श्री भगवद्विखनोमुनिप्रणीतं श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् प्रथमं संपुटम् श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तदेशिकैः विरचितया श्रीसूत्रतात्पर्यचिन्तामण्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् वैयाकर आकुलमन्नाडु श्री रों. पार्थसारथिभट्टाचार्यैः संशोधितम् TIRUPATI तिरुमल तिरुपति देवस्थानम् तिरुपति । 1997
- श्रीः
- श्रीवैखानसगृह्यसूत्रोपोद्घाते
- दशविधहेतुनिरूपणे
- विषयसूचिका
- पृष्ठसंख्या
- १
- १
- २
- २
- मङ्गलाचरणम्
- व्याख्यानकर्तृगोत्रनामादि
- वैखानससूत्रस्य तदनुयायिनां च सर्वोत्कृष्टत्वे दशविषहेतूनां निर्देशः
- विखनशब्दार्थनिर्णय:
- नारायणस्य विखनोवंखानसाविशब्दवाच्यत्वम्
- ब्रह्मणो सुनिशब्दवाच्यत्वम्
- इतिहासपुराणाभ्यामेव वेदार्थस्य निर्णयत्वम्
- विखनश्शब्दनिर्वचनम्
- जगत्सृष्टि प्रयोजनम्
- समष्टिसृष्टिलक्षणम्
- व्यष्टिसृष्टिलक्षणम्
- अण्डोत्पत्त्यादिप्रकार: ब्रह्मणोऽण्डादिषूत्पत्तिप्रकार:
- एकस्य ब्रह्मणः नाभ्यामण्डे च उत्पत्तिः
- चतुर्मुखस्य वैखानसादिशब्दवाच्यत्वम्
- श्रीरङ्गे वैखानसार्चनम्
- श्रुत्युक्तः वैखानसानामुत्पत्तिप्रकार:
- सनकादिसृष्टिप्रकार:
- वैखानसानामाचार्य पुरुषत्वम्
- वैखानसानां त्रिशुक्लत्वम्
- आनन्दसंहितानुसारेण बखानसोत्पत्यादिकम्
- सनकादिसृष्टि:
- दक्षाविमुनिदशकसृष्टि:
- D
- वैखानसस्य मुनिश्रेष्ठत्वम्
- वैखानसस्य गर्भवैष्णवत्वम्
- 11
- …
- …
- …
- …
- २
- २
- ३
- •
- …
- ५
- …
- ६
- १०
- १०
- १०
- ११
- १२
- १२
- १३
- …
- …
- २३
- वैखानसानामद्वारक भगवद्यजनेन नित्यकर्मानुष्टान-
- पूर्णता
- २
- पृष्ठसंख्या
- १५
- …
- १९
- १९
- महाभारतोक्तो वैखानसानामुत्पत्त्यादिप्रकार:
- भुग्वादीनां भगवन्मानसपुत्रत्वम्
- भृग्वादीनां वैखानसवंशकर्तृत्वम्
- चतुर्मुखसुष्टानां सर्वेषां मनुष्याणां वैखानसत्वं समानमित्याक्षेपस्य
- परिहार:
- तृतीयाश्रमनिष्ठानां न नैसर्गिकं वैखानसत्वम्
- खानसानां ब्रह्मसभाप्रवेशः
- वानप्रस्थानां श्रौतकर्म निषेधः
- भगवदर्चनक्रमः
- खानसपाञ्चरात्रिकयोः चतुर्मूर्तिषु संज्ञायां वैषम्यम्
- शुद्ध, वैदिक, तान्त्रिकभेदेन पूजाविध्यम्
- वैखानसपूजायाः वैदिकत्वम्
- वैष्णवसमयस्य त्रैविध्यम्
- श्रीरङ्ग वैखानसाचंनम्
- : : : वृषगिरौ वैखानसाचं नम् विप्रेषु वैखानसानां, सूत्रेषु वैखानससूत्रस्य च श्रेष्ठधम् जम्बूद्वीपे भारतवर्षस्य श्रेष्ठघम् वानप्रस्थानां मुख्यवृत्या वैखानसशब्दवाच्यत्वाभावः आद्यहेतुनिरूपणप्रकार: वैखानस सूत्र शास्त्रयोर्विखनसा प्रणीतत्वम् वैखानसमार्गस्य उपदेशपरंपरा पाञ्चरात्रागमोत्पत्यादिप्रकार: वैखानसशास्त्रोत्पत्त्यादिप्रकार: वैखानससूत्रस्य तत्सूत्रिर्णा च माहात्म्यम् क्षाविनवब्रह्मष्टि: बक्षादीनां नवानां विखनश्शिष्यत्वम् वैज्ञानसशाखानिष्पत्तिप्रकार: बंधानससूत्रस्य सूत्रान्तरानपेक्षत्वम् आलये पञ्चमूर्त्यचनस्य श्रेष्ठधम् वैखानसानां गर्भवैष्णवत्वम् बैखानसपूजापाः भगवत्प्रीतिकरत्वम् अवैखानसपूजनेदोषः, तत्प्रायश्चितथ्य अर्थज्ञानसपूजने भगवत्साम्नियविरहः
- २०
- २१
- २१
- २३
- २३
- २३
- २४
- २४
- २५
- २६
- …
- २६
२६ २७ २७ २९ २९ ३० :: ३० ३१ ३२ ३३ … ३४
- ३४
- ३५
- …
- ३६
- …
- ३६
- ३७
- …
- ३४
- ३९तान्त्रिकार्थायामपि तन्त्रदोक्षितानामेवाधिकारः
- अर्चकमहिमा
- यजुर्वेदस्य सर्वशाखा मूलभूतत्वम्
- एकस्य यजुर्वेदस्य व्यासक्तृकं विभजनम् यजुर्वेदस्य वैखानसशाखात्वप्रसिद्धिः
- वैखानसानां श्रेष्ठ्यं पञ्चकालपरायणत्वश्च
- वैखानसानां भगवत्प्रियतमत्वम्
- वैखानस दर्शनफलम्
- विष्णुभक्तेषु वैखानसस्य श्रेष्ठधम्
- पुष्करतीर्थमाहात्म्यम्
- खानसाधिष्ठितदेशे विष्णु सान्निध्यम् वैखानसानामेकान्तित्वम् पुष्करे वैखानसाश्रमः
- खानसानां पूजनीयत्वम्
- वैखानसानां श्रीरामकृता पूजा
- वैखानसानां पञ्चकालपरायणत्वम्
- पञ्चकालपरायणस्य लक्षणम्
- वैखानसानां द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञत्वम्
- वैखानसानां चतुर्व्यूहविभागज्ञत्वम् वैखानसपाञ्चरात्रयोः व्यूहचतुष्टये संज्ञावैषम्यम्
- वासुदेवस्य वैदिकमानुषभेदेन द्वैविध्यम्
- वैखानसेतरसूत्रिणां पञ्चकालपरायणत्वाभावः
- सूत्रान्तरनिष्ठानां पाञ्चरात्रानुयायिनाञ्च देवलकस्वम्
- पृष्ठसंख्या
- ३९
- ३९
- re
- ४१
- ४१
- ४१
- ४१
- ४२
- ४२
- ४२
- ४३
- ४३
- *
- ૪૪
- ૪૪
- पाञ्चरात्रे दुर्गादिवेषतान्तराचं न प्रतिपादनम्
- परमैकान्तिनामेव पञ्चकालपरायणत्वम्
- वैखानसव्यतिरिक्तानां परमेकान्तित्वाभावः
- पाञ्चरात्रिणामपि पञ्चकालपरायणत्वमित्याक्षेपः परिहारश्च
- पाञ्चरात्रोक्तमभिगमनम्
- पाञ्चरात्रोक्तमुपादानम्
- पाञ्चरात्रोक्ता इज्या
- पाञ्चरात्रोक्तः स्वाध्यायः पाञ्चरात्रोक्तः योग:
- पाञ्चरात्रिणामनियतपरिमितच्छिद्रपञ्चकालपरायणत्वम्
- …
- ४५
- ४६
- ૪૭
- ૪૭
- સ
- ક
- ४९
- …
- ४९
- ४९
- ५०
- ५०
- :.
- …
- ५०
- …
- :.
- ५१
- पृष्ठसंख्या
- देवतापूजक सामान्यस्य देवलकत्वमित्याक्षेपपरिहार:
- ५२
- वैखानसानां देवलकत्वाभावः
- ५३
- …भगवद्द्द्रव्योपभोगावौ दोषाभावः
- ५३
- … भगद्विग्रहविक्रयेऽपि दोषाभावः
- ५४
- मांसभक्षण नरकपतनम्
- देवलकत्वलक्षणविचार:
- ,
- ५४
- कुत्रचिद्धमंस्यात्यधर्मत्वं अधमंस्यापि धर्मत्वञ्च
- ५५
- ५६
- अविहितकर्मकर्तृत्वमेव देवलकत्वम्
- ५६
- परद्रव्यकृतस्याप्याराधनस्य निर्दोषत्वम
- ५६
- दक्षिणा प्रतिग्रहे दोषाभाव:
- ५६
- हरिस्मरणस्य मोक्षप्रदत्वम्
- आलयाचनायाः महाभारतादिसंमतत्वम्
- अमाहात्म्यम्
- विष्णुपादोदकमाहात्म्यम्
- आलये दीपस्थापनादेः फलम्
- आलयप्रदक्षिणफलम्
- अमेध्यानि पञ्च
- भगवत्पूजाद्यनधिकारिण:
- अद्वारकभगवद्याजिनामुत्कृष्टत्वम्
- बखानसानां भगवत्प्रीतिपात्रत्वम्
- अष्टाक्षरादिमन्त्रजपनिष्ठानां महिमा
- देवलकनिरूपणम्
- शास्त्राननुमतमार्गेण पूजकानां देवतान्तरपूजकानाञ्च देवलकत्वम्
- देवलकविध्यम्
- कर्मदेव लकलक्षणम्
- ५७
- ५०
- ५८
- ५९
- ५९
- ६०
- ६०
- कल्पवेवलकलक्षणम्
- शुद्धदेवलकलक्षणम्
- त्रिविधस्यापि देवलकत्वस्य रुद्रादिविषयकता
- देवलकशब्दनिर्वचनम्
- वैज्ञानसानां देवलकशब्दवाच्यत्वाभावः
- तन्त्रानुसारिपूजायाः अपवर्गत्रवत्वाभावः
- चतुविधतन्त्रेषु एकत्र दीक्षितस्य तन्त्रान्तरेऽनविकार:
- आपस्तम्बादिसूत्रसंस्कृतस्य पाञ्चरात्रोक्त संस्कारयोग्यताऽभावः
- ६०
- ६१
- …
- ६१
- ६२
- ६३
- ૬૨
- ६३
- …
- ६३
- ૪
- ૬૪
- ૪
- …
- ૬૪
- ६५
- ६५
- …
- ६६
- ६६पृष्ठसंख्या
- तन्त्रोक्तप्रकारेण दीक्षितानामेव तन्त्रोक्तार्थनायामधिकारः परधर्मानुष्ठातुः पतितत्वादि
- शूद्रस्य पूजायामनधिकारः
- शूद्रस्य द्विजशुश्रूषैव धर्मः
- ६६
- ६६
- ६७
- ૬.
- वैखानसे तरसूत्रिणां भगवदाराधनप्रकार:
- द्वितीय हतुनिरूपणम्
- ६९
- ७१
- वैखानस सूत्रस्य सर्वसूत्रापेक्षया आदित्वम्
- ७१
- आदौ चतुरश्रस्य रविमण्डलस्य कालान्तरे वर्तुलत्वम्
- ७१
- तृतीयहेतुनिरूपणम्
- वैखानससूत्रस्य श्रुतिमार्गानुसारित्वम्
- ७३
- ७३
- शुद्धाचमनविषेः श्रतत्वम्
- ७३
- श्रुत्युक्तो ब्रह्मयज्ञप्रकार:
- ब्रह्मवरणपूर्वक सोमवरणम्
- ग्रहशान्तेः प्राधान्यम्
- सवित होम:
- विष्ण्वाराधनस्य श्रौतत्वम्
- श्रुतिमूलकत्वे प्रामाण्यातिशयः
- चतुर्थहेतुनिरूपणम्
- वैखानससूत्रस्य समन्त्र कसर्वक्रियाप्रतिपादकत्वम्
- अपरक्रियायामपि समन्त्रकत्वम्
- कर्मणां समन्त्रत्वे वीर्यवत्तरत्वम्
- ७४
- ७४
- ७५
- ७५
- A
- ७५
- ७६
- 8
- v
- ७७
- मन्त्रहीन कर्मनिन्दा
- पञ्चमहेतु निरूपणम्
- वैखानससूत्रस्य निषेकादिसंस्कारप्रतिपादकत्वम्
- संस्कारेषु निषेकस्य प्रथमत्वम्
- निषेकमन्तरेण प्रजोत्पत्यसंभवः
- निषेकेनैव रुद्रस्याप्युत्पत्तिः
- freeक्रियाप्रकार:
- सृष्टिकालादारस्य निषेकादेवोत्पत्तिः निषेकशब्दार्थ निर्णयः
- वैखानसानामेव निषेकादिसंस्कारवत्वम् इतरेषां गर्भाधानादिसंस्कारवत्त्वम्
- …
- -་་
- ७०
- …
- …
- ८१
- …
- …
- …
- ६
- निषेकगर्भाधानयोरपर्यायत्वम्
- freeteerसंस्कारवतां श्रेष्ठघम्
- षष्ठहेतुनिरूपणम्
- वैखानससूत्रस्याष्टादशसंस्कारप्रतिपावकत्वम् ‘अष्टादशोक्तमवरं येषु कम’ ति श्रत्यर्थविचारः
- आत्मगुणरहितानां संस्काराणां बन्धकत्वम् अष्टानामात्मगुणानां लक्षणानि
- तत्र दयालक्षणम्
- … क्षमालक्षणम्
- …
- अनसूयालक्षणन … शौचलक्षणम
- अनायासलक्षणम
- मङ्गल्यलक्षणम्
- . अकाव्यलक्षणम्
- . अस्पृहालक्षणम्
- सास्विक राजसताममपुराणानि
- सात्विक पुराणष्ठपम्
- संखानसे क्रियाबाहुल्यम्
- सप्तमहेतुनिरूपणम्
- ज्ञानससूत्रस्य अखिलशिष्टपरिगृहीतत्वम्
- अखिलशिष्टपरिग्रहस्य प्रामाण्यातिशयहेतुत्वम्
- स्मृतेर्वेदमूलत्वे श्रेधा निर्वाह:
- नवमहेतु निरूपणम्
- arreसूत्रिणां नारायण कपरन्यम्
- तत्र द्विषतात्पर्यलिङ्गानि
- नारायणस्येव परब्रह्मशब्द वाच्यत्वम्
- ब्रह्मरुद्रादीनों यज्ञांशभाक्त्वं भगवत्प्रसादलब्धम् arteीनां नारायणाङ्गतया पूजार्हस्वम्
- आपस्तम्बादिसूत्राणां नारायमेकपरत्वाभावः आपस्तम्बादीनां नानादेवतापरत्वम् बेनसानामविच्छेदेन नारायणपरत्वम् नारायणस्य पारम्यम्
- …
- पृष्ठसंख्या
- s.
- ४
- ८६
- ४६
- ४६
- ८६
- S७
- ८७
- da
- ४९
- ९०
- १३
- ९४
- १५
- ९५
- ९५
- ९५
- ९६
- ૨૭
- ९७
- ९०
- ९९
- …
- ९९
- ૭७
- पृष्ठसंख्या
- श्वेताश्वतरादेः पारम्यपरत्वाभाव
- ब्रह्मादीनां नारायणसाम्याभावः
- १०१
- रुद्रादिसाम्येन नारायणावमन्तृणामनिष्टम्
- १०२
- astefaniनामपि वैखानसाना domarat
- १०३
- dattarai गर्भnt orवत्वम्
- १०३
- गर्भगतस्य प्रपदनोपपत्ति:
- १०३
- वैदिकतान्त्रिकभेदेन प्रपत्तेर्हे विध्यम्
- afanaticorn
- १०४
- तान्त्रिक पपत्तेर्लक्षणादि
- १०५
- तप्तकानं न द्विजन्मनाम
- १०५
- तप्तचकानाविविधनामधिकारी
- १०६
- पाञ्चरात्रोक्ततप्तचक्रधारणस्य सर्वाधिकारिकत्वाभावः
- १०७
- पाञ्चरात्रादीनां मोहनशास्त्रत्वम्
- १०३
- पाञ्चरात्रस्य वेदभ्रष्टानुद्दिश्य प्रवृत्तत्वम्
- १०८
- पाञ्चरात्रमार्गानुसारिणां श्रौतस्मार्त बाह्यत्वम्
- १०९
- Estate enarrea कर्तव्यता
- १००
- विष्णोरेव संहारकर्तृत्यम्
- १११
- विष्णु कर्तृकरुवोपासनस्य कारणम्
- १११
- रुद्रस्य वरदातृत्वं विष्णुप्रसादलब्धम
- विष्णोः शरभरूपरुद्रादिसंहारकत्वम्
- शरभनिर्माणादिप्रकार:
- रुद्रोपासकानां शूद्रतुल्यत्वम्
- बोधायनादीना परमंकान्तित्वाभावे हेतवः
- कात्यायनसूत्रिणां परमंकान्तित्वाभाव: दश महेतु निरूपणम्
- aaraarai reafत्प्रयतमत्वम
- ११२
- ११३
- ११४
- ११६
- …
- ११६
- ११७
- ११०
- ११०
- देवाचंनपराणां श्रेष्ठयम्
- ११०
- विष्णुनिवेदितानादेः भोज्यत्वम्
- rafaarरस्य सकललोकोज्जीवनार्थता
- ११९
- १२१
- —X–
- श्रीः
- तात्पर्यचिन्तामणिसहितस्य वैखानसगृह्यसूतस्य
- विषयसूचिका
- चलारिंशत्संस्काराः
- अथशब्दार्थवर्णनम्
- अकारथकारयोरवर्णनम् संस्कारशब्दार्थ:
- गागेरा अष्टादशसंस्काराः
- संस्कारविध्यम
- यज्ञलक्षणम
- पञ्च महायज्ञा:
- सप्त पाकयज्ञाः
- सप्त हविर्यज्ञा:
- सप्त सोमयज्ञा:
- ब्राह्मणानां संस्कारविशेवादवस्थान्तरप्राप्ति:
- ब्राह्मणस्य लक्षणम
- ब्राह्मणस्य लक्षणम
- श्रोत्रियस्य लक्षणम्
- अनुचानस्य लक्षणम्
- भ्रूणस्य लक्षणम्
- ऋषिकल्पस्य लक्षणम्
- ऋषलक्षणम्
- मुनेर्लक्षणम्
- मात्रब्राह्मणादिषूत्तरोत्तरस्य श्रेष्ठयम्
- नारायणपरायणस्यापि संस्काराणाम।वश्यकता
- संस्कारेषु निषेकस्य प्राथम्ये उपपत्तिः
- चातुराश्रमिणां स्नानविधिः
- अभिगमनादिषु प्रमाणवचनानि
- सन्ध्यात्रयलक्षणम
- ११
- १२
- १२
- १४
- १४
- १५
- ९
- 15
- ७
- पृष्ठसंख्या
- १
- १पृष्ठसंख्या
- प्रातःकाले उत्थाय स्पर्शनीयानि द्रव्याणि
- १५
- शौचविधिः
- १५
- मलमूत्रोत्सर्गे दिगादिनियमा:
- १५
- आचमनविधि:
- १०
- द्विराचमनविधिः
- आचमनापवादः
- अङ्गाचमनम
- नैमित्तिकranan
- दन्तधावनविधिः
- दन्तकाष्ठलक्षणम, तत्प्रकृतिवृक्षादि
- दन्तधावनमन्त्रः
- दन्तकाष्ठस्य वज्र्यदिनानि
- मुखशोधनप्रकार:
- स्नानविधिः
- स्नानस्य प्रयोजनानि
- स्नानस्य पाञ्चविध्यम
- स्नानस्य गौणमुख्यभेदेन द्विविधत्वम् मुख्यस्नानस्य षडिधत्वम्
- तत्र नित्यस्नानस्य लक्षणम नमित्तिकस्नानस्य लक्षणम्
- काम्यस्नानस्य लक्षणम्
- क्रियाङ्गस्नानस्य लक्षणम्
- मलापकर्षणस्नानस्य लक्षणम्
- गौणस्नानप्रभेदाः
- गौणस्नानस्य षड़िधत्वम्
- तत्र मन्त्रस्नानलक्षणम्
- भौमस्नानलक्षणम्
- वायव्यस्नानलक्षणम्
- दिव्यस्नानलक्षणम्
- वारुणस्नानलक्षणम् योगिकस्तानलक्षणम्
- पञ्चविधस्नानेषु अभिषेकस्तानलक्षणम् गुर्वनुज्ञास्यस्नानलक्षणम्
- २१
- २२
- २३
- २३
- २३
- २३
- २५
- २५
- २६
- २६
- २६
- ૨૭
- g
- २७
- २७
- २७
- २७
- २७
- २७
- २०
- २०
- २०
- २०
- २९
- २९
- २९
- …
- २९
- २९
- मातापित्राचार्य शुश्रूषायाः महिमा
- गुरोर्लक्षणम्
- आचार्यलक्षणम्
- उपाध्यायलक्षणम्
- १०
- स्नानस्थलानि
- नवीलक्षणम
- कपतटाकस्तानविचार
- उष्णोदक स्नानम् ‘नदोस्तान श्रेष्ठम्
- तीर्थतोयस्य श्रष्ठचम्
- आघमनप्रकार:
- मन्त्रमन्त्रभेदन आचमनस्य द्विविधत्वम
- अङ्गुलीनामधिदेवता:
- तत्तदगुल्या तत्तदङ्गस्पर्शप्रकार:
- समन्त्रकाचमनप्रकार:
- साङ्गुष्ठस्पर्शनस्यावश्यकता
- अग्न्यादीनां वागाद्यङ्गदेवतात्वम् वागाद्यङ्गस्पर्शन तत्तद्देवताप्रीतिः अवगाहनस्नानविधि:
- शौचस्य बाह्यान्तरतया इंविध्यम्
- मनः शुद्धः प्राधान्यम् संकल्पपूर्वक स्नानस्य कर्तव्यता
- स्नानकाले जलप्रणाम.
- पवित्रधारणविधिः
- पवित्रलक्षणम्
- वश दर्भा:
- अनामिकायामेव पवित्रस्य धारणम्
- शिरोमार्जनम
- स्मानाङ्गप्रोक्षणम्
- अघमर्षणस्नानविधिः
- कणों पिधाय स्नानम् आदित्याभिमुखतया स्नानम्
- अघमर्षणसूक्तस्य त्रिरावर्तनीयस्वम्
- …
- …
- पठसंख्या
- ३०
- Q
- ३१
- ३१
- ३१
- ३२
- ३२
- ३३
- हुई
- ३४
- ३५
- ३५
- ३५.
- ३६
- ३६
- ३६
- ४
- ४०
- sa
- ४१
- ૪
- ४२
- ४२
- ४३
- ४३
- ४४
- ४४
- ४५
- ४५
- ४५
- ४५स्नानाङ्गतर्पणम् यक्ष्मतर्पणम् वस्त्रनिष्पीडनम
- stratत्रपरिधानम्
- ऊर्ध्वपुण्डधारणविधिः
- ऊर्ध्वपुण्ड्र शब्दार्थः द्वादशोर्ध्वपुण्ड्रदेवताः
- श्रीचर्णधारणम
- द्विजस्य त्रिपुण्ड्र निषेधः
- स्वेतमृत्तिका ऊर्ध्वपुण्डधारणम् सन्ध्योपासनविधिः
- तत्र प्रातस्सन्ध्या
- सन्ध्यालक्षणम्
- सन्ध्योपासनफलम् अय्यंदानस्य fr: कर्तव्यता
- अध्यंप्रदानात्प्राक्कर्म
- अर्घ्यदानप्रकार:
- अस्त्रोपसंहारप्रकार:
- षडङ्गन्यास:
- जपविधिः
- आसनमन्त्रादिः
- प्राणायामविधिः
- प्राणायामनिमित्तानि
- प्राणायामलक्षणम
- प्राणायामस्य पापनाशकत्वम्
- ११
- प्राणायामार्यासनस्य लक्षणम्
- सगर्भागर्भभेदेन प्राणायामस्य द्वैविध्यम्
- प्रणवध्यानप्रकार:
- सप्तव्याहृतीनामृषिच्छन्वोदेवताः
- व्याहृतिध्यानप्रकार:
- गायत्र्याः ऋषिच्छन्दोदेवता:
- व्याहृतिन्यासः
- गायत्रीध्यानम
- पृष्ठसंख्या
- ४७
- ४७
- ४९
- ५१
- ५१
- ५२
- ५२
- ५३
- ५३
- ५४
- ५४
- ५४
- ५.५
- ५६
- ५७
- ५८
- ५९
- ५९
- ६०
- ६०
- ६०
- ६०
- ६०
- ६१
- ६१
- ६२
- ६३
- ६३
- ६३
- ૬૪
- …
- ६५
- :..
- ६५
- करदेहाङ्गन्यासत्रयम्
- गायत्रयाः त्रिपादत्वं चतुष्पादत्वं च
- गायत्रीध्यानम्
- सन्ध्याभवेन गायत्रघा: रूपभेवः
- एकस्यैव परमात्मनोऽनेकरूपपरिग्रहः गायत्रीध्यानविधिः
- गायत्राः तस्वानि
- गायत्रधाः वर्णाः
- गायत्रयाः शक्तयः
- गायत्र्यक्षरन्यासः
- गायत्रीकवचम
- मुद्राप्रदर्शनम्
- मन्त्रार्थचिन्तनपूर्वकं जपस्य कर्तव्यता
- जपसंपत्तिहेतव:
- जपर्वरिणः
- जपकाले नियमा:
- गायत्री जपसंख्या
- उपस्थानम्
- १२
- पृष्ठसंख्या
- ६५
- ६५
- ६६
- ६६
- ६७
- ६७
- ६९
- ६९
- ७०
- ७१
- ७२
- ७२
- ७२
- ७३
- ७३
- ७३
- …
- ७३
- ७३
- ७३
- ૭૪
- ७५
- ७५
- ७६
- ७६
- गायत्रीमन्त्रार्थ:
- देवताध्यानविधिः
- पुण्डरीकाक्षस्यंव आदित्यमण्डलवततया ध्येयत्वम्
- ध्यानश्लोकाः
- जपलक्षणम्
- मन्त्रलक्षणम्
- जपयज्ञस्य श्रविध्यम्
- तत्र वाचिकजपस्य लक्षणम्
- उपांशुजपस्य लक्षणम्
- मानसजपस्य लक्षणम्
- संपुटगायत्रीस्वरूपावि
- गायत्रीजपमाहात्म्यादि
- गायत्रीजपे दिगादिनियमाः
- तुरीयोपस्थानविधिः
- प्राणायामगायत्री जपयोर्महिमा
- ७६
- …
- ७६
- ७६
- ७६
- ७७
- ७७
- ७०
- ७९गायत्रीजपस्य सर्वपापनाशकता माध्याह्निकसंध्यायां विशेषा:
- सायंसन्ध्यायां विशेषाः
- नारायणाद्युपस्थानम्
- परमात्मध्यानम्
- सन्ध्योपासनानन्तरं कर्तव्यानि तर्पणानि
- जलतर्पणम्
- देवर्षिपितृतर्पणम्
- तीर्थानि पञ्च
- भूपत्यादितर्पणम्
- दिग्देवता तर्पणम्
- ग्रहतर्पणम्
- छन्दस्तर्पणम्
- सप्तषतर्पणम्
- १३
- …
- पृष्ठ संख्या
- ८१
- ८२
- ८२
- ८३
- ८३
- ८५
- સ્
- ८५
- ४६
- ४६
- ક
- ૭
- पितृतर्पणम
- भौमादितर्पणम्
- ब्रह्मयज्ञविधिः
- ब्रह्मयज्ञलक्षणम् ब्रह्मयज्ञानुष्ठान कालः नित्यब्रह्मयज्ञविधिः
- ब्राह्मास नलक्षणम् ब्रह्माञ्जलिलक्षणम्
- ब्रह्मयज्ञस्य सावित्रीपूर्वकत्वम्
- ब्रह्मयज्ञानन्तरं देवपितृतर्पणम्
- काण्डषितर्पणम्
- नमित्तिकब्रह्मयज्ञविधिः
- ८७
- do
- do
- ८९
- ८९
- ८९
- ९०
- ९१
- ९१
- ९२
- ९२
- ऋतं च सत्यं चेत्यादिसूक्तजपप्रशंसा
- ९२
- ९३
- तरत्समन्दीयजपप्रशंसा
- जातवेदस इति सूक्तप्रशंसा विष्णोर्नकमिति सूक्तजप प्रशंसा जपविधौ नियम:
- वारुणस्त्रानेऽशक्तस्य स्नानभेदाः दिव्यस्नानस्य लक्षणम
- ९३
- ९३
- ९६
- …
- ९७
- ९७
- १४
- वायव्यस्नानस्य लक्षणम् आग्नेयस्नानस्य लक्षणम्
- मन्त्रस्नानस्य लक्षणम् अथ स्नानान्तराणि
- तत्र मन्त्रादि सप्तनानानि
- कापिलस्नानम् गायत्रीस्नानम्
- अनुकल्पस्नानम
- पृष्ठसंख्या
- १०
- ९०
- ९९
- ९९
- १९
- ९९
- १००
- मानसस्नानस्य श्रष्ठघम
- १००
- देवपित ब्रह्मतीर्थानां लक्षणानि
- १००
- उपवोतप्राचीनावोतनियोतानां लक्षणानि
- स्नानानन्तरं संस्कारहोमः
- १०१
- पुण्याहविधिः
- १०२
- आचार्यलक्षणम
- १०२
- संकल्प लक्षणम
- १०२
- पुण्याहस्य उदङमखतया कर्तव्यता
- १०३
- पुण्याहे जपितव्या मन्त्राः
- १०३
- पुण्याहप्रभेदाः
- १०४
- पुण्याहे प्रश्नप्रतिवचनप्रकार:
- १०५
- पुण्याहस्य पवित्रताणवकलम् अग्न्यायनविधि.
- अग्न्यायतनस्य द्वेविध्यम्
- गार्हपत्यादीनां तत्तल्लोकाकारेण परिकल्पनम्
- अग्न्यायतनलक्षणम
- सिकतादोषाः
- अगुललक्षणम्
- स्थण्डिलप्रमाणम्
- परिधीनां परिमाणादि
- समिधां परिमाणादि
- प्रोक्षणकूचं लक्षणम्
- दर्भाणां स्त्रीपुंनपुंसकभेदेन श्रविध्यम्
- पवित्रलक्षणम्
- श्रुतिस्मृतिविरोषं श्रुतेः प्राबल्यम्
- १०६
- १०७
- १०७
- १०७
- १०८
१०८ १०९ १०९ ११० ११० १११ ११२ ११२ ११२१५ पृष्ठसंख्या याज्ञिकसमित्परिमाणम् पात्रनुवादीनां लक्षणम् दर्भष वर्ज्याः पात्रादिसंभारसंभरणम अग्निशालालक्षणम् जीपासनम ११३ ११३ ११६ ११६ ५१७ ११७ औपासनशब्दार्थ: ११० विदिप्रमाणम ११८ आधारविधानम ११५ अयालयप्रोक्षणादि ११९ आमनस्य प्राङ्मुखत्वम् ११९ प्राक्षणम्य शुद्धयर्थत्वम् १२० अग्न्यायखननविधि: १२० खननसाधनानि अग्न्याहरणम् भूमिशुद्धयुपायाः पञ्च अरणिलक्षणादिकम अनभिसंहितफलानां काम्यकर्मणां अनन्तस्थिर फलत्वम् अग्नौ गृह्यादिप्रभेदाः अग्निप्रज्वालनादि प्रज्वालनस्य मन्त्रपूर्वकत्वम् १२० १२१ १२१
- १२२ १२३ १२३ १२४ १२४ ऋषिच्छन्दोदेवतारहितमन्त्राणां यातयामत्वम् १२५ हस्तप्रक्षालनविधिः १२६ वेदिपरिशुद्धिप्रकार: १२६ ऋत्विग्वरणप्रकार. १२६ चन्द्रमसो ब्रह्मत्वनिरूपणम् (૨૭ ब्रह्मवरणप्रकार: १२० सोमवरणस्यावश्यकत्वम् १२९ ब्रह्मविग्लक्षणम् ऋत्विगलाभे कर्तव्यम् वेद्यादिप्रोक्षणम् पाणिप्रक्षालनम् परिस्तरणविधिः १२९ १३० : १३१ १३२ १३२ १६ पृष्ठसंख्या परिधिनिधानम् १३३ परिधिनिधानस्य रक्षोनिर्हरणार्थत्वम् १३४ मन्त्र तन्त्रादिहीनस्य कर्मणो राक्षसत्तम १३४ अग्निपरिषेचनम १३५ प्रणिधिनिधानम १६५ aaप्रोक्षणम १३६ स्रुवस्य समिधोरुपरि निधन १३७ आज्यपाकः चरुपाक: पवित्रहोम : सुवेण होमस्य द्वेधा विहरणम प्रजापत्यादिदेवतावाहनम ११३८ ૐ ૐ 9 १३८ यथावाहन माज्य निर्वाण: होम्यहविर्दाह: समिद्धोमः संवाप: समिधां सन्धानम् परिषचनम् इध्महोम: देवताध्यानपूर्वक निर्वाप: १३९ १४० १४० १४० १४१ १४१ १४२ १४२ १४२ १४३ १४३ देवतानां नारायणाङ्गत्वेन ध्यानम् देवतानां विग्रहादिपञ्चकमनाव: आहुतीनां कलाद्वारा तत्तद्देवताप्रापणम् कलाद्वारा चन्द्राप्यायनम १४३
- १४६
- अग्निद्वारा देवताप्राप्तिः
- १४५
- आधाराहुत्योहोंम
- +
- १४६
- आज्यभागहोम:
- १४६
- स्वाहाशब्दवषट्कारशव्दयोः पर्यायत्वम
- १४७
- सर्वमन्त्राणां स्वाहान्तत्वं न नमोन्तत्वम्
- १४८
- उद्देशत्याग करणेऽभ्युदय:, अकरणे न दोषः
- १४०
- व्याहृतिहोम:
- १४०
- अग्निमुख लक्षणम्
- १४८
- आज्यहोम:
- १४९१७
- पुण्यसख्य।
- अग्न्यादिदेवताभ्यो होनः व्याहनिहोम
- १४०
- पक्वहोम :
- १४९
- आधाररय सर्वहोमपेक्षा त्य
- १५०
- अग्निध्यानप्रकारः
- १५०
- स्वाहाध्यानप्रकार:
- १५०
- स्वधायानप्रकार.
- १५७
- यज्ञमूर्तिता
- नानकम
- १५०
- सप्तजिहा
- ५५१
- मनजह्वाम् होमप्रका
- आग्याहात
- FFCAMPÍRżne.
- निकारक नाह
- त्या मन्त्राः पञ्च
- १५१
- १५१
- १.१
- १५३
- १५४
- उपयाजे द्वौ मन्त्रा
- १५४
- विनादि द्वादश जयसंज्ञका मन्त्रा
- १५४
- अन्यानामंज्ञका नत्राः अध्याय
- ‘૮
- राष्ट्रभन्यज्ञदत्रा.
- १५५
- स्याहृतिमज्ञकमन्त्रा
- १५.८.
- मूलहोममंजका मन्त्रा
- १५५
- कर्मान्त सद्गुण्यार्थ कर्तव्यहोम मात्राः
- स्विष्टाकारसंजकर मन्ना द्वादश
- ६.५३
- मिन्दाहतिसंज्ञको द्वौ
- ऋद्धिसंज्ञा मन्त्रा
- विच्छिन्नसंज्ञका मन्त्रा
- १५७
- सप्तसमिन्मन्त्राः
- १५४
- पूर्णाहुतिमन्त्री
- १५०
- आज्यशेषहोममाधन मन्त्रः
- १५०
- अग्न्यादितर्पणम्
- प्रणिधिविसर्जनम्
- १६१
- अग्नौ प्रणिधासु चवाहिताना देवतानामुद्रासनाभाय
- १६९
- खुव विसर्जनम्
- १६२
- परिधीनामपनयनम्
- १६२
- परिस्तरण बहिषामेकीकृत्य होम:
- १६२
- १०
- पण्ठमख्या
- हिरणस्य यजमानदेकत्वम् किवा होम: लौकिकानेविनम्
- शारीररकारेषु नान्दीमुखस्य कार्यत्वम्
- १६२
- १६३
- ૬ ૬ ૪
- १४२
- नान्दोमुख काल:
- १०३
- नान्दीमुखस्य दैविकवत् करणम्
- १०३
- नान्द्यर्य यरमानाजाह्मणानां वरणदि
- १८३
- दश विप्रा:
- १०४
- मण्डलकरणप्रकार:
- १०५.
- उदकुम्भस्नानविधिः
- १४६
- उदकुम्भस्य सपल्लवस्य निधानम
- १८६
- उपनयनपर्यन्तं विप्रस्य शुद्रसमा
- १४६
- अरिषड्वर्गः
- १०६
- नान्दा मुखहोम:
- १८७
- ब्राह्मणभोजनम्
- १८८
- पुण्याहवाचनम्
- १०८
- प्रतिसरबन्धः
- १००
- देवताविसर्जनम्
- १००
- उदकुम्भजलस्नानान्तस्य नान्दीमुखत्वम्
- १०९
- उपनयनचविः
- १९०
- ब्राह्मणस्योपनयनकाल:
- १९०
- क्षत्रियस्योपनयनकाल:
- १९०
- वैश्यस्योपनयनकाल:
- उपनयनकालनियमे उपपत्तः
- १९१
- १९१
- ब्रह्मक्षत्रविशां गायत्री त्रिष्टुब्जगतीछन्दोभिः सहोत्पत्तिः
- १९१
- गायत्र्या अष्टाक्षरत्वादिकम्
- उपनयनस्य गौणकाल:
- उपनयनकालातिक्रमे दोषः
- विप्रादीनां सावित्र्यतिक्रमकालः
- नवविध सांकर्यम्
- उपनयनकालातिक्रमदोषस्य उद्दालकप्रायश्चित्तम् संस्कारेषु चान्द्रमासस्य श्रेष्ठधम्
- १९१
- १९२
- १९२
- १९२
- १९२
- १९३
- १९३१९
- पृष्ठसंख्या
- यवान्नस्य सर्वपापनिवर्तकत्वम
- १९३
- अयाचिते कालनियमाभावः
- १९४
- उपवासलक्षणम्
- १९५
- व्रात्यस्तोमे ऋतुविशेषे अधिकारी
- १९५
- ब्राह्मणस्य दण्डाजिनमेखना:
- १९६
- क्षत्रियस्य
- "
- १९६
- druta
- 11
- १९६
- ब्राह्मणादीनां सावित्रीप्राणायामसमिदाधानानि
- १९७
- उपनयनयोग्यानि नक्षत्राणि
- १९८
- नक्षत्राणां पुंस्त्वस्त्रीत्यादि
- १९८
- उपनयने त्याज्यानि नक्षत्रादीनि
- १९८
- वर्जनीयनक्षत्रेषु प्रतिप्रसवः
- १९९
- नक्षत्रेषु ववज्र्यं व्यवस्था
- २००
- तिथिषु शुभाशुभ व्यवस्था
- २००
- वारेषु
- २००
- यहेषु
- २००
- "
- "
- २०१
- राहूकेयस्य क्वचिदपवाद:
- २०१
- पञ्चार्कदोषाः
- २०२
- वयकाला:
- २०१
- अरिष्टसामान्यपरिहारप्रकार:
- २०५
- ग्रहदोषपरिहारप्रकार:
- २०५
- यज्ञोपवीतादिसंभारसं भरणम्
- २०६
- यज्ञोपवीतलक्षणम्
- २०६
- नवतन्तुदेवताः
- २०७
- प्रज्ञोपवीतलक्षणादिज्ञानस्यावश्यकता
- यज्ञोपवीतशब्दनिर्वचनम्
- यज्ञोपवीतपरिमाणम्
- अहतवस्त्रस्य लक्षणम्
- माणवकस्य वपनविधि:
- शरावे केशग्रहणम् कुमार भोजनम् प्रधानहोम:
- २०७
- २०७
- २०७
- २०७
- …
- २०८
- २०४
- २००
- २००
- १०
- पठमख्या
- बहियां प्रहरणम्य यजमानदेहरिकरत्वम्
- १६२
- किवा होम:
- १६३
- लौकिकाने विसर्जनम्
- ૬૪
- शारीरसंस्कारेषु नान्दीमुखस्य कार्यत्वम्
- १०२
- नान्दीमुख काल:
- १४३
- नान्दीमुखस्य दैविकवत् करणम्
- १४३
- नान्द्यर्य युग्माना ब्राह्मणानां वरणादि
- १८३
- दश विप्रा:
- १०४
- मण्डलकरणप्रकार:
- १८४
- चतुःशुक्लबलिः
- १०५
- उदकुम्भस्नानविधिः
- १०६
- उदकुम्भस्य सपल्लवस्य निधानम
- १४६
- उपनयनपर्यन्तं विप्रस्य शुद्रसमता
- १०६
- अरिषड्वर्गः
- ૦૬
- नान्दा मुखहीम:
- १८७
- ब्राहाणभोजनम्
- पुण्याहवाचनम्
- १८८
- १८८
- प्रतिसरबन्ध:
- १००
- देवताविसर्जनम्
- १००
- उदकुम्भजल स्नानान्तस्य नान्दीमुखत्वम्
- १०९
- उपनयनविविः
- १९०
- ब्राह्मणस्योपनयनकाल:
- १९०
- क्षत्रियस्योपनयनकाल:
- १९०
- वैश्यस्योपनयनकाल:
- १९१
- उपनयनकालनियमे उपपत्तिः
- १९१
- ब्रह्मक्षत्रविशां गायत्रीत्रिष्टुब्जगतीछन्दोभिः सहोत्पत्तिः
- १९१
- गायत्र्या अष्टाक्षरत्वादिकम्
- १९१
- उपनयनस्य गौणकाल:
- १९२
- उपनयनकालातिक्रमे दोषः
- १९२
- विप्रादीनां सावित्र्यतिक्रमकालः
- १९२
- नवविध सांकर्यम्
- उपनयनकालातिक्रमदोषस्य उद्दालकप्रायश्चित्तम् संस्कारेषु चान्द्रमासस्य श्रेष्ठघम्
- १९२
- १९३
- १९३
- …१९
- पृष्ठसंख्या
- बान्नस्य सर्वपापरिवर्तकत्वम
- १९३
- अयाचिते कालनियमाभावः
- १९४
- उपवासलक्षणम्
- १९५
- व्रात्यस्तोमे ऋतुविशेष अधिकारी
- १९५
- ब्राह्मणस्य दण्डाजिनमेवला:
- १९६
- अत्रियस्य
- १९६
- druta
- #1
- १९६
- ब्राह्मणादीनां सावित्रीप्राणायामसमिदाधानानि
- १९७
- उपनयनयोग्यानि नक्षत्राणि
- १९४
- नक्षत्राणां पुंस्त्वस्त्रीत्वादि
- १९८
- उपनयने त्यात्यानि नक्षत्रादीनि
- १९८
- वर्जनीयनक्षत्रेषु प्रतिप्रसव
- १९९
- नक्षत्रेषु वयव व्यवस्था
- २००
- तिथिषु शुभाशुभ व्यवस्था
- २००
- वारेषु
- "
- २००
- पहेषु
- २००
- ला
- २०१
- ghar raftaaाव:
- २०१
- पञ्चार्कदोषाः
- २०२
- aiकाला:
- २०२
- अरिष्टसामान्यपरिहारप्रकार:
- २०५
- ग्रहदोषपरिहारप्रकार:
- २०५
- यज्ञोपवीतादिसंभारसं भरणम्
- २०६
- यज्ञोपवीतलक्षणम्
- २०६
- नवतन्तुदेवताः
- २०७
- पज्ञोपवीतलक्षणाविज्ञानस्यावश्यकता
- यज्ञोपवीतशब्दनिर्वचनम्
- यज्ञोपवीतपरिमाणम्
- अहतवस्त्रस्य लक्षणम् माणवकस्य ayafवधि:
- शरावे केशग्रहणम् कुमार भोजनम् प्रधानहोम:
- २०७
- २०७
- २०७
- २०७
- २००
- २००
- २०४
- *
- २०४
- …
- अश्मस्पर्शनम्
- वस्त्रमेल्लाविधारणम्
- समाज्ञप्याभ्यामुभाभ्यामपि मन्त्रोच्चारणस्य कर्तव्यवम्
- सदस्यलक्षणम
- पुष्ठगव्या
- २८९
- २०९
- २०९
- २१०
- २१०
- परिपल्लक्षणम्
- २१०
- उपनयनातरमाचारशिक्षा
- २१०
- from गोमंत्रजप :
- २११
- मूलतः
- २११
- भोजनं वमनं च
- २१२
- अनप्रकार:
- २१२
- जयत्रकार:
- २१२
- अग्न्यादित्ययोरुपस्थानम्
- आदित्योपस्थानसमर्थनम्
- ब्रह्माञ्जलिलक्षणम्
- अध्ययनलक्षणम्
- समिदाधानमुपस्थानं च
- अग्निहोत्रादीनामुपनयनाग्निमूलकत्वम्
- यावत्यभावर्तनमग्निहोत्रस्य करणम्
- २१२
- २१३
- २१४
- २१५
- २१५
- २१६
- २१६
- अग्निहोत्रशब्दनिर्वचनम्
- २१६
- अपनोपस्य भिक्षाचरणविधिः
- २१४
- सर्गानुरूप्येण भिक्षाचरणविधिः
- २१०
- दाती अन्तहोमश्च
- २१९
- मिळायाः प्रतिग्रहे दोषाभाव:
- २१९
- आसन्ध्यं मौनव्रतम्
- २२०
- उपनीताय आश्रमधर्मोपदेशः
- २२०
- ब्रह्मचारिधर्माः
- २२०
- शिष्यो दण्डेन न ताडनीयः
- २२०
- अतिक्रमानुरूपं प्रायश्चित्तोपदेशः
- २२१
- गुरुणा शिष्यrय रक्षणीयत्वम्
- २२२
- आचार्य शिष्पकृतदुरितप्राप्तिः
- २२२
- पञ्च पितरः
- २२२
- अविधेयस्य शिष्यस्य त्यागः
- २२२पत्नीपुत्र शिष्याणामकारणत्यागे दोषः
- पत्नीरक्षणं विशेष:
- ब्रह्मचारिधर्माः
- afueairi विषये विशेष:
- एकोदर जातानामुपनयनादिविषयं निर्णयः
- पारायणाङ्गभृतानि तानि
- सावित्री व्रतोत्सर्जनकाल:
- व्रतबन्धविधिः
- यो दोषा:
- वर्षात व्रतविसर्गः
- सौम्यव्रतस्य य उपस्थान च
- आग्नेयवतस्य
- वैश्वदेववतस्य
- "
- ब्राह्मव्रतस्य
- "
- २१
- तत्तद्वताचरणकाले ब्रह्मायतं विशेषः
- शिरसोऽहतेन वाससा वेदनम
- आरण्यकाण्डाध्ययनत्रकारः
- स्त्रीशूद्राभ्यां सह संभाषणनिषेधः
- शुक्रियादिवताना विसर्गकालादि
- उपाकर्मविधिः
- गुरुमुखादेवाध्ययनस्य कर्तव्यता उपाकर्मतिथिवारादि
- शुक्लपक्षप्राशस्त्यम्
- तिथिमासादिदोषतदपवादनिर्णयः
- ‘श्रावणां प्रोष्ठपद्यां वे’ नि मनुवचनतात्पर्यनिर्णयः
- श्रावण्यामेव यजुरुपाकर्मण: कर्तव्यता तुरुभार्गव मोठ्यादिदोष निर्णयः
- तत्तच्छाखानुसारेण उपाकर्मकालनिर्णय:
- देशाचारस्यावलम्बनीयता
- पुण्याहवाचनम्
- तिथ्यादिद्योगभेदेन संवत्सरभेदः
- वेदाध्यापनप्रकार:
- पृष्ठमख्या
- २२२
- …
- २२२
- २२३
- २२४
- २२४
- २२६
- २२६
- २२७
- २३७
- २२८
- २२९
- २२९
- २२९
- २३०
- २३०
- २३२
- २३२
- E
- २३३
- ૨૩
- २३४
- २३५
- २३५
- २३५
- २३५
- २३६
- २३९
- २३९
- २३९
- २४०
- २४१
- २४२
- २४२
- २४३
- २२
- पृष्ठसंख्या
- त्रिपुरुषं वेदविच्छेदे दुर्ब्राह्मणत्वम्
- २४४
- वेदोपाकरणकाल:
- २४४
- अनध्ययनकालनिर्णयः
- २४४
- प्रदोषनिर्णय:
- २४०
- प्रदोषे विष्णुपूजायां दोषाभावः
- २४४
- देवतार्चनमन्त्राणामनध्यायाभावः
- २४९
- नित्यजपादावनध्यायाभाव:
- २४९
- अङ्गेषु इतिहासपुराणादिषु च अनध्यायाभाव:
- २४९
- श्रावणहोमविधिः
- २५०
- जलसमीपे अध्ययनोपक्रमः
- २५०
- उपाकर्मणि नूत्नानां यज्ञोपवीतादीनां धारणम्
- २५०
- बहुशिष्यविषये विशेष:
- २५१
- वेदमधीत्य स्नानम्
- २५१
- समावर्तनविधिः
- स्नातकत्रैविध्यम्
- शुक्रियव्रतविसर्ग:
- २५२
- २५२
- २५२
- नूतनवस्त्रादिधारणम्
- २५३
- aपनविधिः
- २५३
- श्रुत्युक्तो वपनप्रकार:
- २५४
- स्मृत्युक्तो वपनप्रकार:
- २५४
- दन्तधावनम्
- २५५
- स्नानप्रोक्षणे
- २५५
- शुक्रियाव्रतेऽशक्तस्य पक्षान्तरम्
- २५५
- गात्राणां गन्धादिभिर्लेपनम्
- २५७
- वस्त्रयज्ञोपवीतादिधारणम्
- २५७
- आभरणादिबन्धनम्
- २५७
- पारिभाषिक सुवर्णप्रमाणम्
- हिरण्यदर्भ यो महत्त्वम् होमकार्यम्
- अञ्जकरणादशवक्षणादि
- सुवर्णपवित्रस्य धार्यता
- मालाधारणम् वैणवदण्डग्रहणम्
- २५०
- २५४
- २५९
- २५९
- …
- २५३
- २६०
- २६०किसख्या
- दण्डलक्षणम उपानच्छत्रयोर्धारणम
- वाहनारोहावरोही
- वराय आसनादिसत्कार:
- मधुपर्का:
- वरपादप्रक्षालनम्
- मचपर्कदानम्
- २६०
- २६१
- २६१
- २६१
- २६२
- २६३
- २६३
- मधुपर्कप्राशनम्
- २०६३
- तत आचमनम्
- २६३
- वरस्य प्रमुख धेनुस्थापनादि तहिसजन च
- ૨૬૪
- मधुपर्कदाने पक्षान्तरम्
- २६४
- गोप्रतिग्रहसमर्थनम्
- मन्त्रार्थस्य दोषाल्पता
- २६५
- स्नातकाः नव ब्राह्मणाः
- २६६
- ब्राह्मणभोजनम्
- २६७
- मधुधाम्नोः तोयपिष्टो प्रतिनिधी
- २६७
- मद्ये दोषबाहुल्यग्
- २६७
- वेद्यादीनां प्रतिनिधयः
- २६७
- काम्ये प्रतिनिध्यभावः
- २६८
- देशकालयोः प्रतिनिध्यभावः
- २६०
- प्राणाशिहोत्रविविः (भोजनविधिः )
- २६९
- प्राणाहुतेरग्निहोत्रसाम्यम्
- २६९
- प्राणाग्निहोत्रस्य फलम्
- २७१
- भोजनकाले आसनादिनियमाः भोजनार्थभूम्यां मण्डलकरणप्रकार:
- भोजने पत्रनियमः
- भोजने पात्रनियम:
- परिषेचनादि
- आपोशनम्
- अन्तर्यामिनिवेदनम्
- प्राणाहूति: अन्नस्य पूजनीयता
- भोजने मौनामौननिर्णयः
- २७२
- २७२
- २७२
- २७२
- २७३
- २७३
- २७३
- २७३
- २७४
- २७४
- २४
- पृष्ठसंख्या
- भोजनप्रकार:
- २७४
- अभोज्यानि वस्तूनि भोजने नियमाः
- सन्ध्याकाले भोजननिषेध:
- २७५
- २७७
- २८०
- ग्रहणकाले
- २००
- "
- २४०
- एकादश्यां
- एकादश्याश्चतुविध्यम्
- चत्वारो वेधाः
- २०१
- तत्र वेषलक्षणम्
- २८१
- … अतिवेधलक्षणम्
- .. महावेधलक्षणम्
- २८१
- . योगवेधलक्षणम्
- २०१
- संपृक्तकादशी
- २८१
- दुष्टकादशी
- २४१
- संकीर्णेकादशो
- २०१
- कपालवेध:
- २०१
- विद्वाया एकादश्यास्त्याज्यत्वम्
- २८२
- शुद्धकारशीलक्षणम्
- अरुणोदयवेधस्य नियमेन त्याज्यता
- योगवेधः परिहर्तव्यो न वेति विचार: संपूर्णकादशी निर्णयः शुद्धादयधिकद्वादशीविचार: दिनseeyinraat
- तिथित्रयोपवासविचार:
- दिनत्रयोपवासनिषेधः
- श्रवणद्वादशीनिर्णयः
- श्रवणद्वादश्यामुपवासद्वयम्
- संक्रान्त्यादावुपवासनिषेधः
- शयनोत्थानेकादश्योरुपवास:
- उपवासे अशक्तानां कर्तव्यम् पारणस्यावश्यकर्तव्यता
- अष्टौ द्वादश्यः तत्र उन्मीलनद्वादशी
- २०२
- २०२
- २०३
- २०४
- २८५
- २४६
- २०६
- २००
- २८९
- २९०
- २९१
- २९१
- २९१
- २९२
- २९३
- २९३- वञ्जुलाख्यद्वादशी
- fregnerद्वादशी
- पक्षवधिव्याख्यद्वादशी जयाख्यद्वादशी
- विजयाख्यद्वादशी
- जयन्त्याख्यद्वादशी
- पापनाशिन्याय्यद्वादशी
- उपोष्या: तिथय:
- तिथिवेधे नियम:
- उपवासनणम
- उपवमतां कर्तव्यानि कर्माणि
- “}
- त्याज्यानि कर्माणि
- हरिवासरे पारणनिषेध:
- अल्पद्वादश्यां विशेषा:
- जलपारणम्
- श्रीकृष्णजयन्तीनिर्णयः
- चान्द्रमसश्रावणमासस्यैव ग्राह्यता
- श्रीजयन्तीलक्षणम्
- उत्सवनिर्णयः
- उत्सवस्य त्रैविध्यम्
- तत्र कालोत्सवः
- . श्रद्धोत्सवः
- … निमित्तोत्सव:
- उत्सवकाल विशेष निर्णयः
- अवभूथकालभेदाः
- कालोत्सवकाल:
- पवित्रारोपणकाल:
- चान्द्रमसमासदोषा:
- तत्प्रतिप्रसवः
- तीर्थस्नानकाल:
- एकदिने तिथिद्वयादिसमावेशे निर्णयः
- स्नपनकालः
- श्रीजयन्त्यां वेधनिर्णयः
- iv
- २५
- पृष्ठसंख्या
- २९३
- २९३
- २९३
- २९४
- २९४
- २९४
- २९४
- २९४
- २९५
- २९६
- २९६
- २९६
- २९७
- २९७
- २९८
- २९९
- २९९
- २९९
- ३००
- ३००
- ३००
- ३००
- ३००
- ३००
- ३०१
- ३०१
- ३०२
- ३०२
- ३०२
- ३०३
- ३०४
- ३०४
- ३०५.
- २६
- पृष्ठसंख्या
- तित्रियसंगमे निर्णयः जयन्त्याः वैविध्यम्
- तत्र ब्रह्मजयन्ती विष्णजयन्ती
- ३०५
- ३०६
- ३०८
- ३००
- रुद्र जयन्ती
- ३०
- जन्माष्टमी निर्णय:
- ३०९
- निशोथयोगस्य जन्माष्टमीत्वम्
- ३१०
- पाञ्चरात्रानुसारेण जयन्तीजन्माष्टमीनिर्णयः
- ३११
- खानसानुसारेण
- S
- ३१२
- श्रीरामनवमी निर्णय:
- ३१३
- श्रीरामनवम्यां वेधादिनिर्णय:
- ३१३
- जयन्तीपारणनिर्णयः
- ३१५
- रात्रिपारणस्यायुक्तता
- ३१५
- पाञ्चरात्रोक्त रात्रिपारणस्य तन्त्रतीक्षितविषयकत्वम्
- ३१५
- दुर्गानवमनिर्णय:
- ३१६
- दशमनिर्णय:
- ३१७
- कृत्तिकादीपविधिः
- ३१४
- arutraenre:
- ३१०
- पाञ्चरात्रानुसारेण कृत्तिकादीपनिर्णय:
- दोपारोपणम
- भौमवारयुक्तपर्वणस्त्याज्यता
- पर्यदिनस्य चतुर्दशीभरणीतुष्टत्वे प्रतिपदः प्राह्यता
- जब कालपर्वा संभवे सङ्गवस्पृशो ग्राह्यत्वम्
- एकमासे कृत्तिकाद्वयसंभवे पर
- कृतिकाया: संक्रान्तिदुष्टत्वे अपर्वकत्ये च विशेष:
- रोहिणीयोगाभावे विशेष:
- भरणीचतुवंशीयुक्तपर्वणस्त्याज्यता
- संक्रमविषु वायनाविषु स्नानदानाविपुण्यकालनिर्णयः
- रात्रौ स्नानवानयोविशेषाः
- मन्दाविपुण्यतमकालेष्वेव स्नानावेः कार्यता मुख्यकालासंभवे गौणकालस्य प्राह्यता भगवत: स्नपननिमित्तकालादिनिर्णयः
- समूर्तयजनममूर्तयजनञ्च
- मानसपूजा
- ३१४
- ३१४
- ३१९
- ३२०
- ३२१
- ३२१
- ▼
- ३२१
- ३२१
- **
- ३२२
- ३१५
- ३२६
- ३२६
- ३२७
- ३२८
- ३२४faaivruर्मादीनां त्याज्यता भोज्यान्यन्नानि
- भोजननियमाः
- भोजनानन्तरमुदराभिमर्शनम्
- आचमनविषये विशेष:
- हुतानुमन्त्रणम्
- ताम्बूलचर्वणम्
- २७
- सायं प्रातश्च प्राणाग्निहोत्रस्य कार्यता
- हरिवासरादिषु मन्त्रजपेन प्राणाग्निहोत्रकरणम्
- ऋणत्रयाणकरणस्य आवश्यकता
- मुमुक्षोरपि ऋणत्रय पाकरणम्
- अथ पाणिग्रहणम्
- पृष्ठसंख्या
- …
- ३२९
- ३२९
- ३२९
- …
- ३३०
- ३३१
- ३३१
- ३३२
- ३३२
- ३३२
- ३३३
- ३३४
- ३३६
- ३३६
- ३३६
- ३३७
- ३३७
- ३३७
- ३३८
- ३३८
- ३३८
- ३३८
- ३३८
- ३३९
- ३३९
- ३३९
- ३३९
- ३४०
- ३४०
- ३४१
- ::
- ३४१
- ३४१
- ३४२
- विवाहस्याष्टविधत्वम् तत्र ब्राह्मविवाहलक्षणम् वरदोषाः कन्यादोषाश्च
- विवाहलक्षणम् प्राजापत्यविवाहलक्षणम् आर्ष विवाहलक्षणम् आसुरविवाहलक्षणम् गान्धर्व विवाहलक्षणम्
- राक्षसविवाहलक्षणम्
- पैशाचविवाहलक्षणम्
- ब्राह्मणस्य प्रथमे चत्वारो विवाहाः प्रशस्ताः क्षत्रियस्य प्रशस्तो विवाहः
- वैश्यस्य प्रशस्तो विवाहः
- शूद्रस्य प्रशस्तो विवाहः
- आसुरादिविवाहप्रतिपादनस्य फलम्
- गान्धर्वादिषु समन्त्रकं पुनववाहः
- ब्राह्मणक्षत्रिययोः शूद्राविवाहनिषेध:
- भार्यात्वनियामकविषये पक्षभेदाः
- तोयप्रदानं भार्यात्वनियामकमिति पक्षनिरास:
- पाणिग्रहणं
- सप्तपदक्रमादि
- “}
- “}
- f}
- …
- ३४२
- २४
- पृष्ठसंख्या
- ध्रुवदर्शनं भार्यात्वनियामकमिति पक्षनिरासः
- क्षतयोनित्वं
- ,’
- शेषहोमान्तरागमनपर्यन्तं भार्यात्वनियामकमिति सिद्धान्तः
- ब्रह्मपुत्रस्य एकविंशतिपुरुषपावयितत्वम्
- कन्यावरणानन्तरं सपिण्डः सह भोजनम्
- ३४२
- ३४३
- ३४३
- ३४४
- ३४६
- सपिण्डाविवाहनिषेध:
- ३४६
- सापिण्डयलक्षणम्
- मातुलसुताविवाहनिषेधः
- ३४६
- ३४६
- दाक्षिणात्याचारो मातुलसुतोवाहः
- ३४७
- सगोत्र विवाहनिषेध:
- विवाहयोग्य कन्यालक्षणम्
- ३४०
- ३४४
- कन्याया दुष्टलक्षणानि
- नग्निकालक्षणम्
- ३४९
- ३५०
- विवाहयोग्यनक्षत्रलग्नादि
- विवाहदिनात्पूर्वेद्युः नान्दीमुखं कन्यावरणञ्च
- वर्ष्वरयोः परस्परमीक्षणम्
- वरस्य कन्यागृहं प्रति गमनप्रकार:
- कन्यादानप्रकार:
- कन्याप्रदानमन्त्रः
- वरेण कन्याप्रतिग्रहप्रकार:
- माङ्गल्यधारणम्
- ततो वध्वं कूचंदानम्
- विवाहशालाया लक्षणम्
- मङ्गलाष्टकम् प्रधानहोम:
- अश्माऽस्थानम्
- पाणिग्रहणम्
- ३५१
- ३५२
- …
- ३५२
- ३५२
- ३५३
- ३५३
- ३५३
- ३५४
- ३५५
- ३५५
- ३५.५
- ३५६
- ३५६
- ३५६
- लाजहोमविधिः
- …
- ३५६
- त्रिधा लाजहोम:
- लाजहोमान्ते मूलहोमः प्रवेशहोमः
- सप्तपदाक्रमणम्
- स्तोमारोपणम
- ३५४
- ३५०
- ३५०
- ३५४
- ३५९२९
- पृष्ठ संख्या
- स्तोमद्रव्याणि
- स्तोमारोपणन विवाहसिद्धि:
- पाणिग्रहणस्य ध्रुवदर्शनान्तत्वमिति पक्षः
- चतुर्योवासविधि
- रात्रिविवाहे विशेष:
- ३५९
- ३५९
- ३५९
- ३६०
- ३६०
- Baeafari विशेषा:
- ३६३
- उपश्रुतिः
- सुनिमित्तानि दुर्निमित्तानि च
- वधूवरयोरुपवेशार्थं चर्म
- नक्षत्रदर्शनपर्यन्तं वाचंयमत्वम्
- ध्रुवदर्शनम्
- आग्नेयस्यratnafafध:
- स्विष्टकृद्याग:
- ३६३
- ३६४
- ३६४
- ३६५
- ३६५
- ::
- ३६६
- ३६६
- श्रोत्रियसंतर्पणम्
- ३६७
- fवत्राणां दशविधत्वं तेषां प्रत्येकलक्षणं च
- ३६७
- दुर्ब्राह्मणलक्षणम्
- ३६०
- पार्वणस्थालीपाकविधिः
- ३७०
- देशकालाद्यपेक्षया स्थालीपाकव्यवस्था
- औपासनविधिः
- हविष्येषु मुख्य मुख्यनिर्णयः
- होमकालनिर्णय:
- स्वयंकृत होमस्य श्रेष्ठद्यम
- अग्न्यन्तरसंसर्गप्रायश्चित्तप्रकार:
- अग्निनाशप्रायश्चित्तम् अग्निनाशे पुनरोपासनम् प्राजापत्यादिकृच्छा:
- तत्र पादकृच्छ:
- ३७०
- ३७१
- ३७२
- ३७२
- ३७३
- ३७५
- ३७७
- ३७८
- ३७९
- ३७९
- भावकृच्छ्रः
- ३७९
- कृच्छ्रातिकृच्छ :
- ३७९
- तप्तकृच्छः सांतपनकृच्छ:
- ३७९
- ३००
- पराककुच्छ ः
- ३८०
- महासांतपन कृच्छः
- ३००
- पृष्ठसंख्या
- अतिकृष्छः चान्द्रायणविधिः
- कृच्छ्रप्रत्यास्नायाः
- चान्द्रायणादीनां प्रत्यास्नायाः
- अग्न्यनुगतप्रायश्चित्त कृच्छम्
- ३००
- ३०१
- ३८३
- ३०४
- ३०४
- पितृयज्ञाद्यत्यये प्रायश्चित्तम्
- प्रवासादिनिमित्तेषु पक्षहोम:
- ३४५
- ३०६
- आत्मसमारोपणम्
- अवरोपणप्रकार:
- : ३८७ ३०० वैश्वदेवविधिः ३४९ dracaturate कर्तव्यता ३०९ बलिहरणम् ३९० बशिषनिर्वापः ३९२ arयसबल: ३९३ deareerनुसारेण मनुनोक्त: बलिप्रकार: ३९३ पल्यादिभिर्वा बलिकर्मण: करणम् ३९४ वैश्वदेवकाल ३९.५ drataप्रकार: अतिथिसत्कार: तस्यावश्यकर्तव्यता अतिथेश्वानररूपत्वम् शेष होम: संस्कारहोम: ३९६ ३९६ ३९७ ? ३९९ ४०० ४०१ आलिङ्गनमथुने स्त्रीधर्माः
४०१ ४०२ अग्निद्वयसंसर्गप्रयोगः संसृष्टाग्वभागप्रयोगः रजस्स्वलाधर्माः ४०३ ४०६ ४०७ आर्तवस्य चातुविध्यम् ४०७ ऋतुकाल लक्षणम् ४०७ रजस्वलाया: मलवद्वासस्त्वादि ros रोगिण्या: रजस्स्वनायाः विशेषधर्माः ४१० रजस्स्वलास्पर्शादिदोषाः Fr३१ पृष्ठसंख्या रजस्वलासंगमननिषेध: अथ निषेक: ऋतुरात्रयो द्वादश षोडश या स्त्रीसंगमनकालनिर्णय: आहारनियमाः ४१२ ४१२ ४१२ ४१३ ४१४ स्त्रtureनमस्त्र: प्रथमावफलानि ४१५ ४१६ स्त्रीसंगमादिषु वर्ज्या नक्षत्रादयः अभ्यञ्जनकाल: ४१४ ४२० अभ्यङ्गार्हतैलानि ४२० नरकचतुर्दश्यामभ्यञ्जनस्नानम् स्त्रीगमने चिfत्रयमा: स्त्रीसंगमे वाजीकरण प्रयोग: सुदर्शनादिमन्त्रजपः गर्भिणीत्वप्रत्युपायाः निषेकप्रकार: गृहीतगर्भाया: चिह्नानि Tifeज्ञानानन्तरं कर्तव्यानि कर्माणि शरीरोत्पत्तिप्रकार: शरीरावयवाद्युत्पत्तिः ४२० ४२१ ४२१ ४२२ ४२३ ४२४
- २४ ६२४ ४२६ कामक्रोधादीनामुत्पत्तिस्थानानि पुंसवनविधिः सीमन्तोन्नयनविधिः विष्णु बलि: ४२७ : ४३० ४३२ ४३४ जातकर्मविधिः ४३६ अरिष्टागारलक्षणम् ४३६ गृहनिर्माणार्थ तिथिनक्षत्रादि आसनप्रसवर्गाभण्याः कर्तव्यानि ४३६ ४३८ प्रसवकाले शुभाशुभपरीक्षणम् जाते कुमारे कर्तव्यानि सूतकादौ सन्ध्यादीनां नत्याग: जातकाग्नेरुत्पत्तिप्रकार: ४३९ mr ४४५ T उत्पन्नाग्निलक्षणम धपवानम प्रतकरणम् D ४४७ ४४७ ६ ६७ घृतप्राशनम् ४४८ शयनादिद्योधनम् 822 जननात्सप्तमे दिने विशेष: ४४९ वास्तुसवनम् ४५.१ दीक्षाविसर्जननिर्णय: ८५१ पुराणभाण्डत्यागादि ४५ ल पात्रादिराद्विप्रकार वास्तुपुरुषलक्षण वास्तृपरीक्षा च वास्तहोमार्थ कुण्डविधि: वास्तुमवनाधारहोम: पुण्याहजनेन गृहे सर्वत्र प्रोक्षणम ततः केचन होमा: उत्थानविधिः उत्थानलक्षणम नामकरणम सूनकाशीचकालमानम नामकरणकालः नामलक्षणम रहस्ये प्रकाश चेति नामद्रयम पुण्याहवाचनम कर्णवेध: वर्षवर्धनम्
- ४५८
- ४६९
- ४६२
- ૮ ૬૩
- ४६५
- ४६५
- ४६७
- ४६७
- ४६८
- ८६९
- ४५०
- ४७१
- ४७१
- उपनयनपर्यन्तं जन्मनक्षत्रे होमः कर्तव्यः
- शिष्टाचारनिर्णयः
- ४७५
- ૪૭૭
- आर्यावर्त म्लेच्छवेशौ
- ४७७
- शताभिषेकविधिः
- ४७८
- चान्द्र सावन-सौरवर्षमासादोनां लक्षणम
- ४७०
- अनावृष्टिगणाः
- ४४३
- दानलक्षणम
- ४४३नित्यादिदानत्रयम् दानस्य हेतुद्रयम् धर्मदानादीनि षट दानानि दानाङ्गानि षट् दानस्य बड़विपाका:
- दानस्य श्रेष्ठयम
- दानकाला:
- संक्रमाः द्वादश
- विष्णुपदषडशीत्यादीनां लक्षणम्
- स्नानदानयोनिमित्तानि
- पठनख्या
४ १९४५ ४८५ ४४६ ४४३ ४८९ वर्ष वर्धनस्याश्वमेधतुल्यता ४१० गृह्यपरिशिष्टोक्तः शताभिषेकविधिः ४९१ अन्नप्राशनविधिः ४९६ कुमार भोजनम् ४९७ प्रवासागमनम् ४९७ पिण्डवर्धनम ४९९ चौलम् ५०० चौलकाल: ५०० क्षौरकर्मणि शुभाशुभतिथ्यादय ५०१ क्षरतीक्ष्णीकरणादिमन्त्राः ५०३ चूडाविभजनम् ५०३ स्नानादिब्राह्मणतर्पणान्तम् ५०५ श्री वाजपेयभाष्यसंग्रहः ५०६ अथ स्थालीपाकविभिः ५२७ पर्वद्वयनिर्णय: ५२७ प्रथमस्थालीपाकस्यारम्भकालः ५२० मलमासे स्थालीपाक: कार्यो न वेति विचार: ५३२ स्थालीपाकप्रयोग: ५३२ आग्रयणस्थालीपाकविधिः ५३५ अष्टकाविधिः ५३७ अष्टकाकालनिर्णयः प्रशस्तकालातिक्रमे दोष: V ५३७ ५३९ ३४ पञ्चमपक्षस्याधिमासत्वे सप्तमः पक्ष एव श्राद्धकालः अष्टकायां निमन्त्रणीया ब्राह्मणाः अपरेद्युरपराह्णे स्थालीपाक: अनेकविषश्राद्धानां कालनिर्णयः कुतपकालः मलमासादिविषये श्राद्धनिर्णयः आव्दिककाल: उपवासदिने श्राद्धनिर्णयः मृतदिनमासाज्ञाने विशेष : देशान्तरगते प्रेते विशेष: ग्रहणे श्राद्धनिषेधः आशौचे विशेष : भार्यायाः रजस्स्वलात्वे विशेष: आमश्राद्धम् शूद्रेण आमश्राद्धस्यैव कार्यता एकदिने श्राद्धद्वयनिषेषः औपासनाग्नौ कर्तव्यानि कर्माणि श्राद्धकरणेऽधिकारिणः होमभोजनपिण्डदानानां प्राधान्यम् ब्राह्मणभोजनं प्रधानं पिण्डहोमावङ्गभूतौ संकल्पश्राद्धम् श्राद्धाहन द्रव्याणि अष्टका श्राद्धप्रयोगक्रमः पादप्रक्षालनादि शुद्वाचमनम् ब्राह्मणानामुपवेशनम् वस्त्रगन्धाद्युपचाराः पृष्ठसंख्या ५३९ ५४१ ५४२ ૪૪ ५४५ ५४६ ५४७ ૪ ५४९ ५५१ ५५१ ५५२ ५५२ ५५२ ५५३ 4 ५५४
५५५ ५५६ … ५५६ ५५६ … ५५७ ५५० … ५५९ ५६० … ५६०
- ५६१
- ५६१
- वस्त्रलक्षणम्
- ५६२
- श्राद्धहोम:
- पिण्डदानक्रमः
- ५६३
- ५६६
- सप्तपितृगणेषु चत्वारो मूर्तिमन्तः, त्रयः अमूर्ताः ब्राह्मणभोजनम्
- …
- ५६७
- ५७१३५
- पृष्ठसंख्या
- ब्राह्मणानां संकर्षणादिरूपेण वस्त्रादिरूपेण वा वरणं कर्तव्यमिति विचार:
- ५७२
- आवाहनप्रकार:
- ५७५
- परिषेचनादि अन्नदानान्तम्
- ५७५
- भोजनकाले ऋक्पठनादि
- ५७८
- षण्डादीनां लक्षणम्
- ५७९
- तत्र षण्डः
- मार्जार:
- आखुः
- ५७९
- ५००
- ५००
- कुक्कुट.
- पतितः
- अपविद्ध:
- ५००
- ५००
- ५००
- चण्डाल:
- उत्तरापोशनम्
- ५८०
- ५.००
- अन्नविकिरणम्
- ५४१
- निमन्त्रित ब्राह्मणेभ्यः मुखवासदक्षिणादिदानम्
- ५०१
- विश्वेदेवपूर्वक विष्ण्वन्तं च सर्व कर्तव्यम्
- ५४२
- पितृप्रार्थनप्रतिवचने
- ५०४
- पिण्डोद्वासनम
- ५०४
- ब्राह्मणानां प्रवासनम्
- ५८५
- पिण्डस्य काकादीतरस्परों प्रायश्चित्तम्
- ५४५
- ततः पञ्चमहायज्ञादि
- ५८५
- तिलतर्पणनिर्णय:
- ५८७
- एकदिने श्राद्धद्वयभोजननिषेधः
- ५४९
- श्राद्धकर्ता वर्जनीयानि कर्माणि
- ५९०
- श्राद्धभोक्त्रा वर्जनीयानि कर्माणि
- ५९०
- पिण्डपितृयज्ञ:
- ५९२
- अमावास्यापौर्णमास्योर्लक्षणे
- ५९२
- पौर्णमासीद्वैविध्यम्
- राका अनुमतिश्च
- सिनीवाली, कुहूरित्यमावास्याप्रभेदौ
- कुहूः
- पूर्वाह्न कर्तव्यम्
- दर्भलक्षणं तत्प्रभेदाश्च
- ५९३
- ५९३
- ५९३
- ५९३
- ५९४
- ५९४
- ३६
- पृष्ठसंख्या
- वोभूतेऽपरा कर्तव्यम्
- ५९४
- अमावास्यायाः अपराह्नव्यापित्वादि
- ५९५
- आद्वतिथि निर्णय:
- ५९६
- पिण्डपितृयज्ञस्य भगवद्य जनत्वम्
- ५९९
- दर्शश्राद्ध पिण्डपितृयज्ञान्वाधानानां वासरंक्यतद्भेदादि
- ५.१९
- जीवत्पितृकस्य श्राद्धकर्तृत्वादि
- ६०२
- पिण्डदानप्रकार:
- ६०३
- पिण्डलक्षणम्
- अभ्यञ्जनकशिपूपबर्हणवासोऽञ्जनानि
- पिण्डोद्वासनं, ब्राह्मणभोजनञ्च
- गार्हपत्योपस्थानम्
- चरुपाकहोमो
- पत्नीप्राशनम्
- द्विपितृकपुत्रकर्तव्यः पिण्डयज्ञः
- पात्राणा आहरणम्
- मासिश्राद्धम्
- श्राद्ध फलम्
- पिण्डदाने विशेष :
- मृतपित्रादिसंस्कारे अधिकारिनिर्णयः सपिण्डीकरणकालाविनिर्णयः
- एकोद्दिष्टादिनिर्णय:
- ६०३
- ६०३
- ६०४
- ૬ ૦૪
- ६०४
- ६०४
- ६०५
- ६०५
- ६०७
- ६०७
- ६००
- ६००
- ६०९
- ६११
- सपिण्डीकरणाकरणे दोषाः
- ६१२
- प्रेतस्य मृतौ प्रशस्ताप्रशस्तनक्षत्राणि
- ६१३
- प्रेतपूजायाः पितृपूजात्वम्
- ६१३
- चैत्र विधि: ( पाकयज्ञः )
- ६१५
- चैत्र्यां पौर्णमास्यां दम्पत्योरलंकरणम्
- ६१५
- होम:
- ६१५
- आश्वयुजी ( पाकयज्ञः )
- ६१७
- नित्या चविधिः
- ६१९
- नित्यार्चनस्य सर्वदेवार्चन रूपत्वम्
- ६१९
- विष्णोः सर्वदेवाधिपतित्वादि
- ६१९
- समूर्ताचंनश्रेष्ठ्य म्
- ६१९
- भगवदर्चनाभावे दोष:
- ६२०३७
- पृष्ठगळ्या
- विष्णोः बिम्बक्लप्तिप्रकार: श्रीतः
- ६२०
- भारतोक्त:
- ६२०
- बिम्ब निर्माणप्रकार:
- अगुललक्षणम्
- वण्मानलक्षणम्
- ६२०
- ६२१
- ६२१
- आयादिकम्
- बेरलक्षणम्
- ६२२
- ६२४
- शिलासंग्रहणप्रकार:
- शिलादोषाः
- ६२५
- ६२६
- शिलाप्रभंश.
- वयवयंशिला:
- लौहबिम्बनिर्माणप्रकार:
- ६२०
- ६२९
- ६३३
- रूपकल्पनप्रकार:
- ६३५
- प्रतिष्ठाकालनिर्णय:
- ६३०
- प्रतिष्ठाविधौ आचार्यलक्षणादिकम्
- ६४१
- अकुपंणप्रकार:
- ६४२
- नेत्रोन्मीलनम्
- ६४३
- जलाधिवास:
- ६४४
- स्नपनम्
- ६४४
- देवालंकरणं पूजा च
- पच शयनानि
- कुम्भाचंनम्
- कुम्भे प्रक्षेप्तव्यानि द्रव्याणि
- कुम्भे ध्यानावाहनादि
- आसनप्रकार:
- ध्यानप्रकार:
- आवाहनप्रकार:
- होम:
- नित्या चैन विधिविशेषः
- ध्यानप्रकार:
- पाद्याचमनालंकारादि पुष्पगन्धधूपादि
- ६४५
- प्रतिसरबन्धः, शयनाधिवासश्च
- ६४५
- ६४५
- ६४६
- ६४६
- ६४६
- ६४७
- ६४७
- ६४९
- ६५१
- ६५१
- …
- ६५२
- ६५२
- ३०
- पृष्ठसंख्या
- दोपसमर्पणम
- अध्यंदानम हविनिवेदनम्
- पानोयाचमनमुखवासादि
- पुष्पाञ्जलिविधिः
- ६५३
- ६५४
- ६५४
- ६५५
- ६५५
- मुखवासलक्षणम्
- ६५५
- पूजान्ते ध्यानविधिः
- ६५५
- प्रणामस्य पञ्चविधत्वम
- ६५६
- तत्र मस्तिष्क प्रणाम:
- ६५७
- संपुट प्रणाम:
- ६५७
- "”
- बृहस्पतेः
- 11
- प्रह्नाङ्ग प्रणाम:
- दण्डप्रणाम:
- पञ्चाङ्गप्रणामः
- ग्रहशान्निविधिः
- लोकयात्रायाः प्रहाय तत्वम
- नव ग्रहाः ग्रहपूजाप्रकार: ग्रहाधिदेवता:
- रथेः ध्यानाचंनादिप्रकार:
- चन्द्रस्य
- अङ्गारकस्थ
- बधस्य
- ६५७
- ६५७
- ६५७
- ६५०
- ६५८
- ६५८
- ६५९
- ६५९
- ६६०
- ६६१
- ६६१
- ६६१
- ६६२
- शुक्रस्य
- niraरस्य
- 77
- ६६२
- $1
- ६६३
- राहोः
- केतोः
- ६६४
- "
- ૬૬૪
- नवग्रहदेवताभ्यो होम:
- ग्रहशान्तेनिमित्तानि
- ग्रहपूजापूर्वक सर्वकर्मणामारम्भणीयता
- दहनविधिः
- आहिताग्नेः पन्याः दाहे विशेष: वायविभागः
- ६६५
६६७ ६६० ६६९ ६०० ६९०३९ पृष्ठसंख्या स्वीयायुः परीक्षणक्रमः ६९१ मरणचिह्नानि ६९१ मरणचिह्नज्ञानानन्तरं जपितव्यो मन्त्रः ६९३ कालसंकर्षणी विद्या ६९६ मृत्युकालविचार: ६९७
- “1
- मरणस्यावश्यंभावितया प्रतीक्षणम
- पञ्चावषबन्धूनामाह्वानम्
- मुमूर्षु दक्षिणवामकर्णयो जंपितथ्यों मन्त्रो
- वहनाधिकारिणः
- औरसपुत्रस्य लक्षणम्
- पुत्रिकासुतस्य क्षेत्रजसुतस्य वस्त्रमस्य कृत्रिमस्य
- गूतजस्य अपविद्धस्य
- कानीनस्य सहोदस्य
- कीतस्य
- "
- 71
- "
- ६९९
६९९ ७०० ७०१ ७०१ ७०१ ★ * ७०१ ७०२ ७०२ ७०२ ७०२ ७०२ ७०२ }} ७०२ पौनर्भवस्य “} ७०२ स्वयंवत्तस्य ७०२ पुत्राभावे पत्न्याः पत्युश्च कर्तृत्वम् ७०२ सर्वप्रायश्चित्तप्रयोग: ७०३ अति विष्टम् ७०५ उपपातकम् ७०५ अनुपातकानि पापानि ७०६ मलिनीकरणानि " ७०६ संकरीकरणानि अपात्रीकरणानि जातिभ्रंशकरणानि प्रकीर्णकानि t.. ७०७ “) ७०७ vog
- ७०७
- गतिद्वयम्
- ७०७
- बैानससूत्रोक्तधर्मानुष्ठातृणामचिरादिगतिः
- 1900
- बेरपूजाया अपि ब्रह्मविद्यात्वम
- पलसंख्या
- ७०८
- देवयानमार्ग:
- ७०९
- धूमादिमार्ग :
- ७११
- ज्योतिष्मतीजपः
- ७११
- अभ्यस्तयोगस्य मुमूर्षोः कर्तव्यम्
- ३१२
- इन्द्रियेन्द्रियार्थनिरोधप्रकार:
- ७१२
- प्रणवार्थानुसन्धानक्रमः
- ૭૪
- शेषशेपिभावानुसन्धानम्
- अन्तिमस्मृतं रावश्यकता
- मरणकाले पञ्चभूतलयप्रकार :
- उत्क्रमणप्रकार:
- गच्छता जीवेन सह धर्माधर्मादिगमनम्
- मरणानन्तरं कर्तव्यानि प्रतस्नापनादीनि
- दशदानानि
- ७१५
- ७१५
- ७१६
- *
- ७१८
- ७१९
- ७२१
- ७२२
- प्रेताधानम
- ७२३
- अनाहिताग्निविषये विशेषा:
- afroornsannat विशेषा:
- संस्कारविध्यम्
- कर्णजप:
- संकल्पलक्षणम
- प्रेतशरीराच्छादनादि
- यज्ञभाण्डादीनां प्रेतस्योत्तरपूर्वदिशि न्यास: यज्ञपात्राणि
- अध्वर्युः स्नात्वा मृताग्निहोत्रादिकं कुर्यात् शववाहकाः
- पुत्रं: अग्निग्रहणप्रकार:
- शवहरणप्रकार:
- शवावतारणम
- ब्रह्मविष्णु रुद्रपूजा
- ७२५
- ७२६
- ७२७
- ७२७
- …
- ७२७
- ७२८
- ७२०
- …
- ७२९
- ७२९
- ७३०
- ७३०
- ७३०
- ७३१
- ७३१
- हामकार्यम्
- ७३१
- शवप्रदक्षिणादि
- चितासंस्कारादि
- शवस्य चितायामवतारणम्
- ७३३
- ७३३
- ७३५rr
- पृष्ठसंख्या
- हिरण्यशकलप्रक्षपः तिलतण्डुलादीनामास्ये निक्षेपः चतुर्होत्रादिजप:
- यज्ञपात्र संस्कार:
- पज्ञपात्रासादनम्
- तत्र प्रकारान्तरम्
- कृष्णाजिनास्तरणम्
- बान्धवानां सिग्वातोपजीवनम्
- ७३५
- ७३९
- ७३९
- ७३९
- ७४१
- ७४२
- ૭૪૪
- ७४४
- घटभेदनक्षेपादि
- ७४५
- दक्षिणादानम्
- ७४५
- आहवनीयाद्यग्निप्रदानक्रम: ( वाहः )
- ७४६
- हृदयानुवाकजपः
- ७४६
- अङ्गुष्ठबन्धमोचनम्
- ૭૪૭
- उपस्थानम्
- ७४७
- अनाहिताग्निविषये उपस्थानदाहौ
- ७४७
- ब्रह्मसंस्कार:
- ૭૪૭
- ब्रह्मचारिविधवादीनां दाहक्रमः
- ७४९
- दाहे ज्येष्ठपुत्रस्याधिकारः
- ३४९
- अनुपनीतस्यापि पुत्रस्याधिकार
- ७५०
- दीक्षितेनापि पितृसंस्कारं कृत्वा यज्ञशेषसमापनम्
- ७५१
- aurfवचार:
- ७५१
- अनुमरणम्
- ७५२
- आहिताग्नेरप्सु मरणे प्रायश्चित्तम्
- ७५३
- शवास्थ्यादीनां श्वसूकरादिस्पर्श प्रायश्चित्तम्
- ७५३
- अनेकेषां सकृन्मरणे विशेष:
- ७५३
- मातृवशाहमध्ये पितृमरणे विशेषः
- ७५४
- पित्राशौचमध्ये मातुर्भरणे विशेषः
- ७५४
- संघातमरणे विशेषः
- ७५४
- अनुयानमरणे विशेष:
- ७५५
- रजस्वलाया अनुमरणे विशेष:
- ७५६
- गभिण्या अनमरणनिषेधः
- ७५६
- अनुमरणरजस्वलात्यादौ श्राद्धनिर्णयः
- ७५६
- मुल्यकर्तरि विदेशस्ये विशेषः
- ७५७
- vi
- ४२
- पृष्ठसंख्या
- पुत्रातिरिक्तेन दाहे विशेष: पुत्रेषु देशान्तरस्येषु
- 17
- हमशानात्प्रत्यागमनप्रकार:
- ७५७
- ७५८
- ७६०
- उदकाञ्जलिप्रदानम्
- ७६०
- स्नात्वा कर्मारम्भः
- ७६१
- स्थापनम् उदकाञ्जलिदानं च ।
- ७६१
- गुगमनकालकर्तव्यम्
- ७६२
- गोधनादि
- ७६३
- स्थापनादि
- ७६४
- निदानम्, तत्र सूत्रभेदाश्च
- ७६४
- नवश्राद्धम्
- पुनर्दहनविधिः fartfearfaricयानि तत्र केचित्रियमा:
- वत्सरपर्यन्तं ब्रह्मचारिव्रतम्
- सपिण्डीकरणान्तमेव व्रतमिति निर्णय:
- ७६७
- …
- ७६४
- ७७१
- ७७२
- ७७२
- ७७३
- सपिण्डीकरणविषये केचन विशेषाः
- ७७५
- चतुर्थोऽन्यस्थिसञ्चयनम्
- ७७७
- अस्थिसञ्चयने विषये व्याख्यातुनिर्णयः
- ७७८
- सप्तमेऽहनि चितापिधानादि
- ७८०
- दशमदिनकर्तव्यानि
- ७८२
- प्रभूतबलिदानम्
- पाषाणोत्थापनम्
- त्रपनम
- 9X
- ७०४
- ७८५
- शान्तिहोम:
- एकोद्दिष्टविधिः
- ७८५
- 9;
- वानप्रस्थस्य पत्न्याश्च गृहस्थवद्दहनम्
- अनग्निकानां आत्मयाजिप्रभृतीनां दाहसंस्कारनिषेधः
- तेषां खननसंस्कार:
- संन्यासिनां खननसंस्कारः
- ७८६
- ७८७
- ७८७
- ७००
- द्वादशेऽहनि नारायणबलिः
- ७०९
- संन्यासिनामे कोद्दिष्टाभाव:
- संन्यासिनां पुत्रेण सपिण्डीकरणं न कार्यम्
- ७८९
- ७८९rr
- पृष्ठसंख्या
- आदिकं तु कर्तव्यम् आपद्दहनविधिः
- आपद्दाह्याः
- समन्त्रका पद्दहनविधानप्रयोगः
- अवटनिक्षेपविधिः
- अदाह्याः
- महापापरोगा:
- अप्रमादमरणे विशेष: ( आत्महत्यादि)
- प्रमादमरण "
- दन्तजननपर्यन्तं न दाहः
- आपञ्चमाद्वालकस्य. आसप्तमात्कन्यायाश्च नाग्निः
- तयोर्बलिनिर्वापणम्
- ७८९
- ७९०
- ७९०
- ७९१
- ७९४
- ७९५
- ७९५
- ७९७
- ७९९
- ८०२
- ८०३
- ૮૪
- आकृतिदहनम्
- ४०६
- देशान्तरमृतानां पलाशवृन्तकल्पितशरीर प्रकृतिदहनम्
- ८०६
- देशान्तरमृतत्वेन संभावितस्य पुनरागमने कर्तव्यम्
- dod
- प्रोषितपितृमरणे विशेष:
- ००१
- प्रोषितस्रातृमरणे
- 11
- ८१०
- एकादशेऽह्नि वृषोत्सर्जनम्
- एकोद्दिष्टविधिः
- मात्रादिमरणे दशमेऽह्नि अनशनम्
- पात्रलक्षणम् (निमन्त्रणे
- }
- निमन्त्रित ब्राह्मणसंख्या
- एकोद्दिष्टप्रयोग:
- गोत्रान्तरप्रविष्टानां दायादिनिवत्तिः
- अतीतकालाशौचनिर्णयः
- मात्राशौचमध्ये पितृमरणे, पित्राशौचमध्ये मातृमरणे व विशेषः
- आशौचविषयनिर्णयः
- ब्राह्मणे शूद्रौर्ध्वदेहिकस्याकर्तव्यता
- अकृताग्निद्वय संसर्गविषये विशेषः
- सूतकानन्त र कर्तव्यम्
- वृषोत्सर्जन प्रयोगः
- ०११
- ८११
- ८ १२
- ४१३
- ४१४
- ८१५
- १६
- ४१६
- ४१९
- ८२१
- ८२१
- ८२२
- ८२२
- ८२३
- श्राद्धकुण्डलक्षणम्
- ८२५
- दाह्मणाला विशेष : मासिकश्राद्धविधिः
- मासि मासि पिण्डनिर्वाण:
- षोडश श्राद्धानि
- सोदकुम्भश्राद्धम् सपिण्डीकरणविधिः
- सपिण्डीकरणकालनिर्णय:
- ૪
- पृष्ठसंख्या
- ८२७
- ४२९
- ८२९
- ०२९
- ४३१
- ८३१
- ८३१
- सपिण्डीकरण प्रयोग:
- सपिण्डीकरणविषये स्मृतिवचनानि
- आदिकविषये विशेष
- अथ प्रायश्चित्तम्
- ०६७
- आधारलोपे प्रायश्चित्तम्
- ८६७
- स्थण्डिले परिस्तरणादिसंभारे च होने प्रायश्चित्तम्
- ८६८
- ब्रह्मसोमयो: ऋत्विजोर नावे
- ૬
- 重量
- अग्न्यादौ कृम्यादिपतने
- ८६०
- 12
- अग्न्यायतने गोवराहादिगमने
- ८६९
- 11
- परिस्तरणादिसंभाराणां दाहभेदावी
- "
- ४६९
- आधारे कृते अग्नौ समुत्सन्नं
- ४६९
- स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमे होने
- ४६९
- "”
- अन्नदोष
- "
- मुख्यकाललोये
- ४६९
- ८७०
- 19
- निषेक लक्षणम्
- षोडशाह मृतुस्नातभार्यासंगमनहोने प्रायश्चितम्
- भार्यायां पुत्रहीनायां कन्यान्तरविवाहः
- गर्भाधानादिसंस्कारेषु नान्दीमुखहीनं प्राचिनम्
- गर्भाधानकालातिक्रमे
- पुंसवने सोमन्ते च होने प्रायश्वितम्
- विष्णुबली होने
- अकृते गर्भसंस्कारे गर्भाघातरि मृते
- ८७२
- "
- ८७२
- ८७३
- ८७३
- ८७६
- ४७६
- ८७६
- ८७६
- ८७७
- प्रथमगर्भ कृतसंस्कारस्य सर्वगर्भसंस्काररूपता
- कुमारस्य कुमार्याश्च जनने आशौचप्रकार: कुमारस्य कुमार्याश्च मरणे अशोचप्रकार:
- ८७८
- ८७८आशौचे सूत व वर्जनीयकार्याणि
- जातकाग्नी होने प्रायचित्तम्
- उत्थानकालातिक्रमे
- नामकरणकालातिक्रमे
- नक्षत्र होने होने अन्नप्राशनकालातीले
- प्रवासागमनपिण्डवर्धनयोहानयोः चौलकालानिकमे प्रायश्चित्तम
- निषेकादीनां सामान्यप्रायश्चित्तम् उपनयनकालातिक्रमं प्रायश्चित्तम् पुत्रपरिग्रहविधिः
- नित्यस्नानहीने प्रायश्चित्तम् सन्ध्योपासनहीने
- तर्पणे होने बायजविहीने
- 64
- بوسیدی
- र
- ८४१
- प्रातः समिद्धोमे होने
- ४४९
- दिनत्रयं स्नानाद होन
- सप्तरात्रं स्नानादी होनं..
