं तथा भुंक्ते प्राजापत्यं समाचरेत् । पञ्चगव्यं चरेच्छूद्रो ब्रह्मकूर्चं पिबेद्विजः ॥ एकद्वित्रिचतुर्गावो दद्याद्विप्राद्यनुक्रमात् । शूद्रान्नं सूतकान्नश्च अभोज्यस्यान्नमेव च ॥ शक्तिप्रतिषिद्धानं शूद्रोच्छिष्टं तथैव च । यदि भुक्तं तु विप्रेण अज्ञानादापदोऽपि वा || ११५ ९१६ यमः श्री श्रीनिवासमविकृत तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ज्ञावा समाचरेत्कृच्छ्रं ब्रह्मकूर्चेन पावनम् । बालैर्न कुलमार्जारैरन्नमुच्छेवितं यदा । तिलदर्भोदकैः प्रोक्ष्य शुद्धयते नात्र संशयः ’ ॥ ‘पीयूषं श्वेतलशुनं वृन्ताकं फलगृञ्जनम् । पांडु वृक्षनिर्यासं देवस्वकवकानि च ॥ आपत्काले तु विप्रेण मुक्तं शूद्रगृहे यदि । मनस्तापेन शुद्धघेत दुपदा वा नपेच्छतम्’ ॥ ‘ब्रह्मोदने च सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । जीवश्राद्धे नवश्राद्धे मुक्ता चान्द्रायणं चरेत् ॥ राजानं तेज आदते शूद्रानं ब्रशवर्चसम्। वायुस्सुवर्णकारानं यशश्चर्माक्कृन्तिनः ॥ गणानं गणिकान्नच लोकेभ्यः परिकीर्तितम् । पूयं चिकित्सकस्यान शुक्रश्च वृषलीपतेः ॥ विष्ठा वार्धुषिकस्यानं तस्मात्तं परिवर्जयेत् । तेषां त्वगस्थिरोमाणि भुंक्ते योऽन्नन्तु भक्षयेत् ॥ अमत्यान्नमथैतेषां मुक्ता तु त्रियहं क्षिपेत् । मत्या कृत्वा सकृद्वापि प्राजापत्यं चरेद्दिनः ’ ॥ इति एवं ब्रह्महत्यादि प्रायश्चित्तं पुनर्विवाहश्वोक्तः । [ षष्ठ प्रश्ने विवाहान्ते वधूगृहात् विवाहामिमोपासनं वधूञ्च स्वगृहमानी- योत्तरस्यां यथोक्ते अग्रिकुंडे पूर्ववत् बर्हिया खनित्वा प्रादेशमात्राः प्रागन्ताश्चोत्तरान्ताः तिस्रस्तिस्रो लेखाः पल्लिखित्वा प्रोक्ष्य हिरण्य- शकलं न्रीहीन्वा निधाय अनि निदधाति ॥ ४ ॥ सोऽग्निर्नित्यो धार्यः । चतुर्थेऽहन्याग्नेयस्थालीपाकं वैश्वदेवा कुर्यादित्येके ॥ ५ ॥ चतुर्दश: खण्ड: ] steeuro ९१७ विवाहान्त इत्यादि । चतुर्थेऽहनि । ध्रुवदर्शनात्परं कर्तुमशक्तस्य चतुर्थेऽहन्यायस्थालीपाकं वैश्वदेवश्च कुर्यादिति केषाञ्चिन्मतम् । चतुर्थेऽहनि पर्वसंभवात् मुख्यार्थे वा । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रवयाख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने चतुर्दशः खण्डः || अथ पश्चदश: खण्ड: गणिग्रहणप्रभृति गृहस्थोऽपि नित्यं स्नानं मन्ध्योपासनं अक्ष यज्ञश्च कृत्वा नित्यमग्न्याधानाद्विवाद्यानाचौपासने परिस्तीर्य परिषिच्य सायं प्रातहिभिरग्निहोत्रहविषा या होमं जुहुयात् ॥ १ ॥ पाणिग्रहणेत्यादि । अग्न्याधानात् यावदम्याघानं जुहोति । करणे अभ्युदयः अकरणे न दोषः । आवश्यकत्वेन पूर्वमनुक्तत्वात् । अग्नि- होत्रहविषा वा पयसा तंडुलैः यवैद्रव्यै: होमो भवति || * i सार्य होमे हीने प्रात: ‘अनये स्वाहा - ’ ‘वैश्वानराय स्वाहा’ इति, प्रातहों में हीने सायं अग्नये स्वाद्य’ - ‘पथिकृते स्वाहा’ इति प्राय- वित्ताहुती हुन् पूर्व दाहाज्जुहोति ॥ २ ॥ मायं हीने इत्यादि । प्रायश्चित्ताहुती:- अनुक्तत्वादाज्येन प्राय- चित्ताहुती इति केचित् । अनिहोत्रहविषा के चित्कुर्वन्ति । अग्नये पथिकृते स्वाहा’ इत्येवाहुतिरिति भास्करेणोक्तम् | ‘अमये स्वाहा’ - ’ पथिकृते स्वाहा’ - ‘अम्मये स्वाहा’ – ‘वैश्वानराय स्वाहा’ इति केचित् कुर्वन्ति । । औपासने असे वर्तमाने हे होमे विच्छिन्ने पतिरेकोप वासं कृत्या तत्पुनराधानं करोति ॥ ३ ॥ सद्योऽनुगते क्षिप्रं व्याभ्यन्तरे अग्नि ध्यात्वा तद्भस्म ‘अयन्ते निरिति समिधमारोग्य ‘उदयस्व’ इति लौकिकाम्नौ समिधं निधाय पूर्ववत्प्रायश्चित्तं त्वा नित्यं जुहुयात् ॥ ४ ॥ अनुगते हेऽतीते अन्याग्निनापि संसर्गे च पत्नी प्राजापत्य पादं वा पतिरेकोपवासं कृत्वा पुनराधानं कुर्यात् ॥ ५ ॥ इति श्रीमत्कौशिक वंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवामाग्न्ययज्वना विरचिते श्रीवैरेवान ससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी प्रश्न पञ्चदश: खण्ड: ।अथ षाडश: खण्ड: अथातः पुनराधानम् ॥ १ ॥ अथात इत्यादि । अतः - ’ अभावयन्तरसंसर्गादिदो वैर्विच्छिन्ने सति । अत: - ‘वीरहा वा एष देवानां योऽमिमुद्रासयते इति श्रुतिः । पूर्ववदरयां मथितं व्याहृत्या श्रीलियागारादाहृतं वा अग्निमा- धाय पूर्ववदाधारं जुहुयात् ॥ २ ॥ अग्निं परिषिच्य उत्पूतमाज्यं सुवेणादाय सूचि चतुर्गृहीत गृहीत्वा पूर्णाहुती जुहोति ॥ ३ ॥ अभिमित्यादि । आधारान्ते अमिं परिषिच्य उत्पूतमाज्यमिति । ‘अहविरेव तद्यदनुत्पूत’ मिति श्रुतेः । स्रुवेणादाय स्रुचि - जुह्वां चतुर्गृहीतं गृहीत्वा पूर्णाहुती जुहोति : आहुतिद्वयं पूर्णाहुतिः । तथा चतुर्गृहीतं गृहीत्वा ‘तन्तुं तन्वन्’ - ‘उद्बुध्यस्वाग्ने’ ’ त्रयत्रिंशत्तन्तवः’ इति तन्तुमतीस्तिस्रः, ‘अग्नेऽस्यावर्तिन् - ’ अग्ने अंगिरा’ - ‘पुनरुर्जा’ - ‘सहय्या’ इत्यभ्यावर्तनीचतस्रः, ‘मनो ज्योति’ रिति मनखतीं, ‘प्रजापते न त्वत्- ‘प्रजापतिर्जयान्’ इति प्राजापत्ये, ‘अन्वग्निरुषस’ इत्यनुख्यां ‘अयाश्रग्नेः’ इति प्रायश्चि- तीयां ‘उद्वयं तमस’ इति ज्योतिष्मती, ‘आयुर्दा अग्न इत्यायुर्दा, मिन्दाहृती व्याहृतीच प्रत्येकं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा पुनराधानं हुत्वा पूर्ववदीपासनं जुहोति ॥ ४ ॥ तथेत्यादि । औगननं जुहोति 1 ‘यदा सन्धीयते वह्निः प्रायश्चित्तपुरस्सरम् | सायमारभ्य जुहुयादाहुतीनां चतुष्टयम् ’ ॥ इति वचनात् सायमारभ्य आहुतिचतुष्टयं जुहुयात् । । १२० श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ पञ्चम प्रश्न औपासनं धार्य कर्तुमशक्तोऽध्वानं गमिष्यन्वापि ‘अयन्ते योनि’ रित्यरण्यां समारोप्य पुनः ‘जातवेद’ इत्यहरहर्मथित्वा जुहुयात् ॥ ५ ॥ अथवा ‘याते अग्ने’ इत्यात्मनि ‘उपावरोह’ इति समिधि वा समारोप्य तेनैव लौकिकाभाववरोप्य जुहुयात् ॥ ६ ॥ समारोपणे कृते होमे विच्छिन्ने पूर्ववत् प्रायश्चित्तमाद्वादशाहा- ज्जुहोति ॥ ७ ॥ समारोपण इत्यादि । होमे विच्छिन्ने - सायं होमे प्रातः ‘अम्मये वैश्वानराय स्वाहा’ इति प्रातहीन सायं ‘अमये पथिकृते स्वाहा’ इति यावत्सु दिनेप्यकृतं तावद्वारं सक्रुद्वा जुहोति । इदमावश्यकम् । सकृदाज्येन हुत्वा सकृद्वा जुहोति (१) । एवं द्वादशाहपर्यन्तं जुहोति । सकृत्पक्षे ब्राह्मणाय द्रव्यदानम् । द्वादशाहे विच्छिन्ने पुनराधानं करोति ॥ ८ ॥ मासे विच्छिन्ने प्राजापत्यं, पाण्मासे चान्द्रायणं संवत्सरे प्राजापत्यं तप्तकृच्छ्रं चान्द्रायणं चरित्वा तद्द्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुनराधानं कुर्यात् ॥ ९ ॥ अग्नौ त्यक्ते भ्रूणहा भवति ॥ १० ॥ अग्नावित्यादि । द्वादशाहपर्यन्तप्रायश्चित्तं प्रवासादिनिमित्तपरम् आपत्कालपरं वा । स्मृति: - ‘प्रवासी चामिहोत्रञ्च द्विपञ्चाश्च सप्त वा । मरीचि:- दातव्या होम एकाहे सायं प्रातः पृथक् पृथक्’ || इति ‘शरीरापद्भवेद्यत्र भवेाऽऽर्तिः प्रजायते । तथाऽन्यास्वपि वाssपत्सु पक्षहोमो विधीयते ’ ॥ इति भरद्वाजः –’ या परपक्षे सायं प्रातराहतिभिरेनं पूर्वपक्ष नयेयुः दर्शश्च कुर्यादिष्वपि भवेत् ( 2 ) प्रधानदेवताः । चतुर्गृहीतान्येकैकस्यै देवतायै पुरोनुवा- यांड: खण्ड: । २२१ क्यामनूच्य याग्यया जुहुयात् एवं उपसु न यज्ञे लोगो भवन इति । संग्रह प्रवत्स्यन्नापदि वा अभि परिषत् यावत्पक्षान्तं तावन्ति क्ष दिनानि गणयत् तावद्वारं सायं प्रातराहुतीर्जुहुयात् । उत्तरं परिषत्य सोमाये त्याज्येन स्थालीपाका समापयेत् इतेि । उदयन | पर्वणि पर्वणि धालीकः प्रसिद्धः । eatured geeta- महायज्ञान् करोति ॥ ११ ॥ पर्वणि पर्वणीत्यादि । प्रसिद्धः - ‘यस्यानिहोत्र मित्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धः । औपासनं हुत्वा – अनेनोपासनानन्तरं ब्रह्मयज्ञादिकमवगम्यते । ‘उदित आदित्य’ इत्यादिश्रुतिः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारत्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी षष्ठप्रभे षोडशः स्वण्डः । अथ सप्तदश: खण्ड: ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययश्चेति पश्च- महायज्ञाः ॥ १ ॥ सावित्रीपूर्व नित्यं ‘इमे त्वोर्जेत्वा’ इति यथाकामं नैमित्तिके सावित्री पूर्वै: द्वादशसक्तैः ‘अभिमीले पुरोहितं- ‘इपे त्वोर्जेत्वा अग्र आयाहि शन्नो देवी’ रिति चतुर्वेदादिमन्त्रैर्वा स्वाध्यायो 1 ब्रह्मयज्ञः || २ || पक्केनाभेन वैश्वदेवेन देवेभ्यो होमो देवयज्ञः || ३ || पितृभ्यो बलिहरणं पितृयज्ञः ॥ ४ ॥ भूतेभ्यो बलिदानं भूतयज्ञः ॥ ५ ॥ अतिथिभ्योऽभ्यागतेभ्योऽन्नप्रदानं मनुष्ययज्ञः || ६ || गृहस्थो यत्पक्कं भुञ्जीत पक्केन तेन मोक्ष्यन् अभोक्ष्यन्वापि स्वगृहे तस्मिनौपामनाशौ लौकिकामौ वा सायं प्रातर्वैश्वदेवं जुहुयात् ॥ ७ Taranai बलिहरणं पत्नी वा करोति ॥ ८ ॥ * एका वैश्वदेवो हीने ‘मनो ज्योति रिति प्रायश्चित्त हुत्वा वैश्वदेवं जुहुयात् ।। ९ ।।

• इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसमुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानसमूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी षष्ठप्रने सप्तदश: खण्ड: ।।
• अस्य खण्डस्य व्याख्यानं नोपलभ्यते । अथ अष्टादश: खण्ड: त्र्यहे होमे हीने (विछिन्न) ‘ततुं तन्वन्’ इत्यादितन्तुमती- वैष्णवं जुहुयात् ॥ १ ॥ प्रायश्वितं जुहोति ॥ २ ॥ K द्वादशाहे अनावोपासने स्थालीपाकं कृत्वा पर्ववदवकीर्ण- द्वादशाह इत्यादि । गृद्यः - ‘औपासनम्य द्विगुणं वैश्वदेवे चरेद्बुधः ’ । इति ‘होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा वा यदि होमयेत् । पष्टिप्रस्थमितं धान्यं विप्रस्थप्रमितं घृतम् || होमद्रव्यं वत्सरस्य मासादावेव होमयेत् । मासे मासे तु कृच्छ्रं स्यात षण्मासे द्विगुणं भवेत् ॥ त्रिगुणं नवमादूर्ध्वमब्दादूर्ध्वं चतुर्गुणम् । मासार्धं कृच्छ्रयुग्मन्तु पञ्च कृच्छ्राणि वत्सरे || द्वितीयवर्षान्तं दशकृच्छ्राणि योजयेत् । ततस्तृतीयवर्षान्ते त्रिंशत्कृच्छ्रमुदीरितम् || ततः परेषामब्दानां प्रत्येक दश उच्यते । ज्ञानतो द्विगुणं कल्प्यं नास्तिक्यातिगुणं भवेत् । प्रमादाद्विगुणं वा पादं वा गुणवर्तने’ || इतीदं प्रायश्चित्तमोपासनस्य, द्विगुणं वैश्वदेवे । प्रवासेऽध्वनि परस्य गेहे च भोक्ष्यन् लौकिकाना विन्धनाभावे ममापो अंगारे, अंगाराभावे जले वा जुहोति । ३ ।। प्रवास इत्यादि । लौकिकाग्नौ जुहुयात् । रमलिः मनः श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् earer जलेनैव नैश्वदेवं कुर्यात् ॥ ४ ॥ अनामा इत्यादि । t (षष्ठ प्रश्न ‘पकाभावे प्रवासे वा तंडुलानौषधींस्तु वा । पयो दधि घृतं वापि कन्दमूलफलानि वा । यो यजेद्देवयज्ञादौ जलं चाssपत्सु वा जपेत् ’ ॥ इति ‘वैदिक लौकिके वापि भुक्तोच्छिष्टे जले स्थिते । वैश्वदेवं द्विः कार्य पञ्चसूनापनुत्तये ॥ इति वेश्वदेवान्ते यत्नेनातिथिमभ्यागतश्च भोजयति || ५ || वैश्वदेवान्त इत्यादि । अतिभ्यभ्यागतलक्षणं पूर्वमेवोक्तम् । तयोरागतयोर्भोजने हीने वैश्वदेववत्प्रायश्चित्तं करोति ॥ ६ ॥ तयोरित्यादि । वैश्वदेववत्प्रायश्चित्तं - अतिभ्यभ्यागतयोभोजने हीने ‘मनो ज्योति’ रिति प्रायश्चित्तं जुहोति । त्र्यहे हीने तन्तुमती: वैष्णवच जुहुयात । अशक्तोऽप्ययं भिक्षां वा दत्वा मोजयेत् । पाणिग्रहणप्रभृति गृहस्थधर्माभ्यनुतिष्ठेत ॥ ७ ॥ चतुर्थीत्रतक्रियाहीने संगमने कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्निमपासनमाधाय वैष्णवं ब्राह्ममामाग्नेयं चार्हस्पत्यश्च हत्वा पुनश्चतुर्थीहोमं कुर्यात् ॥ ८ ॥ औपासने स्थालीपाकादीन् पाकयज्ञसंस्थान् जुहोति ॥ ९ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रश्ने अष्टादश: खण्ड: । अय एकोनविंश: खण्ड: अथातः पाकयज्ञसंस्थानां प्रायश्चित्तम् || १ || द्वाविशद्यज्ञेषु पञ्चमहायज्ञानुष्टानं प्रथमो यज्ञः || २ || तस्य प्रायश्चित्तं पूर्वमेवोत्तम् ॥ ३ ॥ पर्वणि स्थालीपाकहोमे होने पादकृच्छ्रमुपवासं या कृत्वा अभि प्रणम्य प्राणायामं कृत्वा अग्निदेवत्यं पथिकदेवत्यश्च स्थान्यां द्वा चरू पक्का अभि परिस्तीय परिषिच्य आज्येन आग्नेयं सौम्यं स्विष्टाकारं मिन्दाहुती वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा पूर्ववत् स्थालीपाकं द्विगुणं जुहुयात् ॥ ४ ॥ पर्वणीत्यादि । द्वौ चरू अग्नये जुष्टमभये पथिकृतं जुष्ट’ मिति ।