- अवकीर्णप्रायश्चित्तम्
- ८९१
- पुनरुप नयननिमित्तानि
- पुनरुपनयनविधिः
- पुनः संस्कारे वयनि
- ८९३
- पारायणव्रतबन्धविसर्गहीनं प्रायश्चित्तम्
- प्रथमोपाकर्म होन
- ८९४
- समावर्तनक्रियाहीने
- ४९५
- पुनववाहे कर्तव्यनि
- ८९५
- समावर्तनं कृत्वा विवाहकालात्यये
- ४९६
- आसुरे गान्धर्वे वा विवाहे पुर्नविवाहः
- उद्भूतरजसः कन्याया विवाहे कृते प्रायश्चित्तम विवाहे होमकाले कन्याया रजस्युत्पन्न व्रतदिनेषु पन्या: रजस्वलात्ये कर्तव्यानि
- ज्येष्ठे तिष्ठत्यनुजेन विवाहे कृते प्रायश्चित्तम् परिवेत्तृलक्षणम्
- ४९६
- ८९०
- ८९९
- ८९९
- ९०१
- ०.०१
- r
- पृष्ठसंख्या
- परिवितिलक्षणम्
- ९०१
- परिविन्दकलक्षणम्
- ९०१
- परिवेदने दोषतवभावनिर्णयः
- ९०१
- परवेशगते ज्येष्ठे, द्वादशमऽतीते कर्तव्यम्
- ९०४
- ब्रह्महत्याद्यैः ज्येष्ठे पतिते प्रायश्चितम्
- ९०४
- स्त्रीणां पतनहेतवः
- ९०५
- ब्रह्महत्यादीनां प्रायश्चित्तप्रकार:
- ९०५
- गर्भहनने प्रायश्चित्तम्
- ९०७
- आत्रेयोवधे
- अनृतसाक्ष्य
- निक्षेपापहरणे
- "”
- स्त्रीसुहृद्वषे
- सुरापाने
- सुवर्णस्तेये
- गुरुस्त्रीगमने
- "
- गोवधे
- १०७
- …
- ९०७
- ९०७
- ९०७
- ९०७
- ९००
- ९००
- 31
- १००
- जातिभ्रंशकर्मकरणे प्रायश्चित्तम्
- मार्जारादिवधं
- फलप्रद वृक्षच्छेदने
- ओषधिच्छेदने
- सुरापात्रस्थजलपाने
- ९०९
- "
- ९०९
- ९१०
- ९१०
- ९११
- अज्ञानाद्विण्मूत्रप्राशने
- **
- ९११
- स्तेयदोष
- ९११
- अगम्यागमने
- ९१२
- अभोज्यभोजने
- ९१४
- सूतके मृतकेऽपि वा भोजने,,
- ९१५
- शूद्रगृहे भोजने
- ९१५
- ब्रह्मोदनसोमादौ भोजने
- ९१६
- सायंहोमे होने प्रायश्चित्तम्
- त्र्यहे होमे विच्छिन्ने
- अग्न्यनुगतप्रायश्चित्तम् पुनराधानविधिः
- 13
- ९१४
- ९१४
- ९१४
- ९१९
- समारोपणे कृते होमे विच्छिन्ने प्रायश्चितम्
- ९२०पञ्चमहायज्ञहीने प्रायश्चित्तम्
- Xo
- पृष्ठसंख्या
- ९२२
- औपासनहीने
- वैश्वदेव होने
- 11
- :.
- ९२३
- ९२४
- पाकयज्ञसंस्थानां होने
- "
- पर्वणि स्थालीपाकहोमे होने प्रायश्चितम्
- आग्रयणहोमे होने
- ९२५
- ९२५
- 17
- ९२५
- अष्टकाहीने
- "
- ९२६
- पिण्डपितृयज्ञे मासिश्राद्धे च होने
- ,,
- ९२७
- आश्वयुजीयजविहीने
- चंत्रीयज्ञ विहीने
- विष्णो नित्याचने होने
- मृतसंस्कारप्रायश्चित्तम्
- मृतशरीरसंस्काराधिकारिण:
- मृतसंस्कारक्रमः मृतपत्नीसंस्कारक्रमः
- सहमरणं संस्कारक्रम:
- कृतचौलस्यानुपनीतस्य मृतस्य संस्कारक्रमः जातदन्तस्य मृतस्य संस्कारक्रमः अजातदन्तस्य मृतस्य संस्कारक्रमः शवे अन्याशौचयुक्ते प्रायश्चित्तम् देशान्तरमृते दहनहोने
- अमन्त्रकं शवे दग्धे
- };
- सूतिकाया मृतायाः संस्कारक्रमः
- सगर्भायाः मरणे संस्कारक्रमः
- सूतकप्रेतकयोरेकाहसंनिपाते कर्तव्यम्
- पापमृतस्य संस्कारक्रमः
- शवस्य दहनकालेऽतीते क्रियाहीने विपर्यासे च प्रायश्चितम् शवदहनार्थाग्नात्सत्रे आशौचविधिः
- उपनयनाद्ध्वं मरणे आशौचक्रमः
- दन्तजननादृध्वं
- "
- ९२७
- J}
- ९२७
- ९२७
- ९३९
- ९३९
- ९४०
- ९४२
- ९४२
- ९४३
- h
- ९४३
- ९४३
- ९४५
- ९४५
- ९४५
- ९४६
- ९४७
- ९४७
- ९४४
- ९४९
- ९४९
- ९५०
- ९५०
- ९५०
- नामकरणादूर्ध्वं जननादृध्वं
- ९५०
- "
- ९५०
- पृष्ठसंख्या
- स्त्रिया : मरणे
- गर्भ मृते
- आशौचक्रमः
- ९५०
- मातापित्रोर्भ्रातॄणां च मरणे
- सुतकेऽन्यसूत के प्राप्ते
- प्रेत के अन्य प्रेत के प्राप्ते
- सूतके शावाशप्राप्ती
- 11
- असपिण्डवस्य स्नानालंकरणे कृते
- यसस्य वहने कृतं
- रात्री दहनवहनादिकरणे
- प्रतानुगमनं
- वनवितात् द्वितीयेऽहनि कर्तव्यम्
- प्रातर्वलो साबलौ वा होने कर्तव्यम्
- अश्मनि कुक्कुटादिभिः स्पृष्टं कर्तव्यम् faareeri नद्यां समुद्रे वा प्रक्षेपः
- जातदन्तस्य चौलकात्पूर्व मरणं कर्तव्यम्
- ९५०
- ९५०
- ९५१
- ९५१
- ९५१
- ९५१
- ९५१
- ९५२
- 4
- ९५३
- ९५३
- ९५४
- ९५४
- (૧૪
- ९५६
- एकोदिष्टनिमित्तश्राद्धक्रमः
- ९५६
- निमित्तश्राद्धकालातिक्रमादौ प्रायश्चित्तम्
- ९५६
- सपिण्डीकरणे विशेष:
- ९५७
- सपिण्डीकरण होने प्रायश्चित्तम्
- १५०
- अष्टकायाः अवश्यकर्तव्यता
- ९५९
- गृहस्थस्योपासनादी विच्छिन्ने यदि मरणं भवेत्तदा विशेष:
- ९६०
- अथ वर्णाश्रमधर्मा:
- ९६१
- चत्वारो वर्णाः
- ९६१
- ब्राह्मणस्य धर्माः
- ९६१
- क्षत्रियवयोर्धर्माः
- ९६१
- शूद्रस्य धर्माः
- ९६२
- ग्राह्मणस्य चत्वार आश्रमाः
- ९६२
- क्षत्रियस्य त्रयः आश्रमाः
- ९६२
- asutr atarrat
- ९६२
- उपनीतस्य धर्माः
- चतुविधा ब्रह्मचारिणः
- तत्र गायत्राख्यब्रह्मचारिणः धर्माः
- ९६३
- ९६५.
- ९६५ब्राह्माख्यब्रह्मचारिणः धर्माः प्राजापत्याख्यब्रह्मचारिणः धर्माः नष्ठिकाख्यब्रह्मचारिणः धर्मा गृहस्थस्य धर्मा:
- चतुविधा गृहस्था: तत्र वार्तावृतेः धर्वाः
- शालीनवृत्तेः धर्माः
- re
- पृष्ठसंख्या
- ९६५
- …
- ९६५
- ९६६
- ९६९
- ९७१
- ९७१
- ९७२
- यायावरस्य धर्माः
- ९७२
- घोराचारिकस्य धर्माः
- ९७२
- वानप्रस्थस्य धर्माः
- ९७३
- वानप्रस्थे सपत्नीका पत्नीकादिप्रभेदा तद्धर्माश्च
- ९७५
- निक्षुकस्य धर्माः
- ९७९
- भिक्षुकाश्चतुविधा:
- ९७९
- तत्र कुटीचकस्य धर्मा.
- ९७९
- बहूदकस्य धर्माः
- ९७९
- हंसस्य धर्माः
- ९००
- परमहंसस्य धर्माः
- ९८०
- सकामं निष्काममिति कर्मद्वैविध्यम्
- ९०१
- निष्कामस्य प्रवृत्तिनिवृनिरिति द्वैविध्यम्
- ९०१
- योगिनस्त्रिविधा:
- ९०४
- योगाश्चतुविधा:
- ૪
- तत्र मन्त्रयोगस्य लक्षणम्
- हठयोगस्य लक्षणम्
- लययोगस्य
- राजयोगस्य
- सारङ्गाख्यस्य योगिनः प्रभेदाः धर्माश्व
- एकार्ष्यायस्य
- “1
- विसरकाख्ययोगिनः धर्माः
- वानप्रस्थस्य श्रामणकविधानम
- संन्यासक्रम:
- सदाचाराः
- मूत्रपुरीषविसर्गक्रमः
- vii
- ९०४
- ९८५
- ९८५
- ९८५
- Re
- ९०६
- ९०६
- ९९४ - १००३
- १००४
- *
१०१० १०१० afreene पृष्ठसंख्या १०१२ १०१२ १०१२ १०१४ १०१४ १५ rterwe समावर्तनम ful १०१७ remiereefere: १०१९ गृहम् १०२१ navrat १०२५ पाचमृद्धि प्रकार १०२५ www.fxwww नोपचार १०२६ दा १०२६ फमडिप्रकार १०२६ पाहावा याविचारयना १०२६ wwwwwwww! १०२८ free दविगोचराना नामादिकथनम ममबन्ध net माता १०३४ १०३७ fort !महापुरचे मस
[[१८८]]
॥ श्रीवैखानस गृह्यसूत्रम् ॥ श्रियः कान्ताय कल्याणनिधये निधयेऽथिनाम् । श्रीवेङ्कटनिवासाय श्रीनिवासाय मङ्गलम् ॥ येन वेदार्थविज्ञेन लोकानुग्रहकाम्यया । प्रणीतं सूत्रमौखेयं तस्मै विखनमे नमः ॥ प्रथमप्रश्ने - प्रथमः खण्डः अथ निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्यामः ॥ (१) अथैवं ‘अखिलजगत्कारणभूतेन विखनसा प्रणीतत्वा’ दित्यादिभिर्हेतुभिः सर्वसूत्रोत्तमत्वेन सम्प्रतिपन्नं श्रीवैखानसं कल्पसूत्रमनुजग्राह भगवान् विखनाः । अत्राथशब्दो मङ्गलार्थः । ननु ‘मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्स्न्येष्वथो अथ ? इति सूत्रादौ प्रयुक्तस्याथशब्दस्यानन्तर्यमर्थः । ’ पात्रनुवादयो यज्ञीये प्रोक्ताः इति वचनेन श्रौतसूत्रस्य पूर्वमेव प्रणीतत्वप्रतीतेः अथशब्दस्यानन्तर्ये प्राचुर्याच्च श्रौतसूत्रप्रणयनानन्तर्यमेव वक्तुमुचितमिति चेत् न । ‘अथ निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्याम ’ इत्यारभ्य, ‘अष्टादशसंस्काराः शारीराः’ इति स्मार्तसंस्कारानुतः। ’ यज्ञाश्व द्वाविंश’ दित्यारभ्य ’ असोर्याम इति सप्त सोमयज्ञा’ इत्यन्तेन यज्ञानां स्मार्तसंस्कारानन्तरमुपदेक्ष्यमाणत्वात् । तथा ‘यज्ञप्रायश्चित्ते वक्ष्याम’ इत्यवैवोत्तरत्र, ‘पूर्ववदैविकं पैतृकच हुत्वा’ इति श्रौतसूत्रे वक्ष्यमाणत्वाच्च आनन्तर्यार्थं वक्तुं न युक्तम् । ‘यज्ञीये प्रोक्ता ’ इत्यस्य वाक्यस्य ‘वक्ष्याम ’ इत्येवार्थः । ‘सुप्तिङपग्रहे ’ त्याद्युक्तेः । तथा अन्येषामर्थानामप्यत्र न प्रसक्तिः । तथा च श्रुतिस्मृतिसिद्धस्य मङ्गलस्यात्र पूर्वभावित्वावश्यम्भावात् मङ्गलार्थत्वमेव वक्तुं युक्तम् । तथा चोक्तम् । २ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न ‘मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यञ्च प्रयतात्मनाम् । जपतां जुह्वताञ्चापि विनिपातो न विद्यते ’ ॥ इति ‘ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ॥ इति च अथवा अकारोपक्रमान्माङ्गल्यं सिद्ध्यति । ’ अक्षराणामकारोऽस्मी ‘ति भगवद्वाचकत्वादकारस्य ‘पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गलानाञ्च मङ्गलम्’ ’ मङ्गलं भगवान् विष्णुः ’ इति दिव्यमङ्गलविग्रहस्य भगवतो नाम प्रयुञ्जानेन किं नाम मङ्गलं न कृतं भवति । अथवा ‘अकारेणोच्यते विष्णुः’ इत्यकारेण परमात्मा विष्णुः ‘थकार- स्सर्वरोधश्च रसात्मा सुप्रतिष्ठित ’ इति थकारेण चन्द्रोपलक्षितो जीवात्मा च उक्तः । तथा एकाक्षर निघण्टौ ’ थः पुमानिन्दुकलोलविरामेषु महीधरे । स्यादास्फालनशब्दे चे ’ त्यादि । छान्दोग्ये च ‘धूमाद्रात्रि’ मित्यारभ्य एष सोमो राजा तद्देवानामन्न तं देवा भक्षयन्ति तस्मिन् यावत्संपातमुषित्वा अथैतमेवमध्वानं पुनर्निवर्तन्त’ इति जीवात्मनः चन्द्रादुत्पत्तिः श्रूयते। ’ सौम्यो वै देवतया पुरुषः ’ ‘सोमो ऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा ’ शुक्रं सोमात्मकं विद्धि आर्तवं पावकात्मक’ मिति वचनाच्च 6 थ’ कारेण आत्मा उक्तः । ‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते, तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्य अभिचाकशीति’ ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानां सर्वात्मा’ ‘ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य मध्ये गुहां प्रविष्टौ परमे परायें । च्छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति ’ इति देहे प्रयोज्यप्रयोजकभावेन स्थितयोः निषेकादिसंस्कारा इति वक्तुमथशब्दः । ‘ईश्वरवशात्तेन सह ’ इत्युत्तरत्र वक्ष्यते । अथवा ’ वहिमाद्याक्षरन्तु वा’ इति अकारेणाभिः ‘थ ‘कारेण प्रत्यगात्मा । 6 लोकेऽस्मिन् मङ्गलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौहुताशनः । हिरण्यं सर्पिरारादित्य आपो राजा तथाऽष्टमः ’ || इति ‘अग्रे नयतीत्यभि ’ रिति व्युत्पत्या च ऐहिकामुष्मिकफलप्रदानां संस्काराणा- ममिना साधयितुं शक्यत्वात् ।प्रथमः खण्डः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् बोधायन:- ’ होतव्या ब्रह्मभूयाय नाक्रियो ब्राह्मणो भवेत् । अनग्निरक्रियश्शूद्रः तस्माज्जातोऽग्निना द्विनः ’ ॥ इति मङ्गलपदोऽभिः जीवात्मा च । एवं चिदचिदीश्वरमेदप्रदर्शनार्थं प्रकृतिसंयुक्तस्य प्रत्यगात्मनः निषेकादि- संस्कारा इनि ज्ञापयितुञ्च सूत्रादावथ शब्दः प्रयुक्तः । निषेकादिसंस्कारानिति । अत्र बहुव्रीहिः । स च द्विविधः । तद्गुण- संविज्ञानः अतद्गुणसंविज्ञानश्चेति । निषेक आदिः येषां ते निषेकादयः तान् । संस्कारो हि नाम कार्यान्तरयोग्यताकरणम् । यद्वा सत उत्कर्षाधानं संस्कार: स च द्विविधः । भूतोपयोगी भाव्युपयोगी चेति । ननु - ‘दुःखाज्ञानमला धर्माः प्रकृतेस्ते न चात्मनः । निर्वाणमय एवायमात्मा ज्ञानमयोऽमलः ’ || इति निर्मलस्य प्रत्यगात्मनः गर्भाधानादय एते संस्काराः किमर्थमिति चेदुच्यते । यथा शौनक:- ‘यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः । दोष प्राणान्न ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा || यथोदपान करणात् क्रियते न जलाम्बरम् । देव नीयते वृद्धिमसतस्सम्भवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयां गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हि ते ’ ॥ इति । व्याख्यास्याम इति । आद्याभ्यामुपसर्गाभ्यामपेक्षितविस्तरसङ्कोचौ द्योतितौ । आदौ सङ्क्षेपेणान्यत्र विस्तरेणेति भावः । तदेवोपपादयति - ऋतुसङ्गमने- त्यारभ्य पाणिग्रहणानीत्यन्तेन । ऋतु मङ्गमनगर्भाधानपुंसवनसीभ - तविष्णुवलिजातकर्मोत्थान- नामकरणानप्राशनप्रवासागमन पिण्ड वर्धनचौलोपनयनपारायणव्रतबन्ध - विसर्गोपाकर्म समावर्तन पाणिग्रहणानीत्यष्टादशसंस्काराः शारीरा: 1 (२) ऋतुसङ्गमनादीनां लक्षणं तत्तदवसरे निपुणतरमुपपादयिष्यते । श्री श्रीनिवासमणिकृत सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने अष्टादश संस्काराः शारीराः । स्मार्तत्वेऽपि श्रुतिसिद्धाः वैदिकै- रित्युक्तेः । मुण्डकोपनिषदि - ‘प्लवा होते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोत्तमवरं कर्म येषु’ इति लोकान्तर- जयाभावात् ब. जक्षेत्रवृद्धिकरा इत्यभिप्रायेण शारीरा इत्युक्तम् । उक्तछ । शङ्खः यज्ञाश्च द्वाविंशत् || (३) यज्ञाः केवलं शारीरा न भवन्ति । अनेन संस्काराणां द्वैविध्यं दर्शितम् । " संस्कारा द्विविधा ज्ञेयाः ब्राह्मा देवाः प्रकीर्तिताः । इति । ‘संस्कारैरसंस्कृतः पूर्वैरुतरैरपि संस्कृतः ’ । इति च तत्र निषेकादिपाणिग्रहणान्ताः ब्राह्मसंस्काराः । यज्ञाः दैवसंस्काराः । ब्राह्मसंस्काराश्चतुर्विधाः बीजक्षेतशुद्धिकराः ब्राह्मणत्वापादकाः उत्कृष्टत्वापादकाः क्रियमाणाघशान्त्युपकारकाश्चेति । निषेकादिजातकर्मपर्यन्ताः बीजक्षेत्रशुद्धिकराः । नामकरणाद्युपनयनान्ताः पापनिबर्हणद्वारा ब्राह्मणत्वापादकाः । उपाकर्मादिपाणि- ग्रहणान्ता उत्कृष्टत्वापादकाः । इतरे क्रियमाणाघशान्तिद्वारा उपकारकराः । मनुः ‘गाने हो मैज तकर्म चौलमौञ्जीनिबन्धनैः । बैजिक गार्भिकमैनो द्विजानामपसृज्यते ’ ॥ इति । ‘वैदिकैः कर्मभिः पुण्यैः निषेकाद्यैर्द्विजन्मनाम् । " कार्य : शरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्य चेह च ’ ॥ इति च । यामवल्क्यः ’ षष्ठेऽनप्राशनं मासि चूडा कार्या यथाकुलम् | एवमेनश्शमं याति बीजगर्भसमुद्भवमिति’ ॥ ‘स्वाध्यायेन मैले विद्येनेज्यया हुतैः । महायज्ञैश्व यज्ञैश्व ब्राझीयं क्रियते तनुः ’ ॥ इति च । श्रीविष्णुपुराने :- अहन्यहन्यनुष्ठानं यज्ञानां द्विजसत्तम । उपकारकरं पुंसां क्रियमाणाघनाशनम् ’ ॥ इति ।प्रथमः खण्डः ] श्रीबखानसगृह्यसूत्रम् निषेकादाजातकादित्यादिभिः सूत्रकारेणोत्तरत्र वक्ष्यमाणा वर्षवर्धनादयः उक्तसंस्कारावान्तरभेदा इत्यवगन्तव्यम् । यज्ञाः इति । देवतामुद्दिश्य द्रव्यत्यागो यागः । यद्वा वषट्कारादियुतः । यद्वा ‘अयज्ञो वा एष योऽसामा’ इति स्तोत्रशस्त्रसहितो वा । चकारस्समुच्चयपरः । निषेकादयः हविर्यज्ञादयश्च संस्काराः अनभिसंहितफ्लाश्चेत् भगवत्प्रीतिद्वारा अपवर्गप्रदाः । ’ अपाम सोमममृता अभूम’ इति श्रुतेः । ‘ब्राह्मीयं क्रियते तनुरि ‘ति मनुस्मरणाच्च । इतरसूत्रिभिः पाकयज्ञत्वेन गृहीतानां पञ्चमहायज्ञानां महायज्ञत्वमेवेति ज्ञापयितुं चकारः । तत्त्वं तेषां ‘महायज्ञा’ इति भगवताऽप्याश्वमेधिके उक्तम् । ‘केचित्पञ्चमहायज्ञान् पाकयज्ञान् प्रचक्षते । यज्ञादीनपरे त्वाहुः (?) महायज्ञविदो विदुः || सर्व एते महायज्ञाः सर्वधा परिकीर्तिताः ॥ ’ इति । ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्ञो भृतयज्ञो मनुष्ययज्ञ इति पञ्चाना- महरहरनुष्ठानम् || (४) पञ्चमहायज्ञान् विविच्योपपादयति ‘ब्रह्मयज्ञ’ इत्यादिना । अत्र पश्चा- नामहरहरनुष्ठानम् । ‘भक्षणी पेषणी चुल्ली तापनी दाहनीति च । • पच सूना गृहस्थस्य वर्तन्तेऽहरहस्सदा ॥ इति सूनादोषापनोदार्थमहरहरित्युक्तम् । ‘स्थालीपाकमायणमष्टका पिण्डपितृयज्ञो मासिश्राद्धं चैत्र्या- श्वयुजीति सप्त पाकयज्ञाः ॥ (५) इतरसूत्त्रिभिः यज्ञत्वेन गृहीतानामोपासनादीनां निवृत्त्यर्थं पाकयज्ञानुप- पादयति स्थालीपाकमित्यादिना ! सप्तपाकयज्ञानं रूढ्या पाकयज्ञत्वम् चरु शब्दप्रयोगात् हविश्शब्दप्रयोगाभावाच्च । यज्ञशालायामेव कर्तव्यत्वनियमाभावाद्वा । श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश् अन बोधायनः । ’ यच किश्चिच्चान्यत्र विहाराद्भूयते सर्वास्ताः पाकयज्ञ- संस्था ’ इति । अग्न्याधेयमभिहोतं दर्शपूर्णमासावाग्रयणेष्टिश्चातुर्मास्यो निरूढ- पशुबन्धस्सौत्रामणीति सप्त हविर्यज्ञाः ॥ (६) हविर्यज्ञानुपपादयति अग्न्याधयेमित्यादिना । हविश्शब्दप्राधान्याद्ध- विर्यज्ञाः । सप्त हविर्यज्ञा इत्यधिकसंख्या निषेधार्थम् । अग्निष्टोमोऽत्यग्रिष्टोम उक्थ्यष्षोडशी वाजपेयोऽतित्रोऽप्तोर्याम इति सप्तमोमयज्ञाः ॥ इत्येते चत्वारिंशद्भवन्ति ॥ (७) (C) सोमग्रहाधिक्यात् स्नात्रशस्त्राधिक्याच्च क्रतुभेदान् दर्शयन् सोमयज्ञानुप- पादयति अमिष्टोन इत्यादिना । अग्निष्टोमप्रभृत्यप्तोर्यामपर्यन्तानामेव नित्यत्वमितरेषां सत्राहीनादीनां नित्यत्वं नास्तीति दर्शयति सप्त सोमयज्ञा इति । एवमुक्तप्रकाराः निषेकाद्यतोर्यामान्ताश्चत्वारिंशत्संस्कारा भवन्ति । वर्षवर्धनादयश्च सस्कारविशेषाः सङ्ख्यातेषु यथायोगं समुच्चीयन्ते । मातः || निषेकादाजातकात् संस्कृतायां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात् जानमात्रो (९) ब्राह्मणानां संस्कारविशेषादवस्थान्तरावाप्तिं दर्शयति निषेकादा जातकादि त्यादिना । जातमात्र इत्युक्तौ ब्राह्मणेन शूद्रादिक्षेत्रे जातानामपि ब्राह्मण्यं सम्भवतीति ब्राह्मण्यां ब्राह्मणादित्युक्तम् । निषेकादित्याद्यनुक्तौ - नारवः
‘अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः । ते न जाताः परक्षेत्रे देहिनां प्रेत्य चेह च ॥ दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयन्ति प्रदातृणाम् । पितुर्हि नरकायैव गोलकस्तु विशेषतः ॥ ’ इति । ’ परदारेषु जायन्ते द्वौ पुत्त्रौ कुण्डगोलकौ । जीवत्यथ भवेत् कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः ॥ ’ इति ।प्रथम: खण्ड: ] . श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् कुण्डगोलकयोरपि सम्भवतीति तद्वयावृत्त्यर्थं निषेकादा जातकादित्याद्युक्तम् । युधिष्ठिरः - भीष्म:- ‘आत्मा पुत्रस्तु विज्ञेयः प्रथमो बहुधा परे । स्वे क्षेत्रे संस्कृते यं तु पुत्रमुत्पादयेत्स्वयम् ॥ तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम् । क्षेत्रजं केचिदेवाहुः सुतं केचित्तु शुक्रजम् । तुल्यावेतौ सुतौ कस्य तन्मे ब्रूहि पितामह’ || ‘रेतजो वा भवेत्पुत्रः पुत्रो वा क्षेत्रजोऽपि वा । अव्यूढमेव समयं हित्वैवैतन्निबोध मे H आत्मनं पुत्रमुत्पाद्य यस्त्यजत्कारणान्तरे । न तत्र कारण रेतः स क्षेत्रस्वामिनो भवेत् ॥ परक्षेत्रेषु यो बीजं नरो दर्पात्समुत्सृजेत् । क्षेत्रिकस्यैव तद्राजन् ! न बीजी लभते फलम् ।। ’ इति । उपनीतस्सावित्यध्ययनाड्राह्मणः || (१०) उपनीतः सावित्यध्ययनार्ह संस्कारविशेषं प्राप्तः सावित्यध्ययनाद्वाह्मणः । बोधायनः - ‘नास्य कर्म नियच्छन्ति किञ्चिदामौञ्जिबन्धनात् ’ । वृत्त्या शूद्रसमो ह्येष यावद्वेदेन जायते ’ ॥ इति । वेदमधीत्य शारीरैरापाणिग्रहणात्संस्कृतः पाकयज्ञैरपि यजन् श्रोत्रियः ॥ बोधायनः- देवल:- ‘निषेके गर्भसंस्कारे जातकर्मक्रियासु च । विधिवत्संस्कृता मन्त्रैः चीर्णव्रतसमापनात् । (११) श्रोत्रिया इति विज्ञेयाः शाखापाराश्च ये द्विजाः ’ ॥ इति । ‘जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयस्संस्काराद्दिज उच्यते । विद्यया याति विप्रत्वं त्रिभिः श्रोत्रिय एव च ॥’ इति । श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने ‘श्रोत्रियस्याकामहतस्येति श्रुतवेदान्तः श्रोत्रियः । एकां शाखामधीत्य श्रोत्रिय इति वा । अपिना श्रोलिया एत इत्यवगमयति । वेदमधीत्येत्यनेन प्राजापत्यत्रतबन्धात् पूर्वमेव आषाढोपाकर्मण: कर्तव्यता सूच्यते । ‘अन्तराप्येव- मध्यापयितुकाम’ इति सूत्रात् आषाढोपाकर्मणा व्रतबन्धस्यापि चरितार्थत्वात् ॥ श्रीविष्णुपुराणे - ‘ब्रह्मचारी गृहस्थश्ध भिक्षुर्वैखानसस्तथा । ते चत्वार आश्रमिणः पञ्चमो नोपपद्यते ॥ यस्तु सन्त्यज्य गार्हस्थ्यं वानप्रस्थो न जायते । परिव्राडापि मैत्रेय स नमः पापकृन्नरः ’ ॥ इति समावृत्तस्याश्रमित्वाभावात् व्रतबन्धविसर्गयोरङ्गभूतयोः प्रधानत्वाभावाच्च व्रतबन्धविसर्गसमावर्तन कर्मणां शारीरत्वं नास्तीति शङ्कायां तद्व्यावृत्त्यर्थम् । ‘स्वाध्यायेन ऋषीन् पूज्य स्नानेन च पुरन्दरम् । प्रजया च पितॄन् पूर्वाननृणो दिवि मोदते ’ ॥ इति । ‘व्रतेन वै मेध्यः’ ‘ईश्वरं वै व्रतमविसृष्टं प्रदहोऽग्ने व्रतपते व्रतमचारिष- मित्याह व्रतमेव विसृजते शान्त्या अप्रदाहाय’ इति श्रुतेः प्रधानत्वं मङ्गलत्वं ऋणापकरणद्वारा प्राधान्यञ्चास्तीति ज्ञापयितुमत्रापि शारीरैरित्युक्तम् । श्रीभगवान् स्वाध्यायपरश्चाहिताग्निः हविर्यज्ञैरप्यनूचानः || श्रुतिः । यं यं क्रतुमधीते तेन तेनास्येष्टं भवतीति । ’ स्मृति: । ‘अनमिकस्य वेदोऽभिः वेदहीनोऽप्यनमिकः । सामिको वेदहीनश्वेदनमिक इति स्मृतः ॥ ’ इति । ‘द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथा परे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयस्संशितव्रताः । ’ इति । (१२) किश्च - केवलाग्निहोत्रात्स्वाध्यायस्याधिक्यं श्रयते यथा - ‘अमिं वै जातं पाप्मा जग्राह ’ इत्यारभ्य ‘अपहतपाप्मा स्वाध्यायो देवपवित्र वा’ इति तस्य स्वत वापहतपाप्मत्वं श्रूयत इत्यभिप्रायेण ‘स्वाध्यायपरश्चाहिताग्निरित्युक्तम् ।श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ९ किश्व - ’ तस्य वा एतस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेद’ इत्यादि प्रथम: खण्ड: ] च श्रूयते । । श्रीभागवते च पुरुषेष्वपि राजेन्द्र सुपात्र ब्राह्मणं विदुः । तपसा विद्यया तुष्ट्या धत्ते वेदं हरेस्तनु ’ || मिति प्रोक्तम् हविर्यज्ञैः अग्न्याधेयादिभिः अपिना पूर्वोक्तस्संस्कारैरनूचानः श्रेष्ठतरः । अङ्गाध्यान्यनूचान इत्यङ्गाध्यायी च । अत एव वेदानामाधिक्यम् । सोमयज्ञैरपि भ्रूणः । (१३) सोमयज्ञैः अपिना पूर्वोत्तस्संस्कारैः भ्रूणः श्रेष्ठतमः । ‘यज्ञो हि श्रेष्ठतमं कर्मे ‘ति श्रुतेः । संस्कारैरेतैरुपेतो नियमयमाभ्यामृपिकल्पः । नियमयमौ ‘शौचमिज्या तपस्सत्यं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहौ । व्रतोपवासौ मौनञ्च स्नानञ्च नियमा दश ’ ॥ इत्युक्ताः नियमाः ‘आनृशंस्यं क्षमा सत्यं अहिंसा दम आर्जवम् । दानं प्रसादो माधुर्यं मार्दवञ्च यमा दश ’ ॥ इत्युक्ता यमाः साङ्गचतुर्वेद तपोयोगादृषिः । (१४) (१५) अङ्गानि छन्दः पादौ शब्दशास्त्रञ्च वक्तं कल्पः पाणिः ज्यौतिषं चक्षुषी च । शिक्षा घ्राणो ब्रह्मणः श्रोत्रमुक्तं वेदस्याङ्गान्याहुरेतानि षट् च ’ ॥ इति वेदाः प्रसिद्धाः । तपोयोगः तपस्वित्वम् । यद्वा ’ तपो नानशनात्पर’ मित्यनशनम् । यद्वा ‘ऋतं तप’ इत्याद्युक्तम् । यद्वा- 2 ‘वैराग्यमनहङ्कारः शौचमिन्द्रियनिग्रहः । आम्नायाभ्यसनं दानं तथा कार्याविशोषणम् ॥ आहारनियमो मौनमिति सन्तस्तपो विदु’ रित्युक्तम् । श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न यद्वा योगशब्देन ध्यानापरपर्यायः अष्टानयोग उच्यते । योगस्साहना- पायध्यान सङ्गतियुक्तिषु ’ इति प्रमाणात् । नारायणपरायणो निर्द्वन्द्वो मुनिः । ‘भापो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्व तेन नारायणः स्मृतः ’ ॥ इति । (१.६) अखिलजगदेककारणत्वात् नारायणः परं अयनं यस्य सः नारायण परायणः । ’ नारायण महौज्ञेयं विश्वात्मानं परायण’ मित्यादिश्रुतिः । निर्द्वन्द्रः शीतोष्णसुखदुःखमानावमानलाभालाभजयापजयादिषु दुःखसन्तोषहेतुषु सुखदुःख रहितः मुनिः । गीयते च ‘दुःखेष्वनुद्रिममनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ’ ॥ इति । यद्वा मननशीलो मुनिरिति । विषयविशेषसंशीलनं मननम् । तच्चान शुभाश्रयसंशीलनम् । अवोदाहृतानां मात्रादीनां लक्षणं देवलेनाप्युक्तम्
‘मात्रश्च ब्राह्मणश्चैव श्रोत्रियश्च ततः परम् । अनूचानस्तथा भ्रूणः ऋषिकल्प ऋषिमुनिः ॥ इत्येतेऽष्टौ समुद्दिष्टाः ब्राह्मणाः प्रथमं श्रुतौ । तेषां परः परः श्रेष्ठः विद्यावृत्तविशेषतः || ब्राह्मणानां कुले जातः निभृतः सत्यवाकू घृणी । अनुपेतः क्रियाहीन: मात्र इत्यभिधीयते ॥ एकदेशमतिक्रम्य वेदस्याचारवान् ऋजुः । स ब्राह्मण इति ख्यातः निभृतस्सत्यवाक् घृणी || एकां शाखां सकल्पां वा षड्भिरङ्गैरधीत्य वा । षट्कर्मनिरतो विप्रः श्रोत्रियो नाम धर्मवित् ॥प्रथम: खण्ड: ] श्री ज्ञानगृह्यसूत्रम् वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञः शुद्धात्मा पापवर्जितः । शेष श्रोत्रियवत्प्राप्तस्सोऽनूचान इति स्मृतः ॥ अन्तर्वृतगुणोपेतः यज्ञस्वाध्याययन्त्रितः । भ्रूण इत्युच्यते शिष्टैः शेषभोजी जितेन्द्रियः ॥ लौकिकं वैदिकञ्चैव सर्व ज्ञानमवाप्य च । आश्रमस्थो वशी नित्यमृषिकल्प इति स्मृतः ॥ ऊर्ध्वरेतास्तपस्युग्रो नियताशी न संशयः । शापानुग्रहयोश्शक्तस्सत्यसन्धो भवेदृषिः ॥ निवृत्तः सर्वतत्त्वज्ञः कामक्रोधविवर्जितः । ध्यानस्थो निष्क्रियो दान्तस्तुल्यमृत्काञ्चनो मुनि ’ रिति ॥ ११ इति संस्कारविशेषान्पूर्वान्पूर्वात्परे वरीयानिति विज्ञायते । (१७) संस्कार विशेषात् उत्तरोत्तरसंस्कारगौरवात् पूर्वात्पूर्वात् पूर्वपूर्वसंस्कारा- पेक्षया परः उत्तरोत्तर: वरीयान् श्रेष्ठः । जातमात्रात् ब्राह्मणः श्रेष्ठः तस्मात् श्रोत्रियः तस्मादा हितामिः तथा अनूचानः भ्रूणः ऋषिकल्पः ऋषिर्मुनिरिति । शातातप: - ‘चित्रकर्म यथाऽनेकैरङ्गैरुन्मील्यते नरैः । 1 ब्राह्मण्यमपि तद्वत्स्यात् संस्कारैर्मन्त्रपूर्वकै ’ रिति ॥ निषेकादिसंस्कारैः बीजक्षेत्रशुद्धिद्वारा कर्मान्तरयोभ्यतासिद्धिमात्रमित्याशङ्कय भूरादिलेोकान्तरजयार्थे यज्ञसंस्कारा उक्ताः । श्रयते यजुषि ‘इममेव लोकमभि- जयत्यमिष्टोमेन अन्तरिक्षमुक्त्थ्येन सुवर्ग लोकं षोडशिनः स्तोत्रेण देवयानानेव पथ आरोहयतिरात्रेण नाकं रोहति बृहतः स्तोत्रेण ’ इत्यादि । ब्रह्मार्पणत्वेन विना कृतानामपि यागानां संसारोत्तारकत्वं नास्तीत्या- शक्य ऋषिकल्पादिपर्वत्रयमुक्तम् । अन श्रुतिः ’ प्लवा होते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं कर्म येषु । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्युं ते पुनरेवापियन्ति ’ इति । १२ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ऋषिकल्पस्य ऋषेश्च परमात्मोपासनरूपसंस्कारविशेषाभावात ’ तपो विद्या च विप्रस्य निश्श्रेय सकरावुभौ । तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते’ || इति मनुस्मरणात् ‘परात्परतरं याति नारायणपरायणः ’ ॥ [ प्रथम प्रश्न इति नारायणपरायणस्य अपवर्गान्तफलश्रवणाश्च नारायणपरायण इत्युक्तम् । ननु बाल्यादारभ्य नारायणपरायणचेत् किमर्थमेते संस्कारा इति चेत् सत्यम् । ‘तमेन वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन’ इति, ‘तस्माद्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत् बाल्यश्च पाण्डित्यञ्च निर्विद्याथ मुन’ रिति श्रुतेः, ‘एतमेव विदित्वा मुनिर्भवती ‘ति (बोधायनः ‘जपहोमेष्टियज्ञाद्यैः शोधयित्वा स्वविग्रहम् । साधयेत्सर्वकर्माणि नान्यथा सिद्धिमश्नुते ’ ॥ इति ‘व्रतैर्नपैश्च होमैश्च वेदाध्ययनकर्मणा । अन्यैश्च विविधैर्धर्मे चिरं सम्यगनुष्ठितैः । साध्यते भक्तिमहिमा सर्वात्मनि हरौ नृणाम् ॥ इति स्मरणाञ्च । उपासननिप्पत्त्यर्थमुपासनांगत्वेन तेषां कर्तव्यत्वावगमात् शुकवत् सर्वे (आज मतः ) ब्रह्मज्ञानाभावाच्च निषेकादिसंस्काराः कर्तव्या । ननु सूत्रे तावत् ‘निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्यामः ’ इत्युक्तम् । निषेक- संस्कारस्तु मध्ये ( विवाहप्रकरणे) पठित इति कथं निषेकादित्वमुच्यत इति चेत उच्यते । निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्याम इत्युक्त्ता पुनरपि ऋतुसङ्गमनेत्यादिना प्रधानभूतसङ्गमनस्यादावेव प्रतिपादनात् अत एव ‘निषेकादिश्मशानान्ता’ इति मनूक्त- प्रकारेण निषेकाद्यपर संस्कारान्तं सङ्क्षेपेणोक्तत्वात् इतरसूत्रेष्वनुक्तत्वात् ‘वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियाऽन्वित:’ इति भृगुणा प्रतिपादितनिषेकादित्वमुपपद्यत एव । निषेकसंस्कारमादितस्सङ्ग हेणो का अनन्तरं विस्तरेण प्रतिपादितवतः द्वितीयखण्डादारभ्य आचारादिपूर्वकत्वेनोक्तवतश्च सूत्रकारस्यायमभिप्रायः । निषेकः प्रथमः संस्कारः । स च पाणिग्रहणभावे न सम्भवतीति पाणिग्रहणमुक्तम् ।प्रथमः खण्डः ] श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ’ यथा चर्ममयो हस्ती यथा दारुमयो मृगः । ब्राह्मणस्त्वनधीयानः त्रयस्ते नामधारकाः ’ || इति ‘यथा षण्डोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला । यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफल ’ || १३ इति च मनुस्मरणात् अनधीतवेदस्य प्रतिग्रहादिष्वधिकारो नास्तीति व्रतबन्धादिक- मुक्तम् | अध्ययनयोग्यता सिद्ध्यर्थमाषादो कर्म । अकृतोपनयनस्य वेदाध्ययनादिष्वधि- कारो नास्तीति ततः पूर्वमुपनयनमुक्तम् । उपनयनात्पूर्वं कर्तव्याः चौलादिसंस्काराः चौयन्तत्वेनान्ते उक्ताः । हरिवंशे- ’ योऽनिष्टा च पितृन् श्राड़े क्रियां काञ्चित्करिष्यति । राक्षसाश्च पिशाचाश्च फलं प्राम्यन्ति तस्य तत् ’ ॥ इति स्मरणात् तत्पूर्वं नान्दीमुखमुक्तम् । तत्पूर्वं सामान्यमन्त्राः प्रतिपादिता । तत्पूर्वमा वारान्तहां मौ प्रतिपादितौ । अन्यायतनकल्पनाभावे होमादिकं न सिद्धयतीति तत्सूर्व अग्न्यायतनकल्पनम् । शुद्धयर्थं तत्पूर्वं पुण्याहविधिरुक्तः । ‘आचारहीनं न पुनन्ति वेदाः यद्यप्यधीतासहपरिङ्गः । छन्दांस्यन मृत्युकाले त्यजन्ति नीडं शकुन्ता इव जानपक्षाः || सर्वागमानामाचारः प्रथमं परिकरूपते । आचारप्रभवो धर्मो धर्मस्य प्रभुरच्युतः ॥ शते कर्माचरणयोग्यतासिद्धयर्थं शुद्धा (द्धया चमनादीनि नित्यकर्माणि तत्पूर्व प्रतिपादितानि । एवं च निषेकादारभ्य पाणिग्रहणान्तत्वेन गणयितुं शक्यत्वात् ‘पाठक्रमादर्थक्रमो बलीया निति न्यायादन्येषां मध्ये प्रतिपादनेऽपि निषेकादि- त्वमस्तीति बोद्धव्यम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ प्रथमप्रश्नप्रथमखण्डार्थ. विवरण समाप्तम् । अथ द्वितीयः खण्डः अथ चातुराश्रमिणां स्नानविधिः । (१) अथ स्वकृतपूर्वपुण्यविशेषात् श्रीमन्नारायणैकशेषत्वेनाभिहिते श्रीवैखानस- कुले जातानां इतरसूत्रिणाश्च चतुर्विधपुरुषार्थसिद्धयर्थं भगवदाराधनरूपत्वेनाभि- हितानां निषेकादिसंस्काराणां ‘सन्भ्याहीनो ऽशुचिर्नित्यमन र्ह स्सर्वकर्मसु इति संध्योपासनपूर्वकत्वस्मरणात् कर्माचरणयोग्यतासम्पादकस्य तस्य A ‘अस्नात्वा नाचरेत्कर्म जपहोमादि किश्चन ’ इन स्नानपूर्वकत्वावगमात् सन्ध्योपासनयोग्यता सम्पादकं स्नानविधिं वक्तुमारभते अथेति । चातुराश्रमिणां ब्रह्मचारिप्रभृतीनाम् । यद्वा चातुराश्रमिणो ब्राह्मणाः, तेषाम् गौतमीयं ‘ब्रह्मक्षत्रविशाञ्चैव मन्त्रवत्स्त्रानमिप्यते । तूष्णीमेव हि शूद्रस्य स्त्रीणाश्चैव तथा भवेत् ’ ॥ 1 इति समन्त्रकत्वेन स्नानविधेरुक्तत्वात् स्त्रीशूद्रयोनिषेधः । इदं च वारुणमेव । यद्वा उत्थानानन्तरं कर्तव्यानां अभिगमनादीनामङ्गत्वेन स्नानविधिभेदान् वक्तुमारभते अथेति । अत्र अभिगमनादिकर्तव्येषु प्रमाणवचनान्युदाहियन्ते मनुः ‘ब्रह्म मुहूर्ते बुद्धयेत धर्मार्थावनुचिन्तयन् । कायक्लेशांश्च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थमेव च ’ ॥ इति । । वेदतत्त्वार्थशब्देन परं ब्रह्माभिधीयते नारायण परं ब्रह्म’ ‘सर्वे वेद यत्पदमामनन्ति’ ‘वैदैश्च सर्वैर्रहमेव वेद्यः’ इत्य दि श्रुतिस्मृतिभ्यः । ‘ब्राझे मुहूर्ते देवानां पितॄणाच्च नमागमः । बागरस्तत्र कर्तव्यो देवसम्मानन हि तत् ॥ व इच्छेच्छाश्वतीं सिद्धिं यमस्यादर्शनं तथा । सततं तेन कर्तव्यो ब्राझे काले प्रजागरः ’ ॥ इति ।प्रथमः खण्ड: ] पितामहः वक्षः- स्मृत्यन्तरे f ★ श्रीमानसगृह्यसूत्रम् नक्षत्रज्येतिरारभ्य त्वासूर्योदयदर्शनात् । प्रातस्सन्ध्येति तां प्राहुः श्रुनयो मुनिसत्तमाः । इति • राज्यन्तयामनाडी द्रे सन्ध्यादेः काल उच्यते । दर्शनाद्रविरेखाया तदननो मुनिभिः स्मृतः || अध्यर्धयामादासायं सन्ध्या माध्याह्निकीप्यते ’ ॥ इति । ‘उदयात्प्राक्तनी सन्ध्या घटिकात्रयमीरिता । सायंसन्ध्या विघटिका अस्तादुपरि भास्वतः || तनः पूर्व समुत्थाय प्राचीमेवोपनिष्क्रमेत् । उदीचीं प्रागुदीचीं वा शौचाचारक्षमां दिशम् ’ ॥ इति । ‘धर्म्यं सदाचार’ मिति धर्मोक्तमप्यत्रानुसन्धेयम् । स्पर्शनद्रव्याप्याह पराशरः - बोधायन:- ‘काल्य उत्थाय यो मत्यों स्पृशेद्गव्यं घृतं मधु । सर्षपांश्च प्रियश्च किल्बिषेण स मुच्यते ॥ | विष्णुकान्तां शमीं दूर्वा चन्दनं शङ्खपुष्पिकाम् । शतपत्रचैकपत्रं श्रीलतां कुसुमान्यपि ॥ दूर्वाश्च (?) जातिकुसुमं तिलान् सर्पिश्व तण्डुलान् । शिरसा धारयेन्नित्यं श्रियमिच्छन्ननाकुलः ’ ॥ इति । अरणि कृष्णमार्जारं चन्दनं सुमणि घृतम् । तिलान् कृष्णाजिनं छागं गृहेष्वेतानि धारयेत् ॥ गृहे पारावता धार्याः शारिका वै शुक्ास्तथा । घ्नन्ति वै धारिता होता भूतबाधां गृहे भ्रुवम् ’ ॥ इति । शौचविधिः - माषविये
‘नैर्ऋत्यामिषुविक्षेपमतीत्याभ्यधिकं भुवः । कुर्यान्मूत्रपुरीषे तु नान्यथा शुद्धिमाप्नुयात् ॥ १६ हारीत: मनुः याज्ञवल्क्यः 4 · श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अन्तर्धाय तृणैर्भूमिं शिरः प्रावृत्य वाससा । [ प्रथम प्रश्न घ्राणास्ये वाससाऽऽवेष्टय मल मूत्रं त्येजेद्बुधः ’ ॥ इति । ‘अप्रावृतशिरा यस्तु विण्मूत्रं विसृजेद्दिनः । तच्छिरः शतधा भूयादिति देवाश्शापन्ति तम् ’ ॥ इति । तिरस्कृत्योश्चरेत्पूर्वे का पत्र तृणादिकम् । नियम्य प्रयतो वाचं संवीताङ्गोऽवकुण्ठितः ’ ॥ इति । ’ दिवा सन्न्यासु कर्णस्थ ब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः । कुर्यान्मूत्रपुरीषे तु रात्रौ चेदक्षिणामुखः ’ ॥ इति । ‘न तु मेहेनदीछायावर्त्मगोष्ठाम्बुभस्मसु । न प्रत्यग्न्यर्कगोसः म सन्ध्यां स्त्रीद्विजन्मनाम् ॥ इति । बोधायन :- ‘पवित्रं दक्षिणे कर्णे कृत्वा विण्मूत्रमुत्सृजेत् ’ । इति । यमः मनुः - 4 योगीश्वर: यमः ‘छायायामन्धकारे वा रात्रावहनि वा द्विजः । यथासुखमुखः कुर्यात्प्राणबाधाभयेषु च ’ ॥ इति । प्रत्यमिं प्रतिसूर्यञ्च प्रतिसोमोदकद्विजम् । प्रतिगां प्रतिसन्ध्यश्च प्रज्ञा नश्यति मेहतः ’ ॥ इति । वापीकूपतटाकादिसमीपे च सुरालये । गर्ते पथि नदीतीरे चाऽयुर्नश्यति मेहतः ’ ॥ इति । ‘प्रत्यादित्यं न मेहेत न पश्येदात्मनः शकृत् । दृष्टाऽऽदित्यं निरीक्षेत गाममिं ब्राह्मणं तथा ’ ॥ इति । इलोकापस्तम्बः -’ गृहीतोदकपाणिस्तु कुर्यान्मूत्रपुरीषकम् । मार्कण्डेयः तत्तोयं मूलतुल्यं स्यात् पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ’ । इति । ‘भूमौ निक्षिप्य तद्दव्यं शौचं कृ ॥ यथाविधि । उत्सङ्गोपात्तपकान्न उपस्पृश्य तत शुचिः ॥ इति (एतदापद्विषयम्) • पकानेन गृहीतेन मंत्रोच्चारं करोति यः । अनिभायैव तद्द्रव्यम कृत्वा समाश्रितम् ॥द्वितीयः खण्डः ] भरद्वाजः रक्षः वसिष्ठ:- मनुवक्षौ पक्षः 3 श्रीवंज्ञानसगृह्यसूत्रम् शौचं कृत्वा यथान्यायमुपस्पृश्य यथाविधि । अन्नमभ्युक्षयेश्चैवमुद्धत्यार्कस्य दर्शयेत् ॥ त्यक्ता मात्र वा तस्मात् शेषं प्रोक्ष्य विशुद्धयति’ । इति । ’ मलमूत्रं त्यजेद्यस्तु विस्मृत्यैवोपवीतधृक् । तत्सूत्रन्तु परित्यज्य धरेदन्यत्पुनर्नवम् ॥ f कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा यदा नैवोदकं भवेत् । स्नात्वा लब्धोदकः पश्चात् सचेलन्तु विशुद्धयति || गृहीतशिश्नश्चोत्थाय मृद्भिरभ्युद्भूतैर्जलैः । गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यादतन्द्रितः ॥ तिष्ठन् सृजति मूत्रन्तु यावदार्द्राश्च रेणवः । तावन्त्यब्दानि नरके तिष्ठेत् स पितृभिस्सह || मूत्रं कृत्वा विनाशौचं कच्छं बद्धा द्विजाधमः । कच्छान्वितो मूत्रयित्वा स मूढो नरकं व्रजेत् ॥ विट्छौचं प्रथमं कुर्यान्मूत्रशौचमनन्तरम्’ । इति अर्धप्रसृतिमात्रा तु प्रथमा मृत्तिका मता । द्वितीया च तृतीया च तदर्धेन प्रकीर्तिता । चतुर्थी पञ्चमी चापि द्वितीयामृत्तिकासमा ’ ॥ इति । ’ द्वे लिने मृत्तिके देये पञ्चापाने करे दश । उभयोरसप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ’ ॥ इति । ‘एका लिने गुदे तिस्रः तथैकस्मिन् करे दश । उभयोरसप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ॥ इति । ’ एकां लिने मृदं दद्याद्वामहस्ते तु मृत्तयम् । उभयोर्हस्तयोद्वे तु मूत्रशौच प्रचक्षते ॥ आद्रामलकमाला तु मूत्रशौचे तु मृत्तिका । मूत्रात्तु द्विगुणं शुके मैथुने त्रिगुणं स्मृतम् ’ ॥ इति । १७ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् मदुः- ‘एतच्छौंचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् । त्रिगुणन्तु वनस्थानां यतीनान्तु चतुर्गुणम् ’ ॥ इति । आपस्तम्बः – ’ अहि शौचन्तु यत्प्रोक्तं निश्यर्ध तत उच्यते । पथि पादन्तु विज्ञेयमार्तः कुर्याद्यथाबलम् ’ || न यावदुपनीयन्ते द्विजाश्शूद्रास्तथाङ्गनाः । गन्धलेपक्षयकरं शौचमेषां विधीयते ’ ॥ इति । ‘आहरेन्मृत्तिका विप्रः कूलात्ससिकता अपि । शुचौ देशे तु समायाः शर्कराश्मविवर्जिताः || ‘नाखुकृष्टान्न वल्मीकात् पांसुलान्न च कर्दमात् । न मार्गानोषराच्चैव शौचशिष्टात्परस्य च || शातातपः यमः [ प्रथम प्रश्ने एतास्तु वर्जयेन्नित्यं वृथा शौचं हि तत्स्मृतम् ’ ॥ इति । चतु विमते च- ‘वापीकूपतटाकेषु नान्यतो मृदमाहरेत् । अरत्निमात्रात् गृह्णीयाज्जले झामणिबन्धतः ’ ॥ इति । मरीचिः – ‘तिसृभिश्च तथा पादावागुल्फान्तं तथैव च । हस्तावामणिबन्धात्तु गन्धलेपापकर्षणम् ॥ इति । देवलः शृश्यश्वङ्गः पापलयः
‘मानुषास्थि वसां विष्ठामार्तवं मूत्ररेतसी । मज्जाच शोणितं स्पृष्टा परस्य स्नानमाचरेत् ॥ तान्येव स्वानि संस्पृश्य प्रक्षाल्याचम्य शुद्धियति’ || उपविष्टस्तु विण्मूत्रं कर्तुं यस्तु न विन्दति । तथापि कुर्याच्छौचार्थं स्वस्य शौचस्य सर्वदा || ’ यस्मिन् देशे कृतं शौचं वारिणा तन्तु शोधयेत् । भशुद्धस्तु भवेत्तावत् मृत्तिकां यो न शोधयेत् ॥ आचमनविधिः ‘अन्तर्जानु शुचौ देशे उपविष्ट उदच्खः । प्राग्वा ब्राह्मण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत् ’ ॥द्वितीयः खण्डः ] भरद्वाजः भोवंशानसगृह्यसूत्रम् ‘जङ्घान्तं जानुपर्यन्तमथवा चरणद्वयम् । याज्ञवल्क्यः ’ भरद्वाजः यमः व्याघ्रपादः व्यासः स एव
याज्ञवल्क्यः सर्वत्र -
कूर्परान्तं करौ सम्यक् क्षालयेत्प्रथमं बुधः ॥ उपविश्य शुचौ देशे प्राङ्मुखो ब्रह्मसूत्रधृक् । बद्धचूडः कुशकरो द्विजश्शुचिरुपस्पृशेत् ॥ सपवित्रस्सदर्भों वा कर्माङ्गाचमनं चरेत् । नोच्छिष्टं तत् स दर्भश्च भुक्तोच्छिष्टन्तु वर्जयेत् ॥ ग्रन्थियुक्तपवित्रेण कुर्यादाचमनं यदि । तत्पवितं परित्यज्य पुनराचम्य शुद्धयति ’ ॥ ‘कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यनं करस्य तु । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥ ‘तर्पणं देवतादिभ्यः स्वस्वतीर्थेन कारयेत् । पिबेदाचमने वारि वीक्षितं ब्रह्मतीर्थतः || रातावनीक्षितेनैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः || तावन्नोपस्पृशेद्विद्वान् यावद्वामेन न स्पृशेत् । वामे हि द्वादशादित्या वरुणश्च जलेश्वरः || 1 ’ गात्रस्थानानि सर्वाणि स्पृष्टा स्पृष्ट्रा जलं स्पृशेत् । आचामन् ब्राह्मणो नित्यमित्याह भगवान् भृगुः ॥ गोकर्णाकृतिहस्तेन माषमभजलं पिबेत् । तन्न्यूनमधिकं पीत्वा सुरापानसमं भवेत् ॥ ‘संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः । मुक्ताऽङ्गुष्ठकनिष्ठौ तु शिष्टेनाचमनं भवेत् ॥ ‘हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासङ्ख्यं द्विजातयः । शुद्धयेरंस्त्री च शूद्रश्व सकृत् स्पृष्टाद्विरन्ततः ’ ॥ ‘शिरः प्रावृत्य कर्णे वा तिष्ठन् मुक्तशिखोऽपि वा । अकृत्वा पादयोश्शौचमाचान्तोऽप्यशुचिर्भवेत् ॥ १९ २० हारीतः भारद्वाजः हारीत: — स एव - भारताज श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न आर्द्रवासा जले कुर्यात्तर्पणाचमनं जपम् । शुष्कवासाः स्थळे कुर्यात् तर्पणाचमनं जयम् || ‘जान्वोरूर्ध्वमथाचामन् जले तिष्ठन् शुचिर्भवेत् अधस्ताच्छतकृत्वोऽपि समाचान्तो न शुद्धयति ॥ f ‘उदके तूदकस्थस्तु स्थलस्थः स्थलके शुचिः । पादौ कृत्वोभयत्रापि ह्याचम्योभयतश्शुचिः ॥ ‘आर्द्रवासाः स्थलस्थस्तु यद्वाऽऽचामेन्नराधमः । वस्त्रनियोतनं प्रेता अपवार्य पिबन्ति ते ’ ॥ तद्भागिनं निवार्येत्यर्थः ||
‘शुष्केणान्तर्जलेनैव बहिरप्यार्द्रवाससा । स्नानं दानं जपो होमः सर्वं भवति निष्फलम् ॥ ‘ताम्रचर्माश्ववालैश्च नालिकेराश्मपत्त्रकैः । उपस्पृशेत्स्वहस्तस्यैरेतैरपि विचक्षणः || कर्मावसाने कर्मादावेवमाचमनं पुनः । कुर्यात्स्वकर्मसिद्धयर्थं सर्वदा सर्वकर्मसु ॥ स्मृतिरले – ‘एलालवनकर्पूरगन्धाद्यैर्वासितैर्जलैः । नाचामेदद्भिरुष्णाभिस्तथा शौचावशेषितैः : ॥ शस्तमाचमनं तोयैरुष्णैरेवोष्णसेविनाम् । न चाङ्गुलिमिराचामेन्नातीर्थेन न शब्दवत् ॥ नान्वीक्षितं नास्वन्तं ? नोष्णं जलमकारणात् । करपात्रे च यत्तोयं यत्तोयं ताम्रभाजने सौवर्णे राजते चैव नैवाशुद्धन्तु तत् स्मृतम् । आपस्तम्बः - ‘न वर्षधारास्वाचामेत् तथा च प्रदरोदकैः ’ ॥ बसिष्ठ: - ‘प्रदरे वापि गोतृप्तिराचामश्चैव चोदितः ||द्वितीयः खण्ड: ] सङ्ग्रहे - संवर्त: भरद्वाजः मार्कण्डेयः भर भरद्वाजः श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् ‘पालोच्छिष्टन्तु यच्छौचे पाने पादावनेजने । भूमौ तदम्बु निस्स्राव्य शेषेणाचमनं चरेत् || न चाम्न्युदकशेषेणकुर्यादाचमनं (?) द्विजः । यदि कुर्याद्विजो भूमौ स्रावयित्वा समाचरेत् ॥ ‘शूद्राशुच्येकहस्तैश्च दत्ताद्भिर्न कदाचन । आरूढपादुको वापि न शुद्धचेत द्विजोत्तमः ’ ॥ ‘पके सफेनं कलुषं सदुर्गन्धं सबुद्बुदम् ॥ उष्ण समृत्तिकं क्षारं त्यजेदाचमने जलम् । तिष्ठन् नमन् हसन् जल्पन् शृण्वन्नन्त्यजभाषणम् ॥ अन्यं स्पृशन् दिशः पश्यन् न कदाचिदुपस्पृशेत् ॥ ‘महानिशा तु विज्ञेया रात्रौ मध्यमयामयोः । तस्यां स्नानं न कुर्वीत सम्यगाचमनं तथा ॥ ‘काकधखर विट्क्रोडताम्रचूडरजस्वलाः । त्रात्यान्त्यजातिपतितान् पश्यन्नोपस्पृशेद्दिजः ’ || द्विराचमनविधिः स्नानपानक्षुतस्वापहोमभोजनकर्मसु । रथ्योपसर्पणे चैव विडुत्सृष्टौ द्विराचमेत् ॥ जपे श्मशानाक्रमणे परिधाने च वाससः । चत्वराक्रमणे चैव द्विजातिर्द्विरुपस्पृशेत् ॥ स्मृतिरत्ने - ’ दाने प्रतिग्रहे होमे जपे सन्ध्यात्रये तथा । भरद्वाजः
f बलिकर्मणि चाचामेदादौ द्विस्सकृदन्ततः ’ ॥ ’ चण्डालैरन्त्यजैरुक्तौ मलमूत्रविमोचने । दक्षिणश्रवणे विप्रो ब्रह्मसूत्रं विनिक्षिपेत् ॥ व्यासः ‘भोक्ष्यन् भुक्ता च होमे च सन्ध्ययोरुभयोरपि । आचान्तः पुनराचामेत् जपदानार्चनेषु च ॥ 1 २१ २२ श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् मार्कण्डेयः ‘देवार्चनादिकार्याणि तथा गुर्वभिवन्दनम् । [ प्रथम प्रश्ने कुर्वीत सम्यगाचम्य तद्वदेव भुजिक्रियाम् || शातातपः आचामेच्चर्वणे नित्यं मुक्ता ताम्बूलचर्वणम् । मनुः बृहस्पति: उपक्रमेऽवशिष्टस्य कर्मणः प्रयतोऽपि सन् ॥ ‘सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्ता च ष्ठीवित्वोक्ताऽनृतं वचः । रथ्यां श्मशानञ्चाक्रम्य आचामेत्प्रयतोऽपि सन् ।। ‘अधोवायुसमुत्सर्गे आक्रन्दे क्रोधसम्भवे । मार्जारमूषिकस्पर्शे प्रहासेऽनृतभाषणे ॥ निमित्तेष्वैषु सर्वेषु कर्म कुर्वन्नुपस्पृशेत् । श्वशूद्धपतितांश्चैव रासभच्च रजस्वलाम् ॥ दृष्ट्वा तोयमुपस्पृश्य भाष्य स्नात्वा पुनर्जपेत् । स्मृत्यन्तरे - ‘सत्यामाचमनाशक्तावभावे सलिलस्य वा ॥ पूर्वोक्तेषु निमित्तेषु दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् । स्मृत्यन्तरे - ‘अशक्तौ वा जलाभावे पूर्वोद्दिष्टनिमित्तके || याज्ञवल्क्यः " शातातपः देवल:– " ओषधीर्गोशकृद भूमिं स्पृशेत्प्रयतमानसः । आचमनापवादः मुखजा विपुषो मेध्यास्तथाऽऽचमनविन्दवः ॥ श्मश्रु चास्यगतं दन्तसक्तं त्यक्ताऽऽत्मनः शुचिः । दन्तलाग्ने फले मूले भुक्तस्नेहानुलेपने ॥ ताम्बूले चेक्षुखण्डे च नोच्छिष्टो भवति द्विनः । ‘सोपानत्को जलस्थो वा मुक्तकेशोऽथवा पुनः ॥ उष्णीषी वापि नाचामेद्वस्त्रेणावेष्ट्य वा शिरः । अन्तरीयैकदेशस्य कृत्वा चैवोत्तरीयताम् || केशान्नीवीमधः कायं न स्पृशेद्धरणीमपि । यदि स्पृशति चैतानि भूयस्त्वाचमनं भवेत् ॥श्रीवासगृह्यसूत्रम् द्वितीयः खण्डः ] मार्कण्डेय: " ‘आम्रेक्षुखण्डताम्बूलचर्वण सोमपान के | विष्ण्वङ्घ्रितोयपाने च नाद्यन्ताचमनं स्मृतम् ॥ अङ्गाचमनादि –’ स्वाध्याये भोजनारम्भे स्नाने श्राद्धे कृते सति । नमित्तिका- चमनम् यपिण्डपितृयज्ञे च तदङ्गार्थतयेध्यते ॥ ‘क्षुते रथ्यागमे स्वप्नेऽभक्ष्य संस्पर्शने तथा । यन्नीवीपरिधानादौ तन्नैमित्तिकमुच्यते ॥ दाने प्रतिग्रहे होमे सन्ध्यात्रितयवन्दने । बलिकर्मणि चाचामेदादौ द्विर्नान्ततो द्विजः || वासोत्तरपरीधाने स्वापे रथ्याप्रसर्पणे । चण्डालोपग्रहाऽकामे स्वानुष्ठानान्तरे क्षुते ॥ अलोमकोष्ठसंस्पर्शे श्मशानाक्रमणेऽपि च । हविश्शेषप्राशने च द्विराचमनमन्ततः विष्णुपादोद्भवं तीर्थं पीत्वा न क्षालयेत्करम् । अथ दन्तधावनम् वृद्धशातातपः – ’ मुखे पर्युषिते नित्यं भवत्यप्रयतो नरः । तस्माच्छुष्कमथार्द्र वा भक्षयेद्दन्तधावनम् ? || ध्यास: प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च मुखं चाद्भिस्समाहितः । दक्षिण बाहुमुद्धृत्य कृत्वा जान्वन्तरा ततः ॥ आचम्य प्राङ्मुखः पश्चाद्दन्तधावनमाचरेत् । याज्ञवल्क्यः ‘कण्टकिक्षीरवृक्षोत्थं द्वादशाङ्गुलमत्रणम् ॥ कनिष्ठिकाग्रवत् स्थूलं पूर्वाप्रकृतकूर्चकम् । दन्तधावनमुद्दिश्य जिह्वालेखनकं तथा || व्यासः ‘सुसूक्ष्म सूक्ष्मदन्तस्य समदन्तस्य मध्यमम् । स्थूलं विषमदन्तस्य त्रिविधं दन्तधावनम् ॥ २३ २४ गार्ग्यः गोभिल: - मार्कण्डेय:– 6 श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने ‘प्राङ्मुखस्य धृतिस्सौख्यं शरीरारोग्यमेव च । दक्षिणेन तथा क्लेशं पश्विमेन पराजयः ॥ उत्तरेण गवां नाशः स्त्रीणां परिजनस्य च । पूर्वोत्तरे तु दिग्भागे सर्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ सज्जे धैर्य वटे दीप्तिः करले विजयो रणे । प्लक्षे चैवार्थसम्पत्तिः बदर्या मुधुरस्वरः ॥ खदिरे चैव सौभाग्यं बिल्वे तु विपुलं धनम् । औदुम्बरे तु वासिद्धिः बन्धूके च सदा शुचिः ॥ कदम्बे सकला लक्ष्मीराम्रे चारोग्यमेव च । अपामार्गे धृतिर्मेधा. प्रज्ञा शक्तिर्वपुश्शुचिः ॥ अर्केण दन्तरोगास्तु बीजपूरेण तु व्यथा । ककुमेन तथाऽऽयुष्यं भवेत्पलितवर्जितम् ॥ दाडिमं सिन्दुवारञ्च कुञ्जरं कुटकं तथा । जातीच करमर्दा च दुस्वप्नञ्चैव नाशयेत् ॥ ‘गुवाकुन्तलहिन्तालाः केतकी च महावटः । खर्जूरो नारिकेलब्ध सप्तैते तृणराजकाः ॥ तृणराजसमुत्पन्नैर्यः कुर्याद्दन्तधावनम् । नरश्चण्डालयोनिस्स्याद्यावद्गङ्गां न पश्यति ॥ शाल्मल्यश्वत्थहव्यानां धवकिंशुकयोरपि । कोविदारशमीपीलु श्लेष्मातकविभीतकान् ॥ वर्जयेद्दन्तकाष्ठेषु गुग्गुलुं क्रमुकं तथा । त्याज्यं सपत्रमज्ञातमूर्ध्व शुष्कश्च पाटितम् ॥ त्वग्धीनं ग्रन्थिसंयुक्तं तथा पालाशकिंशुको । ‘तिन्दुकेशुदबन्धूकमो चामलकबल्बजम् ॥द्वितीयः खण्डः ] गर्गः ari aantyear शस्यापि श्रियं हरेत् । कुशं काश पलाशच शिशुषां स्तु मक्षयेत् । तावद्भवति चण्डालो याबद्रां नैव पत्त्यति ॥ वृद्धयाज्ञवल्क्यः –— इष्टकालोष्टपाषाणैरितराङ्गुलिभिस्तथा ।
{ मुक्तत्वा चानामिकाङ्गुष्ठौ वर्जयेद्दन्तधावनम् ॥ पैठीनसिः - तृणपर्णोदकेनाङ्गुल्या वा दन्तांश्च धावयेत् प्रदेशिनीवर्जम् || वन्तधावनमन्त्रः - ’ आयुर्बलं यशोवर्चः प्रजाः पशुवसूनि च । ब्र प्रज्ञाच मेधाञ्च त्वन्नो देहि वनस्पते ॥ अथ वर्ज्यदिनानि-अष्टम्याञ्च चतुर्दश्यां पञ्चदश्यां त्रिजन्मसु । तैल मांसं व्यवायञ्च दन्तकाञ्च वर्जयेत् ॥ अन्यत्र- भरद्वाजः
शाण्डिल्यः – 4 व्यवायो मैथुनम् । ‘प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु नवम्याच्चैव भारत । दन्तानां काष्ठसंयोगाद्दहत्यासप्तमं कुलगू |1 तृणपर्णैस्सदा कुर्यादमामेकादशीं विना । तयोरपि च कुर्वीत जम्बूप्लक्षरसालकैः || प्रतिपत्पर्वषष्ठीषु नवम्यां दन्तधावनम् । पर्णैरन्यत्र काष्ठैस्तु जिह्वोल्लेखस्सदैव तु ॥ ’ नद्यां देवालये गोष्ठे श्मशाने जलमध्यमे । यागस्थाने शुचौ देशे नाचरेद्दन्तधावनम् || दन्तकाष्ठे त्वमावास्या मैथुने च चतुर्दशी । अष्टमी ग्राम्यधर्मे च ज्वलन्तमपि पातयेत् ॥ स्त्रीस खादनं पानं स्वाध्यायं क्षुरकर्म च । न कुर्याद्दन्तकाष्ठञ्च तैले तु शिरसि स्थिते ॥ ’ बाहू जान्वन्तरा कृत्वा कुक्कुटासनमास्थितः । तर्पणाचमनोल्लेखान् दन्तशुद्धिं समाचरेत् ॥ २५ 4 २६ मनुः भारद्वाजः
畲 याज्ञवल्क्यः यमः श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अभावे दन्तकाष्ठानां प्रतिषिद्धदिनेष्वपि । अपां द्वादशगण्डूषैः मुखशुद्धिर्भविष्यति ॥ वामभाग समारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण तु । शाखां विदार्य तस्यैव भागेनैकेन मार्जयेत् ॥ जिह्वां ततो द्वितीयेन गृहस्थश्च यतिस्तथा । प्रक्षाल्य दन्तकाष्ठन्तु शुचौ देशे ततस्त्यजेत् ॥ विधवा कन्यकाब्रह्मचारिणां नाऽस्यशोधनम् । ’ यावन्तो नियमाः प्रोक्ता द्विजश्रेष्ठस्य भुञ्जतः || प्रेक्ष्याप्रेक्ष्येषु कर्तव्या दन्तधावनकर्मणि । मुखशुद्धिं प्रयत्नेन कृत्वेवाहरहर्द्विजः || ततः सन्ध्यामुपासीत तां विना न शुचिर्भवेत् । स्नानविधिः अगम्यागमनात् स्तेयात् पापेभ्यश्च प्रतिग्रहात् । रहस्याचरितात् पापात् मुच्यते स्नानमाचरन् ’ ॥ मनः प्रसादजननं रूपसौभाग्यवर्धनम् । शोकदुः स्वमहं स्नानं मोक्षदं ह्रादनं तथा ॥ स्वानमूला: क्रियास्सर्वाः श्रुतिस्मृत्युदिता नृणाम् । तस्मात् स्नानं निषेवेत श्री पुष्ट्यारोभ्यवनम् || ’ चन्द्रिकायाम्ः – — याम्यं हि यातनादुःखं प्रातस्त्रायी न पश्यति । दक्षः प्रातस्त्रानेन पूयन्ते ये हि पापकृतो जनाः || अस्नात्वा नाचरेत्कर्म जपहोमादि किञ्चन । लालास्वेदसमाकीर्णः शयनादुत्थितः पुमान् ॥ [ प्रथम प्रश्ने ‘गुणा दश स्नानपरस्य पुंसः रूपञ्च तेजश्च यशश्च शौचम् । आयुष्यमारोग्यमलोलुपत्वं दुस्स्वनाशश्च तपश्च मेधा ||द्वितीयः खण्डः ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् चतुविशतिमते- ‘उपस्युषसि यत्नानं सन्ध्यायामुदितेरऽपि वा । प्राजापत्येन तत्तुल्यं महापातकनाशनम् ॥ मनुः - ‘क्लियन्तीह सुषुप्तानामिन्द्रियाणि द्रवन्ति च । अङ्गानि समतां यान्ति उत्तमान्यधमैस्सह || २७ शङ्खः अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः । स्रवत्येव दिवारात्रं प्रातरस्त्रानं विशोधनम् || अभिषेको दिव्यो वायव्य आग्नेयो गुर्वनुज्ञेति पञ्चधा भवति ॥ २ देशकालापेक्षया स्नानभेदाः संग्रहेण उच्यन्ते अभिषेक इत्यादिना ‘स्नानन्तु द्विविधं प्रोक्तं गौणमुख्यप्रभेदतः । तयोस्तु वारुणं मुख्यं तत् पुनष्पधिं भवेत् ॥ नित्यं नैमित्तिकं काम्यं क्रियानं मलकर्षणम् । क्रियास्तानं तथा षष्ठ षोढा स्नानं प्रकीर्तितम् ॥ अस्त्रातस्तु पुमान्नाहों जप्यामिहवनादिषु । प्रातस्त्रानं तदर्थन्तु नित्यस्नानं प्रकीर्तितम् || चण्डालशवयूपादीन् स्पृष्टाऽस्नातां रजस्वलाम् । स्नानार्हस्तु यदा स्नाति स्नानं नैमित्तिकं हि तत् ॥ पुष्ट्यां स्नानादिकं यत्त दैवज्ञविधिचोदितम् । तद्धि काम्यं समुद्दिष्टं नाकामस्तत्प्रयोजयेत् ॥ जप्तुकामः पवित्राणि चार्चिष्यन् देवताः पितॄन् । स्नानं समाचरेद्यत्तु क्रियानं तद्विदुर्बुधाः ॥ मलापकर्षणं स्नानं स्नानमभ्यङ्गपूर्वकम् । मलापकर्षणार्था तु प्रवृत्तिस्तस्य नान्यथा ॥ सरित्सु देवखातेषु तीर्थेषु च नदीषु च । स्नानं यत्तत् क्रियास्नानं स्नानं तत्र क्रिया मता ॥ २४ श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने गार्ग्य: - गोणस्नानम् दिव्यं वायव्यमाग्नेयं ब्राह्म सारस्वतं तथा । मानसञ्चति विज्ञेयं गौणस्नानन्तु षडिधम् ॥ योगयाज्ञवल्क्यः - ‘मान्नं भौमं तथाऽऽग्नेय वायव्यं दिव्यमेव च । तथा स एवः वारुणं मानसचेति सप्त स्नानान्यनुक्रमात् ॥ आपोहिष्ठादिभिर्मान्त्रं मृदालम्बन्तु पार्थिवम् । आग्नेयं भस्मना स्नानं वायव्यं गोरजस्मृतम् ॥ यत्तु सातपवर्षेण दिव्यं तत्स्नानमुच्यते । वारुणञ्चावगाहन्तु मानसं विष्णुचिन्तनम् || मानसं प्रवरं स्नानं सर्वे शंसन्ति सूरयः । आत्मतीर्थप्रशंसायां व्यासेन पठितं यतः १ ॥ ‘शन्न आपस्तु द्रुपदा आपोहिष्ठाघमर्षणम् । एतैश्च पञ्चभिर्मन्त्रैः मन्त्रस्नानमुदाहृतम् || विद्वत्सरस्वतीप्राप्तं स्नानं सारस्वतं स्मृतम् । प्राप्य सारस्वतं तीर्थं भवेन्मुदितमानसः || सर्वतीर्थाभिषेकात्तु पवित्रं विदुषां हि वाक् । भुवि मूर्ध्नि तथाssकाशे मूकाशे तथा भुवि ॥ आकाशे भुवि मूर्ध्नि स्यात् मन्त्रस्नानं विधीयते । पादादि प्रणवं कुर्यादर्धर्चान्ते तथैव च ॥ ऋगादौ प्रणवं कुर्यान्मन्त्रस्त्राने विशेषतः । शुचिदेशान्मृदानीय कुर्याद्गालोपलम्भनम् || मान्त्र पार्थिवसंयुक्तं भौमस्नानं तदुच्यते । गोखुराद्रज आदाय गोसावित्रीं जपेद्बुधः || गात्रेष्वथ तदालिप्य स्नानं वायव्यमुच्यते । उत्तरायणमध्ये तु यदा वर्षति वासवः ||द्वितीयः खण्ड: ] ’ श्रीबखानसगृह्यसूत्रम् आतपेन सह स्नानं दिव्यमेव तदुच्यते । स्नानमब्दैवतैर्लिङ्गैर्जले मज्जनगाहनैः || तर्पण पितृदेवानां स्नानं वारुणमुच्यते । यौगिकं स्नानमाख्यातं योगो वै विष्णुचिन्तनम् || आत्मतीर्थप्रशंसायां व्यासेन परिकीर्तितम् । शक्तश्चेद्वारुणस्नानमप्रायत्ये तदेव 11 हृत् स्थितं सर्वभूतानां रविमण्डल संस्थितम् । नीलजीमूतसङ्काशं वासुदेवं चतुर्भुजम् ॥ शङ्खचक्रगदापद्मधारिणं वनमालिनम् । चिन्तयेत् ब्रह्मरन्ध्रेण प्रविशन्तं स्वमूर्धनि || तत्पादोदकजां धारां निपतन्तीं स्वमूर्धनि । तया प्रक्षालितं सर्वं स्वदेहं परिचिन्तयेत् ॥ इदं स्नानं परं मान्त्रात् सहस्रादधिकं मतम् । एवं स्नात्वा विशेषेण सर्वपापैः प्रमुच्यते || अप्रायत्ये समुत्पन्ने स्नानमेव समाचरेत् । ब्राह्मादीन्यन्यथाऽशक्तौ स्नानान्याहुर्मनीषिणः || वारुणस्नानासम्भवे कूपादुद्धृत्य सेचनमभिषेकः । • मनुः - कूपेषूद्धृततोयेन स्नानं कुर्वीत वा भुवि । स्नायी तो धृततोयेन अथवा (?) भुव्यसम्भवे || अखण्डावशे:- ’ शूर्पवातं नखाग्राम्बु स्नानवस्त्रं घटोदकम् । मार्जनीरेणुकेशाम्बु हन्ति पुण्यं पुरातनम् ॥ २९ दिव्यादीनां लक्षणमुत्तरत्र विस्तरेण वक्ष्यते । गुर्वनुज्ञा मातापितृभ्या- माचार्येण वा त्वया स्नानं कर्तव्यमिति वाक्येनानुज्ञा । ततश्च तदेव स्नानम् । मातृ देवो भव, पितृदेवो भवेति श्रुतेः । मनुः - श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् • आचार्यश्च पिता चैव माता भ्राता च पूर्वजः । नार्तेनाप्यवमन्तव्या ब्राह्मणेन विशेषतः । आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः ॥ माता पृथिव्या मूर्तिस्तु भ्राता स्वा मूर्तिरात्मनः । यन्माता वा पिता क्लेशं सहेते सम्भवे नृणाम् || न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि । तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वधा || तेषु हि त्रिषु तृप्तेषु तपस्सर्वं समाप्यते । तेषां त्रयाणां शुश्रूषा परमं तप उच्यते ॥ न तैरभ्यननुज्ञातो धर्ममन्यं समाचरेत् । त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः || त एव च त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽग्नयः । पिता च गार्हपत्यानिर्माता वे दक्षिणः स्मृतः ॥ गुरुराहवनीयस्तु सामित्रेता ( ? ) गरीयसी । त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रीन् लोकान् हि जयेद्गृही ॥ सर्वे तस्याता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः । अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः || गुरुस्तीर्थं नल ज्ञानमिति विज्ञायते सदा । तस्मात्तीर्थवदाचार्याज्जलवत् ज्ञानमभ्यसेत् ॥ आचार्यादीनां लक्षणमाहः - 4 निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि । अध्यापयति यश्चैनं स विप्रो गुररुच्यते ॥ उपनीय तु यश्शिष्यं वेदमध्यापयेद्विजः । सकल्पं सरहस्यश्च तमाचार्य प्रचक्षते ॥ ’ VI 11 [ प्रथम प्रश्नद्वितीय: खण्ड: ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ‘अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः । तमपीह गुरुं विद्यात् कृतोपक्रियया तया ॥ ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता स्वधर्मस्य च शासिता । बालोऽपि विप्रो बृद्धस्य पिता भवति मन्त्रदः || एकदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्गस्याथवा पुनः । योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायस्स उच्यते ॥ ३१ इदं ( गुर्वनुज्ञा) स्नानमातुरादिविषयम् । एतानि कादाचित्कानि अनुकल्पानि वेत्यभिप्रायेण पञ्चधा भवन्तीत्युक्तम् । नदीतटाककूपानामलमे पूर्वस्योत्तर- मुपतिष्ठेत । मनुः - नदीषु देवखातेषु तटाकेषु सरस्सु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च ॥ नदी लक्षणम् सहे .— ‘धनुस्सहस्राण्यष्टौ तु गतिर्यासां न विद्यते । न ता नदीशब्दवहा गर्तास्ताः परिकीर्तिताः ॥ ’ यत्र पुंसः सचेलस्य स्नानं तत्र सुवासिनी । कुर्वीतैव शिरस्नानं शिरोरोगी जटी तथा ॥ अशक्तौ शोभनगृहे शोभनार्हेषु सर्वदा । न शीतलजलस्नानं कार्यचैवोष्णसेवितम् ॥ 6 पार्थ:- जल शुद्धमशुद्धं वा विष्णुवास्तुसमीपतः । व्यासः
मनुः विष्णुगङ्गासमं तोयं महापातकनाशनम् ॥ ’ ‘न मेहत जलद्रोण्यां स्नातुश्च न नदीं तरेत् । ’ सिन्धुः नदी । ’ परकीयनिपानेषु न स्नायात्तु कदाचन । निपानकर्तुः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन लिप्यते ॥ ’ एतत्पतितादिजलविषयम् । महात्मनां न दोषः । ३२ श्री श्रीनिवासनलिकुल- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने मार्कण्डेयः वज्रमनुः - मनुः -
‘पुराणानां नरेन्द्राणामृषीणाञ्च महात्मनाम् । स्नानं कूपतटात्रेषु देवतानां समाचरेत् ॥ ‘अन्यायोपात्तवित्तस्य प्रतितस्य च वार्धुषः । न स्नायादुदपानेषु स्नात्वा कृच्छ्रं समाचरेत् ॥ ‘अलाभे देवखातानां सरसां सरितामपि । उद्धृत्य चतुरः पिण्डान् पारक्ये स्नानमाचरेत् ॥ लीन् पिण्डानथवोद्धृत्य स्नायुरापत्सु नो सदा । अन्त्यैरपि कृते कृपे नरो वाप्यादिके तथा ॥ तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं न विद्यते ।” इदमत्यन्तापद्विषयम् । विज्ञानेश्वर:- ’ अन्त्यजैः खानिताः कूपाः तटाका वाप्य एव च । तेषु स्नात्वा च पीत्वा च प्राजापत्येन शुद्धयति ॥ अकामाद्ब्राह्मणः शुद्धयेत् ब्रह्मकूर्चोपवासत । ’ अत्र विशेष:- याज्ञवल्क्यः मनुः - तथा यमः 1 f अनुत्सृष्टेषु न स्नायात्तथैवासंस्कृतेषु च ’ || वृथा तूष्णोदकैस्नानं वृथा जप्यमवेदिकम् । वृथा त्वश्रोत्रिये दानं वृथा भुक्तमसाक्षिकम् ॥ ’ न स्नायादुत्सवेऽतीते माङ्गल्यं विनिवर्त्य च । अनुव्रज्य सुहृद्वन्धून् अर्चयित्वेष्टदेवना ॥ यत्तु षट्त्रिंशन्मत ‘आप: स्वभावतो मेध्याः किं पुनर्वद्विसंयुताः । तेन सन्तः प्रशंसन्ति स्नानमुपं न वारिणा ॥’ इति, तदातुरविषयम् । ‘मृतौ जन्मनि सङ्क्रान्त्यां भाद्धे जन्मदिने तथा । अस्पृश्यस्पर्शन चैव न स्नायादुष्णवारिणा ||द्वितीयः खण्डः ] व्यासः - 1 …. 1 स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोत्येव न संशयः ॥ ’ ‘शीतास्वप्सु निषिच्योष्णाः मन्त्रसम्भारसम्भृताः । गेहेऽपि शस्यते स्नानं तत्तु स्यात् विफलं बहिः ॥ सम्भागः - मृदादयः । बहि: तटाकादौ । ’ विवस्वन् मन्त्रसंयुक्तमुपस्पर्शनमुच्यते । स्नानेऽवगाहने चैव प्लावनं विधिवर्जितम् ॥ मत्स्यकच्छपमण्डूका स्तोयममा दिवानिशम् । न तेषां हि स्नानफलं तथैव विधिवर्जितम् ॥ नद्यान्तु विद्यमानायां नदीोत्सृज्य कृत्रिमे । न स्नायादल्पतोये तु विद्यमाने बहूदके || भूमिष्ठमुद्धृतात्पुण्यं ततः प्रस्रवणोदकम् । ततोऽपि सारसं पुण्यं तस्मान्नादेयमुच्यते ॥ तीर्थतोय ततः पुण्यं गोदावर्यान्तु सर्वशः । अधोवर्णोदके स्नानं वर्ज्य नद्यां द्विजातिभिः || तस्यां रजकतीर्थेषु दशहस्तेन वर्जयेत् । शाल्मली तिन्त्रिणी निम्बं करञ्जव हरीतकी ॥ कोविदारकपित्थार्क बदर्यश्च विभीतकः । शेलुश्च खादिरश्चैषां स्नानं छायासु वर्जयेत् ॥ अश्वत्थस्य जले यत्र छाया भवति कुत्रचित् । तत्प्रयागसमं तीर्थं तत्र सन्निहितो हरिः || ३३ प्राङ्मुख उदङ्मुखो वाऽऽक्रम्य जलस्थलेष्वासीनः, पाणिपादा- वामणिबन्धजानुतो दक्षिणादि प्रत्येकं प्रक्षाल्य अफेनावस्राव - मविच्छिन्नमद्भुत मशब्द मबहिर्जानु हृदयङ्गममुदकं गोकर्णवत्पाणि कृत्वा ब्राह्मण तीर्थेन त्रिराचम्य, द्विरङ्गुष्ठमूलेनाऽस्यं परिमार्ष्टि ॥ ४ ॥ ३४ श्री श्रीनिवासमणिकृत तात्पयंचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने ‘प्राङ्मुखः उदङ्मुखो वे’ ति विष्णुः । पश्चिमे पुनराचम्य याम्यां खानेन शुद्धयति’ इति वचनात् प्राङ्मुख उदङ्मुखो वेत्युक्तम् । जलस्थलेष्विति । आपस्तम्बः - ‘उदके तूदकस्थस्तु स्थलस्थः स्थलके शुचिः । पादौ कृत्वोभयत्रापि वाचम्योभयतश्शुचिः ॥ पाणिपादाविनि । आनुशासनिके:- सुप्रक्षालितपाणिस्तु पादावामणिबन्धनात् । अधस्तादुपरिष्टाच्च ततः पाणिमुपस्पृशेत् || कात्यायनः मनुः - t तस्माद्दक्षिणोर्घ आत्मनो वीर्यावत्तर.’ इति श्रुतेः दक्षिणादीत्युक्तम् । ‘यत्रोपदिश्यते कर्म कर्तुरङ्ग न चोच्यते । दक्षिणस्तत्र विज्ञेयः कर्मणां पारगः करः ॥ ‘कुत्सिते वामहस्तः स्यात् दक्षिणः स्यादकुत्सिते । यज्ञोपवीतिना कार्य सर्वकर्म प्रदक्षिणम् || अधिकारिभेदेनाचमनं द्विविधम्, अमन्त्रकं समन्त्रकश्च । तत्र जलगत- निषेधपूर्वकं कर्तुर्निषेधनियमानाह अफेनेत्यादिना । शान्तिपर्वणि- वृत्त्रस्य रुधिराचैव बुदबुदाः पार्थ जज्ञिरे । द्विजातिभिरभक्ष्यास्ते दीक्षितैस्तु विशेषतः ॥ श्रीभागवते. ’ तासु बुदबुदफेनाभ्यां तद्दृष्टं तच्च किल्विषम् ’ ॥ अवस्रावं अवाक् स्रावम् | अविच्छिन्नं विच्छेदरहितं । भद्भुतं हृत्कण्ठतालुकाभिरित्युक्तवात् नातिशीघ्रम् । अबहिर्जान्विति । सुमन्तुः - ‘होमं प्रतिग्रहो दानं भोजनाचमने जपः । न बहिर्जानु कार्याणि साङ्गुष्ठानि सदाऽऽचरेत् ॥द्वितीय: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् गोकर्णवत्पाणि कृत्वेति । 4 गोकर्णवत्तलं प्रोक्तं जलमादाय पाणिना मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां शेषेणाचमनं चरेत् ॥ 1 ३५ ब्राझेण तीर्थेनेत्यादि । पूर्वनेवोक्तमाचमनम् । द्विरङ्गुष्टमूलेत्यादि । अमन्त्रकस मन्त्रकाचमनयोः समानो मार्जनादिः । अङ्गुष्टस्याग्निः प्रदेशिन्या वायुः, मध्यमस्य प्रजापतिः, अनामिकायाः सूर्यः, कनिष्टिकस्येन्द्रः इत्यधिदेवता भवन्ति ।। ५ ।। अष्टमध्यमा सर्वतीर्थेर्वा मुखं मार्ष्टि ॥ ६ ॥ अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी, अङ्गुष्टप्रदेशिनीभ्यां नासिके, अङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां श्रोते, भुजौं ताभ्यामइगुटेन वा, हृदयमङ्गुली- भिः, नाभिञ्चाङ्गुष्ठेन प्रत्यङ्गनपत्र स्पृष्टा जङ्घयोर्वामे पाणावप्यभ्युक्ष्य सर्वाभिर्मृर्धानं स्पृशति ॥ ७ ॥ अङ्गुलिभेदेनाधिदेवता उच्यन्ते अगुष्ठस्याग्निरित्यादिना । तत्तदङ्गा- घिष्ठितदेवताप्रीतिद्वारा शुद्धिरित्यभिप्रायेण तत्तदङ्गुल्या तत्तदङ्गस्पर्शनमाह अङ्गुष्ठ- मध्यमाभ्यामित्यारभ्य मूर्धानं स्मृतीत्यन्तेन । इन्द्रोऽहमुभ भ्या’ मिति करौ ‘आपः पादावास्मिन् कुले ’ इति पादौ च तथा प्रक्षाल्य ‘आपः पुनन्त्वि’ ति पुनस्तथाऽऽचामति ॥ ८ ॥ ऋग्वेदे – आपः पादावित्यारभ्य ‘दक्षिणं पादमवनेजत्यास्मिन् राष्ट्र इन्द्रियं दधाति सव्यं पादमवनेजति, आस्मिन् राष्ट्र इन्द्रियं वर्धयतीति श्रुतम् । अश्वमेधिके - ‘आपः पुनन्तु इत्युक्ता पुनराचमनं चरेत् । मौङ्कारां व्याहृतिश्चापि सदसस्पतिमित्यचम् ।।’ इति ऋग्वेदः प्रीणातु यजुर्वेदः प्रीणातु सामवेदः प्रीणातु इति विरपः पीत्वा, अथर्ववेदः प्रीणातु इतिहासवेदः प्रीणातु चन्द्रमाः प्रीणातु इति विधा मुखं मार्ष्टि ॥ ९ ॥ ३६ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् प्रथम महेश्वरः प्रीणातुं इति मूर्धानम्, आदित्यः प्रीणातु सोमः प्रीणातु इति चक्षुषी, दिशः प्रीणन्तु इति श्रोत्रे, वायुः प्रीणातु इति नासिकाम् इन्द्रः प्रीणातु इति भुजौ, विष्णुः प्रीणातु इति हृदयम्, अग्निः प्रीणातु इति नाभि स्पृशतीत्येके ।। १० ।। ऋग्वेदः प्रीणात्वित्यादिना मन्त्रकमाचमनमुच्यते । ननु तत्तदङ्गुलिमात्रेण विना अङ्गुष्ठेन सह स्पर्शनं किमर्थमिति चेत् उच्यते । ‘अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽङ्गुष्ठञ्च समाश्रितः’ इति श्रुतेः । ’ योऽयं दक्षिणो हस्तस्स यज्ञ’ इति - यजत्ययं शब्दो देवपूजा सङ्गतकरणदानेषु । यस्मादेतानि कुर्वते तस्माद्यज्ञः, वाम्यज्ञः तस्याधिदैवतं स चात्र तस्माद्यज्ञो यश्चायमङ्गुष्ठस्सविष्णुः स यस्याधिदैवत (?) ’ मिति बोधायनवचनाच्च, ‘सर्वास्वङ्गुष्ठ- मुपनिगृह्णातीति श्रुतेश्च साङ्गुष्ठानि स्पर्शनानि प्रतिपादितानि । ‘साङ्गुष्ठानि सदाचरे’ दिति मनुस्मरणाच्च । शह्नः त्रिः प्राश्नीयाद्यदम्भस्तु प्रीतास्तेनास्य देवताः । ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च भवन्तीत्यनुशुश्रुम || गङ्गा च यमुना चैव प्रीयेते परिमार्जनात् । नासत्यदत्रौ प्रीयेते स्पृष्टे नासापुटद्वये || स्पृष्टे लोचनयुग्मे तु प्रीयेते शशिभास्करौ । स्पृष्टेन कर्णयुग्मेन प्रीयेते ह्यनिलानलौ || स्कन्धयोः स्पर्शनादेव प्रीयन्ते सर्वदेवताः । नाभिसंस्पर्शनान्नागाः प्रीयन्ते चास्य नित्यशः || संस्पृष्टे हृदये चास्य प्रीयन्ते सर्वदेवताः । भूम्यम्बूत्सर्गतो नागाः पृषद्भिश्च चराचरम् ।।’ इति मानुशासनिके - ‘सुप्रक्षालितपाणिस्तु पादावांमणिबन्धनात् । अधस्तादुपरिष्टाच्च ततः पाणिमुपस्पृशेत् ॥यः ण्ड: ] मनोगतास्तु निशाब्दा निरशब्दं त्रिरपः पिबेत् । द्विर्मुखं परिमृज्याच्च खानि चोपस्पृशेद्बुधः || ऋग्वेदस्तेन प्रीणाति प्रथमं यत्पिवेदपः । द्वितीयञ्च यजुर्वेदः तृतीयं साम एव च ॥ मृज्यते प्रथमं तेन अथर्वा प्रीतिमाप्नुयात् । द्वितीयेनेतिहासश्च पुराणस्मृतिदेवताः || यच्चक्षुषी समाधत्ते तेनादित्यन्तु प्रीणयेत् । प्रीणीतो वायुप्राणौ च दिशः प्राप्याथ श्रोत्रयोः ॥ ब्रह्माणं तेन प्रीणाति यन्नूर्धनि समापयेत् । यदुत्क्षिपति चापोर्ध्वं आकाश तेन प्रीणयेत् ॥ प्रीणाति विष्णु पद्भ्यान्तु सलिलं वै समादधत् ’ । इति नन्वग्न्यादीनां बागाद्यङ्गदेवतात्वं कथं ? बागाद्यङ्गेषु स्पृष्टेषु कथं वा प्रीतिः ? किं फलमिति चेत् । / ऋत्राह्मणे श्रूयते - ‘आत्मा वा इदमेक एवात्र आसीन्नान्यत्किञ्चन मिषत् स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति स इमान् लोकानसृजत अम्भो मरीचीर्मरमा पोषोऽम्भः परेण दिवं द्यौः प्रतिष्ठाऽन्तरिक्षं मरीचयः पृथिवी मरो या अधस्तात्ता आपः । स ईक्षत इमे लोकाः, लोकपालान्नु सृजा इनि । सोऽद्धय एव पुरुष समुद्धृत्यामूर्च्छयत् तमभ्यतपत् तस्याभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत ( यथाऽण्डं), मुखा- द्वाक् वाचोऽभिः । नासिके निरभिद्येतां नासिकाभ्यां प्राणः प्रणाद्वायुः । अक्षिणी निरभिद्येतां अक्षिभ्यां चक्षुश्चक्षुष आदित्यः । कर्णौ निरभिद्येतां कर्णाभ्यां श्रीवं श्रोत्रादिशः । त्वनिरभिद्यत त्वचो लोमानि, लोमभ्यः ओषधिवनस्पतयः । हृदयं निरभिद्यत हृदयान्मनो मनसश्चन्द्रमाः । नाभिर्निरभिद्यत नाभ्या अपानः, अपानान्मृत्युः । शिनं निरभियत शिभाद्रेतो रेतस आपः । ता एता देवतास्सृष्टा अस्मिन् महार्णवे प्रापतंस्तमशनायापिपासाभ्यामन्ववर्जित्ता एनमब्रुवन् मायतनं नः प्रजानीहि यस्मिन् प्रतिष्ठिता भन्नमदामेति । ताभ्यो गामानयता ३८ श्री श्रीनिवासमत्रिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् , | [ प्रथम प्रश्ने अब्रुवन् न वै नोऽयमलमिति । ताभ्योऽश्वमानयत्ता अब्रुवन् न वै नोऽयमलमिति । ताभ्यः पुरुषमानयत् ता अब्रुवन् सुकृतं ब्रुवेति ( ? ) | पुरुषो वा व सुकृतम् । ता अब्रवीत् यथाऽऽयतनं प्रविशतेति । अभिर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत् वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत् आदित्यश्चक्षुर्भूत्वा भक्षिणी प्राविशत् दिशः श्री भृत्वा कर्णौ प्राविशत्, ओषधिवनस्पतयो लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशन्, चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशत्, मृत्युरपानो भूत्वा नाभिं प्राविशत्, आपो तो भूत्वा शिश्नं प्राविशन्, तमशनायापिपासे अब्रूताम् आभ्यामभिजानीहीति । ते अब्रवीदेतास्वेव वां देवतास्वा भजाम्येतासु भागिन्यौ करोमीति । तस्माद्यस्यै कम्यैव च देवतायै हविर्गृह्यते भागिन्यावेवास्यामशनायापिपासे भवत’ इति । एवं अम्न्यादीनां वागादिपूत्पत्त्यादिकं प्रतिपाद्य तत्रैवोत्तरत्र वागादीनां विभृत्यादिकं प्रतिपाद्यते । यथा: - अथातो विभूतयोऽस्य पुरुषस्य वाचा सृष्टौ पृथिवी चाग्निश्व, अस्यामोषधयो जायन्ते अग्निरेतास्वदयनि ‘इदमाहरत’ इति एवमेतौ वाचं पितरं परिचरतः पृथिवी चामिव । यावदनुपृथिवी यावदन्यग्निः तावानम्य लोको भवति नान्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतयोर्न जीर्यते पृथिव्याश्वाश्च य एवमेतां वाचो विमूर्ति वेद । प्राणेन सृष्टावन्तरिक्षश्च वायुश्य, अन्तरिक्ष वा अनुचरन्त्यन्तरिक्षमनुश्वण्वन्ति वायुरस्मै पुण्यं गन्धमावहति, एवमेतौ प्राणं पितरं परिचरतो ऽन्तरिक्षञ्च वायुश्च, यावदन्वन्तरिक्ष यानुवायुस्तावानस्य लोको भवति नाम्य तावल्लोको जीर्यते, यावदेतयां न जीर्यतेऽन्तरिक्षस्य च वायोश्च य एवमेतां प्राणस्य विभूतिं वेद । चक्षुषा सृष्टौ द्यौश्वादित्यश्च द्यौर्हास्मै पुष्टिमन्नाद्यं सम्प्रयच्छत्यादित्योऽस्य ज्योति प्रकाश करोति, एवमेतौ चक्षुः पितरं परिचरतः द्यौश्वादित्यश्व, यावदनुद्यौर्यावदन्वा दित्यम्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतयोर्न जीर्यते दिवश्चादित्यस्य च य एवमेतां चक्षुषो विभूतिं वेद । श्रोत्रेण सृष्टा दिशश्चन्द्रमाश्च दिग्भ्यो हैनमायन्ति दिग्भ्यो विशृणोति, चन्द्रमा अस्मै पूर्वपक्षापरपक्षान्विचिनोति पुण्याय कर्मणे, एवमेते श्रोत्र पितरं परिचरन्ति दिशश्च चन्द्रमाश्च यावदनुदिशो यावदनुचन्द्रमास्ता ,द्वितीयः खण्डः ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् ३९ वानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतेषां न जीर्यते दिशाच चन्द्रमसश्च य एवमेतां श्रोतस्य विभूतिं वेद । मनसा सृष्टा भपश्ध वरुणश्च, आपोहास्मै श्रद्धां सन्नमन्ते पुण्याय कर्मणे, वरुणोऽस्य प्रजां धर्मेण दाधार, एवमेते मनः पितरं परिचरन्ति आपश्च वरुणश्च, यावदन्वापो यावदनुवरुण- स्तावानस्य लोको भवति नास्य तावल्लोको जीर्यते यावदेतेषां न जीर्यते अपाञ्च वरुणस्य च य एवमेतां मनसो विभूतिं वेद’ इति । वागादीनामेवंरूपेण विभूतेः श्रयमाणत्वात् ’ आपो वा इदं सर्व ’ मित्यादि श्रुतेश्व प्रत्यङ्गमपश्च स्पृष्टेत्युक्तम् । " इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयखण्डार्थविवरणं समाप्तम् । अथ तृतीयः खण्डः अथाऽपो नमस्कृत्यावगाह्य यावदमनःशङ्कमद्भिर्मृदा च गाल- शुद्धिं कृत्वा वस्त्रमादशात्सूदितमिति नेनेति ॥ १ ॥ अथ करप्रक्षालनादिशुद्धाचमनानन्तरम् । अपो नमस्कृत्य । अपां सर्वकारणत्वात्तन्नमस्कारः। अवगाह्य यावदमनश्शङ्कमद्भिर्मृदा च गावशुद्धि कृत्वा - मृञ्जलाभ्यां यावन्मनश्शुद्धि तावत्पर्यन्तमित्यर्थः । स्मृति: बोधायनः आश्वमेधिके
मनुः बोधायनः 嘉 शौचन्तु द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । सृज्जलाभ्यां बहिश्शुद्धिर्मनश्शुद्धिस्तथान्तरम् || ’ इति अद्भिशुद्धयन्ति गात्राणि बुद्धिर्ज्ञानेन शुद्धयति । अहिंसया च भूतात्मा मनस्सत्त्वेन शुद्धयति ॥ मनश्शौच कर्मशौचं कुलशौचञ्च भारत । शरीरशौचं वाक्छौंच शौचं पञ्चविधं स्मृतम् || , ‘सत्यपूतां वदेद्वाचं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् । दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं मनःपूतं समाचरेत् ॥ • कालो हि मनश्शुद्धिरुदकाद्युपलेपनम् । अविज्ञातञ्च भूतानां पडिभं शौचमुच्यते ॥ ’ (?) इति मानसं वै प्राजापत्यं पवित्रम् ’ इति श्रुतिः । मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ’ इति मनस एव शुद्धौ प्राधान्यमम्, अशुद्धचित्तम्यावमानपर्यन्तं शौचं कुर्वतः शुद्धिर्नास्तीत्यवगम्यते । व्यासः ‘गङ्गातोयेन कृत्स्नेन मृहारैश्च नगोपमैः । आमृत्योरा चरच्छौचं भावहीनो न शुद्धयति ॥ वल्मीकस्थो यथा व्यालो बहिर्दण्डविघट्टनात् । न बिभेति तथा पाप्मा बहिस्खानशतादपि ।। ’ इतितृतीयः सण्डः ] श्रीवैज्ञानसगृह्यसूत्रम् शान्तिपर्वणि – ‘अग्निहोत्रं वने वासः स्वाध्यायो दाररक्षणम् । सर्वाण्येतानि वै मिथ्या यदि भावो न निर्मलः || भतो यावदमनश्शङ्क’ मित्युक्तम् । बर्ख…. नेनेति । अनुशासनिके— ‘क्षारोषराभ्यां वस्त्रस्य कुर्याच्छौंचं मृदा सह । लेपगन्धापनयनं तस्माच्छौंचं विधीयते ॥ ४१ गायत्र्या प्रागग्रिकमुदगग्रिकं वाऽऽस्तृणाति, शुष्के तयैव गृहीयात् ॥ २ ॥ { आर्द्रवासास्तु यः कुर्याज्जपहोमप्रतिग्रहान् । सर्व तद्राक्षसं विद्याद्बहिर्जानु च यत्कृतम् ॥’ इति सुमन्तुस्मरणात् शुष्केति । इदमापः प्रवहतेत्यभिगम्य, हिरण्यशृङ्गमिति जलं प्रणम्य, समृदोदकेन " आपः पुनन्तु " इत्यभ्युक्ष्य, “इदमापश्शिवा " इत्यपो विमाझ सुखाति ॥ ३ ॥ मनुः
सङ्कल्पपूर्वकमिति योज्यम् । ‘असङ्कल्प्य तु यः कुर्यात् स्नानदानत्रतानि च । अन्यानि पुण्यकर्माणि विफलानि भवन्ति हि ॥ ’ इति सङ्कल्पस्सूक्तपठनं मार्जनञ्चाधमर्षणम् । तर्पणं पितृदेवानां स्वानं पञ्चाङ्गमुच्यते ॥ तिथिवारादिकं स्मृत्वा सुसङ्कल्प्य यथाविधि ॥ ’ इति च स्मरणात् हिरण्यशृङ्गमित्युक्ता जलं समवगाहयेत् । सुमिला न ऋचाऽऽहृत्य मृत्स्नाने जलमुत्सृजेत् ॥ योऽस्मान् द्वेष्टीत्कृचाऽऽहृत्य तथा तत्र बलं क्षिपेत् । पूर्वमुख धेनैऋत्यामन्यथा पश्चाद्भागे । 6 1 ४२ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने यच्च वयं द्विष्म’ इति पुनस्तत्र जलं क्षिपेत् । एवं त्रिर्मृत्तिकानाने जलमञ्जलिनोत्सृजेत् ॥ जलं प्रणम्येति । " ’ नमोऽग्मय ’ इति तीर्थं नमस्कुर्यात्ततो बुधः । यदपा ’ मित्यमेध्यांश निरस्येद्दक्षिणे जले || अत्याशना’ दिति द्वाभ्यां त्रिरालोड्य तु पाणिना । चतुरश्र तीर्थपीठं पाणिनोल्लिख्य वारिषु || ‘आवाहयामि त्वां देवी ’ त्यावाह्यात्रैव जाह्नवीम् । 蓄 इमम्मे गने ’ इत्युक्ता पुण्यतीर्थानि च स्मरेत् ॥ इति । समृदोदोन मृज्जलाभ्याम् । आः पुनन्त्वित्यभ्युक्ष्य - शिरसि । ‘इदमाप: शिवा’ इति विगाह्य सुनाति । इदं मलापकर्षणस्नानम् । मार्जयेदित्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । ‘इदं ब्रह्म पुनीमह’ इति पवित्रं गृहीत्वा ‘ब्रह्मा पुना’ त्रित्यगु- ल्यां निक्षिप्य ’ शतधार मिति जलं गृहीत्वा पयस्वतीरोषधय’ इत्याचम्य ‘भूरशय ’ इत्युपस्थानमादित्यस्य ॥ ४ ॥ करशुद्धयर्थं कर्मसाद्गुष्यार्थञ्च पवित्रधारणमाह इदमिति । पवित्रलक्षणम् । चतुरङ्गुलं भवेदग्र ग्रन्थिरेकाङ्गुलं भवेत् । यङ्गुलं वलयञ्चैवमैवं हस्तपवित्रकम् ॥ शातातपः 6 जपे होमे च दाने च स्वाध्याये पितृतर्पणे । अन्यून तु करं कुर्यात्सुवर्णरजतैः कुशैः ॥ सुमन्तुः - अत्रि: -
‘अपवित्र करो नमः शिरसि प्रावृतोऽपि वा । प्रलपन्वा जपेद्यावत्तावन्निष्फलमुच्यते ॥ • ‘उमाभ्यामपि हस्ताभ्यां विप्रैर्दर्भपवित्रके । धारणीये प्रयत्नेन ब्रह्मग्रन्थिसमन्विते ॥तृतीयः खण्ड; ] श्रीववानगृह्यसूत्रम् ब्रह्मन्थिसमायुक्ते पवित्रे मध्यपर्वणि । पाणिभ्यां सर्वदा धार्ये कर्मकाले विशेषतः || पर्वभेदे वर्णभेदे च विशेषमाह अत्रि: स्मृत्यन्तरे - 4 अग्रपर्वस्थितो दर्भः तपोवृद्धिकरोऽपि सः । मध्ये चैव प्रजाकामो मूले सर्वार्थसाधकः || अंगुलीमूलदेशे तु पवित्रं धारयेत् द्विजः । राज्ञां द्विपर्वके चैव विशाममेकरस्य तु ॥ ’ पित्र्यं मूलेन मध्येन स्नान दानं प्रयत्नतः । दैवं कर्म कुशाग्रेण कर्तव्यं भूतिमिच्छता ॥ यथाक्रमं मूलमध्याग्रसहितैरित्यर्थः । दशदर्भाः स्मृतिसारे - 6:- ‘कुशा: काशा यवा दुर्वा गोधूमाश्चार्थकुञ्चराः । उशीरा व्रीहयो मौजा दशदर्भाश्च बल्बजाः || काशहस्तस्तु नावामेत् कदाचिद्विधिशंकया । प्रायश्चितेन युज्येत दूर्वाहस्तस्तथैव च ॥ प्रायश्चित्तमष्टोत्तरशतगायत्रीजपः । वृद्धवसिष्ठ: – संग्रहे - कौशिकः - { C काशस्तु रौद्रो विज्ञेयः कौश ब्राह्म तथा स्मृतम् । आर्ष तु दौर्वमाख्यातं वैश्वामितं तु वैष्णवम् ॥ अप्रसूताः स्मृताः दर्भाः प्रसूतास्तु कुशास्तथा । समूला: कुतपाः प्रोक्ताः छिन्नाग्रास्तृणसंज्ञिताः || ’ गवां वालपवित्रेण वह्न्युपास्तिं करोति यः । पञ्चाग्नयो हुतास्तेन यावज्जीवं न संशयः ॥ ’ इति ४३ ब्रह्मा पुनावित्यल्यां निक्षिप्य । अङ्गुल्यामिति सामान्योनोक्तत्वात् अनामिकाव्यतिरिक्ताङ्गुलीनां दोषाभावात् अनामिकाव्यतिरिक्ताङ्गुलिष्वपि किं न स्यादिति चेन्न । A श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने अनुष्ठानामिकाभ्यान्तु च्छिन्नं पैतामहं शिरः । रुद्रेण जातिस्मरणात् ततः काव्यत करोऽशुचिः ॥ तस्मात्पवित्रहस्तार्थं कुशकाञ्चनधारणम् ।’ इति व्यासस्मरणाद्दोष निर्हरणार्थमनामिकायां धारयेत् || किञ्च । ’ यथा चक्रं महाविष्णोर्यथा शूलं पिनाकिनः । यथा वज्रं महेन्द्रस्य तथा विप्रकरे कुशः ॥ ’ इति शतधारमिति जलं गृहीत्वा पयस्वीरोषधय इत्याचम्य | ’ अपोऽश्नाति अन्तरत एव मेध्यो भवती ‘ति श्रुतिः । भृग्गय इत्युपस्थान- मादित्यस्य । ‘उद्यन्तमस्तयन्तमादित्यमभिध्याय ’ न्निति श्रुतिः । ‘चित्पतिरिति । त्रिभिरनामिकोपान्ताभ्यां समृदोदकेन त्रिः प्रदक्षिणमावर्त्य शिरो मार्ष्टि ॥ ५ ॥ चित्पतिरिति । त्रिभिरनामिकोपान्ताभ्याम् । उपान्तः - अङ्गुष्ठः ’ सर्वास्वङ्गुष्ठमुपनिगृह्णातीति श्रुतेः । अङ्गुष्ठव्यतिरिक्तानामन्योन्यसापेक्षा या अभावादङ्गुष्ठापेक्षाया विद्यमानत्वाच्च । समृदोदकेन शिरस उपरि । त्रिः प्रदक्षिण- मावर्त्य शिरो मार्ष्टि । 1 स्मृतिप्रदीपिकायाम् ‘आयुष्कामः शिरोलोप मृदा कुर्याद्विजः पुरा । श्रीकामः पादशौचञ्च मृदा पूर्व समाचरेत् || 1 अपो ‘हिरण्य’ ‘पवमानैः प्रोक्षयति ॥ ६ ॥ अत्र प्रोक्षण स्नानाङ्गत्वेन । बोधायनः – ’ अपि वानाद्याऽऽ पेय ( ? ) प्रतिषिद्ध भोजनेषु दोषवच्च कर्म कृत्वाऽभि- सन्धिपूर्वकमनभिसन्धिपूर्वकं वा शूद्रायाश्च रेतरिसक्ता अयोनौ वा अब्लिकाभि वरुणीभिश्चोपश्पृश्य प्रयतो भवति । अपोऽवगाहनं स्नानं विहितं सार्ववर्णिकम् । मन्त्रवत्प्रोक्षणञ्चैव द्विजातीनां विशिष्यते ’ ॥ इतितृतीयः खण्डः ] श्रीवखामसगृह्यसूत्रम् ‘उद्वयमित्यादिनाऽऽदित्यमुपस्थाय, महाव्याहृत्या जलमभि- मन्त्रय, कर्णावपिधायाभिमुखमादित्यस्यार्धं निमज्ज्य, ‘ऋतश्च सत्यश्रा, या सुगन्धा’ इति त्रिरावर्तयन्नघमर्षणं करोति ॥ ७ ॥ मन्त्राक्षरेषु सर्वेषु मूर्तिभेदाः परात्मनः । शक्तयश्चानुभावाश्च सदा तिष्ठन्ति सत्तम ॥ ’ इति विष्णुधर्मोत्तरवचनात् भगवत्सान्निध्यार्थं महाव्याहृत्याऽभिमन्त्रणमुक्तम् । कर्णौ अपिधायेति । ’ पिधाय नासिकाकर्णौ स्नानं कुर्याद्यथाविधि ’ इति । यद्व सङ्ग्रहे – जलप्रवेशनिवारणार्थम् । अभिमुखमादित्यस्य । स्मृति: - 矗 व्यासः सङ्ग्रहे स्थिरोदकेषु सर्वेषु सूर्यस्याभिमुखो द्विजः । प्रवाहाभिमुखो मज्जेङ्गाद्यादिसरित्सु च ॥ ’ स्रवन्तीषु सदा स्त्रायात् प्रतिस्रोतस्स्थितो द्विजः । तटाकादिषु तायेषु प्रत्यर्क स्नानमाचरेत् ॥ ‘स्रोतसोऽभिमुखस्त्रायात् मार्जन चाघमर्षण | अन्यत्रार्कमुखो रात्रौ प्राङ्मुखोऽग्निमुखोऽपि वा ॥ सन्ध्यामुखस्तु सन्ध्यायां स्नानं कुर्वीत यत्नतः । विरार्तयन्नघमर्षणमिति । निमज्ज्य …. विष्णु:- अन्तर्जले जपेन्मग्नः त्रिष्कृत्वस्त्वघमर्षणम् । द्विपदां वा त्रिरावतेदायं गौरिति वा त्यृचम् ॥ सव्याहृतीकां सप्रणवां गायत्रीं त्रिर्जपेत्तु वा । आवर्तयेद्वा प्रणवं स्मरेद्वा विष्णुमव्ययम् ॥ योगयाज्ञवल्क्यः - ’ नलमध्ये स्थितो विप्रः शुद्धभावो हरिं स्मरेत् । तद्विष्णो रिति मन्त्रेण जपेदप्सु पुनः पुनः ॥ ४६ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने बोधायनः ‘प्रायश्चित्तानि वक्ष्यामो विख्यातानि विशेषतः । समाहितानां युक्तानां प्रमादेषु कथं भवेत् ॥ 1 1 ऋतश्च सत्यच्चेत्येतदघमर्षणं त्रिरन्तर्नले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते । ’ आयं गौः पृभिरक्रमी’ दित्येतामृचं त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते । ‘द्रुपदादि- वेन्मुमुचान ’ इत्येतामृचं त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते । ‘हंसश्शुचि’ षदित्येतामृचं त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते । अपिवा सावित्री, गायत्रीं पच्छोऽर्धर्चशस्समस्ताश्चेति एतामृचं त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते । अपिवा व्याहृतीर्व्यस्तास्समस्ताश्च त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते इति । तदेतद्धर्मशास्त्रं नापुत्राय नाशिष्याय नासंवत्सरोषिताय दद्यात् । सहस्रं दक्षिणा ऋषभैकादश च गुरुप्रसादो वा गुरुप्रसादो वे ‘ति । विष्णुः - ’ ततोऽप्सु निमग्नस्त्रिरघमर्षणं नपेत् । तद्विष्णोः परमं पदमिति, द्रुपदां वा, सावित्री, युञ्जते मन इत्यनुवाकं, पुरुषसूक्तं वा तज्जुम्बकमन्त्रेण वा जपेदप्सु यथाबलमिति । मनुः - ’ यथाऽश्वमेधः क्रतुराट् सर्व पापं व्यपोहति । तथाऽघमर्षण सूक्तं सर्वपापप्रणाशनम् ॥ । अघमर्षणसूक्तस्य माधुच्छन्दसोऽघमर्षणः ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः भाववृत्तः परमात्मा देवता । भावस्य सत्तामात्त्रस्य ब्रह्मणो वृत्तं जगत्सृष्टिः । सूक्तस्य प्रतिपाद्यो वरुणो वा । त्रिरावर्तयन्नित्युक्तत्वान्मानसिकमेव । पराशरः मन्त्रपूतैर्जलैर्यत्तत्प्राहुः स्नानं फलप्रदम् । न वृथा वारिमग्नानां यादसामिव निष्फलम् || ब्रह्मक्षत्रविशाञ्चैव मन्त्रवत्स्नानमिष्य : । तूष्णीमेव हि शूद्रस्य स्त्रीणाञ्चैव भवेदिति ॥ तस्समन्त्रकत्वेनाघमर्षणमुक्तम् ।तृतीयः खण्डः ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ततो मन्दं निःश्वस्य, धौतं परिधाय, अनुपमृज्यवासः, प्रातः ‘सूर्यश्चे’ त्यादिनाऽऽचम्य, ’ आपोहिष्ठादिभिः ऋग्भिस्तिसृभिः प्रोक्ष्य, गायत्र्याऽपोऽभिमन्त्र्य आदित्याभिमुखं विक्षिप्य, प्रदक्षिणं करोति ॥ ८ मन्दमिति । मन्दनिश्वसनं शूलादिरोगनिवारणार्थम् । विष्णुः कार्णाजनि: व्यासः कौशिक:- { स्नातश्चार्द्रवाससा देवर्षिपितृतर्पणमप्स्वेव कुर्यादिति । ’ देवतानां पितॄणाञ्च जले दद्याज्जलाञ्जलिम् । असंस्कृतप्रमीतानां स्थले दद्याज्जलाञ्जलिम् || ‘स्नाने चैव तु सर्वत्र तर्पयेत्पितृदेवताः । काम्ये नित्ये विशेषेण तत्प्रकुर्यात्प्रयत्नतः ॥ देवान् ब्रह्मऋषींश्चैव तर्पयेदक्षतोदकैः । तर्पयेत्तु पितॄन् भक्तया सतिलोदकचन्दनैः || ‘प्रातः काले (स्नाने) विशेषोऽयं विद्धि नैव तिलैर्युतम् । नैमित्तिकञ्च काम्यञ्च तिलैरेव विधीयते ॥ आपस्तम्बः
1 अस्पृश्यस्पर्शने वान्ते त्वश्रुपाते क्षुरे भगे । स्नानं नैमित्तिकं ज्ञेयं देवर्षिपितृवर्जितम् ॥ स्मृत्यर्थसारे - ‘तूष्णीं स्त्रायादशुद्धस्तु मन्त्रसम्भारवर्जितम् । । अस्पृश्यस्पर्शने स्नाने नाघमर्षणतर्पणे || भारद्वाजः शौनक : ’ ‘अस्पृश्यस्पर्शने चैव त्रयोदश निमज्ज्य च । आचम्य प्रयतः पश्चात् स्नानं विधिवदाचरेत् ॥ शुचिवस्त्रधरः स्नातः परिधायाम्बरं शुचि । तेषामेव हि तीर्थेन कुर्यादुदकतर्पणम् ॥’ एवं स्तानाङ्गतर्पणं कृत्वा यक्ष्मणे तर्पण कुर्यात् । • स्नानाङ्गतर्पणं कृत्वा यक्ष्मणे जलमाहरेत् । अन्यथा कुरुते यस्तु स्नानं तस्याफलं भवेत् ॥ Te गृहे विशेष: उक्षनाः
मनुः बृजमनुः श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रथ यन्मया दुष्कृतं तोये शारीरमलसचितम् । तस्य पापविशुद्धयर्थ यक्ष्माणं तर्पयाम्यहम् ॥ ‘यथाऽहनि तथा प्रातर्नित्यं स्वायादतन्द्रितः । दन्तान् प्रक्षाल्य मद्यादौ गृहे चेदमन्त्रवदिति ॥ स्नानतर्पणं भूर्देवानित्यादि गृह परिशिष्टोक्तप्रकारेण कर्तव्यम् । ‘द्विब: पूर्वमुखो देवानुत्तराभिमुखो मुनीन् । पितृश्व दक्षिणमुखो जलमध्ये तु तर्पयेत् ॥ स्नात्वा न धावयेद्दन्तान् न मृज्याद्वाससा मुखम् । पिबन्ति शिरसो देवाः पिबन्ति पितरो मुखात् ॥ सुराबिन्दुसमाः प्रोक्ताः पृष्ठतः केशबिन्दवः । त एव पुरतः प्रोक्ताः सर्वतीर्थोपमा बुधैः ॥ अवधूनोति यः केशान् खात्वा प्रस्रवतो द्विनः । आचामेद्वा जलस्थोऽपि स बाह्याः पितृदैवतैः || तर्पयित्वा जलाचीर्णस्तद्वस्त्रं पीडयेद्विजः । पितॄणां प्रीणनार्थाय पुत्राणां तु विशेषतः 1 ‘मनुष्यतर्पणे चैव स्नानवस्त्रनिपीडने । निवीती तु भवेद्विप्रस्तथा मूत्रपुरीषयोः ॥ वस्त्रं चतुर्गुणीकृत्य पीडयित्वा जलाद्वहिः । वामप्रकोष्ठे निक्षिप्य द्विराचम्य विशुद्धयति ॥ ’ वस्त्रं त्रिगुणितं यस्तु निपीडय ते मूढधीः । वृथा स्वानं भवेत्तस्य यश्चैवादश म्बुनि || बृजवसिष्ठ: - ‘स्नानार्थन्तु प्रवृचन्तु देवाः पितृगणैस्सह । वायुवच्चानुगच्छन्ति तृषार्तास्सलिडार्बिनः ॥तृतीयः खण्डः ] हारीत:- " तत्र मन्त्रः पराशरः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् निराशास्ते निवर्तन्ते वस्त्रनिष्पीडनेऽकृते । तस्मान्निष्पीडयेद्वस्त्रमकृत्वा पितृतर्पणम् ॥ वस्त्रनिष्पीडनं तोयं श्राद्धे तूच्छिष्टभोजनम् । भागधेयं श्रुतिः प्राह तस्मान्निप्पीडयेत् स्थले ॥ ’ ये के चामत्कुले जाता: अपुत्रा गोत्रजा मृताः । ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिप्पीडनोदकम् ॥ स्मृत्यन्तरे - " तृप्यन्तु तरुतां याता मम सम्बन्धिनो मृताः । तिर्यग्योनिगता ये च वस्त्रनिष्पीडनाम्बुना || ’ स्नातो नाङ्गानि मृजेत् स्नानशाट्या न पाणिना । आद्रेण वाससा यस्तु शरीरं परिमार्जयेत् । शुनोच्छिष्टं भवेद्गात्रं पुनस्त्रानेन शुद्धयति ॥ ८ पुण्यतीर्थेषु सर्वेषु स्नानवस्त्रमधस्त्यजेत् । ’ इति केचित् चन्द्रिकायाम् - ‘नोत्तरीयमधः कुर्यान्नोपर्यधस्त्यमम्बरम् । भृगुः - www प्रजापतिः नान्तर्वासो विना जातु निवसेद्वसनं बुधः || ‘ब्राह्मणस्य सितं वस्त्रं नृपते रक्तमुल्बणम् । पीतं वैश्यस्य शूद्रस्य नीलं मलवदिप्यते ॥ ’ क्षौमं वासः प्रशंसन्ति तर्पणे सदशं तथा । काषायं धातुरक्तं वा नोल्बणं तत्र कर्हिचित् ॥ काषायवासाः कुरुते जपहोमप्रतिग्रहम् । सर्व तद्राक्षसं विद्याद्वहिर्जानु च यत्कृतम् ॥ धौतमिति ! प्रकारान्तरेण धौतलक्षणमाह - सप्तवातहतं वस्त्रं धौतमित्यभिधीयते । चतुर्दशकृतं वस्त्रं शुष्कमित्यभिधीयते ॥ ४९ 7 ५० बोधायनः- याज्ञवल्क्यः
श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न ’ स्नात्वाऽनुपहतं वस्त्रं परिदध्याद्यथाविधि । अभावे पूर्ववस्त्रं वा सम्प्रोक्ष्य प्रणवेन तु’ ॥ ’ देश कालं तथाऽऽत्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् । उपपत्तिमवस्थाञ्च ज्ञात्वा शौचं प्रकल्पयेत्’ || ( जपे होमे तथा दाने देवै पित्र्ये च कर्मणि । बध्नीयान्नासुरीं कक्ष्यां शेषकाले यथेच्छया || परिधानाद्वहिः कक्ष्या निबद्धा चासुरी मता । धर्मे कर्मणि विद्वद्भिर्वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ एकवस्त्रो विवस्त्रश्च स्वण्डवस्त्रस्तथैव च । बहि: कच्छो विकच्छच नमः पञ्चविधः स्मृतः ॥ विकच्छः कच्छशेषश्च मुक्तनीवीशिखस्तथा । तथाऽकौपीनवासाश्च नमः पञ्चविधः स्मृतः || युग्मैर्विवर्तितं रौद्रमयुग्मं ब्राह्ममुच्यते । युग्मायुम्मैर्व्यतिस्यूतं वैष्णवं कटिसूत्रकम् ’ ॥ आश्वमेधिके - ‘शुद्धे चाच्छादयेत्कक्ष्ये न कुर्यात्परपाशके । पाशानिबद्धकक्ष्यो यः कुरुते कर्म वैदिकम् ॥ राक्षसा दानवा दैत्यास्तद्विलपन्ति हर्षिताः ’ । । योगयाज्ञवल्क्यः - ’ स्नात्वैवं वाससी धौते अच्छिन्ने परिधाय वै । सम्प्रहे- प्रक्षाल्योरू मृदाद्भिश्व हस्तौ प्रक्षालयेत्ततः ’ ॥ प्रातरसन्ध्यामुपासीत वस्त्रशोधनपूर्वकम् । उपास्य मध्यमां सन्ध्यां वस्तसंश्रोधनं परम् || अनिष्पीड्य स्नानवस्त्रं सन्ध्याकर्म न चाचरेत् । मन्यथाकुरुते मोहात् कृतमप्यकृतं भवेत् ॥तृतीयः खण्डः ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् ५१ नारदीये
अथोर्ध्वपुण्डः ’ ऊर्ध्वं नयति यत्पुण्डूः प्राणिनः पापकारिणः । तस्योर्ध्वपुण्ड इत्याख्या तस्मात्तद्धारयेद्विजः ॥ ऊर्ध्वगत्यान्तु यस्येच्छा तस्योर्ध्वं पुण्ड्रमुच्यते । ऊर्ध्वं गत्वा तु देवत्वं सन्प्राप्नोति न संशयः ’ ॥ महोपनिषदि - ’ धृतोर्ध्वपुण्डः परमेशितारं नारायणं सांख्ययोगाधिगम्यम् । ज्ञात्वा विमुच्यते नरस्सर्वपापैः संसारपाशैरिह चैति विष्णुम् ॥’ } 1 श्रीवंखानसे मरीचिः - ‘अथातोनुष्ठान कल्पं व्याख्यास्यामः । सर्वे वैदिकाचारास्तपो- यज्ञाश्च विष्णुपूजाविधेर्भेदत्वाद्वैखानससूत्रोक्तानुष्ठानं सर्व समाचरन्नित्यनैमित्तिक- काम्यानि कर्माणि सर्वाणि कुर्यादूर्ध्वपुण्डं धृत्वा, ऊर्ध्वपुण्डं विना जपहुतार्चनादीन् न कुर्यात् कुर्यात्तत्सर्वं निष्फलं भवेत् । तस्मादृर्ध्वपुण्डं धारयेत् । पर्वताग्रे नदीतीरे तीर्थस्थानेषु विष्ण्वालये गृहीता मृदुत्तमा, तुलसीमूले वल्मीके च गृहीतं मध्यमं, अन्यस्मिन् शुचौ देशे गृहीतमधमम् । चन्दनादिसर्वगन्धद्रव्यैरुत्तमं श्रीफलं तुलसीबिल्वपत्रञ्च मध्यमम् । पञ्चगव्यतोयभस्मानाऽधमम् । एतैर्द्रव्यै- धरियेत् । श्वेतं सर्वसिद्धिदं श्यामं शांन्तिकरं पीतं श्रीकरं, रक्तं वश्यकरमिति । हृदये महानग्निर्ज्वलनि, तस्य शिखा ज्वालारूपवदूर्ध्वपुण्ड्र स्स्यात् । अथवा दीपाकृतिर्वेणुपत्राकृतिः पद्मोत्पलकुमुदानां मुकुलाकृतिः मत्स्यकूर्मशूर्पशङ्खदण्डा कृतिर्वा । ऋजुं सुपार्श्वमूर्ध्वपुण्डं कुर्यात् । अङ्गुष्ठतर्जनीमध्यमानामका इत्यङ्गुलयस्तेषां क्रमेण तुष्टिर्मुक्तिरायुर्वश्यमिति फलानि भवन्ति । ललाट - कुक्षि - हृदय - कण्ठो- दरदक्षिणपार्श्व – दक्षिणबाहुमध्य - कण्ठो - दरवामपार्श्व - वामबाहुमध्य - कण्ठ- पृष्ठो - ककुत्सु केशवादिद्वादशनामभिः प्रणवादिनमोन्तमुच्चार्य होमभस्मना रक्षार्थ मूर्ध्व पुण्ड्रं कृत्वा पश्चाद्वादशाक्षरमुच्चार्य मूर्ध्नि विन्यसेत् । वामहस्तेन दक्षिणपार्श्वगतान्, अन्यान् दक्षिणहस्तेन कारयेत् । ऊर्ध्वपुण्ड्रं विना मुहूर्तमपि न चरेत् । ऊर्ध्वपुण्डाङ्कितं दृष्टा मुत्युरपि दूरतो गच्छेत् । सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छती ‘ति ।
[ प्रथम प्रश्न [ ५२ मी श्रीनिवासमसिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तथा - ‘चतुरङ्गुलमूर्ध्वानं द्व्यङ्गुलं विस्तृतं तथा । चन्द्रिकायाम द्विजः पुण्डमृजु सौम्यं सान्तरालन्तु धारयेत् || ’ इति ब्रह्माण्डे ब्रह्माण प्रति भगवान् - ‘पर्वताग्रे नदीतीरे पुण्यक्षेत्रे विशेषतः । सिन्धुतीरे च वल्मीके तुलसीमूलमाश्रिते ॥ मृद एतास्तु सङ्ग्रङ्ख्या वर्जयेदन्यमृत्तिकाः । श्यामं शान्तिकरं प्रोक्तं रक्तं वश्यकरं भवेत् ॥ श्रीकरं पीतमित्याहुर्वैष्णवं श्वेतमुच्यते । अनुष्टः पुष्टिदः प्रोक्तो मध्यमाऽयुप्कृती भवेत् ॥ अनामिकाऽऽन्नदा नित्यं मुक्तिदा च प्रदेशिनी । एतैरङ्गुलिभेदैस्तु कारयेन नखैः स्पृशेत् ॥ दशाङ्गुलप्रमाणन्तु उत्तमोत्तममुच्यते । नवाङ्गुलं मध्यमं स्यादष्टाङ्गुलमतः परम् ॥ सप्तषट्पञ्चभिः पुण्ड्रं मध्यमं त्रिविधं भवेत् । ललाटे केशवं विद्यान्नारायणमथोदरे || माधवं हृदि सन्न्यस्य गोविन्दं कण्ठकूबरे । उदरे दक्षिणे पार्श्वे विष्णुरित्यभिधीयते ॥ तत्पार्श्वे बाहुमध्ये च मधुसूदनमेव च । त्रिविक्रमं कण्ठदेशे वामकुक्षौ तु वामनम् || श्रीधरं बाहुके वामे हृपीकेशन्तु कण्ठके । पृष्ठे तु पद्मनाभन्तु ककुदि दामोदरं स्मरेत् ॥ द्वादशैतानि नामानि वासुदेवेति मूर्धनि ’ । श्रीचूर्णविधिः विष्णुधर्मोत्तरे - ’ अभिषिक्तन्तु यच्चूर्ण विष्णुबेरे तु यो नरः । हारिद्रं धारयेन्नित्यं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ ।तृतीय: खण्ड: ] पाये - अन्यत्र शीतातपः श्रीवेज्ञानसगृह्यसूत्रम् पालुदेवाङ्गसंस्पृष्टः निशाचूर्णैस्तु पद्मज ! | 4. करोत्यूर्ध्वपुण्डं स विष्णुलोके महीयते ॥ द्विजस्योक्तं क्षत्रियस्यार्धचन्द्रकम् । लाकारं शूद्रस्यैव त्रिपुण्डकम् ॥ महायुध्येपुण्ड्राणि सान्तरालानि यो नरः । करोति विपुलं तत्र मन्दिरं मे करोति सः ’ " आदाय वैष्णवक्षेत्रात मृत्तिकां विमलां सिताम् । मूलमन्त्रेणाभिमन्त्र्य ऊर्ध्वपुण्ड्राणि कारयेत् || ललाटादिषु चाङ्गेषु केशवादीन्यथाक्रमम् । त्र्यङ्गुलं व्यङ्गुलं वापि सान्तराले प्रकल्पयेत् ॥ पार्श्वे चाङ्गुलमालन्तु ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य लक्षणम् । हरेः पादाकृतिं रम्यं सुपार्श्व सुमनोहरम् || नासिकामूलमारभ्य ललाटान्तन्तु विन्यसेत् । वर्तुल तिर्यगच्छिद्रं ह्रस्वं दीर्घं ततं तनुम् ॥ भशुभ्रं रूक्षमासिक्तं तथानङ्गुलिकल्पितम् । वक्रं विरूपं बद्धानं छिन्नले पदच्युतम् । विगन्धमपसङ्ख्यश्च पुण्ड्रमाहुरनर्थकम् ॥ ’ त्रिपुण्ड्रं ब्राह्मणो विद्वान् लीलयापि न धारयेत् । त्रिपुण्ड्रधारणाद्विप्रः पतत्येव न संशयः ॥ विधिहर! द्विजातीनां नेतरेषां कदाचन । शिवार्चनं त्रिपुण्ड्रञ्च शूद्राणान्तु विधीयते ॥ ऊर्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु कुर्वीत चतुरङ्गुलम् । उदरे हृदि कण्ठे च दशाष्टचतुरङ्गुलान् ॥ दक्षिण दरबाहंसे वामभागे तथैव च । आद्यवत्पृष्ठदेशे चमूर्ध्नि चैव त्रयोदश’ ॥ ५३ ૪ श्री श्रीनिवासमलिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश् स्मृति: - एवमूर्ध्वपुण्ड्रं कृत्वा । प्रातरित्यादि । १ ’ उत्तमा तु सनक्षत्रा मध्यमा लुप्ततारका । अधमा सूर्यसहिता प्रातस्सन्ध्या विधा मता ॥ प्रातरित्यनेन उदयात्परं षण्णाडिकापर्यन्तं प्रातः कालः गृह्यते । सन्निहित- कालत्वात् । किमर्थं प्रातरिति चेत् । उच्यते । बोधायनः अथात सन्ध्योपासनविधिं व्याख्यास्यामः ’ इत्यारभ्य, ‘रत्रिमुपतिष्ठते इमं मे वरुण’ ’ तत्त्वायामी’ ति द्वाभ्याम् । एवं प्रातः प्राङ्मुखस्त्रिष्ठन् मैत्राम्यामहरुपतिष्ठते ‘मित्रस्य चर्षणीधृतो’ ‘मिलो जनान्यातयति प्रजानन्निति ’ द्वाभ्याम् । सुपूर्वामपि पूर्वामुपक्रम्योदित आदित्ये समाप्नुयात् । अनस्तमिते उपक्रम्य सुपश्चादपि पश्चिमाम् । सन्ध्ययोश्च सम्पत्तावहोरात्रयोश्च सन्तत्यै । ’ अपि चात्र प्रजापतिगीतौ श्लोकौ भवतः । 5 अनागतान्तु ये पूर्वामनतीतान्तु पश्चिमाम् । सन्ध्यां नोपासते विप्राः कथं ते ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ सायं प्रातस्समां सन्ध्यां ये न विप्रा उपासते । कामं तान् धार्मिको राजा शूद्रकर्मसु योजयेत् ॥’ इति । तत्र सायमतिक्रमे रात्र्युपवासः प्रातरतिक्रमे अहरुपवासः । स्थानासन- फलमवाप्नोति (?) । अथाऽप्युदाहरन्ति - ’ यदुपस्थकृतं पापं पद्भ्यां वा यत्कृतं भवेत् । बाहुभ्यां मनसावापि वाचा वा यत्कृतं भवेत् ॥ सायं सन्ध्यामुपस्थाय तस्मात्पापात्प्रमुच्यते । राज्या अपि च सन्धीयते वरुणश्चैनमनुगृह्णति । एवमेव प्रातरुपस्थाय रात्रिकृतात्पापात्प्रमुच्यते । मित्रश्चैनं गोपायति । आदित्यश्चैनं स्वर्ग लोकमुन्नयति य एवमेव महरहरहोरात्रयोस्सन्धिषूपतिष्ठमानो ब्रह्मभूतो ब्रह्मविराजो ब्रह्मण- श्शास्त्रमनुवर्तमानो ब्रह्मलोकमभिजयति ब्रह्मलोकमभिजयती ‘ति स्मरणात् ।तृतीयः खण्डः ]
श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् यजुषिः - ’ रक्षांसि ह वा पुरोऽनुवाके तपोऽग्रमतिष्ठन्त तान् प्रजापतिर्वरेणोपा- मन्त्रयत इत्यारभ्य ’ असावादित्यो ब्रह्मेति ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति य एवं वेद’ इत्यन्तं श्रूयते । शब्राह्मणे च :- ‘ब्रह्मवादिनो वदन्ति कस्मात्सत्याद्ब्राह्मणस्सायमासीनस्सन्ध्या मुपास्ते कस्मात्प्रातस्तिष्ठन् का च सन्ध्या कश्च सन्ध्यायाः कालः किश्च सन्ध्याया- सन्ध्यात्वं । देवाश्च असुराश्चैषु लोकेष्वस्पर्धन्त तेऽसुरा आदित्यमभिद्रवन्, स आदित्योऽबिभेत्, तस्य हृदयं कूर्मरूपेणातिष्ठत् स प्रजापतिमुपाधावत्, स तस्य प्रजापतिरेतद्भेषजमपश्यत् ऋतश्च सत्यञ्चोङ्कारश्च त्रिपदाच्च गायत्री,….. ब्राह्मणो मुखमपश्यत् तस्मात् ब्राह्मणोऽहोरात्रयोस्संयोगे सन्ध्यामुपास्ते सज्योति राज्योतिषो दर्शनात्, सोऽस्य कालस्स्यात्सन्ध्यायाः तत्सन्ध्याया (सन्ध्यात्वम् । यत्सायमासीन- स्सन्ध्यामुपास्ते तया वितस्थानं जयति, अथ यदपः प्रयुङ्के तानि विप्रुषो वज्री भवन्ति, ता विपुषो वज्रीभूत्वाऽसुरानपानन्ति ततो देवा अभवन् परासु भव- त्यात्मना परास्य भ्रतृव्यो भवति य एवं वेदे ‘ति । स्मृत्यन्तरे - ‘त्रिंशत्कोटयस्तु विख्याता मन्देहा नाम राक्षसाः । प्रहरन्ति सहस्रांशुमुदयन्तं दिने दिने ॥ ’ इति 6 श्रीविष्णुपुराणे - उषा रात्रिस्समाख्यता उष्टिश्वाप्युदिते दिनम् । प्रोच्यते च ? ततस्सन्ध्या उषाराज्योर्यदन्तरम् ॥ सन्ध्याकाले तु सम्प्राप्ते रौद्रे परमदारुणे । मन्देहराक्षसास्मर्वे सूर्यमिच्छन्ति घातितुम् ॥ प्रजापतिकृतश्शापस्तेषां मैत्रेय ! रक्षसाम् । अक्षरत्वं शरीराणां मरणञ्च दिनेदिने || ततस्सूर्यस्य तैर्युद्धं भवत्यत्यन्तदारुणम् । ततो द्विजोत्तमास्तोयमुत्क्षिपन्ति महामुने ॥ ओङ्कारसम्पृक्तं गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् । तेन दयन्ति ते पापान् वज्रीभूतेन वारिणा ॥ ५६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने अग्निहोत्रेषु हूयन्ते या मन्त्रैः प्रथमाहुतिः । सूर्यो ज्योतिरसहस्रांशुस्तया दीप्यति भास्करः || ओङ्कारो भगवान्विष्णुस्त्रिधामा वचसां पतिः । तदुच्चारणतस्ते तु विनाशं यान्ति राक्षसाः ॥ वैष्णवोंऽशः परस्सूयों योऽन्तज्र्ज्योतिर्नसंशयः । अनिधाय तमोङ्कारं तस्य तत्प्रेरकं परम् ॥ तेन तत्प्रेरितं ज्योतिरोङ्कारेणाथ दीप्तिमत् । दहत्यशेषरक्षांसि मन्देहाख्यानि यानि वै ।। तस्मान्नोलनं कार्य सन्ध्योपासनकर्मणः । स हन्ति सूर्य सन्ध्याया नोपाति कुरुते हि यः ॥ ततः प्रयाति भगवान् ब्राह्मणैरभिरक्षितः । वालखिल्यादिभिश्चैव प्रभुर्वैखानसैरपि ॥’ इति अशक्यत्वात्सूर्यहिंसायाः सूर्यहिंसा नाम ऐहिकामुष्मिकहानिर्भवती- त्यभिप्रायेण सन्ध्योपासनादिकं प्रतिपादितम् तत्फलच दर्शितम् । अत एव सूत्रे सूर्यश्चत्याचमनमापोहिष्ठादिभिः प्रोक्षण गायत्र्या अर्ध्यप्रदानं प्रदक्षिणं च साकल्येन प्रतिपादितम् । सन्ध्यालक्षणं प्रकारान्तरेणोक्तं सङग्रहे 1 तयाणाञ्चैव देवानां ब्रह्मादीनाञ्च सङ्गमः । सन्धिम्र्वसुराणान्तु सन्ध्या तेन ह्युदाहृते ‘ति ॥ नन्वाप ऊर्ध्वं विक्षिपन्तीति श्रयमाणत्वात् गायत्र्या अपोऽभिमन्ध्यादि त्याभिमुखं विक्षिप्येति सूत्रे उक्तत्वाच्च सदेवाप्रदानस्य कर्तव्यत्वं प्रतीयत इति चेत् - सत्यम् । त्रिस्मन्न्ययोः क्षिपेदिनि पितामहस्मरणात् । ’ एकं शस्त्रास्त्रनाशाय एकं वाहननाशने । असुराणां वधायैकं दद्यादर्ध्यत्रयं शुचिः ॥तृतीयः खण्डः ] भारद्वाजः i श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् सम्यग्ब्रह्मास्त्रवद्ध्यात्वा गायत्रीमुचैरेत् द्विजः । अस्त्रनाशे ब्रह्मदण्डं वाहनाशे (?) ब्रह्मशीर्षकम् ॥ असुरनाशे ब्रह्मास्त्र ज्ञात्वा कुर्यात् समाहितः । कोटिसूर्यप्रतीकाशं कालानलसमप्रभम् ॥ जृम्भणञ्चाष्टवक्ता ब्रह्मदण्डमुदीरितः । दंष्ट्राकरालमत्युग्रं कोटिसूर्यसमप्रभम् ॥ ग्रन्थितं पिकेशा प्रमेतद्ब्रह्मशिरो मतम् । सहस्रार्कसमायुक्तं विद्युत्पिओपमाकृतिम् ॥ दुचरकुसुमाकारं कोटिसूर्यसमप्रभम् । सहस्रधारमत्युग्रं सर्वमन्त्रास्त्रनाशनम् ॥ प्रस्तार प्रतिमं मुष्टिग्राहं ब्रह्मास्त्रमीरितम् ॥ ’ इति च स्मरणात् अत्रयमपि कर्तव्यम् । ’ आपो हिष्ठादिभिर्मन्त्रैस्त्रिभिरसम्मार्जयेच्छिरः । सिन्धुद्वीपऋषिः छन्दो गायत्र्यापो हि देवता ॥ मार्जने विनियोगः स्यात् सूर्यश्चेति जलं पिबेत् । अस्यानुवाकस्यामिऋषिः छन्दो गायत्रमंशुमान् ॥ देवता विनियोगोऽपां पानेऽथ समुपस्पृशत् । आपोहिष्ठादिभिः पादं शिरस्यष्टौ च विपुषः । यस्य क्षयायेत्यधस्तात् क्षिप्ताऽद्भिः परिषेचयेत् ॥ ५७ आपोहिष्ठेति मन्त्रस्य सिन्धुद्वीप ऋषिः, गायत्री छन्दः, आपो देवता, मार्जने विनियोगः । एवं मार्जयित्वा सूर्यश्वत्यनुवाकस्य अभिः ऋषिः, गायत्री छन्दः, सूर्यो देवता, अभ्यन्तरशुद्ध्यर्थमुदकः प्राशने विनियोगः । अग्निश्चेतिमन्त्रस्य सूर्य ऋषि अनुष्टुप्छन्दः अभिर्देवता इति । पितामहः 8 ‘अनेन चानुवाकेन अपः पीत्वा समाहितः । आत्मानं प्रोक्षयेत् पश्चात् सपवित्रकरोद्विजः ॥ ५८ श्री श्रीनिवासनलिकृत- तात्पर्यचिन्तामनिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने भाषाजः सायमग्निश्व मेत्युक्ता प्रातस्सूर्येत्यपः पिबेत् । आपः पुनन्तु मध्याह्ने ततश्वाचमनं चरेत् || इत्येवमाचमनं कृत्वा दधिक्राव्णो अकारिषमिति मार्जनं कुर्यात् । ब्रह्मकं वर्त:- ’ ऋगन्ते मार्जनं कुर्यात्पादान्ते वा समाहितः । तृचस्यान्तेऽथवा कुर्याच्छिष्टानां व्रतमीदृशम् ॥ श्रुतिः - ’ आपोहिष्ठामयो भुव इत्यद्भिर्मार्जयन्ते । आपो वै सर्वा देवताः, देवता- मिरेवात्मानं पवयन्ते ’ इति । आपोहिष्ठादिभिः इत्यत्र आदिशब्देन सुरभिमत्या ग्रहणम् । श्रुतिः – ‘ये यज्ञेऽपूतं वदन्ति । दधिक्राव्ण्णो अकारिषमिति सुरभिमतीमृचं वदन्ति । प्राणा वै सुरभयः, प्राणानेवात्मन् दधते । नैभ्यः प्राणा अपक्रामन्ति’ इति । सुरभिमत्याः वामदेवः ऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, सुरभिमती देवता, यद्वा दधिक्रावा । मार्जने विनियोगः । एवं मार्जयित्वाऽर्घ्यप्रदानं कुर्यात् । पितामहः ’ 1 प्रदक्षिणं परिषिच्याऽथ तवारमेछ्रतिचोदितम् । उभाभ्यां तोयमादाय हस्ताभ्यां सुसमाहितः || गायत्र्या मन्त्रिताब्धापः प्रणवव्याहृतिपूर्वया । वेरभिमुखस्तिष्ठन् ऊर्ध्वं त्रिसन्ध्ययोः क्षिपेत् ॥ अर्ध्यप्रदानमन्त्रस्य गायत्र्याः विश्वामित्र ऋषिः । गायत्री छन्दः, सूर्यो देवता । निं बीजं यं शक्तिः नः प्राणः यात् कीलकं अर्ध्याप्रदाने विनियोगः । तत्सवितुः ब्रह्मात्मने हृदयाय नमः । वरेण्यं विष्ण्वात्मने शिरसे स्वाहा । भर्गो देवस्य रुद्रात्मने शिखायै वषट् । धीमहि सत्यात्मने कवचाय हुम् । धियो यो नः ज्ञानात्मने नेत्रत्रयाय वौषट् । प्रचोदयात् परब्रह्मात्मने अस्त्राय फट् । 6 वेदसारं परं ज्योतिर्मूलभूतं परात्परम् । चिन्तयेत् परमात्मानमप ऊर्ध्वं विनिक्षिपेत् ॥ द्रुपदादिवेन्मुमुचानः । स्विन्नः स्नात्वी मलादिव । पूतं पवित्रेणेवाज्यम् । आपरशुन्धन्तु मैनसः’ । इति अञ्जलिना जलमादाय आत्राय वामभागे क्षिपेत् ॥तृतीयः खण्ड: ] देवल: गोभिल: ६ शः श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् ‘द्रौ पाणी सम्पुटीकृत्य पूरयेदुदकाञ्जलिम् । गोशृङ्गमात्रमुद्धृत्य जलमध्ये विनिक्षिपेत् ॥ गोशृङ्ग तालमात्रं स्यादिति वेदविदो विदुः ॥ ‘अर्ध्यप्रदाने विप्राणामीपन्नम्रशरीरिणाम् । चूचुकाप्रसमौ हस्तौ गोशृङ्गमिति कीर्त्यते ॥ " गोशृङ्गमात्रमुद्धृत्य ईपन्नम्रस्थिताननः । स्तनाग्रोच्चसमौ हस्तौ गोशृङ्गमिनि तद्विदुः ॥ जलमादाय पाणिभ्यां स्तनान्नरसमोन्नतम् । उद्धृतं मन्त्रवद्विप्रैः गोशृङ्गं तदुदाहृतम् ’ || ५९ एवं विरप्रदानं कृत्वा उपसंहारश्च कुर्यात् । अयं प्रकारः । अम्बो पसंहारमन्त्रस्य ब्रह्मगायत्र्याः सविता भगवान् ऋषिः, गायत्री छन्दः, ब्रह्मा देवना अस्त्रोपसंहारे विनियोगः । अघोरास्त्राय सशराय शार्ङ्गय सुदर्शनाय (सदाशिवाय) हृदयाय नमः । एवं षडङ्गन्यासं कुर्यात् । ‘सोऽहमर्कः अहं ज्योतिरर्कज्योतिरहं शिवः । आत्मज्योतिरहं शुक्रस्सर्वज्योतिरसौ महोम् ॥ आवायव्या वायव्ययवायव्या वा और्योवायया वा (?) । ‘हिरण्यगर्भ- स्समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ’ । ’ उदर्कोऽसि पाप्मानं मे विद्धि’ । मध्याह्ने मध्यार्कोऽसि । सायं वृद्धार्कोऽसि । योनिमुद्रादर्शनन्तूपायनः । पितामहः स एव 1 ‘पाणिना जलमादाय सकृत् कुर्यात् प्रदक्षिणम् । आदित्यादिग्रहांस्तत्र तर्पयेत समाहितः || ’ ततः प्रदक्षिणीकृत्य त्वद्भिः सम्प्रोक्षिते शुचौ । देशे च दर्भसङ्क्लृप्ते वाग्यतः प्राङ्मुखः स्थितः || दर्भान् धारयमणस्सन्नात्मनो ध्यानमारभेत् । श्री श्रीनिवासमत्रिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने अत्र भगवच्छास्त्रे मरीच्यादिभिरुक्तमार्गेण केशवादितर्पणमादित्यादि- तर्पणश्च कृत्वा, आचम्य शुचौ देशे उपविश्य, 1 अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः प्रेतगुज्ञकाः । ये चात्र निवसन्त्येते देवता भुवि सन्ततम् ॥ अपसर्पन्तु भूतानि पृथिव्यन्तरवासिनः । अस्माकमविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे ॥ ’ इति भूशुद्धिं कृत्वा । आसनमन्त्रस्य पृथिव्याः मेरुपृष्ठ ऋषिः । सुतलं छन्दः । कूर्मो देवता आसने विनियोगः । पृथि! त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता । त्वच्च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनम् ॥ ’ “अनन्तासनायनमः विमलासनायनमः कूर्मासनाय नमः । इदमासनम् । इत्युच्चरेत् । ’ नद्यां तीर्थे’ हृदे वापि भाजने कांस्यसम्भवे । औदुम्बरे वा सौवर्णे राजते दारसम्भवे || कृत्वा तु वामहस्ते वा सन्ध्योपास्ति समाचरेत् । अथ प्राणायामं त्रिवारमेकवारं वा कुर्यात् । सङ्ग्रहे - ’ देवार्चने जपे होमे सन्ध्ययोः श्राद्धकर्मणि । स्नाने दाने तथा ध्याने प्राणायामास्त्रयस्त्रयः || आदावन्ते च गायत्र्याः प्राणायामास्त्रयस्त्रयः । सन्ध्यायामर्घ्यदाने च प्राणायामैक उच्यते ॥ अनुष्ठानामिकाभ्यान्तु तथैव च कनिष्ठया । प्राणायामस्तु कर्तव्यो मध्यमां तर्जनीं विना ॥ तर्जनीन्तु सकृत् स्पृष्ट्रा जपन् शूद्रसमो भवेत् । ’ सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामस्स उच्यते ॥ ’ *तृतीयः खण्डः ] बृहस्पतिः - श्रीमानसगृह्यसूत्रम् बद्धा नासां नियम्यासून स्मृत्वा चर्ष्यादिकांस्तथा । सन्निमीलितदृमौनी प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ योगयाज्ञवल्क्यः - ’ य एतां व्याहृतीस्प्त संस्मरेत्प्राणसंयमे । उपासितं भवेत्तेन विश्वं भुवनसप्तकम् ॥’ व्यासः
संवर्त : – मनुरपि व्यासः ’ षोडशाक्षरकं ब्रह्म गायत्र्यास्तु शिरः स्मृतम् । सकृदावर्तयन् विप्रस्संसारादपि मुच्यते ॥ ’ ’ वाचिकं मानसं पापं कायेनैव तु यत्कृतम् । तत्सर्वं नश्यति क्षिप्रं प्राणायामत्रये कृते || ’ पापक्षयप्रकार: भगवच्छास्त्रे भृग्वादिभिरुक्तः । निरोधाज्जायते वायुवयोरमिश्च जायते । तापेनाऽपोऽधिजायन्ते ततोऽन्तशुद्धयते त्रिभिः || दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः । तथेन्द्रियाणां दन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात् ॥ स्नानमाचमनं होमं भोजनं देवतार्चनम् । प्रौढपादो न कुर्वीत स्वाध्याय पितृतर्पणम् । आसनारूढपादो वा जान्वोर्वा जयोस्तथा । कृतावसक्थिको यस्तु प्रौदपादस्स उच्यते ॥ ’ कृतावसकियकः वस्त्रादिना कृतपादबन्ध इत्यर्थः ।