• जुहुयात्- ‘अमये स्वाहा’ - ‘अभये पथिकृते स्वाहा’ इति च जुहुयात् । गृह्यः- ‘स्थालीपाकविहीनन्तु बहूनामप्यतिक्रमे । चान्द्रायण चरत्वेव प्रायश्चित्तं विधीयते । सूत्रोक्त षड्गुणं वापि कृत्वाऽभ्यासविधौ भवेत् ’ || M+ सर्वाधानी अनमिश्चेत् लौकिके कुर्यात् । दक्षिणामावित्येके । ६ औपासनोक्तकर्माणि लौकिकामौ चरेद्बुधः’ । इति वचनात् । पूर्ववदित्यादि - स्थालीपाक प्रधानाहुतिं द्विगुणं जुहुयात् । आग्रयणहोमे हीने नवान्ने भुक्ते पादकृच्छ्रमुपवासं वा कृत्वा स्थाल्यामैन्द्राग्निं चरुं श्रपयित्वा पक्केनाऽज्यमिश्रेण आग्नेयमैन्द्रं वैश्वदेवं स्वष्टाकारं पूर्णाहुती वैष्णवञ्च हुत्वा पूर्व:दाग्रयणं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा नवान्नं भुञ्जीत ॥ ५ ॥ आग्रयणेत्यादि । स्थाल्यामैन्द्राग्नि चरुं श्रपयित्वा – अन्यस्था- ल्यामाग्रयणदेवताभ्यश्चरुं पक्ता होमकाले आज्यमिश्रेण पकेन शिष्टचरुणा १२६ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ षष्ठ प्रश्न आयातोमान् कुर्वीत । स्थास्यन्तरस्थमाप्रयणदेवताभ्यो जुहुयात्, पूर्ववदाग्रयणमित्युक्तत्वात् ‘इत्युक्ताप्रयणाशक्ती वैश्वदेवावशेषितम् । ब्राह्मणेभ्योऽथ वा दत्वा नवान्नं भोजयेत्सदा ॥ नवैरम्याटहोमो नित्यहोममथापि वा । अतिपत्तौ बहूनान्तु प्रायश्चित्तन्तु षड्गुणम् ’ ॥ इति यथोक्तकाले अष्टकाहोमं हुत्वा पितृभ्यः पिंड निरुप्य ब्राह्म- णान् भोजयेत ॥ ६ ॥ अथवा अष्टकेति ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥ ७ ॥ उद्यतं वा ददाति ॥ ८ ॥ उद्यतं वेत्यादि । सव्यंजनमामं वा दद्यात् । इति स्तुतिपरम् । ‘देवतातिथिवहीनां शिशुदारोपकारकम् । स्वोद्दिष्टस्य च यत्तस्मात् पक्कादामं विशिष्यते ’ ॥ अष्टकाही वैश्वदेवtant द्वौ च पक्त्वा आज्यपक्काभ्यां वैश्वदेवं वैष्णवं रौद्रं याम्यं पैकsोमश्च त्रिरावर्त्य हुत्वा अष्टकां कुर्यात् ॥ ९ ॥ अष्टकेत्यादि । होमं हुत्वा पिंड निरुप्य ब्राह्मणान् भोजयेत्, इदमुत्तमम् । | केवलं ब्राह्मणान् भोजयेत् इदं मध्यमम् । उद्यतं दद्यात् इदमधमम् । होमादिकं प्राचीनावीतिना कार्यम् । बह्वतिक्रमे षड्गुणम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तापर्यचिन्तामणी षष्ठप्रश्ने एकोनविंश: खण्ड: । अत्र ग्रन्थपातो दृश्यते । अथ विंश: खण्ड: पिंडपितृयज्ञे मासिश्राद्धे च हीने अष्टकावत् प्रायश्चित्तं जुहोति ॥ १ ॥ चैत्रीयज्ञविहीने चरुं पक्ता आज्येन चरुणा सौम्यं श्रीदेवत्यं विष्णुसूक्तं मन्दाहृत्याश्रावितादीन् हुत्वा पूर्ववचैत्र्या यजेत ॥ २ ॥ आश्वयुजीयज्ञविहीने चरुं पक्का आज्यचरुभ्यां रुद्रमुकं मिन्दा- हृत्याश्रावितादीन् हुत्वा पूर्ववदाश्वयुज्या यजेत || ३ || प्रातहीमान्ते विष्णोर्नित्यर्चने हीने मायं द्विगुणं, सायं होने प्रातर्द्विगुणमर्चनं हविर्निवेदनच कुर्यात् ॥ ४ ॥ आद्वादशाहान || ५ ॥ द्वादशाहेऽतीते पुरुषसूत विष्णुखत्ताभ्यां हत्वा पूर्ववदभ्यर्च्य हविर्निवेदयतीति विज्ञायते ॥ ६ ॥ पूर्ववदित्यादि । ‘एककालं द्विकालं वा यथेष्ट स्यात् गृहाचन ’ मित्य त्रिः । अशक्तावेक- काल्पूनने कृतेऽप्यदोष इत्यर्थः । गृह्यः. सायं प्रातश्च द्विगुणं द्विगुणं स्यात्प्रयोगतः । अर्वाक् च द्वादशाहातु अर्चाहीने अयं विधिः ॥ अनीते द्वादशाहे तु प्रायश्चित्तविधिस्त्वयम् । तु हुत्वा पुरुषसूक्तेन वैष्णवं जुहुयात्क्रमात् ॥ विष्णुसूतेनार्चयित्वा पूर्ववद्वै निवेदयेत् । कुर्यादाब्दादेवमेव पुनः संस्थापनं ततः ॥ पुनः प्रतिष्ठा तत्र स्यात् अन्यत्र रूपनं भवेत् । वैष्णवं पौरुषं सूक्तं श्रीसूक्तं भूमिसूक्तकम् ॥ १२० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् कात्यायनः प्रजापतिः हुत्वा हविश्च बहुलं नैवेद्यञ्च समर्पयेत् । अधिवासाक्षिमोक्षौ च रत्नन्यासविधिं विना । अन्यत्सर्वं पूर्ववत्स्यात् पुनःस्थापनकर्मणि ॥ इति ‘पितृयज्ञात्यये चैव वैश्वदेवात्ययेऽपि च । अनिष्टा नवयज्ञेन नवान्नप्राशने तथा । भोजने पतितान्नस्य चतुर्वैश्वानरो भवेत् ’ ॥ इति ‘दर्शश्च पूर्णमासञ्च लुप्त्वा चोभयमेव च । एकस्मिन कृच्छ्रपादेन द्वयोरर्धेन शोधनम् || हविर्यज्ञेष्वशक्तस्य समप्येकमादितः । प्राजापत्येन शुद्धयेत पाक संस्थासु चैव हि ॥ सन्ध्योपासनहानौ तु नित्यस्नानं विलोप्य च । होमञ्च नैत्यकं शुद्धयेत् गायत्र्यष्टसहस्रतः ’ ॥ इति [षष्ठापने अथ निषेकादि, ऋतौ संगमनं, गर्भाधानकालेऽतीते, कुमारस्य कुमार्याश्र, नक्षत्रहोमे हीने, अथ निषेकादीनां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात्, उपनयनप्रभृति, अथावकीर्णप्रायश्चित्तं, अथातः पुनरुपनयनं, पारायण- व्रतबन्धविसर्गे, ब्राह्मणो ब्राह्मणीं, रजःप्राप्तौ, परदेशं गते, पाणिग्रहण- प्रभृति, अथातः पुनराधानं ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः, त्र्यहे होमे विच्छिन्ने, अथातः पाकयज्ञसंस्थानां, पिंडपितृयज्ञे मासि श्राद्धे चेति विंशतिः ॥ * इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रने विंश: खण्ड: I ॥ इति षष्ठः प्रश्नः समाप्तः ॥

इतः परं दीक्षितीयतात्पर्यचिन्तामणिव्याख्यानं न लभ्यते ।