‘तृणासने यशोहानिर्दोर्भाग्यं दारुकासने । वंशासने दरिद्रः स्यात्पलवे चित्तविभ्रमः || धरण्यां मृत्युमाप्नोति पाषाणे व्याधिसम्भवः । कृष्णाजिने मन्त्रसिद्धि: मं. क्षस्स्याव्याघ्रचर्मणि || कम्बले सर्वसिद्धिस्स्यादासनस्य शुभाशुभम् । गृहे जयं समं विद्यागोष्ठे दशगुणं भवेद || ६१ ६२ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् वटमूले शतं विद्यान्नदीतीरे सहस्रकम् । अश्वत्थमूले त्वयुतमनन्तं विष्णुसन्निधौ ॥ ’ परमार: ‘अग्निरापश्च वेदाश्च चन्द्रसूर्यानिलस्तथा । सर्वेsa खलु विप्राणां कर्णे तिष्ठन्ति दक्षिणे ॥ नारदः अन्यत्र- बोधायनः गङ्गाद्या दक्षिणे श्रोत्रे नासिकायां हुताशनः । उभावपि तु स्पष्टव्यों तत्क्षाणादेव पापनुत् ॥ ‘रेचकः पूरकश्चैव कुम्भकश्शून्यकस्तथा । एवं चतुर्विधः प्रोक्तः प्राणायामो मनीषिभिः ॥ ’ ‘प्राणो वायुश्शरीरस्थ आयामस्तस्य निग्रहः । प्राणायाम इति प्रोक्तो द्विविधः प्रोच्यते हि सः ॥ अगर्भश्च सगर्भश्च द्वितीयस्तु तयोर्वरः । मन्त्रध्यानसमायुक्तः सगर्भः परिकिर्तितः ॥ निरोधः केवलं वायोरगर्भः प्राणसंयमः ॥ ’ 4 प्राणायामो द्विधा प्रोक्तः सगर्भोऽगर्भ एव च । सच ध्यानं विनाऽगर्भस्सगर्भस्तत्समन्वितः ॥ सगर्भो भगवान् ज्ञेय: प्राणायमशताधिकः । सगर्भ धारयेत्तस्मादिन्द्रियाणां जयात्मकम् ॥ समस्तानीन्द्रियाण्येव प्राणवायोः स्थितानि वै । समस्तेन्द्रियवृत्तिश्च प्राणो वायुः प्रकीर्तितः । तज्जयादिन्द्रियाण्येव निर्जितानि भवन्ति हि ॥ सन्यगभ्यो नित्यं समाधिं प्रस्यत्यसौ । तस्माद्दिजेन्द्र परमः प्राणायामः कीर्तितः ॥ मुश्चेत्पिङ्गल्या वायुमिडया पूरयेत्पुनः । स्वदेहे पूरितं वायुं निगृणा न विमुञ्चति ॥ [ प्रथम प्रश्नेतृतीयः खण्डः ] श्रीखानगृह्यसूत्रम् सम्पूर्णकुम्भवतिष्ठेत् कुम्भकस्स हि विश्रुतः । न गृह्णाति न त्यजति वायुमेतं बहिः स्थितम् ॥ ज्ञेयं तच्छून्यकं नाम प्राणायामे यथास्थितम् । ६३ प्रणवेन षोडशमात्रया रेचयेत् द्वात्रिंशन्मात्त्रया पूरयेत् । चतुष्षष्टया- कुम्भकम् ॥ प्रणवस्य ब्रह्मा ऋषिः, गायत्री छन्दः परमात्मा देवता । अं ब्रह्मात्मने हृदयाय नमः । ॐ विष्ण्वात्मने शिरसे स्वाहा । में रुद्रात्मने शिवायै वौषट् । अं ब्रह्मात्मने कवचाय हुम् । उं विण्वात्मने नेत्रत्रयाय वौषट् । मं रुद्रात्मने अस्त्राय फट् । प्रणवध्यानम् पितामहः D ‘विष्णु भास्वत्किरीटाङ्गदवलय गला कल्पहारोदरात्रि- श्रोणीभूषासुवक्षोमणिमकरमहा कुण्डलैर्मण्डिताम् । हस्तोद्यच्छङ्खचका बुजगदममल पीता कौशेयमाशा- विद्योतद्भासमुद्यद्दिनकरसदृश पद्मसंस्थं नमामि ॥ ’ इति ’ जपकाले त्रयी देवो होमकाले हुताशनः । ध्यानकाले परं ब्रह्म विश्वेदेवास्ततोऽन्यथा || ’ अथ सप्तव्याहृतीनाम् ‘अत्रिर्भृगुश्च कुत्सश्च वसिष्ठो गौतमस्तथा । कश्यपश्चाङ्गिराश्चैते ऋषयस्स्युर्यथाक्रमम् || गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पङ्क्तिरेव च । त्रिष्टुप् च जगती चैव छन्दांस्येतानि सप्त वै ॥ अनिर्वायुस्तथाऽऽर्कश्च वागीशो वरुणस्तथा । इन्द्रश्च विश्वेदेवाश्च देवतास्समुदाहृताः ॥ ’ प्राणायामे विनियोगः | ‘स्वस्वोक्तवर्णतनवो रूपयौवनसंयुताः । क्षौमवस्त्रपरीधानास्सर्वाभरणभूषिताः || ૪ भारद्वाजः श्री श्रीनिवासमविकृत-नात्पर्यचिन्तामणिसहितम् दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गा दिव्यमाल्यैरलङ्कृताः । [ प्रथम प्रश्ने सितोपवीतहृदया सपवित्रचतुष्कराः ॥ उन्निद्रवदनाम्भोजप्रभा मण्डलमण्डिताः । जटाकलापपूर्णेन्दुप्रकापूरितदिङ्मुखाः || अभयाक्षत्रगप्पात्रवरहस्तसरोहाः एवं होमे जपारम्भ प्येया व्यानयां द्विजैः ॥ ’ गायत्र्याः विश्वामित्रऋषि: गायत्री च्छन्दः सविता देवता । ब्राह्मी स्वाहा वाहिनी च तथा नित्या विलासिनी । प्रभावती च लोला च सव्याहृतिशक्तयः । · श्वतं श्यामञ्च पीतञ्च पिशुनं नीललोहितम् । नीलं कनकवर्णञ्च वर्णान्येतान्यनुक्रमात् ॥ प्रणवस्यैस्योर्वर्णः शुद्धस्फटिकसन्निभः । तत्त्वमेषां त्रयाणान्तु सर्वतत्त्वमिति स्मृतः ॥ इत्येवमुक्ता नत्वा च प्राणायामं समाचरेत् । विश्वामित्रस्तु गायच्या ऋषिश्छन्दस्वयं स्मृतम् ॥ देवता सविता प्रोक्ता ब्रह्मा तु शिरसो ऋषिः । अनुष्टुप् चैव छन्दः स्यात् परमात्मा हि देवता || प्राणायामे विनियोगः ‘समाहितमनाः प्राणानायम्यै नदाकृतिम् । जपित्वैवं दशकृत्वः प्राभ्गायत्री उतो जपेत् ॥ 1 नपक्रमोऽयमेव स्यात् सर्वपापप्रणाशनः । स्मृत्यन्तरे - सप्तव्याहृतिसंयुक्तां गायत्रीं शिरसा सह । दशवारं जपित्वेव गायलीन्तु ततो जपेत् ॥तृतीयः खण्डः ] श्रीवत्वानसगृह्यसूत्रम् अत्र व्याहृतिन्यासः । ब्रह्मा- ६५ भारद्वाजः पितामहः ‘पादयोर्जयोजन्वोस्तथैव जठरेऽपि च । कण्ठे मुखे तथा मूर्ध्नि क्रमेण व्याहृतीन्यसेत् ॥ एकाक्षरं परं ब्रह्म प्राणायामः परन्तपः । सावित्र्यास्तु परं नास्ति मौनात्सत्यं विशिष्यते ॥ १ ‘आयात्वित्यनुवाकेन हृदये वाऽर्कमण्डले । देवमावास गायत्रीं ततो ध्यायेद्विजोत्तमः ॥ { ‘आयात्वित्यनुवाकस्य वामदेव ऋषिः स्मृतः । अनुष्टुप् जगती छन्दो गायत्री देवता स्मृता ॥ अनेन चानुवाकेन त्वावाह्य च यथाविधि । गायत्री विमलां देवीं हृदये सूर्यमण्डले || ध्यानयोगेन सम्पश्येत् वर्णरूपसमन्विताम् ॥’ श्रुतिः - ’ देवासुरास्संयत्ता आसन् तेषां गायत्र्योजो बलमिन्द्रियं वीर्य प्रजां पशून्संगृह्यादायापकम्यातिष्ठत्ते देवा अमन्यन्त यतरान् वा इयमुपावर्त्यति त इदं भविष्यन्तीति तां व्यह्वयन्त विश्वकर्मन्निति देवा दाभीत्यसुरास्सानान्यतरांश्च नोपावर्तत ते देवा एतद्यजुरपश्यन्नोजोऽसि सहोऽसि बलमसि भ्रजोऽसि देवानां धाम नामासि विश्वमसि विश्वायुस्सर्वमसि । सर्वायुरभिभूरिति वा व देवा असुराणामोजो बलमिन्द्रियं वीर्य प्रजां पशूनवृञ्जते ’ त्यादि ॥ 9 ’ विश्वामित्र ऋषिश्छन्दो गायत्री देवता रविः । सावित्र्यास्तु त्रयः पादा चतुष्पादाः षडक्षराः || जपे तु त्रिपदा प्रोक्ता ह्यर्चने तु चतुष्पदा । प्रथमस्तु करन्यासो देहन्यासोऽप्यनन्तरम् ॥ अङ्गन्यासस्ततः प्रोक्त एतन्न्यासत्रयं क्रमात् । हृन्मस्तकशिखागात्रनेत्रप्रहरणानि षट् ॥ अङ्गान्यमूनि चोक्तानि वच्मि षट्पल्लवानि च । ६६ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न चन्द्रिकायाम् – अनुष्ठे चैव गोविन्दं तर्जन्यान्तु महीधरम् । मध्यमायां हृषीकेशमनामिक्यां त्रिविक्रमम् || व्यासः { कनिष्ठायां न्यसेद्विष्णुं करमध्ये तु माधवम् । यत्कृतञ्च हुतं दत्तं जप्तमिष्टं तथैव च ॥ हस्तन्यारूप वेिन सर्वं भवति चाक्षयम् । भूरङ्गुष्टद्वये न्यस्य भुवस्तर्जनिकाद्वयोः । ज्येष्ठाङ्गुलिद्वयोर्धीमान् स्वः पदं विनियोजयेत् ॥ अनाभिकद्वयोमान् न्यसेत्तत्पदमग्रतः । कनिष्ठिकाद्वयोर्गः पाण्योर्मध्ये धियः पदम् ॥ भूः पदं हृदि विन्यस्य भुवः शिरसि विन्यसेत् । शिखायाः स्वः पदं न्यस्य कवचे तत्पदं न्यसेत् || अक्ष्णोर्नपदं न्यस्य न्यसेद्दिक्षु धियः पदम् । ’ ‘हृदि तत्सवितु र्न्यस्य न्यसेन्मूर्ध्नि वरेण्यकम् || भर्गो देवस्येति खण्डं शिखायान्तु ततो न्यसेत् । धीमहीति न्यसेद्वर्म धियो योनश्च नेत्रयोः ॥ प्रचोदयात्तु चास्त्रार्थे पदन्तु विनियोजयेत्’ । अथ ध्यानम् मुक्ताविद्रुम हेमनीलधवलच्छायैमुखैस्त्र क्षणैः युक्तामिन्दुनिबद्धरत्नमकुटा तत्त्वार्थवर्णात्मिकाम् गायत्रीं वरदाभयाङ्कुशकशाः शुभ्रं कपालं गदां (गुण) शङ्ख चक्रमथारविन्दयुगलं हस्तैर्वहन्तीं भजे ’ ॥ अथ सन्ध्यामेदेन रूपभेदमाह । प्रातः काले तु गायत्री सायङ्काले सरस्वती । मध्याह्ने च तु सावित्री उपास्या रूपभेदतः ||तृतीयः खण्डः ] श्रीवासगृह्यसूत्रम् गायत्री स्याद्भवेद्भक्ता सावित्री शुक्लवर्णिका । सरस्वती तथा कृष्णा उपास्या रूपमेदतः || गायत्री ब्रह्मरूपा तु सावित्री रुद्ररूपिणी । . विश्वामित्र: - सरस्वती विष्णुरूपा उपास्या रूपभेदतः ॥ ‘भादित्यमण्डलान्तस्थं परब्रह्माधिदैवतम् । छन्दो निचित्स्याद्गायत्री मया दृष्टा सनातनी ॥ सावित्रीमेतां पितामहः सवितृदेवत्यामाह, ब्रह्मदेवत्या मगस्त्य बोधायनौ । एतेषां सवित्रादिशब्दानां निखिलनिगमान्तसमाम्नातस्य पर यैकयैव वाचकत्वात् न विरोधः । तथाहि श्रुतिः एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्ति ’ ’ तदेवाभिस्तद्वायुस्तत्सूर्यस्तद्- चन्द्रमाः । तदेव शुक्रममृतं तद्ब्रह्म तदापः स प्रजापतिः । तदेवर्त तदु सत्य- माहुस्तदेव ब्रह्म परमं कवीना मित्यादिका । मनुः एनमेके वदन्त्यग्निं मरुतोऽन्ये प्रजापतिम् । इन्द्रमेके परे प्राणानपरे ब्रह्म शाश्वतम् ॥ . विष्णुर्ब्रह्मा च रुद्रश्च विष्णुर्देवो दिवाकरः । स एव चन्द्रश्चेन्दामी सूर्यो वैश्रवणो यमः ॥ वदन्ति नामभिश्चान्यैरनामानमरूपिणम् । अथ ध्यानम् । श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रे मरीचिः अथातस्सावित्रीकल्पं वक्ष्ये । चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्रीतिति श्रुतिः । सा गायत्री सवितृदेवत्या सावित्रीत्युच्यते । तस्या ऋषिच्छन्दोऽधिदैवतं पुरा चोक्तम् । अष्टाक्षरा त्रिपदा, चतुष्पदाषडुक्षरा, जपे त्रिपदा, अर्चने चतुष्पदा | अग्निवर्णा षट्कुक्षिः पञ्चशीर्षा शुकमुखी कमलेक्षणा । ऋग्वेदः प्रथमः पादः, यजुर्वेदो द्वितीयः पादः, सामवेदस्तृतीयः पादः, पृथिवी चरणम्, ऊरू पर्वतः अम्बरोऽस्थीनि, पूर्वः प्रथमः कुक्षिः, दक्षिणो द्वितीयः, पश्चिमस्तृतीयः, चतुर्थ उत्तरः, पञ्चम ऊर्ध्वः, अमरष्षष्ठः, इतिहासपुराणानि (दिव्यागमनिगमा दिव्यरूपं ) नाभिः, नगत् रूपम्, श्री श्रीनिवासमशित - तात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम अपने . उदरान्तरमाकाशः, छन्दस्स्तनौ, धर्मशास्त्रम् हृत् न्यायो बाहू गिरिराट् ग्रीवा, प्रथमं शिरश्शब्दशास्त्र, द्वितीयं शीक्षा तृतीयं कल्पः, चतुर्थ निरुक्तं, पश्ञ्चमं ज्यौतिषम् । अनलं मुखं, बदनमिन्दुमण्डलं, श्वसनो वायुः अलका अग्रपङ्क्तिः, सहस्रकिरणो मुक्ताहारः, सोमो हारः, ताराः कुसुमानि, ग्रहाः रत्नविभूषणानि, ब्रह्मा मूर्धा शिखा रुद्र:, विष्णुरात्मा, वेदान्ताः विमलं मनः, वेदा प्राणा:, मीमांसा चित्तमित्येवं ज्ञात्वा त्रिसन्धिषु त्रिविधं ध्यानमाचरेत् । पूर्वी सन्ध्यां कौमारीं रक्तवर्णा हंसवाहनां अक्षसूत्रयज्ञोपवीतकमण्डलुधारिणीं ब्रह्मदेवत्यां सावित्रीं नाम, सावित्र्या वासस्थानं भूमिः साङ्ख्यायनगोत्रं, अभिर्गार्हपत्यम्, उपनयने, विनियोगः, सूत्रं कात्यायनमित्येवं ध्यायेत् । " • मध्याह्नसन्ध्यायाम् यौवनवतीं रुद्राक्षार्धचन्द्रत्रिशूलधारिणीं श्वेतवर्णा वृषभवाहनां रद्रदेवत्यां गायत्रीं नाम । गायत्र्या वासमन्तरिक्षम्, अन्यानि पूर्ववत् । सायं सन्ध्यायाम् सलक्षणां वृद्धां श्यामवर्णा सर्वाभरणभूषितां शङ्खचक्रधारिणीं गरुडवाहनां विष्णुदेवत्यां सरस्वती नाम । सरस्वत्या वासः स्वर्गम्, अन्यानि पूर्ववत् । एवं ध्यात्वा जपमाचरेत् ’ । इति तथा प्रत्यक्षरसृप्यादिकं तत्रैवोक्तम्। ‘अथातोऽक्षराणां ध्यानं वक्ष्ये । सर्वेषां वर्णानां त्रिसन्धिषु पूर्ववत् ब्रह्मविष्णुरुद्ररूपम् । वर्ण ऋषिच्छन्दो देवताः फलविशेषञ्च पृथग्वक्ष्ये तत्कारं पीताभं वसिष्ठ ऋषि: छन्दोगायत्रं ब्रह्मदेवत्यं महापातकनाशनम्, सकारं श्यामाभं भारद्वानऋषिः उष्णिक् छन्दः, प्रजापतिर्देवता उपपातकनाशनम्, विकारं पिङ्गलाभ गौतमऋषिः अनुष्टुप् छन्दः सोमो देवता महापातकनाशनम् । तुकारं नीलाभं भृगुऋषिः बृहती छन्दः ईश्वरो देवता दुष्टपापग्रहरोगाद्युपद्रव- नाशनम्, वकारं वह्निवर्णम् शण्डिलऋषिः पङ्क्ति छन्दः सूर्यो देवता भ्रूणहत्यादि - विमोचनम्, रेकारं ज्वालारूपं लोहितऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः बृहस्पतिर्देवता भगम्यागमनपापविनाशनम्, णिकारं विद्यन्निभं गर्गऋषिः जगतीछन्दः इन्द्रो देवता अभक्ष्यभक्षणपापविनाशनम्, यकारं हेमाभं शातातपऋषिः जगतीछन्दः विष्णुर्देवता ब्रह्महत्यादिसर्वपापविनाशनम्, भक्ारं कृष्णवर्णं सनत्कुमारः ऋषिः पदपंक्तिछन्दः अर्थमा देवता पुरुषहत्यादिपापविनाशनम्, गोकारं रकामं कश्यपऋषिः विष्टारपंक्ति.तृतीयः खण्डः ] श्रीसानगृह्यसूत्रम् ६९ ‘छन्दः सावित्री देवता गोहत्यादिपापविनाशनम्, देकारं श्यामाभं अत्रिऋषिः विराद पङ्क्तिश्छन्दः त्वष्टा देवता स्त्रीहत्यादिपापविमोचनम्, वकारं श्वेताभं भार्गव ऋषिः विराट्छन्द: पूषादेवता गुरुहत्यादिपापविमोचनम्, स्वकारं काञ्चनाभं पराशर ऋषिः अक्षरपङ्क्तिछन्दः महेन्द्रो देवता कूटकृतपापविनाशनम्, धीकारं काञ्चनाभ पौण्डरीकऋषिः कात्यायनीछन्दः वायुर्देवता अभक्ष्यभक्षणदोषविनाशनम्, मकारं पद्मरागनिभं कतुऋषिः ज्योतिष्मतीछन्दः वामदेवो देवता जन्मान्तरपाप- विनाशनम्, हिकारं श्वेताभं दक्षऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः मित्रावरुणौ देवता सर्वपापविनाशनम्, धिकारं पुण्डरीकनिभं प्रजापतिऋषिः सर्वं छन्दः सोमो देवता सर्वदोषविनाशनम्, योकारं कपिलाभं आङ्गिरसऋषिः महाछन्दः विश्वेदेवा देवताः प्राणिहिंसापापविनाशनम् द्वितीययोकारं अञ्जनाभं कात्यायन- ऋषिः महाछन्दः यमो देवता दुष्टग्रहनाशनम्, नकारं श्यामाभं मुद्रलऋषिः भूश्छन्दः विष्णुर्देवता भ्रूणहत्यादिपापविनाशनम् प्रकारं शुद्धस्फटिकसङ्काशं भुवश्छन्दः विष्णुर्देवता विष्णुलोकप्रदम् चकारं कुङ्कुमाभं रोमशऋषिः सुवरछन्दः सर्वदेवा देवता: ब्रह्मलोकप्रदम्, दकारं शुक्लवर्ण भूर्भुवस्सुवश्छन्दः विष्णुर्देवता विष्णुलोकप्रदम्, यात्कारं हेमाभं विश्वामित्रऋषिः देवीगायत्री छन्दः ब्रह्मा देवता सर्वसिद्धिप्रदमिति । एवं ध्यात्वा ध्यानयुक्तः ओं भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुरिति सावित्रीं दशशताष्टकं त्रिसन्धिषु मनसा जपेत् । सावित्र्यध्ययनात् आयुः श्रीस- वर्चसं प्रजासमृद्धिर्धनधान्यसमृद्धिश्च भवती ‘ति । अथ तत्वानि अप वर्णाः
1 , पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाश एव च । गन्धो रसध रूपञ्च शब्दः स्पर्शस्तथैव च ॥ उपस्थः पायुपादौ च पाणी वागपि च क्रमात् । घ्राणं जिह्वा च चक्षुश्च त्वक् च श्रोत्रमतः परम् || मनो बुद्धिरहङ्कारश्वाव्यक्तश्च यथाक्रमम् । क्रमाच्ञ्चम्पकपुष्पाभमतसीपुष्पसन्निभम् । विद्रुमं स्फटिकाकारं पद्मपुष्पसमप्रभम् ॥ ७० अथ शक्तयः श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् तरुणादित्यसङ्काशं शङ्खकुन्देन्दुसन्निभम् । प्रवालं पद्मनाभं पद्मरागसमप्रभम् ॥ वज्रनीलमणिप्रख्यं मौक्तिकं कुङ्कुमप्रभम् । अञ्जनाभञ्च गाङ्गेयं वैदूर्य क्षौद्रसन्निभम् || हारिद्रं कृष्णगन्धाभं रविकान्तिसमप्रभम् । शुकपिञ्छसमाकारं क्रमेण परिकल्पयेत् ॥ ‘प्रहादिनी प्रभा नि( स ) त्या विश्वभद्रा विलासिनी । प्रभावती जया शान्ता कान्ता दुर्गा सरस्वती ॥ विद्रुमा च विशालेशा व्यापिनी विमला तथा । तमोपहारिणी सूक्ष्मा विश्वयोनिर्जयावहा || पद्मालया परा शोभा भद्ररूपा च शक्तयः । अथाक्षरन्यासः । अत्र मरीचि :– [ प्रथम प्रश्न पादादिमूर्धान्तं क्रमेण चतुर्विंशतिस्थानेष्वक्षराणि न्यसेत् । पादाङ्गुष्ठ- गुल्फजङ्घजानुद्वयोरुद्वयगुह्यप्रदेशवृषण कटिनाभिजठर स्तनहृदथकण्ठवदनतालुनासा- चक्षुः भ्रमध्यललाटाग्रमूर्धपूर्व भागद क्षिणोत्तरपश्चिममूर्धतत्तन्मुखशिरोमध्यचतुर्मुखेष्वे- वमक्षराणि ध्यात्वा विन्यसेत् । सोऽपि सर्वपापैर्मुक्तो भवतीति विज्ञायते ’ इति । अगस्त्यश्च 6 वृषणे कटिदेशे च नाभौ चोदरमध्यतः । स्तनयोर्हृदये कण्ठे वक्ते तालुनि घोणके || चक्षुषोश्च भ्रुवोर्मध्ये ललाटे पूर्ववतके । दक्षिणे चोचरे वक्ते पश्चिमे मूर्ध्नि च क्रमात् ॥ ’ इति न्यासप्रकारांश्च स एवाह - ओं तत् प्रह्लादिन्यै चम्पकनिभायै नमः । ओं सं प्रभायै अतसीपुष्पसन्निभायै नमः । ओं विं नित्यायै पिङ्गलवर्णायै नमः । ओं तु विश्वभद्रायै इन्द्रनीलनिभायै नमः । ओं वे विलासिन्यै वह्निरूपायै नमः । ओं रें प्रभावत्यै नीलवर्णायै नमः । ओं णिं जयायै विद्युत्प्रभायै नमः । ओ. यं शान्तायै रक्तवर्णायै नमः । ओं भं कान्तायै नलवर्णायै नमः । ओं ग दुर्गायैतृतीयः खण्ड: ] ७१ रक्तवर्णायै नमः । ओं दें सरस्वत्यै मरकतनिभायै नमः । ओं व विद्रुमायै जातिपुष्पनिभायै नमः । ओं यं विशालायै स्वर्णप्रभायै नमः । ओं धीं ईशानायै कुन्दप्रभायै नमः । ओं मं व्यापिन्यै पद्मरागनिभायै नमः । ओं हिं विमलायै शङ्खनिभायै नमः । ओं धि तमोपहारिण्यै पाण्डुरनिभायै नमः । ओं यो सूक्ष्मायै इन्द्रगोपनिभायै नमः । ओं यों विश्वयोन्यै क्षौद्रनिभायै नमः । नं जयावहायै आदित्योदयसन्निभायै नमः । ओं मं पद्मालयायै नीलोत्पलनिभायै नमः । ओं चों पराये गोरोचनाभायै नमः । ओं दं शोभायै कुन्देन्दुश- निभायै नमः । ओं यात् भद्ररूपायै स्फटिकनिभायै नमः, इति । । ओं ब्रह्मा ‘मूर्वादिपादपर्यन्तं संहारन्यास उच्यते । अगस्त्यः भृगुः तद्यथा पादादिनामिपर्यन्तं शिरःप्रभृति वक्षसि || कर्तव्यः कामिभिर्व्यासो गृहस्थैः स्थितिसंज्ञकः । अथ तत्त्वन्यासः ॥ 1 ’ तत्त्वन्यासमथो वक्ष्ये साधकानां हिताय वै । यत्कृत्वा साधको गच्छेन्निर्वाणं पदमव्ययम् !! ‘ओङ्कारमादावुच्चायें मन्त्रबीजमनन्तरम् । ततस्तत्त्वं नमोऽन्तश्च जपन् न्यासं समाचरेत् ॥ | ‘ओ तत् पृथिव्यात्मने नमः इति पादयोः । ओं सं उदकात्मने नमः जान्वोः । ओं व तेजआत्मने नमः हृदये । ओं तुं वाय्वात्मने नमः मुखे । ओं व आकाशात्मने नमः मूर्ध्नि । ओं रें गन्धतन्मात्रात्मने नमः घ्राणयोः । ओं णि रसतन्मात्रात्मने नमः जिह्वयाम् । ओं यं रूपतन्मात्रात्मने नमः चक्षुषोः । ओं भं स्पर्शतन्मात्रात्मने नमः त्वचि । ओं गौं शब्दतन्मात्रात्मने नमः श्रोत्रयोः । ओं दें उपस्थात्मने नमः लिङ्गे । ओं व पाय्वात्मने नमः पायौ । ओं स्यं पादात्मने नमः पादयोः । ओं धीं पाण्यात्मने नमः हस्तयोः । ओं मं वागात्मने नमः मुखे । ओं हिं प्राणात्मने नमः घ्राणयोः । ओ विं जिह्वात्मने नमः जिह्वायाम् । ओं यों चक्षुरात्मने नमः चक्षुषोः । ओं यों नमः त्वगात्मने नमः । ७२ श्री श्रीनिवासमचिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् प्रथम प्रश्ने त्वचि । ओं नं श्रोत्रात्मने नमः श्रोत्रयोः । ओं मं मनआत्मने नमः हृदये । ओं न बुद्ध्यात्मने नमः हृदि । ओं यात् अव्यक्तात्मने नमः हृदि । एवं विन्यस्य सावित्रीं ध्यात्वा सम्यक् प्रयत्नतः । यं यं पश्यति चक्षुर्म्या स्वयं स्पृशति पाणिना । यं यं वा भाषते चैव सर्वे पूता भवन्ति ते ॥ ’ इति अथ गायत्रीकवचम् -’ ओं इति हृदये भूरिति मुखे, भुव इति शिरसि, सुवरिति सर्वाङ्गे । एवं विन्यस्य यथाविधि मुद्राश्च प्रदर्शयेत् । अगस्त्यः ‘अथातो दर्शयेन्मुद्राः सम्मुखं सम्पुटं तथा । ततो विततविस्तीर्णे द्विमुखं त्रिमुखं तथा ॥ चतुर्मुखं पञ्चमुखं षण्मुखाधोमुखे ततः । व्यापकं चलिकाख्यञ्च शकटं तदनन्तरम् ॥ यमपाशञ्च प्रथितं ततस्स्यात्सम्मुखोन्मुखम् । वि (प्र) लम्बमुष्टिकामीना: ततः कूर्मवराहको । सिंहाक्रान्तं महाक्रान्तं ततो मुद्गरवल्लवी ॥ आसां मुद्राणां लक्षणमगस्त्यकल्पे स्मृतिचन्द्रिकायाञ्च द्रष्टव्यम् । ग्रन्थान्तरेषुक्तत्वात्कंचिन्नेच्छन्ति । प्रत्यवायाभावात् । न जातु दर्शयेन्मुद्रा महाजनसागमे । क्षुभ्यन्ति देवतास्तस्य विफलच कृतं भवेत् ॥ ’ इति ‘यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते । C अनमाविव शुष्कंधो न तज्ज्वलति कर्हिचित् ।। ’ इति शौनकस्मरणात् अविदित्वा ऋषि च्छन्दो दैवतं योगमेव च । योऽध्यापयेज्जपेद्वापि पापीयान् जायते तु सः ॥ ऋषिछन्दोदेवताश्ध ध्यात्वा मन्त्रार्थमेव च । अनुष्ठानं ततः कुर्यादिति वेदविदो विदुः ॥’ इति पितामहस्मरणाच मन्त्रार्थचिन्तनपूर्वक जपः कार्यः 1तृतीयः खण्डः ] ब्रह्माण्डे भारद्वाजः ’ व्यासः- सुमन्तुः- नारदः 1 श्रीवखानगृह्यसूत्रम् ‘मनः प्रह्लादनं शौचं मौनं मन्त्रार्थचिन्तनम् । अव्यग्रत्वमनिर्वेदो जपसम्पतिहेतवः || निष्ठीवजृम्भणक्रोधनिद्रालस्यक्षुधामदाः । पतितश्चान्त्या लोको दशैते जपवैरिणः ’ ॥ ‘न प्रकम्पन्न च हसन पार्श्वमवलोकयन् । नापाश्रितो न जल्पंश्च न प्रावृतशिरास्तथा || न पदा पदमाक्रम्य न चैव हि तथा करौ न चासमाहितमना न च संश्रावयन् जपेत् ॥ ’ खण्डवस्त्रावृतस्यैव वस्त्रालम्बिनस्तथा । उत्तरीयव्यतीतस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥ ’ ’ श्वशुपतिश्चैव रासभश्च रजस्वलाम् । दृष्टा तोयमुपस्पृश्य भाष्य स्नात्वा पुनर्जपेत् || ’ चन्द्रिकायाम् – जपकाले न भाषेत जपहोमादिकेष्वपि । एतेष्वेवावसतस्तु यद्यागच्छेद्विजोत्तमः || यमः योगयाज्ञवल्क्यः 1 अभिवाद्य ततो विप्रं योगक्षेमच कीर्तयेत् ॥ ’ 6 नाभेरधः स्वकायन्तु स्पृष्टा प्रक्षालयेत्करौ । दक्षिण वा स्पृशेत्कर्ण स्मरेद्वा विष्णुमव्ययम् ॥’ यदि वाम्यमलोपः स्याज्जपादिषु कथञ्चन । व्याहरेद्वैष्णवं सूक्तं स्मरेद्वा विष्णुमव्ययम् ॥ ’ 4 ७३ प्राणायाममेकावरं कृत्वा अष्टावरां सावित्रीमभ्यस्य मित्र- स्ये’ त्यादिभिः ऋग्भिस्तिभिस्तिष्ठन् सन्ध्यामुपासीत ॥ ९ ॥ सावित्रीमभ्यस्य- विश्वामित्र: - ’ देवस्य तावेतुस्तस्य धियो यो नः प्रचोदयात् । भर्गो वरेण्यं तम धीमहीत्यर्थ उच्यते ॥ 10 or श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अगस्तपः ‘यो देवस्सविताऽस्माकं वियो धर्मादिगोचराः । प्रेरयेत्तस्य यद्भर्गस्तद्वरेण्यमुपास्महे ॥ ’ | प्रथम प्रश्ने सवितुः - जगतां प्रसवितुः । ‘सविता वै प्रसवानमीशे’ ‘उतेशिषे प्रसवस्य त्वमेक’ इत्यादिश्रुतेः । वरेण्यं ‘वृङ् सम्पत्तौ एण्यप्रत्ययः । सर्वेषां भजनीयं भर्गः तेजः । भञ्जनात् भर्गः प्रकाशप्रदानेन जगतो बाह्यान्तरतमो भञ्जकत्वात्, भर्जनाद्वा । कालात्मतया सकलकर्मफलपाकहेतुत्वात्, धरणाद्वा वृष्टिप्रदानेन भूतानां भरण- हेतुत्वात् । • मंत्रायणमुतिः – एतत्सवितुर्वरेण्यं ध्रुवमचलममृतं भर्गाख्यं विष्णुसंज्ञ सर्वाधारं घामे ‘ति । योगयामवल्क्यः — ईदृशं पुरुषाख्यश्च सत्यधर्माणमच्युतम् । भर्गाख्यं विष्णुसंज्ञश्च ध्यात्वाऽमृतमुपाश्नुते ॥ ’ इति । देवस्य द्योतमानस्य । धीमहि । ध्यै चिन्तायाम् । देवस्य सवितुर्वरेण्यं यत् भर्गः परं धाम तत् ध्यायामः । आदित्यमण्डलान्तर्वर्तिनं तेजोमयं पुरुषमनुचिन्तयामः । ’ येन सूर्यस्तपति तेजसेत्थः ’ । ’ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुष:’ इत्याद्याः श्रुतयः । धियो यो नः यः सविताऽस्माकं धियः हानोपादा- नादिविषयाणि ज्ञानानि प्रचोदयात् प्रवर्तयति । तस्य सवितुः, तत् भर्गः चिन्तयामः । तथा प्रपञ्चसारे - ’ तदिति द्वितीयैकवचनम् । अनेनाखिलवस्तूनां सृष्टयादि- कारण तेजोरूपमादित्यमण्डलेऽभिध्येयं सदानन्दं परं ब्रह्माभिधीयते । तत्र वरेण्यं वरणीयत्वात् । तत्र पापस्य भर्जनात् भर्गः । भक्तस्निग्धतया तत्र धीमहि - ‘दृश्यो हिरण्मयो देवः आदित्ये नित्यसंस्थितः । यस्सूक्ष्मस् सोऽहमित्येव चिन्तयामस्तदेव तु ॥ इति । अथ देवताध्यानम् । विश्वामित्र:– ’ आदित्यमण्डलासीनं रुक्माभं पुरुषं परम् । ध्यायन् नपेतदित्येतां निष्कामो मुच्यते द्विजः ॥तृतीयः खण्ड: ] श्रीवलानगृह्यसूत्रम् स्वपनं नित्यमानन्दं हृदये मण्डलेऽपि च । ध्यायन् जपेतदित्येतां निष्कामो मुच्यतेऽचिरात् ॥ ’ ७५ ’ स यश्चायं पुरुषे यश्चासावादित्ये । स एकः’ इति ध्याय ’ न्नित्यर्थः । तत्र ध्येयत्वेनोक्तः पुरुषः पुण्डरीकाक्ष इति छान्दोग्ये श्रूयते । यथा:— ’ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते हिरण्यमश्रुर्हिरण्यकेश आप्रणखात्सर्व एव सुवर्णः । तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी ’ इत्यादि । ‘अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्’ इति सूत्रार्थोऽत्राभिप्रेतः । आदित्यो पस्थानस्य सूत्रविहितत्वात् । अगस्त्यः आदित्यमण्डले ध्यायेत्परमात्मानमव्ययम् ।
सनकस्मृतौ – विष्णुं चतुर्भुजं रक्तपङ्कजासनमध्यगम् ॥ किरीटहारकेयूरन पुरैरुपशोभितम् । हरिं पीताम्बरधरं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ प्रसन्नवदनं रत्नकुण्डलैर्मन्डिताननम् । सर्वरत्नसमायुक्तं सर्वाभरणभूषितम् || एवं ध्यात्वा जपेन्मन्त्रं नित्यमष्टोत्तरं शतम् । सर्वपापविशुद्धात्मा जितक्रोधो जितेन्द्रियः || संसारार्णवमुत्तीय परां सिद्धिमवाप्नुयात् । ‘रश्मिज्वाला सहस्राढ्यं विपुलं मण्डलं रवैः । स्फुरत् स्फुलिङ्गममलं ज्वालामाला सहस्रकम् । तस्य मध्ये सुखासीनं तप्तहाटकसन्निभम् ॥ चतुरङ्गुलमात्रन्तु शुकपत्रनिभाम्बरम् । रक्तनेलवरं रक्तपाणिपादनखं शुभम् ॥ शङ्खचक्रगदापाणि श्रीवत्साङ्कतवक्षसम् । उद्दामविलसन्मुक्ताछन्नहारोपशोभितम् ॥ शौनक:- स्मृत्यन्तरे - शातातपः पराशरः श्री श्रीनिवासमहत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् त्पचितामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने किरीटकेयूरयुतं कटिलोपशोभितम् । एवं ध्यात्वा जपेन्मन्त्रं गायत्री नियतश्शुचिः ॥ ’ कृत्वोत्ता करौ प्रातः सायश्चाधोमुखौ करौ । मध्ये स्कन्भुजाभ्यान्तु जप एवमुदाहृतः ॥ अकुली न वियुञ्जीत किञ्चिदाकुञ्चितेतले | अङ्गुलीनां वियोगे तु भेदे तु स्रवते जपः || ‘अधोहस्तन्तु पैशाचमूर्ध्व हस्तन्तु दैवतम् । बद्धहस्तन्तु गान्धर्व मध्यहस्तन्तु राक्षसम् ॥ जकारो जन्मविच्छेदः पकारः पापनाशनः । जन्मकर्महरो यस्मात् तस्माज्जप इति स्मृतः ॥ मकारो मन इत्याहुस्वकारस्त्राणमेव च । मनस्त्राणसमायुक्तो मन्त्र इत्यभिधीयते || गायत्री प्रोच्यते तस्मात् गायन्नं त्रायते यतः । पुण्यस्य प्रसवात्मैव सावित्री परिकीर्तिता ॥ ‘दर्भहीना तु या सन्ध्या यच दानं विनोदकम् । असङ्ख्यानन्तु यज्जतं तत्सर्वं स्यान्निरर्थकम् ॥ ‘त्रिविधो जपयज्ञम्स्यात्तस्य भेदं निबोधत । यदुच्चनीचस्वरितैः शब्दः स्पष्टपदाक्षरैः || मन्त्रमुच्चारयेद्वाचा वाचिकोऽयं जपम्स्मृतः । शनैरुवारयन्मन्त्रमीषदोष्ठी प्रचारयेत || अपरैरेन किञ्चित्स उपांशुर्जपः स्मृतः । धिया यदक्षर श्रेण्या वर्णाद्वर्ण पदात्पदम् || शब्दार्थचिन्तनं भूयः कथ्यते मानसो जपः । त्रयाणां जपयज्ञानां श्रेष्ठस्स्यादुत्तरोत्तरः ||तृतीयः खण्ड: ] व्यासः श्रीवंखानसगृह्यसूत्रम् प्रणवव्याहृतियुतां गायत्रीश्च जपेत्ततः । समाहितमनास्तूर्ण मनसा वापि चिन्तयेत् ॥ योगयाज्ञवल्क्यः - ’ ओङ्कारं पूर्वमुच्चार्य भूर्भुवस्स्वस्तथैव च । गायत्री प्रणवञ्चान्ते जप एवमुदाहृतः ’ || १ ७७ एषा सम्पुटगायत्री ’ उभयतः प्रणवां सव्याहृतिका मिति बोधायनः । स्मृत्यन्तरे:- स्मृतिरत्ने:- व्यासः वृद्धमनः याज्ञवल्क्यः सम्पुट षडोङ्कारा गायत्री त्रिविधा मता । तत्रैकप्रणवा ग्राह्या गृहस्थैर्जपकर्मणि || गृहस्थवत्तु जप्तत्र्या सदैव ब्रह्मचारिभिः । सम्पुटा च षडोङ्कारा भवेतानूर्ध्वरेतसाम् ॥ प्रणवव्याहृतियुता स्वाहान्ता होमकर्मणि । शुद्धा वात्र प्रयोक्तव्या व्याहृतिप्रणेवैर्विना || शुद्धयैव तु होतव्यं गायत्र्या होमकर्मणि । त्रिकेणैव जप: कार्यो जपयज्ञप्रसिद्धये ’ || ‘प्रणवव्याहृतियुतां गायत्रीञ्च जपेत्ततः । समाहितमनास्तूर्ण मनसा वापि चिन्तयेत्’ || इति । ढोङ्कारां जपेद्विप्रो गायत्री मनसा शुचिः । - अनेकजन्मजैः पापैर्मुच्यते नात्र संशयः || तिस्रो व्याहृतयः पूर्वं पृथगोङ्कारसंयुताः । पुनस्संहृत्य चोङ्कारं मन्त्रस्याद्यन्तयोस्तथा ॥ सोङ्कारा चतुरावर्त्य विज्ञेया सा शताक्षरा । शताक्षरां समावृत्य सर्ववेदफलं लभेत् ॥ एतया ज्ञातय। नित्यं वाङ्मयं विदितं भवेत् । उपासितं भवेतेन स्वयं भुवनपञ्चकम् ॥ ब्रह्मचार्याहिताग्निश्च शतमष्टोत्तरं जपेत् । वानप्रस्थो यतिश्चैव सहस्रादधिकं जपेत् ॥ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् यद्वाऽऽपत्सु जपेदेवीमष्टाविंशतिमष्ट वा ! गृहस्थो ब्रह्मचारी च प्रणवाद्यामिमां जपेत् ॥ अन्ते यः प्रणवं कुर्यान्नासौ वृद्धिमवाप्नुयात् । भारद्वाजसंवर्त- ‘सहरूपरमां देवीं शतमध्यां दशावराम् ॥ SUTET: पराधारः 6 नारद: भारतात:- नारवः गायत्रीं वै जपेद्विद्वान् प्राङ्मुखः प्रयतः स्थितः । न कदाचिदपि प्राज्ञो गायत्रीमुदकं जपेत् ॥ गायत्र्यमिमुखी प्रोक्ता तस्मादुत्तीर्य तां जपेत्’ । पूर्वी सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्सावित्रीमार्कदर्शनात् ॥ पश्चिमान्तु समासीनस्सम्यगविभावनात् । तथा मध्याहसन्ध्यायामासीनः प्राङ्मुखो जपेत् ॥ अच्छिन्नपादा गायत्री ब्रह्महत्यां प्रयच्छति । चिमपादा तु गायत्री ब्रह्महत्यां व्यापोहति ॥ चतुर्थ्यान्तु चतुष्षष्टिं सप्तम्यान्तु तदर्धकम् । शस्ता प्रदोषे दर्शे च गायत्री दशसङ्ख्यया ॥ अष्टाविंशदनध्याये सुदिने तु यथाक्रमम् । कुशबन्धैर्जपेद्विप्रः सुवर्णमणिभिर्नृपः ॥ पुत्रजीवफलैर्वैश्यः पद्माक्षैस्सर्व एव वा । पुष्ट्यर्थ पञ्चविंशत्या पञ्चदश्याऽभिचारिकः || जपस्य गणनां प्राहुः पद्माक्षैर्भक्तिवर्धनीम् । जपेत्तु तुलसीका हैः फलमक्षयमश्नुते || मध्यमाङ्गुलिमूलेन यत्पर्वद्वितयं भवेत् । तं वै मेरुं विजानीयाज्जपेत्तना लंघयेत् ॥ ‘प्रारभ्यानामिकायास्तु मध्यमे पर्वणि क्रमात् । तर्जनीमूलपर्यन्तं जपेद्दशसु पर्वसु ॥ [ प्रथम प्रश्नतृतीयः खण्ड: ] व्यासः श्रीमानसगृह्यसूत्रम् मध्याङ्गुलेर्मध्यरेस्गं समारभ्य प्रदक्षिणम् । मध्यमामूलपर्यन्तमङ्गुष्ठेन यथाक्रमम् || स्पृष्टि: द्वादशसंख्या स्यादेकवारेण तन्नव । वामहस्तेन सङ्ख्यातं शतमष्टोत्तरं स्मृतम् ’ ॥ तुरीयं तु पदं तस्याः परे ब्रह्मणि संस्थितम् । उपस्थाय तुरीयेण जपेत्तान्तु समाहितः ॥ जपित्वा त्रिर्नियम्यासून् गायत्रीमभिवाद्य च । कृत्वा तुरीयोपस्थानं तामुद्वास्योपतिष्ठते ॥ तुरीयोपस्थानम् । ’ गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि ; न हि पद्यसे । नमस्ते तुरीयाय दर्शतायपदाय । परोरजसे । असावदोमा प्रापत्तदोम् । अस्य विमलऋषिः तुरीयश्छन्दः परमात्मा देवता मोक्षं विनियोगः । पितामहः - + एवं जप्त्वा यथाशक्ति खुदिते तु दिवाकरे । उत्तमेत्यनुवाकेन उद्वास्येच्च यथागतम् ॥ उत्तम इत्यनुवाकस्य वामदेव ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः गायत्री देवता । अनेनोद्वास्योपस्थानं कुर्यात् । पितामह:- मित्रम्येत्यादिभिरित्यादि- स्मृत्यन्तरे- मित्रस्येति त्र्यृचस्येह विश्वामित्र ऋषिस्स्मृतः । भवेद् गायत्रमादिस्तु त्रिष्टुभाविह पश्चिमी ॥ देवता चैव मित्रस्स्यादित्युवाच बृहस्पतिः ’ । ‘अथोपतिष्ठेदादित्यमुदयन्तु समाहितः || मन्त्रैस्तु विविधैस्सौरैः ऋग्यजुस्सामसम्भवैः । एताभिः प्राञ्जलिस्सम्यग्विसृष्टोदितमण्डलम् ॥ सहस्रांशुं भगवन्तमुपतिष्ठेत भास्करम् । अथ क्रमान्नमस्कुर्यात् चतुस्सन्ध्याधिदेवताः || विश्वामित्र:- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सन्ध्यां पुरस्तात्सावित्री गायत्रीच सरस्वतीम् । एतास्सन्ध्यादयः प्रोक्ताश्चतस्रो देवताः क्रमात् ॥ स्वं स्वं नाम चतुर्थ्यन्तं प्रणवादिनमंन्तकम् । मन्त्रमासामिह प्रोक्तं प्रणमेत्स्वस्वमन्त्रतः ॥ केचिद्धि मुनयः प्राहुः प्रतिमन्त्र प्रदक्षिणम् ! कुर्वन् प्रणामं कुर्वीतेत्येताभ्यो भक्तितो द्विजः ।। सर्वाभ्यो देवताभ्यश्चेत्येतत्प्रणवसम्पुटम् । उक्ता नमो नम इति प्रणमेत्सर्वदेवताः ॥ कामो कार्षीन्मन्युरकार्षीदित्येतत्पूर्वमन्त्रवत् । उक्ता प्रदक्षिणनैव नमस्कुर्यात्तयीतनुम् || प्राची च दक्षिणा चैव प्रतीची चोत्तरोर्ध्वका । अधरा चान्तरिक्षा च एतारसप्तोदिता दिशः || सन्ध्यादीनां यथाप्रोक्तं मन्त्रमासां तथैव च । ज्ञात्वा प्रदक्षिणेनैताः प्रणमेत्स्वस्वमन्त्रतः ॥ एव सन्ध्यामुपास्याथ पितरावग्रजान् गुरून् । त्रिवर्षपूर्वाञ्छिष्टांश्च पार्श्वस्थानभिवादयेत् ॥ " उदिताको पश्चिमाकमिति सन्ध्ये यथादिशम् । ’ तदित्यृचस्समो नास्ति मन्त्रो वेदचतुष्टये || सर्वे वेदाश्च यज्ञाश्च दानानि च तपांसि च । समानि कल्याऽप्याहुः मुनयो न तदित्यृचः ॥ परिहाप्यापि वेदांस्त्रीन् कर्माणि वितानि च । सावित्रीमन्त्रमाश्रित्य द्विजो भवति । र्भयः ’ ॥ ब्राह्मकल्पे- ‘सावित्रीं विस्तृतां दिव्यां यः पठेत् शृणुयात्तु वा । मुच्यते सर्वपापेभ्यः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ [ प्रथम प्रश्नतृतीय खण्ड: ] विश्वामित्र: श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् सप्तव्याहृनिपूर्वाञ्चदाद्यन्तप्रणवान्विताम् । मनसा वा जपेच्चैव दशकृत्वोsवरः स्मृतः ’ ॥ ‘षट्कृत्वस्त्वभ्यसेद्यद्वा प्राणापानौ समाहितः । पितामहः – 1 प्राणायामो भवेदेष सर्वपापप्रणाशनः ॥ सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्यः बहिरेतत्तिक द्विजः । महतोऽप्येनसो मासात्त्वचेवाहिर्विमुच्यते ॥ सहस्रकृत्वः सावित्रीं जपेदेकाग्रमानसः । शतकृत्वोऽपि वा सम्यक प्राणायामपरो यदि || सन्ध्यामुपासते ये तु सततं संशितव्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् ’ ॥ ‘ब्रह्मणोपासिता देवी विष्णुना शङ्करेण च । कस्तं नोपासयेते देवी श्रेयस्कामो द्विजोत्तमः ’ ॥ दोघायन: ’ प्रणवो व्याहृतयस्सावित्री चेत्येते ब्रह्मयज्ञा: अहरहः ब्राह्मणं किल्बिषात्पापात्पावयन्ति; पूतः पञ्चभिः ब्रह्मयज्ञैरिति । ’ । ’ विष्णुधर्मोत्तरे: – ’ जपेनैकेन गायत्र्या नाशयेदुपपातकम् ।
11 जन्मत्रयार्जित पापं दहेद्द्द्वयजपेन सः ॥ सप्तजन्मार्जितं पापं हरते चाष्टभिर्नपैः तथैव विंशतिजपाद्गायत्री सर्वपापहा ॥ । कुलं तारयते तस्य सप्त सप्त च सप्त च । जप्त्वा चाष्टशतं देवीं सर्वपापक्षयावहाम् || जन्मत्रयार्जितं पापं निर्धूय दिवि मोदते । अष्टोत्तरसहस्रेण कुलसप्ततिसंयुतः || श्री श्रीनिवासमलिकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्र ब्रह्मलोकं समासाद्य ब्रह्मवन्मोदते चिरम् । एवंप्रभावा सा देवी गायत्री ब्रह्मवर्धनी ॥ जिहा वर्तते यस्य तस्मात्कः पुरुषोऽधिकः ’ ॥ इति अत एवाष्टावरमित्युक्तम् । मध्याह्न ‘आप: पुनन्ति त्याचम्य तथा प्रोक्ष्य ‘उद्वय’ मित्यादि- भिस्तिष्ठन्नादित्यमुपस्थाय तथा करोति । १० ।। पितामहः मध्याह्ने विशेषः । आपः पुनन्त्वित्याचमनम् । ओपो हिष्ठेति प्रोक्षणम् । आपः पुनन्त्वित्येतस्य आप एव भवेदृषिः । ब्रह्मणस्पतिरित्येषा देवतेति च कीर्त्यते ॥ अनुष्टुति छन्दः स्यात् पानेऽपां विनियुज्यते ’ ॥ इति तथाप्रोक्ष्येत्युक्तत्वात् प्रातस्सन्ध्यावन्मार्जनादिकम् । ‘अर्ध्यमेकं प्रदातव्यं मध्याह्ने भास्करं प्रति ॥ इति उपसंहारः पूर्ववत् । उपस्थाने तु- पितामहः – ‘आसत्याद्युक्षु पूर्वे द्वे त्रिष्टुभौ कक्यो विदुः । गायत्री तु तृतीया स्यात् चतुर्थी जगती मता ॥ उष्णिक् तचक्षुराद्यस्य मन्त्रस्य छन्द उच्यते । हिरण्यस्तून इत्येव ऋषिर्देवोऽत्र भास्करः ’ || सायं ‘अग्निश्चेत्यादिनाऽऽचम्य तथा प्रोक्ष्य ’ यच्चिद्धी’- त्यादिभिः मामभिरुपास्यासीनस्तथा करोति ॥। ११ ॥ सायं प्रवेत्यादिना आचम्येति । ‘अमिश्चेत्यनुवाकस्य छन्दो गायत्रमुच्यते । ऋषिस्सूर्य इति ज्ञेयो देवता च हुताशनः ’ ॥तृतीयः खण्डः ] सम् एवं मन्त्राचमनं कृत्वा मार्जनादिकं पूर्ववत् कुर्यात् । उपस्थाने च ‘इमं मे वरुण’ इत्यादि पञ्चानामादितस्तिसृणां शुनश्शेफऋषिः । चतुर्थ्याः वसिष्ठः । पञ्चम्या अतिः । प्रथमातृतीययोर्गायनं द्वितीयापञ्चम्योः त्रिष्टपुछन्दः । चतुर्थ्या जगती छन्दः । सर्वासां वरुणो देवता । एवमुपस्थाय प्रदक्षिणादिकं कुर्यात् । बृहस्पतिः - वारुणीभिस्तथाऽऽदित्यमुपस्थाय प्रदक्षिणम् । कुर्वन् दिशो नमस्कुर्यात् दिगीशांश्च पृथक्पृथक् ॥ चन्द्रिकायाम् ’ वामहस्ते जल कृत्वा ये तु सन्ध्यामुपासते । सा सन्ध्या वृषली ज्ञेया असुरास्तैस्तु तर्पिताः || ब्रह्मा ‘धाराच्युतेन तोयेन सन्ध्योपास्तिविर्गर्हिता ॥ * ‘उदिताको पश्चिमार्का’ मिति च सन्ध्ये यथादिशं तन्नामादिना दिग्देवताः पितॄन् सापपव्यं ब्रह्माणञ्चोदङ्मुखो नारायणादीन् नमोऽ न्तेनोपतिष्ठेत ॥ १२ ॥ आश्वमेषिके - उत्थाय तु नमस्कृत्य द्विजो दिग्देवता अपि । ब्रह्माणञ्च ततश्चाग्मिं पृथिवीमोषधीस्तथा || वाचं वाचस्पतिश्चैव माचैव सरितस्तथा ’ || इति नारायणशब्देन परमात्मभ्यानम् । ’ परमात्मानमात्मानं भावयित्वा द्विजोत्तमः । आत्मानमात्मना ध्यात्वा झात्मन्येवोपसंहरेत् ॥ कर्णयुग्मं स्वहस्ताभ्यां स्पृष्टा जानुद्वयादिकम् । चरणाङ्गुष्ठपर्यन्तं सम्मृज्य तु शनैश्शनैः ॥ दक्षिणश्रवणे बाहुं दक्षिणश्च प्रसार्य च । बाहूपरि शिरो नम्रमुक्तं तदभिवादने || अत्रि: श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् …. …. इत्येतद्भाषणं यत्तन्मन्त्रस्स्यादभिवादने । प्रदक्षिणेऽभिवादे च आत्मानञ्चाभिवादयेत् ॥ आत्मपादौ तथा भूमिं सन्ध्याकालेऽभिवादयेत् । आयुर्विद्यां धनारोग्ये प्राप्नोति पुरुषस्सदा ॥ इति सन्ध्यात्त्रयन्तु कर्तव्यं द्विजेनात्मविदा सदा । प्रथम- प्रथमे उमे सन्ध्ये तु कर्तव्ये ब्राह्मणैश्च गृहेष्वपि ’ (?) || इति एवं सन्ध्योपासनविधिरुक्तः । 2 इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयखण्डार्थविवरणं समाप्तम् ।अथ चतुर्थः खण्डः अथाऽऽचम्य ‘कौरुक्षेत्र’ मिति जलं नमस्कृत्य महाव्याहृत्या जलमभिमन्त्रय इस्तेन तलतीर्थक्रमेण कृप्याभ्यः स्वाहा’ इत्यादि - भिस्तर्पयति ॥ १ ॥ अथ सन्ध्योपासनानन्तरं आचम्य कौरुक्षेत्रमिति जलं नमस्कृत्य । देवनिर्मितदेशत्वात् कुरुक्षेत्रादिस्मरणम् । मनुः ‘सरस्वतीदृषद्वत्योदेवनद्योर्यदन्तरम् । तं देवनिर्मित देश ब्रह्मावर्त प्रचक्षते ॥ कुरुक्षेत्र शूरसेनं मात्स्य पाञ्चालिका अपि । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरम् ’ ॥ इति जलमित्यनेन द्रव्यान्तरनिवृत्तिः । प्रतिदिनं द्रव्यान्तरेण कर्तुमशक्य- त्वात् । किञ्च ‘अम्मांसि जुहोति’ इत्यारभ्य यदम्भांसि जुहोति । वसूनां सायुज्यं गच्छति’ इति मधुविद्याफलप्राप्तिः श्रूयते ’ इति जलमित्युक्तम् । प्यास: . ‘अन्वारब्धेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन तु । देवर्षीस्तर्पयेद्देवानुदकाञ्जलिभिः पितृन् ’ ॥ इति । आश्वमेधिके - अन्वारन्धेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन तु । निवीती तर्पयेत्पश्चात् ऋषीन्मन्त्रकृतस्तथा ’ ॥ इति । हस्तेन तलतीर्थक्रमेणाल्पमपि कृतमनेकफलप्रदमित्यभिप्रायेण इस्तेन तलतीर्थक्रमेणेत्युक्तम् । आनुशासनिके युधिष्ठिरः - ’ कानि तीर्थानि भगवन् नृणां देहाश्रितानि वै । तानि मे शंस भगवन् याथातथ्येन पृच्छतः ॥ भारत:
श्री श्रीनिवासनसित सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सर्वतीर्थेषु तीर्थज्ञ किं तीर्थ परमं नृणाम् । यत्रोपस्पृश्य पूजामा नो भवति नित्यशः ॥ " ‘देवर्षिपितृतीर्थानि मकां मध्येऽथ वैष्णवम् (१) । नृणां तीर्थानि पञ्चातुः पाणौ सनिहितानि वै । भायं तीर्यन्तु तीर्था वैष्णवो भाग उच्यते । यत्रोपस्पृश्य वर्णानां चतुर्णां वर्धते कुलम् ॥ पितृदैवतमचर्याणि कसे प्रेत्य चैव हि । इति । [ कूप्याभ्यस्स्वाहेत्यादिभिस्तर्पयति । श्रुनिः । कूप्याभ्यस्वाहाच्य स्स्वाहेत्यपां होमं जुहोति’ इति । नम्वस देवताद्रव्यबोरमेदावगमाद्विरोध इति चेत् उच्यते । ’ अप एव ससर्जादावित्यादिभिः ’ आपो वा इद सर्व ’ मित्यादिभिध प्रमाणैः सर्वदेवतारूपत्वेन श्रुतानां अपां नानारूपसम्भवशक्तेः विद्यमानत्वान्न विरोधः । यद्वा अपामद्भिस्तर्पणं तदभिमानिदेवताया इति । यद्वा ‘योऽप्सु तिष्ठन् योऽपोऽन्तरे सच्चरन् यमापो न वेद यस्यापः शरीर’ मित्यादिभिः श्रुतिभिः तदन्तर्यामिणः परमात्मनो वेति न विरोधः । भूपति तर्पयामि भुवनपति तर्पयामि भूतानां पति तर्पयामि प्रजापति तर्पयामि ब्रह्माणं तर्पयामि नारायणं तर्पयामि महादेवं तर्पयामि स्कन्दं तर्पयामि विनं तर्पयामि विनायकं तर्पयामि ॥ २ ॥ यथादिशं तनामादिना दिग्देवतास्तर्पयति ॥ ३ ॥ दिग्देवता इत्यनेच लोकपालानां निवृति: । श्रीविष्णुपुराणे - ‘सुधन्वा शङ्खपलब्ध कर्दमस्यात्मना द्विज । हिरण्यरोमा नैवास्य चतुर्थः केतुमानिति ॥ निर्द्वद्वा निरभिमाना निस्तन्द्रा निष्परिग्रहाः । लोकपालः स्थिता येते कोकालोके चतुर्दिश ’ मिति ॥चतुर्थः खण्डः ] इन्द्र तर्पयामि यमं तर्पयामि वरुणं तर्पयामि कुबेरं तर्पयामि अग्निं तर्पयामि निर्ऋति तर्पयामि वायुं तर्पयामि ईशानं तर्पयामि ॥ ४ दिग्देवता उपपादयति इन्द्र मित्यादिना । आदित्यं तर्पयामि सोमं तर्पयामि अङ्गारकं तर्पयामि बुधं तर्पयामि वृहस्पतिं नर्पयामि शुक्रं तर्पयामि शनैश्वरं तर्पयामि राहु तर्पयामि कंतु तर्पयामि इति ग्रहास्तर्पयति ।। ५ ।। नक्षत्राणि तर्पयामि तारा स्तर्पयामि विश्वान् देवा स्तर्पयामि मर्वाश्व देवतास्तर्पयामि वेदा स्तर्पयामि यज्ञा स्तर्पयामि छन्दा सि तर्पयामि ॥ ६ ॥ स्वगोत्रादि सप्तऋषी स्तर्पयति ॥ ७ ॥ विश्वामित्रं तर्पयामि जमदग्निं तर्पयामि भरद्वाजं तर्पयामि गौतमं तर्पयामि अनि तर्पयामि वसिष्ठं तर्पयामि कश्यपं तर्पयामि सर्वान ऋषी स्तर्पयामि सर्वा ऋषिपत्नी स्तर्पयामि ॥ ८ ॥ …. ननु - अत्र स्वगोत्रस्यादिभूतेन सहेतरान् सप्तऋषीन् इति वा उत सप्तैवेति वा । प्रथमे शिरसि । नवसंख्याकत्वेन विद्यमानत्वात् । द्वितीये तु प्रत्यक्षा- फ्लाप:, इति चेत् सत्यम् । नात्र संख्या विवक्षिता । सप्तऋनित्यत्र वैखानसानां वंशकर्तारः विश्वामित्रादयः सप्तैव । भृगुजमदग्न्योरेकत्वात् । पृथक्त्वेन जमदभिप्रतिपादन * प्राचीनावीती पित्र्याणि करोति ॥ ९ ॥ तर्पणादीनीत्यर्थः । तत्र तत्र विशेषोऽवगन्तव्यः । ‘ऊम्र्योदकान्त’ इति पितृम्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः ज्ञातिवर्गेभ्यः पितृपत्नीभ्यः पितामहपत्नीभ्यः प्रपितामहपत्नीभ्यः ज्ञातिवर्गपत्नीभ्यः स्वधानमस्तर्पयामीति तर्पयति ॥ १० ॥
- अत्र ग्रन्थपातः श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् ( प्रथम प्रश्ने अथ निवीती भौमा स्तर्पयामि भौमदिव्यास्तर्पयामि नागा स्तर्पयमि नागदव्यास्तर्पयामि ॥। ११ ॥ अथ पितृतर्पणानन्तरं निवती । यद्वा व्यवहितत्वात ऋषितर्पणस्यापि निवीतित्वद्योतकः 1. पितरो मुनयो देवा भूतानि मनुनास्तथा । कृमिकीटपतङ्गाध क्यांसि पशवो मृगाः || गृहस्थमुपजीवन्ति ततस्तृप्तिं प्रयान्ति च ॥ इति मार्कण्डेयस्मरणात् । ससोमेग्रहनक्षत्रतारकं व्योममण्डलम् । सशैलनिम्नगाम्भोधिकाननानि च तर्पयेत् ॥ इत्याश्वमेधिकवचनाच्च मनुष्यसमानधर्मणामृषीणाञ्च निवीतित्वद्योतनार्थ ’ अथ शब्दः । श्रुतिः । ‘निवीत मनुष्याणां प्राचीनावीतं पितृणामुपवीतं देवाना- मुपव्ययते’ इति । अथ निवीतकार्याणि - ऋषीणां तर्पणं, व्यवायः, प्रजासं- स्कारोऽन्यत्र होमात्. मूत्रपुरीषोत्सर्गः, प्रेतोद्वहन, यानि चान्यानि मनुष्य- कार्याणि कण्ठेऽवसक्तं निवीत मिति बोधायनस्मरणात् ऋषीणामपि भौमत्वादिसम्भवाञ्चाल निवीतग्रहणं ऋषितर्पणादावपि निवीतत्वद्योतकम् । ’ ? यापन्नो जलार्थिनस्तान्तः प्रतिगृणन्तु इत्यपो विसृज्य आचम्य ब्रह्म शं करोति ।। १२ ।। कात्यायनः ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये’ इत्यारभ्य ‘उदित आदित्य’ इत्युदयानन्तरं श्रूयते । ‘यश्ध श्रुतिनपः प्रोक्तो ब्रह्मयज्ञस्स उच्यते । स त्वर्वाक् तर्पणात्कार्यः पश्चाद्वा प्रातराहुतेः || इति ‘चैवदेवं हुत्वा अतिथिमाकांक्षे’ दित्यनतरं ’ जघनेन गार्हपत्य- . मुपविश्योपासनं वा ’ अधीहि भो’ इति गार्हपत्यमुक्त्वा ‘प्राणायामैः तिरायम्य ’ स ब्रह्मयज्ञ’ इति बोधायनः । इत्युक्का ‘यदधीतेचतुर्थः खण्डः ] मनुः- ’ भीवंज्ञानसगृह्यसूत्रम् पच क्लृप्ता महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनः । अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् ॥ होमो देवो बलिभतोऽन्नयज्ञोऽनिथिपूजनम् ’ ॥ इति अप आप्लुत्य यज्ञोपवी’ तीत्यादिना ‘माध्यन्दिनानन्तरं ब्रह्मयज्ञं तद नन्तरं तर्पणञ्चे’ त्यावलायनस्मरणरीत्या बोधायनादिभिः श्रुतिविरुद्धकालान्तरे- पूक्तरयुक्तत्वात् श्रत्युक्तमागण सन्ध्यापासनानन्तरकालस्यव न्याय्यत्वात् ‘प्रातस्नात्वाऽथ सावित्रीं जप्त्वा सन्ध्यामुपास्य च । सूक्तानि ब्रह्मयज्ञान्ते जपेत् द्वादश संयतः || अथानुदितहोमी चेद्धोमं कुर्यादथामिषु । जुहोत्युदितहोमी चेत् प्रातस्सन्ध्यावसानके ॥ इति क्रियाधिकारे भगवदाराधनविधौ भृगुणा प्रतिपादितत्वाच्च सन्ध्योपासना- नन्तरं ब्रह्मयज्ञः कर्तव्यः । यद्वा होमान्ते ॥ शुद्धे देशे बर्हिगम्तीर्य ब्राह्ममामनमास्थाय पवित्रपाणिः ब्रह्मा जलिं कृत्वा प्राङ्मुखः सावित्री नित्यं ‘इमे त्वोर्जे त्वा’ इत्यादि यथाकामम् || १३ ॥ ब्रह्मयज्ञविधिरुच्यते शुद्धे देशे इत्यादिना । अमेध्यशवशूद्रान्त्यपति- तान्तिके न कर्तव्यः । बर्हिरास्तीर्य । श्रुतिः । ‘दर्भाणां महदुपस्तीर्योपस्थ | । कृत्वा प्राडासीनः स्वाध्यायमधीयीत - ‘अपां वा एष ओषधीना रसः यद्दर्भाः । सरसमेव ब्रह्म कुरुते ’ इति । भनुः - ब्राह्ममासनमास्थाय । 12 ’ पादौ भूमिस्पृशौ कृत्वा स्वस्तिके नैव बन्धयेत् । वाममुत्तानकं कुर्यात् करं पश्चाच्च दक्षिणम् || एवं ब्रह्मासनं कुर्यात् देवदेवमनुस्मर निति । श्री श्रीनिवासनलिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रधने दक्षिणपादमूर्ध्व वामपादमधः कृत्वा जान्वन्तरेऽधै निकु- अध्याऽङ्के पाणि सन्न्यस्य तदूर्ध्व दक्षिणं पाणिमुत्तानं न्यस्य भ्रूमध्येक्षण मासीत तद्मासन’ मिति । पवित्रपाणिः । चन्द्रिकायाम् :- ‘यज्ञोपवीते मौज्याच्च तथा कुशपवित्रके । ब्रह्मपन्थि विजानीयात अन्यत्र तु यथारुचि || गवां वालपवित्रस्य सौवर्णस्य तथैव च । न ब्रह्ममन्थिनियमो धारयेत्तु यथातथम् ॥ जपकर्महरा ते असुरा व्यक्तरूपिणः । पवित्रकृत हस्तस्य विद्रवन्ति दिशो दश ।। आचम्य - ब्रह्माञ्जलिं कृत्वा । मनुः 4 ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ स्मृतिरत्नावस्थाम्- ’ सन्यस्य पाणेरङ्गुष्ठप्रदेशिन्यो- तु मध्यतः । दक्षिणस्याङ्गुलीर्न्यस्य चतस्रोऽङ्गुष्ठवर्जिताः ॥ तथा सव्यकराङ्गुष्ठं दक्षिणाङ्गुष्ठवेष्टितम् । सदर्भहस्तो जानू दक्षिणे दक्षिणोत्तरम् || कृत्वा जानुनि कर्तव्यमेतत्कर्म करोमि यत् । निथिवारादिकं स्मृत्वा सुसङ्कल्प्य यथाविधि || स्वमानसेन वाचा वा स तु सङ्कल्प उच्यते । प्रणवं व्याहृतीश्चैव गायत्रीश्च जपेत् क्रमात् ॥ पच्छोऽर्धर्चस उच्छासात् वेदादींश्चतुरो जपेत् हरिरोमिति निर्दिश्य यत्कर्म क्रियते बुधैः ॥ मधीयते वा राजर्षे तद्धि वीर्योत्तरं भवेदिति ।चतुर्थ: खण्ड: ] श्रीज्ञानसगृह ९१ ’ दक्षिणोत्तरी पाणी कृत्वा सपवित्रावमिति प्रतिपद्यते ’ ‘ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये विदुदसि - प्राडा सीनस्स्वाध्यायमधीयीत ’ इति श्रुतिः ।
माश्वमेधिके- भगवान् • सावित्रीश्चैव वेदांश्च तुलयाऽतुलयन् पुरा । देवा ऋषिगणाश्चैव सर्वे ब्रह्मनुरस्सराः ॥ चतुर्णामपि वेदानां सा हि राजन् गरीयसी । यथा विकसिते पुप्पे मधु गृह्णाति षट्पदः ॥ समुत्सृज्य रसं सर्वे निरर्थकमसारवत् । एवं हि सर्ववेदानां सावित्री प्राण उच्यते ॥ निर्जीवा ही नरे वेदा बिना सावत्र्या नृप । इति नस्य क्रमः । ’ ओं भूः तत्सवितुर्वरेण्यं - ओं भुवः, भर्गो देवस्य धीमहि - ओं सुवः धियो यो नः प्रचोदयात्’ इति पच्छ । ओं भूर्भुव: तत्सवितुर्वरेण्यम् भर्गो देवस्य धीमहि, सुवः धियो यो नः प्रचोदयात्’ इत्यर्वर्चशः । ओं भूर्भुवस्सुव: तत्सवितुर्वरेण्यम् भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचेदयत्’ इति समस्ता । एवं जप्त्वा अनन्तरं ‘इ त्वोर्जे त्वा - अग्निमीले - अम आयाहि शन्नो देवी’ रित्यादि जपेत् । पैठीनसिः वसिष्ठ: — तलवकारोपनिषदि ‘स्वशाखाध्ययनं यत्तत् ब्रह्मयज्ञ प्रचक्षते । ब्रह्मयज्ञपरो विप्रो ब्रह्मलोके महीयते ’ ॥ इति 6 ऋक्सामाथर्ववेदोक्तान् जपेन्मन्त्रान् यजूंषि च । जपित्वैवं ततः कुर्याद्देवर्षिपितृतर्पणम् । इति 6 ‘कस्सविता का सावित्रीत्यारभ्य ‘तस्या एष प्रथमः पादः भूः तत्सवितुर्वरेण्यम्, अभिर्वै वरेण्यमापो वै वरेण्यं चन्द्रमा वै वरेण्यं, तस्था एष द्वितीय: पाद भुवः भर्गो देवस्य धीमहि, अभि भर्गः, चन्द्रमा वै भर्गः, तस्या एष तृतीयः पादः सुवः धियो यो नः प्रचोदयात्, यज्ञो वै प्रचोदयति, स्त्री चैव पुरुषश्च प्रजनयनः । भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ९२ श्री श्रीनिवासनलिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [प्रथमप्रवन धियो यो नः प्रचोदयात्’ इति । यज्ञो वै प्रचोदयति स्त्री चैव पुरुषश्ध प्रजनयतः यो वा एतां सावित्रीं वेद । अपपुनर्मृत्युं जयति गायत्र्या एव सलोकतां जयतीति द्विः मनुः - •
अकारश्चाप्युकारश्च मकारश्च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरदुहत् भूर्भुवम्स्वरुदीर्य च ॥ त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पाद पादमदूदुहत् । तदित्यृचोऽस्याम्भावित्र्या: परमेष्ठी प्रजापतिः ’ ॥ इति बोधायनः - ’ पच्छोऽर्धर्चशः समस्तां त्यानी विहृता पादादिष्वन्नेषु ’ वेति । ‘एकामप्यच यजुस्साम वा तद्धयज्ञम्मन्तिष्ठते’ इति श्रुतिः । मनुः यथाकामम् - यथोक्तम् । 1 ब्रह्मयज्ञे जपन् सूक्तं पौरुष चिन्तयन् हरिम् । स सर्वान् जपते वेदान् साङ्गोपाङ्गान् द्विजात्तमः ’ ॥ इति श्रुतिः नमो ब्रह्मण इति परिधानीयां त्रिरन्दाह इनि अप उपस्पृश्य 晕 गृहानेति ततो यत्किञ्चिद्ददानि सा दक्षिणा वृष्टिरसि वृश्चमे पापनमृतात्सत्य मुपागा ’ मित्यप उपस्पृश्य काण्डर्षितर्पणञ्च कुर्यात् । स्मत्यन्तरे च - ‘अथ काण्डऋषीनेतानुदकाञ्जलिभिश्शुचिः । अव्यग्रस्तर्पयेन्नित्य मन्त्रैर्वैष्णवनामभि: ॥ इनि एवं नित्यब्रह्मयज्ञ उक्तः । नैमित्तिकम् । ‘ऋनश्च सत्यश्च देवकृतस्य यन्मे गर्भे
S
तरत्ममन्दी - वसोः पवित्रं - जातवेदसे विष्णोर्मुक - सहस्रशीर्षा - एकाक्षरं- आका हार्ष-त्वमग्ने - पवस्वादीन् स्वाध्यायमधीयीत ॥। १४ सौरीमिः ऋग्भः यथाकाममादित्यश्चोपतित ।। १५ ॥ नैमित्तिकमृनश्च सत्यश्चेत्यादि ‘ऋतं च सत्य च देवकृतस्य यन्मे गर्भेतरत्समन्दीति प्राजपत्ये, वसोः पवित्रं ’ इति सौम्ये इत्यादि तत्तद्रतेष्वधीयमानं सूक्तम् । यद्वा-चतुर्थ: खण्ड: ] बसिष्ठ: – श्रीवंशानसगृह्यसूत्रम् ‘अघमर्षण देवकृतं शुद्धवत्यस्तरत्समाः । क्रूश्नाण्ड्यः पावमान्यश्च विराजा मृत्युलाङ्गलम् || दुर्गा व्याहृतयो रुद्रा महापातकनाशनाः ॥ इति तत्र तरसन्दी छन्दोगन 1 ह्मणे
‘चतुऋचो भवति प्रतिष्ठाया इत्यारभ्य ‘कथं नाविन्दमात्तमप्रतिगृहीतं स्यादिति तौ प्रत्येतं ‘वस्त्रयोः पुरुष- त्योरा सहस्राणि च दद्महे । तत्समन्दी धावतीति । ततो वै तयांरात्तम- प्रतिगृहीतन वत् । आत्तमस्याप्रतिगृही भवति । य एवं वेद ’ इति । बोधायनः + 1 बनियाह्यस्य वा प्रतिगृह्य अयाज्यं वा याजयित्वा नाश्यान्नस्य वान्नमशित्वा नरसन्द्रीय जपे ’ दिति स्मृत्यन्तरे : ● • प्रतिगृहीप्यमाणश्च प्रतिगृह्य तथैव च । ऋचन्तरत्ममन्द्याद्याः चनत्रः परिवर्तयेत् !! अनोज्यानान्तु सर्वेषां प्रजानां पावनं स्मृतम् ’ ॥ इति सौम्यत्वात् नमो: मिनि । जातवेदसेाह्मणे - ‘जानवेदसे सुनवाम सं.म मिति जा विदम्यां पुरस्तात्सक्तन्य शंसति । स्वस्त्ययनं वै जातवेदस्याः स्वति । स्वयमेव तत्कुरुते । इति बोधायन :- · दुर्गमध्वान प्रपद्य जातवेदः सहस्रेणादित्यमुपतिष्ठते । आमन्नभयां वा स्याच्छतु यवहार राजकुलव्यसने बद्धो वा शतं जपेदेतदेव दुस्स्वन्पेषु शतं जपेदे देवेति विकमिति । · if 悲 न तदाराधनमेव मत्वा ध्यायन् हरिं यज्ञपुमांसमीशम् । महवशी । पद्मपुराणे: - विष्णोर्नुमित्यथान्ते सर्वेषु यज्ञेष्वपि हन्ति दोषान् ॥ इति वेदेषु पौरुषं सूक्त धर्मशास्त्रेषु मानवम् । भारते भगवद्गीता पुराणेषु च वैष्णवम् ॥ r शीमक:- निवासनजिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् श्रुतिषु प्रत्रला मन्त्रास्तेष्वप्यध्यात्मवाचिनः । तत्रापि पैौरुषं सूक्तं न तस्माद्विद्यते परम् ’ ॥ इति ‘प्रायश्विते जपे चैव विष्णोराराधने तथा । मोझे वोsयुपस्थाने सुपुत्रप्रापणेऽपि च ।। सर्वकामफलावाप्तावारोग्ये मृत्युनाशने । एतेष्वर्थेन्विदं सूक्तं मुनिभिर्विनियुज्यते ’ ॥ इति प्रायश्चिते – वाधूलसूत्रे " [ [ प्रथम प्रथमं यत्र यत्र कर्म श्रेषो यज्ञकर्म श्रेषो वा तत्र तत्र पुरुषं ध्यायन पुरुषसूक्तमुच्चरेत् ’ इति । अपेयमस्मृतौ योऽनूचानं द्विजं मत्यों हतवानर्थलोभतः । म वदेत्पौरुषं सूक्तं जलस्थः चिन्तयन् हरिम् ॥ नप्त्या तु पौरुषं सूक्तं मुच्यते गुरुतल्पगः । • रुकृज्जप्त्वाऽऽस्वामीयं शिवल्पमेव च ॥ इति आराधने - दद्यात् पुरुषसूक्तेन यः पुप्पास्यप एव वा । अचिनं स्याज्जगदिदं तेन सर्वचराचरम् ’ ॥ इति मो – वासिष्ठयोगरत्ने 蕾 • संसारान्मोक्षमिच्छन् यः स सन्न्यस्येषणात्रयम् । निः पृइस्सर्वकामेभ्यः समलोष्टाश्मकाञ्चनः || शुचौ देशे समासीनः वाग्यतो नियतेन्द्रियः । ब्रह्मविद्यां ततो धीमान् गृह्णन् पादौ गुरोर्मुनिः ॥ इत्यारभ्य ध्यायेनारायण देव हृदयाम्बुजमध्यगम् । दिग्देशकालावस्थाचैरनवच्छेद्यम् ॥ सर्वदा पौरुष सूक्तं मनसैव जपे छुचिः ’ ॥ इति बच्चे - उत्तरागायें वश्याध्याये ’ सर्व जगन्मम भवेदिति सञ्चिन्तयन्मुनिः ।चतुर्थः सभ्यः ] भीमानसगृह्यसूत्रम् ध्यायेत्पुरुःसूक्तेन प्रतिपाद्यं जनार्दनम् । क्शे भवति तस्यापि जगत्सर्व मुनेरपि ॥ इति अम्युपस्थाने हुत्वाऽग्निं विधिवद्भक्तया ऋम्भिषोडशभिर्बुधः । कृताञ्जलिपुटो भूत्वा स्तुवन्नाशीः प्रयोजये ’ दिति ॥ आयुष्मत्पुत्रप्राप्ती - ऋग्विधाने अन्यत्र : ‘पुत्रीयन् ब्राहणश्शुद्धः सुप्रसन्नमना भवेत् । पौरुषेणैव सूक्तेन जुहुयादाज्यमन्वहम् ॥ पयसाऽपि चरुं हुत्वा तेनापि जुहुयाच्छुचः । हुतशिष्ट चरुं शुद्धमश्नीयाताश्च दम्पती || एवं त्रिंशद्दिनादृर्ध्व गर्भो भवति सुस्थितः । सर्वलक्षणसम्पन्नः पुत्रो भवति पावनः ’ ॥ इति शुक्लपक्षे शुभे वारे पुनक्षत्रे सुगोचरे । द्वादश्यां पुत्रकामाय चरुं कुर्वीत वैष्णवम् ॥ दम्पत्योरुवासरस्यादेकादश्यां सुरालये ! ऋम्भि: षोडशभिः सम्यगर्चयित्वा जनार्दनम् ॥ चरुं पुरुषसूक्तेन प्राशयेत्पुत्रकाम्यया । प्राप्नुयाद्वैष्णवं पुत्रमचिरात्सन्ततिक्षम ’ मिति ॥ ’ तथाऽन्यत्र ‘द्वादश्यान्तु चरुं सम्यक् पयसा निर्वपेद्विजः । यः करोति सहस्रं स याति विष्णोः परं पदम् ’ ॥ इति ९५ एकाक्षरमान्वाहार्षमिति । फलं तत्रैवोक्तम् (?) ‘स्वमग्ने रुद्र इति । पूर्वमेवोक्तम् । पत्रस्वादीनिति - ‘पवस्व शतं वैखानसाः इति । आवेग ब्राह्मणे - ’ अथ स्क्ल्वयमार्ष उपदेशो भवति ऋषीणां नामधेयगोत्रोपचारणं स्वयं यशस्यं धन्यं पुण्यं पुत्र्यं पशव्यं ब्रह्मवर्चस्यं प्राक् प्रातराशकभित्याचक्षते
- शौनक वाक्योपालेषु, सर्वकामाबाप्ति - आरोग्य - मृत्युनाशनां प्रमाणवाक्यानि नोपलभ्यन्ते । ९६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न इदमुपधारयेदेकस्य दिव्यं सहस्रमतिथिर्नवति । अभिनन्दिनः पूजितो नानितः ततः स्वाध्यायफलमुपजीवति’ इति । आदिशब्देन पावमान्यादयः । . • जपेद्वा ऽप्यास्यवामीयं पावमानीरथापि वा । कुन्तापं वालखिल्यांच निवित्पदं वृषाकपिम् || होतॄन रुद्रान् पितृन् जप्त्वा मुच्यते सर्वपाकैः ’ ॥ इनि श्रोत - माहित्रेण तृचनाहवनीयमुपतिष्ठते । दूरं प्रवन् स्वमितमेतेन तृचेन पश्येत् स्वस्त पुनरागच्छेच्छुद्रितमश्चैतं जपे ’ दिनि । अङ्गिराः व्यामः जपविधौ नियमः ‘प्रच्छन्नानि च दानानि ज्ञानञ्च निरहङ्कृति । जप्यानि च सुगुप्तानि तेषां फलमनन्तकम् ॥ यक्षराक्ष नभूनानि सिद्धविद्याधरोरगाः । हर प्रमं यस्मात् नमान्नु कारयेत् ॥ गात्र ’ यक्षरक्षः पिशाचाश्च ग्रहाम्म विपणाः । जपिन नाप एव नैमित्तिक स्वाध्यायमधीयीत । याज्ञवल्क्यः मनुः - दूरादेव प्रयान्ति ते ॥ इति ‘गणानि रहमान शक्तितः । जपयज्ञार्थसिद्ध्यर्थं विद्याञ्चान्यात्मिक जपेत् ॥ इनि $ असम पे नियत्यक विधिमास्थितः । सावित्री मप्यर्थ यात गत्वाऽरण्यं समाहितः ॥ इति अशक्तम्य गात्री । ब्रह्मचारिणोपि ब्रह्मयज्ञः कर्तव्यत्वेन स्मर्यते । , ब्रह्मयज्ञः सर्वयज्ञा नानादि तस्मात् उपनयनप्रनृत्येव द्विजैः कर्तव्य: ’ इति । तस्मात् ब्रह्मचारिभिः गृहम्यैर्विधुरादिभिश्च कर्तव्य एव । इति श्रीमत्कौशिकवश्येन गोविन्दाचार्यर: नुना वेदान्नचार्ययेण श्रीनिवा माग्न्ययज्यना विरचिते श्रीवैग्वान मूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिमणी चतुर्थखण्डार्थविवरणं ममाप्तम् ।अथ पञ्चमः खण्डः अशक्तो नित्यं पादौ प्रक्षाल्य चम्य ‘अतो देवादि ’ वैष्णवं जवा दिव्यं वायव्यमाग्नेयं मान्खं वा स्नानं कृत्वा पूर्ववदाचमनादीनि कुर्यात् ॥ १ ॥ अखात्वा नाचरेत्कर्म जपहोमादि किश्चन । स्नात्वाऽधिकारी भवति दैवे पित्र्ये च कर्मणि’ || इति स्मृते वारुणखानेऽशक्तस्य प्रकारान्तरेण स्नानविधिभेदान् वक्तुमुपक्रमते अशक्त इत्यादिना । अशक्तः - आतुरः । यद्वा राजतस्करादिभयाविष्टः । नित्यं प्रतिदिनम् । यद्वा नित्यकर्म । पादौ प्रक्षाल्याचम्य ‘अतो देवादि वैष्णवं जप्त्वा । वैष्णवमिति जात्येकवचनम् । पुराणे:- यां शुद्धि वैष्णवैर्मन्त्रैः आधत्ते वैष्णवो गुरुः । सर्ववेदधरोऽप्यन्यो नान्यैः कुर्वीत तादृशम् || इति दिवश्च्युनैः गाङ्गे गधावैः सातपैर्वैर्वा आसेचनं दिव्यम् ॥ २ ॥ वारुणव्यतिरिक्तान् स्नानमेदानुदाहरति दिव्यमित्यादिना । दिव्यं वायव्यं आमेयं मन्त्रं वा स्नानं कृत्वा पूर्ववदाचमनादि सन्ध्योपासनादीनि कुर्यात् । दिव्यखानलक्षणमाह दिवश्च्युतैरिति । दिवइच्युतै अनभ्रगतैः गाङ्गेयैः- आका- शगङ्गाजलैः । सातपैः आतपसहितैः । आधायैः जलैः । ‘एतद्वा अपां नामधेयं गुणं यदाधावा’ इति श्रुतेः । आसेचनं दिव्यम् | अनभ्रगतेः सातपैर्वर्षैर्वाऽऽसेचनं दिव्यम् । श्रीषि भूपुराणे - ‘आकाशगङ्गासलिलं तदादाय गभस्तिमान् । 13 अनम्रगतमेवोर्व्या सबः क्षिपति रश्मिभिः || तस्म स्पर्शननिर्धूतपापपको द्विजोत्तमः । न याति नरकं मत्यों दिव्यस्नानं हि तत् स्मृतम् || ९८ प्रत्यान्तरे:- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्नं दृष्टसूयं हि यद्वारि पतत्यत्रैर्विना दिवः । आकाशगङ्गासलिलं यगोभिः क्षिप्यते रवेः ॥ कृत्तिकादिषु ऋक्षेषु विषमेष्वम्बु यद्दिवः । दृष्टार्कपतितं ज्ञेयं तद्गङ्गादिगगजोझिम् ॥ युग्मर्क्षेषु च यत्तोयं प्रतत्यर्कोऽज्झितं दिवः । तत्सूर्यरश्मिभिस्सद्यः समादाय निरस्यते ॥ उयं पुण्यमत्यर्थं नृणां पापहरं द्विज । आकाशगङ्गासलिल दिव्यखानं महामुने ’ ॥ इति ‘उत्तरायणमध्ये तु यदा वर्षति वासवः । आतपेन सह स्नानं दिव्यस्नानं तदुच्यते ’ ॥ इति गवां पानैः वायुनीतैः पांशुभिः स्पर्धनं वायव्यम् ॥ ३ ॥ स्मृत्यन्तरे:- ’ गोच्छन्तु समागम्य गोसावित्रीं जपेद्बुधः । गायत्रीमथ वा तच्च स्वानं वायव्यमुच्यते ’ इति ॥ बृहस्पतिः वायव्यं गोरजः प्रोक्तमस्तं गच्छति गोपन । विद्वत्सरस्वतीप्राप्त स्नानं सारस्वतं स्मृतम् || प्राप्य सारस्वतं तीर्थं भवेन्मुदितमानसः । सर्वतीर्थाभिरेका पवित्रं विदुषां हि वाक् ॥ इति भस्मना शुद्धेन सर्वाङ्गमालेपनमाग्नेयन् ॥ ४ ॥ ’ चाहे:- भस्म स्यादग्निहोत्रादेरावसथ्यादथापि वा । व्यभावे चानयोर्विप्र लौकिकानेरथाऽहरेत् ॥ भस्मनानं जलनानादसंख्येयगुणाधिकम् । तस्माद्वारुणमुत्सृज्य स्वानमाग्नेयमाचरेत् ॥” इति आपोहिष्टाम’ इति मन्त्रेण आग्नेयेन तीर्थेन अभ्युषर्ण मन्त्रखानम् ।। ५ ।।श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ‘पादादौ प्रणवं कुर्यादर्धर्चादौ यथाक्रमम् । ऋगादौ प्रणवं कुर्यान्मन्त्रस्नानविधौ नरः ॥ 6 मुवि मूर्ध्नि तथाssकाशे मूर्ध्याकाशे तथा भुवि । आकाशे भुवि मूर्ध्नि स्यान्मन्त्रस्त्रानं विधीयते ’ ॥ इति शन्न आपस्तु द्रुपदाऽऽप्यापो हिष्ठाऽघमर्षणः । एतैस्तु पञ्चभिर्मन्त्रैः मन्त्रस्वानं तदुच्यते ’ ॥ इति आग्नेयेन तीर्थेनाम्युक्षणम् । प्रचेताः Fre: — ‘वैश्वानरेण यत्किञ्चित् कुरुते प्रोक्षणं द्विजः । मनुः हारीतः गङ्गातोयसमं सर्वे वदन्ति ब्रह्मवादिनः ॥ इति ( अशक्त इत्यादि सूत्रे) वा शब्देन स्नानान्तराणि संगृशन्ते । स्मृत्यन्तरे:- ’ मान्वं भौमं तथाऽऽग्नेयं वायव्यं दिव्यमेव च । वारुणं मानसञ्चति सप्तस्वानान्यनुक्रमात् ॥ ‘आगे हि ष्ठा’ दिभिर्मान्त्रं मृदालेपस्तु पार्थिवम् । आग्नेयं भस्मना स्वानं वायव्यं गोरजः स्मृतम् ॥ यत्तु सातपवर्षेण स्नानं तद्दिव्यमुच्यते । अवगा वारुणं स्यान्मानसं विष्णुचिन्तनम् || चतुर्भुजं महादेव शंखचक्रगदाधरम् । ་ मनसा ध्यायते विष्णुं स्नानं मानसमुच्यते ॥ इति ‘प्रातस्त्रातुमशक्तश्चेत्कापिलं स्नानमाचरेत् । नामेरधः प्रविश्याप्सु कटिं प्रक्षाल्य मृज्जलैः || आन कपटेनाङ्गमार्जन कापिलं स्मृतम् ॥ इति गायत्र्या जलमादाय दशकृत्वोऽभिमन्व्य च । शिरस्यनेषु सर्वेषु प्रोक्षयेत्तेन वारिणा ॥ स्नानं गायविक नाम सर्वपापप्रणाशनम्’ || इति । ་་ १०० विष्णुः - मन् श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ‘ज्यूचाऽभिमन्त्रितं तोयं प्रोक्षप्रेन्मूर्ध्नि सर्वतः । अनुकल्पमिदं स्नानं सर्वपापहरं नृणाम् ॥ अज्ञानाद्यदि वा मोहात् रात्रौ दुश्चरितं कृतम् । प्रास्त्रानेन तत्सर्वं शोधयन्ति द्विजातयः ॥ इति ‘अगम्यागमनात् स्तेयात् पापेभ्यश्च प्रतिग्रहात् । रहस्याचरितात्पापात् मुच्यते स्नानमाचरन् ’ ॥ इति • असामर्थ्याच्छरीरस्य वैषम्या देशकालयोः । स्नानान्येतानि तुल्यानि मानसं श्रेष्ठमुच्यते ’ ॥ इति दक्षिणपाणेर्मध्यतलमाग्नेयं तीर्थम् || ६ || [ प्रथम प्रप दक्षिणपाणेर्मध्यमित्यादिना देवर्षिपितृब्राझतीर्थानां लक्षणान्याह - कनिष्टांगुलिमूलं दैवम् ॥ ७ ॥ मत्रगुलिमूलाग्रमार्षम् ॥ ८ ॥ अङ्गुष्ठत्र्यतिरिक्तानामित्यर्थः । ‘अंगुष्ठस्य मूलं ब्राह्म’ मित्युक्तत्वात् । प्रदेशिन्यंगुष्ठयोर्मध्यं पैतुकम् ॥ ९ ॥ अंगुष्टस्य मूलं ब्राह्मम् ॥ १० ॥ दैवेन तीर्थेन (उपवीती ) दैविकं कार्यम् ।। ११ ।। अर्षेणार्षम् ।। १२ ।। पैतृकेण पित्र्यं सर्वम् ॥ १३ ॥ ब्राह्मण ब्रह्मतर्पणमाचमनम् ॥ १४ ॥ आग्नेयेन तीर्थेनाभ्युक्षमणं करोति ।। १५ ।। दक्षिणहस्तमुद्धत्योपवीतं धारयेदुपवीती ॥ १६ ॥ बामयुध्टत्य प्राचीनावीती ॥ १७ ॥पञ्चम: खण्ड: ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् कण्ठमुक्तं निवीती भवति ॥ १८ ॥ १०१ उपवीतादिलक्षणमाह दक्षिणहस्तमित्यादिना । श्रुतिरपि । ‘दक्षिणं बाहुमुद्धरतेऽवधते सव्यमिति यज्ञोपवीतमेतदेव विपरीतं प्राचीनावीत संवीतं मानुष’ मिति
स्नात्वा पुण्येऽहनि संस्कारहोमं जुहुयादिति विज्ञायते ॥ १९ ॥ स्नात्वेत्यनेन समावर्तनम् पुण्येऽहनीयनेन विवाहयोग्यतिथिवार - नक्षत्रादीनि संस्कारहो मिति पाणिग्रहणसंस्कारश्चोच्यते । पाणिग्रहणे पुण्य- क्षदिप्रतिपादनाभावात् इतरसंस्कारेषु प्रतिपादनाच्च ब्राह्मादिविवाहानामपि पुण्येऽहनि कर्तव्यताज्ञापनार्थं स्नात्वा पुणेऽहनीत्युक्तम् । यद्वा ‘ग्रहणोद्वाहसंक्रानियात्रातिप्रसवेषु च । खान नैमित्तिकं ज्ञेयं रात्रावपि तदिष्यते’ || इत्युद्वाहोक्तस्य मङ्गलस्नानस्य पुष्यनक्षत्र एव कर्तव्यताज्ञापनार्थ स्नात्वा पुण्येऽहनीत्युक्तम् । श्रुतिः । समानस्याहः पञ्च पुण्यानि नक्षत्राणि चत्वार्य लीलानी ‘ति । तानि । ’ नवभागमहः कृत्वा तत्र युग्मांशकास्तु ये । अलीलसंज्ञास्ते निन्द्या अन्ये पुण्याहकाश्शुभाः ॥ इति यद्वा - संस्कार होममित्यनेन शारीरसंस्कारा गृणन्ते । पुण्येऽहनि स्नात्वा पुण्येऽहनि संस्कारणां होमच जुहुयात् । अनुक्ततिथिवारनक्षत्रादिषु कर्तुमयुक्त- त्वात् । गान्धर्वादिविवाहेषु कालनियमाभावात् तत्र पश्चाद्वा पुण्येऽहनि कर्त- व्यताज्ञापनार्थं स्नात्वा पुण्येऽहनीयुक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखान ससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी पञ्चमखण्डार्थविवरणं समाप्तम् । .अथः षष्ठः खण्डः अथ पुण्याहम् ॥ १ ॥ --- अथ स्नानादिनित्यकर्मानन्तरम् । नैमित्तित्वाद पुण्याहस्य | पुण्याहः परिशुद्धिकृत् कर्म ॥ पञ्चावरान् श्रोति गनाहूयाभिपूजयति ॥ २ ॥ आचायः करकं ‘धारा’ स्खित्यद्भिरापूर्य ‘इदमा पश्शिवा इत्यपोऽभिमन्त्रय पुष्पादिभिः ‘सर्वतीर्थजल’ नित्यम्यर्च्य प्रतिवाच कान् प्राङ्मुखानुदङ्मुखान्वा स्थारयित्वा उदङ्मुखः ‘सुपुण्याई करोमी ति मङ्कल्प्य स्वस्ति सुप्रोक्षितमस्तु’ इति स्थानं प्रोग ‘प्रजापतिः प्रियता मित्युक्ता तैः ‘प्रियता मिति वाचयति ॥ ३ ॥ पञ्चावरान् पञ्चसंख्याऽहीनान् श्रोत्रिया । पूर्वोक्तलक्षणान् आहू- याभिपूजयति । आचार्यः • आचिनोति हि शास्त्रार्थानाचारे स्थापयत्यपि । तस्मादाचार्य इत्युक्तः सर्वकार्योपदेशकः ’ ॥ इत्युक्तः । ब्रह्मपरमन्तत्वात् ‘इदमाश्शिवा’ इत्यभिमन्त्रणम् । श्रुतिः | ‘ब्रह्म- वादिनो वदन्त्यद्भिर्हवी षि प्रौक्षीः केनाप इति ब्रह्मणेति ब्रूयात् अद्भिचैव हवी वि प्रोक्षति ब्रह्मणाऽपः’ इति । पुष्पादिभिरित्यादि गन्धमुप्पाक्षताद्यैः । करकाभि- देवतां पाञ्चभौतिकमपीत्यभिप्रायः । प्रतिवाचकान् ऋत्विजः प्राङ्मुखानु- दङ्मुखान्वा स्थापयित्या - पुण्याहकर्ता स्वयमुदमुखः । सुपुण्याहं करोमीति संकल्प्य ‘सदर्भहस्तो जानू दक्षिणे दक्षिणोत्तरौ । कृत्वा जानुनि कर्तव्यमेतत्कर्म करोमि यत् ॥ स्वमानसेन स्मरणं यत्तत्सङ्कल्प ईरितः ’ ॥ इतिपृष्ठ: राष्ठ: ] श्रीवंशानसगृह्यसूत्रम् १०३ सङ्कल्पस्य सर्वकर्मस्वपि कर्तव्यताज्ञापनार्थ सर्वसाधारणे पुण्याहे प्रतिपादनम् । ननु - दैविकानि कर्माणि प्राङ्मुखेन कर्तव्यानि । पुण्याहस्यापि दैविकत्वात् कथमुदमुखेन क्रियत इति चेत् उच्यते । शान्तिपर्वणि
‘यस्मादुत्तार्यते पापाद्यस्मान्निश्श्रेयसं चरेत् । तस्मादुत्तारणफलादुत्तरेत्युच्यते बुधैः ’ ॥ इत्यतिशयगुणस्य विद्यमानत्वात् ‘उदङ्मुखन्तु देवानां पितॄणां दक्षिणामुख’ मिति शातातपस्मरणात् ‘उदीचीनमुद्वासयति एषा वै देवमनुष्याणां शान्ता दिगि ’ ति श्रुतेश्च पुण्याहस्य जपरूपशान्तिकर्मत्वात् ’ उदक्मुख इत्युक्तम् । स्थानं पुण्याहस्थलम् । यद्वा स्थण्डिलम् । ‘शाम्यन्तु घोराणि’ इत्युत्तरान्नं विरपः स्रावयति ॥ ४ ॥ ‘अतो देवा’ इत्यनं दैविके ॥ ५ ॥ " सन्त्वा सिञ्चामि इत्यग्रं सूतके || ६ || ‘शुची वो हव्य’ इत्यग्रं प्रेतके ॥ ७ ॥ 1 अनोवा इत्यग्रमिति । ऋचामादौ अतो देवा इत्युक्ता सन्त्वा सिञ्चामि शुचीवो हव्या इत्यादि जपेत् । सन्त्यासिश्चामीत्यग्रम्-आदौ सन्त्वा सिचामि - मतो देवाः शुचीवो हव्या इति । शुची वो हव्येत्यग्रम् - आदौ शुचीवोहन्य उक्ता सन्त्वा सिवाम्यतो देवा इत्यादि जपेत् । ‘द्रविणोदा: सविता नयो नयो विद्युत् शतं जीव - अष्टौ 10
देवा: - हिरण्यरूपः ऋद्धयामस्तोमं - आहार्षन्त्या अर्यमणं - सोम राजानं - इन्द्रावरुणा श्रिये जातः या गुंगूः - यस्त्वा हृदा - यस्मै
स्वं नर्यप्रजां सुत्रामाणं शतायुधाय दक्षिणावर्ता भद्रं कर्णेमिः -
A
शतमिन्नु - अदितिद्यौंः ’ इति ऋत्विजस्सर्वे वदेयुः || ८ ॥ सर्वे आचार्याद्याः । १०४ श्री श्रीनिवासनजिकृत- सात्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्र पुण्याहं द्विविधं दैविकं मानुषश्चेति। दैविक द्विविधं शुद्धं मिचेति । देवालयादिषु शुद्धं, शारीरेषु संस्कारेषु क्रियमाणं मिश्रम् । मानुषं द्विविध सूतकं प्रेतकचेति । यथा क्रियाविकारे: - दैविकेषु च सर्वेषु भूपरीक्षादिकर्मसु । पुण्याहे विहिते सम्यक् यत्पुष्यमिति च ब्रुवन् ॥ पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिश्च वाचयित्वा विधाविधा । / स्वस्ति ऋयास्स्मेति ततो वाचवित्वाऽन्तरान्तरा ॥ भापो हिरण्य पवमानैः प्रोक्षयित्वा ततः परम् । दक्षिणादानादाने च सूत्रोक्तविधिना चरेत् ॥ हीनक्रियासु सर्वासु प्रायश्चित्तमिदं भवे । गवादिदक्षिणां दत्वा पश्चात्कर्म समारमेत् ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठखण्डार्थविवरण समाप्तम् ।अथ सप्तमः खण्डः -*०- देवा: - ऋषयः पितरः - ग्रहाः - देव्यः - ऋषिपत्न्यः- पितृभ्यः- वेदाः यज्ञाथ सर्वाद्याः प्रियन्तामन्ताः ॥ १ ॥ तथाऽन्तः प्रतिवचनम् ॥ २ ॥ M आचार्यः ऋत्विजभ्ध, अन्तः मध्ये, यद्वा - मन्त्रान्ते प्रियन्तामिति वदेयुः । पुण्याहं - शिवमायुष्यमारोग्यमविघ्नमचलमैश्वर्य यत्पः पं तत्प्रतिहतं यच्छ्रेय: - शिवं कर्म - शिवः पक्षः इत्यस्त्वन्ताः ॥ ३ ॥ तथाऽन्तः प्रतिवचनम् ॥ ४ ॥ शिवा ऋतवस्सन्तु - शिवानि नक्षत्राणि भवन्तु सर्वकर्मसमृद्धि- रस्तु सर्वधनधान्यसम्मृद्धिस्तु इत्येकैकमुक्तावन्तः प्रतिवचनम् ॥ ५ ॥ ·
यत्पुण्यं स्वस्तिन - ऋद्ध्यास्स्मेति पूर्वोक्तमितरेऽनुवदेयुः ॥ ६ ॥ यत्पुष्यमित्यादिमन्त्रत्रयं आचार्येण पूर्वमुक्तमितरे ऋत्विजोऽनुवदन्ति । पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्वित्युक्ते ओं पुण्याहमित्यादिप्रतिवचनम् ।
- यजमानस्य नक्षत्रनामादिगोवनामान्तं मातृगोत्रनामान्तात्परं शर्मान्तं नाम प्रणवादि भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ ७ ॥ अश्विन्यां भाश्वयुजाय - गोत्राय ? लक्ष्म्याः सुताय शर्मणे अस्मिन् कर्मणि पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्विति । एवमेव भरण्यादिषु ।
- अत्र सुदर्शनाचार्यः कृतं विवरणम् रोरेममृज्येचिषु बृद्धिरादौ ष्ठात्पे च शान्त्यश्रवणाश्वयुक्षु । शेषेषु नाम्वोः कपरस्स्वरोऽन्त्यः स्वाप्वोरदीर्घः सविसर्ग इष्टः || इदं फलितम् ।। रोहिणी रेवती मघा मृगशीर्षा ज्येष्टा चित्रा इत्येतेषु आदी वृद्धिः । रूपञ्च रोहिण : रेवतः माघः मार्गशीर्ष: ज्येष्ठः चैत्र इति । प्रोष्ठपदेत्यत्र ष्ठकारात्परे पकारे च वृद्धिः । प्रोष्ठपादः इति । शतभिषक् - शातभिषजः । अन्त्य- श्रवणाश्वयुक्षु । अपभरणः - आपभरणः । श्रवणः, श्रावण: । अश्वयुक्- आश्वयुजः, शेषेषु न । कृत्तिकः - तिष्यः - आवेषः - फल्गुनः - हस्तः - विशाखः - अनूराधः आषाढ: - श्रविष्ठः । आम्वोः कपरः स्वरांन्त्यः । आर्द्रक : - मूलकः । स्वाप्वोरदीर्षः सविसर्गश्च । स्वातिः पुनर्वसुः इति । ( अन्त्य: - अपभरणः ) 14 / १०६ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रथम पुण्याई स्वस्ति ॠद्धयन्तं प्रत्येकं विधा विधा यथाविभक्ति वाचितमनुवाचयेयुः ॥ ८ ॥ ओं पुण्याई ओं स्वस्ति ओमृद्धयतामिति प्रतिवचनम् । यथाविभक्ति उक्तमनु वदेयुः । ‘आपोहिरण्यपवमानैः प्रोक्षयति ॥ ९ ॥ पुण्याहपात्रजलं पात्रान्तरे कृत्वा प्रोक्षयेत् । पुण्याहे कृते तदहः पुण्यं भवति ॥ १० ॥ सद्वारकत्वेन यजमानस्यापि पवित्रता अवगम्यते । बोधायनः - ‘पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्वित्यनेनाहश्च नक्षत्रञ्च पूते भवतः । ते वैनं पूते पुनीत ’ इति । पुण्याहशब्दार्थस्तु स एव ब्राह्मणोऽष्टाविंशो नक्षत्राणां तस्य वचः पुण्य’ मिति बोक्यनेन निरुक्तः । आदावन्ते वा पुण्याहेन सर्वाः क्रियाः पुण्याः परिपूर्णा भवन्ति ‘स्वाकृतोऽ’ सीति दक्षिणाकालमुक्तवत्सु ‘घृतात्प ‘रीत्यद्भिः यथाशक्ति दक्षिणां हस्तेन दक्षिणेन ददाति ॥ १२ ॥ ‘दर्भहीना तु या सन्ध्या यच्च दानं विनोदकम् । असंख्यातं च यज्जप्तं तत्सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ ’ इत्यद्भिर्दान मुच्यते । ‘त्वमग्ने यज्ञानां होतेति तामाददीरन् ॥ १३ ॥ यत्र दक्षिणादानादाने तवैवं स्यादिति विज्ञायते ॥ १४ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी सप्तमखण्डार्थक्विरण समाप्तम् ।अथ अष्टमः खण्डः अथान्यायतनम् ॥ १ ॥ -०- अथ-पुण्याहानन्तरम् । यद्वा शुद्धे सति । अग्न्यायतनम् ‘कुण्डे वा स्थण्डिले वापि भम्नेरायतनं द्विधा’ इति भृगुवचनात् अन्यायतनं कुण्डस्थण्डिल भेदेनद्विवोच्यते । कुण्डेषु किमिति चेत् । गार्हपत्याद्यमीनां तत्तल्लोकाकारेण परिकल्पनमुपास्यत्वश्च भगवच्छास्त्रे भृगुणा प्रतिपादितम् । यथा— ‘ब्रह्माऽमि पञ्चधा सृष्टा पञ्चलोकेष्वकल्पयत् । स्वर्गे चाहवनीयन्तु प्रतिष्ठाप्य ततः परम् ॥ तथाऽन्तरिक्षेऽन्वाहार्यं द्वितीयं परिकल्प्य च । भूम्याच गार्हपत्यामिं, महलोंके तथैव च ॥ आवसत्थ्यं, जनोलोके सभ्यञ्चाग्निमकल्पयत् । चतुरश्रो यतः स्वर्गः कुण्डञ्चाहवनीयकम् ॥ चतुरभं समाख्यातं, चापवच्चान्तरिक्षकम् । अन्वाहार्यस्य कुण्डञ्च धनुराकृतिवत्ततः ॥ आकृतिर्मण्डलाकारो भुवस्तस्मात्तथाविधः । कुण्डच गार्हपत्यस्य, महर्लोकः त्रियकः || भावसत्थ्यस्य तु प्रोक्तः तथा कुण्डस्त्रियश्रकः । चतुरश्रो जनोलोकः कुण्डस्सभ्यस्य तादृशः ॥ आकारञ्चाप्यथैतेषां तत्तल्लोकसमं विदुः । ’ इति । मुतावपि - ’ अग्नयो वै त्रयी विद्या देवयानः पन्थाः, गार्हपत्यः ऋक् पृथिवी रथन्तरम्, अन्वाहार्यपचनो यजुरन्तरिक्ष वामदेव्यमाहवनीयः साम सुवर्गों कोको बृहत्, तस्मादमीन् परमं वदन्ति ॥ ’ इति । १०४ श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने यथा कालतो देशतो वस्तुतब्धापरिच्छिन्नमूर्तेः भगवतो नारायणस्योपा- सनार्थ उत्तमदशतालादिमानपरिकल्पनं ’ अङ्गुष्ठमात्रोरवितुल्यरूपः सदा जनानां हृदये सन्निविष्ट:’ इति श्रुतेरङ्गुष्ठमात्रपरिकल्पनं च, एवमेव तदुपासनार्थच्च कुण्डानां त्रिंशदङ्गुलादिपरिकल्पनमिति । आयतनकल्पनाभावेतु उपासितुमशक्य- त्वादम्याय तनमुक्तम् । प्राक्प्रवणे चोत्तरप्रवणे वा शुद्धे देशे गोमयेनोपलिप्ते शुद्धाभि- स्सिकताभिः प्राकपश्चिमं दक्षिणोत्तरञ्च द्वात्रिंशदङ्गुलायतं द्यगु- लोन्नतं यथालाभोन्नतं वा स्थण्डिलमग्न्यायतनं भवति ॥ २ ॥ भुतिः - ‘पृथिव्यै मेध्यञ्चामेध्यञ्च व्युदकामतां प्राचीनमुदीचीनं मेध्यं, प्रतीचीनं दक्षिणाऽमेध्य, प्राचीमुदीचीं प्रवणां करोति मेध्यामेवैनां देवयजनीं करे ति’ इति । किञ्च विशेषफलमपि प्रतिपाद्यते । बोधायनः । ’ प्राचीन- प्रवण ब्रह्मवर्चसकामस्योदीचीनप्रवणमन्नाद्यकामस्य प्रागुदकमवणं प्रजाकामस्य समं प्रतिष्ठाकामस्य ’ इति । गोमयस्य लक्ष्म्या निवासत्वेन शान्तिपर्वप्यभिहितत्वात गो-येनोपलिप्ते इत्युक्तम् । शुद्धाभिः सिकताभिः । दोषरहिताभिः । सिकता- दोषास्तु भगवच्छास्त्रे मरीचिना प्रतिपादिताः । यथा- ‘अथातः सिकतादोषं व्याख्यास्यामः । भस्म केशतुषकपालशर्करातृणास्थिपिपीलिकाईसिकता वर्जयेत् । भस्मना यजमानक्षयः केशेन स्त्रीमरणं तुषेण पुत्रहानिः कपालैरर्थनाशनं शर्क - राभिः बन्धुवियोगः तृणेन कर्मक्षयः अस्थिना ग्रामनाशनं पिपीलिकाभिः राष्ट्रनाशनं आर्द्रसिकताभिर्व्याधिभयं भवति’ इति । बोधायनेनाप्युक्तम् । ’ “वैश्वानर- रूपत्वात्सिकताभि ’ रिति । श्रुतिश्च । ‘सिकता निवपति । एतद्वा अग्नेर्वैधा- नरस्य रूप’ मिति । वेबल: J ‘यत्त्र प्रसूयते वापि म्रियते हन्यतेऽपि वा । चण्डालाध्युषितं यत्र यत्र विष्ठादिसंहतिः || एवं कश्मलभूयिष्ठा भूरमेध्या प्रकीर्तिता । श्वसूकरखरोष्ट्रादिसंस्पृष्टा दुष्टतां व्रजेत् ॥अष्टमः खण्डः ] urdurneyसूत्रम् अङ्गारतुषकेशाद्यैरस्थिभिर्मलिना भवेत् । पञ्चधा वा चतुर्धा वा भूरमेध्या विशुद्धयति ॥ १०९ दुष्टा तु या द्विधा कृत्वा शुद्धयते मलिनैकधा ॥ (१) इति । सिकताभावे ‘केवलैस्तण्डुलैर्वापि तच्चूर्णेन मृदापि वा । गौरवर्णेन कुर्वीत स्थण्डिलं चतुरश्रक ’ मिति ॥ प्राक्पश्चिमं दक्षिणोत्तरञ्च । चकाराच्चतुरश्रत्वम् । यद्वा चकारेण न्यूमाति- रिक्तत्वशङ्कानिरास:, अत्र वास्तुपरीक्षामधिकृत्य कश्यपेनोक्तम् - यथा । ‘अध्य- र्षायामं भौतिकं द्विदीर्घायामं राक्षसं किञ्चिद्धीनमासुरं किञ्चिद्दीर्घ पैशाचमित्य- तस्सर्वे समं चतुरश्रं मण्डलं वा दण्डेन समुपकल्प्य खानये’ दिति । द्वात्रिंश- दङ्गुलायतभित्यादि । अङ्गुललक्षणम् । भृगुः " स्वहस्तेनाष्टतालो यस्स वै मध्यमपुरुषः । तस्य दक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्गुलिपर्वणा || मध्यमेन मितं यत्तन्मात्राङ्गुलमिहोच्यते । गृहं शय्यासनं यानं पात्रमायुधमेव च ॥ इघ्मस्रुक्खुवजुह्वादीन् कुर्यान्मात्राङ्गुलेन वै । मुष्टिमध्यप्रमेयस्स्यात् सोऽग्निकुण्डादिकल्पने ॥ मेदो मात्राङ्गुलस्यैव शाखाङ्गुलसमाह्वयः’ इति । भौते :- ‘सर्वेषां याज्ञिकानां यजमानस्याध्वयोर्वा दक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्गुलेर्मध्यम- पर्वणा मानमाचरति ’ इति । वाशब्दो विकल्पार्थः केवलभूमिपरः । परिस्तरणबर्हिषः प्रतिदिशं पञ्चदश स्थण्डिलप्रमाणाः ॥ ३ ॥ पञ्चदश वा अर्धमासस्य रात्रयः । अर्धमासशः संवत्सर अप्यते । ‘संवत्सरः प्रजापतिः’ इति श्रुतिः । यद्वा ‘पन्चदशो वज्रो आतृव्याभिभूत्यै’ इति । ११० भूवुः - श्री निवास मिति - सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने कुन्डे पविंशदङ्गुलाः ॥ ४ ॥ सबैकाङ्गुलिपरीणाहाः व्रणचक्रहीनाः परिधयः || ५ || तथा । परिस्तरणवत् दीर्घाः । ‘समित्सु प्रायमेवोक्तमेकैकन्तु पृथक्पृथक् । पालाश स्वादिरं बैल्वमाश्वत्यादि चतुर्थकम् ॥ शमीचार्कमपामार्ग यथालाभं प्रकल्पयेत् । कनिष्ठिकापरीणाहं द्वादशाङ्गुलमायतम् ॥ चतुर्विशाङ्गुलचेष्मं सर्वेषां ! दोषवर्जितम् । सम्पाद्य बहुलवेध्मं सर्वेषां होममाचरेत् ॥ होमश्चेच्छ्रामणानौ तु समिधष्षोडशालाः । द्वात्रिंशद्गुरुक्षेध्ममक्कं सम्प्रगृद्य च ॥ कण्टकि कृमिदष्टच छिनचर्म पिपीलिकैः । कुशं स्थूलं पुराणश्च समिदिध्म तु वर्जयेत् ॥ नदीतीरवनोद्यानदेवालयनगेषु च । पक्ष्यावासोरगावासजीर्णानि च विवर्जयेत् ॥ महापथे श्मशाने च क्रूरदेवालये त्यजेत् । वर्णानां ब्राह्मणादीनां कुम्मकारस्तु समूहेत् ॥ मासुरस्त्वशुचिचैव हीनवातिर्न सहेत् । कण्टकि ग्रामनाशं स्यात्सुषिरं स्वामिनाशनम् ॥ शुतुदारिं कुमिटिबिशिनम् । पिपीलिका तु त्वग्दोष दीर्घे च नरणं भवेत् ॥ चर्मछेदे तु दोर्यस्य पश्यामासैश्य मूल्कैिः । दुतिधापिहुला तु दुर्मिसन्मानितस्कराःWINET; WWE: } जीर्णाकयोत्यैर्हत्वातु तदारण्यं न संशयः ॥ आसुराशुचिनीताभिरनावृष्टिभयं भवेत् ’ ॥ इति । स्मृत्यर्थसारे - ‘पलाशस्खदिराश्वत्यनिल्वौदुम्बरजा समित् । अपामार्गा च दूर्वा च कुशाश्चेत्यपरे विदुः ॥ वनस्पतीनां सर्वेषामिध्मः कार्यों विशेषतः । तत्रैतान् वर्जयेद्वृक्षान् कोविदारविभीतकान् ॥ कपित्थामलकान् राजन् वंशवृक्षांस्तथैव च । नीपनिम्बकरांध तिलकं शाल्मलीमपि ॥ १११ श्लेष्मातकमपि त्याज्यमेते सरजास्स्मृताः । समिषां लक्षणं वक्ष्ये सायामासां तथैव च ॥ विशीर्णा दिला ह्रास्वा क्का सुषिराः कृशाः । अतिस्थूलातिदीर्घाभ्ध समिधः कार्यनाशनाः ॥ विशीर्णायुःक्षयं कुर्यात् विदा पुत्रनाशिनी । सुषिरा व्याधिजननी कृशा च रिपुवर्धिनी ॥ दीर्घा विदेशगमनी स्थूला चात्मविनाशिनी । अकृशाः स्युः समाः स्थूला आर्द्राश्च सपलाशिनः || प्रादेशानाधिकाश्चैव समिधस्सर्वकर्मणि । मतो व्रणवक्रहीना इत्युक्तम् । पञ्चदशदभैर्ग्रथितं चतुरङ्गुला व्यगुलग्रन्थि इस्तमात्रं प्रोक्षणकूर्चम् ॥ ६ ॥
- (मज्ञाधिकारे :- चतुर्विंशत्यङ्गुलं किष्कुः पञ्चविंशत्प्रजापतिः । धनुर्ब्रहश्च षड्शिद्धनुर्मुष्टिस्सप्तविंशतिः ॥
- एषां वचनानामत्रोदाहरणं असङ्गतमिव भाति । ११२ प्रकीर्णे- -सात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रथमे एतैतुर्गुणं दण्डः तद्दण्डेन तु वेश्मनाम् । विन्यास कारयेद्वाथ दण्डच्छेदं विना सदा ॥ हस्तेन देवताssवासं मनुष्यसदनादिकम् । शमनादिं वितस्त्या च अनुस्यादिदशादिकान् ॥ यवेन च तिलेनैव मितमेतद्गृहार्चने । प्राजापत्येन हस्तेन देवतामन्दिरं स्मृतम् ॥ धनुर्ब्रहेण वासञ्च धनुर्मुष्टयाथवा पुनः । किष्कुणा वा मनुष्यस्य विश्वेषां वाथ किष्कुणा || ) दर्भाध स्त्रीपुंनपुंसकमेदेन विधा । मूलस्थूलं भवेन्नारी अग्रस्थूलं नपुंसकम् । मूलादयं क्रमाद्वत्तं पुंदर्भमिति कथ्यते ॥ अप्रसूताः स्मृताः दर्भाः प्रसूतास्तु कुशाः स्मृताः । समूला: कुतपाः प्रोक्ताः छिनायास्तृणसंज्ञकाः । इति । तथैव द्वादशाकुलमात्रं पवित्रम् ॥ ७ ॥ तथैवेत्युक्तत्वात् पञ्चदशदर्भैरिति चेत् न । श्रौते - ‘समाक्प्रवन्तौ दर्भी प्रादेशमात्रौ पवित्रे’ इत्युक्तत्वात् । ‘पवित्रेस्थ’ इति मन्त्रे च तथा दृश्यते । द्वाभ्यामगमदर्भाभ्यां पविवं कारयेद्बुधः’ इति स्मृतेः । ‘उदगये पवित्रे कुरुत ’ इतिसूत्रे उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वाच । ’ स्मृतेवेदविरोधे तु परित्यागो यथा भवेत् । तथैव लौकिकं वाक्यं स्मृतिवात्परित्यजेत् ॥’ इति चतुर्विंशतिमतवचनात्, ‘मुतिस्मृतिविरोधे तु भूर्तिरेव बलीयसी । अविरोधे सदा कार्य मार्त वैदिकयत् सदा ॥“राष्टमः खण्डः ] इति लोकाक्षिस्मरणात् । श्रीवज्ञानसगृह्यसूत्रम् श्रुतिस्मृतिपुराणेषु विरुद्धेषु परस्परम् । $ पूर्वपूर्व बलीयस्यादिति वेदविदो विदुः ॥ इति स्मृत्यन्तरवचनाच्च श्रुत्यनुसारेण द्वाभ्यामेव कर्तव्यम् । तत्प्रमाणा याज्ञिकारसमिधः ॥ ८ ॥ ११३ अत्र यथा तच्छब्दः पञ्चदशसङ्ख्यां विहाय दैर्ध्यमात्रपर्यवसाय तथा पूर्वत्रापीति भावः । द्वादशाङ्गुलप्रमाणा इत्यर्थः ! पात्रतादयो यज्ञे प्रोक्ताः ॥ ९ ॥ यज्ञोक्तवृक्षाः पात्रस्नुवादयः । पात्रशब्देन श्रायाः ‘जुष्टाकारद्वयं पात्रं ब्रह्मसोमौ तथैव च । प्राणिधी चाज्यपात्रश्च सप्तपात्रं पृथक् पृथक् ॥ ’ इति वासाधिकारे उक्ताः । सुत्रादयः सुवजुहूपभृदादयः । यज्ञे यज्ञीये यज्ञसूत्रे प्रोक्ताः वक्ष्यमाणः । धौते - ‘जुहादीनां स्रुचां चतसृणामायामश्चतुर्विंशत्यङ्गुलं बाहु- मात्रं वा, मूलेन मूलमग्रेणायं त्वक्पार्श्वो बिलश्च कर्तव्यम् । दण्डस्यायामो द्वादशाङ्गुलं मूलनाहमष्टाङ्गुलमम्रनाहं षडङ्गुलं तदूर्ध्वं द्वादशाङ्गुलं तस्मिरत्र्यङ्गुलं घनं पडङ्गुलविस्तारममं गजोष्ठवद्वा बिलं निम्नमयान्तं घृतधारापातार्थे कुल्याच कारयेत् । ध्रुवा दण्डस्योर्ध्वं चतुरङ्गुलं घनं मध्ये द्यङ्गुलं निम्नश्चेति विशेषः । जुहू- वदायामौ दर्शपूर्णमासाग्निहोत्रार्थी स्रुवौ । द्वयोश्च दण्डाया ममेकविंशत्यङ्गुलं तन्मूल- मध्यञ्च पूर्ववद्दण्डोर्चे द्व्यङ्गुलं घनं नासिकवद्विपुटं बिलं तत्पुटयोर्विस्तारं निम्नकालम् । एतेषां बाहुमात्रायामेऽप्यविशेषः । ऊर्ध्वे सायं बिलमेवमेवेति विज्ञायते । शिष्टं दण्डायामं कुर्वीत । स्पयस्यायामो द्विप्रादेशः । तस्य विस्तारं घनश्च द्व्यङ्गुलं हंसस्य मुखवन्मूलं खननार्थमयं कुशतीक्ष्णञ्च । २१-७ ॥ शम्या जुहू- दायामा तथैव दण्डस्य मूलमग्रश्च । दण्डं विंशत्यङ्गुलतूर्येऽग्रे चतुरङ्गुलं पद्मस्य मुकु कोपमं कुम्बमेतस्य बाहुप्रमाणे चैवं कुम्बशेषं दण्डायतं कुर्यात् । अष्टाङ्गुलि- 15 ११४ श्री श्रीनिवासनजिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने विस्तारायता प्रणीता चतुरङ्गुलोमता मध्ये षडङ्गुरूविस्तारायता त्र्यङ्गुलनिम्ना चतुरभा प्रस्थार्धोदकपूर्णा वृत्ता वा तथा करोति । दोहनी प्रस्थापयः पूर्णा । मेक्षणं स्फ्यायामविस्तारं धनमेकाङ्गुलं व्यङ्गुलं वा । चतुरङ्गुलिविस्तारायतमयं प्राशिलपात्र द्वादशाङ्गुलायामं तस्य मूलं त्र्यङ्गुलमुन्नत चतुरङ्गुलं तदूर्ध्वे नवाङ्गुलायतं षडङ्गुलि- विस्तारच | मध्ये द्वादशाङ्गुलायतं चतुरङ्गुलविस्तारं मूलं त्र्यङ्गुलं निम्नम् । तत्प्रमाणात्रा रौ गोकर्णवद्वा भवेताम् । इडापात्रं चतुर्विंशत्यङ्गुलायतं तदूर्ध्व- बिस्तारमुन्नतश्च प्रादेशमूलविस्तृतं प्रादेशार्धं भित्तिः परितश्चैकाङ्गुला मध्यतः शेषविस्तारायतं दशाङ्गुलं निम्नम् । चमसं प्रस्थपूर्ण सुवृत्तं चतुरश्रं वा भवेत् । उलूखलं हस्तोन्नतं तस्य नाहं द्विगुणं परितो भित्ति गुलायतं अष्टकशेषाङ्गुल- विस्तारायतं बिलम् । तस्य निम्नं षोडशाकुलम् (२२-८) | मुसलं चतुर्हस्तं यजमानायतं वा युक्तनाहं मूलेऽयसा निबद्धमेतौ यावता : हविर्द्रव्यस्यावघातयोग्यौ नाव प्रमाणौ वा । वेणुवेलकरीषके. प्वेकेन । रत्निमात्त्रायतं वृत्तमूल बिंशत्यङ्गुलि विस्तारं अष्टादशाङ्गुलिविस्तारं वा क्रमान्यूनं व्यङ्गुला शूर्पम् । याज्ञिकं यत्किश्चित्काष्ठं द्विलदीर्घं घृष्टिः । अधरा दृदृर्ध्वोपला च पेषण्यौ सम्पेषणशक्ते तथा ग्रावाणौ द्वौ यथोक्तयोग्यौ । मृण्मयी प्रस्थपूर्णा चरस्थाली कांस्यायसादिलोहमयीत्येके । विंश- यगुलविस्तारायता पिष्टसंयवनी पात्री, सुवृत्ता चतुप्प्रस्थोदकपूर्णा मदन्ती । याव- पयोदोहः तावत्पय पूर्णो सान्ना यदधिकुम्भ्यौ च । संयुक्तेषु पुरोडाशनिधानाय राजाऽलं तदुक्तयाप्रमाणानि कपालानि यङ्गुलायतविस्ताराणि वा । सर्वेषां नमर्धाङ्गुलंम् । प्रस्थतण्डुलपावा चस्स्थाली । हविश्शेषदानोक्ते द्विमस्थतण्डुलपाका प्रस्थार्ध तण्डुलपाका प्रस्थचतुर्भागतण्डलपाका वा । संस्रावस्त्रोतोयुक्ता वृत्तो- वे .. पाला अग्निहोत्रस्थाली । द्रोणार्धतण्डुलपाकाऽन्वाहार्यपचनस्थाली । प्रस्थपूर्णस्त- पूर्णो वा शराक्स्स्यात् । (२२-१) ॥ कर्मण्यधिके च तथैवाधिकानि पात्राणि क्षेपणीयानि लौकिकानि भाण्डानि तत्तत्कर्मार्हाणि स्युः । द्विमादेशैः कुशैः म्मैः प्रादेशविस्तृतं द्विकानुबन्द्धम प्रथितश्चोपावहरणीयं कूर्च तथैवोपसादनीयं मसमादधाति । प्रादेशं वितस्तिस्तालमिति द्वादशाङ्गुलस्य हस्तोऽरनिरिति चतु- शल्यस्य संज्ञा भवेत् । सिकतासूक्तासु शुष्कास्सिकता प्रायाः । तास्वार्द्र- 1अष्टम: खण्ड: भीवंखानसगृह्यसूत्रम् ११५ तृणमृत्काष्ठाश्मलोष्टलोमादीन् विसृजेत् । परिस्तरणकूर्चपवित्रादीनां बर्हिरुको कुशान् काशानाश्ववालान्वा तदलाभे सुगन्धितेजनमुञ्जोलपश्यामाकनीवार सस्य दुर्वातृणान्यन्यानि पलालानि वा गृह्णाति । शुष्ठशरशूकविशीर्णतृणनडदमूत बल्बजानि वर्जयेत् । परिधीध्मोक्तौ पलाशस्खदिरबिल्वाश्वत्थशमीनां शाखाः समिधः परिधयश्च मुख्याः । विकतोदुम्बरन्यग्रोधप्लक्षकार्यपौतुद्रवरोहितकादीनां यज्ञोक्तवृक्षाणां मध्यमाः । तदन्यवनस्पतीनां गौणाः । स्वयं शुष्का न प्राणाः । (२२१० ) ॥ त्रिपर्णास्सर्वे पलाशोपमाः । सर्वत्र विहितद्रव्या नावे प्रतिनिधीन् गृह्णीयात् । अनामिकाङ्गुलिनाहा: मुख्याः कनिष्ठाङ्गुलिनाहा मध्यमा न्यूननाहा गौणाः । शम्योदुंबराः परिधय इत्येके । मूलाये विज्ञाय प्रागाः समिधो होतव्याः । निम्बश्लेष्मा तकनीपतिल्वराजवृक्षविभीतकशाल्मलि कोविदारकरञ्ज- बाधकारुनिर्गुण्डीफ्लाण्डुजपानां समिधः परिधींब्ध वर्जयेत् । हविरुक्तौ यवनी- वारवेणु श्यामाकवी हिजातिप्रियङ्गत्वो धान्यानि हविष्याणाम् । तेषामलाभे मूलकन्दफलानि प्रामाणि । सर्वेषु धान्येषु वरककोदारकोद्रवाणि वर्जनीयानि । आज्योक्तौ गव्यं घृतं श्रेष्ठम् । तदलाभे घृतं आजं माहिषं वा । तदलामे पयस्तैलं सार्षपं प्रतिनिधिः । कुसुम्भातसीनारिकेलवृक्षाणां स्नेहमन्यच्च यद्रस- वद्भोज्यं तद्वापि पिष्टमिश्श्रोदकञ्च होम्यं भवति । अभोज्यं गन्धरसदुष्टञ्च वर्जनीयम् । सर्वेषां पूर्व पूर्व श्रेष्ठतमम् । पूर्वेषामभावे परं गृह्णातीति । (२२-११) ॥ " व्यासः- ‘हव्यार्थे गोघृतं ग्राह्यं तदलाभे तु माहिषम् । आज वा तदलाभे तु साक्षात्तैलमपीष्यते ’ ॥ इति तो - ’ वषट्कारो वै गायत्रियै शिरोऽच्छिनत् तस्यै रसः परापतत् स पृथिवीं प्राविशत् । स खदिरोऽभवत् यस्य खादिरः स्रुवो भवति छन्दसामेव रसेनावयति सरसा अस्याहुतयो भवन्ति । तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत्तं गायत्र्याहरत्तस्य पर्णमच्छिद्यत तत्पर्णोऽभवत्तत्पर्णस्य पर्णत्वम् । यस्य पर्णमर्णायी जुहूर्भवति सौम्या अस्याहुतयो भवन्ति जुषन्तेऽस्य देवा आहुतीः । देवा वै ब्रह्मन्नवदन्त तत्पर्ण उपाशृणोत् सुखवा वै नाम । यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पाप लोक शृणोति’ इत्यादि । ११६ प्यास: श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् (प्रथम प्रश्ये दर्भेषु वर्ज्यानाह
• छिन्नमूला गृहीतव्याः प्रस्तरार्थं कुशोत्तमाः । अमिकार्ये च होमे च समतान् परिवर्जयेत् ॥ कात्यायनः हारीत:-. हरिता ये विघा दर्भा धवलाः पाकयज्ञियाः । समूला: पितृदेवत्याः कल्माषा वैश्वदेविका: ।। “पथि दर्भाश्वितौ दर्भा ये दर्भा यज्ञभूमिषु । स्तरणासनपिण्डेषु षट्कुन् परिवर्जयेत् ॥ ब्रह्मयज्ञेषु ये दर्भाः ये दर्भाः पितृतर्पणे । हता मूत्रपुरीषाभ्यां तेषां त्यागो विधीयते ॥ सुवादी नामलाभे तु पलाशस्य तथैव च । किंशुकस्याथवा मध्यपत्रेणैव प्रकल्पयेत || अथवाऽश्वत्थपत्रेण कुर्यात् होमं यथाविधि । ये त्वन्तर्गर्भिता दर्भा ये च छिन्ना नखैस्मृताः । कथिताश्चामिदग्धाश्च दुर्भास्तान् परिवर्जयेत् ॥ इति । दर्भेषु द्वन्द्वै पात्रादिसम्भागनुत्तरे दविके प्रत्येकं दक्षिणतः पैठ्के सम्मरति ॥ १० ॥ अन्यायतनस्योत्तरं दैविके निषेकजानकर्मोत्थानव्यतिरिक्तेषु कर्मसु द्वन्द्वं दर्भेषु सम्मरति । जातकर्मण्युत्थाने च सहैव । केवलमानुषत्वादाशौचे क्रिय- माणत्वाच्च । दक्षिणतः स्थण्डिलस्य दक्षिणतः प्रत्येकं सम्भरति । श्रुतिरपि । ’ यदेकमेकँ सम्म रेत्पितृदेवत्यानि स्युर्यत्सह सर्वाणि मानुषाणि द्वे द्वे सम्भर’ तीति । निषेकादिषु सहैव । आरण्यपर्वणि - ’ यच्चापि पात्रमुपयुज्यते भवान् वानस्पत्यमायर्स पार्थिव वा । दिव्येन रूपेण च प्रज्ञया वा तेनैव रूपेण मुक्तमिति विद्धि विद्वन्’ । इतिअष्टमः खण्डः ] ११० शालालक्षणादिकं श्रौते प्रतिपादितम् । ‘गृहे सौम्ये पश्चिमपूर्वायतां तथाऽनुवंशां पूर्वदक्षिणयोर्द्वारयुतामभिशालां कल्पयति । अस्थिरोमकेशतुषाङ्गार- काष्ठाश्मलोष्टपिपीलिकादीन्वर्जयित्वा मृदा शुद्धया पश्चिमे ‘मू’ रिति गाईपत्यायतनं रज्ज्वऽष्टादशाङ्गुल्या वृत्तं श्रमवित्वाऽष्टाङ्गुलोमतं स्थण्डिलं कृत्वा परितश्चतु- रङ्गुलिविस्तारं हित्वा मध्ये षडङ्गुलनिम्नं स्वनति । शिष्टं तदूर्ध्वमेखला स्यात् । तत्परिगतां चतुरङ्गुलिविस्तारोन्नता मधोमेखलां करोति । तत्माच्या मष्टपदप्रक्रमे ब्राह्मणस्यैकादशपदमक क्षत्रियस्य द्वादश दकमे वैश्वस्यापि ‘भुव’ रित्याहव- नीयाम्यायननं चतुरश्रं चतुर्दिक्षु द्वात्रिंशदङ्गुल्याय तमष्टाङ्गुलोन्नतं स्थण्डिलं प्रकल्प्य पूर्ववरितो हित्वा मेखलामूर्ध्ना मध्ये निम्नमधोमेखलां करोति १ द्वयो- र्मध्ये ‘वेदिर ’ सीत्युक्ता गाईपत्याहवनीयसम्बन्धां दक्षिणोतरयोश्चतुरङ्गुलिविस्ता- रोमनां तदन्तरे षोडशाकुलिविस्तारां वेदिं कुरुते । ( १२-२ ) ॥ वेद्यां दक्षिणस्यां । पश्चिमभागे ‘सुवः’ इत्यन्वाहार्यपचनं पञ्चविंशत्यङ्गुल्या वृत्तं भ्रामयित्वा दक्षिणार्धेऽर्ध- चन्द्राकारं स्थण्डिलं पूर्ववत्तस्योन्ननं मध्यनिम्नमूर्ध्वाधरा मेखला च । वेद्युत्तरं त्रिधा कृत्वा पूर्वभागोत्तरे प्रक्रमे वेद्युन्नतमुत्करं कुर्यात् । ‘आहवनीया- त्प्राच्यां ‘जन’ इति सभ्याम्न्यायतनं द्वादशाङ्गुलोन्नतमाहवनीयवच्चतुरश्र स्थण्डिलं परितस्तथैव हित्वा द्वादशाङ्गुलं मध्यनिम्नं चतुरङ्गुलिविस्तारोन्नतास्तिस्रो मेखलाः । पञ्चाङ्गुलिविस्तारा मध्यमा मेखला । तत्प्राच्यां ‘मह’ इत्यावसत्थ्याम्न्यायतनं त्रिकोण पश्चिमदक्षिणोत्तरेषु पञ्चचत्वारिंशदङ्गुल्यायतं स्थण्डिलं तस्योन्नतं मध्ये निम्नं द्वे मेखले च पूर्ववत् । आवसत्थ्यं चतुरश्रमित्येके । सर्वेषां याज्ञिकानां यजमानस्याभ्वर्योर्वा दक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्गुलेर्मर्थ्यमपर्वणा मानमाचरति ’ इति । ( १२-३ ) ॥ नित्य होमेऽभिशालायां मृदा चतुर्दिशं द्वात्रिंशदङ्गुलायतां चतुरङ्गुलविस्तारां श्रङ्गुलोमतामृर्ध्ववेदि चतुरङ्गुलविस्तारोभतां तत्परिगतामधोवेदिं मध्ये निम्नं षडङ्गुलमग्निकुण्डं कृत्वा अस्मिन् गृहस्थोमोपासनमाधाय नित्यं जुहोति ॥ ११ ॥ ११० श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने अस्मिनित्यनेन चुल्यादावौपासनप्रतिषेधः । ‘न चुल्यामोपासनं जुहु- या ’ दिति बोधायनः । कुण्डे स्थण्डिले वा कर्तव्यमित्यभिप्रायेण अस्मिनित्युक्तम् । गृहस्थ इत्युक्तत्वादितरेषां निवृत्ति: । औपासनमिति अन्यत्र ’ 1 विवाहादि गृहस्थेन निधायाजसमेव च । हो मैरुपासनादमिरौपासन इतीरितः ’ ॥ इति भृगुः यद्वाऽऽहवनभेदोऽयममिरौपासनो यतः । कुण्डमौपासनस्यापि ज्ञेयमाहवनीयव’ दिति ॥ अत्र विशेष: खिले । ‘दक्षिणे ब्रह्मणः स्थानं षोडशाङ्गुलमायतम् । चतुरश्र समं कृत्वा भागोन्नतमनिन्दिताः || तस्य पश्चिमभागे तु पितृस्थानं प्रकल्पयेत् । षोडशांगुलमायाममुन्नतं गोलकं भवेत् ॥ शूर्पाकारञ्च कृत्वा तु दक्षिणा प्रकल्पयेत् । उत्तरे सोममुद्दिश्य षोडशांगुलमायतम् ॥ भागोन्नतं तथा कुर्यात्समवृत्तं विचक्षणः । वेदिप्रमाणं कर्तव्यं …….. ॥ इति वनस्थस्य श्रामणकाग्नेः कुण्डमाधानविशेषञ्च धर्मे वक्ष्यामः ।। १२ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी अष्टमस्वण्डार्थविवरण समाप्तम् ।अथ नवमः खण्डः -०- अथाऽघारविधानम् ।। १ ।। अथ - कुण्डसम्भारादिसङ्ग्रहणानन्तरम् । आधारविधानमाघारविधिः । ‘शिरो वा एतद्यज्ञस्य यदाधारः’ इति श्रुतेः, ’ शिरो वा अग्रे सम्भवति, चतुर्भा विहितं वै शिरः प्राणोश्चक्षुः श्रोत्रं वागात्मे ’ ति छन्दोगब्राह्मणवचनात्, शिरस्येव प्राणा धीयन्ते इति श्रुतेश्च आधारविधानमित्युक्तम् । ! ब्राह्मं प्राङ्मुखमासीनः ‘एतोन्विन्द्र’ मित्यग्न्यालयं प्रोक्ष्य ‘मयि देवा’ इत्यादिभिश्चतुर्दिशं दर्भानुक्षयेत् ॥ २ ॥
ब्रह्मासनलक्षणं ब्रह्मयज्ञे उक्तम् । प्राङ्मुखमासनं यथा भवति तथा । छन्दोगब्राह्मणे - ’ प्राञ्चोऽस्य ऋत्विज आर्त्विज्यं कुर्वन्ति तस्मादेषा दिशां वीर्यवत्तमा । एतां हि भूयिष्ठाः प्रीणन्ति । ब्रह्मवादिनो वदन्ति कस्मात्सत्यात्प्राञ्चोऽन्य ऋत्विज आर्त्विज्यं कुर्वन्ति विपरिक्रम्योद्गातारः इति दिशामभिष्ट्यै दिशामभि- प्रीत्या इति ब्रूयात् । तस्मात्सर्वासु दिक्ष्वन्नं विद्यते सर्वाभीष्टाः प्रीता ’ इति । यजुषि ’ देवमनुप्या दिशो व्यभजन्त’ – ‘प्राचीं देवा दक्षिणां पितरः ’ इत्याद्युक्तेः प्राङ्मुखमित्युक्तम्। ‘आसीनो हविर्यज्ञादिषु ऊर्ध्वस्तिष्ठ’ निति तिष्ठतो होमविधानात् निषेकादिष्वपि तथेति शङ्कायां तद्व्यावृत्त्यर्थमासीन इत्युक्तम् । ‘पाकयज्ञसंस्थानां न तिष्ठद्धोमो विद्यते ’ इति बोधायनस्मरणात् पाकयज्ञेष्वेवेति चेन्न - सर्वहोमानामादिराधारो विज्ञायते इत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । अत्र केचिदूचुः - ब्राह्म प्राङ्मुखमासीन इत्यमिपरत्वेन । तदसत् । कर्तृनियमाभावात् उदमुखेनापि कर्तुमुचितं भवेत् । कात्यायनः ’ यत्र दिनियमो नास्ति जपहोमादिकर्मसु । तिस्तस्य दिशः प्रोक्ता ऐन्द्री सौम्या पराजिता ’ ॥ आसीन ऊर्ध्वं प्रहो वा नियमो यत्र नेदृशः । तदासीनेन कर्तव्यं न प्रहेण न तिष्ठता ’ ॥ इति । १२० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने आसनोक्तौ प्रचेताः । गोशकृन्मृन्मयं भिन्नं तथा पालाशमेव च । लोहाश्वत्थं तथैवार्क वर्जयेदासनं बुधैः ॥ इति । आह्माणि यथा : - 1 उदुम्बर वट|श्वत्थप्लक्षजम्बूकमादयः (१) । } अश्मपीठस्तथा चैवाप्यटवीम्स्थतरूद्भवा ॥ इति । 1 , सर्वशुद्धयर्थं प्रोक्षणम् । छन्दोगब्राह्मणे - शुद्धाशुद्धीये भवतः ’ । यजुषि - ’ इन्द्रो यतीन् सालावृकेभ्यः प्रायच्छत् ’ अन्यत्र - ’ तमश्लीला वागभ्यवदत् । सोऽशुद्धो मन्यत । स एते शुद्धाशुद्धीये अपश्यत् ताभ्यामशुद्धयत् । यदेव बहु प्रतिगृह्य यदनं (?) नमति । यदशुद्धो मन्यते । तदैताभ्यां शुद्धयति इति । षड़िशत्राह्मणे च - ’ बहु प्रतिगृह्य याजयित्वा वा सन्नमात्मानं मन्यमानो गोसूक्ताश्वसूक्ते शुद्धाशुद्धीये तरत्समन्दीत्येताः प्रयुञ्जानः पूतो भवति’ इति । उक्षयेत् इति । दक्षिणहस्तेनोचानेन सेचन पं.क्षण करतलमवाक् कृत्वा सेचन- मवोक्षण ऊर्ध्वाङ्गुष्ठेन मुष्टिनाऽभितः सेचनमभ्युक्षणम् । एवं कूर्चेन वा कुर्यात् । ‘अपामेव मेध्यांशा दर्भा’ इति श्रूयते । तथा यजुषि - ‘इन्द्रो वृत्रमहन्त्सोऽपोभ्यं म्रियत । तासां यन्मेध्य यज्ञियं सदेवमासीत्तदपोदकामत्ते दर्भा अभवन् इत्यादि । उद्धन्यमान’ मिति मध्यपूर्वापरयमानिनिर्ऋतिसोमेश्शान मरुतो बर्हिषा खनति || ३ || स्वननममेध्यांशनिरसनार्थम् । श्रुतिः । ’ उद्धन्ति यदेवास्या अमेध्यं तदपहन्ति ’ इति । ‘उद्धन्ती ‘ति अत्र बोधायनः Ranging न लोष्टन न काष्ठेन शर्करैर्न नखैः क्रियात् । काष्ठेन व्याधितश्च स्याल्लोष्टेन कुलनाशनम् । शर्करैः पुत्रनाशः स्यान्नखैर्बन्धुविनाशनम् ’ ॥नवमः लण्ड : ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् १२१ इत्युक्तत्वात् सुवर्णरजतताम्रशकलेन व्रीहिभिर्यत्रैर्वा खननमुच्यते दर्भैः तदङ्गुष्ठेन चेति । श्रौते च- ‘उद्धन्यमानमिति सौवर्णेन रौक्मेण राजतेन बा नूवधा खने’ दिति । । तथा ’ पूतात ’ नेनेति षडुरेखा लिखित्वा ‘अष्टाबन्ध’ मिति वनितं दर्भ दक्षिणपश्चिमस्यामुत्सृज्य रेखा गायत्र्या प्रोक्ष्य ‘जातवेदो भुवन’ स्येत्यरणिं गृहीत्वा मथितं लौकिकं वाऽग्रिमादायाऽऽहरेत || ४ || तथा खननप्रकारेण यद्वा ‘प्रादेशसम्मिताः प्रागन्तास्तिस्रः तिस्रस्तथोचरे रेखाश्च षडुल्लिखति’ इति श्रौतोक्तवत् । निरुक्ताधिकारे:-’ अग्निकार्यविधिं वक्ष्ये सर्वलोकहिताय च’ । इत्यारभ्य ‘प्रागमास्तिस्रो रेखास्तु उद्गग्रास्तथैव च ’ । ब्रह्मा चैव यमस्सोमो मध्ये दक्षिणवामयोः । प्रागमाणां तिसृणान्तु अघिदेवाः प्रकीर्तिताः ॥ रुद्र विष्णुश्च शक्रश्च मध्ये पश्चिमपूर्वयोः । तिनृणामुद्गप्राणामधिदेवाः प्रकीर्तिताः ।।’ इति उक्तम् । खननं पितृदेवत्यम् । पितृदेवत्यस्य दक्षिणान्नत्वेन कर्तव्यत्वात् आधारस्य दैविकत्वाच्च मध्यस्थतामवलम्ब्य प्रत्यगन्तत्वेनोत्तरान्नत्वेन चोक्तम् ॥ मनु सम्मार्जनेनानेन सेचनोल्लेखनेन च । गवाञ्च परिवासेन भूमिश्शुद्धयति पञ्चभिः ’ ॥ इति । द्वेप्यनिरसनार्थं विसर्गः | श्रौते – ‘राक्षस रौद्रनै तपैतृकच्छेदन भेदनखनननिरसनावत्राणात्माभि- मर्शनानि च कृत्वा सर्वत्राप उपस्पृशे ’ दित्युक्तत्वात् विसर्गानन्तरं उपस्पर्शः । गायत्र्या प्रोक्ष्य - छन्दोगब्राह्मणे । ’ चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्री तेजो ब्रह्मवर्चसं गायत्री । तेज एव ब्रह्मवर्चममवरन्धे । प्राणो गायत्री प्रजननम् । प्राणादेव गायत्र्या प्रजायन्ते ’ इति । 16 १२२ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम अपने भरणिलक्षणादिकं भौते उक्तम् । यथा- ‘अथान्याधेयं व्याख्यास्याम’ इत्यारभ्य - यथोपपाद शमीगर्भमश्वत्थं, यद्यशमीगर्भ शुक्लांकुरं अशनिवाय्वनु- पहृतं अग्न्यदग्धं बहुपक्ष्यनावासं, अशुष्कमशीर्ण अन्त्यजात्यनुपहतं गत्वा वैश्वानरसूक्तेन प्रदक्षिणं कृत्वा, प्रणमेत् । तेनैव प्राचीमुदीचां वा शास्त्रां प्रागादिप्रदक्षिणं छेदयित्वा प्रागप्रमुदयं वा निपातयेत् । पतत उत्तरमधरं मूलमां च यथा ज्ञेयं तथा अङ्कयित्वा शाखापत्त्राणि प्राहापयति । तां द्विधा छेदयित्वा अधोभागेन अधरारणि त्वक्पार्श्वोर्ध्वभागां विगतत्वचमविशोषितां चतुर्विंशत्यंगु - लायतां अष्टांगुल विस्तारां चतुरंगुलोन्नतां, तथोत्तरभागेन उत्तरामरणिं च गायत्र्या करोति । तत्र प्रथमानि यानि चत्वार्यगुलानि शिरब्धक्षुः श्रोत्रमास्यं च, द्वितीयानि यानि प्रीवावक्षोहृदयस्तनाः, तृतीयानि उदरप्रभृतीनि चतुर्थानि श्रोणी, पंचमान्यूरू, षष्ठानि जो पादावित्येके । एवमरणी सर्वैरंगैः पूर्णे भवतः । यच्छीपिंण मन्थति, शीर्षक्तिमान् यजमानो भवत, यग्रीवायां वेपनः, यदुदरे नारब्धोस्य यज्ञो भवति, उरू रक्षसां योनिः, जंघे पादौ पिशाचानां श्रोणी देवानां योनिः तस्मात् श्रोष्यामेव प्रथमं मन्येत् । मूलादष्टांगुलं परित्यज्य अग्राच्च द्वादशांगुलं पार्श्वतस्त्रीणि त्रीप्यंगुलानि, प्रथममन्थन एवं प्रजननं कुर्वीत । उत्तरारणेः अष्टांगुलं युक्तनाहं प्रमन्थं च्छित्वा मन्थमूले सन्धते । तेन सहितः षडिंशत्यगुलायती मन्थो भवति । तथा भद्रमित्युत्ताना प्राक्छिरा अरणिः तथा वेदिः ’ इति । 1
1 नतु श्रीविष्णुपुराणे मानुषे लोके मया वस्तव्यमिति कृतमतिमुर्वशीं ददर्शेत्यादिना ऊर्वशीपुरूरवसोः संयोगादिकं प्रतिपाद्य अनन्तरं गन्धर्वैर्वरदान- मूर्वश्या सहवासप्रार्थनां तदर्थमभिस्थालीदानं तद्ग्रहणमटव्यामेवाभिस्थालीविस- र्जनं स्वपुरप्रवेशनं पुनरभिस्थालीग्रहणार्थ स्वपुरान्निर्गमनं तत्राग्निस्थाल्यदर्शनच प्रतिपाद्य शमीगर्भश्चाश्वत्थममिस्थाने दृष्टा पुरूरवाः - ‘मयात्रामिस्थाली निक्षिप्ता सा चाश्वत्थश्शमीगर्भोऽभूत् । तदेतदेवाभिरूपमादाय स्वपुरमभिगम्यारणिं कृत्वा तदुत्पभाग्ने रुपास्ति करिष्या ’ मीति सङ्कल्प्यैवमेव स्वपुरमुपगतोऽरणिं चकार । तत्प्रमाणञ्चांगुलैः कुर्वन् गायत्रीमपठत् । पठतभ्धाक्षरसङ्ख्यान्येवानुप्रन्यभवन् ।नवमः खण्डः ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् १२३ अत्रामिमाम्नायानुसारी भूत्वा जुहाव ऊर्वशीसालोक्यं च फलम-पेदिवानिति कथा | अलाल्पास्थिरफलोर्वशी सङ्गमनार्थं तत्रोत्पन्नान्रुपासनं किमर्थमन्यैः क्रियत इति नेत्- सत्यम् । ’ यानि त्रेतायां बहुधा सन्ततानि तान्याचरथ नियतं सत्यकामाः ॥ एष वः पन्थाः सुकृतो ब्रह्मलोके इत्याथर्वणश्रुतेः उपपन्नमेव । अयमर्थः त्रेतायां लेतामौ यद्वा त्रयी, तस्यां वेदोदितकर्माणि सत्यकामाः सत्यशब्देन चिदचिछरीरकः परमात्मा । यद्वा यथार्थभूतः । तत्प्राप्तिकामाः तान्याचरथ । एष वः पन्था इति । तथा तस्मादसक्तः सततं कार्य कर्म समाचार | असक्त ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ इति च भगवद्वचनम् । ‘यस्तु वै भगवत्प्रीत्या कुर्याद्यज्ञादिकर्म यत् । तद्विशिष्टमिति प्रोक्तं सामान्यमितरत् स्मृतम् ॥ ’ इति स्मृतिः । य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयते ’ इति श्रुतिः । भतः काम्यान्यपि कर्माणि यद्यनभिसंहितफलानि तदा भगवत्प्रीतिद्वारा अनन्तस्थिर- फलानि भवन्ति । अन्यथा ’ यो हवा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिन् लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राणि अन्तवदेवास्य तद्भव ’ तीति श्रुतेः विपरीतफलानि स्युः । " समस्तयज्ञभोक्त्तारं ज्ञात्वा विष्णुं सनातनम् । दैवं पित्र्यं तथा यज्ञ कुर्यान्न तु परित्यजेत् ’ ॥ इति चोच्यते । अरणि गृहीत्वा । ‘शमीगर्भादमिं मन्यति । एषा वा अग्नेर्यज्ञिया तनूः । तामेवास्मै जनयति ’ इति श्रुतिः । या शब्दः तत्तदमीनां भेदप्रदर्शकः । यथा ’ यस्मिन् विवाहः क्रियते सोऽभिगृह्य इति स्मृतः । जातकर्मादिसिद्धयर्थं यो व्याहृतिभिराहृतः । सोऽग्मिः पौरुष इत्युक्तः शालाग्मिलौकिकस्तथा ॥ ’ इति 1 वाशब्दात् पौरुषाम्यादि. मथित नाभिश्चेन्मन्त्रलोपः । मथितं लौकिकं 1 लौकिकं वा आहरेतेति । औपास- वेत्युक्तत्वात् आदाया हरेतेत्युक्तत्वाचं १२४ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् प्रथम प्रश्ने पूर्वमेव सिद्धानामोपासनाद्यग्नीनामरणिग्रहणापेक्षाभावात् समित्समारोपणे धार्यामि- विषये च लोपः । अर्थाभावात् । समित्समारोपणेऽभ्युदयः । तत्राप्यकरणे न दोषः । यद्वा श्रुत्युक्तमार्गेणाम्न्याहरणम् ।
‘घृतप्रतीक’ इति प्रज्वाल्य ’ आयुर्दा’ इति प्रणम्य ’ उपाव- रोह’ इति निधाय ’ अग्न आयाहि ‘अयन्ते योनि’ रिति प्रज्वान्य ’ मयि गृहामि इत्यभिवन्द्य ‘कर्मणे वा ‘मिति कगै प्रक्षालयति ॥ ५ ॥ स्मृत्यन्तरे - सहे - ८ . ‘वस्त्रेण वाथ पर्णेन पाणिशूर्पास्यदारुभिः । न कुर्यादभिधमनं न कुर्याद्यजनादिना || इति ‘पर्णेन वै भवेद्याधि: शूपेण धननाशनम् । पाणिना मृत्युमाप्नोति आयुःक्षीणं मुखेन च ॥ धमनीमन्तरे कृत्वा तृणं वा काष्ठमेव वा । मुखेनामि समिन्धीत मुखतोऽग्निरजायत’ ॥ इति । ननु - सूत्रान्तरेष्वनुक्तं मन्त्रेण ज्वलनं किमर्थमिति चेत्- ब्रह्मवर्चसादि- फलार्थम् । छन्दोगब्राह्मणे - ’ त्रीणि धनमाग्नेयं भवती ’ त्यारभ्य ‘अभि- स्सृष्टो नो दीप्यत । तं प्रजापतिरेतेन सानोपाधमत् । स उद्दीप्यत । दीप्तश्च ह वा एतत्साम ब्रह्मवर्चसञ्च दीप्तिचैव तेनावरुन्धे’ इति । शाखाभेदान्मन्त्र- रूपेणोक्तम् | रक्षणार्थ प्रणाम: । भूयुः ’ यत्र यत्र च काष्ठानि तत्र कर्ण विदुर्बुधाः । धूमः स्वल्पतरो यत्र नासिकामपि तद्विदुः || मन्दप्रज्वलनं यत्र तत्र नेत्रं प्रचक्षते । अङ्गारपुञ्जमम्नेस्तु शिरशंसन्ति पण्डिताः || महत्प्रज्वलनं यत्र मुखं तत्र विशिष्यते । कर्णे यदि हुवेद्याधिर्नासिकायां महद्भयम् ||नवम: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् चुक्षुष्यन्धो भवेत्किन्तु मस्तके सर्वनाशनम् । अन्यैः कराद्यैर्दारिद्यं तस्मादन्यैर्विचार्य च । शरोऽङ्गारेण सम्मन्त्र्य जिह्वाग्रे जुहुयात्सुधीः ’ ॥ इति । छन्दोगत्राह्मणे- १२५ ● ‘सुसमिद्धे होतव्यम् । अभिर्वै सर्वा देवताः । सर्वा एव देवताः पश्यन जुहोति’ । इति स्मृती- योऽनर्चिषि जुहोत्यमौ व्यङ्गारिणि च मानवः । मन्दाग्निरामयावी च दरिद्रश्च स जायते ’ ॥ इति । ’ यातयामान्यन्यानि छन्दांस्ययातयामा गायत्रीति छन्दोगब्राह्मणे मन्त्रा- न्तरेणोक्तम् । ननु - स्मृतावन्यत्र ’ मन्त्राः कृष्णाजिनं दर्भा ब्राह्मणाः हविरमयः । अयातयामान्येतानि नियोज्यानि पुनः पुनः ’ ॥ इति । ‘दर्भाः पिण्डेषु निर्माल्या ब्राह्मणा: श्राद्धभोजने । मन्त्राः शूद्रेषु निर्माल्याः चित्याञ्चैव हुताशन: ’ ॥ इति पिण्डादिषूपहतानां दर्भादीनामेव त्यागः । किञ्च । ‘यो ह वा अविदितार्षेय छन्दो देवता ब्राह्मणेन मन्त्रेण याजयति वाऽध्यापयति वा स्थाणु वच्छेति र्गतं वा पद्यते प्रवा मीयते पापीयान् भवति । यातयामान्यस्य छन्दांसि भवन्ति । अथ यो मन्त्रे मन्त्रे वेद सर्वमायुरेतीत्यादिश्रुतेः ‘अविदित्वा ऋषिछन्दोदैवतं योगमेव च । 4 योऽध्यापयेज्जपेद्वापि पापीयान् जायते तु सः ॥ इति स्मृतेश्व ऋषिछन्दोदेवतारहितानां मन्त्राणां यातयामत्वादिकं ज्ञायते । आघारादिषु कथमिति चेत् । सत्यम् । यद्यपि प्रत्येक मृषिछन्दोदेवता नात्र प्रतिपादिताः । तथापि सामान्येन अन्तर्यामी ऋषिः । अनुष्टुप्छन्दः । परमात्मा देवता इति ज्ञेयम् । १२६ श्री श्रीनिवासमशित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न क्रियाविकारे ‘अविज्ञातेषु सर्वेषां मन्त्राणान्तु पृथक् पृथक् । ऋषिछन्दोषि देवेषु छन्दोऽनुप्टुबिति स्मरेत् ॥ अन्तर्यामी ऋषिः प्रोक्तः परमात्मा च देवता । इति सामान्यतः स्मृत्वा पूजयेत्पुरुषोत्तमम् ’ ॥ इति । स्वशरीरगताभिधारणार्थं मयि गृहामीत्यभिवादनमुक्तम् । चयनमधिकृत्य यजुषि श्रयते । ‘यदध्वर्युरात्मन्नमिमगृहीत्वाऽग्मिं चिनुयाद्योऽस्य स्वोऽभिस्तमपि यजमानाय चिनुयादमिं खलु वै पशवोऽनूपतिष्ठन्तेऽपकामुका अस्मात्पशन्यस्युर्मयि गृहाम्य अमिमित्याहात्मन्नेव स्वमग्निं दाधार नास्मात्पशवोऽपक्रामन्नी ‘ति । . श्रीते च - ‘मयि गृह्णामि –‘यो नो अभि’ रिति द्वाभ्यां हृदयस्थममिं स्वात्मनि गृह्णीते ‘ति । कराविति । सूत्रान्तरेऽप्येवमेवोक्तम् ‘मेध्यतासिद्धयर्थ समन्तकत्वेन हस्ताववनेक्ति । आत्मानमेव पवयते ’ इति । आरण्यपर्वणि च न चाशुचि नप्यनिर्निक्तपाणिः नाब्रह्मविज्जुहुयान्नाविपश्वित् । बुभुक्षवः शुद्धिकामा हि देवा: नाश्रद्धधानस्य हविर्जुषन्ति ’ ॥ इति । ‘उभयहस्तेन वामहस्तेन वा न होतव्यं यातुधाना गृह्णन्ति । वार्ता - युक्ता हुतिमसुरा हस्तात् गृह्णन्ति’ इति भगवच्छास्त्रे काश्यपीये प्रतिपादितत्वात् उभाभ्यामपि वामहस्तेन वा कर्तुमयुक्तत्वादुभयोः प्रक्षालनं किमर्थमिति चेत्-कर्मा- न्तरेषु वामहस्तापेक्षाया विद्यमानत्वात् करावित्युक्तम् । ‘इदमापश्शिवा’ इत्यपोऽभिमन्त्रय ‘अदितेऽनुमन्यख दक्षिणतो बेदि परिमृजामी ‘ति दक्षिणवेदि नैऋत्याद्यन्तं, ‘अनुमते ऽनुमन्यस्व पश्चिमतो वेदिं परिमृजामी’ति तथा नश्चिमवेदि ‘सरस्वतेऽनुमन्य- खोचरतो वेदि परिमृजामीत्युत्तरवेदिं वा व्याद्यन्तं ‘देवसवितः प्रसुत्र पुरस्ताद्वेदं परिमृजामीति पूर्ववेदिमाग्नेय द्यन्तमङ्गुलीरास्तीर्य साधावेन पाणिना कूर्चेन वा परिमृज्य गायच्या वेदीः प्रोक्षयति ॥ ६ ॥नवमः खण्डः ] श्रीर्वखानसगृह्यसूत्रम् १२७ स्वभावतः परिशुद्धानामपां विशेषतो देवसान्निध्यार्थमभिमन्त्रणमुच्यते । यद्वा । अन्वाधानानन्तरं श्रौते यथाऽभिमन्त्रणमेवमत्रापि । स्वाभिमुखीकरणद्वारा वेदिपरिशुद्धिरुच्यते अदितेऽनुमन्यस्वेत्यादिना
भगुः - अदितेऽनुमन्यस्वेति कथं पूर्वमिदं भवेत् । स्वस्थाभेरन्मुखार्थाय कृतश्शास्त्रेषु निश्चयः || अदितेऽन्वमंस्था इति च होमे चैव हुते सति । अझेः स्वास्थ्यविधानाय कृतमन्ते विदुर्बुधाः ॥ ’ इति । दक्षिणवेदिमित्यादि । यत्रारभ्यते तत्र परिसमाप्तिः । ’ त्रिः प्रौक्षति त्र्यावृद्धि यज्ञः । अथो मेध्यत्वाय ’ इति श्रुतिः । अत्र द्विवारमुक्तम् । वेदिरसीत्यतैकम् । T ‘ब्रह्म सोमावृत्विजौ वरयित्वा अध्र्युः ‘ओं भूपते भुवनपते ’ इति प्रत्येकं प्रेक्ष्य ताभ्यां ‘अहं भूपतिः’ इत्युक्ते ‘ब्रह्मन् - सोम प्रोक्षिष्यामि ’ इत्यन्तं तथोक्त्वा पुनस्ताभ्यां ‘प्रोक्ष’ इत्युक्तस्तथा प्रोक्षयति ॥ ७ ॥ वासाधिकारे:- ऋत्विजौ वरयेत्पश्चात्पश्च सप्त नवाथवा । साक्षतैः दर्भयुग्मैश्च हस्ते हस्ते प्रदापयेत ’ ॥ इति । वरणप्रकारः । ‘देवदूता वा एते यदृत्विजः ’ इति श्रुतेः । ब्रह्मणो देवदूतत्वाभावात् देवदृताकारेण कथं वरणमिति चेत् । सत्यम् । देवा एव ऋत्विजो यदि स्युः तर्हि यजमानस्य न मनुष्यलोकः । यदि मानुषा न देवलोकः । भथोभयोः प्राप्त्यर्थं ब्रह्माद्याकारेण वरणम् । श्रूयते हि षड़िशब्राह्मणे ‘ते ऋत्विजः स्थ यजमानो देवा वा अन्ये ऋत्विजो मानुषा अन्ये यं देवा यजन्ति देवलोकमेव स तैरवरुन्धे न मनुष्यलोकम् । अथ यं मानुषा यजन्ति मनुष्यलोकमेव स तैरवरुन्धे न देवलोकम् । अथ यमुभये याजयन्ति देवलोकं स तैररुन्धे मनुष्यलोकञ्च । स एतान् देवानृत्विजो वृणीत अमि होतादित्यो मेऽध्वर्युश्चन्द्रमा मे ब्रह्मा पर्जन्यो उद्गाते ’ त्यादि । नंनु - चन्द्रमसः कथं ब्रह्मत्वम् - उच्यते । १२८ मार्कण्डेयपुराणे-
श्री मीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने पतिव्रतामाण्डव्ययोश्शापादिकं प्रतिपाद्य अनसूयायाः पातिव्रत्यमाहाल्यात सूर्योदये तद्भर्तुर्जीवनं सुप्रसन्नैः कृष्णादिभिरनसूयाया वरप्रदानश्वोक्ता ’ तयान्तु मम पुत्रत्वं ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ’ । इति पुत्रत्वेन त्रिमूर्तीनां वरण, ‘ऋतुस्नातान्तु चार्वीं लोभनीयतमाकृतिम् । सकामो मनसा भेजे स मुनिस्तामनिन्दिताम् ॥ तस्याभिध्यायतस्तान्तु विकारो योऽन्वपद्यत । तमपोवाह पवनस्तिरश्चोर्ध्वच वेगवान् || ब्रह्मरूपं सुशुक्लं तत्पतमानं समन्ततः । सोमबीजं ततो रूपं दिशस्तज्जगृहुर्दश । स सोमो राजसो जज्ञे तस्यामत्रेः प्रजापतेः ’ || इति ब्रह्मणः सोमरूपेणोत्पत्तिः हरिहरयोर्दत्तात्रेयदुर्वा सोरूपेणोत्पत्तिश्च प्रतिपाद्यते । महावरणञ्चः- ‘ब्राह्मणो दक्षिणत उपास्ते’ । ’ ब्राह्मणो वै प्रजानामुपद्रष्टा । उपद्रष्टुमत्येव प्रजायत’ इति श्रुतेः उपद्रष्टृत्वेन ब्रह्मवरणं कर्तव्यम् । स तु सर्वज्ञश्चेत् यज्ञ यजमानं सर्वाश्च ऋत्विजोऽभिरक्षति । इदमाम्नायते छान्दोग्ये । ‘प्रजापति- कोंकानभ्यतपत् तेषां तप्यमानानां रसान् प्रावृहदमिं पृथिव्या वायुमन्त- रिक्षादादित्यं दिवः । स एतास्तिलो देवता अभ्यतपत् तासां तप्यमानानाँ रसान् प्रागृहदग्नेर्ऋचो वायोर्यजूंषि सामान्यादित्यात् । स एतां त्रयी विद्यामभ्यतपत् तस्यास्तप्यमानाया रसान् प्रावृहत् भूरित्युग्र भुव इति यजुर्भ्यम्सुवरिति सामभ्य’ इति । लोकादिव्याइतिपर्यन्तानां पूर्वपूर्व कारणतामुत्तरोत्तरातिशयताश्च प्रतिपाद्य ‘अथ तथहको रिष्येत् भूस्स्वाहेति गार्हपत्ये जुहुयात् ऋज्ञामेव तद्रसेनच वीर्येणर्चा यज्ञस्य विरिहँ सन्दधाति । अथ यजुषो रिष्येत् भुवस्स्वाहेति दक्षिणा जुहुयात् यजुषामेव तद्रसेन यजुषां वीर्येण यजुषां यज्ञस्य विरिध +नवमः -राण्डः ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १२९ सन्दधाति । अथ यदि सामतो रिष्येत् सुक्स्वाहेत्याहवनीये. जुहुयात् साम्नामेव तद्रसेन साम्नां वीर्येण सानां यज्ञस्य विरिष्ट सन्दधाति । तद्यथा लवणेन सुवर्ण सन्दध्यात् सुवर्णेन रजत रजतेन त्रपु त्रपुणा सीसँ सीसेन लोह ले हेन दारु दारुणा चर्म । चर्मणैवमेषां लोकानामासां देवतानामस्यास्त्रच्या विद्याया वीर्येण यज्ञस्य विरिष्ट सन्दधाति भेषजकृतो ह वा एष यज्ञ ’ इति प्रायश्चित्तञ्च तद्यथेत्यादिना दृष्टान्तमुखेन प्रतिपाद्य ‘यत्रैवंवित् ब्रह्मा भवती ’ त्यारभ्य ब्रह्मैवैक ऋत्विक् कुरूनधानभिरक्षति । एवं विद्ध वै ब्रह्मा यज्ञ यजमान सर्वाश्च ऋत्विजोऽभि- रक्षति । तस्मादेवंविदमेव ब्रह्माणं कुर्वीत नानैवंविंद नानैवंविद ‘मिति । ( ४. १२) । अत एव ब्रह्मवरणम् । + ननु - सूत्रान्तरेष्वनुक्तं सोमवरणं किमर्थमिति चेत् सत्यम् । ‘सोमो - स्माकं ब्राह्मणानां राजा ’ ’ तस्मात्सोमराजानो ब्राह्मणाः ’ इत्यादि श्रुत्यनुसारेण स्वाधिदेवतां पुरस्कृत्य कर्म कृतञ्चत् तत्समृद्धं भवतीति । एवमाह बोधायनः । विष्णुश्च ह वै सोमश्च ब्रह्मवाद्यमवदेतामहं ब्राह्मणानां प्रतिष्ठेति विष्णुरब्रवीदहं प्रतिष्ठेति सोमः तौ प्रजापतिं प्रश्नमैतां सोऽब्रवीत् प्रजापतिच्छन्दांसि विष्णुमधिगच्छन्ति नक्षत्राणि सोमं तावुभौ ब्रह्मण्याविति सोऽब्रवीत् पूजितौ पूजयन्तौ स्तुतो स्तुन्वन्तौ प्रियौ प्रियवन्तौ ब्रह्मण्यो ब्रह्मवित्तमौ वरप्रष्ठातारौ भवत इति । यन्मां ब्राह्मणा वक्ष्यन्ति यज्ञेषु सोऽहमिति विष्णुरब्रवः तस्माद्विष्णु- यज्ञो यज्ञो वै ब्राह्मणानां प्रतिष्ठति, विज्ञायते च ब्राह्मणो वै छन्दसीत्येतस्मात् ब्राह्मणात् । यत्र मां ब्राह्मणा वक्ष्यन्ति नक्षत्रेषु तत्राहमिति सोमोऽब्रवीत् तस्माद्राह्मणानां सोमो राजेति तस्माद्विज्ञायते च ब्राह्मणो वै अष्टाविंशो नक्षत्राणां तत्तस्य क्चः पुष्यमिति तावुभौ ब्रह्मग्यौ ब्रह्मवित्तमौ ब्राह्मणानां प्रतिष्ठातारौ ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितौ यं एवं विद्वान् ब्राह्मणपुरस्कृतानि कर्माणि करोति यज्ञस्य समृद्धयै’ इति । अतस्सोमवरणं विष्ण्वावाहनश्च क्तम् । ब्रह्म- विक्लक्षणमाह मनुः 17 " " अम्न्याधेयं पाकयज्ञमामिष्टोमादिकान् मखान् । यः करोति वृतो यस्य स तस्यत्विगिहोच्यते ’ ॥ इति । १३० श्री श्रीनिवासमैलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ऋत्विग्वरणं यजमानस्य कृत्यम् । ऋत्विजामभावे भृगुः । ऋत्विजामप्यभावे तु ऋत्विजो ब्रह्मसोमयोः । कात्यायन : रत्निमात्रायतौ कूर्ची न्यसेदक्षिणवामयोः || तत्रावास समभ्यर्च्य दद्याद्वाह्मणभोजनम् । रनिस्संवृत मुष्टिस्स्यादरलिः प्रसृताङ्गुलिः ’ ॥ इति ‘स्याद्दर्शपूर्णमासेष्टौ चतुर्णामृत्विजां क्रियाः । चत्वारश्चेन्न लभ्यन्ते तयः कुर्युस्त्रयोऽपि वा || न सम्भवन्ति कुर्यातां द्वावेवेष्टि कथञ्चन । यदि द्वापि न स्यातामेकेनापि समापयेत् ॥ यजमानः प्रयुञ्जीत तत्रानाज्ञातनिष्कृतिम् । इति [ प्रथम प्रश्न ताभ्यामहमित्यादि न प्रकृतावूहों विद्यत इति सोमस्य यज्ञपतिरार्त्विज्यं करिष्यामीति सोमोऽहं. मनुष्याणामित्यादिस्वनामसङ्कीर्तनमात्रमेव नान्यत् । ‘ब्रह्मन् ’ इत्यादि - ब्रह्मन् सोम प्रोक्षिष्यामीत्यन्नं यथा भवति तथा। अभि- होलह यामित्यादि - पात्रादाधावमादाय साक्षतं. ’ पृथिव्याप’ इति प्रोक्षणीपात्र- मापूर्य । तथा - वक्ष्यमाणवत् श्रौतवद्वा । ‘वसूनां पवित्र ‘मित्युदये पवित्रे प्रक्षिप्य । दक्षिणे न पाणिनाग्रमित्यादि यद्वा श्रीतवत् उदगग्राभ्यां पवित्राभ्यां ‘देवो व ’ इति त्रिरुत्पूय ’ आपो देवी ’ रित्यभिमन्त्रय ब्रह्मन् सोम- प्रोक्षिप्यामीति । अन्यथा अन्तशब्दतथाशब्दयोः वैयर्थ्यम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्नाचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ नवमखण्डार्थविवरणं समाप्तम् ।तान् अथ दशमः खण्डः पात्रादाधावमादाय ‘पवित्रे स्थ’ इति वेद्यां बर्हिषः स्थापयित्वा ‘परशुर’ सीति प्रोक्ष्य, समिधो मुक्तबन्धाः ‘कृष्णोऽसी ’ ति, ‘वेदिर’ सीति वेदि, ‘बर्हिरसी’ ति बर्हिषः, सुवादीन् ‘सुरम्य ’ इति । बर्हिषोऽयं ‘दिवे’ स्वेति, मध्यमन्तरिक्षाय ’ त्वेति, मूलं ‘पृथिव्यै त्वे ’ ति प्रोक्षयति ॥ १ ॥
पात्रादिति प्रोक्षणीपात्राज्जलमादाय । वेद्यां - कुण्डवेद्याम् । तान्- दर्भान् पात्रादाधावमादायेति तूष्णीमुक्तत्वात् अमन्त्रकमेवेति चेन्न – पूर्वापर- पर्यालोचनया आदौ मध्ये च क्रियान्तरं वक्तव्यम् । अमन्त्रकत्वेन समन्त्रकत्वेन च प्रोक्षणद्वयं कर्तव्यम् । ’ तथा प्रोक्षय ’ तीत्युक्तत्वात् । पात्रादाधावमादायेत्युक्त- वात् ‘परशुरसी’ त्यादिप्रोक्षणस्य प्रतिपादितत्वाच्च पूर्वोक्तमार्गेण कर्तव्यम् । किश्च बोधायनः - ‘अथाप्युदाहरन्ति असंस्कृताभिः प्रोक्षणीभिः प्रोक्षितैः पात्रैः, होमश्चासंमार्जितैः सुक्स्रुवैः नाधिश्रितपकैराज्येन प्रचरेत् यातुधाना रक्षांसि पिशाचा यज्ञ ग्राहयेयु ’ रिति । अत्र श्रुतिः ‘प्रोक्षणी रसादयति, आपो वै रक्षोघ्नीः, रक्षसामपहत्यै’ इति । समिधो मुक्तबन्धाः कृष्णोसीतीति- श्रुतिः - ‘प्रन्थि विस्रंसयति, प्रजनयत्येव तदिति । स्वादीनिति । श्रुतिः ‘स्रुध्येषा. प्राणो वै स्रुवः, जुहूदैक्षिणो हस्तः, उपभृत्सव्यः, आत्मा ध्रुवा, अन्न सम्मार्जनानि, मुखतो वै प्राणोऽपानो भूत्वा, आत्मानमन्नं प्रविश्य, बाह्यतस्तनुवं शुभयति, तस्मात्सुवमेवाग्रे सम्माष्टि’ इति । अन्यत्र ‘सुचस्सम्मार्ष्टि, सुवमग्रे पुमांसमेवाच्यः स श्यति मिथुनत्वाय, अथ जुहूम्, अथोपभृतम्, अथ ध्रुवाम्, असौ वै जुहूः, अन्तरिक्षमुपभृत् पृथिवी ध्रुवा, इमे वै लोकास्सुचः, वृष्टिस्सम्मार्जनानि, वृष्टिर्वा इमान् लोकानुपूर्व कल्पयन्ति, ते ततः क्लृप्ताः समेधन्त । समेधन्तेस्मा इमे लोकान् प्रजया पशुभिः’ इति च । कृष्णोसीत्यादि मन्त्रैः इध्मादीनां प्रोक्षणं फलान्तरार्थमितिश्रयते- १३२ श्री श्रीनिवासमसकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न गजुषि - ‘अभिर्देवोभ्यो निलायत, कृष्णो रूपं कृत्वा, स वनस्पतीन् प्राविशत्, कृष्णोस्मास्वरेष्ठोमये त्वा स्वाहेत्याह, अमय एवैनं जुष्टं करोति, अथोग्नेरेव मेधामवरुन्धे, वेदिरसि बर्हिषेत्वा स्वाहेत्याह, प्रजा वै बर्हिः, यजमानमेव प्रजासु प्रतिष्ठापयति । दिवेत्वान्तरिक्षायत्वा पृथिव्यैत्वेति बर्हिररासाद्य प्रोक्षति, एभ्य एवैनं लोकेभ्यः प्रोक्षति’ । अथ - ततः, ‘सहस्रुचा पुरस्तात् प्रत्यचं ग्रन्थि प्रत्युक्षति प्रजावे बर्हिः, यथा सूत्ये काल आपः पुरस्ताद्यन्ति तादृगेव तत्, स्वधा पितृभ्य इत्याह, स्वधाकारो हि पितॄणाम् ऊम्भव बर्हिषद्धय इति दक्षिणायै श्रोणेरोत्तरस्यै निनयति संतत्यै, मासा वै पितरो बर्हिषदः, मासानेव प्र णानि, मासा वा षनिर्वर्धयनि, मासाः पचन्ति समृद्धयै, अनतिस्कन्दन् ह पर्जन्यो वर्षनि यत्रैतदेवं क्रियते, उर्जा पृथिवीं गच्छतेत्याह पृथिव्यामेबोर्ज दधाति, तस्मात् पृथिव्या ऊर्जा भुब्यते ’ इति । पोपयत्वा’ इत्यपो बर्हिर्बन्धने सह्राव्य ‘स्वधा पितृभ्यः इति सापसव्यं दक्षिणतः प्रोक्ष अप शेषं पश्विमस्यामुत्तरान्तं ‘ऊर्म- व’ इति खावयेत् ॥ २ ॥ उभाभ्या’ मिति पाणी प्रक्षालयति ।। ३ ।। पाणिप्रक्षालनादि पूर्ववत् । ‘पूपा त’ इति बहिर्बन्धं विसृज्य मूलादर्ध्व ’ आदित्यव्युञ्ज- नमसि’ इत्यभिमृश्य पश्चिम वेद्यधस्तादुत्तरात्रं ‘ऊर्णाग्रदसं’ इति दमै परिस्तीर्य वासस्थं देवेभ्यः’ इति प्रागयँ स्वासने चैकं निधाय ‘विष्णोः स्तूपोऽसि ’ इति प्राच्यां ’ दक्षिणतः इति याम्यां ‘पश्चि वः’ इति प्रतीच्यां ’ उत्तरतः । इत्युदीच्यां वेद्यां प्रागुत्तरा परिस्तृणाति ॥ ४ ॥ . दः परिस्तीयें त्याद - ‘प्रजा वै बर्हिः, पृथिवी वेदिः प्रजा एव पृथिव्यां प्रतिष्ठापयति । स्वासस्थं देवेभ्य इत्याह देवेभ्य एवेन स्वासस्यं करोति’ इति । विष्णोः स्तूपोऽसीति प्राध्यामित्यारभ्य परिस्तरणमुच्यते । ‘पश्चिमान्तंदशमः खण्डः ] श्रीर्बलानसगृह्यसूत्रम् १३१ प्रागपवर्ग प्रत्यगपवर्ग वा ’ इति भौते उक्तस्वात् । यद्वा उत्तराग्रम् । ‘उपास्मिन् श्वो यक्ष्यमाणे देवता वसन्ति । य एवं विद्वानभिमुपस्तृणाति ’ इति श्रुतिः । उत्तराग्रमैशान्यामुर्ध्वं कृत्वा ‘गन्धर्वोऽसि’ इति पश्चिमस्यां ‘इन्द्रस्य ’ इति याम्यां ‘मित्रावरुणी’ इत्युदीच्यां वेद्यां प्रागुत्तराग्रान् परिधीन् परिदधाति ।। ५ ।। रक्षोहरणार्थं गन्धर्वोऽसीत्यादिभिः परिविनिधानमुच्यते । श्रुतिः । ’ गन्धर्वोऽसि विश्वावसुरित्याह विश्वमेवायुर्यजमाने दधाति । इन्द्रस्य बाहुरसि दक्षिण इत्याह इन्द्रियमेव यजमाने दधाति मित्रावरुणौ त्वोचरतः परिषत्तामित्याह प्राणापानौ मित्रावरुणौ प्राणापानावेवास्मिन् दधाति ’ इति ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ दशमखण्डार्थविवरण समाप्तम् । अथ एकादश: खण्ड: -५०*- वायव्यासुतरामूर्ध्वं करोति ॥ १ ॥ ’ सूर्यस्त्व’ इति प्राच्यामुत्तरान्तं ’ उपरिष्टात्’ इत्यूध्ये ‘अध- स्तानागा’ इत्यधश्व परिषिच्य ‘वीतिहोत्रं ’ इत्यग्न्यालये समिधावनी- शयोर्दिशोरूर्ध्वाग्रे निदधाति ॥ २ ॥ " यजुषान्यां श्रुतिः । ‘सूर्यस्त्वा पुरस्तात्पात्वित्याह रक्षसामपहत्यै । कस्याश्विदभिशस्त्या इत्याह अपरिमितादेवैनं पा’ तीति । अन्यत्र च । ‘परिधीन् परिदधाति, रक्षसा- मपहृत्यै । स स्पर्शयति रक्षसामनन्वपचाराय । न पुरस्तात्परिदधात्यादित्यो होवोन् पुरस्ताद्रक्षा स्यपहन्त्यूर्श्वे समिधावादधात्युपरिष्टादेव रक्षा त्यपहन्ति तूष्णीमन्यां मिथुनत्वाय द्वे आदधाति द्विपाद्यजमानः प्रतिष्ठित्यै ’ परिधिमेवैतं परिदधात्यस्कन्नत्वा ’ येति च । अधस्तान्नागा इत्यधस्ताद्रक्षणम् । अस्तमितेऽपि । ‘अग्निं वा चादित्यस्सायं प्रविशति । तस्मादभिर्दूरान्नक्तं ददृशे । उभे हि तेजसी सम्पद्येते । उद्यन्तं वावादित्यमभिरनुसार हति । तस्माद्भूम एवाभ्नेर्दिवा ददृशे ’ । इति सूर्यरक्षणं सिद्धम् । बिष्णुपुराणे:- ‘प्रभा विवस्वतो रात्रावस्तं गच्छति भास्करे । ननु - " विशत्यग्निमतो रात्रौ वहिर्दूरात्प्रकाशते || वह्नेः प्रभा तथा भानुं दिनेष्वाविशति द्विज । अतीव वह्निसंयोगादतस्सूर्यः प्रकाशते || तेजसी भास्कराम्नेये प्रभावोष्णस्वरूपिणी । परस्परानुप्रवेशादाप्याय्येते दिवानिशम् ’ ॥ इति । ‘चत्वारोऽप्यथ ये वर्णा हव्यं कव्यं प्रदास्यते । मन्त्रहीनमरण्यायां तेषां दत्तं क गच्छति’ ।। इति पृष्टो नारद:- असुरान् गच्छते विप्रैः रक्षांसि क्षत्रियैस्तथा । वैश्यैः प्रेतांस्तथा शूद्रैर्दत भूतानि गच्छति ॥एकादश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् r इत्यानुशासनिके एकपञ्चाशाध्याये मार्कण्डेयं प्रति मन्त्रतन्त्रादिहीनं राक्षसं भवतीत्याह । रक्षोर्निर्हरणार्थं परिध्यादिकमुक्तञ्चत् असुरादिभिः प्राप्तिसम्भावना कथमिति चेत् । सत्यम् । यजुषि श्रूयते । ’ त्रयो वा अम्मयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितॄणां सहरक्षा असुराणां त एताशंसते मां वरिष्यते मामिति वृणीध्वं हव्यवाहनमित्याह य एव देवानां तं वृणीते ’ इति प्रसङ्गादिदमुक्तम् । ‘परिस्तीर्य’ मित्यादिनैन्द्राद्यमुदगन्त मार्षेणापो दत्वा ‘स्ता ’ सीत्यादिभिर्दक्षिणादि तेनैव प्रागन्तमुत्तरान्तञ्च परिषिच्य ‘तारुणा: सीत्याग्नेयादशानान्तं प्रदक्षिणमाग्नेयाद्यन्तमद्भिः परिषिञ्चति ॥ ३ ॥ / सृतासीत्यादिभिरिति । दक्षिणमुत्तरं प्रागन्तं पश्चिममुत्तरान्तम् । तेनैव - आपेणेत्यर्थः । तारुणासीत्याग्नेयादीशानान्तमित्यन्तेनैकम् । प्रदक्षिण- माग्नेयान्नमित्येकम् । इदममन्त्रकम् । एवं त्रिविधं परिषेचनं कुर्यात् । श्रुतिः । त्रिः परिषिञ्चन् पर्येति त्रिवृद्वा अभिर्यायानेवाभिः तस्य शुचं शमय ’ तीति । अन्यत्र | ‘अपः परिषिञ्चति । मार्जयत्येवैनान् । अथो तर्पयत्येव तृप्यति प्रजया मशुभिः ’ इति । • 1 ‘वानस्पत्योऽसीति प्रणिधी प्रक्षाल्य पृथिव्यापो गृहीष्या ’ मीति साक्षतमद्भिरापूर्य ‘वसूनां पवित्रमित्युदगग्रे पवित्रे प्रक्षिप्य दक्षिणेन पाणिनाग्रमितरद्वामेन गृहीत्वा ‘देवो वस्सवि’ तेति विरु त्पूय तथा निदधाति ॥ ४ ॥ वानस्पत्योऽसीति प्रणिधी प्रक्षान्य । अत्र मन्त्रावृत्तिः । ’ मन्त्रान्तैः कर्मादीन् सन्निपातये ’ दिति वचनात् । प्रत्येकं वानस्पत्योऽसीत्येकवचननिर्देशात् इतिकरणसामर्थ्याच्च पृथगेव मन्त्रेण प्रक्षालनम् । पृथिव्यापो गृहीष्यामीति साक्षतम् – अक्षतसहितम् पात्रमद्भिरापूर्य वसूनां पवित्रमित्युदगग्रे पवित्रे प्रक्षिप्य । ‘पवित्रवत्यानयति । अपाञ्चैवौषधीनाञ्च रस सँसृजति । अथो ओषधीष्वेव पशून् प्रतिष्ठापय ’ तीति श्रुतिः । पवित्रप्रक्षेपणानन्तरं जलेन पूरणम् । दक्षिणेन पाणिनाग्रमितरद्वामेन गृहीत्वा देवो वत्सवितेति विरुत्पूय । तथा - 1 १३६ श्री श्रीनिवासमणि तात्पचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम । पुनरप्युदयं निदधाति । यद्वा ‘उदयमाभ्यां पवित्राभ्यां खिरु’ न्यूमेति भीते उत्पाद नामहस्तेनायं गृहीत्वा उत्पननं कुर्यात् । अभिवादनवद्यत्यस्तपाणिना केचित्कुर्वन्ति । तदसत् । उत्तानाभ्यां पाणिभ्यामित्यालवनेनोक्तखात् । मवास्यखपाणिना इत्यनुक्तत्वाच्च । श्रुतिस्मृतिविरोधे तु सुतिरेव बलीयसी । भविरोधे सदा कार्य स्मार्त वैदिकवत्सदा’ इति स्मृतेश्व उत्तानायां हस्ता- मनुष्ठानामिकाभ्यामुत्पवनं कर्तव्यम् । ‘देवोवस्सवितोत्पुनात्वित्याह । सवितृ- प्रसूत एवैना उत्पुनाति । अच्छिद्रेण पवित्रेणेत्याह । असौ वा आदित्योऽच्छिद्रं पवित्रम् । तेनैवैना उत्सुनाति । द्वाभ्यामुत्पुनाति द्विपायजमानः प्रतिष्ठित्यै ’ पच्छो गायलिया त्रिस्समृद्धत्वा’ येति च श्रुतिः । ‘पच्छः गायत्र्या उदग- ग्राभ्यां पवित्राभ्या’ मिति श्रोते उक्तत्वाच्च न मन्त्रावृत्तिः । पादशः एकवारम् । 6 ‘ब्रह्मअप’ इति सोमाप’ इति च ब्रह्मसोमावृत्विजौ प्रत्येकं प्रेक्ष्य ताम्यां तथा ‘प्रणये’ त्युक्तः ‘को व’ इति प्रणीय वेद्यां दक्षि- गोतरयोः प्रणिधी निधाय ‘संविशन्ता’ मिति कुर्चेन जल स सान्य गायत्र्या स्रुवं प्रोक्षश्येत् ॥ ५ ॥ प्राणैस्समं धारयमाणोऽविषिश्चन् प्रणयति’ इति श्रौते प्रणयनप्रकार छक्तः । ! यो वै श्रद्धामनारम्य यज्ञेन बजते मास्येष्टाय श्रद्धधे अपः प्रणयति’ इत्यारभ्य देवमनुष्या इष्टाय श्रहवते इति । तथा । अपः प्रणयति शो वा आपः इत्यारभ्य आपो वै रक्षोघ्नीः यज्ञो वा आपः ’ देवानां प्रियं धाम ’ f • + आपो वै आपो वै सर्वा देवता:’ इत्यादि श्रुतयः अपां मजमनं शंसन्ति । अन्यत्र च ’ अभौ तृतीयमप्सु तृतीयं ब्राह्मणे तृतीयं तस्मादुदपात्र- सुपनिषाय ब्राह्मणं दक्षिणतो निषाद्य भेषजं कुर्याद्यावदेव मेमजं तेन करोति समर्धुकमस्य कृतं भव’ तीति । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी एकादशखण्डार्थविवरण समाप्तम् ।अथ द्वादश: खण्ड: भूः स्रुवं गृहा मीति स्रुवं गृहीत्वा ‘वर्षिष्ठे अधिनाक’ इति वेद्यधस्तात् समिधौ न्यस्य ’ अहीनो निर्वपामी ’ ति सुई प्रधान्य ’ निर्दग्ध’ मिति पर्य कृत्वा ’ निष्टप्त’ मिति समिधोर्निदध्यात् ॥ १ बोधायनः । ‘खादिरी दर्वी तेजस्कामस्य, औदुंबर्याच कामस्य, पालाशी ब्रह्मवर्चसकामस्य, अथ हैकेषां विज्ञायते निर्ऋतिगृहीता वै दव यद्दय जुहुयात् निर्ऋतस्य यज्ञं ग्राहयेत् तस्मात् सुवेणैव होतव्य ’ मिति । पालाशेन सुवेणेत्यात्रेयः खादिरेणैवेत्यांगिरसः, ताम्रायसेनेत्याधर्वगः । कार्णाय- सेनाभिचरन्निति सार्वत्रिकमिति । ’ वर्षिष्ठे अधिनाक इत्याह रक्षसामपहत्यै । अमिष्टे तनुवं मातिथागित्या हानतिदादाय । अग्ने हव्य रक्षेत्याह गुप्त्यै ’ इति । 1 निर्दग्ध रक्षो निर्दग्धा अरातय इत्याह रक्षा स्येव निर्दहति ‘त्रि मि करोति । त्र्यावृद्धि यज्ञः अथो रक्षसामपहत्यै’ इति । समिधोरिति - वर्षिष्ठ- समिधोरुपरि इत्यर्थः । ‘अदितिरस्यच्छिद्रपत्रे’ त्यापस्थालीं गृही उत्तरे ‘भूत- कृतः स्थापोर्ट ’ इत्यंग रं व्यस्य ’ सगगः स्थ’ इति विन्यस्य ‘महीना मिति पचति ॥ २ ॥ उत्तरे - उत्तरभागे । पनीरक्षणार्थमुत्तरे न्यासः । ‘रुद्रो वा एष यदभिः । पत्नी स्थाली । यन्मध्येऽग्नेरधिश्रयेत् । रुद्राय पत्नीमपिदध्यात् । प्रमायुका स्यात् । उदीचोंऽगारान्निरस्याधिश्रयति पत्नियै गोपीथाय । व्यन्तान् करोति । तथा पन्यमायुका भवति’ इति श्रुतिः । महीनामिति । ‘महीनां पयोऽस्योषधीना रसमित्याह । रूपमेवास्यैतन्महिमानं व्याचष्टे’ इति । 6 पूर्ववत् पवित्रेण विरुत्पूय आज: स्थाल्यां (स्थान्यः पृष्ठगतं ) भस्म ‘इंदं विष्णु’ रिति वेदेन शोधयित्वा उद्भस्थोदह मिनि बर्हिर्दग्ध्या अंगारं ‘अन्तरित ’ मित्याज्यस्य दर्शयति ॥ ३ ॥ 18 १३८ श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न श्रुतिः ‘यजमानो वा आज्यम् । प्राणापानौ पवित्रे । यजमान एव प्राणापानौ दधाति इति । अतः पवित्राभ्यामेवोत्पुनाति । पुनराहारमुत्पुनाति, एवमेव प्राणापानौ संचरतः । वेदेन शोधयत्वेति । मन्त्रेण शोधनमसुरनि- वृत्यर्थम् । श्रुतिः - ‘वेदेनैव देवा असुराणां वितं वेद्यमविन्दन्त, तद्वेदस्य वेदत्वम् ’ इति । वेदलक्षणं श्रौते उक्तम्, ‘वेदोसी ’ ति वत्सज्ञं त्रिवृच्छिर संवाद वेद कृत्वा अग्रान् प्रादेशे परिवासयतीति । अन्तरितमित्यादि । श्रुतिः अन्तरित रक्षोऽन्तरितमित्याह । रक्षसामन्तर्हित्यै ’ इति च । दक्षिणतोऽङ्गारं गायत्र्या व्यस्य तयैव चरुस्थाली मधिश्रित्य दमल्केन पावतारयति ॥ ४ ॥ , 36. 6 तयैव - गायत्र्यैव । चस्स्थालीमिति । ‘यजमानो वै पुरोडाश: इति श्रुतेः, यमुत्र पुरोडाशा न इह चरव: ’ इति बोधायनवचनाच्च दक्षिणन इत्युक्तम्, इमवत् फलम् । दर्भोल्केनेत्यादि । श्रुनिः। यच्छू हविरनभिघारितम् अभिद्योतयति । अभ्यवैनद्धास्यति । अथो देववैवैनद्गमयति’ इति । ’ अभिघार्यो- द्वानयति देवत्रैवैनमयति इति च । अन्तारयतीति प्रागादिप्यनुपपन्नत्वा- दुत्तरन एवावारणम् । श्रुतिरपि । यत्माचीनमुद्वासयेत् । यजमानं शुचा- ऽर्पयत् । यद्दक्षिणा, पितृदेवत्यं स्यात् । यत्प्रत्यक्, पत्नी शुचाऽर्पयेत् । उदीचीनमुद्वामयति । एष वै देवमनुष्याणां शान्ना दिक् । तामेवैनदनृद्वासयति शान्ये इति । 1 पवित्रेणाऽज्यं वि विरुत्पूय ‘घर्मो ’ सीति ग्रन्थिं विसृज्य उत्तर पश्चिम निधाय अद्भिः प्रोक्ष्य ‘आप्यायन्ता ’ मिति पवित्र जुहोनि ।। ५ ।। 1 उत्तरपश्विमेति । प्राणापानौ पवित्र मिति श्रुतेः पवित्रस्य वायु- त्वादुत्तरपश्चिम इत्युक्तम् । आप्यायन्तामित्यादि । श्रुतिः । ’ आप्यायन्ना- माप ओपचय इत्याह । आप एवौषधीराप्याययति । मस्नां पृषतयस्थेत्याह । 1 मरुतो वै वृष्टया ईशते । वृष्टिमेवावरुन्थे । दिवं गच्छ ततो नो वृष्टिमेर येत्याह । वृष्टिर्वे द्यौः । वृष्टिमेवावये ’ इति ।द्वादश: खण्ड: ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् १३९ ‘वीतिहोत्र’ मिति समिदग्रं घृताक्तं वायव्येऽमैौ स्थापयित्वा ‘देवस्ये ’ ति स्रुवेण होम्यं द्विधा विहरति ॥ ६ ॥
समिदयं घृताक्तमिति । श्रुनिः - ‘अस्थि वा एतत् । यत्समिधः । एतद्वैतः । यदाज्यम् । यदाज्येन समिधोऽभ्यज्यादधाति । अस्थ्येव तदेतसि दधाति ’ इति । द्विधा विहरणमाधारार्थमितरदेवतार्थञ्च, अथवा आघारार्थ - मन्तहोमार्थञ्च । ‘अबिम्बपूजने रूपं चतुरङ्गुलमुन्नतम् । सर्वाधिष्ठानकं देवं पद्मजं ध्यानगोचरम् । सर्वावयवसम्पूर्ण पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् । शुकपिञ्छाम्बरधरं विष्णुं प्रणवरूपिणम् ॥ एवं ध्यात्वा तु कृत्वा वै पर्जन्यस्य समर्चयेत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वादशखण्डार्थविवरण समाप्तम् । अथ चतुर्दशः खण्डः गावच्या समित्रः प्रोक्ष्य एकविशति गहुतिप्रमाणाः करसम्पूर्णा वामनिधो गृहीत्वा मूलाग्राभ्यां घृत स्पर्शयित्वाऽस्यक्षताज्य- चरुभिः ‘इना मे अन्न’ इति मूलमध्याप्राणि स्पशँस्पर्शमधो नीत्वो- मागे मध्ये च सन्दधाति ॥ १ ॥ एकविंशतिसङ्ख्यात्वेन गृहीताः । आहुतिप्रमाणाः इत्यत्र आहुति - सङ्ख्याका इति केचिद्वदन्ति । तदसत् । आहुतीनां तदधिकसङ्ख्यात्वेन विद्यमानत्वात् श्रुतिविरोधाच्च । एकविंशतीध्मदारुणि भवन्ति’ इत्यादिश्रुतिः । अभ्यर्चेत्यादि । ‘वधा अनक्ति । त्रय इमे लोकाः । एभ्य एवैनं लोकेभ्योऽनक्ती ‘ति श्रुः । ’ इमा मे अग्न इष्टका धेनवरसन्त्वित्याह धेनुरेवैनाः कुरुते । ता एनं कामदुधा अमुत्रामुम्मिन् लोक उपतिष्ठन्ते ’ इति मन्त्रः । अवेष्टकाशब्दो यौगिकः । ’ प्रकरणानुक्रान्तो योगो रूढिमपहरति इति न्यायात् । देवेन नं र्थेन दक्षिणस्याद्भिः प्रागन्तं ’ अदितेऽनुमन्यस्त्रे ‘ति, पश्चिमस्यामुत्तगन्तं ‘अनुमतेऽनुमन्य ’ स्वेति, उत्तरस्यां प्रागन्तं ‘सरतेऽनुमन्य’ स्वेति ‘देवसवितुः प्रसुति पूर्वस्यामुदगन्तमाग्ने- याद्यन्तं सर्वतथ प्रदक्षिणं परिषिति ॥ २ ॥ दैवेनेति । स्वाभिमुखीकरणार्थ परिषेचनमुच्यते । ’ हिँसते’ त्यभिमन्ध्य ’ अयं त म ‘इतीमा नसकुलान् शरोऽङ्गारेऽनौ जुहुयात् ॥ ३ ॥ श्रुतिः । ‘मदाग्नमुद्धरति इत्यारभ्य ‘शरोऽङ्गारा मध्यूहन्ते । ब्रह्म तस्मिन् वरं तथाविधे जुइति । असन्नेवास्याग्निहोत्रं हुतं भवनि ‘ई’! | श्रग्निः ।चतुर्दश: खण्ड: ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् १४३ यस्यै देवतायै हविर्निरूप्य तां देवतां मनसा ह वै व्याय- निर्वपेत् ॥ ४ ॥ यस्यै देवतायै इत्यादि । यां देवतामुद्दिश्य हविर्निरूप्यते तां देवतां ब्रह्मात्मादिशब्दवाच्यो नारायण एवेति ध्यायन्निर्वपेत् । ‘एको ह वै नारायण आसी’ दित्याद्युपनिषत्प्रत्यभिज्ञापकत्वेन ह वै इति प्रसिद्धवन्निर्देशस्य सूत्रे प्रति - पादितत्वात् । ‘शरोऽङ्गारेऽग्नौ जुहुया ’ दित्युक्तत्वाच्च । यद्वा परमात्मनो नारायणस्याङ्गभावेन ध्यायन् । अङ्गान्यन्या देवता’ इति श्रुतेः । यद्वा अन्तर्यामित्वेन ध्यायन् । f ननु - 1 विग्रहो हविरादानं युगपत्कर्म सन्निधिः । प्रीतिः फलप्रदत्वञ्च देवतानां न विद्यते ’ ॥ इति मीमांसकमते देवतानां विग्रहाद्यभावात् चतुर्थ्यन्तरशब्दो देवतेति शब्दा- तिरिक्त देवतानङ्गीकारात् मन्त्रार्थवादानां स्वार्थे तात्पर्याभावाच्च शब्दात पृथक्त्वेन देवता कथं प्रतिपाद्यत इति चेत् । उच्यते । ‘यद्वै किश्च मनुर - वदत्तद्वेषज’ मिति श्रुतेः । ‘वेदाद्युपनिबन्धत्वात् प्राधान्यन्तु मनोः स्मृतम् । मन्यर्थविपरीता तु या स्मृतिस्ता न शस्यते ’ ॥ इति । बृहस्पति स्मरणात् - ’ यत्पूर्व मनुना प्रोक्तं धर्मशास्त्रमनुत्तमम् । १ नहि तत्समतिक्रम्य वचनं हितमात्मनः ॥ इत्यक्तिरस्स्मरणाच्च प्रामाणत्वेनावगतमनुस्मृतौ
प्रत्यक्षमनुमानश्च शास्त्रञ्च विविधागमम् । त्रयं सुविदितं ज्ञेयं धर्मसिद्धिमभीप्सते’ ति स्मरणात् ‘महाँ इन्द्रो वज्रबाहुरिति ’ शास्त्रादिभिरस्तीत्यवगम्यते । यथोपरा - गादिः । युगपत्कर्म सन्निधिश्ध सौभरि प्रभृतिषु विद्यमानत्वादिन्द्रादिषु किंपुन- र्न्यायसिद्धम् । युगपदनेकशरीरपरिग्रहुश्च एकस्य कथं सम्भवतीति चेत्- ज्ञानद्वारे- 1 ter श्री श्रीनिवासनसित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न त्युच्यते । मन्त्रार्थवादानां स्वार्थे तात्पर्य गारुडादिषु दृश्यते । अतस्तां देवता- मित्या युक्तम् । यथाह वास्य सुषुम्ना ज्योतिष्मती प्राणवती रेतोधा इत्येव आहुति गृहीत्वा रश्मयश्वतस्रः पृश्नौ सन्दधीरन् सह वा शुद्धाऽमृतवह! चि, ही दिव्या लोकपानीत्येताभिचन्द्रमसमाप्याययति असौ नु राजा सोन आध्यायिनो मूलगामी वपाम्यमृतोद्गारी सुरप्रियेत्येताभिरमृतेन तां देवतां तर्पयति ।। ५ ॥ यथाह वा अस्येति । आहुतीनां कलाद्वारा तत्तद्देवताप्रापणमुच्यते । सन्दधीरन स्थापयन्ति । मनुः
‘अग्नौ प्रास्ताहुतिस्सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । इति 1 पुनरपि क्लाद्वारा चन्द्रस्याप्यायनमाह सह वेत्यारभ्य चन्द्रमसमाप्या- यतीत्यन्तेन । सोमोत्पतौ अम्नौ हुतञ्च दत्तश्च सर्व सोमगतं भवेत् ’ इति । पुनरपि चन्द्रमसः कलाद्वारा तत्तदेवताप्रीतिरुच्यते मूलगामीत्यादिना कदा वा देवता- तृप्तिरिति चेत् - उच्यते । ‘अग्नौ हुतश्च दत्तञ्च सर्व सोमगतं भवे ’ दित्यारभ्य ‘प्रथमां पिबते वह्निरित्यादिना तत्ततिथिषु तत्तदेवताप्रीतिमुक्ता ‘हुतमभिषु यज्ञेषु पुनराप्यायते शशी’ त्यादिना पुनराप्यायनस्य प्रतिपादितत्वात् । ‘सबो मनुष्याः, अर्धमासे देवाः, मासि पितरः संवत्सरे वनस्पतयः तस्मादहरहर्मनुष्या अशनमिच्छन्तेऽर्धमासे देवा इज्यन्ते मासि पिदृभ्यः क्रियते संवत्सरे वनस्पतयः फलं गृह्णन्ति इति श्रुतेः ’ अमृतेन तां देवतां तर्पयती ‘ति सूत्रे प्रतिपादितत्वाच्च परपक्षे देवतातृप्तिः । पड़िशत्रात्रणे । ‘अथैग चन्द्रमसे क्षयवृद्धिर्भवति । यथा वै चन्द्रमाः क्षीयते च तदनुत्र्याख्यास्यामः पूर्व ग्क्षे वै देवा दीक्षन्तेऽपरपक्षे सोमं भक्षयन्ति तवमानि त्रीणि पात्राण्यु धीयन्ते पृथिवी पात्रमन्तरिक्ष पात्र द्यौः पात्रमिति । तं देवा दिव्येन पात्रेणादित्याः प्रथ पञ्चकलं पञ्चमीं भक्षयन्ति तेऽन्तरिक्षेण पात्रेण रुद्राः द्वितीयं पञ्चकल पञ्चमी मक्षयन्ति ते पृथिव्या पालेण वनस्पतीयं पञ्चकलं पचादशीं क्षयन्ति षोडशी कलाऽवशिष्यते षोडशकलो बै चन्द्रमा ‘इवि ।चतुर्दश: खण्ड: 1 मीवलानगृह्यसूत्रम् श्रीविन्पुराणे - ‘सूर्यरश्मिस्सुषुम्ना यः तर्पितस्तेन चन्द्रमाः । 6 कृष्णपक्षे तु वै शश्वत्पीयते वै सुधामयः ’ ॥ मनुस्स वर्तते धीमान् साम्प्रतं सप्तमेऽन्तरे । आदित्या वसुरुद्राद्या देवास्तत्र महामुने ’ ॥ इति मनुः ॥ r अग्नि दृतं वृणीमहे ’ ‘अग्निर्यज्ञस्य हव्यवाट् ’ ’ अग्नेस्त्रयो ज्यायाँसो आतर आसन् । ते देवेभ्यो हव्यं वहन्तः प्रामीयन्त’ इत्यादि श्रुतिषु अम्न्यादिभिरिति श्रूयते । कलाद्वारेण कथमिति चेत्सत्यम् - श्रुतिमार्गानुसारेण सुषुम्नेत्यादिकमुक्तम् । किञ्च । आवाहितानामत्रैव भागग्रहणम् । ‘उत्तिष्ठन्नोजसा सह पीत्वा शिप्रे अवेपयः’ इति मन्त्रात् आवाहन रहितानामम्न्यादिभिर्नयनम् । यद्वा । ‘ब्राह्मणस्य ह वै देवा हविर्जुषन्ते स्वल्पमप्येकामाहुतिमपि तद्विरिमात्रं वर्धयन्ते इति श्रुत्या गिरिरूपेण वर्धितस्य हविषो देवताम्रपणं- अग्न्यादिभिः किञ्चित्, देवताभिः किञ्चत् अवशिष्टं कलाद्वारेण । यद्वा । सोमादमृतपानं कुर्वतां कलाद्वारेण तृप्तिः । ‘तेऽपरपक्षे सोमं भक्षयन्ती’ त्यादिश्रुतेः । यद्वा ‘ते वा एते आहुती हुते उत्कामतस्तेऽन्तरिक्षमाविशतः तेऽन्तरिक्षमाहवनीयं कुर्वाते वायुमेव समिधं शुकामाहुर्ति ते अन्तरिक्ष तर्पयतः, ते ततः उत्क्रामतः, ते ततः दिवमाविशतः ते दिवमाहवनीयं कुर्वाते आदित्यं समिधं चन्द्रमसमेव शुकाहुतिं, ते दिवं तर्पयतस्ते तत आवर्तते इमामाविशत ’ इति वाजसनेयके द्विवचनान्तत्वेन प्रति- पादनात् अग्निहोत्राहुतिपरमित्यवगम्यते । अन्न आहुतिशब्दार्थः क इति चेत् - देवताह्वानमिति ऋग्ब्राह्मणे श्रूयते । ‘आहूतयो वा नामैता यदाहुतयः । एताभिर्वै देवान् यजमानो यति । तदाहुतीनामाहृतित्वम् । ऊतयः खलु वैता नाम याभिर्देवा यजमानस्य हवमायान्तीति ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्दशखण्डार्थविवरण समाप्तम् । 19 + अथ पञ्चदश: खण्ड: -o- सुवेणाज्यं स्रावयन् परिघी स्पृष्ट्वा वायव्यादाग्नेयान्तं प्रजापतये स्वाहेति, नैर्ऋत्यादीशानान्तमिन्द्राय स्वाहेत्याघारौ जुहुयात् ॥ १ ॥ सुवेणाज्यं स्त्रावयन्नित्यादिना आधाराहुत्योहोंमप्रकार उच्यते । यतिः ’ आघारमाघारयति तिर इव वै सुवर्गो लोकः सुवर्गमेवास्मै लोकं प्ररोचयति, ऋजुमाघारयति ऋजुरिव हि प्राणः सन्नतमाघारयति प्राणानामन्नाद्यस्य सन्तत्या ’ इति । ’ यं कामयेत प्रमायुकस्यादिति जिलं तस्याधारयेत् प्राणमेवास्माज्जिझन्न यति ताजक् प्रमीयते शिरो वा एतद्यज्ञस्य यदाघारः’ इति । श्रौतं च । ‘वेदेनोफ्यम्य सन्ततमृजुं ज्योतिषि प्राजापत्यमाधारमा धारयति । नाभिं प्रति स्रुचौ धारयते समं प्राणैरित्येक ’ इति । तस्मान्मनसा प्रजापतये जुह्वति मन इव हि प्रजापतिः प्रजापतेराप्त्या ’ इति । T चक्षुषी बुद्धा अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहेत्याज्यभागावुत्तर- दक्षिणयोः जुहोति || २ || चक्षुषीत्यादि । श्रुतिः । ‘चक्षुषी वा एते यज्ञस्य यदाज्यभागौ, यदा- ज्यभागौ यजति चक्षुषी वा एतद्यज्ञन्य प्रतिवानि पूर्वार्धे जुहोति तस्मात्पूर्वार्धे चक्षुषी प्रबाहुम्जुहोति तस्मात्प्रबाहुक चक्षुषी देवलोकं वा अग्निना यजमानोऽनु- पश्यति पितृलोकं सोमेनोत्तरार्धेऽमये जुहोति दक्षिणार्धे सोमायैवमिव हीमो लोकावनयोर्लोकयोरनुख्यात्यै राजानौ वा एतौ देवतानां यदग्नीषोमावन्तरा देवता इज्येते देवतानां विधृत्यै तस्माद्राज्ञा मनुष्या विधृताः ’ इति । श्रीते | ‘उत्तारार्थेऽमये दक्षिणा सोमाय तावन्तरेणेतरा आहुतीर्जुहोति’ इति । भुत्यन्तरे । ‘यदा लेलायते बार्चिस्समिद्धे हव्यवाहने तदाज्यभागावन्तरेणाहुतीः प्रतिपादये’ दिति । ‘वज्र आज्यं’ ‘वज्र आज्यभागी वज्रो वषट्कार: त्रिकृतमेव क्जैं सम्भृत्य भ्रातृव्याय प्रहरति ’ इति ।पञ्चदश: खण्ड: ] १४७ ननु वषट्कारस्तु श्रौते, स्मार्ते तावत् स्वाहा शब्द एव । वषट्- काराभावात् । पृथक् फलमिति (?) चेत् । सत्यम् । स्वाहाशब्दस्य वषट्कार- पर्यायवाचकत्वं श्रूयते । पड़िशब्राह्मणे । ‘स्वाहा वै कुतस्सम्भूता कस्य दुहिता- केन प्रकृता किंगोत्रा कत्यक्षरा कतिपादा कतिमात्रा कतिवर्णा कत्युच्छासा किश्वास्याः शरीरं कान्यङ्गानि कानि लोमानि कति शिरांसि कति वा चक्षूंषि किमास्य किप्रावृता कौ बाहू को पादौ कचाधिष्ठिता किमधिष्ठाना कथञ्चन स्वाहा प्रतिगृह्णाति । ब्रूहि स्वाहाया रूपञ्च । स्वाहा वै सत्यसम्भूता ब्रह्मणो दुहिता । | ब्रह्मप्रकृता लातव्य सगोला त्रीप्यक्षराणि एकं पादं त्रयोऽस्यै वर्णाः शुक्लं पद्म सुवर्णमिति चत्वारोऽस्यै वेदाः शरीरं षडङ्गान्यङ्गानि ओषधिवनस्पतयो लोमानि द्वे चास्याश्शिरसी एकं शिरोऽमावास्या द्वितीयं पौर्णमासी चक्षुः चन्द्रादित्यावाज्यभागौ हुतं दक्षिणा प्रावृतं बृहद्रथन्तरमृभ्यजुस्सामगतिः सा स्वाहा सा स्वधा सा वषट्- कारः, सैषा देवेषु वषट्कारभूता प्रयुज्यते पितृयज्ञेषु स्वधाभूता शकटमुखं पृथिवी - मन्तरिक्षेण विपर्येति । तस्याग्निर्देवतं ब्रह्मणो रूपं यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वय - स्याम पतयो रयीणा स्वाहेति । तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति’ इति । किञ्च स्वाहाकारस्योत्पत्त्यादिकमग्निहोत्राहुतिं प्रस्तुत्य यजुषि श्रूयते । ‘जुहवानीमाहौषामिति तद्विचिकित्सायै जन्मे ’ त्यारभ्य ‘तं वागभ्यवदज्जुहुवीति । सोऽब्रवीत् । कस्त्वमसीति । स्वै वते वागित्यब्रवीत् । । । । सोऽजुहोत्स्वाहेति । तत्स्वाहाकारस्य जन्म । य एव ँ स्वाहाकारस्य जन्म वेद । करोति स्वाहाकारेण वीर्य’ मिति । नमस्स्वाहास्वधावषट्काराणां प्रयोगेण यथा- शक्ति कृतमपि (?) भयराहित्यं कर्मणामवगमयते ! शान्तिपर्वणि - ‘ओमिति ब्रह्मणो योनिर्नमस्स्वाहा स्वधा वषट् । यस्यैतानि प्रयुज्यन्ते यथाशक्ति कृतान्यपि ॥ न तस्य त्रिषु लोकेषु परलोके भयं विदुः । । इति वेदा वदन्तीहं वृद्धाश्च परमर्षयः’ || इति । कथमिदमुपपद्यत इति चेत् । छन्दसां वीर्यरूपत्वादुपपद्यते । यजुषि । ‘एतद्वै छन्दसां वीर्यमाश्रावयास्तु श्रौषट् यज येयजामहे वषट्कार ’ इति ! १४८ श्री मीनिवासमसिहत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्न ननु - सर्वमन्त्रेष्वपि स्वाहान्तत्वेन किमर्थ क्रियते नमोऽन्तत्वेन किं वा न स्यादिति चेत् । सत्यम् । ‘हव्यं कव्यश्च यत्किञ्चिद्विजा मन्त्रपुरस्सरम् । होप्यन्त्यग्नौ सदा देवि स्वाहेत्युक्ता समुद्यतम् ॥ अद्य प्रभृति दास्यन्ति सुवृत्ताः सत्पथे स्थिताः । एवमग्निस्त्वया सार्धं त्वया पश्यति शोभने ’ 11 इति आरण्यपर्वणि सप्तर्षिपत्नीसम्भोगालाभात् वनगतम्याम्नेररुन्धतीव्यतिरिक्तानां रूपेण सकामाया: स्वाहादेव्यास्सम्भोगादिकं स्वस्वभर्ता तासां त्यागं स्कन्दवरेण तामां पट्कृत्तिकात्वमनन्तरं मातृणां वरमदानमपि प्रतिपाद्य अग्निना मह वस्तव्यमिति प्रार्थयमानाया (स्वाहायाः) एवमेव वरो दत्तः । अग्निना सहवास- सिद्धिद्वारा कर्तुरप्यभीष्टसिद्धिम्सम्भवतीत्यभिप्रायेण स्वाहान्तत्वेन प्रयुक्तम् । अत्रोद्देशत्यागं केचिद्वदन्ति । केचित्तु - मान्त्रवर्णिक देवेभ्यः स्वाहान्तं हूयते हविः । स एवोद्देश इत्युक्तः त्यागश्च हविषः स्मृतः ॥ इति । श्रोते च यजमानम्यैव ममस्तकनौ श्रयमाणाः कामाः ब्रह्मचर्यं द्रव्योपस्थान कर्मकरणा: मन्त्राः प्रत्यगाशिपश्चेति ‘अग्नेरहं देवयज्यये ’ त्यादि मीमांसाकमतानु- सारेण ( उद्देशत्यागं ) कुर्वन्ति । करणे अभ्युदयः । अकरणे न दोषः । अनुक्तत्वात् । ‘युक्तो चहे ‘ति पश्चिमादि सौम्यान्तं ‘या तिर’ श्रीति सौम्या - दीन्द्रान्नं ‘सगधन्यै देव्यै स्वाहे तीन्द्रादियाम्यान्तं प्रसाधन्यै देव्यै स्वा’ हेति याम्यादि वारुणान्तं स्रावयन् हुत्वा मध्यं आस्यमिति बुद्धा तत्र व्याहर्तार्जुहोति ॥ ३ ॥ तदग्निमुखमिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति ॥ ४ ॥ अग्नेर्मुखं दर्शयति युक्तो वहेत्यादिना ’ मध्यमास्यं बुद्धे’ त्युक्तत्वात् । बुद्धिसौकर्यार्थ वा ‘व्याहृतीर्जुहोती ‘ति ’ चतस्रश्चतस्रो व्याहृतयः । तादश: खण्ड: ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् १४९ यो वेद । स वेद ब्रह्म । सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति’ इति ‘व्याहृतीनां प्रयोगे यथाकृतं यथावद्भवतीत्याचार्या ब्रुवते ’ इति बोधायनः । ‘सत्येने ’ त्यभिमृश्य आज्येन जुहोति ।। ५ ।। श्रुतिः । ब्रह्मवादिनो वदन्ति । यदाज्येनान्यानि हवींष्यभिघारयति । अथ केनाज्यमिति । सत्येनेति ब्रूयात् । चक्षुर्वै सत्यम् । सत्येनैवैनदभि- धारयति’ इति । आज्यस्यायातयामत्वञ्च श्रूयते । ‘ब्रह्मवादिनो वदन्ति कस्मा- त्सत्याद्यातयामान्यन्यानि हवी प्ययातमयाममाज्यमिति प्राजापत्यमिति ब्रूयादया. तयामो हि देवानां प्रजापति ’ रिति । . ‘अग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहा अग्रीषोमाभ्या स्वाहा प्रजापतये स्वाहा ब्रह्मणे स्वाहेन्द्राय स्वाहा वसुभ्यस्स्वाहा मरुद्रयस्स्वाहा रुद्रेभ्य- स्वाहा विष्णवे स्वाहा बृहस्पतये स्वाहा मित्राय स्वाहा वरुरणाय स्वा आदित्येभ्यस्स्वाहाऽश्विभ्या स्वाहा पूष्णे स्वाहा कक्षाय स्वाहा कक्षदैवत सोमाय स्वाहोपासनयज्ञाय स्वाहा यज्ञदैवतविश्वेभ्यो देवेभ्य- स्वाहा सर्वदेवेभ्यस्स्वाहेत्यन्तं हुत्वा दर्व्याऽभिर्धार्यं चरु सावित्र्या गृहीत्वा जुह्वा व्याहृनीर्जुहोनि ॥ ६ ॥ निरुसाज्येन अग्नये स्वाहेत्यारभ्य सर्वेभ्यो देवेभ्य इत्यन्तेन पूर्वोक्त- देवताभ्यो होम: । व्याहृतीरित्यादि - ऋग्ब्राह्मणं - ‘सर्वातिर्वा एषा यदेता व्याहृतयः सर्वेण हास्य परस्मै कृतं भवति’ इति । यजुषि - ‘दर्विहोमं करोति यज्ञस्य प्रतिष्ठित्या’ इति । पक्कहोमान्तमेवाधारविधानम् । अतो देवा ‘-’ इदं विष्णु ’ रित्याज्यं समृद्ध्यै जुहुयात् ॥ ७ ॥ ऋग्ब्राह्मणे । ‘विष्णुर्वै देवानां द्वारपः स एवास्मा एतं द्वारं विवृणो’ तीति । पैतृके वैश्वदेवयज्ञाय स्वाहा यज्ञदैवतविश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहे - त्यन्तं हुत्वा पक्कं जुहुयात् ॥ ८ ॥ पैतृके औपासनयज्ञस्थाने वैश्वदेवयज्ञायेति । शेषं पूर्ववत् । पक्कहोमे श्रुतिः । यजुषि । ‘यो विदग्धस्सनैर्ऋतो योऽनृतस्स रौद्रो यश्नृतस्स स देव ’ इति । ’ १५० श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने इति सर्वहोमानामादिरधारो विज्ञायते ॥ ९ ॥ 1 ’ या आघारवतीस्ता आयतनवती’ रिति । प्रसङ्गादत्राग्निपरीक्षा चोच्यते । काश्यपीये । पौण्डरीकाग्निकुण्डोत्पत्तिमधिकृत्य श्रीकामं प्रत्युच्यते । पूर्ववदाघारं हुत्वा तंत्राग्निमुपलक्षयेत् । विना यलेन वा दीप्यते शिखाभि- रुज्ज्वलद्भिस्सहितो वा भवेत् प्रदक्षिणं वा हृयं वा गन्धं रूपं वा सुमनोहरं सोऽग्निस्सिद्धिकरः । विसृजेद्वा विस्फुलिङ्गान् दुर्गन्धो यदि वा न दीप्यतेऽपसव्यं ज्वत्यसिद्धये । तस्मादेवं विदित्वा साधयेत् । दक्षिणनयनादिस्फुरणमुपलक्षयेत् । उद्वहनकाले यदाऽऽज्यगन्धो वाति सद्यः हस्तप्राप्ता श्रीरिति वेदितव्य ’ मिति । अथानिध्यानम् - चत्वारि शृङ्गा इत्यग्निध्यानं सम्यक् समाचरेत् । वसन्तीं श्यामकौशेयं द्रुतकाञ्चनशोभिनीम् ॥ लक्ष्मीमिवापरां देवीं स्वाहां ध्यायेत्सुमन्त्रवित् । नवदूर्वादलश्यामां रक्तकौशेयवासिनीम् ॥ सुखभोगासनासीनां स्वधामेवं विभावयेत् । अथवा यज्ञमूर्तेस्तु ध्यानं सम्यक् समाचरेत् ॥ ब्राह्ममासनमासीनं कुण्डमध्ये हुताशनम् । प्रत्यङ्मुखं रक्तवस्त्रं तरुणाऽदित्यसन्निभम् ॥ स्वाहास्वधाम्यामासीनं सर्वदेवात्मकं परम् । एकं वै हृदयं तस्य त्रयः पादाः शिरो द्वयम् ॥ चतुरशृनं चतुर्णेत्रं सप्तजिह्वं द्विनासिकम् । दक्षिणस्यां चतस्रस्तु जिह्वास्त्रित्रस्तथोत्तरे || सप्तहस्तं स्मरन्नग्नि सर्वाभरणभूषितम् । कृष्णाजिनोत्तराम मौलीदण्डसमन्वितम् ॥ सुक्खुवाक्षसजश्शक्तिं दधन्तं दक्षिणै करैः । तोमरं व्यजनञ्चाज्यपालं वै वामबाहुभिः ॥पञ्चदश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् बिम्बच्च यज्ञमूर्तेस्तु कुर्यादेवमिति श्रुतिः । हिरण्या कनका रक्ता कृष्णा चैव तु सुप्रभा || अतिरिक्ता बहुरूपा जिह्वास्सप्त प्रकीर्तिताः । ईशानेन्द्राग्निनिरृतिवरुणानिमभ्यगाः ॥ आघारान्ते सुहोतव्यं सप्तजिह्वासु वैष्णवम् । हिरण्यायां समिद्धोमः कनकायां यजेत् घृतम् ॥ सर्षपांश्चैव रक्तायां कृष्णायां लाजमेव च । सुप्रभायान्तु देवं तं ध्यात्वाऽऽपूपं जुहोति च ॥ होतव्यमतिरक्तायां तिलं सर्वामरप्रियम् । अन्यानि बहुरूपायां जुहुयान्मनसा स्मरन् ॥ समिद्धोमे स्थितो वह्निश्शेते च स घृताहुतौ आसीनश्वरुहोमेषु तिलसर्षपसतुषु ।। अन्यथाऽग्नौ हुतं यत्तत्सर्वं भवति निष्फलम् । चतुरङ्गुलिसंसावा विच्छिन्ना घृताहुतिः || अनुष्ठपर्वमात्रा तु गृहीताऽन्नाहुतिस्मृता । अन्नमक्षप्रमाण स्याल्लाजं मुष्टिमितं भवेत् ॥ तिलसर्षपसक्तूनां शुक्तिमात्राऽऽहुतिर्भवेत् ’ ॥ इति । किञ्च - भगः साङ्गुष्ठयाऽनामिकया समालिन्य स्रुवं तथा । प्रदेशिनीमध्यमे च सुवस्याधः प्रसार्य च ॥ वेदाङ्गुलप्रमाणञ्च यजेदाज्याहुतिं बुधः । अनुष्ठानामिकामध्यैः समिधं जुहुयाच्चरु’ मिति ‘होमद्रव्याधिपान् वक्ष्ये भूमिं मृत्सिकतासु च । स्थण्डिलं सोमदेवत्यं कुण्डवेयां प्रजापतिः || ॥ १५१ १५२ श्री श्रीनिवास मलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने सभ्याब्जकुण्डाधोवेदिदेवः सोमो दलेषु वै । वसवः पञ्चभूताधिदेवत्यं करकं स्मृतम् ॥ लेखास्स्कन्दाधिदेवत्याः स्वननं पितृदैवतम् । हव्यवाडिन्धनाधीशो विहारो वायुदैवतम् ॥ कूर्चाप्रग्रन्थिमूलेषु ब्रह्मविप्ण्वीश्वराः क्रमात् । चत्वारो विष्णुदेवत्याः परिस्तरणकूर्चकाः ॥ परिधीनामुत्तरान्तं प्राम्विना पश्चिमादिकम् । गन्धर्वेन्द्रजलेशेशा ऋषयस्सप्त बर्हिषि || तथोर्ध्वसमिधोर्देवः प्रजापतिरिति स्मृतः । सुवस्सोमाधिदेवत्यो जुहादिषु दिवाकरः ॥ ब्रह्मसमौ तु सम्प्रोक्तौ तथा प्रणिधिपात्रयोः । आज्यस्याग्निश्वरोरीशस्सर्वे देवास्तथा क्रमात् ॥ तोयस्य वरुणो देवः अज्ञातानां पितामहः । समिधामेकविंशानां देवास्सर्व इति स्मृताः ॥ पलाशबिल्वन्यग्रोथा: शमी चोदुम्बरः क्रमात् । अश्वत्थः खदिरश्चैव समिधः सप्त कीर्तिताः । अग्निश्श्रीर्यमवायू च सोमार्कौ पद्मजोऽऽधिपाः ॥ बुद्धा तु दैवतं मन्त्री तत्तत्कर्माणि कारयेत् । यदि स्यादन्यथा नाशं कर्म कर्ता च नश्यति ॥ अतो दोषनिर्हरणार्थं तत्तदधिपान् स्मृत्वा पश्चात् तत्तत्कार्म समारमेत । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चदशखण्डार्थविवरणं समाप्तम् ।अथ षोडश: खण्ड: -०- अथ सामान्यतः क्रियाया होममन्त्राः || १ || ‘धाता ददातु नो रयि’ ’ धाता प्रजाया’ ‘धाता ददातु नो रयि प्राची’ ’ धाता ददातु दाशुषे ’ ‘अनुनोऽद्यानुमतिः’ ‘अन्विदनुमते त्वम्’ ‘आमावाजस्य’ ‘समाववर्ति’ ‘अनुमन्यतां’ ‘यस्यामिदं, ‘राकामहं ’ ’ यास्ते राके’ ‘सिनीवालि’ ‘या सुपाणि:’ ‘कुहूमहं ’ ‘कुहूर्देवानामिति’ घातादि षोडश ।। २ ।। अथ - आधारानन्तरं सामान्यतः क्रियायाः निषेकादिक्रियाया: होम- मन्त्राः क्रियाया इति जात्येकवचनम् । ऋगादिषु पादभेदस्य विद्यमानत्वात् यजुश्शाखानुसारेण कर्तव्यत्वज्ञापनार्थं मन्त्राणामादिग्रहणं क्रियते । व्रतादिषु धातादिपूर्वमित्युक्तेः मन्त्रचतुष्टयमेवेत्याशङ्कय तद्व्यावृत्त्यर्थं षोडशेत्युक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्री निवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ षोडशखण्डार्थ विवरणं समाप्तम् । अथ सप्तदश खण्ड: -०- ‘इमं मे वरुण’ ‘तत्त्वायामि’ ‘त्वं नो अग्ने’ ‘स त्वं नो अग्ने’ ‘त्वमग्ने अयास्ययासभि ’ ति पश्च वारुणम् ॥ १ ॥ तृतीयादिषु मन्त्रेष्वग्निशब्दस्य विद्यमानत्वात् मन्त्रलिक्वशादाग्नेयमपि भवतीत्याशङ्य देवस्य वरुणस्येति वरुणस्य प्राधान्यावगमात् पञ्चवारुणमित्युक्तम् । ‘प्रजापते न त्वत्’ ‘प्रजापतिर्जयान् इत्युपांशुयाजे प्राजापत्ये ॥ २ ॥ ‘चित्तञ्च चित्तिश्राकूतश्चातिश्व विज्ञातश्च विज्ञानश्च मनश्व शक्करीव दर्शश्च पूर्णमासश्व बृहच्च रथन्तरश्च स्वाहे ’ ति चित्तादि द्वादश जयाः ॥ ३ ॥ ‘अग्निर्भूतानामधिपतिस्समा त्विन्द्रो ज्येष्ठानां यमः पृथिव्याः वायुरन्तरिक्षस्य सूर्यो दिवश्चन्द्रमा नक्षत्राणां बृहस्पतिर्ब्रह्मणो मित्र- स्सत्यानां वरुणोऽपां समुद्रः स्रोत्यानामन साम्राज्यानामधिपति तन्मावतु सोम ओषधीना ँ सविता प्रसवान रुद्रः पशूनां त्वष्टा रूपाणां विष्णुः पर्वतानां मरुतो गणानामधिपयतयस्ते माऽवन्तु पितरः पिता- मझः परेऽवर ’ इत्यष्टादशाग्निर्भूतादयोऽस्यातानाः || ४ || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ सप्तदशखण्डार्थविवरण समाप्तम् ।अथ अष्टादश: खण्ड: ‘ऋतापातधामाग्निर्गन्धर्वस्तस्योपधयोऽप्सरस ऊर्जा नामेति, ‘सँहितो विश्वसामा सूर्यो गन्धर्वस्तस्य मरीचयोऽप्सरस आयुवो नामेति, सुषुम्नस्सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धर्वस्तस्य नक्षत्राण्यप्सरसो बेकुरयो नामेति, भुज्ज्युः सुपर्णो यज्ञो गन्धर्वस्तस्य दक्षिणा अप्सरसस्तवा नामेति, ‘प्रजापतिर्विश्वकर्मा मनोगन्धर्वस्तस्य समान्यप्सरसो यो नामेति ‘इषिरो विश्वव्यचा वानरो गन्धर्वस्तस्यापोऽप्सरसो मुदा नामेति, ‘भुवनस्य पत इनि ‘परमेष्टयधिपतिर्मृत्युर्गन्धर्वस्तस्य विश्वमप्सरसो भुवो नामेति, ‘सुक्षितिस्सुभूतिर्भद्रकृत्सुवर्वान् पर्जन्यो गन्धर्वस्तस्य विद्युतोऽप्सरसो रुचो नामेति दूरे हेतिरमृडयो मृत्युर्गन्धर्वस्तस्य प्रजा अप्सरसो भीरुवो नामेति चारुः कृपणकाशी कामो गन्धर्वः तस्या- धयोप्सरसः शोचयन्ती नम इति ‘सनो भुवनस्य पत ’ इति ऋता- पाड़तादयः " भुवनस्य " “सनो’ इति वर्जयित्वा प्रत्येकं ताभ्योऽ- न्ता राष्ट्रभृतो द्वादशेति ॥ १ ॥ ऋतापाडृतधामेत्यादि । प्रत्येकं ताभ्योऽन्ता राष्ट्रभृतो द्वादशेत्युक्तत्वात् द्वादशैवेति वदन्ति । तदसत् । ऋताशद्धृतधामेत्यारभ्य ’ तस्मै स्वाहेति पूर्वामाहुतिं जुहोति ताभ्यस्वाहेत्युत्तरा ’ मिति बोधायनवचनात् लिङ्गभेदेन विद्यमानत्वात मन्त्रेषु पठिनत्वात् तस्मै स्वाहा ताभ्यस्स्वाहेति श्रुतौ श्रूयमाणत्वाच्च आहुतिद्वयं प्रतिमन्त्रं कर्तव्यमेव । बभूव पैतृकयच्छान्ते व्याहृतिः ॥ २ ॥ प्राजापत्यादि मूलहोमः ॥ ३ ॥ प्रजापतिर्जयानिति मन्त्रे बभूवान्ते व्याहृतिः । प्राजापत्यादिमूलहोमः । ‘देवा सुरास्संयत्ता आसन्त्स इन्द्रः प्रजापतिमुपाधावत्तस्मा एतान् जयानं १५६ श्री श्रीनिवास मलिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने प्रायच्छत् तानजुहोत्ततो वै देवा असुरानजयन् यदजयन् तज्जयानां जयत्व स्पर्धमानेनैते होतव्या जयत्येव तां पृतना’ मिति । तथा ‘अभ्यातानैरेव भ्रातृव्यानभ्यातनुते ’ इति तथा ‘राष्ट्रकामायां होतव्या’ इत्यारभ्य ‘राष्ट्रं प्रजा राष्ट्रं पशवो राष्ट्र ’ मित्यादिभिः ‘गन्धर्वाप्सरसां स्तोमः ’ ’ प्रजाकामो यजेतेत्यादिभिः श्रुतिभि ’ व अतिशयफलप्रदत्वस्यैतेषां श्रवणा- न्मूलहोम: इति संज्ञा मन्त्राणामेषां अर्थवती कृता । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्यास्त्याने तात्पर्यचिन्तामणौ अष्टादशखण्डार्थ विवरण समाप्तम् ।अथ एकोनविंश: खण्ड: -- अथान्ते होममन्त्राः || १ | ‘यदस्य – अग्नये स्विष्टकृते - अग्नये - अग्रयेऽन्नादाय - अग्नये- ऽन्नपतये - प्रजापतय- इन्द्राय - विश्वेभ्यो देवेभ्यः - सर्वाभ्यो देवताभ्यः- सर्वत्रव - अग्रये स्विष्टकृते - वास्तुपत ’ इति विष्टाकाराः ॥ २ ॥ अथ सामान्यहोमानन्तरं अन्ते कर्मान्ते साद्गुष्यार्थं कर्तव्या होममन्त्रा उच्यन्ते । यदस्येत्यारभ्य वास्तुपत इत्यन्तं द्वादश स्विष्टकृतः । प्रतिष्ठासिद्धयर्थ स्विष्टकृद्धोम उक्तः । श्रुतिः । ’ स्विष्टकृतं जुहोति । यज्ञस्य प्रतिष्ठित्या ’ इति श्रुत्यन्तरे । ‘स्विष्टकृतं यजति । प्रतिष्ठा वै स्विष्टकृत् । प्रतिष्ठायामेव तद्यज्ञ- मन्ततः प्रतिष्ठापयति’ इति । यन्म आत्मनः पुनरनिश्चक्षुरिति ’ मिन्दाहुती || ३ || द्वे मिन्द्राहुती । इष्टेभ्य इत्यादि दशान्ते व्याहृतिरिति ऋद्धिः || ४ || श्रौते च ब्रह्मप्रतिष्ठेत्येषोऽनुवाक इति (?) अतिरिक्तमन्त्र कल्पनादोषप्रसङ्गात् यत इन्द्रः स्वस्तिदा विशस्पतिरिति मन्त्रद्वयेन सह दशान्ते व्याहृतिः । ‘आश्रावितं - ब्रह्म - यदकर्मेति कृतान्तम् । ‘यत्प्रमत्तः - ‘मनो- ज्योतिः - ‘अवावाग्ने’ ‘यदस्मिन् ’ ’ स्वस्तिनो ’ ’ यत इन्द्र ’ इति विच्छिमम् ॥ ५ ॥ कृताहुतिरेतु देवांत्स्वाहेत्यत्राहुतिः । आहृतिद्वयशङ्काव्यावृत्त्यर्थं कृतान्त- मित्युक्तम् । विच्छिन्नमिति । छिन्नांशस्य सन्धिरित्यर्थः । तास्सन्दधामि इति मन्त्रलिंगात् । ‘एधोऽस्येधिषीमहि स्वाहा बेल्वं ‘समिदसि तेजोऽसि तेजोमय धेहि स्वाहा पालार्थ ‘यमस्य धीमहि मृत्योर्मे पाहि स्वाहा नैयग्रोधं १५० श्री मोनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् प्रथम प्रश्न ‘सूर्यस्य धीमहि चक्षु पाहि खाहा आश्वत्थं ‘सोमस्य धीमहि चि मे पाहि स्वाहा औदम्बरं ‘वायोर्धी५ हि प्राणान्मे पाहि इति शमीं ब्रह्मणो धीमहि बुद्धि मे पाहि खाहा खादिरमिति समिधः ॥ ६ ॥ ‘तेजोवृद्धयर्थं बिल्वहोमः । श्रुतिः । ’ बिल्वं ज्योतिरिति वा आच- क्षते । ज्योतिस्स्वेषु भवति । श्रेष्ठः स्वानां भवति’ इति । ब्रह्मवर्चस्वी भवति पलाशहोमेन । ‘तेजो वै ब्रह्मवर्चसं पलाश’ इति श्रुतिः । नैयग्रोधमिति । ‘क्षत्रं वा एतद्वनस्पतीनां यन्न्यग्रोधः । क्षत्रं राजन्यो नितन इव हीह क्षत्रियो राष्ट्र वसन् भवति’ इति श्रुतिः । आधत्थमिति । ’ एतद्ध वै मनुष्येषु सत्यं । । निहितं यच्चक्षुरिति ’ ’ यदश्वत्थः साम्राज्यं वा एतद्वनस्पतीना ’ मिति श्रुतिः । औदु- म्बरमिति । ’ अथ यदौ’ दुम्बराणि ऊर्जा वा एषोन्नाद्याद्वनस्पतिरजायत इति श्रुतिः । । , शमीमिति । ‘शमी शान्त्या ’ इति श्रुतिः । ’ शमी शमयते पापं शमी शत्रु विनाशिनी ’ ति स्मृतिश्च । खादिरमिति । गायत्रीरसत्वात् खादिरमिति । ‘सप्त ते अग्ने ‘ऋतुधान ’ इति पूर्णाहुती ॥ ७ ॥ ‘पूर्णाहुतिमुत्तमां जुहोति । सर्व वै पूर्णाहुति ’ रिति । ‘अग्निर्भुक्त’ मित्यु जुह्वामाज्यं गृहीत्वा ‘अग्निर्जीर्णमिति जुह्वां चरुमवदाय हुत्वा ‘समतां बर्हि’ रिति स्रावयन् जुहोति ॥ ८ ॥ } अभिर्भुक्तमित्युपजुहाऽऽज्येन होम: । ‘भुज - पालनाभ्यवहारयो रित्यमि- पालितमिति भुक्तमिति वा । एवं वेद्यादीनाम् । अमिर्जीर्णमिति जुहा चरुं हुत्वा यत्किञ्चिन्यूनातिरिक्तदोषादिकममिना जीर्ण भवत्विति । अभिजण करो त्वति वा । ततो वामेन स्रुवं गृहीत्वा दक्षिणेनाः पपातं सगृह्याग्नेरुपरि- धारयभाज्यशेष ‘मिन्द्राय जुहोमि खा’ हेति जुहुयात् ॥ ९ ॥ ततोऽनन्तरं । वामेन स्रुवं गृहीत्वेति । आज्यशेषं स्थालीगतम् । ‘समिष्टयजूंषि जुहोति यज्ञस्य समिष्टयै । यद्वै यज्ञस्य क्रूरं यद्विलिष्टं यदत्येति यन्नात्येतिएकोनविंश: खण्ड: ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् १५९ यदतिकरोति यन्नाति करोति तदेव तैः प्रीणाति’ इति श्रुतिः । समिष्टयजुरिव सुवाज्यस्थानीयेनाज्यपात्रेण होम उच्यते । इन्द्रशब्देनात्र परमात्मा उच्यते । ‘अमिर्वै देवानामवमो विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता’ इति ब्राह्मणम् । ’ स ब्रह्मा स शिवस्सेन्द्रस्सोऽक्षरः परमस्स्वरा’ डिति श्रुतिः । यजुषि च । ‘अमिरवमो देवतानां विष्णुः परमो यदामा वैष्णवमेकादशकपालं निर्वपति देवता एवोभयतः परिगृह्य यजमानोऽवरुन्धे ’ इति । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ एकोनविंशखण्डार्थविवरणं समाप्तम् । अथ विंश: खण्ड: -*- तत्पत्त्रणाधारमादाय सुवेण अन्तरित ‘मग्निस्तृप्यत्वि’ त्युपानि, ‘वेदिस्तृप्यस्थिति ’ वेद्यां ‘द्यौस्तुष्यत्वित्याकाशे’ ‘पृथिवी तृप्यत्विति भूमौ’ ‘ब्रह्माद्यास्तृप्यन्तामिति दक्षिणस्यां तर्पयति ॥ १ ॥ तत्पात्रेण - आज्यपात्रेण आधावं जलं स्रुवेणादाय अन्तरितं खुवान्तर्गतम् । उपाग्नि अभिसमीपे । वेदिस्तृप्यत्विति पश्चिमवेद्याम् । दैवेनेति - दैवतीर्थेन । दक्षिणस्यां पितृस्थाने । तर्पयति । श्रुतिः । ’ यदनायतने निनयेत् । अनायतनस्स्या ’ दिति । 1 प्रणीतायां दक्षिणस्यां दैवेनाशे गृहीत्वा ‘ओषधिवनस्पति- गन्धर्वाप्सरसचैव तृप्यन्ता’ मित्युत्तरस्यां वेद्यां तर्पयति ॥ २ ॥ तथोत्तरस्यां प्रणीतायां सापसव्यमपो गृहीत्वा ‘मे दक्षिणतः पितरः पितामहाः प्रपितामहाश्राक्षय्यमस्तु तृप्यन्ता’ मिति दक्षिणस्यां तर्पयति ॥ ३ ॥ प्रामावीरित्यन्तैश्वतुर्भिः प्रवाहणं कृत्वा दक्षिणादिप्रणिध्यो- रुपान्ताङ्गुष्ठानामिकाभिः पवित्रमक्षतं गृहीत्वा ‘पवित्रमसि ‘पूर्णमसि’ ‘सदसि ‘सर्वमसी’ वि पर्यायतो जुहोति ॥ ४ ॥ G चतुर्भिः प्रवाहणं कृत्वेति । ननु मन्त्रचतुष्टयेऽपि प्रासा - वीरित्यन्ते अनुक्तत्वात् कथमिदमुपपद्यत इति चेत् सत्यम् । चतुर्भिर्मन्त्रैरेकं परिषेचनम् । मन्त्रान्ते उक्तत्वात् । सामान्याभिप्रायेण प्रासावीरित्यन्तैश्चतुर्भि- रित्युक्तम् । यद्वा- अदिते वमंस्था इत्यादिषु देवताभेदस्य विद्यमानत्वात् मन्त्रान्तरपरिषेचनान्तरशङ्काव्यावृत्त्यर्थमेकमेवेति पयितुं प्रासावीरित्यन्तै - रित्युक्तम् । यद्वा-अदितेऽन्वमंस्था इति हो चैव हुते सति । अग्नेः स्वास्थ्यविधानाय कृतमन्ते “विदुर्बुधा’ इत्यमिस्सर्वतोमुख इत्युक्तत्वाच्चतुर्भिः परिषेचनमुक्तम् । यद्वा-पूजायां बहुवचनमिति वा । प्रवाहणं परिषेचनम् । क्रियाधिकारे । ‘मिन्दाहुतिश्च विच्छिन्नं हुत्वः कृत्वा प्रवाहण ’ मिति ।विश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १६१ ‘विभूरसि प्रवाहण’ मित्युक्तत्वादभिरित्यवगम्यते प्रवाहणशब्दोक्तः । अभिशब्दो वा परिषेचनशब्दो वाऽत्राध्याहर्तव्यः । दक्षिणादिप्रणिध्योरिनि । ‘सर्वा- स्वकुष्ठमुपनिगृह्णातीति श्रुतिः । ’ ग्रन्थि विरूँसयति । प्रजनयत्येव त’ दिति । प्रन्थिविस्रंसनार्थं वामहस्तापेक्षाया विद्यमानत्वात् बहुवचनम् । ‘अक्षतमसीति प्रणिधिमुत्तगं चालायित्वा तदाधावेन ‘ग्राच्यां दिशि प्रतीच्यां दिश्युदीच्यां दिश्यृर्धायां दिश्यधो धराधरै ‘रिति यथा- दिशं परिषिच्य ‘माहं प्रजा’ मिति गृहीत्वा दक्षिणप्रणिधौ स्वल्पमाधावं स्रावयित्वा ‘स्वां योनि’ मिति दक्षिणप्रणिध्यां स्थित जलमुदकपात्रे साव- यित्वा ‘आपो हि ष्टादिना तदभिः प्रोक्ष्य प्रणिधी विसर्जयति ॥ ५ ॥ आपोहिष्टादिना प्रोक्ष्येत्यादि । ’ यत्पूर्णपात्रमन्तर्वेदि निनयती ’ त्यारभ्य ’ प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्नामित्याह एष वै दर्शपूर्ण - मासयोरवभृथः ’ इति श्रुतिः । नन् ’ मण्डले च जले चैव कूर्चेवाथाचयन् क्रमात् । समावाह्यार्चयित्वा तु पूजनान्ते विसर्जयेत् ॥ ’ इति भृगुवचनात् प्रणिधावावाहितानां देवानामुद्वासन कर्तव्यमापततीति चेत्- सत्यम् । ‘सर्वभूतमया ह्यापस्सर्वदेवमया यतः । सर्वकारणभूतत्वादप्सु नोद्वासनं मतम् ॥ ’ इति वचनान्नास्त्युद्वासनमत्रेत्यवगम्यते । किञ्च । ‘आपो वा इद ँ सर्व ’ मित्यादि- श्रुत्यनुसारेण ’ यान्येवैनं भूतानि व्रतमुपयन्तमनूपयन्ति तैरेव सहावभृथमचैती ‘ति श्रुतेश्च अप्स्वावाहितानां प्रणिधावमावावाहितानाञ्च नोद्वासनम् एवोद्वासनं नोक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ विंशखण्डार्थविवरण समाप्तम् । अन 21 अथ एकविंश: खण्ड: -०- ‘पुनर्देवेभ्यो हव्यं वह’ इत्यग्नेर्दर्शनेन सुवं विसृज्य ‘वर्षिष्ठ गह्वरेष्ठोऽब्र’ मिति वर्षिष्ठसमिधौ जुहुयात् ॥ १ ॥ विसृज्येति - इदं कर्मान्तरयोम्बतासिद्धयर्थम् । ‘ऊर्ध्व यज्ञं नयत’ मित्यूर्ध्वसमिधौ ॥ २ ॥ पश्चिमतः परिधिमपन ये’ त्येवं दक्षिणत उत्तरतश्च परिधीन् ॥ ३ श्रौते - " उत्तरस्यानं मध्यमस्यांगारेषु …. इति । दक्षिणस्याग्रं उपरि " इति । श्रुति:- " परिषीन् प्रहरति यज्ञस्य समष्ट्या इति " । ‘पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसि’ इत्येवं दक्षिणत उत्तरतः प्राच्यः- मिति च परिस्तरणबर्हिषः सर्वान् परिसमूह ‘आप्यायन्ता ’ मिति जुहोति ॥ ४ ॥ परिसमुझ एकीकृत्य । प्रस्तरसमानधर्मताज्ञापनार्थ ’ आप्यायन्ता ’ मित्युक्तम् । ऋत्राह्मणे । ‘यजमानः प्रस्तरः ’ ’ अनिर्वै देवयोनिः सोऽभिर्देव- योन्या आहुतीम्यस्संभूय हिरण्यशरीर ऊर्ध्वं स्वर्ग लोकमेप्यती’ ति । तथा आप्ययन्तामाप ओषधय इत्याह आप एवौषधीराप्याययति’ इति । शुद्धयन्तां पितृषदन- शुद्धयन्तां देवसदन’ मित्यविच्छिन्न- मास्तीर्य नैऋत्ये दहेत् ॥ ५ ॥ अविच्छिनेन ब्रह्मवर्चसायेति ॥ ६ ॥ शुद्धयन्तामित्यादि । ननु बर्हिगां प्रहरणमात्रेण देवसदनपितृसद नशुद्धिः कथमुपपद्यते इति चेत् उच्यते । देवसदनपितृसदनशब्देन न बर्हिषदः स्थानमात्रम् । किन्तु ‘यजमानः मस्तर’ इति श्रुतेः, बर्हिषामपि प्रस्तरसमान- धर्मतामङ्गीकृत्य ‘याक्तीवें देवताखात्सर्वा वेदविदि ब्राह्मणे वसन्ति ’ ’ ब्राह्मणो वै सर्वा देवता:’ ‘दक्षिणे देवानामदक्षिणे पितृणा’ मित्यादिप्रमाणेभ्यः ‘शुद्धयन्तां पितृषदनं शुद्धयन्तां देवसदन’ मित्यनेन यजमानस्य देहशुद्धिरुच्यते ॥एकविंश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १६३ ननु - यदीन्द्राय जुहोमीत्यारभ्य बर्हिः प्रहरणान्तं क्रियते तर्हि परि- स्तरणादीनां दाहादिदोषसम्भवे यजमानादीनां व्रतमेषादिसम्भवे च ’ हविर्वा - तदुत्पूत’ मिति श्रुतेरुत्पूताज्यशेषासम्भवात् ‘नाधिश्रितपक्कै राज्येन प्रचरेद्यातु- धाना रक्षाँसि पिशाचा यज्ञं ग्राहयेयु’ रिति बोधायनवचनात् अनुत्पूताज्येन कर्तव्यत्वासम्भवात् पूर्वपरिषेचनं विना होमान्तरस्य कर्तव्यत्वयोग्यताऽसम्भवात् ‘मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह । स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुस्वरतोऽपराधात्’ इति स्वरवर्णादिषु हीनादिदोष- सम्भवे प्रायश्चित्तस्य परिध्यादीनां प्रहरणात्परं कर्तुमयुक्तत्वाच्च ’ श्रुतिस्मृति- विरोधे तु श्रुतिरेव बलीयसी । अविरोधे सदा कार्यं स्मार्त वैदिकवत्सदा ’ इति लौगाक्ष्यनुसारेण श्रौतोक्तप्रकारेण कर्तुमुचितत्वात् ‘पाठक्रमादर्थक्रमो बलीया’ निति न्यायाच्च एवमेव कर्तव्यमिति कथमिति चेत् उच्यते – ‘सभङ्क्ता मित्यनन्तरं स्वरवर्णादिन्यूनातिरेक निर्हरणार्थं अनाज्ञातादि कर्तव्यम् । धौते चोक्तम् । यदि वो पांवादिवाकस्थानानां स्वराक्षरपदवृत्तभ्रेष आगच्छेत् ‘आभिर्गीर्भिरिति जुहुयादुपतिष्ठेत वा । ’ अनाज्ञाते नाज्ञातं पुरुषसंमित’ इत्येताभ्यां जुहुयात् । ‘अनास्थादिकेषु कर्मसु यत्पाकत्रा मनसेति जुहुयात्’ इति । वैष्णवं व्याहृतीच हुत्वा वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठ इति वर्षिष्ठसमिधौ ऊर्ध्वं यज्ञं नयतमित्यूर्ध्वसमिधौ पश्चिमतः परिधिमपनयेत्यादिना परिधीन् पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसि इत्यादिना बहषि च हुत्वा अनन्तरमिन्द्राय जुहोमीत्यादिसुवविसर्जनान्तं कृत्वाऽनन्तरं भूतिधारणादि । यद्वा । श्रौतवत्परिध्यञ्जनानन्तरं पवित्रमसि पूर्णमसि सदसि सर्वमसीति पवित्राक्षतौ पर्यायतो हुत्वा वर्षिष्ठसमिधौ सूक्तवाकशंयुवाकवत्परिस्तरणबहींषि परिधीन् ऊर्ध्वसमिधौ च हुत्वा अनन्तरमिन्द्राय जुहोमीत्यारभ्य सुवविसर्जनान्तं कुर्यात्
‘भृतिस्स्मे’ ति भस्म गृहीत्वा ललाटहृद्वाहुकंठादीन् ‘आदित्य- स्सोमो नम ’ इत्यूर्ध्वाग्रमालिप्य ’ आपोहिष्ठा’ इति प्रोक्ष्य ‘ओश्च मे स्वर’ इति ‘बालकृतं वा’ इति च अग्निं पूर्ववदादित्यचोपस्थाय पुनर्वेदि मूलमासाद्य अग्नि वैश्वानरखतंनोपस्थाय प्रणामं कुर्यात् इति क्रियान्ते होमः ॥ ७ ॥ १६४ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने आपोहिष्ठा इति । श्रुतिः । ’ यन्मार्जयते सोऽस्यावभृथः ’ इति । पूर्वोक्तं नैमित्तिकमवभृथम् । इदं नित्यम् । यद्वा पत्न्यर्थम् । पत्नीरहितस्य ब्रह्मचारिणः कथमिति चेत् ’ श्रद्धा पत्नी ’ इत्यस्ति श्रद्धा | ओश्च मे स्वरः, बाल कृतं वेति । चेति चकारेण ‘याते अग्ने’ इत्यादिभिश्वामि पूर्वक्त् उद्वय’ मित्यादिभिरादित्यञ्चोपस्थाय । वैश्वानरवते. नोपस्थाय अत्र केचित् ‘वैश्वानरो न ऊत्या’ इत्यादि वदन्ति । ‘वैश्वानराय प्रतिवेदयाम’ इत्यपरे । वैश्वानरेणोपतिष्ठे’ इति मन्त्रलिंगात् मन्त्रसंहितायां तथा पठितत्वाच्च ‘वैश्वानरस्य रूप’ मिति सूक्तेनैवोपस्थानं युक्तम् । 1 ओश्व मे स्वर इति लौकिकाग्नेर्विसर्जन मिति विज्ञायते ॥ ८ ॥ एवमाचाराद्यम्युपस्थानान्तमुक्तम् । अथ निषेकाद्यथ चातुराश्रमिणामथापो नमस्कृत्याथाचम्य कौरुक्षेत्र मशक्तो नित्यमथ पुण्याहं देवा ऋषयोऽथान्यायतनमथाघार- विधानं पात्रादाधावमादाय वायव्यामुत्तरा भूस्स्रुवं दक्षिणप्रणिधौ गायत्र्या समिधः प्रोक्ष्य स्रुवेणाज्यं स्त्रावयन्नथ सामान्यतः क्रियायाः इमं मे वरुण ऋताषाडथान्ते होममन्त्रास्तत्पत्रिणाधावं पुनर्देवेभ्यो- हव्यं वहेत्येकविंशतिः । अथेति । सूत्रस्य वेदतुल्यताज्ञापनार्थ खण्डानामादिग्रहणं प्रश्नपरिसमाप्तिश्च कृतेति सर्वमनवद्यम् । श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना । श्रीवेंकटेशपादाब्जसपर्यासुरतात्मना ॥ वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना । श्रुतिस्मृतिपुराणादिशास्त्रमार्गानुसारिणा ॥ वैखानसस्य सूत्रस्य व्याख्या सम्यक् निरूपिता ।। इत्येकविंशः खण्डः प्रथमः प्रश्नस्समाप्तः ।एकविंश: खण्ड: ] श्रीवखानखगृह्यसूत्रम् १६५ अत्र नृसिंहामिचिता अनुगृहीतसूत्रभाष्यादुद्धता विषयाः प्रकरणानुगुण्येन समुच्चीयन्ते ॥ – प्रथमप्रभे प्रथमः पटल: ( अथ प्रथमः खण्डः ) अष्टादशसंस्काराः । तत्तत्कालकर्तव्या नित्याश्च भवन्ति । यज्ञाश्व द्वाविशत् । च शब्दोऽवधारणे द्वाविंशत्संख्याका एवेति - इतरे एतद्विकारा एवेति च । ब्रह्मयज्ञः ब्रह्मणा वेदेन देवानां यजनं प्रीणनं ब्रह्मयज्ञः । अयं प्रात- होंमात्पूर्वं पश्चाद्वा ब्रह्मचारिप्रभृतिभिः कर्तव्यः, न रात्र्याम् । वैश्वदेवकाले पक्वेनान्नादिना देवानां यजनं होमो देवयज्ञः । तथा बलिदानेन वा ‘पितृभ्यः स्वधा नम’ इति जलदानेन वा पितॄणां यजनं प्रीणनं पितृयज्ञः । तथा बलिना भूतानां यजनं प्रीणनं भूतयज्ञः । वैश्वदेवकाले स्वगृहमागतानामतिथीनां यजनं यथाशक्त्यन्नादिना प्रीणनं मनुष्ययज्ञः । एते मध्याह्न तत्रासंभवे रात्र्यां पूर्वयाने वा गृहस्थादिभिः कार्याः । ऐषां पञ्चानां महायज्ञानामहरहः कर्तव्यानामनुष्ठानं करणमेको यज्ञः । ‘एको यज्ञ’ इति प्रायश्चित्ते वक्ष्यते । स्थालीपक मित्यादि । स्थलन्ति तण्डुलादयोऽस्यामिति स्थाली’ तस्यां प्रतिपर्व पच्यते हविरिति स्थाली- पाक: । नवानां व्रीह्मादीनामग्रेण प्रथमपाकेन अयनं देवेभ्य: होमादिना प्रापण- माग्रयणम् । आकारव्यत्ययः छान्दसः । पितृनुद्दिश्य अष्टौ पिंडा निर्वाप्यन्ते अस्यामित्यष्टका । पिण्डैः साध्यः पितॄणां यागः पिंडपितृयज्ञः । मासे मासे अपरपक्षे पितॄणां होमेनान्नादिना श्रद्धया तर्पणं मासिश्राद्धः । सस्यवृद्धयर्थं चैत्र्यां पौर्णमास्यां पाकेन विष्ण्वादीनां यजनं चैत्री | पशुवृद्धयर्थं आश्वयुज्यां पौर्णमास्यां पाकेन भवादीनां यागः आश्वयुजी । इत्येते सप्त तत्तत्काले कर्तव्याः नित्याः पाकयज्ञा भवन्ति । पाकेन अन्नादिना देवेभ्यः कर्तव्या यज्ञाः पाकयज्ञाः । संभारेप्वग्नीनां विधानेन निधानमग्न्याधेयम् । यजमानं नरकात् त्रायन्ते अमयो . स्मादित्यमिहोत्रम्, पयःप्रभृतिभिः द्रव्यैः हूयत इति वा अग्निहोत्रम् । दृश्यत इति दर्शः अमावास्या । पूर्णो मासोऽनेनेति पूर्णमासः, तयोः कर्तव्यौ यागौ दर्शपूर्णमासौ । आग्रयणार्थमिष्टिर्यागः आग्रयणेष्टिः । चतसृषु चतसृषु मासेषु कर्तव्यः चातुर्मास्यः । सोमाद्बहिर्भवतीति निरूढः पशुः छागदिः बद्धयतेऽस्मि - १६६ श्री श्रीनिवासमुचिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने मिति पशुबन्धः, स चायं निरूदपशुबन्धः । सुवामा इन्द्रः प्रधानो देवता अस्या- मिति सौत्रामणी। एते यज्ञा यथाकालविहिता नित्याश्च भवन्ति । हविर्भिः पयो - दध्यामिक्षावाजिनवसात्वब्यां सलोहितपशुरसतण्डुलपिष्टफलीकरणपुरोडाशचरुयवागु- पृथुकलाजधानासुरामधुसोमसमिच्छ कलबर्हिः करीरादिभिः यथा है: कर्तव्या यागा हविर्यज्ञाः । अभिष्टोम इत्यादि । तृतीयसवने अमीनां स्तोमः स्तुतिर्भव- तीत्यमिष्टोमः, यद्वा- अभिष्टोमाख्येन साम्ना संस्तुतत्वादमिष्टोमः । ‘अग्निष्टोम - साम भवती ‘ति श्रुतिः । तमेकेन द्वाभ्यां वा स्तोत्राभ्यामतिक्रमत इत्यत्यमि- ष्टोमः । तृतीयस्रवने उक्थ्यग्रहो गृझतेऽत्रेत्युक्थ्यः उवध्याख्येन साम्ना संस्तुत- त्वादुक्थ्यः । तृतीयसवने षोडशीग्रहोत्र गृह्यते इति, षोडशस्तोत्राप्यस्यास्सन्तीति वा षोडशी | वाजमन्नं सुरा पेयं सुराद्रव्यमस्मिन्निति वाजपेयः । रात्त्रिमतिक्रम्य वर्तत इत्यतिरात्रः । अपेतः सर्वकामेभ्यः सर्वान् कामानयं यच्छतीति वा अप्तो- र्यामः, अप्तोर्यामारुयेन साम्ना संस्तुतत्वाद्वा अप्तोर्यामः । सोमेन सोमलता- रसेन साध्या यागाः सोमयज्ञ : यथाकालकर्तव्या नित्याश्च भवन्ति । तत्र प्रथम मग्निष्टोमो ऽतिरात्रो वा यष्टव्यः । ’ अमिष्टोमः प्रथमो यज्ञोऽतिरात्रमे के समाम- नन्ती’ त्यापस्तंबवचनात् । अन्ये यागाः सति विभवे क्रमेण कर्तव्याः । नियमेनामिष्टोम कर्तव्यः | ‘जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिः ऋणवा जायते’ इति श्रुतेः । इमे संस्काराश्चत्वारिंशत् निषेकाद्यप्तोर्यामान्ताः । ननु - निषेकमिति न पृथक् संस्कार:- ‘ऋतौ संगमनं निषेकमित्याहु:’ इति सूत्रादिति चेत् सत्यम् । ‘ऋतौ संगमनं निषेकमित्याहुरेके न वय ’ मिति सूत्रतात्पर्यम् । इदमत्र गमकम् । तदेवं त्रिरात्रं हविष्याशिनौ’ इति निषेकतन्त्रप्रकारो बक्ष्यते । तस्य पृथक्त- गणन एव संस्काराणामष्टादश संग्न्यात्वोपपत्तिः । न च पारायणवबन्धविसर्ग द्विवा कुर्म इति वाच्यम्, तथा अनुपादानात् । वर्षवर्धनं मध्ये पठितं संस्का रत्वेन गृहीतु न शक्यते । दण्डके अपठितत्वात् । ’ निषेकादाजातका दिति पुनर्वचनाच्च निषेकः पृथक् संस्कार एव । निषेकादित्यादि । आजातकादित्यत्र आङ्मर्यादायाम् । निषेकादयः पदक्षेत्रसंस्काराः तत्तत्कालविहिताः । निषेकादा- रम्य भाजातकात् संस्कृतायां असमानर्विगोत्रजातायां ब्राह्मण्यां तथाविधात् · •एकविंश खण्ड: ] श्रीवासगृह्यसूत्रम् १६७ ब्राह्मणात् जातमात्रः पुत्रो ‘मात्र’ नामा भवति । मीयते आचारः अल्पीयतेs - स्येति मात्रः । अस्य शौचादिविचारोऽपि नास्ति । रजस्वलादिस्पर्शऽपि प्रोक्षण- मेव । ’ उपनीत ’ इति । जातकादि चौलकान्तैः यथाकालविहितैः षड्भिः संस्कारैः संस्कृतः पश्चात् कृतोपनयनः सावित्र्यध्ययनात् ब्राह्मणः । ‘वेदम- धीत्ये ‘ति । कृतवेदोपाकर्मा क्रमेण प्राजापत्यादि वेदवतान्याचरन् सांगं वेदम- धीत्य समावृत्तः कृतविवाह: शालीनवृत्ति: गृहस्थो भवति । पाणिग्रहणान्तैः संस्कृतः पाकयज्ञैरपि क्रमेण यजन् ब्राह्मणः श्रोत्रियः श्रुतवृत्तसम्पन्नो भवति स्वाध्यायो वेदः तस्मिन् रतः श्रद्धालुः अग्नीनाधाय हविर्यज्ञैः यजन् यायावरो नाम गृही ब्राह्मण: । अनूचानः अभ्रष्टाचारः सांगवेदाध्ययनसम्पन्नो वा घोरा- चारिको नाम गृही भ्रूणो भवति । ’ म्रियन्ते यज्ञा अनेने ’ ति भ्रूणः । सोम- याजी । चत्वारिंशताः उक्तैः संस्कारैः तथा नियमयमाभ्यां स्नानादि सत्यादि- दशसंख्याभ्यां वक्ष्यमाणलक्षणाभ्याञ्च अन्वितो ऋषिकल्पो भवति, ऋषितुल्यो भवति । तथाह धर्म सूत्रकारः ‘स्नानशौचस्वाध्यायतपोदानेज्योपवासो पस्थनिग्रहतमौनानीति नियमान् दशैतान् सत्यानृशंस्यार्जवक्षमादमप्रीतिप्रसाद- मार्दवाहिंसा माधुर्याणीति यमान् दशामूंश्च समाचरति ’ इति । सांगेति । चतुर्भिर्वेदैः तपसा दुःस्वसहिष्णुत्वेन पूर्वोक्तलक्षणैश्च युक्तः ऋषिः । ऋच्छति तपसा मोक्षं गच्छतीति ऋषिः । अनेन वानप्रस्थो लक्ष्यते । नारायण एव परमुत्कृष्टमयनं प्राप्यस्थानं यस्य स नारायणपरायणः । निर्द्वन्द्वः पूर्वोक्त समस्त - लक्षणयुक्तश्च मुनिर्भवति । अनेन यतिनो लक्ष्यन्ते । विज्ञायते - श्रुतिष्ववंगम्यते । इति प्रथमः पटलः । ( इति प्रथमः खण्डः) ।
(अथ द्वितीयः खण्डः) । अथ स्नानविधिरुच्यते । प्रातरुत्थाय ग्रामाद्बहिर्गत्वा धर्मे वक्ष्यमाणवत् दिवासंध्ययोरुदङ्मुखो रात्रौ दक्षिणामुखः निवीती दक्षिणकर्णे यज्ञोप- वीतमासज्योत्कुटिकमासीनो मूत्रपुरीषौ तृणान्तरिते स्थले विसृज्य करेण वामेन शिश्नं गृहीत्वोत्थाय गोविप्रानिवाय्बर्कतारेन्दूनपश्यन् दक्षिणेन पाणिना शौचार्थं मृद्रहण्या दोषरहितां मृदं संगृह्य जलपार्श्वे तथाssसीनो ब्रह्मचारी गृहस्थो वा शिश्ने द्विः हस्तयोश्च द्विर्द्विः यथोक्तं शौचं कुर्यात् । वनस्थस्य भिक्षोंश्च एतद्विगुणं १६० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथम प्रश्ने । I B शौचम् । एवं दिवा । रात्रावर्धम् । आतुरे तदर्धमध्वनि यथालाभम् । रेतो- विसर्गे मूत्रवत् शौचम् । रेतसस्विरित्येके । सोपवीती प्रामुखोऽन्यत्रासित्वा महाऽद्भिः दशकृत्वः पादौ प्रक्षाल्याचम्य दन्तधावनं यथोक्तविधिना कृत्वा आचम्य ततः स्त्रायात् । उक्तस्नान करणे शक्तिहीनस्य गौण विषयश्वोच्यन्ते अभिषेक इत्यादि । अवगाहनमभिषेकः । दिवि भवो दिव्यः, वायुभवो वायव्यः, अग्निभव आग्नेयः, गुरोरनुज्ञा उपदेश: तद्भवः गुर्वनुज्ञ: (?) पार्थिव विष्णुम्मरणाभ्यां सह सप्तधास्त्रानं केचिद्वदन्ति । विध्यर्थे तत्र लट् ग्राह्यः । छान्दसत्वात् सूत्राणाम् । ’ तरति ब्रह्महत्या’ मितिवत् । नदीत्यादि । नदीशब्देन देवखातादय: तटाक- शब्देन दीर्घिकादयः कृपशब्देन क्षुद्रध घटादयो गृह्यन्ते । पूर्वम्य नद्या- । देरसंभवे उत्तरमपरं तटाकं कूपं वा उपतिष्ठेत स्नानार्थं गच्छेत् । जलस्थले- प्वाक्रम्य । जले चैक स्थले चैकं पादमेवं पादौ विक्षिप्याऽसीनः - उत्कुटिकमुपविष्टः । पाणी आमणिबन्धं पादावाजानु दक्षिणादि क्रमेण पृथक् पृथक् प्रक्षाल्य । फेनः बुदबुद, अवस्राव इतस्ततश्च्युतिः, तौ न विद्यते यस्मिन् तदफेनाविस्रावम् । न विच्छिद्यते अंगुलिविवरैरित्यविच्छिन्नमद्भुतमशीघ्रमन्वनि यथा भवति तथा जलं गृहीत्वा, जान्वोर्बहिः हस्तौ न विद्यते यम्य तथा अबहिर्जानुभ्सन् । हृदयं गच्छ - तीति हृदयंगमम् । गोकर्णमिव न्युब्जे पाणितलं कृत्वा । आचम्य अपः पीत्वा । प्रत्यंगमिति । अपश्चांग स्पृष्टा । यत्रांगं द्वन्द्वनिष्ठं तव सदेवापम्स्पर्शनम् । इदमाचमनममन्त्रकम् । अतः समन्त्रमाचमनं वक्ष्यमाणः पूर्वोक्तप्रकारेण करप्रक्षा- लने पादप्रक्षालनञ्चाह तथेति । पुनः मन्त्रेण । आचामतीति पाठे अयमेको मन्त्राचमनप्रकारः । संप्रति मतान्तरेणाचमनमाह । ऋग्वेदः प्रीणात्वित्यादिनेति । त्रिथा । द्विस्तिर्यगवश्चाक्तैर्मन्त्रैस्त्रिधा मार्ष्टि । मन्त्रावृत्त्या चक्षुषी श्रोत्रे नासिका - पुढे भुजौ स्पृष्टा । एवं भोजनम्याद्यन्तयोर्द्विः । स्नानखादनपाने च सकृदादी विरन्ततः । दानप्रतिग्रह होमसन्ध्याबलिकर्मस्वादों द्विर्मान्तितः । वासोऽन्तर- परिधानस्वापरध्याप्रसर्पणह विशेषभक्षणादावन्ते द्विः । अन्यत्र देवपूजा दावा- द्यन्तयोः सकृत् । अन्यत्र दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् । पूर्वोक्तममन्त्रकं समन्त्रकच्चा- चमनं नित्यमिदं नैमित्तिकमिति केचित् । ( इति द्वितीयः खण्डः )प्रथमः प्रश्नः ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १६९ ( अथ तृतीयः खण्डः ) । सम्प्रत्यमन्त्रकं स्नानमाह अथेति । अथ - आच- मनानन्तरम् । अवगाह्य- जलं प्रविश्य । यावदमनश्शंकं यावन्न विद्यते मनसि मालि- न्यापनोदस्स्यात् न वेति विचारो यस्मिंस्तदमनश्शंकम्, तावत् अद्भिः मृदा तुलस्यादि- पवित्रस्थलहृतया मृत्तिकया च सर्वागमालिप्य गात्रशुद्धिं कृत्वा स्नात्वा तीरं गत्वा आचम्य शरीरमार्जनं केशधूननादि कृत्वा स्नानवस्त्रं विसृज्य धौत परिधाय वक्ष्य- माणवत् तर्पणान्तं कृत्वा वस्त्र - स्नानवस्त्र नेनेक्ति – निर्णेजति । प्रागप्रमुदयं वा अञ्चलं यथा स्यात्तथा वस्त्रमास्तृणाति । शुद्धस्थले विशोषणार्थ क्षिपति । तयैव- गायत्र्यैव । ततः समन्त्र कस्नानमुच्यते ’ इदमापः प्रवहते ‘ति । अभिगमनं समीपगमनन् । मन्त्रेणाभ्युक्षणं विगाहनञ्च । समन्त्रकं स्नानश्च कृत्वा आचम्य धीतं परिधाय वक्ष्यमाणवत् तर्पणान्तं कृत्वा पूर्ववत् स्नानवस्त्र नेनेति । अमन्त्रकं समन्त्रकच स्नानं नित्यम् । ततः नैमित्तिकं स्वानमुच्यते । पवित्र कुश दिकृतं चतुरंगुल- ग्रन्थि वलयमेकांगुलमेवं लक्षणं सौवर्ण राजतं वा अंगुलीयकं अनामिकायां निक्षिप्य । शुद्धयर्थं पुनराचमनम् । उपस्थानं तिष्ठन् तं दृष्ट्टाभिवन्दनम् । उपान्तः- अंगुष्ठः । आवर्त्य - परिभ्राम्य । शिरो - मूर्धानं मार्ष्टि । तथा समृदोदकेन स्वशरीरं हिरण्यपवमानैः प्रोक्षयति । अभिमन्त्र्य - मन्त्रेण स्पर्शनमनिमन्त्रणम् । कर्णावपि - धाय - आच्छाद्य पाणिभ्याम् | अर्थ शरीरस्यार्धमधोभागं जलान्तर्गतं कृत्वा त्रिरावर्तयन् – त्रिवारं जपन् अघमर्षण - पापनिरसनं करोति । अनुपमृज्य वासः - स्नानवस्त्रनिष्पीडनमकुर्वन् । निष्पीडनं तर्पणा ते विहितम् यदा स्नानं पारक्येषु तटाकादिषु, मृत्पिडोद्धरणादिपूर्वकं स्नानं धर्मे वक्ष्यते । इदं नैमित्तिकं मृत्तिकास्नानम् । अतः सन्ध्योपासनं प्रातरित्यारभ्योच्यते । प्रातः - कालवाच्य- व्ययम् । प्रागुदयात् स्नात्वा आचम्य पवित्रपाणिः धृतोर्ध्वपुंडूः प्राणायामं कृत्वा ‘प्रातः सन्ध्यामुपास्ये’ इति संकल्प्य ‘आपोहिष्ठे’ त्याग्नेयेन तीर्थेनात्मानं प्रोक्ष्य | विक्षिप्य - उत्सृज्य । एवं त्रिः कुर्यात् । ’ असावादित्यो ब्रह्म’ ति प्रदक्षिणमादित्यस्य करोति । सर्वत्र कर्मान्ते आचमनम् । एकवारं ऊर्ध्वं यथाकामं, अष्टावरां तथा सावित्रीं प्रशंस्य, अभ्यासः - आवर्त्य जपः । मित्रस्येत्यादिभिरिति । ’ उत्तमे शिखर’ इति सर्वत्र सन्ध्यासु पूर्व जत्वा ‘मित्रस्ये’ त्याद्युपस्थानमन्त्रजपः 22 १७० श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम्
[ प्रथमः प्रश्म: कार्यः । प्राणपखः प्रातस्तिष्ठन् । सन्धिषु भवा सन्ध्या – सम्यक् ध्यायन्त्यत्रेति वा सन्ध्या । तामुपासीत । वक्ष्यमाणवत् प्रदक्षिणवशेन सन्ध्यादीन् नमस्कृत्य उपस्थान कुर्वीत । ततो वक्ष्यमाणवत् तर्पण ब्रह्मयज्ञमादित्योपस्थानं नित्योपासनं होमं विष्ण्वचनश्च कृत्वा माध्याहिक स्नानादिकं धर्मे वक्ष्यमाणवत् कृत्वा मध्याह्न- काले पूर्ववत् प्राणानायम्य संकल्प्य आत्मानं प्रोक्ष्य ’ आपः पुनन्त्वि’ त्याचम्य प्रोक्षणमर्थ्यदानं प्रदक्षिणं च कृत्वा आचम्य सावित्रीं जप्त्वा यजुर्भिः तिष्ठन्नादित्य- मुपस्थाय तत्तदाश्रमामनुष्ठानं वैश्वदेवादिभोजनान्तं करोति । सायमिति कालवाच्यव्ययम् । सायंकाले प्रागस्तमयात् प्राणानायम्य संकल्प्य आत्मानं प्रेक्ष्य ’ अभिधे’ त्यादिना आचम्य यथा प्रातस्तथा प्रेक्ष्य अर्घ्यदानं प्रदक्षिणञ्च कृत्वा आचम्य सावित्रीं जप्त्वा प्रत्यङ्मुख आसीनः सन्ध्यामुपास्य यथोत्तरत्र वक्ष्यति सायं होमादि शयनान्तं तथा करोति । ‘उदितार्का’ मिति प्रातः ‘पश्चिमार्का मिति सायम् । एवं सन्ध्ये द्वे भवतः न मध्यं दिनस्य, द्विवचनात् । मन्त्राभावाश्च । यथादिशं प्रातः इन्द्रादि सायं वरुणादि । तत्तन्मुखो भूत्वा प्रदक्षिणक्रमेणोपम्थानम् । दक्षिणाभिमुखस्सन् पित्रादीन् सापसव्यं, उपवीती ऊर्ध्वमुखो ब्रह्माणं उदङ्मुखो नारायणादीन् नमोऽन्तेन तन्नामादिना मन्त्रेणोप- तिष्ठेत । इति द्वितीयः पटल: । ( इति तृतीयः खण्ड ) । अथ तृतीय: पटल: । (अथ चतुर्थ: खण्ड ) हस्तेनेति । द्वयोरुपलक्षणम् । तलतीर्थेति । पाणितले यानि तीर्थान्युक्तानि तत्क्रमेण । ब्राह्मण भूपत्यादीन् दैवेन नारायणादीन् कूप्यादींश्व आषेण विश्वामित्रादीन् पैतृकेण पित्रादींस्तर्प- यित्वेति धर्मे वक्ष्यति । पूर्वस्यां देवेभ्यः उत्तरस्यामृषिभ्यः दक्षिणस्यां पितृभ्य स्तर्पणम् । ग्रहान् अंगारकादीन् । सप्तर्षन् कूप्यादीनुपवीती तर्पयति । ‘यावन्त’ इति पैतृकेणापो दक्षिणतः स्थले विक्षिप्य आचम्य ब्रह्मयज्ञ करोति । शुद्धे देश इति । केशतुषांगारलोष्टादिवर्जिते स्थले गायत्र्या प्रोक्ष्य दर्भान् प्रागमानुचरा- ग्रान्वा आस्तीर्य ब्राह्ममासनमास्थाय ऊरुद्वयं भूमावास्थाप्य वामनंघोपरि दक्षिण- पादमास्वाप्य आसीनः पवित्रपाणिः ब्रह्मांजलि - मुकुलितहस्तं कृत्वा प्राङ्मुखस्सन् ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये’ इति संकल्प्य सावित्री - पूर्व प्रथमं यथा तथा सावित्रीप्रथमः प्रश्नः । श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १७१ पूर्व नित्यं प्रतिदिनमनध्यायदिनेषु च । ‘इषे त्वो र्जेत्वा ’ इत्यादि यथाकामं यावदध्ययनं कर्तुमिष्टं तावत् यावदनुवाकान्वा । ब्रह्मयज्ञप्रकारश्च । संकल्प्य ‘विद्युद’ सीत्यप उपस्पृश्य ’ ऋग्वेदः प्रोणा’ त्वित्यादिभिराचम्य ’ यदपा ’ मिति जलमभिमन्त्रय ‘अमृतो स्तरणम’ सीत्यात्मानं परिषिच्य ‘आद्यमभिगृहा’ मीति जलं गृहीत्वा ’ अर्वाञ्चमिन्द्र’ मित्युद्धृत्य ‘ब्रह्म सन्धत्त’ मित्यादि ‘इन्द्राय सुतमाजुहोमि स्वाहा’ इत्यन्तमुक्ता तज्जलं प्राश्य ‘भू’ रित्यादि जप्त्वा ‘वृष्टिरसि इत्यप उपस्पृश्य सावित्रीपूर्व ‘मिपेलोजे’ त्वादि जपेत् । इति केचिदाचक्षिरे । नित्यमिदम् । नित्यब्रह्मयज्ञान्ते काण्डर्षितर्पण कार्यम् । अथ नैमित्तिकब्रह्मयज्ञ- माह ‘ऋतञ्च’ त्यादिना । प्रायश्चित्तादिनिमित्तसंबन्धि नैमित्तिकम् । ‘ऋतच ’ इत्यादि द्वादशसूक्तानामध्ययनं कुर्यात् । स्वाध्यायोऽयमुपनयनप्रभृति द्विजैः कर्तव्यः । सौरीभिः - सूर्यसंबन्धिनीभिः । द्वादशनमस्काराद्युपस्थानमुच्यते । ( इति चतुर्थः खण्डः ) | अथ पञ्चमः खण्डः । अशक्तविषयं स्नानमाह ‘अशक्त’ इति । अशक्त:- रोगादिभिः । वाशब्दः शक्यं प्रकारं नियमयति । पूर्ववदाचमनादीनि । आदिशब्देन सन्ध्योपासन सावित्रीजपऩर्पणब्रह्मयज्ञादित्योपस्थाननित्य होमादयो गृह्यन्ते । दिव- श्च्युतैः- स्वर्गाद्गलितैः । आधावं पवित्र जलम् । इदमपां गुह्यं नाम । ‘एतद्वा अपां नामधेयं गुह्यम् । यदाधावः’ इति श्रुतिः । तैराधावैः । तदभावे सातपैर्वधैर्वा सेचनमाप्लावनं दिव्यं स्नानं भवति । गवां पादोद्गतैः वायुना नीतैः रजोभिः स्पर्शनं वायव्यं स्नानम् । गोसावित्र्या गायत्र्या वा शरीरोद्भूलनं वायव्यमिति केचित्। अग्निहोत्राद्युद्भूतेन भस्मना आग्नेयेन मन्त्रेण सर्वांगमापादमस्तकमालेपन- माग्नेयं स्नानम् । गुर्वनुज्ञालब्धेन ’ आपो हिष्ठा’ इति मन्त्रेण आग्नेयेन तीर्थेनाभ्युक्षणं त्रिः कृत्वः प्रोक्षण मान्त्रं स्नानम् । आग्नेयादितीर्थ लक्षणमाह दक्षिणपाणेरित्यादि । तीर्थलक्षणोक्तौ प्रयोजनमाह दैवेनेत्यादि । इति तृतीयः पटलः । ( इति पञ्चमः खण्डः ) अथ चतुर्थ: पटलः । ( अथ षष्ठः खण्डः) । अथ पुण्याहम् । इदं कर्मनाम । पञ्चसंख्याताऽहीनाः सदस्या भवन्ति । तान् स्वगृहमाइया- १७२ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथमः प्रश्नः गता नभिपूजयति - गन्धपुष्पाक्षतैरर्चयति । आचार्यः - निषेकादिकृत् । करकमुदपात्रमद्भिरापूर्य कूर्चेन वक्ष्यमाणलक्षणेन पाणिना वाऽभिमन्त्रय संस्पृश्य पुप्पादिभिः पुष्पगन्धाक्षतादिभिः सर्वतीर्थजलमिति तज्जलं स्मृत्वा आवाच करकस्यान्तः बाह्ये च परितोऽभ्यर्च्य । प्रतिवाचकान् प्रापखानुदयखान्वा स्थापयित्वा प्रामखं यजमानमासयित्वा आचार्य उदङ्मुख आसीनः कर्म कारयति । सर्वत्र कर्मस्वयमेवासनविधिः । यद्यद्धि मानसं वाचोच्चार्य संकल्पपूर्वमेव कर्म कर्तव्यमिति यावत् । संकल्पकर्ता यजमानः । सर्वकर्मस्वयं विधिः समानः । ‘करिष्यामि, करिष्ये’ इति वा संकल्पस्वरूपम् । ‘कुरुष्व’ इति प्रति वाचका वदेयुः । स्थानं पुण्याहप्रदेशः । प्रजापतिः प्रियतामिति यजमानेनोक्ते प्रति- वाचकाः अनुवदन्ति । ‘शाम्यन्त्वि’ त्यादि । त्रिरपः साक्यति । करकादिशुद्धपात्रं मृन्मयं वा अभिस्रावजलधारणार्थं पुरतः संस्थाप्य तस्मिन् कुशाक्षतगन्धाश्वत्थ- पल्लवादीन् विन्यस्य करकमुद्धृत्य शाम्यन्तु घोराणि ’ इति मन्त्रावृत्त्या उत्तरान्तं यथा स्यात् तथा पालाद्वहिर्भूम्याः त्रिः कृत्वः अपः स्रावयति । तथाऽन्ते ‘शुभानि वर्धन्ता’ मिति पात्रे अपस्त्रावयति । अयं प्रथमं दैविके अतो देवाद्या मन्त्राः, तथा सूनके जातकाशौचनिवृत्त्यर्थे कर्मणि प्रथमं ’ सन्त्वा सिचामि ’ इति । तथा प्रेतके मृताशौचनिवृत्त्यर्थे कर्मणि ‘शुची वो हव्ये ’ ति प्रथमं पठितव्यम् । अन्ये मन्त्राः पश्चात् पठितव्याः । ’ द्रविणोदा’ इत्याद्या ऋच: सर्वे प्रतिवाचकाः सदस्याः यजमानेन सह वदेयुः । तत्तन्मन्त्रान्ते यजमानस्य शिरस्यक्षतान् निक्षिपन्तो वदेयुः । यजमानः करकं धारयन्नपः प्रतिमन्त्रं पात्रे स्रावयति ( इति षष्ठः खण्डः) । " अथ सप्तम: खण्ड: । देवा ऋषयः इत्यादि । सर्वाद्याः प्रियन्तामन्ताः । ‘सर्वे देवाः प्रियन्ता’ मित्यादि । यजमानेनोक्तं यथावत् प्रतिवदेयुः । एवं सर्वत्र । पुण्याहमस्त्विति यजमानेनोक्ते प्रतिवाचका पुण्याहमस्त्विति प्रतिब्रूयुः । तथा मन्त्रलिंगात् । ‘शिवा ऋतवस्सन्त्वि’ त्याठो तथैव प्रतिवचनम् । वचनसाम्येन । यजमानस्येत्यादि । भयं प्रयोगः । ‘आश्विनाय भारद्वाजाय यशदत्तसुताय आत्रेयी- नन्दनाय देवदत्तशर्मणे महामस्मिन् कर्मणि ओं पुण्याह भवन्तो ब्रुवन्तु’ इतिश्रीवलानसगृह्यसूत्रम् १७३ प्रथमः प्रश्नः ] यजमानस्याशासनम् । एव स्वस्त ऋद्धिमिति च । यजमान एवं चतुर्थ्या षष्ठ्या वा स्वनाम वदति । तुभ्यं तवेति वा विपरिणमय्य तथैव प्रतिवाचका वदेयुः । पुण्याहफलमाह पुण्याहे कृत इति । यथाशक्ति शक्तिमनतिक्रम्य । त्वमग्ने इत्यादि । ’ त्वमग्ने यज्ञानां होता’ इति मन्त्रान्ते ’ अम्मये हिरण्य’ मित्यादि यथालिंग मन्त्रेणाददीरन् - प्रतिगृह्णीयुः । यत्रेति । श्रौते स्मार्ते वा कर्मणि - सर्वत्र दक्षिणाया दानं समर्पणमादानं प्रतिग्रहश्च दक्षिणादानादाने भवतः तत्र-तत्रैवमेव स्यात् भवेत् । इति चतुर्थ: पटलः । ( इति सप्तम खण्ड: ) । अथ पञ्चमः पटलः । ( अथ अष्टमः खण्डः ) अन्यायतनं अग्निस्थानम् । स्थण्डिलं सिकताभिः कार्यम् । सिकताभावे आपस्तंबादिमतेन भूम्यामेवा- भिप्रतिष्ठापनमिष्टम् । परिष्कृतभूमेः स्थण्डिलत्वव्यवहाराच्च । दर्भा उक्त लक्षणाः । कुशकाशादयो वा । यद्वा बोधायनादीनां मतेन स्थण्डिले बर्हिष एव भवन्ति । यथा स्थण्डिलस्य परिस्तरणबर्हिरायतत्वम् । परिणाह स्थौल्यम् । व्रणः लतादिसंघर्षजातं किंण जन्तुकोटरादिजन्यं वा, वक्रमनृजुता ताभ्यां हीनाः व्रणवकहीनाः परिधयः । पालशाः खादिरा अश्वत्थाः अन्येऽपि यज्ञवृक्षीया भवन्ति । प्रथितं दक्षिणावर्तग्रन्थियुतम् । परिस्तरणादीन् सर्वानेकीकृत्य- पुनर्बध्नाति । तत्प्रमाणाः पवित्रप्रमाणा याज्ञिका होमार्थाः अन्तहोमोक्तवृक्षीयाश्च समिधः सत्वचः न स्वयं शुष्काः । पात्राणि - प्रणिध्यादयः सुवादयः जुहूप- जुहूदर्व्यादयः ते - पात्र सुवादयः । यज्ञे - यागसूत्रे पात्रप्रकरणे प्रोक्ताः । आशंसायां निष्ठा प्रयोगः ; न पूर्व भावित्वं यज्ञसूत्रस्य । दर्भेष्विति । दर्भा- नास्तीर्य तेषु दर्भेषु द्वन्द्वं युग्मं आज्यस्थालीचरुस्थाल्यौ प्रणिधिपात्रे च दवीं- स्रुवौ जुहूपजुहू तथा येनार्थस्तञ्च । एवं पात्रादिसंभाराः ये तत्रोक्ताः कर्मागत्वेन, तानपि दैविके कर्मण्युत्तरे स्थण्डिलस्य संभरति । प्रत्येकमेकमेकमेव पैतृके दक्षिणे संभरति । अग्निकुंडलक्षणमाह नित्यहोम इत्यादिना । औपासनं नित्य- होमः । संस्कारहोमो नैमित्तिकः । नित्यहोमे - प्राप्ते अग्निशालायां - अग्निस्थापनो- चिते गृहभागे । उक्तलक्षणं कुंड कृत्वा गृही औपासनमग्निं विधानेनाधाय नित्यं सायं प्रातः जुहोति । वनस्थस्य - तृतीयाश्रमिणः । श्रामणकमिकुंड । । १७४ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथमः प्रश्नः कुंडविधानं तल्लक्षणादिकञ्च धर्मे वक्ष्यामः । अयमभिः विखनसैव दृष्टः । (इत्यष्टमः खण्डः) ; 1 ( अथ नवमः खण्डः ) अथाधारविधानम् । आधार इति एकदेश कर्मनाम । तत्प्रधानत्वात् प्रकरणं सर्वमाघारशब्देनोच्यते । ब्राह्म प्राङ्मुख- मासीनः । सर्वत्र आधारादिहोमकाले प्रामुख एव यजमान आसीनः दर्भा द्यासनेषूपविष्टः पवित्रापाणिः धृतोर्ध्वपुण्डः प्राणानायम्य ’ इदं कर्म करिष्या ’ मि इति संकल्प्य कुरुष्वेति सदस्यैरनुज्ञान: अग्नः नैर्ऋत्यां धान्योपरि जलपूर्ण करके निधाय पूर्ववत् पुप्पाद्यैरभ्यर्च्य तस्मिन् प्रोक्षणकूर्च निधाय वाम्यतः कर्मारमेत । एतोन्विन्द्रमिति । अम्यास्य स्थण्डिलं कुण्डं वा । प्रोक्ष्य- उत्तानेन हस्तेन सेचनं प्रोक्षण करतलमवाक्कृत्य प्रोक्षणमवोक्षणम्, ऊर्ध्वागुष्ठेन मुष्टिना अभितः सेचनमभ्युक्षणं । चतुर्दिशम् - चतुर्दिक्षु प्रागाद्युत्तरान्तं प्रागमानु- दगग्रांश्च चतुरश्चतुरो दर्भानुक्षयेत् क्षिपेत् मन्त्रलिंगात् । ननु - ‘दक्षिणस्या- मप्रमन्तश्च पैतृके, इति सूत्रात् इदमनुपन्नम् – मैवम् । दक्षिणस्यामिति पश्चिमात्राणामप्युपलक्षणम् । मध्येत्यादि । अन्यालयस्य प्रदेशान् खनति । नैर्ऋत्याद्यन्तमित्यत्रव खनने मध्यभागस्य प्राथम्यं दैविके पैतृके च तुल्यं ज्ञेयम् । मध्यपूर्वापरेत्यादिसूत्रे उक्तः क्रमः पैतृकविषयः । देविके तु वैपरी- त्येन मध्यापरपूर्वयमनिर्ऋत्यमिसोममरुदीशाना न क्रमेण खनति । बर्हिषा वक्रितेन युम्मेन दर्भेण खननम् । तथेति । यथा सर्वत्र मध्यादिखननं तथा मध्यदक्षिणोत्तरेषु पूर्वादिपश्चिमान्ताः तिखो लेखाः मध्यपूर्वापरेषु उत्तरादि दक्षिणान्ताः तिस्रो लेखा पैतृके मध्ययम सोमेषु पश्चिमादिप्रागन्ताः तिस्रः, मध्यापरपूर्वेषु दक्षिणाद्युत्तरान्ताः तिस्रः एवं बट्लेखाः प्रादेशमात्राः लिखति । भौते प्रायश्चित्ते एवमेव सूत्रकारैर्वक्ष्यते । एां लिखित्वा दर्भ नैर्ऋत्यां विसृजेत् । अप उप स्पृशति । ‘राक्षसरे नैर्ऋतपैतृकछेदनमेदनखनन निरसनाकत्राणात्माभिमर्शनानि कृत्वा सर्वखाप उपस्पृशेत्’ इति सूत्रकार- वचनात् । बाउवेद इति । जातकायमिररण्यारोपित चेत् तामरणि गृहीत्वा जातवेदो भुवनस्येति मयित्वा अभिमादाय तस्मिन् कर्म करोति । यथात्मनिप्रथमः प्रश्न . ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् १७५ समिधि वा आरोपितः तदा लौकिकमग्निमादाय तस्मिन् औपासनाभि ‘उपावरो हे’त्यवरोप्य द्याहोमी यजमानः तत्र हुत्वा अग्निमाहरेत् । इदमौपासनाभि- संसारविषयम् । अनौपासनाग्निकर्मणि तु लौकिकारणि गृहीत्वा मन्त्रेण मन्या तमादायात्र कर्म करोति । तदसंभवे पचनाभिं वा आदायाहरेत् । अनरणिपक्षे जानवेदमन्त्रो लुप्यते । तमग्निं प्रज्वाल्य गोकरीषाद्यैरिन्धनैरुदीप्य प्रणम्य रेखामध्ये हिरण्यं व्रीहीन्वा विन्यस्य तत्राग्निं निधाय संस्थाप्य । अत्र पाणिना नियहोमं जुहुयात् । इन्धनैः प्रज्वाल्यानं बलवन्तं कृत्वा अभिवन्द्य करौ प्रक्षालयति । यतैकेन पाणिना अशक्य तत्रोभयप्राप्त्यर्थं उभयोः करयोः प्रक्षालनम् | अभिवन्द्य - अत्र ‘चत्वारि शृंगे’ त्यग्निध्यानं परितः पुष्पाक्षताद्यर्चनञ्च विहिनम् । मन्त्रेण स्पर्शनमभिमन्त्रणम् । दक्षिणवेदि नैर्ऋत्याद्यन्तमिति । नैर्ऋतिरेवादिरन्तश्च यथा तन्नैर्ऋत्याद्यन्तम् । दैविके नैर्ऋत्यादि, पैतृके नैर्ऋत्यन्त- मित्युपदेशः, एकत्राद्यन्तयोरसम्भवात् । तथा पश्चिमवेदिं नैर्ऋत्याद्यन्तं तथोत्तर- वेदिं वायव्याद्यन्नं तथा पूर्ववेदिश्चाग्नेयाद्यन्तं परिमृज्य संशोध्य । उक्तविधानमेव सर्वत्र दैविक पैतृकयो भवति । ब्रह्मसोमावृत्विजौ द्वौ यजमानेन वरयित्वा । ब्रह्माणमर दक्षिणनः उदङ्मुखं उत्तरतः सोमं दक्षिणमुख दर्भेष्वासयित्वा गन्धपुष्पाक्षतैरभ्यर्च्य मन्त्राभ्यां तूष्णीं वा प्रत्येकं ब्रह्माणं सोमश्च प्रक्ष्य | प्रोक्षयति बर्हिः । अत्र ब्रह्मसोमयोः ऋत्विजोरभावे दक्षिणोत्तर योरग्नेः उद्दिष्ट- स्थाने कूच प्राणयं निधाय प्रोक्षणादीनि प्रतिवचननिरपेक्षमेव कुर्यात् । इति पञ्चमः पटलः । इति नवमः खण्डः ) अथ पष्ठः पटलः (अथ दशमः खण्डः ) उत्तः प्रोक्षणप्रकारमाह पात्रा - दित्यादिना । पात्रात् करकात् प्रणिध्यामाधावं गृहीत्वा वेद्यामुत्तरस्यां बर्हिषः कूर्चान् सपवित्रान् स्थापयित्वा तान् बर्हिषः प्रोक्ष्य सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्णीम् । वेदिः कुंडस्य स्थंडिलस्य वा पश्चिमतः परिष्कृता भूमिः । बर्हिषः सुवादीन् । स्रुव आदियेषां संभारेध्मावर्हिषां तान्वा, सुवादीनां पात्राणामाधारभूता ये बर्हिषः तान्या । सुवादीन् बर्हिषः ‘बर्हिरसि स्रुग्भ्य’ इति प्रोक्ष्य। बर्हिषोऽयं मध्यं मूलश्च प्रोक्षयति । प्रणिधिमुद्धृत्य । ‘पोषाय’ त्वेत्यपः प्रणिधिस्थाः । बर्हिषो मन्थनं , १७६ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथमः प्रश्नः बन्धनं तस्मिन् किञ्चित् संज्ञाव्य । मूलदूर्ध्वमिति । मूलादारभ्य ऊर्ध्वमप्रान्तम् । अभिमर्शनं पाणिना । दनैः परिस्तीर्य । यावदर्थमच्छिद्रं परिस्तीर्य । परिस्तरणं सर्वत्र अधोवेद्याम् । उत्तराग्रमित्यादि । इदं दैविके । पैतृके तु वैपरीत्येन भवति । दक्षिणपरिस्तरणस्यायं पश्चिमपरिस्तरणापरि कुर्यात् । (इतिदशम: खण्ड: ) , । ( अथ एकादश: खण्ड: ) वायव्यामित्यादि । इदं दैविके । पैतृके तु वैपरीत्येन । दक्षिणाग्रनूर्ध्वं करोति । पश्चिमपरिधिं स्थविष्ठमितोऽणीयांसं दक्षिण- परिधिमम्यभिमुखाग्रमितोऽणीयांसमुत्तरपरिधिमम्न्यभिमुखं परिदधाति । ‘सूर्य- स्त्वे ‘ति प्राच्यामधोवेद्यां कूर्चेन परिषिच्य सूर्यमेव परिधिं परिकल्पयति । तत्परिध्यभावात् । ’ परिधीन् परिदधाति । रक्षसामपहृत्यै । न पुरस्तात्परि- दधाति । आदित्यो वेद्यन् ’ इति श्रुतेः । ’ उपरिष्टाद्देवा रक्षन्तु ’ इति तथोत्तरान्तर्ध्वमग्नेरु परिष्ठभागं परिषिच्य देवै परिदधाति । ‘उपरिष्टाद्देवा ’ इति श्रुतेः । ’ अधस्तान्नागा ‘रक्षन्तु इत्यग्नेरधोभाग परिषिच्य नागैरे वाधोभागं परिदधाति । ‘अधस्तान्नागा’ इति श्रुतेः । यद्वा तत्तद्देवान् स्मृत्वा अग्नेरेवाभि- मन्त्रणं कुर्यात् । ‘सूर्यस्त्वा पुरस्तात्पा’ त्वित्याहवनीयमभिमन्त्रयेत्’ इत्यापस्तंब- क्वनात् । समिधाविति । मन्त्रावृत्त्या तूष्णीमुत्तरां वा स्थापपति । ऐन्द्राद्य. मित्यादि । प्रागाद्युत्तरान्तं यथा स्यात्तथा अपः संस्राव्य, दक्षिणादि - दक्षिणोत्तरयोः श्रागन्तं पश्चिमपूर्वयोरुत्तरान्तं च तथा परिषिच्य यथा आग्नेयादीशानान्तं भवति तथा पूर्ववेदिं ‘तारुणासी ति परिषिच्य यथा- प्रदक्षिणमा नेयमेवादिरन्तश्च भवति तथा आग्नेयान्तं परिषिञ्चति । प्रणिधी प्रक्षाल्य । दारव्यौ मन्त्रावृत्त्या प्रक्षालयति । यदि लोबो मन्मथ्यो वा तदा मन्त्रो लुप्यते । मन्त्रलिंगात् । बलपूरणपवित्रप्रक्षेपणोत्पवनप्रणयनजलसंखावणेषु मन्त्रावृत्ति: । त्रिरुत्पूय । त्रिभिर्मन्त्रैः पूर्वान्तं पश्चिमान्तं पूर्णान्तञ्च । दक्षिणे : पाणिनाप्रमिति वचनात् उदगप्रमुत्क्षितं पवित्रं दक्षिणायं कृत्वोत्पूय यथापू मुदयं कृत्वा निदधाति । न व्यत्यस्तहस्तेन गृहीत्वोत्पवनम् । तथा निदधातीति वचनात् । ’ को व ’ इति प्रणीय मन्त्रावृत्त्या ललाटयन्तं नीत्वा प्रदक्षिणममि प्रदक्षिणीकृत्य, वेद्यां दक्षिणस्यां ततः ब्रह्मणः पुरतः उत्तरस्यां सोमस्य पुरतः प्रणिधी पूर्व निदधाति ।प्रथमः प्रश्नः ] भीवंखानसगृह्यसूत्रम् १७७ ऋत्विजोरुभयोरेकस्याभावे ब्रह्माणमेकमेव वा वृत्त्वा तेनैव मन्त्रानुच्चारयित्वा अनुज्ञातः प्रोक्षणादि कुर्यात् । ब्रह्मणः सर्वमन्त्राधिकारित्वात् । श्रते तथा दृष्टत्वात् । अध्वर्युरेव तत्तन्मन्त्रानुषार्य प्रोक्षणादीन् कुर्यात् । एवमेव स्मार्त- प्रायश्विते विखनसाप्युक्तम् । ‘संविशन्तामित्यादि । मन्त्रावृत्त्या ब्राह्मण तीर्थेन प्रणिधौ, दैवेन सोमप्रणिधौ जलं संस्राव्य सुवादीनुत्तानानि कृत्वा गायत्र्या सुवं सुचश्ध प्रोक्षपेत् । इति षष्ठः पटलः । ( इति एकादश: खण्ड: ) अथ सप्तमः पटलः । (अथ द्वादश: खण्ड: ) ‘भूस्स्रव मित्यादि । सुवं सुचश्च । युगपदशक्यं चेत् मन्त्रावृत्त्या गृहीत्वा । वेद्यधस्तात् संश्लिष्ट- परिस्तरणोपरि प्रागये वर्षिष्ठसमिधौ न्यस्य - क्षिपति । अत्र न मन्त्रावृत्तिः, द्विवच- नात् । अंगारम् । उपवेषेणांगारमग्नेरुदञ्चमुल्मुकं व्यस्य विगतमाक्षिप्य । पूर्ववत् । पवित्रेण प्रोक्षण्युक्तवत् पुनराहारं त्रिरुत्पूय । बर्हिर्दग्ध्वा - दर्भ दग्ध्वा अंगार - दर्भोल्कमाज्ये दर्शयति- प्रदीपयति । सर्वत्र आज्यादिहोभ्यद्रव्या- णामयं विधिः । गव्यस्याज्यस्यालामे आज्यमाविकं तदलामे माहिषं तदलाभे शुद्धं तैलमपि वा होमार्थ ब्राह्मम् । एवं श्रौते प्रोक्तम् । आज्यस्थालीमुदगुद्वास्य चस्थाली पक्ता अभिघार्योत्तरत उद्वास्य, पैतृके तु दक्षिणतः । सुचां पश्चिमतः आज्यस्थाली स्थापयति । ततः उत्पवनम् । व्यस्तावंगारावमौ निदध्यात् । उत्तरपश्चिमे वायव्यां वेद्यर्ध्वे निधाय तूणीमद्भिः प्रोक्ष्यादाय पवित्रं जुहोति । पैतृके तु नैर्ऋत्याम् । वायव्येऽमौ पैतृके नैर्ऋत्याम् । होम्यं - आज्यम् । द्विधा द्विभागमाग्नेयं प्राजापत्यमिति स्मृत्वा ‘देवस्य त्वे ’ ति मन्त्रान्ते घृतं विहरामीति विभजति । ( इति द्वादश: खण्ड: ) ( अथ त्रयोदश: खण्ड: ) प्रजापतिपुरोगान् - प्रजापतिप्रथमान् । पैतृके कर्मणि औपासनयज्ञपदं विहाय तत्स्थाने वैश्वदेवपदमुक्ता विश्वान् देवानित्यन्त- मावाहयेत् । अन्यत्पूर्ववत् । एवं तत्कर्मदेवतावाहनमपि कुर्यात् । यथाss- वाहनमित्यादि । यथा दक्षिणोत्तरप्रणिध्योरावाहनं तथा आज्यस्थाल्यां पूर्वमेव विहृतयोः दक्षिणोत्तरभागयोः प्रत्येकं स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा ऊर्ध्वं नीत्वा सुवमुद्धृत्य जुष्टं निर्वपामीति चतुर्थ्यन्तेन तत्तनाम्ना तत्तद्भागयोरेव निर्वापं प्रतिक्षेप 23 1 १७८ श्री श्रीनिवासम विकृत- तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ प्रथमः प्रश्नः करोति । द्विधा निरुममाज्यं होम्यमुद्धृत्य तृप्यधिद्वयेन मन्त्राभ्यां द्विधा - द्विप्रकारेणाभौ दक्षिणोत्तरभागयोः क्रमेण दर्शयित्वाऽधिश्रयति । मन्त्रलिंगात् । इतरथा मन्त्रद्वयविधानमनर्थकम् । एकेन पर्याप्तत्वाद्दर्शनस्य । तस्मात् द्विधाऽमौ अधिश्रित्याऽऽदाय पूर्वस्थानं निधाय अग्निज्योंनि समिदुलन पूर्व वीतिहोत्र- मित्यमौ निक्षिप्तेन द्विवा दक्षिणोत्तरभागयोराज्यं दहति । अनुत्तानमधोबिलं स्रुवं कृत्वा - उत्तान ऊर्ध्वबिल स्रुवं कृत्वा अभिमन्त्रणम् । संधाय - संस्पृश्य । संवपति - जुहोनि । ( इनि त्रयोदश: खण्ड: ) । ( अथ चतुर्दश: खण्ड: ) एकविंशतिरित्यादि । एकविंशनिर्वा - आहु- तयोऽस्मिन् यावत्यः प्रचानाः तावत्संख्या वा करसंपूर्णा :- मुष्टिमिना वा समिधो गृहीत्वा अक्षताज्यचरुभिरभ्यर्च्य । अत मन्त्रावृत्तिर्भवनि । पैतृकं त्वेतद्वैपरी- त्येन भवति । अग्रमध्यमूलानीति । आग्नेयाद्यन्नं सर्वतश्च प्रदक्षिणमिति पुनरायमेवादिरन्नश्च यथा स्यात् तथा सर्वत्र वेदी: प्रदक्षिणं परिषिञ्चति । बैतृके त्वेतदेव वैपरीत्येन भवति । प्राच्यां दक्षिणान्नमप्रदक्षिणेनेयानाद्यन्नमिति विवेकः । संकुलः - इतस्ततोभावः अतथाविधान् । शरोऽगारे अम्मी जाज्ज्वल्य- माने अभौ । यस्यै देवतायै इत्यादि । हविः समिद्राज्यचर्वादिः । मनसा चित्ते । ध्यायन् निर्वपेत् – जुहुयात् । तनदेवतां चतुर्थ्या विभक्तधोद्दिश्य ’ इदं न ममेति’ वदेत् । यजमाननैवदिशत्यागः कर्तव्यः । किमर्थं देवनास्मरणं अमौ हुते कथमुद्दिष्टदेवता मानिर्गच्छतीनि शंकायामाह ‘यथा हवा’ इत्यादि । तच देवताध्यानेन अौ प्रास्ताऽऽहुतिः अग्निना द्वारेण बहुभिः प्रकारैरन्तनः तत्त- द्देवतां प्राप्नोतीति प्रदर्शितं भवति । ( इति चतुर्दशः खण्डः ) ( अथ पञ्चदश: स्वण्डः ) स्रुवेणेत्यादि । खाक्यन् रेखाकारेण सिञ्चन् । द्वावाघाराहुती । चक्षुषी औज्यभागामिश्री द्वे आहुती अग्नेरुत्तरदक्षिणयोः पार्श्वयोर्जुहोति । पूर्वार्धयोरिति केचित् । चतुष्कोणाकारेण ‘युक्तो वहे ‘त्यादि - चतुराहुतिभिः कल्पिते अमिस्थाने तन्मध्यप्रदेश आस्यमिति ज्ञात्वा तत्र व्याहृतिहोम: उक्तः । तस्मात्कारणादिदं कर्म अभिमुखमिति वेदविदो वदन्ति । ‘सत्येनं ‘ति । अभिमृश्य प्रदक्षिणं सुवेणाभिमन्ध्य । चतुरंगुलमविच्छिन्नंप्रथमः प्रश्नः ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् १७९ माषमात्रप्रमाणं गृहीतेनाज्येन जुहोति । जुह्वा व्याहृतीर्जुहोति । पृथक्पृथक्
गृहीत्वा अक्षमात्र जुहोति । समृध्यै - मन्त्रतन्त्र परिपूर्तये । पैतृके औपासन- यज्ञपदं विहाय तत्स्थाने वैश्वदेवयज्ञपदं संयोज्य विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेत्यन्तं हुत्वा ततः पकं चरुं व्याहृतीभिर्जुहुयात् । कादिहोमानाम् आदिः प्रथमः आधारो 1 ( इति पञ्चदश: खण्ड: ) | सर्वहो मानामित्यादि – दैविक पैतृ- भवेत् । इति सप्तमः पटलः । अथ अष्टमः पटलः ( अथ षोडश: खण्ड: ) अथ सामान्यतः इत्यादि । आधारं हुत्वा संकल्पितं कर्म कुर्यात् । तदुपयोगि सामान्यमन्त्रा उच्यन्ते । सर्वकर्मस्वेते उपयुज्यन्ते । क्रियायाः संस्काराणाम् होममन्त्राः होमादौ मन्त्राः । धातादयः षोडश । ( इति षोडश: खण्ड: ) । 1 ( अथ सप्तदश: खण्ड: ) ’ इमं मे’ इत्यादि । पञ्चमन्त्राः वरुणो देवता येषां तत् वारुणमिति संज्ञा । ‘इममित्यादि पञ्चमन्त्राणाम् । उपांशुयाजे। रहस्यो- श्वारणमुपांशु । प्राजापत्ये । चित्तादीनां जया इति संज्ञा । ‘अग्निर्भूतानामित्य- ष्टादशमन्त्राणामभ्याताना इति संज्ञा । ( इति सप्तदश: खण्ड: ) । ( अथ अष्टादश: खण्ड: ) ऋताषाडित्यादि द्वादशमन्त्रा राष्ट्रभृत्संज्ञाः । तत्व ‘भुवनस्य पते’ यस्यते – सनो भुवनस्य पते; इति द्वौ मन्त्रौ मध्यपातिनौ वर्जयित्वा प्रत्येक ताभ्योऽन्ता द्वादशमन्त्राः राष्ट्रभृतः । प्राजापत्यादि राष्ट्रभृद्वन्तो मूलहोम: । बभूवेत्यादि । ’ स हि हव्यो बभूव’ इति ‘पितरः पितामहा ’ इति पैतृकः - क्षत्राय महि शर्म यच्छतु ’ इति त्रयाणां मन्त्राणामन्ते व्याहृतिः होतव्या । इत्यष्टमः पटल (इत्यष्टादश: खण्ड: ) । अथ नवमः पटल: । (अथ एकोनविंशः खण्डः) अथान्ते होममन्त्राः इति । अन्ते तत्तत्संस्कार होमपरिसमाप्तौ अंगभूताः प्रायश्चित्तरूपाश्च होममन्त्रा उच्यन्ते । यदस्यादीनां स्विष्टाकार इति संज्ञा एकादशमन्त्राणाम् । मिन्दाहुतिसंज्ञे द्वे । इष्टेभ्यः स्वाहेति दशानां ऋद्धिरिति संज्ञा । कृताहुतिरेतु देवान्स्वाहेति वाक्यमन्ते यस्य तत्कृतान्तम् । श्रावितादित्रयं यत्प्रमत्त इत्यादि षट्कंच १८० श्री श्रीनिवासयति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ प्रथमः प्रश्नः विच्छिणसंशम् । विच्छियते न्यूनातिरेकमेभिरिति विच्छिन्नमाश्रावितादीनां नवानां मन्त्राणां संज्ञा भवति । घृताक्तास्सप्तसमिधस्तत्तन्मन्त्रैरमौ प्रहरति । सर्वेषामकामे यथासंभवम् । भलब्धानां प्रतिनिधित्वेन पालाशीं जुहुयात् । भावत्वीं वा । पूर्यते याग माभ्यामिति पूर्णाहुती। उपजुहा जुहां प्रत्येकं (आज्यं) गृहीत्वा अभिर्मुक्तमित्यादीन् हुत्वा जुहां प्रत्येकं चरुमवदाय अग्निर्जीर्णमित्यादि- मिर्हुत्वा साक्यन् वेद्यां विषिश्चन् जुहोति । स्थाल्यैव आज्यशेषं जुहुयात् । ( इति एकोनविंश: खण्ड: ) ( अथ विंशः खण्डः ) तत्पात्रेणेत्यादि । आज्यस्थाल्या करकाज्जर- मादाय तदपः प्रत्येकं सुवेण गृहीत्वा, अन्तरितं सुवान्तर्गतम्, उप-समीपे अग्नेः पश्चिमस्थां निनीय तथा वेद्याम्, आकाशे भूम्यां निनीय दक्षिणस्यां वेद्यां तर्पयति- निनयति । प्रणीतायां दक्षिणस्यामित्यादि । अनन्तरमप उपस्पृश्य । ततः प्रवाहणं - परिषेचनम् । पवित्रमक्षतं गृहीत्वा । पवित्रमिति जात्येकवचनम् । ग्रहणं तूष्णीम् । क्रमेण पर्यायतो मन्त्रैः होमः । दक्षिणप्रणिधिपवित्रमुत्तर- प्रणिधिपवित्र दक्षिणप्रणिध्यक्षतमुत्तरप्रणिध्यक्षतमिति । अयमेकः पक्षः । प्रथमं दक्षिणप्रणिधिपवित्रं ततः तत्रत्याक्षतं ततः उत्तरप्रणिधिपवितं ततस्तत्रत्याक्षत- मिति अपरः पक्षः । उभयपक्षे होम्यग्रहणं तूष्णीमेव । उत्तरः पक्ष एव साधुः । तदद्भिः प्रोक्ष्य । यजमानस्यैव प्रोक्षणम् श्रीतवत् । न प्रणिध्योः - प्रयोजना- भावात् । प्रणिधी विसर्जयति । विसर्जनं पालपेटिकायां निधानम् । इति नवमः पटल (इति विंशः खण्डः ) अथ दशम: पटल: ( अथ एकविंश: स्वण्डः ) ‘पुनेदेवेभ्य ’ इत्यादि । अग्नेर्दर्शनेन प्रतपनेन । विसर्जनं पानपेटिकायां निधानम् । सुवादीनां धारणं विहितं बावज्जीवमाहिताग्नेः । सुवादीनि घेनुर्वहाणामित्याददीत ! इति परिधानीये कर्मणि निर्दिष्टम् । वर्षिष्ठसमिधाविति । तूष्णीं गृहीत्वा मन्त्रेण होमः । पश्चिमतः परिधिमपनयेत्यादि । मन्त्रेण परिधीनामपनयनं, प्रत्येकं तूष्णीं होमः, नात्यां प्रहृत्य मध्यपरिघेरधस्तादंगारेष्वपोहयेत् । पश्चिमत इत्यादि । सर्वान् - अन्यध । कुर्यात् प्रन्थीन् विसृज्य प्रोक्य नात्यां, भाप्यायन्तमिति जुहोति ।प्रथमः प्रश्नः श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् १८१ यत्र यत्र औपासनामौ संस्कारहोमः तत्र तत्र वैश्वानरसूक्तेनोपस्थाय तममिं कुंडे अरण्यां समिध्यात्मनि वा समारोपयेत् । यत्र यत्र लौकिकामौ संस्कारहोमः तत्र तत्र ‘ओश्च मे स्वर - इत्युपस्थाय तमम्मिं विसृजेत् । धारणस्य अप्रयोग - क्त्वात् । लौकिकाग्मेर्विसर्जन त्यागः । ( वीप्सा परिसमाप्तौ ) इति दशमः पटल: ( इत्येकविंश: खण्ड: ) अथ द्वितीयप्रश्ने - प्रथमः खण्डः अथ - शारीरेषु संस्कारेषु ऋतुसङ्गमन. जे नान्दीमुखं कुर्यात् ॥ १ ननु सर्वसंस्काराणां मूलभूते ऋतुसङ्गमने निषिद्धय इतरसंस्कारेषु किमर्थ नान्दीमुखं प्रतिपाद्यते इति चेत् - उच्यते । तथा च व्यासः ‘सूतकान्नमुदक्यानं सीमन्तान्नं तथैव च । यागान्नमशुभान्नञ्च भुक्ता चान्द्रायणं चरेत् || चूडाहोमे निवृत्ते च प्राङ्नामकरणात्तथा । भुक्ता चरेत्सान्तपनं जातकर्मणि चैव हि ॥ अतोऽन्येषु च मुक्तान्नं संस्कारेषु द्विजोत्तमाः । नियोगादुपवासेन शुद्धयते निन्द्यभोजनात् ॥ ब्राह्मौदने च सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । जातश्राद्धे नवश्राद्धे मुक्ता चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति एवं दोषयुक्तान्नेन अभ्युदयश्राद्धस्य कर्तुमयुक्तत्वात् अन निषेध उक्तः । यद्यनदोषादेव निषेध उच्यते तर्हि समपठितसीमन्तोन्नयनस्यापि दोषदुष्टत्वात् तत्रापि निषेधः स्यात् इति चेत् - नैवम् । ‘नास्या अन्नमद्यात् ब्रह्महत्यायैषा वर्णं प्रतिमुच्यास्ते ’ इत्यादिषु श्रुतिषु अत्यन्तनिषेधश्रवणात् निषेध उपपद्यते इति । किंन सीमन्तादिषु कालज्ञानसंभवात् आर्तव कालज्ञानाभावाच्च । तथा - ‘सूतकाद्विगुणं शावं शावाद्विगुणमार्तवम्’ इति दोषाधिक्यस्मरणात् ऋतुसङ्गमनवर्जमित्युक्तम् । श्रीविष्णुपुराणे :- ‘कन्यापुत्रविवाहेषु प्रवेशे चैव वेश्मनः । नामकर्मणि बालानां चूडाकर्मादिके तथा ॥ सीमन्तोन्नयने चैव पुत्रादिमुखदर्शने । नान्दीमुखं पितृगण पूजयेत्प्रयतो गृही ॥ इतिप्रथमः खण्ड: ] गर्गः - श्री ज्ञानसगृह्यसूत्रम् ‘पुत्रोत्पत्तिप्रतिष्ठासु मौञ्जीत्यागे च बन्धने । चूडायाञ्च विवाहे च वृद्धिश्राद्धं विधीयते ’ ॥ इति ‘निषेककले सामे च सीमन्तोन्नयने तथा । ज्ञेयं पुंसवने श्राद्धं क्रियांग वृद्धिकृत्कृतम् इति सीमन्तादिषु नान्दीमुखकरणं दृश्यते ॥ ’ १४३ श्वः कर्ताऽस्मीति गर्भाधानादिक्रियां यदहः करोति तदहर्नान्दी भवति ॥ २ ॥ ध: कर्तास्मीति क्रियां यदहः करोति - पूर्वेद्युः । साद्यस्कालिकेऽपि कर्तव्यताज्ञापनार्थ यदहः करोति तदहर्नान्दी भवतीत्युक्तम् । तस्यामुखं सर्वदेवपितृदेवत्यं नान्दीमुखमभ्युदयश्राद्धं दैविक- वत् करोति ॥ ३ ॥ नान्द्या मुखं सर्वदेवत्यं पितृदेवत्यञ्च यत्कर्म तन्मुखं तत्प्रधानमित्यर्थः । नान्दीमुखमभ्युदयश्राद्धमिति पर्याय: । दैवेन तीर्थेनोपवीतिना कार्यमित्यर्थः । यद्वा दैविकवदिति सदैवतमिति । मनुः - ‘दैवं हि पितृकार्यस्य पूर्वमाप्यायनं स्मृतम् । तेषामारक्षभूतन्तु पूर्वं दैवन्तु योजयेत् ॥ रक्षांसि विप्रलुम्पन्ति श्राद्धमा रक्षवर्जितम् ’ ॥ इति पूर्वेद्युरेव पूर्वाह्णे युग्मान् ब्राह्मणान् सुप्रक्षालितपाणिपादान् श्रोत्रियानन्नेन परिविष्य अथेलामभ्युक्ष्य ‘अथावनीद’ मिति मण्डला - न्युपलिप्य ’ अस्त्वासन’ मित्यासनानि सदर्भयवानि निधाय तेष्वासीनान् पुष्पाद्यैः यथोपपादमलङ्करोति ॥ ४ ॥ मनुः एवकारेण पूर्वेद्युरेव कर्तव्यता ज्ञाप्यते । तथा ‘दर्भाः पवित्रं पूर्वा हविष्याणि च सर्वशः । पवित्र यच्च पूर्वोक्तं विज्ञेया हव्यसम्पदः ॥ इति । tee श्री श्रीनिवासमतिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न तथा - ’ आमश्राद्धन्तु पूर्वादे एकोद्दिष्टन्तु मध्यमे । पार्वणश्चापरा तु प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम् ॥ इति स्मृत्यन्तरवचनाच्च पूर्वा एव कर्तव्यम् । युम्मान् ब्राह्मणान् - द्वौ विश्वेदेवी चतुरः पितृन् वृणीते इति श्रौतसूत्रे वक्ष्यते । ब्राह्मणानिति – ‘देवो मुनिर्द्विनो राजा वैश्यः शूद्रो बिडालकः । पशुम्लेच्छश्च चण्डालो दश विप्राः प्रकीर्तिताः ॥ इत्युक्ताः । तत्र परीक्ष्य उक्तलक्षणानेव वरयेत् । अन्नेनेत्युक्तत्वात् हिरण्यादौ नामन्त्रणम् । अथेला म्युक्ष्येति । तत्र बोधायनः । मन्त्रेण च द्विराचम्य गोमयेनोपलेपिते । भस्मना वारिणा वापि मण्डलं कारयेत्ततः ॥ इति ननु मण्डलानीत्युक्तत्वात् वृत्ताकारेणेति चेत्-न ‘विप्रस्य पुरतः कृत्वा मण्डलं चतुरश्रकम् । इति वचनात् दैविकवदित्युक्तत्वाच्च चतुरश्राण्येव । ब्रह्माण्डे- ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्व श्रीर्हुताशन एव च । मण्डलान्युपयुञ्जन्ति तस्मात् कुर्वीत मण्डल’ मिति ॥ अकरणे दोषमाह अत्रि: ‘यातुधानाः पिशाचाश्च क्रूराश्चैव तु राक्षसाः । हरन्ति रसमन्नस्य मण्डलेन विवर्जिते ॥ इति यवाः - तिलार्थाः आसनादिकल्पने उक्ताः । ‘हस्ते यदासनं दद्यात् ब्राह्मणो ज्ञानदुर्बलः । त्रयस्ते नरकं यान्ति दाता भोक्ता तथा पिता । इति अलङ्करोति इति । अत्र विशेषः । ‘मातृश्राद्धन्तु पूर्वं स्यात्पितॄणां तदनन्तरम् । ततो मातामहानाश्च वृद्धिश्रद्धेषु दातृभिः ’ ॥ इतिप्रथमः तण्णः • श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् १०५ युग्मान् ब्राह्मणानित्युक्तत्वात् ‘नान्दीमुखे वसुस्सत्य’ इति द्वौ विश्वेदेवार्थ, मात्रर्थ द्वौ पित्र द्वौ मातामहार्थ द्वाविति युम्मत्वेन वरणम् । “नैमित्तिके मृताहे च वृद्धिश्राद्धे तथैव च । मात्रादीनां पृथक् श्राद्धमन्यत्र पितृभिस्सह’ || इति वचनाच्च मात्रादीनां पृथक् कर्तव्यम् । अष्टकावत् समन्त्रकमित्यनिप्रायः | नान्दीमुखाः पितरस्सानुगाः प्रियन्तामित्ययंप्रदाने द्विर्दद्यात् । भावाहनादि- प्रकारस्त्वष्टकायां द्रष्टव्यः । मनुः – ‘पित्रे स्वदितमित्येव वाच्यं गोष्ठे च सूनृतम् । सम्पन्नमित्यभ्युदये देवे रोचत इत्यपि ॥ इति शुक्लबलिः श्वेतसर्षपाः दधि तण्डुलमित्यामनन्ति चतुश्शुक्लम् ॥ ५ शुक्लबलिः श्वेतानं श्वेतसर्षपाः दधि तण्डुलञ्च चतुश्शुक्कमित्यामनन्ति । एतदादाय अग्नेर्दक्षिणतः अग्नये सोमाय प्रजेशाय विश्वेभ्यो देवेभ्यः ऋषिभ्यः पितृभ्यो भूतेभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्यो नमः’ इत्यन्तेन तमाम्ना पुष्पादिभिरभ्यर्च्य बलिं ददाति ॥ ६ ॥ अग्नेर्दक्षिणत इत्युक्तत्वात् आधारानन्तरमित्यवगम्यते । केवलभूमौ कर्तु- मयुक्तत्वात् ब्रह्मादिभिः स्थण्डिलं कृत्वा प्रत्येकं कूर्चे निघाय अमिमावाहयामी - त्यादिभिः अन्यादीनावाह्य ’ होमे षडिग्रहाः प्रोक्ताः । पुष्पादयस्ते षट्प्रोक्ता होमध्यानार्चनाय वै ’ ॥ इति पुष्पगन्धधूपदीपार्थ्याचमनादिभिरभ्यर्च्य बलिं ‘अमये चतुश्शुक्लबलिं निवेदयामी’ त्यादिभिर्ददाति । मंगलद्रव्यत्वात् चतुश्शुक्कमित्युक्तम् || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीय प्रश्ने प्रथमः खण्डः समाप्तः । 24 अथ द्वितीयः खण्डः -०– चरुम्पूपादि च निवेद्य उदकुंभं ‘धारा’ खित्यद्भिरापूर्य ‘नमः सुलोभी ‘ति पाप्मनोऽपहत्यै सवं निदधाति ॥ १ ॥ 1 चरुमपूपादि च निवेद्य | आदिशब्देन फलादीनि चकारात् तांबूला दिवम् । ‘पायसं कुसरं मांसमपूपानथशाप्कुलान् । अपचन्नात्मनोर्थाय वृथामांसानभक्षयन्’ इति वचनात् ‘मधुधाग्नोश्वोदनायां तोयपिष्टौ प्रतिनिधी गृह्णीयात्’ इत्यक्तत्वाच्च मांसार्थमपूपग्रहणम् । उदकुंभं तन्तुना वेष्टितं ‘धारा’ स्वित्यद्भिरापूर्य पाप्मने हत्यै गर्भधानादिषु बीजक्षेत्रगतपापनिवृत्त्यर्थम् । ‘गा होमेजतक मंचूडामौजीनिबन्धनैः । वैजिक गार्मिकं चैनो द्विजानामपसृज्यते ’ || इति वचनात् । नास्य कर्म नियच्छन्ति किचिदा मौञ्जिबन्धनात् । वृत्त्या शूद्रसमो ह्येष यावद्वेदेन जायते ॥ इति नामकरणादारभ्यां पनयनपर्यन्तं शूद्रसमत्वांक्तेः तद्दोषनिवृत्त्यर्थमपि । उदिते सवितर्यस्य क्रियायुक्तस्य धीमतः । चतुर्वेदधरस्यापि देहे षड्वृपलास्स्मृताः ॥ कामः कोषब्ध लोभ मोह मद एव च । महामोहश्व इत्येते देहे षड्वृषलाः स्मृताः ॥ इति उपनयनादारभ्य अरिषडर्गनिवृत्त्यर्थं प्रायश्चित्तादिषु तत्तत्पापनिवृत्त्यर्थमिति च। मपल्लवमित्यादि । श्रीयादि थण्डिलं परि अहतवस्त्रयुक्तमश्वत्थादिपल्लवयुतं कूर्चं सुवर्णनारिकेलफलसमन्वितश्च निदधातं त्यर्थः । 1 श्रुतिः । ’ वरुणस्य वा अभिषिच्यमानस्याप इन्द्रियं वीयं निरघ्नन् । तस्सुवर्णं हिरण्यमभवत् । यदुक्ममन्तर्दधाति इन्द्रियस्य वीर्यस्यानिर्घाताय ’ इति । (आभरणमिति । स्वर्णाभरणम् । ) पवित्रं वै हिरण्यम् । पुनात्येवैनम् ’ । इतिद्वितीयः खण्डः श्रीबखानसगृह्यसूत्रम् १८७ प्रतिसरां कुतपस्य दुकूलस्य वा त्रिवृनां पुष्पाद्यपि संभृत्यादाय जुहुयात् || २ || प्रतिसरामिति । कुतपस्य रत्नकंचलादेः दुकूलस्य सूक्ष्मतन्तोः । वा शब्दात् हस्तप्रमाणमात्रेण स्थूलतन्तोः । विवृताम् । पुष्पादीति गन्धपुष्प- तांबूलानि नारिकेलच गृह्यते । अपना तण्डुलादिकम् || भगः आचार्यः स्थापकैर्युक्तः पुण्याहमपि वाचयेत् । पृथक् पूर्वं न्यसेत्पात्रमाढव हीनतण्डुलैः || निष्व. लयसुवर्णेन कृतं प्रतिवरं न्यसेत् । हस्तप्रमाणमात्रेण कौतपं तान्तवन्तु वा ॥ इति संभृत्येति । आधाय (?) उपसमाधाय । यद्वा । आघारं कृत्वा जुहुयात् वक्ष्यमाणैर्मन्त्रैः । 1 ऋचो अग्नेयाद्यग्निदेवत्याः, कोमोन्नादि सोमदेवत्याः, ब्रज- ज्ञानादि ब्रह्मदेवत्ये, रुद्रमन्यमित्यादि रुद्रात्ये, अतो दे दिविष्णु- देवत्याः, अनो विश्वादि विवेद दिवत्याः, यतस्स्वमासीदिति सप्तर्षि- देवत्याः, ये भूता इत्यादि भूतदेवत्याः व्याहृतीः, ‘अग्रवे कव्यवाहनाय ’ ’ सोमाय पितृमते’ यमाय चाङ्गिरस्पतये’ ‘एते य इह पितरः ’ ’ उशन्तस्त्या’ ‘सानो ददादित्यृचः पितृदेवत्याः । पृथिवीगतेभ्यः पितृभ्यः अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यः दिविगतेभ्यः प्रपितामहेभ्यः स्वधा नमस्स्वाहे ‘वि पितृभ्यः पैतृमुपवीती हुन्वा व्याहृतीस्सा तो देवताभ्यस्ताभ्योऽष्टभ्यो जुहोति । ३ ॥ पात्रेणाज्यभागं सुत्रेणाभिघार्य द्विदेव रोपं पितृभ्यः प्रागन्त क्षिप्त्वा तदंगुष्ठेन तच्चरुं स्पर्शयति ॥ ४ ॥ पात्रेष्वायभागमित्यादि । आज्यभागमाज्यशेपम् । बलिशेष- निवृत्त्यर्थमिदं वचनम् । चरुः - हविः । तथा १०८ श्री श्रीनिवासमति सात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने ‘मुन्यन्नानि पयस्सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतम् । अक्षारलवणञ्चैव प्रकृत्या हविरुच्यते ’ ॥ इति
तदंगुष्ठेनेति । तस्य प्रतिगृहीतुः अंगुष्ठेन । बोधायनः ’ यच्च दत्तमनंगुष्ठं यच्चापि प्रतिगृद्यते । आचामयति यतिष्ठन् न च तेन स ऋद्धयते ’ ॥ इति स्पर्शयतीति । दानार्थ स्पर्श उक्तः । ‘देक्सवितुः प्रसुव’ इत्यारभ्य ‘पृथिवी ते पात्र’ मित्यादि ‘पितृभ्यस्स्वधा नम’ इत्यन्तं कुर्यादित्यभिप्रायः । ततो नमस्कृत्य ’ आसत्येन रज’ सेति क्षीरेण दध्ना वा श्वेतमत्रं ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥ ५ ॥ वा शब्दश्धार्थ, सूपादिव्यखनपरः । यद्वा – यथालाभद्रव्येण । श्वेतम समिति | कृष्णत्रीयादितण्डुलान्ननिषेधः || अनुत्थितेभ्यः समृझेोच्छिष्टं शोषयित्वाऽऽचान्तांस्ताननुमान्य पुण्याहं वाचयित्वा स्वस्तिस नाभिमृश्य ‘स्वस्तिदा विशस्पति ‘रिति प्रतिसरां बध्नाति ॥ ६ ॥ अनूत्थितेभ्यः इत्यादि । आचान्तान् - उत्थानानन्तरम् कृताचमनान् । अनुमान्यति । ’ मया कृतमिदं सर्वं क्षमध्व’ मिति याचनमनुमानम् । मनुमानात् पूर्वं तांबूलं दक्षिणाश्च दद्यात् । पुण्याहमिति । पुण्याहजलेन प्रतिसरां कर्तारच प्रोक्ष्य बनातीति । प्रतिसर्ग दक्षिणकरे पुरुषस्य, स्त्रीणां वामकरे । ‘देवस्य दक्षिणे हस्ते देव्योश्चैव तु वामतः ’ इति भृम्वादिभि- देवविषये उक्तत्वात् सर्वैरपि तथैवानुष्ठेयमिति भावः । 1 ‘नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यः स्वधा नमः ’ ‘नान्दीमुखेभ्यः पिता- महेभ्यः स्वधा नमः ’ ‘नान्दीमुखेभ्यः प्रपितामहभ्यः स्वधा नमः’ इत्युक्ते ‘स्वधाऽस्त्विति प्रतिवदतो देवान्तं विमर्जयति ॥ ७ ॥ तेनोदकुमेनापरेद्युः स्वायात् ॥ ८ ॥द्वितीयः खण्डः ] १८९ सास्कालिके तु तदानीमेव स्नानम् । यथा श्रौते । ‘तदानीमुद- कुंभाद्भिः या सुगन्धा रसा:’ इति यजमानमभिषिच्य पुण्याहं वाचये ‘दिति । , नान्दीमुखमिति विज्ञायते ॥ ९ ॥ होमब्राह्मण भोजनाद्युदकुंभजलखानान्तं नान्दीमुखम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ये द्वितीयः खण्डः समाप्त: । अथ तृतीयः खण्डः अथ गर्भावानादिवर्षे पञ्चमे ब्रह्म चसकामम् आयुष्कामष्टमे नवमे वा श्रीकामं वसन्ते ब्राह्मण उपनयीत ॥ १ ॥ अनन्तरषुपनयनविधिं विवक्षुर्वर्णानुरूप्येणोपनयनकालमाह अथ गर्भा- धानादीत्यादिना । उच्यते च / पञ्चमे ज्ञानवृद्धिश्च षष्ठे ब्रह्मत्वमाप्नुयात् । १ औपनायनि के कार्ये शुकेन परिभाषितम् ॥ इति ब्रह्म चमकामस्येत्यादि । अत्र बालस्य कामनाऽसम्भवात् विभक्ति + व्यत्ययः । ब्रह्मवर्चसकाम: ( पित्रादिः) इत्यर्थ । नवमे वेति वा शब्दात षोडशवर्षपर्यन्तग्रहणम् । मनुः भगः पैठीनसिः – * 1 ब्रह्मवर्चसकामस्य वार्य विषय पञ्चमे 1.
राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैरस्यार्थार्थिनोऽष्टमे ॥ इति पितैवेोपनयेदेनं पञ्चमादौ यथाविधि । 1 सप्तमे चाष्टमे चैव क्षत्रियस्य विशः क्रमात् ॥ इति । ‘गर्भसंवत्सरादब्दे अष्टमे ब्राह्मणं शिशुम् । पितैवोपनयेदेनं पञ्चमादिष्वर्पाप्यते ॥ सप्तमे चाष्टमे चैव क्षत्रियस्य विशः क्रमात् ॥ इति बौधायनः - ‘अथातो गर्भाष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत ’ इत्यारभ्य ’ अथापि कान्यानि भवन्ति सप्तमे ब्रह्मवर्चसकाममष्टमे आयुष्कामं नवमे तेजस्कामं दशमेऽन्नाद्य- काममेकादशे इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधाकामं चतुर्दशे पुष्टिकामं पञ्चदशे भ्रातृव्यक्तं षोडशे सर्व अम मिति वसन्ते - बसन्तत। ब्राह्मणम् मात्रब्राह्मणमित्यर्थः । एकादशे ग्रीष्मे राजन्यन् ॥ २ ॥तृतीयः खण्डः ] अत्र मनुः- द्वादशे शरदि वैश्यम् ॥ ३ ॥ ‘गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् । गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विशः ’ ॥ इति उक्तकालनियमे उपपत्तिमाह बृहस्पतिः शुभ ग्रहास शुभगे चरगा अपि । शान्त्यभावाच्छमं नैव यान्त्यब्देऽकालमृत्युक्त् ॥ १९१ तस्मात् ग्रहेभ्यः कालस्स्यात् बली संवत्सरः स्मृतः ’ ॥ इति अत्र - अब्दसंख्यानियमस्यायमभिप्रायः । ब्रह्म-क्षत्र - विशां गायत्री- त्रिष्टुपजगनीछन्दोभिस्सह उत्पत्तिः श्रूयते । यथा - ‘गायत्री छन्दो रथन्तराणाँ रथन्तरें साम ब्राह्मणो मनुष्याणामाजः पशूनां तस्माते मुखने झसृज्यन्त ’ इति - त्रिष्टुप् छन्दो बृहत्साम राजन्यो मनुष्याणामविः पशूनामिति - जगती छन्दो वैरूप साम वैश्यो मनुष्याणां गावः पशूनामिति । गायत्र्यादिरेमुनयनच स्मर्यते । वासिष्ठे – ’ गायत्र्या ब्राह्मणमुपनयत त्रिषुभा राजन्यं जगत्या वैश्य मिति । ततश्च उपनयनाब्दा अपि स्वस्वछन्दो क्षरसमसंख्या भवितुमहन्तीति ज्ञेयम् । छन्दसामक्षरसंख्या च श्रूयते । ‘अष्टाक्षरा गायत्री एकादशाक्षरा त्रिष्टुप् द्वादशाक्षरा जगती ‘ति । हारीत: - ‘छन्दस्तु पादाक्षरसमुदायवत् अब्दसमूहे उपनयन ’ मिति । गायत्र्या- दीनामक्षरवत्वादिकं यजुषि श्रूयते । ‘कद्रश्च वै सुपर्णी चात्मरूपयोरस्पर्धेत । सा कद्रः सुपर्णीमजयत् साऽब्रवीत्तृतीयस्यामितो दिवि सोमस्तमाहर तेनात्मानं निष्कीणीष्व ’ इत्यारभ्य ‘जगत्युदपतलू चतुर्दशाक्षरा सती सा प्राप्य न्यवर्तत तस्यै द्वे अक्षरे अमीयेता’ मित्यादिना जगतीछन्दसः अक्षरद्वयहीनतां पश्वादिला चां प्रतिपाद्य त्रिष्टगुदपतत् त्रयोदशाक्षरा सती सा प्राप्य न्यवर्तन तस्यै द्वे अक्षरे अमीयेता ‘मित्यादिना त्रिष्टुप्छन्दसोऽक्षरद्वयहीनतां दक्षिणादिलाभश्च प्रतिपाद्य ‘गायत्र्युदपतत् चतुरक्षरा सत्यजया ज्योतिषा तमस्या अजाऽभ्यरुन्धत् तदजाया अजत्वं सा सोमवाहरत् चत्वारि चाक्षराणि साऽष्टाक्षरा समपद्यत इति गायत्र्या १९२ श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने अष्टाक्षरत्वा दकं पतिपादितम् । किश्च छन्दोगब्राह्मणे । ‘प्रजापतिरकामयत बहुस्व प्रजा पेय ’ इत्यारभ्य ’ यज्ञं सृजेयेति । स मुखत एव विवृतमसृजत । तं गायत्री छन्दोऽन्वसृज्यत । अभिर्देवता ब्राह्मणो वसन्त ऋतुः तस्मात् त्रिवृत्स्तोमानां गायत्री छन्दसामग्निर्देवानां ब्राह्मणो मुखेन वीर्य करोति । मुखतो हि सृष्टः मुखेन वीर्यम् । य एवं वेद स उरस्त एव बाहुभ्यां पञ्चदशमसृजत । तं विष्टुप् छन्दोऽन्वसृज्यत । इन्द्रो देवता राजन्यो मनुष्यो ग्रीष्म ऋतुः तस्माद्राजन्यस्य पञ्चदश: स्तोमः त्रिष्टुप् छन्दः इन्द्रो देवता ग्रीष्मऋतुः तस्मादु बाहुवीयों बाहुभ्यां हि सृष्टः करोति बाहुभ्यां वीर्यं य एवं वेद समृद्धयत एव प्रजननात् सप्तदशमस्य जगतः जगती छन्दोऽन्वसृज्यत । विश्वे देवता वैश्यो मनुष्यो वर्षा ऋतुः तस्माद्वश्यो यमानो न क्षीयते प्रजननादिसृष्टः तस्मादु बहुपशुर्वैश्वदेवो हि ’ इति । अत एव च वसन्तादयो ऋतवश्च उक्ताः । आषोडशाद्राह्मणमाद्वाविंशात क्षत्रियमाचतुर्विशाद्वैश्यमिति वा ॥ ४ अकाले कृतमकृन’ मित्यादिशंकाव्यावृत्त्यर्थं आषोडशादित्याद्युच्यते । वाशब्दो विकल्पार्थ: । मुख्यकाले गौणकाले वेति । अती सावित्रीपतिता भवन्ति ॥ ५ ॥ गौणकालस्याप्यतिक्रमे दोषमाह सावित्रीपतिता भवन्ति इति । तत्र ‘आषोडशाद्राह्मणस्य नावित्री नातिपर्तते । आद्वाविंशात् क्षत्रबन्धोराचुतुर्विंशतेर्विशः || अत उर्ध्व त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः । सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्या पंविगर्हिताः ॥ नैतैरपूतैर्विधिवदापद्यपि कदाच ब्राह्मान् यौनांश्च संबन्धानाचं प्रमाणसह ’ ॥ इति एक्शय्याऽऽसनं पतिः भाण्डं पका मिश्रणम् । बाजनाध्यापने यानं तथैव सहभोजनम् ॥ नवधा सहरः प्रोकः न कर्तव्याऽधमैः सह ॥ इति चतृतीयः खण्डः ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् १९३ तेषामुद्दालकप्रायश्चित्तम् ॥ ६ ॥ उद्दालकप्रायश्चित्तमिति । उद्दालकेन महर्षिणा दृष्टं व्रतम् । यद्वा उद्दालकेनाऽचरितम् । 1 द्वौ मासौ या केन, मासँ क्षीरेण, आमिक्षयाऽर्घमासम्, अष्टरात्वं घृतेन, अयाचितेन षडालं, त्रिरात्रमुदकेन, उपवासमहोरात्रं वर्तत इत्येतदुद्दालकम् । अनेन वा अश्वमेधावभृथस्नानेन वा व्रात्यस्तोमेन वेष्ट्रा पुनः गर्भाधानदि संस्कारान् करोति । शुद्धा उपनेयाः सावित्री- पतिता भवन्तीति विज्ञायते ॥ ७ ॥ उद्दालव प्रायश्चित्ताचरणप्रकारमाह द्वौ मासावित्यादिना । अत्रोतो मासश्चान्द्रः । यथा श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासोक्तानि व्रतानि च । तिलदानादिदानानि चान्द्रमासे वदन्ति हि ॥ इति स्मृतिः यावकं यवान्नम् । ’ योऽश्नीयाद्यावकं नित्यं गोमूलैस्सशकृद्द्द्रवैः । सदधि क्षीरसर्पिर्ध्या मुच्यते सोऽहसः क्षणात् ॥ बोधायनः - " अथ कर्मभिरात्मकृतैः गुरुमिवात्मानं मन्येत आत्मार्थे प्रसृतं यावकं श्रपयेत् । उदितेषु नक्षत्रेषु न ततोऽग्नौ जुहुयात् । न चात्र बलिकर्म । अमृतं श्रप्यमाणं श्रुतश्चाभिमन्त्रयेत । 25 ‘यवोऽसि धान्यराजो वा वारुणो मधुसंयुतः । निर्णोदस्सर्वपापानां पवित्रमृषिभिस्स्मृतम् ॥ घृतं यवा मधु यवा आपो यवा अमृतं यवाः । सर्व पुनथ मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतम् ॥ वाचा कृतं कायकृतं मनसा दुर्विचिन्तितम् । अलक्ष्मी कालरात्रिच सर्व पुनथ मे यवाः || ter श्री श्रीनिवासमणिकृत - सात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय ने वसूकरावभूतं यत् काकोच्छितच्च यत् । मातापित्वोर शुश्रूषां सर्व पुनथ मे यवाः ॥ महापातकसंयुक्तं दारुणं राजकिल्बिषम् । बालवृत्तमधर्मञ्च सर्व पुनथ मे यवाः || सुवर्णस्तैन्यमक्र्त्यमयाज्यस्य च याजनम् । ब्राह्मणानां परीवादः सर्व पुनथ मे यवाः ॥ गणानं गणिकाञ्च शूद्रान्नं श्राद्धसूतकम् । चोरस्यान्नं नवश्राद्धं सर्वं पुनथ मे यवाः || इति श्रप्यमाणे रक्षां कुर्यात् । ‘नमो रुद्राय भूताधिपतये - द्यौश्शान्ता - कृणुष्व- पाज: ’ इत्यनुवाकै: ‘ये देवाः पुरस्सदो- अभिनेत्रा - रक्षोहण’ इति पञ्चभिः पर्यायः ‘मानस्तोके - ‘ब्रह्मा देवाना’ मिति द्वाभ्यां श्रुतश्च लध्वश्नीयात् । प्रयतः पात्रे निषिच्य ‘ये देवा मनोजातास्तेभ्यस्स्वाहेति आत्मनि जुहुयात् विरात्तम् । मेघार्थी षड्रात्रं पीत्वा पापकृत् शुद्धो भवति । सप्तरात्रं पीत्वा भ्रूणहननं गुरुतल्पगमनं सुवर्णस्तैन्यसुरापानमिति च पुनाति । एकादशवारं पीत्वा पूर्व पुरुषकृतमपि पापं निर्णुदति । अपिवा गोनिष्कान्तानां यवानामेकविंशतिरात्रं पीत्वा गणान् पश्यति गणाधिपतिं पश्यति विद्यां पश्यति विद्याधिपतिं पश्यतीत्याह भगवान् बोधायनः " । इति । मासं क्षीरेण चतुर्थकाले इति भावः । ‘चतुर्थ- कालमानभक्तरस्यादिति श्रुतिः आमिक्षयाऽर्घमासं आमिक्षा क्षीरस्याम्लादिना संयोगकृतविकारान्तारपत्तिः । घृतेनाष्टरात्रं । छन्दोगब्राह्मणं । घृतव्रतो भवति । देववनं वै घृतव्रतम् । देवव्रतनैव व्रतानप्येति’ इति देवव्रतत्वात् धृतव्रतमुक्तम् । अयाचितेन बड्रात्रं भिक्षाशनसमुद्योगात् प्रार्केणापि निमन्त्रितः । " अयाचितं हि तद्वैक्षं भोक्तव्यं मनुरब्रवीत् ॥ इति मयाचिते कालनियमो ऽपि नास्तीति स्मर्यते । यथा –तृतीयः खण्डः ]. श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् भोज्यद्रव्यं परेभ्यश्च यत्प्रयत्नेन दीयते । अयाचितन्तु तत्प्रोक्तं न कालनियमः स्मृतः ’ ॥ इति १९५ त्रिगत्रमुदकेन । ‘अपोऽश्नात्यन्तरत एव मेध्यो भवतीति श्रुतिः । उपवासमहोरात्रं । अनशनमुपवासः । यद्वा ’ विष्णोः कर्माणि यो विप्रः कीर्तयेच्छुणुयादपि । वासं यत्सगुणैरेव सपीपे परमात्मनः । सोपवास इति प्रोको ब्रह्मणा परमेष्ठिना ॥ इत्युक्तः एतदुद्दालकम् । वाशब्दो विकल्पार्थः । अश्वमेधस्य युगान्तरविषय- त्वात् वात्यस्तोमेन वेत्युक्तम् । ननु - व्रात्यस्तोमो नाम क्रतुविशेष: अनुपनीतस्य कथमुपपद्यते इति चेत् - सत्यम् । व्रात्यस्तोमो द्विविधः । व्रत भ्रष्टानामाहिताग्न्यादीनां क्रतुरूपो व्रात्यस्तोमः एकः । सावित्रीपतितानान्तु व्रात्यस्तोमः सूत्रे प्रतिपादितोऽन्यः । तद्यथा - ‘तस्य पिता चान्द्रायणं पुत्रः प्राजापत्यं चरित्वा तस्य जातकामिमाधायाऽघारं हुत्वा मिन्दाहुन पूर्णाहुती ब्राह्मं वैष्णवञ्चाष्टशतमावर्त्य हुत्वा पूर्ववदुपनयनं कुर्या ’ दिति । क्रतुसाम्यमस्तीति ज्ञापनार्थमिष्ट्वेत्युक्तम् । पुनः पश्चात् । गर्भाधानादि- संस्कारान् जुहोति इति भावः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने तृतीयः खण्डः समाप्तः । अथ चतुर्थः खण्डः -***- ब्राह्मणस्य पालाशो बैल्वो वा केशान्तो निर्वणोऽनुन्मृष्टोऽनु- द्वेजनो यूपवदवको दण्डः कृष्णमृगस्याजिनं मौजी मेखला ॥ १ ॥ ब्रह्मवर्चसार्थ पालाशबैल्वौ । वाशब्दो विकल्पार्थः । ‘यजमान- सम्मिनौदुम्बरी भवति । यावानेव यजमानस्तावतीमेवास्मिन्नृर्ज दधा तीति श्रुतेः केशान्त इत्युक्तम् । निर्व्रण: - व्रणरहितः । अनुमृष्टः शस्त्रादिक्षति- रहितः । अनुद्वेजनः कम्परहितः अभयङ्करः । अवक्रः वक्ररहित: । ‘गोपुच्छव- दानुपूर्व्येणाग्रतोऽणीयांस ’ मिति श्रौतोक्तयूपलक्षणयुक् । व्रणरहित: । बहुपर्ण बहुशाख’ मित्यादि तु न भवति । कृष्णमृगस्याजिनं कृष्णाजिनम् | ‘ब्रह्मण एतद्रूपं यत्कृष्णाजिन’ मित्यादि श्रुतिः । 1 क्षत्रियस्य नैयग्रोधो ललाटान्तो दण्डो रौरवमजिनं मौर्वी मेखला ।। क्षत्रियस्य । ‘क्षतत्राणं करोति यः । चातुर्वर्ण्यबहिष्ठोपि स एव क्षत्रियः ’ इति महाभारतवचनात् अन्यस्य न भवति । ’ रूढियोंगमपहन्ती’ ति न्यायात् । अतो बाहुजस्यैवोपनयनं युक्तम् । ललाटान्तः- पूर्वोक्तोपपतिः । मौर्वी धनुर्ज्या - मेखला । स्मृतः वैश्यस्योदुम्बरो नासिकान्तो दण्डो बास्त (ब) मजिनं शाणी मेखला || ३ || ओदुम्बरः दण्डः । ’ ऊर्जा वा एषोऽनाद्यो वनस्पतिरजायत । पशव:’ इति श्रुतिः । बास्तमजिनं ‘पुष्ट्यै वा एतद्रूपं यदबा’ इति श्रुतिः । शाणी शणतन्तुर्मेखला । ‘ब्राह्मणो बैल्वपालाशी क्षत्रियो वटखादिरौ । बाद रोदुम्बरौ वैश्यः दण्डानर्हन्ति धर्मतः ॥ कशान्तिको ब्राणस्य दण्डः कार्यो विधानतः । सम्मितो राज्ञस्स्यात्तु नासान्तिको विशः ||चतुर्थः खण्डः ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ऋजवस्ते तु सर्वं स्युरव्रणास्सौम्यदर्शनाः । १९७ अनुद्वेगकरा नृणां सत्वचोऽनभिदूषिताः || काणरौरववास्तानि चर्माणि ब्रह्मचारिणः । वसीरन्नानुपूर्व्येण शाणक्षौमाविकानि च ॥ मौजी त्रिवृत्समा ऋणा कार्या विप्रस्य मेखला । क्षत्रियस्य तु मौर्वी ज्या वैश्यस्य शणतान्तवी || मुलालाभे तु कर्तव्या कुशाश्मन्तकबल्बजैः । त्रिवृता ग्रन्थिनैकेन त्रिभि: पञ्चभिरेव वा ॥ इति । ‘ओं भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितु रिति सावित्री ‘ओं भूर्भुवस्सुवस्त- त्सवितुरापो ज्योतीरसः’ इति प्राणायाम: ‘आं भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा’ इति व्याहृतिः ’ अग्नये समिध’ मिति, द्वे ’ अग्रये समिधाविति चत्वारि अग्नये समिध:’ इति समिदाधानम् एतानि ब्राह्मणस्य ॥ ४ ॥ , ‘ओं भूर्भुवस्तत्सवितु’ रिति सावित्री - ओं भूर्भुवस्तत्सवितुः तेजो ज्योती रसः’ इति प्राणायाम:- ओं भूर्भुवस्स्वाहा’ इति व्याहृतिः- अग्नये समिध’ मिति - द्वे ’ अग्नये समिधा विति समिदाधानम्, इति क्षत्रियस्य || ५ || { ‘ओं भूस्तत्सवितुरिति ‘सावित्री - ‘ओं भृवस्तत्सवितुः अग्नि- ज्योती रसः’ इति प्राणायाम:- ओं भूस्वाहा’ इति व्याहृतिः - अग्नये समिध’ मिति समिदाधानम् एतानि वैश्यस्य भवन्ति ॥ ६ ॥ सावित्रीं प्राणायामं व्याहृति समिदाधानञ्च ब्राह्मणादीनां उच्चावचमुप- पादयति-ओं भूर्भुवस्सुव’ रित्यादिना || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने चतुर्थः खण्डः समाप्तः । अथ पञ्चमः खण्डः प्रोष्ठपद हस्तावश्विन्यनूराधे उत्तरपुनर्वसू मृगशिरो वा यावन्ति पुनामानि नक्षत्राणि ॥ १ ॥ एवं नैमित्तिकसमिदाधानपर्यन्त(?) मुक्ता उपनयनयोम्यानि नक्षत्राण्युप- पादयति प्रो पदत्यादिना । प्रोष्ठपदः उत्तर प्रोष्ठपात् । उत्तरः - उत्तरफल्गुनी । वा शब्दो विकल्पार्थः । यद्वा समुच्चयार्थः । तेन समादयो लक्ष्यन्ते । पुनामानीत्यादि । बृहस्पतिः - ‘सार्प चतुष्कं रौद्रञ्च याम्यं त्वाष्ट्र त्रिकं जलम् । वैश्वेन्द्रौ वासवं पौष्ण स्त्रीलिंगास्समुदाहृताः ॥ सौम्यवारुणमूलानि नपुंसकदिनानि तु । बटुके- शेषाः पुंलिंगतां याताः तारास्सर्वाः शचीपते । इति ‘हस्तादित्यश्रवणमभिजित्तिष्यमैत्राश्विनीक पुनामे (?) उन्नवकमथ च प्रोष्ठपादश्च …. मूलं सौम्यं शतभिषगिति त्रीणि नापुंसकानि शेषास्तारास्त्विह निगदिता योषितो ज्योतिषज्ञैः ॥ इति नक्षत्राणां पुंस्त्वादिसंज्ञा उक्ता । प्राह्मनक्षत्रो को त्याज्यनक्षत्रस्वरूप- मपि ज्ञेयम् । किञ्च - ज्योतिषे
‘उपनीतौ त्यजेन् मूलविकं श्रोणादिमध्यमम् ॥ इति ‘कर्णवेधे पुंसवनं नामविद्योपनीतिषु । अष्टमस्था महा नेष्टा नान्दीश्राद्धे व्ययायगाः । इति ‘कर्णवेधे पुंसवने विद्यायामुपनायने । नानि राजाभिषेके न देक्यामप्रतिष्ठयोः || अष्टमस्था ग्रहा नेष्टा गृहारम्भप्रवेशयोः ॥ इतिप्रवसः खण्डः ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ‘शुद्धे मे निषेकः स्याद्वितीये धनसंग्रहः । तृतीये मित्रसंबन्ध: चतुर्थे शत्रुदर्शनम् ॥ प्रयाणं पञ्चमे चैव षष्ठे छेदनभेषजे । सप्तमे तु विवाहः स्यान्नामादिस्थापनाष्टमे || नवमे जननं शस्तं दशमे चान्न भोजनम् । शुद्धे चैकादशे श्राद्धं द्वादशे वास्तुनामिनी || इति लमशुद्धियुक्ते शुभग्रहदृष्टियुक्ते चोपनयनं युक्तम् । तथाहि । बृहस्पतिः - ‘मृगकुंभगते भानौ मध्यमं मीनमेषयोः । उत्तमं गोयमस्थेऽर्के ह्यधमन्तूपनायनम् ॥ इति १९९ किच | ‘वर्जनीयाः प्रयत्नेन विपत्प्रत्यरनैधनाः । ’ इति वचनस्य प्रति- प्रसव उच्यते । वसिष्ठ: -
संग्रहे -
’ ין विवाहे प्रत्यरः श्रेष्ठो मौली विपदि शोभना || इति सप्तपञ्चमचन्द्राष्टसप्तविंशतिभेषु च । वैनाशिके त्रिजन्म नेष्टं भेषूपनायनम् ॥’ इति अत्र च प्रतिप्रसवः । पट्टबन्धनचौलान्नप्राशने चोपनायने । शुभदं जन्मनक्षत्रमशुभन्त्वन्यकर्मणि ॥ ’ इति ’ सप्तविंशतिनक्षत्रमे कराशिसमन्वितम् । सर्वेषु शुभदं प्रोक्तं विवाहोपनयादिषु || भूषण तुरगारोहं लवनं धान्यसंग्रहः ॥ ’ इति ’ देवप्रतिष्ठा भैषज्यं नवान्नं बालभोजनम् । सीमन्तं विष्णुपूजा च प्रवेशः कृषिकर्म च । बीजावापं व्रतं स्नानमन्त्यक्ष कारयेद्बुधः ॥ ’ इति २०० मंत्रि:- निवासमधिकृत सात्वर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने तारासु व्यवखामाह । बृहस्पतिः - बरिष्ठ:-
arfw: पति: ‘विपदि प्रथमः पादः प्रत्यरे तु चतुर्थकम् । धान्ये तु तृतीयांशो वर्ज्याः शेषाश्शुभावदाः ’ ॥ शुभकर्मरतचन्द्रो बलवान् शुभवीक्षितः । विपत्पत्यरनै धर्क्षविजन्मक्षत्मदोषहा’ ॥ वैनाशिकांश नक्षत्रेत्वष्टाशीत्यंशकं विना । शिष्टांशाश्शुभदास्सर्वे जन्मनीन्दुगतांशके ॥ जन्मकर्मपत्योस्तु मैत्रस्थे नातिदोषदः । जन्माष्टमेशयोऽप्यष्टमस्वश्शगी तथा ॥ इति ‘रिक्ताष्टम्यो प्रतिपदो पौर्णमासी च निन्दिताः । कृष्णेऽन्त्याः पञ्च तिथयो सान्यास्तिययश्शुभाः || ‘सिते चतुर्दशी शस्ता कुमारे क्यसाऽधिके । कृष्णे च प्रथमा पूज्या क्याचिच्छुभगे तिथौ’ ! ‘पापग्रहाणां बारास्स्युर्न शुभाचन्द्रवारकः । सिते पक्षे प्रशस्तं स्यात् कृष्ण वज्र्ज्य विधोर्दिनम् || बुधबारः शुभः पं. को बुधेऽनस्तमिते सदा । पापस्सार्धं न याते च समीपे च द्वयोर्गनः ॥ इति , सूर्याशे संस्थितन्द्रः कुरुते शखजीविकाम् । स्वांशकस्मों निशानाथो जातिभ्रंश करिष्यति’ | ‘स्वांशस्यो दोषदः कृष्णे चन्द्रस्वोस्थिते शुभः ’ ॥ इति ‘भौमांशगते चन्द्रे वटुर्भवति पातकी । मातृहीनो वनं गच्छेत् शत्रुभिर्मरणं ब्रजेत् ॥पञ्चमः खण्डः ] बसिष्ठः भीखानगृह्यसूत्रम् द्रव्यविद्यान्वितं चन्द्रः कुर्याद्गुवैशके स्थितः । चन्द्रश्शुकांशकगतो विद्यायुक्तं करिष्यति । मन्दांशकाश्रितश्चन्द्रः करोति निधनं तनोः ’ ॥ इति ‘मेषे भवति वाक्शुद्धि: वित्तविद्यान्वितो वृषे । मिथुने वेदसंदंशी काय नित्यं षडङ्गवित् ॥ शिल्पकर्म रतसिहे षष्ठे भवति पंडित: । तुलायान्तु वणिग्वृत्तिः काण्डपृष्ठस्तु वृश्चिके || सर्वैस्संपूज्यते चापे शृङ्गवृत्तिर्मृगे तथा । राजन्यप्रेप्यकः कुंभे मीने शास्त्रार्थपारगः ॥ इति बृहस्पतिः ‘उपनीतौ रविर्लमे हन्यते नृपते रुषा । चन्द्रदृष्ट लाग्ने बहुरोगी भवेद्विजः ॥ अर्कात्मजोदये दोषैरभिशस्तोऽतिपातकैः । भूमिसूनृदये सद्यो मृत्युस्स्याच्च ततो वृथा || बुधोदये महाप्राज्ञः समसंपदि चोच्छ्रितः । जीवोदये तु यज्वा स्यात् दीर्घायुर्धनवान्महान् ॥ सितोदये महाप्राज्ञो वित्तवानायुषा गुणी । राहूदये स्याद्धीनांगो महाकुलविनाशनः । केतूदये तु कुष्ठी स्यात् राशेः महवशात् फलम् ’ ॥ इति राहुकेतूदयस्य कचिदपवादो दृश्यते । यथा । 26 ‘चौलोपनय सीमन्तविवाहादिषु कर्मसु । मे जामित्रके चापि राहु: केतुर्न दोषभाक् ॥ ‘विवाहेषु च देवानां प्रतिष्ठासूपनायने । छायाग्रहौ तु विज्ञेय राहुकेतू न दोषदौ ॥ २०१ २०२ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [द्वितीय प्रश्न बरिष्ठ: - पापग्रहेक्षिते लग्ने जीवितार्थी न कारयेत् । चन्द्रश्च पापदृष्टश्वेन्मूढत्वं संप्रयच्छति’ ॥ इति ‘अर्कोऽर्थबन्धुस्त्रीपुण्ये पुत्रार्थव्ययगः कुजः । षष्ठे सितज्ञौ रविजः त्रिबन्ध्वाज्ञार्थपुण्यगः । पुनाशाव्ययगौ पातो वर्ज्यास्स्युरुपनायने ’ ॥ इति ‘विशेषानैधनस्थाने महानेच्छन्ति सर्वदा । आचार्यन्तु शुभा नन्ति भन्ति शिष्यं शुमेतराः ’ ॥ इति दोषपञ्चकम् । (पञ्चार्कदोषः) ‘कूजितं हन्ति तद्वशं स्फूर्जितं मातृनाशनम् । द्रव्यनाशं रन्त्रदोषः समग्रं हन्ति बालकम् ॥ रुदितं पितरं हन्यात् व्रतबन्धनकर्मणि । स्फूर्जितं चन्द्रकेन्द्र स्यात भौमवन्द्रन्तु कूजितम् ॥ शनिकेन्द्रं भवेद्रन्धं समग्र राहुकेन्द्रकम् । रुदितं केतुकेन्द्रं स्यान्नामतः पञ्च कल्पितम् ॥ ‘अनिष्टस्थानगोऽप्यत्र प्रहः कोऽपि न दोषकृत् । शुभदृष्टिगतः प्रायः सौम्यवर्गस्थितो यदि || ‘विद्यां प्राप्तां विनाश्येते मन्दभौमी द्वितीयगौ । अन्योन्यमथवा दृष्टा द्वाद्वशस्त्रौ तु बन्धकी ॥ दिवा स्थानवदेशातिबीजावापनसंस्क्रियाः ॥ कामागाह बृहस्पतिः - ‘ऋतुमा सोडतिथ्यन्ते षडशीतिमुखे तथा । विषुवादिषु विष्टयाच्च व्यतीपातेऽमिधूमतः ॥ वेषित ग्रहेणापि पीडिते मासि शून्यके । महरश्मियुते (?) चैव पश्चाविध्यहस्थिते ॥ *पञ्चमः समः ] मापदीये
श्रीमानसगृह्यसूत्रम् कालकर्णीति विख्याते कलौ च बहुदोषदाः । महादोषे विशेषेण शूले कण्टकमे तथा ॥ महाशूले महाख्ये च कण्टकेऽथ विशेषतः । महाकण्टकसंज्ञे च रक्तस्थूणगते तथा ॥ एवमादिभिरन्यैश्च प्रोक्तदोषसमन्विते । काले नैवोपनयस्स्यात शिशुरस्मिन् कृते शिशोः ।. आयुरारोग्यनाशाय लक्ष्मीनाशाय तद्भवेत् ॥ ’ नष्टचन्द्रेऽष्टमे चैके निरंशे चैव भास्करे । कर्तव्यं नोपनयनं नानध्याये गलग्रहे || राशिप्रथमभागस्थो निरंशस्सूर्य उच्यते । चतुर्थीसप्तनवमीत्रयोदश्य गलग्रहः ’ ॥ इति २०३ बसिष्ठ: - ‘द्वादशस्थो रविनम: पश्यन्नाचार्यमन्धयेत् ॥ इति बृहस्पतिः - ‘अर्क लमाययस्थ यदि मौमा हि पश्यति । बलवान चिरादन्धो गुरुस्यात् दुर्बलश्चिरात || व्ययम्थं रविमर्की वा सुहो यदि पश्यति । शिष्यं विद्यां हरेत्प्राणं विलो रोगदः शिशोः ’ || ‘रौद्रस्सार्पस्तथा मैत्रः पैत्रो वासव एव च । देवा विश्वेऽथवा ब्रह्मप्रजेशै - द्रामयोऽपि वा || ऐन्द्रश्च नैऋनश्चैव वारुणार्यमसंज्ञकाः । भाग्योऽभिः क्रमशो ज्ञेयाः मुहूर्ता दश पञ्च च ॥ शक्करब्धाजपादश्च तथाऽहिर्बुध्नमैत्रको । आश्विनो याम्यवाहेयौ वैधात्रश्चान्द्र एव च ॥ आतिथेयोऽथ जैवश्च वैष्णवसर एव च । ब्राह्मो नाभस्वतश्चैव मुहूतः क्रमशो निशि ॥ हति २०४ गौतम :- भृगुः शौनक: वसिष्ठ: - श्री श्रीनिवासनलिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने ‘वर्षान्ते वर्जयेत्यक्षं ग्रहणात्सप्तसप्तकम् । सौराब्दान्ते त्यजेत्पक्षं चान्द्रे तु नवमं त्यजेत् ॥ सावनान्तेऽष्टभं त्याज्यमृक्षान्ते पौष्णम त्यहम् । ऋक्षान्ते पुत्रनाशस्स्यात् मासान्ते तु धनक्षयम् । वर्षान्ते वंशनाशस्स्यात् ग्रहणात्सर्वनाशनम् ॥ फाल्गुने चैत्रमासे च उद्वाहे चोपनयायने । मेदमन्द्रस्य कुर्वीत नर्तुत्रय विलम्बनम् ॥ अन्नप्राशनमुद्वाहः चौलकर्मोपनायनम् । बन्ममासे तु वज्यं स्यात् क.लिंगे मगधे तथा ॥ ‘गृहप्रवेशनं चौलमन्नप्राशनमौलिके । जन्ममासे तु वज्यं स्यात् नर्मदातीर उत्तरे || ‘बन्ममासे तथा जन्मदिने जन्मत्रयेऽपि वा । हूणे वंगे त्यजेत्सर्वमन्यदेशे शुभावहम् ॥ ‘नर्मदादक्षिणे भागे विवाहादिषु मङ्गलम् । जन्ममासे शुभं प्रोक्तं बहूनां सम्मतं त्विदम् ॥ जन्मत्रयं विवज्यं स्यान्मासानां शुभकर्मणि । नर्मदोत्तरभागेषु दशार्णेषु त्रयं विना ’ ॥ ‘उद्वाहं मेखलाबन्धं बन्ममासे विवर्जयेत् । बृहस्पतिः - विशेषाज्जन्मपक्षन्तु वसिष्ठाचैरुदाहृतम् || ‘यात्रायां कर्ममं श्रेष्ठमुपनीतौ विपच्छुभम् प्रत्यरम्भ प्रतिष्ठायां शुभमुद्वाहके ऽन्त्यभम् || बालारोपण मे षज्य विद्यारंभार्भकाशनम् । माधान सदा कुर्यात् कर्ममेऽथ विपयपि ॥पञ्चम: खण्ड: ] किना- श्री लागुह्यसूत्रम् दश सप्ताष्टसंख्यास्तु त्रिजन्मन्यशुभावहाः । शेषाश्शुभावहाः प्र. कास्सदा शोभनकर्मसु ॥ इति २०५ ’ या चैत्र वैशाखसिता तृतीया माघेऽर्कसप्तम्यपि फाल्गुनस्य । कृष्णद्वितीयं पनये प्रशस्ताः प्रोक्ताः भरद्वाजमुनीन्द्रमुख्यैः ॥ ‘माघे शुक्ले सप्तमी द्वादशी च फाल्गुन्यां वै कृष्णपक्षे तृतीया । वैशाखे वै शुक्लपक्षे तृतीया नानध्याया मौनिबन्धे प्रशस्ताः ॥ इत्यादीनि वचनानि व्यवस्थासापेक्षानि । ग्रन्थविस्तरभियात्र न प्राञ्च्यते । अरिष्ट- सामान्यपरिहारप्रकाराश्च उच्यन्ते । यथा तथा : ‘शुभ: केन्द्रत्रिकोणस्थ : त्रिषडायगतोऽपरः । नद्योगो बलवानेकोऽप्यदृश्यांशादिदोषहा || आतोपग्रह चण्डीशचन्द्रजामितसंभवान् । तान् केन्द्रगो गुरुर्हन्ति सुपर्णः पन्नगानिव ।। 1 चन्द्रदोषा लमदोषाः पापग्रहकृताश्च ये ते सर्वे नाशमायान्ति केन्द्रसंस्थे शुभग्रहे || एकोऽपि मित्रराशिस्थ : शुभो वा यदि लग्नगः । हन्ति दोषान् हरिदिने चोपवासत्रतं यथा ॥ गुरुस्सर्वगुणोपेतो लमकेन्द्रत्रिकोणगः । दोषाणां लक्षकं हन्यात् लग्नस्थस्सर्वदोषहा || ‘ज्ञो धनमुत्सृज्य सहस्रदोषान् निहन्ति केन्द्रोपगतो बलीयान् । दोषायुतं दानवराजमन्त्री गीर्वाणमन्त्री खलु लक्षदोशन् || गुरुः स्थितो वा लमस्थ: प्रबलस्सर्वदोषहा । राहुदोषं बुधो हन्यात् उभयोस्तु शनैश्चरः || त्रयं भूमिसुतो हन्ति चतुरस्तु भृगोस्सुतः । पञ्चदोषान् देवमन्त्री षण्णां दोषांस्तु चन्द्रमाः || २०६ समति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने सप्तदोषान् सविर्हन्यात् विशेषादुत्तरायणे । दिवा सूर्ये निशा चन्द्र लमस्यैकादशे स्थिते || कोटिदोषा विनश्यन्ति गर्गस्य वचनं यथा । न तिथिर्न च नक्षत्रं न ग्रहो न च चन्द्रमाः । सर्वमेव शुभं कार्य रवावेकादशे स्थिते ॥ ‘रविर्नृपविलोकने सुरगुरुर्विवाहोत्सवे रणे धरणिनन्दनो भृगुसुतः प्रमाणे बली । शनिब्ध स्वदक्षणे (१) निखिलशास्त्रबोधे बुबः शशी सकलकर्मणां सुहृदुदाहृतस्सूरिभिः ॥ इत्यादि । तत्वाग्नेर्यायव्यामुपवीता जिनमे खलाहत वस्त्रदण्डशग गरम समिद्द- दिमागन् दर्भेषु संसृत्य ‘सभ त्वे जग्मु रिति प्रोक्षयति ॥ २ ॥ तत्वति । उक्तगुणविशिष्टे पुनाम्नि नक्षत्र - यद्वा भग्नेर्वायव्याम् । द्वितीयजन्मत्वादुस्नयनस्य प्राणाधीनं जन्मेति वायव्यामित्युक्तम् । तत्साधनभूता उपवीतादिसंभारा उच्यन्ते उपवीतेत्यादिना । उपवीतलक्षणं मन्वादिभिरुक्तम्- tur: — कासमुपवीतं स्यात् विप्रस्योद्ध विवृत्कृतम् । शाणीसूत्रमयं राज्ञः वैश्यस्नाविकम् ॥ कार्पासक्षीमगोवाशणवपतृणादिकम् । सदा सम्भवता का उपवीत द्विजातिभिः || ‘यज्ञोपवीतं कुर्वीत सूत्रेण नवन्तुम् ॥’ इति नव वै दि’ इति । ‘शिवदूतं कार्य तन्दुक बोवृतम् ॥’ इति भूतिरपि - कालायच ‘स जीवन मर्या. ग्रासण्या सूत्रकं कृतम् ॥” बधाच्छुचिक्षेल विशोषितम् । ॥” इविपञ्चमः प्रश्नः ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् चन्द्रिकायाम् – ‘ग्रामान्निष्क्रम्य संख्याय षण्णवत्यंगुलीषु तत् । पितामहः उपनिषदि तावत्तिगुणित सूत्र प्रक्षाल्याब्लिगकैः त्रिभिः || देवागारेऽथवा गोष्ठे नद्यां वाऽप्यथ वा शुचौ । सावित्र्या त्रिवृत कुर्यान्नवन्तु तद्भवेत् ॥ ओंकारः प्रथमस्तन्तुः द्वितीयोऽभिस्तथैव च । तृतीयो भगदेवत्यश्चतुर्थस्सोमदेवतः || पञ्चमः पितृदेवत्यः षष्ठश्चैव प्रजापतिः । सप्तमो वसुदेवत्यो धर्मश्वाष्टम एव च । नवमस्सर्वदेवत्य इत्येते नव कीर्तिताः ॥ ’ इति य एतन्न विजानाति यज्ञसूत्रममुद्भवम् । वेदोक्तं निष्फलं तस्य स्नानदानजपादिकम् ॥ ‘ब्राह्मणो यो न जानाति उपवीतस्य संस्थितिम् । मोहात्मा वहते भारं पशुगौरिव सर्वदा ॥ इति ’ यज्ञाख्यः परमात्मा य उच्यते चतुर्होतृभिः । उपवीतं ततो मस्य तस्माद्यज्ञोपवीतक’ मिति || ‘नामेरूर्ध्व मनायुष्यमधोनाभि तपःक्षयः । तस्मान्नाभिसमं कुर्यादुपवीतं विचक्षणः ॥ इति ‘त्रिवृतश्चोपवीतं स्थात्तस्यैको ग्रन्थिरिप्यते । पृष्ठवंशे च नाभ्याञ्च धृतं यद्विन्दते कलौ ॥ तस्येदमुपवीतं स्यान्नातिलम्बं न चोच्छ्रितम् । स्तनादूर्ध्वमधो नाभेः न कर्तव्यं कदाचन ॥ इति अजिनमेखले - प्रसिद्धे । अहतवत्रम् ‘ईषद्धीत नवं श्वेतं सदश यक्ष धारितम् । महतं तद्विजानीयात् सर्वकर्मसु पावन’ मिति । बसिष्ठ: – देवल: २०७ २०८ थी चिन्तामणिसहितम् [द्वितीय प्रश्न दण्डः - पलाशदण्डः । शरावाइमसमिद्दर्भादीति - दर्भाः 1 ‘विवाहे पुरुषाः दर्भाः, स्त्रीदर्भाः पुंसवेषु संभार्याः । आदिशब्देन फलपुष्पचन्दनतांबूलाक्षतादि । दर्भेषु संभृत्येत्यादि । वीर्यवत्त्वसंपादनाय । अथाऽऽज्येाघारं हुत्वा आचान्तं मंगलयुक्तं कुमारं अग्नेनैर्ऋत्यां आसयित्वा मस्तके दर्भों प्रागुत्तराग्रौ विन्यस्य मरो-गणं दर्भ ‘इन्द्र- शख’ मिति चतुर्भिः प्रदक्षिणं चतुर्दिशं छित्वा ‘येनावपत् यत् क्षुरे’ ति सर्व वपति । नाधो जत्रोः ॥ ३ ॥ 1 1 अथ - अनन्तरम् । आवाग्म् - कृत्स्नमाधारान्तम् । समानतन्त्रे तु आघारमात्रम् । आचमनममन्त्रकम् । मंगलयुक्तं वस्त्राभरणादियुक्तम् । मन्त्रैः छेदः आयुष्याभिवृद्ध्यर्थम् । ‘मास्यायुः प्रमोषी’ रिति मन्त्रलिंगात् । तथा मेध्यत्वाय च । श्रुतिः । ’ केशश्मश्रु वपते । नखानि निकृन्तते । मृता वा एषा त्वगमेध्या । यत्केशश्मश्रु । मृतामेव त्वचममेध्यामपहत्य यज्ञीयो भूत्वा मेधमुपैति ’ इति । ‘नाधो जत्रो ’ रिति सर्वागनिषेधः । गोशकृते शरावे केशान गृह्णीयात् ॥ ४ ॥ भानुशासनिके गोशकृतः लक्ष्मीनिवासत्वेनोक्तत्वात् तद्युक्तशराव ग्रहणम् । यत्र मौण्डथं शिखाश्रर्जमानखं वर्षाति ॥ ५ ॥ यह कर्मणि प्रायश्वितादौ वा मौण्डयं विधीयते तत्र आनखम्- नखपर्यन्तम् । कृत्तकेशान् ‘उदुंबरदर्भ योर्मूले गोठे वा गृहये ’ दित्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वत् तथा निदध्यात् ’ इदमहममु ‘प्येत्यादिमन्त्रः ॥ स्वात्वा आचान्तं पुण्याई वाचयित्वा मुक्तवन्तमासयति दक्षिणे कुमारम् || ६ || दीक्षाभोजनवत् कुमार भोजनमुच्यते । द. उणे आचार्यस्य दक्षिणभागे । अथ परिस्तीर्य ‘आयुर्दा अग्ने- ‘आयुर्दा देव’ इति प्रधानं पवारुणं व्याहृतिपर्यन्तं जुहोति ॥ ७ ॥खण्डः ] भीकानसगृह्यसूत्रम् २०९ प्रधानहोमत्वात् कर्मान्तरव्यवहितत्वाद्वा परिस्तरणम् । प्रधानम् - उपनयनस्य प्रधानभूतम् । ‘आति’ ष्ठेति वायव्यामइम पादाङ्गुष्टेन दक्षिणेन स्पर्शयति ॥ ८ ब्रह्मचर्यस्थैर्यार्थमिदमिति मन्त्रलिंगादवगम्यते । या अकृन्त’ मिनि वस्त्रं ‘इयं दुरुक्ता’ दिति मेखलां ‘परीद’ मित्युत्तरीयं ‘यज्ञोपवीत’ मित्युपवीतं ‘मित्रस्य चक्षु’ रिति कृष्णाजिनं तस्मै ददानि ॥ ९ ॥ महतं वासः पूर्वोक्तम् । ‘अहतं वासः परिधत्ते पाप्मनोऽपहत्या इति श्रुतिः । नामेरधस्तादमेध्यमिति तत्परिहाराय मेखला उच्यते । ‘ऊर्ध्व वै पुरुषस्य नाभ्यै मेध्यमवाचीनममेध्यं यन्मध्यतः सन्नद्यति मेध्यञ्चैवामेभ्यश्च व्यावर्तयति’ इति । परीदमित्युत्तरीयं दीक्षितस्येवोल्बस्थानीयमुक्तम् । यजुषि- ‘उल्ब वास: प्रोणुते तस्माद्गर्भा प्रावृता जायन्ते ’ इति । ऋत्राह्मणे - ‘वाससा प्रोर्णुवन्ति । उल्ब वा एतद्यदीक्षितस्य । यद्वास: । उल्बेनैवैनं तत्प्रोर्णुवन्ति’ इति । उपवीनमिति – ‘उपवीतं देवानामुपव्ययते । देवलक्ष्ममेव तत्कुरुते ’ इति श्रुतिः । कृष्णाजिनमिति । ऋग्ब्राह्मणे - ‘कृष्णाजिनमुत्तरं भवति । उत्तरं वा उल्बाज्जरायु । जरायुणेवैनं तत्प्रोर्णुवन्ति ’ इति । मनु - ’ तस्मै ददाति’ इति आचार्य कर्तृकत्वेनोक्तत्वात् मन्त्रोच्चारणमाचार्यकृत्य, न शिष्यस्येति चेत् - न & यज्ञोपवीतमन्त्रेण व्याहृत्या वाऽथ धारयेत् । इति देवलस्मरणात् ‘यज्ञोपवीतं प्रतिमुञ्चन् वाचयति’ इति बोधायन स्मरणाच्च आचार्यशिष्याभ्यामुभाभ्यामपि मन्त्रोच्चारण कर्तव्यमिति सिद्धेः ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने पञ्चमः खण्डः समाप्तः । 27 अथ षष्ठः खण्डः –x- ततो विधिवदाचमनं कारयित्वा सदस्याननुज्ञाप्य ‘देवस्य’ इति बाहू आलम्य उत्तरे प्राङ्मुखमुपनयीत ॥ १ ॥ विधिवदाचमनं समन्त्रकम् । उपनयनयोग्यतासिद्धघर्ष सदस्यानु- ज्ञापनम् । सदस्यविषये - बोधायनः बाशवल्क्यः
A ‘नाचतुर्वेद्यकल्पी च अंगविद्धर्मपालकः । maternaut विप्राः पर्षदेषा दशावरा । प्रतिवक्ता तु धर्मस्य नेतरे तु सहस्रशः ’ ॥ इति " 6 चत्वारो वेदधर्मज्ञा वर्ष विद्यमेव वा । सा नृते यं स धर्मस्स्यादेकोऽप्यध्यात्मवित्तमः ’ ॥ इति अवतानामतन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् । महखशस्समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते ’ ॥ इति सदस्यैरनुज्ञातः आचार्यः शिष्यस्योत्तरे प्राक्मुस्क्सन् प्राक्मुख शिष्यमुपनयीतेत्यर्थः । आयुष्टे विश्वत’ इति दक्षिणं पाणि गृहीत्वोद्धरति ॥ २ ॥ ‘अनिष्टे हस्तमग्रभीत्’ इति विसर्जयति ॥ ३ ॥ एतदुपनयनम् । असौ ‘अपोशा’ नेत्याचारम् ॥ ५ ॥ शिक्षयतीति शेषः । 1 उपनीय गुरुः शिप्यं शिक्षयेच्छौचमादितः । आचारममिकार्यञ्च सन्ध्योपासनमेव च ’ ॥ इति मनुस्मरणादाचारशिक्षा उच्यते । असाविति नामनिर्देशः संबुद्ध्या । विष्णुशर्मन् इत्यादि । ‘बाढ’ मिति शिष्यः प्रतिवदति । 1#15: 4: श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् २११ मम हृदय’ इति तस्य हृदयस्पर्शनं कृत्वा ‘भूर्भुवस्सुवः सुप्रजा’ इति प्रशंसति ॥ ५ ॥ ‘भूर्ऋक्षु त्वा’ इति ‘भ्रुवो यजुषु त्वा’ इति ‘सुवस्साम त्वा’ इति ‘इष्णुतस्ते ’ इति ‘अनलस्यते ’ इति ‘इदं वत्स्याव ’ इति षभिः कर्णे जपित्वा नाम शर्मान्तं कुर्यात् ॥ ६ ॥ ‘भूर्भक्षु’ त्वेति मन्त्रान्ते ‘विष्णुशर्म’ नति संबोधनम् । एवमेव त्रिषु । प्रधानमन्त्रत्वात् कर्णे जपः । ‘अभिरायुष्मा ’ नित्यादिकैः पश्चभिः दक्षिणहस्ते कनिष्ठाद्य- म्याणि पर्यायेण विसृजेत् ॥ ७ ॥ अमन्त्र कत्वेन गृहीतदक्षिणहस्तस्य कनिष्ठाद्यगुष्ठपर्यन्तान्यगुल्यप्राणि ‘मझिरायुष्मा’ नित्यादिभिर्मन्त्रैः पर्यायेणैकैकशो विसृजेत् । ‘मुष्टीकरोति’ ‘मुष्टिं कृत्वा गर्भोऽन्तः शेते’ ‘मुष्टिं कृत्वा कुमारो जायते । यज्ञं चैव तत्सर्वाश्च देवता मुष्टयोः कुरुते’ इति ऋग्वेदे श्रयमाणत्वात् । अत्रापि जननसमयत्वात् मुष्टीकरणार्थमिदमुक्तम् । यजुषि - ‘अमिरायुष्मानिति हस्तं गृह्णात्येते वै देवा मायुष्मन्तस्त एवास्मिन्नायुर्दधति सर्वमायुरे’ तीति । ‘आयुर्दा’ इति दक्षिणे कर्णे, ‘प्रतिष्ठ वाया’ विति वामे च जपति ॥ ८ ॥ मायुष्याभिवृद्धधर्थ दक्षिणे, स्वस्त्यर्थ वामे च - मन्त्रलिंगात् । ‘स्वस्ति दे’ वेत्यभि प्रदक्षिणं कारयित्वा दक्षिणे निवेश्य ‘राष्ट्रमृद ‘सीति वर्ष दत्वा ‘शभो देवी’ रिति प्रोक्ष्य मूलहोमं यहां पर्यन्तं जुहोति ॥ ९ ॥ सूर्यप्रदक्षिणार्थमभिप्रदक्षिणम् । यद्वा ‘अभिः सर्वा देवता’ इति । सुतेः सर्वेषां वा । ब्रह्मवर्चसादिधारणार्थं कुर्वधारणम् । यद्वा ‘अप वा एष भोषधीनों रसो यद्दर्भाः सरसमेव ब्रह्म कुरुते ’ इति भूतेः अध्येष्यमाणस्व २१२ श्री श्रीनिवासनसित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न विद्यार्थम् । ‘व्याहृतिपर्यन्तं जुहोति । व्याहृतिपर्यन्तमित्युक्तत्वात् मूल- होमान्ते व्याइतिर्नेति केचित् । ’ अदिनिस्ते कक्ष्या’ मिति हुतशेषं भोजयित्वा ‘योगे योगे तबस्तर’ मित्याचमनं ददानि ॥ १० ॥ मेधाजननर्थ हुतशेषभोजनम् । छन्दोग ब्राह्मणे । ‘योगे योगे तवस्तरं सौमेय (१) मिति । · ‘शतमिन्नु शरद’ इत्यादित्यं नमस्कृत्य ‘आगन्त्रा समगन्महि’ इति प्रदक्षिणं कारयित्वा ‘शवाय त्वा’ इत्युत्तमांगमभिमृश्य ’ अधीहि भो’ इति शिष्यमनुशास्ति । अथ ‘सावित्रीं भो अनुब्रू’ हीति तेन प्रार्थितो गुरुः ‘गणानां त्वा’ इनि गणमुख्यं ‘ओजोऽसीति मावित्री ओमास’ इति गायत्री ‘पावकानस्मरस्वती’ मिति सरस्वतीं च प्रणम्य यथोक्त. सावित्रीं पच्छोऽर्धर्चशः व्यस्तां समस्तामध्यापयेत् ।। ११ ।। प्रदक्षिणं कारयित्वेति । प्रदक्षिणमग्नेः । विशिष्यानुक्तत्वादात्मानं वा । शकाय त्वे ’ त्यादि । शरीरगतदोषनिर्हरणार्थ देवताभ्यो दानम् । ब्रह्मो- पदेशयोग्यतासिद्धयर्थं ’ अधीहि भो’ इति बटुं प्रत्युक्तिः । गणानामित्यादि । गणमुख्यम् - आचार्यम् - यद्वा गणपतिम् । अध्ययनप्रकारमाह मनु:- ’ अध्येप्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः । मालिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः || ब्रह्मारंमेऽवसाने च पादौ प्राद्यौ गुरोस्सदा । संहत्य हस्ताकध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिस्स्मृतः ॥ व्यत्यस्तपाणिना कार्यमुपसंग्रहणं गुरोः । सव्येन सव्यः स्पष्टव्यो दक्षिणेन तु दक्षिणः || अध्येष्यमाणस्तु गुरुं नित्य कालमतन्द्रितः । अधीहि भो इति ब्रूयाद्विरामेऽस्त्विति चारमेत् ॥षष्ठः खण्डः ] मार्कण्डेय: – ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा । स्रवत्यनों कृतः पूर्वं परस्ताच्च विशीर्यते ॥ प्राक्कूलात्पर्युपासीनः पवित्रेऽब्देवपालितः । प्राणायामै : त्रिभिः पूतः तत ओंकारमर्हति ॥ इति ‘प्राङ्मुखो गुरुरासीनः वारुणाभिमुखं शिशुम् । अध्यापयीत प्रथमं द्विजाशीर्भिः सुपूजिनः ’ ॥ इति २१३ उदङ्मुखं प्रत्यङ्मुखं वा शिष्यमासयति । यथोत्तां वक्ष्यमाण प्रकारेण । सावित्रीं सवितृदेवत्याम् । पच्छः - पादशः, अर्धर्चशः, व्यस्तां- विभक्तां, समस्तां सर्वाम् । पादादावेकैकां व्याहृतिं अर्धर्चादी व्याहृतिद्वयं समस्तादौ व्याहृतित्रयञ्चाध्यापयेत् । एवं वक्तुमशक्तं यथाशक्तचध्यापयेत् । अध्ययनलक्षणमाह आश्वलायन: - ‘सावित्रीमन्वहं पच्छोऽर्धर्चशः समस्तां सर्वां यथा शक्ति वाचयि त्वेति । प्राणायामपूर्वकमोमित्येकाक्षरमित्यादि ऋषिच्छन्दो- देवताध्यानपुरस्सरमेवाध्यापयेदिति भावः । एतदध्ययनाद्विजो भवेत् । ’ आचार्यः पिता सावित्री मातेति ताभ्यां द्विजो भव’ तीत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने 1 तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीय प्रश्ने षष्ठः खण्डः समाप्तः । । अथ सप्तम: खण्ड: धातादिपूर्व सवित्रे काण्डर्षये - सदसस्पति- आवो यातु- अभीष्टतं - सघानो - विजनान् - यात्रा - विसुपर्णो भगन्धियं ’ इति सावित्रत्रतर्फ अग्ने वायो इन्द्र आदित्य - व्रतानां इति सावित्वव्रतबन्धं पञ्चभिः व्याहृत्यन्तं जुहोति ॥ १ ॥ —
शिष्येणान्वारब्धो गुरुः माणवकं सावित्रव्रतबन्धेन कर्मणा संस्क- रिष्यामीति संकल्प्य उक्तं सावित्रवतसूक्तं हुत्वा शिष्येण च ‘अम्नं व्रतपते ’ इत्यादिभिर्मन्त्रैः समिद्धोमं तैरेवोपस्थानञ्च कारयेत् । श्रौते । ‘अग्ने व्रतपत इति पञ्चभिराहवनीये समित्रोऽभ्यादधाति । समुद्र मनसा ध्यायेत् । अम्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामीति पञ्चभिर्यथालिंग देवता उपतिष्ठमानो व्रतमुपैति’ इति । होम एव व्रतबन्धः । पुराणे - ’ ‘गर्गाद्यदुकुलाचार्यात् गायत्रं व्रतमास्थितः ॥ इति अग्नये समिध’ मिति द्वे ’ अग्रये समिधा ’ विति चत्वारि अग्नये समिध’ इति सप्त पालाशांकुराणि घृताक्तानि जुहोति ॥ २ ॥ न समिध इति चेत् सत्यम् । पालाशांकुगणीत्यादि । ननु - अंकुराणीत्युक्तत्वादंकुराण्येव होम्यानि श्रुतिलिंगवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां परस्परं समवाये पारदौर्बल्यमर्थविपकर्षा’ दिति श्रुत्यपेक्षया लिंगस्य दौर्बल्य त् ‘समिधा समिध्यस ’ इति विशिष्योक्तत्वात् समित्प्रकरणत्वाच्च साम्रास्समिध एवोद्दिश्यन्ते । यद्यपि ‘न प्रकृतावृहो विद्यते ’ अथाप्यत्र विकृतिमन्त्रत्वादूहः । नैमित्तिकत्वाच || सूर्य एष ते पुत्र इत्यादित्यं दर्शयति ॥ ३ ॥ अष्टाभिस्समिद्भिः होमकर्मणि शिष्यं योजयेत् ॥ ४ ॥ ‘यथा’ हेति दक्षिणादि प्रदक्षिणं वेदिं परिमृज्य पूर्ववत् परिस्तृणाति ।। ५ ।।सप्तमः समः ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् २१५ यथाहेत्यादि । वेदिं सजलेन पाणिना कूर्चेन वा परिमृज्य । पूर्ववत् उपनयनवत् - तूष्णीमित्यर्थः ।
व्याहृती: ‘एषा ते मेधां म इन्द्रो ददातु - अप्सरासु - आमां मेघा’ इत्यष्टौ जुहोनि ॥ ६ ॥ ’ चतसम्धतस्रो व्याहृतयः’ इति श्रुतेश्वतस्रो व्याहृतयः । अत एव अष्टौ जुहोति इत्युक्तम् । 1 यथा’ हेति तथा परिमृज्य ‘प्रासावी रित्यन्तैश्चतुर्भिः प्रवाहनं कृत्वा ‘भूतिस्स्मे’ ति भसालिप्य ‘आपो हिष्ठे ’ ति प्रोक्ष्य ‘यसं अग्ने तेजस्ते’ नेत्यग्निं ‘उद्वयं तमस’ इत्यादित्यश्चोप- विष्ठेत ॥ ७ ॥ तथा - पूर्ववत् । भूतिस्स्मेति । ‘भस्म गृहीत्वा ललाटहिकबाहुकंठादीन् ’ इत्युक्तरीत्या हिका - हृदयम्, आदिशब्देन कुक्षिः शिरध । ‘आदित्यस्सोमो नम ’ इति सर्वत्र लेपनम् । यद्वा श्रौतक्त् ‘आपोहिष्ठे ‘ति प्रोक्षणानन्तरं भूतिधारणम् । ‘मार्जयित्वोपतिष्ठन्ते’ - ’ अवभृथस्यैव रूपमक ’ रिति श्रुतेः भवभृथार्थ मार्जनम् । ‘यत्ते अग्र’ इत्यादि । बोधायनः । ’ यत्ते अम ’ इति तिसृभिः पर्यायै: ‘मयि मेधां मयि प्रजा’ मिति तिसृभिः । ’ षोढा विहितो बै पुरुष’ इति ब्राह्मणा’ दिति । ननु - ’ आदित्यो वा अस्माल्लोकादमुं लोकमै ’ दित्यारभ्य ’ सोऽग्निमस्तौत् स एनं स्तुतस्सुवर्ग लोक मगमयद्या’ इत्या- दिषु आदित्येनाप्यम्युपस्थानं कृतमिति श्रूयते । तदा आदित्योपस्थानं किमर्थ - मिति चेत् – सत्यम् । ‘अमिं वावाऽऽदित्यः सायं प्रविशति - उपन्तं बा बाऽऽदित्यमभिरनुसमारोहति ’ इत्यादिश्रुतिभिरग्न्यादित्ययोरुपस्थानं कर्तव्यत्वेन विधीयते । अम्युपस्थानं मृत्युभयनिवारकं स्वर्गादिफलप्रदश्चेति ज्ञापयितुमा - दित्येनापि कृतमिति श्रूयते । आदित्यमहिमा ‘असावादित्यो ब्रझे’ त्यादिश्रुतिषु द्रष्टव्यः । अत एवोभयोरप्युपस्थानमुक्तम् । श्रुतिरपि । ‘अभि वा एषोऽमी भारोहति य एनानुपतिष्ठत ’ इत्यादि । उपस्थानप्रकारः भूयते । ‘मोऽहरह- L 1 २१६ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने रुपतिष्ठत इति यो वा अग्निं प्रत्यङ्कुपतिष्ठते प्रत्येनमोषति यः पराङिप्व प्रजमा पशुभिरेति कवा तिर्यङिवोपतिष्ठेत नैनं प्रत्योषति न विप्वम् प्रजया पशुभि - रेति’ इति । सर्वत्राप्येवमेवोपस्थानम् । नित्यं सायं प्रातरेवं जुहुयात् ॥ ८ ॥ यतो ब्रह्मदत्तमिदमिज्यमभिहोल मे तन्मूलास्तदमय इति ब्रह्म- वादिनो वदन्ति ॥ ९ ॥ यत इत्यादि । यस्मात्कारणान् ब्रह्मणा दत्तमुच्यते । तथा बोधा- यनः । ’ ब्रह्मवै मृत्यवे प्रजाः प्रायच्छत् तस्मै ब्रह्मचारिणमेव न प्रायच्छत् सोऽब्रवीत् अस्तु मामप्येतस्मिन् भाग इति यामेव रात्रिं समिधं नाहरता इति तस्माद्रझचारी यां रात्रिं समिधं नाहरति आयुष एव तामवदाय वसति । तस्माद्ब्रह्मचारी समिधमाहरेन्नेदायुषोऽक्दाय वसानीति’ ‘दीर्घसवं ह वा एष उपैति यो ब्रह्मचर्यमुपैति स यामुपयन् समिधमादधाति सा प्रायणीया अथ यां स्वास्यन् सोदयनीया अथ या अन्तरेण सध्या एव स्युः ताः ब्राह्मणो वै ब्रह्मचर्य- मुपयंश्चतुर्धा भूतानि प्रविशति अमिं पदा मृत्युं पदा आचार्य पदा आत्मन्येव चतुर्थः पादः परिशिष्यते स यमौ समिधमादधाति य एवास्यानौ पादस्तमेव तेन परिकीणा, तं संस्कृत्यात्मन् धते स एनमाविशति अथ यदात्मानं दरिद्री- कृत्वा हीर्भूत्वा भिक्षते ब्रह्मचर्य चरति य एवास्य मृत्यौ पादस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं संस्कृत्यात्मन् धत्ते स एनमाविशति अथ यदाचार्यक्चः करोति य एवास्याचार्ये पादस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं संस्कृत्यात्मन् धते स एनमादि- शति अथ यत्स्वाध्यायमधीते य एवास्यात्मनि पादस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं संस्कृत्यात्मन् धत्ते स एनमाविशति न ह वै खात्वा भिक्षेत ’ इति । एवं समिदाधानादीनां कारणमुक्तम् । किञ्च । सन्ध्योपासनात्पूर्वमेव प्रतिपादिते समिदाधाने शंका च परिहृता । इदमिज्यमिति । यावत्समावर्तनं तावत्पर्यन्तं नित्यत्वेन यजनीयमप्रिहोत्रम् । भृगुः - ‘होम इत्येव हविषा (१) विषादो दुःखमुच्यते । दुःखं तापत्रयं प्रोक्तं तापं हि नरकं स्मृतम् ||सप्तम: खण्ड: ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् तस्मात्तु नरकान्नित्यं यस्मिन्ननौ हुतं सदा । त्रायते यजमानं तदग्निहोत्रमिति स्मृतम् ’ ॥ इति । २१७ ‘उपनायनादिरभिस्तमौपासनमित्याचक्षते । पाणिग्रहणादिरित्येक ’ इति बोधायनवचनाच्च अग्रिहोत्रमित्युक्तम् । एतन्मूलास्तदप्रय इति । उपनयनाभि- मूला औपासनाद्या गाईपत्याद्याश्च । औपासनाथा यथा तथा गार्हपत्यादय इति वा । ब्रह्मवादिनो वदन्ति इति । बोधायनः - ’ यस्मिन्ननादुपनयति तस्मिन् ब्रह्मचर्य तस्मिन् व्रतचर्या तस्मिन् समावर्तनं तस्मिन् पाणिग्रहणं तस्मिन् गृमाणि कर्माणि क्रियन्ते तस्मिन् काम्यानि तस्मिन् प्रजासंस्कारा इत्येके ’ इति । यद्वा परिषेचनादिकमित्यवगम्यते तथाशब्दात् (?) || इति श्रीमत्कौशिकवश्येन गोविन्दाचार्यस्नुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने सप्तम: खण्ड: समाप्तः । अथ अष्टमः खण्डः ‘अभिष्ट आयु ‘रिति द ‘इन्द्रो मरुद्भिरिति शरावं कठिनं मा भैक्षपानं दद्यात् ॥ १ ॥ दण्ड पालाशमीप्सितमन्यद्वा । ‘प्रतिगृचेप्सितं दण्डमुपस्थाय च भास्करम् । प्रदक्षिणं परीत्यामि चरेद्वैक्षं यथाविधि ’ ॥ इति अन्यत्र - ’ शरावं कठिन लोहमयं दारुमयं वा वेणुपावेण कृतं वा अरिक्तं पालं दबाव ’ इति । बोचायन:- अवारमा भरिकं पातं प्रयच्छवाह ’ मातरमये भिक्ष ‘स्वेति म मातरमेवाग्रे भिक्षेत’ इति ॥ एक ‘मातरं वा स्वसारं वा मातुर्वा भगिनीं निजाम् । भिक्षेत प्रथमां भिक्षां या चैनं न विमानयेत्’ ॥ इति ‘भवति मिक्षां देहि इति ब्राह्मणो नृयात् || २ || क्षत्रियो ‘मिक्षां भवति देहि ’ इति ॥ ३ ॥ वैश्या ‘भिक्षां देहि भवति’ इति ॥ ४ ॥ नराद्वर्णानुरूप्येण भिक्षाचरणमाह ‘भवति मिश्वा’ मित्यादि । भवत्पूर्व चरेद्वैशमुपनीतो द्विजोत्तमः । भवन्मध्यन्तु राजन्यो वैश्यस्तु भवदुतरम् ’ ॥ इति ‘वेदयत्रैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्मसु । ब्रह्मचार्याहरेद्वैशं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्यहम् ॥ गुरोः कुले न मिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु । मकामे स्वन्यगेहानां पूर्व पूर्व विवर्जयेत् । सर्व वापि परे पूर्वोक्तानामसंभवे ॥ इतिअष्टम: खण्ड: ] अत्यन श्रीज्ञानगुन ‘आहारमात्रादधिकं न किचिद्वैक्षमाचरेत् । हस्तदतान्तु यो भिक्षां लवणं व्यञ्जनानि च ॥ २१९ मुक्ताऽप्यशुचितां याति दाता स्वर्ग न गच्छति ’ ॥ इति मौनव्रतेन ब्राह्मणेभ्यो भैक्षं आममितरेभ्यो गृह्णीयात् ॥ ५ ॥ मौनव्रतेनेत्यादि । ‘नियम्य प्रयतो वाचमभिशस्तांश्च वर्जयेत्’ इति स्मरणात् । क्षत्रियादिभ्यस्तंडुलम् । " यस्य ते ’ इति गुरुभैक्षमादाय ‘सुश्रव’ इति प्रोक्ष्य हविषा अपूपल।जसमायुतेन मिन्दाहुती जुहोति ।। ६ ।। अन्तहोमो हूयते ॥ ७ ॥ ’ निवेद्य गुरवेऽश्नीयात आचम्य प्रापश्शुचिः । ब्रह्मचारी उतैकाहमुच्छिष्टन्तु न सन्त्यजेत् । अशक्तो निखनेद्भूमौ अप्सु बापः प्रवेशयेत् ’ ( ) || इति पराशरः ‘गुर्वन्नं मातुलादेव श्रशुराणां तथैव च । नमु
पितुः पुत्रस्य यच्चान्नं न परान्नमिति स्मृतम्’ || इति ‘अन्नं न प्रतिगृह्णीयात् प्राणैः कण्ठगतैरपि ’ इति वचनात् भिक्षाचरण- स्यानप्रतिग्रहत्वात् तन्न कर्तव्यमिति चेत् - सत्यम् । ‘भिक्षाहारो निराहारो भिक्षा नैव प्रतिग्रहः’ इति वचनात् भिक्षायाः प्रतिग्रहे न दोषः । फिञ्च आपस्तम्बः ‘भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नाशी भवेद्वती । भैक्षेण व्रतिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता ॥ इति मनुस्मरणाच ‘सवर्णानां स्वधर्मे वर्तमानानां भोक्तव्यम् शूद्रवर्जमित्येकें’ इति । हविषा भिक्षान्नेन यद्वा- ’ अक्षरलवणञ्चैव प्रकृत्या हविरच्यत इति भिक्षामव्यतिरिक्तान्नेन । मिन्दाहुती हुत्वाऽन्तहोमः || २२० बृहस्पतिः पराशरः मनुः श्री श्रीनिवासनसित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय: प्रश्ने मौनव्रतेन आसन्ध्यागमाचिष्ठति ॥ ८ ॥ ‘सावित्रीं गुरुणा लब्ध्वा तिष्ठेदस्तमयावधि । सायं सन्भ्यामुपास्यैव भोजयेद्राह्मणान् गुरून् । शेषान्न सस्विभिस्सार्धं भोजयेत् क्षारवर्जितम् । प्राप्य देवीन्तु गायत्री गुरोश्चैवानुशासनात् । सन्ध्यात्त्रयं तु कर्तव्यं सायमादि यथाविधि । इति ‘ब्रह्मयज्ञे न सावित्रीं जपेत्तदूतकर्मणि । प्राजापत्येऽप्यृचोऽर्ध वा यावत्तावज्जपेदम् ’ ॥ इति तस्मिन् दिने माध्यादिकं केचिन्नेच्छन्ति । मौनव्रतेनेत्युक्तत्वात् । आरमयज्ञन्तु मध्याह्नातु परेऽहनि । वेदस्थाने तु सावित्री वेदमाता हि सा स्मृता ॥ इति तस्मा आश्रमधर्माण्याचक्षीत ।। ९ ।। ‘सेवेतेमांस्तु नियमान् ब्रह्मचारी गुरौ वसन् । मन्नियम्येन्द्रियग्रामं तपोवृद्धयर्थमात्मनः ॥ नित्यं स्नात्वा द्विजः कुर्यात् देवर्षिपितृतर्पणम् । देवताभ्यर्चनश्चैव समिदाधानमेव च ।। वर्जयेन्मधुमांसश्च गन्धमाल्यं रसान् स्त्रियः । शुक्तानि चैव सर्वाणि प्राणिनाञ्चैव हिंसनम् || अभ्यंगमञ्जनञ्चाक्ष्णोरुपानच्छत्रधारणम् । काम को लोभच नर्तनं गीतवादनम् || चतञ्च जनवादच परिवादं तथाऽनृतम् । स्त्रीणाञ्च प्रेक्षणं लभमुपघातं परस्य च ’ ॥ इत्यादि चोदितातिक्रमे दण्डेन न हन्यात् ॥ १० ॥ दण्डेन रज्जुना वा न हन्यात् ।अष्टम: खण्ड: ] श्रीभारते शङ्गः- स्मृत्यन्तरे “ श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ‘यदि पुत्रञ्च यच्छिष्यं गुरुसन्ताडयेद्बहु । अकारणात्कामकारः सोऽपि हिंस्रः प्रजायते ’ ॥ इति दुष्टवाक्यः न शपति ॥ ११ ॥ ’ शप्यमानस्य यत्पापं शपन्तमनुगच्छति’ इति स्मृतेः । अतिक्रमानुरूपं कुच्छ मादिशति ॥ १२ ॥ ‘सन्ध्यादिनित्यलोपे तु दिनमेकमभोजनम् । दिनद्वये त्रिरात्रं स्यात् कृच्छ्रार्धन्तु दिनत्रये ॥ दशाहे कृच्छ्रमेकं स्यादूर्ध्वं चान्द्रायणं भवेत् । चान्द्रायणं पराकञ्च मासादूर्ध्वं विधीयते ॥ नतोऽप्येवं प्रकल्प्य स्यात् व्यासस्य वचनं यथा । गायत्र्यष्टशतञ्चैव प्राणायामत्रयं तथा ॥ प्रायश्चित्तमिदं प्रोक्तं नियमातिक्रमे सति ॥ इति ‘सन्ध्योपासनहीने तु नित्यस्नानं विलोप्य च । होमञ्च नित्यके शुद्धयेत् गायत्र्यष्टसहस्रतः ’ ॥ इति २२१ सूत्रे च - ’ नित्यस्नानविहीने पूर्ववत् स्नात्वा ‘जुंबकाय स्वाहेत्यादि, सन्ध्यो- पासनविहीने स्नात्वा दशप्राणायामान् कृत्वा अष्टशतं सावित्रीमधीत्य ’ इत्यादि, तर्पणे हीने द्विगुणं तर्पयति, ब्रह्मयज्ञविहीनं पुरुषसूक्तपूर्वमिति, प्रातस्समिद्धोमे हीने सायं द्विगुणमित्यादि वक्ष्यते । एवमतिक्रमानुरूपं कुच्छ्रे प्राय- श्चित्तम् - आदिशति अनुशास्ति । स्मत्यन्तरे -
‘त्रियहात्पूर्वमभौ तु उपनीते गते सति । अन्यमग्मिं प्रतिष्ठाप्य व्याहती हुनेत् घृतम् ॥ बद्धा शिरसि बध्नीयात् विरूढान् प्रथितांसवान् (?) । आश्मदा (?) समिदाधाने न स्वाहाकार इष्यते ॥ आयुषेत्यथ मन्त्रान्ते वटुमाध वयेद्गुरुः (2) । मातिष्ठमन्त्रमेवाग्रे भिक्षेतानं यथाविधि ॥ २२२ भी भीनिवासन सामणिसहितम् [ द्वितीय प्रलं परीदमन्त्रवद्वासः (१) व्यहमध्यापयेत्ततः । छ्रुत्वाऽन्यचद्गुरोर्दचात् चतुर्थेऽहनि मन्त्रतः ’ ॥ इति
गुरुणा शिष्यो रक्षितव्यो यस्माच्छिष्यनं दुरितं प्राप्नोति ॥ १३॥ गुरुमेत्यादि । भरक्षणे दोषमाह यस्मान्मम हृदये हृदयं ते मस्त्वित्यादि मन्त्रेष्वैक्यप्रतिपादनम् तस्मात् । यद्वा । आचार्यः पिता माता साविली ताभ्यां द्विजो भवति’ इति वचनात् ।
‘बनिता चोपनेता च यश्ध विद्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पचैते पितरः स्मृताः ॥ इति वचनाच शिष्यकृतं दुरितमाचार्यः प्राप्नोति ॥ अवश्यमकुर्वन्तं शिष्यं त्यजति ॥ १४ ॥ अवश्यम् - स्वतन्त्रम् । अकुर्वन्तम् उक्तप्रकोरण शौचादिकम- कुर्वन्तम् । शिष्यं त्यजति । फिना अन्यथा त्यागे पत्नीपुत्रशिष्याणां पतति ।। १५ ।। पत्तीपुत्रशिष्याणां त्यागे अन्यथाकृते आचार्यः पतति || ‘अकुर्वन्तोऽपि पापानि शुचयः पापसंश्रयात् । परपापात् प्रणश्यन्ति मत्स्या नागदे यथा ’ ॥ इति ‘एकशय्यासनं पंक्तिः भाण्डं पकाशमिश्रणम् । याजनाध्यापने वोनं तचैव सहभोजनम् । नवधा संकरः प्रोको न कर्तव्योऽयमैः सह ॥ इति मनुः परिक्षणे विशेष: श्री मारते- ‘सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसंगेभ्यः स्त्रियो राया विशेषतः । बोहिं कुम्बोलोकमावहेयुरां ताः ॥ स्वां प्रसूतिष गोत्रचा कुकमात्मानमेव च । स्वधर्मच वां रक्षन् हि रक्षति’ । इतिमष्टमः खण्डः ] २२३ काषायाजिनयोरन्यतरवासा जटी शिखी वा मेखली दडी सूत्रांजिनधारी ब्रह्मचारी शुचिरचारलवणाशी यथोक्तेषु वर्षेषु धर्माण्य- नुतिष्ठतीति विज्ञायते ॥ १६ ॥ ब्रह्मचारिधर्मानाह काषाया जिन योरित्यादिना । काषायं वस्त्रमजिनं बासः । सूत्रवदजिनधारी । काषायाजिनयोरिति पूर्वमुक्ता पुनरप्यजिनधारी- त्युक्तत्वात् यज्ञोपवीतवत् धार्यमित्यर्थः । ब्रह्मचारीति । अनेन सचन्दनतां- बूलवनितादिनिषेधः । यद्वा ब्रह्म चरतीति ब्रह्मचारी वेदाध्ययनपरः । शुचिः ‘शौचं संकरवर्जित’ मिति । यद्वा
‘श्रीशुद्धिरर्थशुद्धिश्व यस्य नास्त्यपि धर्मवान् । स नरो नरकं याति शिरश्छेदे कुतो भिषक् ॥ इति दोषगौरवाभिप्रायेण स्त्रीसंगपरिहारार्थ शुचिशब्दः । अक्षारलवणाशी । अन विष्णुः । ’ कृतकलवणं ब्रह्मचारी वर्जयेदिति । कृतकलवणमूषरलवणं, क्षारलवणम् । यद्वा - क्षारलवणं राजसद्रव्यत्वात् परिहियते । श्रीगीतायम् - नमः प्रचेताः ‘कट्राम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । इति ‘मेखलामजिनं दंडमुपवीतं कमंडलुम् । कौपीनं ब्रह्मसूत्रश्च ब्रह्मचारी तु धारयेत् ’ ॥ इति ‘तांबूलाभ्यवनश्चैव रौप्यपाले च भोजनम् । ब्रह्मचारी यतिश्चैव विधवा च विवर्जयेत् ’ ॥ इति यथोक्तेषु वर्षेष्विति । ‘षटविंशदाब्दिकं चर्य गुरौ लैक्षिकं व्रतम् । तदर्धकं पादकं वा ग्रहणान्तिकमेव वा ॥ इति एतममं त्रिदिनमजसं धारयेत् । तथा बोधायनोऽपि ‘बातकामित् प्रतोत्सर्जनान्ते अरण्योर्वा समारोपयेत् । प्राजापत्यादिषु मथित्वा कुर्यात् । लौकिकेद्विसृजेत् ’ इति । ‘अपवृत्ते कर्मणि लौकिकस्संपयते’ इत्यापस्तंषः । देवर्षिपितृतर्पणानन्तरं गायत्री सावित्रीं सरस्वतीं छन्दांसि सवितारं क २२४ श्री श्रीनिवास - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने सर्पवेत् । अस्य उपाकर्मणः पूर्व सन्ध्योपासनसमिदाधानमन्त्रादन्यं नाध्यापयीत । गागभ्या ब्रह्मयशश्च भवेत् । बधिरादीनां विषये विशेष उच्यते ‘बधिरोन्मत्तमूकानां न वर्षस्तु विधीयते । पुण्य विधिवन्मन्त्रमुक्काऽऽचार्यस्समाचरेत् ॥ पश्चाद्वस्यादि तूष्णीं वा सर्व कृत्वा स्वयं हुनेत् । आयुर्देति त्यजेद्वहिं सन्ध्यादींस्तन्त्रयेद्विजः । व्रतेषु मन्त्रयेत्किञ्चित् कर्णे जप्त्वैव बन्धयेत्’ || इति एकोदरबातानां विषये च । ‘एकलग्ने द्वयोश्चेत्तु वेद्याचार्यों पृथपती । सहोदराणां वेद्येका तन्त्रैक्यं यमयोः परे (?) ।। लौकिकोऽमिर्भवेन्मुख्य आपद्येष विधिः स्मृतः । बधिरोन्मत्तमूकानामेकलमे द्वयोः कृते ॥ एकमातृप्रसूतानामेकस्मिन् वत्सरे यदि । विवाहो नैव कर्तव्यो निर्गते तु ऋतुत्रये । ग्रामान्तरे तु कर्तव्यः कर्तव्यो नैकवेश्मनि ॥ उद्वाय पुत्रीं न पिता विदध्यात् पुत्र्यन्तरस्योद्वहनं न जातु । यावच्चतुर्थीदिनमंगळस्य समापनं तावदधो विदध्यात् || यच्छोमनं नैकगृहेऽपि नेष्टं शुभञ्च पचानवभिर्दिनैस्स्यात् । आवर्तने शोभन उत्सुको वा मन्योऽथवाऽऽचार्यविभेदको वा । ‘एक एव पिता कुर्यात्पुत्रयोर्वतनन्धनम् । काळातिक्रमकार्ये तु कुर्यादाचार्य नेदतः १ ॥ ‘एकमातृप्रसूतानां कन्यकापुत्रयो : । सहोद्वाहो न कर्तव्यस्तथा चैवोपपनम् || चौलोपन मनोद्वाहा नैकान्दे सहक-मनाम् । ज्येष्ठे मासि विशेषेण सर्वज्येष्ठस्य चैवहि ||अण्टम: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् उपनीतस्य पुत्रस्य जडत्वं मृत्युरेवहि । | एकोदराणां पुंसां स्याद्विवाहो नैकवत्सरे || ‘पुत्रीपरिणयात्पूर्वं यावद्दिनचतुष्टयम् । पुत्र्युन्तरस्य कुर्वीत नोद्वाहमिति सूरयः । पुत्रोपनयनात्पूर्वं षण्मासाभ्यन्तरे पिता । पुत्र्युद्वाहं न कुर्वीत विवाह व्रतबन्धनम् || आद्यगर्भद्वयोः ज्येष्ठमासे नोद्वाहमाचरेत् । दंपत्यो ज्येष्ठ एकश्चेत् शुभं ज्येष्ठे न तु द्वये ॥ स्वस्युम्मे भ्रातृयुम्मे स्वभ्रातृयुगे तथा । न जातु मंगलं कुर्यादेकस्मिन् मण्डपे यदि || कुर्यान्मण्डप भिन्नं शुभं वेदिद्वयेऽपि वा । कोदराणां वैकान्दे विवाह तचौलकाः । महानदीशैलरांधे कुर्यादेवैकवासरे | कोदये करतलग्रहणं यदि स्यात् कोदरस्थ दरयोः ? कुलनाशहेतुः । एकादिके तु विधवा भवतीति कन्या नद्यन्तरे तु शुभढं मुनयो वदन्ति || ’ मण्डनान्मुण्डन कार्य मुण्डनान्न तु मण्डनम् ’ । एकमातृजमातृभ्यः कन्या नैकाय नैकजाः 1 न च प्रतिविवाहाय ज्येष्ठयोश्च परस्परम् ’ (?) || इति इत्यादि प्रसंगादुक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण 29 श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखान ससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने अष्टमः खण्डः समाप्तः । २२५ अथ नवमः खण्डः -०- अथ पारायण व्रतानि ॥ १ ॥ अथोपनयनानन्तरं पारायणव्रतानि । आत्मनि पतितपापस्य निष्क्रियार्थ वेदपारायणाङ्गानि व्रतानि उपदिश्यन्ते । चतुर्थे पञ्चमे सप्तमे वा पुष्ये पुनाम्नि नक्षत्रे शिष्यमाचान्तं पुण्याई वाचयित्वा अनिं परिस्तीर्य प्राङ्मुखमुपवेशयति ॥ २ ॥ सावित्रीव्रतोत्सर्जनकालमाह चतुर्थे पाम इत्यादिना । उपनयन- दिनादारभ्य चतुर्षे पञ्चमे वेत्यवगन्तव्यम् । वा शब्दो विकल्पार्थः । यद्वा कालान्तरपरः । ‘हस्तत्रये पुप्यधनिष्ठयोध पौष्णादिसौम्यादितिविष्णुमेषु ! -शस्ते तिथी चन्द्रबलेन युक्ते कार्यों द्विजानां व्रतबन्धमोक्षौ ’ ॥ इति ‘जन्मराशौ शुभं प्राहुर्बालोद्वाहप्रवेशनम् । सीमन्तवान भैषज्यव्रतारम्भसमापनम् ’ ॥ इत्युक्तकाले कुर्यात् । शिष्यमित्यादि । गोत्र शर्माणं सावित्रीव्रतोत्सर्जन कर्मणा संस्करिष्यामि इति सङ्कल्प्य अन्तहोमस्य पूर्वमेव कृतत्वात् कालान्तरत्वाच्च, आधारं हुत्वा पुनरपि परिस्तीर्य प्राङ्मुखमुपवेशयति । तस्योत्तरे माता ब्रह्मचारी वा समासीत || ३ || बतादो क्षौरस्य कर्तव्यताज्ञापनार्थ कशधारणार्थश्च । उभयोरसम्भवे जन्यो वा । धावादिपूर्व सावित्रव्रतसूक्तं ‘अग्ने - वायो इन्द्र आदित्य- ब्रतानां ’ इत्यहित्वा ‘अचारिषं विसर्जयामीति’ साबितव्रतविसर्ग -नवमः खण्डः ] श्रीवज्ञानसगृह्यसूत्रम् २२७ हुत्वा पूर्वाणि सूत्रदण्डादीन्यप्सु विसृज्य स्वाताय नवान्युपवीतादीनि पूर्ववदत्वा तमद्भिरम्युक्ष्य दक्षिणे निवेश्य धातादिपूर्व ‘प्रजापतये काण्डर्षये, सदसस्पतिं - प्रजापते न त्वत्- रयीणां पतिं - प्रजापते त्वं निधिपाः- तवेमे लोकाः - प्रजापति प्रथमं - यो राय ’ इत्यग्न्यादिषु पश्सु ‘प्राजापत्य’ मित्युभयलोहित्वा वार्षिकं प्राजापत्यव्रतबन्धं हुत्वा शिष्यस्य शिष्येण वनं बन्धयति ॥ ४ ॥ पूर्णणि सूत्रदण्डादीनीत्यत्र ‘श्रुत्यर्थपठनस्थानमुख्यप्रावृत्तिकाः क्रमाः ’ इति न्यायेन स्वाताय नवान्युपवीतानि पूर्ववद्दत्वा पूर्वाणि सूत्रदण्डादीन्यप्सु विसृज्येत्यन्वयो वक्तव्यः । अन्यथा दोषस्मृतेः । मत्रिः — ‘ब्रह्मसूत्रं विदेवत्यं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । परित्यजन्ति ये विप्रा मोहाते कोपजीविनः || स्वर्गापवर्गमार्गाभ्यां प्रच्युतास्ते न संशयः । त्यक्ता यज्ञोपवीतन्तु षट्कृच्छ्राणि समाचरेत्’ || इति विष्णु:– ’ उपवीतं शिखाबन्धमूर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् । अपवित्रकरं कर्म विप्रस्य विफलं भवेत् ’ ॥ इति भृगुः स एव विना यज्ञोपवीतेन विना धौतेन वाससा । मुक्ता शिखां वा चान्तेन कृतस्यैव पुनः किया || ’ मन्त्रपूतं स्थितं काये यस्य यज्ञोपवीतकम् । नोद्धरेच ततः प्राज्ञो य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ॥ सकृच्चाधारणात्तस्य प्रायश्चित्तीयते द्विनः ’ इत्यादिस्मृतिभ्यः यज्ञोपवीतं विना दण्डादीन्यप्सु विसृज्य मानात्परं पूर्ववन्मेखलादीनि दत्वा पूर्वघृतं यज्ञोपवीतं त्यजेत् । उत्तरीयमाचायों गृह्णाति । भन बोधायनः । अथास्य बास आदते यस्य ते प्रथमवास्य मिति । तं मातमद्भिरम्युक्ष्य स्वदक्षिणे निवेश्य भाषाढोपाकर्म कुर्यात् । २२८ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने उपाकर्माकरणे प्राजापत्यादिवताधिकाराभावात् । अन्यथाऽप्येवमध्यापयितुकामो हुत्वाध्यापये ’ दित्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वाच्च । तदाचरणप्रकार उत्तरत्र वक्ष्यते । प्रकृतमनुसरामः । धानादिपूर्वमित्यादि । शिष्येण पञ्च समिधो हावयित्वा उपस्थानश्च कारयित्वा वरं बन्धयति । ‘मवित्राणि जुहोति प्रसूत्यै’ ‘वायव्यें श्वेत ’ मित्यादिकण्डाध्ययनं कारयेत् । काण्डर्षितर्पणे ‘सवितारं काण्डर्षि प्रजापति सदसस्पति’ मिति । ब्रह्मयज्ञे च ‘ऋतच सत्यश्च - देवकृतस्य - यन्मे गर्भे- तरत्समन्दी ‘ति जपेत् । वर्षे वर्षे तथैव विसर्ग हुत्वा ततद्वतं विसृज्य अन्यत बध्नाति ॥ ५ ॥ * वर्षे वर्षे तथैव व्रतबन्धवद्विसर्गः । इदं ब्राह्मविषयम् । गायत्रप्रजापत्य- नैष्ठिकानां ‘आसावितत्रनसमाप्तेरन्यत्र व्रतचारी ‘प्राजापत्ये त्रिसंवत्सरादृर्ध्वं न निष्ठेत् ‘नैष्ठिकस्य यावज्जीव ’ मित्युत्तरत्व वक्ष्यमाणत्वात् । ’ शिष्यस्य शिष्येण तं बन्धयति’ इत्यनेन शिष्यम्य ’ अग्नं व्रतपन ’ इत्यादिभिः समिद्धोममुपस्थानच दर्शितम् । सौम्यत्रतादीनामप्येवमेव कर्तव्यताज्ञापनार्थ ब्राह्मविषये तत्तद्रवतं विसृज्यान्यहुतं बनातीत्युच्यते । ( वर्षान्त संवत्सरान्ते ) || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाग्न्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्नं नवमः खण्डः समाप्तः ।अथ दशमः खण्डः –०- ‘सोमाय काण्डर्षये - ससदस्पति- सोमो धेनुं अपार्ट
सोम क्रतुभिः याने धामानि हविषा त्वमिमा ओषधीः - याते धामानि दिवि ’ इति सूक्तं सौम्यव्रतस्य ॥ १ ॥ धातादिपूर्वमिति पूर्वमुक्तधातादि हुत्वा ‘गोमाये’ त्याद्युक्तानि सुक्तं सौम्यव्रतस्य हुल्ला पूर्ववतबन्धमुपस्थानञ्च कुर्यात् । ‘प्राचीनां करोतीत्यादि- सौम्यकाण्डमधीयीत । तर्पणे सोमं काण्डर्षिमिति विशेषः ‘नमोः पवित्र मिति ब्रह्मयज्ञे जपति । संवत्सरे पूर्णे विसर्जन कुल्ला आग्नेयवतं बन्धयति । ’ T अग्नये काण्डर्षये - सदसस्पति अग्ने नय प्रत्रः शुक्राय - अच्छा गिरः - अग्ने त्वमस्मत् अग्ने त्वं पारय प्रकारवो मननाः ’ इति सूक्तमाग्नेयव्रतस्य ॥ २ ॥ } पूर्वकद्वातादिपूर्व आग्नेयत्रतस्योक्तं सूक्तं हुत्वा पूर्वद्रतबन्धमुपस्थानञ्च । ’ प्रजननं ज्योति रित्याग्नेयत्रतकाण्डमधीयीत : ‘जातवेदसे’ इति ब्रह्मयज्ञे विशेषः । ’ अनि काण्डर्षि’ मिति तर्पणे विशेषः । + ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डर्षिभ्यः- सदसस्पति - आनो विश्व- शत्रो देवा: - ये सवितुः - अग्ने याहि - द्यौः पितः - विश्वे देवाश्रुणुत’ इति सूक्तं वैश्वदेवव्रतस्य || ३ || संवत्सरे पूर्णे व्रतोत्सर्जनं कृत्वा सूत्रदण्डादीनि पूर्ववत् त्यक्ता अद्भि- रम्युक्ष्य दक्षिणे निवेश्य धातादिपूर्व हुत्वा ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डर्षिभ्यः इत्यायुतं वैश्वदेवव्रतस्य सूक्तं हुत्वा पूर्ववद्रतबन्धमुपस्थानश्च कुर्यात् । तद्व्रतमाचरन् ‘प्रजापतिरकामयत’ इत्यादिवैश्वदेवकाण्डमधीयीत । ‘विष्णोर्मुकं - २३० श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने सहस्रशीर्षा पुरुषः - आत्वा, हार्ष’ मिति ब्रह्मयज्ञे विश्वान् देवान् काण्ड’ निति तर्पणे च विशेषः । ‘ब्रह्मणे काण्डर्वये - सदसस्पति- ब्रह्म जज्ञानं - पिता विग जो ब्रह्म देवानजनयत्-अन्तरस्मिन् ब्रह्मन् देवास्त्रयस्त्रिंशत् - चतस्र- आशा’ इति सूक्तं ब्राह्मत्रतस्य ॥ ४ ॥ संवत्सरे पूर्ण धातादिपूर्व तद्रतोत्सर्जनं कृत्वा धातादि पूर्व ब्रह्मणे काण्डर्वये सदसस्पतिमारभ्य सूक्तं ब्राह्मत्रतस्य हुत्वा पूर्ववद्रतबन्धमुपस्थानश्च कृत्वा तद्व्रतमाचरन् ‘युवानः प्रथमं मनः - ब्रह्मसन्धन्त’ मित्यादि ब्राह्मकाण्ड- मधीयीत । ‘एकाक्षरन्त्वक्षरि ’ तेति ब्रह्मयज्ञे ‘ब्रह्माणं काण्डर्षि’ मिति तर्पणे- च विशेषः । ऋत सत्य- देवकृतस्य यन्मे गर्भे- तरत्ममन्दी ’ इति प्राजापत्ये ॥ ५ ॥ " 6 वसोः पeिa - vata विश्वचर्षणे ’ इति सौम्ये ॥ ६ ॥ ‘जातवेदस’ इत्याग्नेये ॥ ७ ॥ विष्णोर्नुकम्, महस्रशीर्षा, स्वमग्ने रुद्र. आन्वाहर्ष इति वैश्वदेवे ॥ ८ ॥ ‘एकाक्षरन्त्वक्षरिते’ ति ब्राह्मे ॥ ९ ॥ तचद्रतदेवत्यं स्वाध्यायसूक्तं ततत्काण्डञ्चाधीयीत ॥ १० ॥ नचद्व्रताचरणकाले ब्रह्मयज्ञे विशेषमाह ‘ऋतञ्च सत्यश्च ’ त्यादिना । ननु – बायो व्रतपते - इन्द्र व्रतपते- इत्यादि व्रतबन्धे उक्तम् । प्राधान्येन वाबिन्द्रादेर्व्रतमत्र न प्रतिपाद्यते । किमर्थमेतेषां मन्त्रः प्रयुज्यत इति चेत्- सत्यम् । आत्मनि पतितपापस्य निष्क्रियार्थमित्युच्यते । ‘सविना प्रसवाना- मीशे - प्राजापत्यो वै पुरुषः सौम्यो वै देवतया पुरुषः - आग्नेयो वै ।दशम: खण्ड: ] २३१ ब्राह्मणः – वैश्वदेव्यो वै प्रजाः - अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जननाँ सर्वात्मा’ इत्यादि- श्रुतिभिः ‘प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेश: - इति । परमात्मनः सर्वात्मकत्वाच एतन्म- न्त्रानुष्ठानेन आत्मानि पतितपापनिष्क्रिया क्रियते । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने दशमः खण्डः समाप्तः । अथ एकादश: खण्ड: तथैव धातादि व्रतविसर्ग हुत्या ब्राह्मत्रतं विसृज्य स्वाताय नत्रान्युपवीतानि पूर्ववद्दत्वा तमद्भिरभ्युक्ष्य दक्षिणे निवेश्य धातादिपूर्व शुक्रियाय काण्डर्षये - सदसस्पति - प्रवर्ग्यदेवताभ्यः कल्पयामि साम्राज्याय कन्पयामि महावीराय कल्पयामि – पृथिव्यै कल्पयामि स्वहा ’ इत्युत्तरे; ‘सोमाय कल्पयामि पितृभ्यः कल्पयामि – पितृभ्यो मन्त्रपितृभ्यः कल्पयामि – रुद्राय कल्पयामि – रुद्राय रुद्रहोंव कल्पयामि स्वाहा’ इति दक्षिण च आहुर्तरिता हुत्वा ‘अग्ने व्रतपते शुक्रियवनं बन्धयामीति शुक्रियवनं पाण्मासिकं वैमासिकं वा बभीयात् ।। १ ।। " ;
- स्नानमैन्द्रत्रनम् । यद्वा ‘प्रवदेवताभ्य इत्युक्तत्वान इन्द्रदीनां तत्वान्तर्भावः । ’ शुक्रं सोमात्मक मित्युक्तः । द्विजराजत्वाच्च सोमभ्य सौम्यव्रता- नन्नरमाग्नयत्रवमुक्तम् । ‘दवि वा एप उपैतीति पूर्वमुक्तम् मत्ररूपेण निरूपितवस्थानं शुक्रियातमिति ज्ञापयितु मौपनिषदत्र नत्वज्ञापनार्थञ्च तथै- त्यत्रोच्यते । तथा सावित्रतबन्धयत धानादिपूर्व ब्राह्मत्र नोत्सर्जनहोमं हुत्वा ब्राह्मतं विसृज्य पूर्ववदुपस्थानान्तं कृत्वा नवान्युपवीतादीनि पूर्ववदद्यात् । पूर्ववदित्यनेन प्राजापत्यादिष्वपति द्योतितम् ।
- न
- ’ यद्यम्य विहितं कर्म यत्तं या च मेखला ।
- यो दण्डो यच वमनं तत्तदन्यत्रतेष्वपि ॥ इनि
- धानादिपूर्व ‘अरुणभ्यः काण्डर्षिभ्यः- सहसम्पति मित्यादिहोमः । अनं तपते ‘शुक्रियत्रतं चरिष्यामीत्यादिभिः ऋतबन्धः । षाण्मासिकमित्यादि । अशक्यत्वादव्यकालमाध्यनामनुमनुते पाण्मासिकमित्यादिना ।
- ‘चिनस्स्थ परिचितम्स्थ’ इत्यादिना अनुवाकेन शिरोऽहतेन
- वाससा वेष्टयंत् ।। २ ।।एकादश: खण्ड: ]
- श्रीवखानसगृह्यसूत्रम्
- यथैनमहस्सूर्ये नाभितपेन्मुखमस्य ॥ ३ ॥
- २१३
- यथैन मित्यत्र यावद्रतोत्सर्जनपर्यन्तमह्नि सूर्यो नाभितपेदित्यर्थो न भवति । किन्तु तदहीत्येव ।
- 6
- बोधायनः - पुरा नक्षत्रोदयाद्वजमभिपद्यते । नैनमेतदहरादित्योऽभि- तपेत् । तदहश्च स्नातानां मुखं वा एष एतत्तजसा यशसा तपति । अन्तर्लोना चर्मणा व्रतमभिनिघ्नन्ति ’ इति ।
- सत्यापादः - ‘पुरोदयादादित्यस्य व्रतमभिपद्यते नैनमेतदहरादित्योऽभित- पतीत्येकेषाम् । स्नातानां वा एष तेजसा तपति, तस्मात्स्नातकस्य मुखं रेफायति वाहरन्ते इति । ( ? ) आपस्तम्बः - ‘प्रागुदयाद्रमकि प्रविश्यान्तर्लोना चर्मणा द्वारमपिधायास्ते । नैनमेतदहरादित्योऽभितपेन्मध्यन्दिन ’ इति ।
- तस्माद्रेफायति ॥ ४ ॥
- ‘रेफ हिंसाया’ मिति केचिद्या कुर्वन्ति । शोभायतीत्यापस्तम्बः । श्रुतिः ‘चतुर्धा विहितं वै शिरः प्राणश्चक्षुः श्रोत्रं वागि ‘ति । वाससा मुखच्च वेष्टयेत् ।
- स्त्रीशुद्राभ्यामनभिभाष्य शुक्रियत्राह्मणारुणनारायणाद्यारण्य -
- काण्डम ( Sरण्ये ) धीयीत ॥ ५ ॥
- इति व्रतपारायणं विज्ञायते ॥ ६ ॥ तेज़ोरक्षणार्थं शुक्रिया मंत्र प्रतिपादितम् ।
- अविद्वांसमलं लोके विद्वांसमपि वा पुनः ।
- प्रमदा झुत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगम् ॥
- इति स्मरणात् नैयत्येन ब्राह्मणादिप्यरिषडुर्गम्य विद्यमानत्वात् स्त्रीसम्भाषणं
- निषिध्यते । ‘पद्युवा एतच्छुश्मशानं यत् शूद्रः
- ,
- असतो वा एष सम्भूतः यच्छूद्रः ’ ‘तस्मात् स्त्रियो निरिन्द्रियाः’ इत्यादिवचनैः स्त्रीशूद्रयोः सम्भाषणं निषिध्यते । शुक्रियत्राह्मणेत्यादि - ‘नमो वाचे’ - ‘देवा वै सल ’ मित्यादि
- 30
- २३४
- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्नं
- शुक्रियाणम् । ‘भद्रं कर्णेभिः शन्नो मित्रः - अम्भस्य पारे ’ इत्याचरुण- नारायणमारण्यकाण्डसंज्ञितमेतत्सर्वमधीयीत । एतदारण्यकाण्डमरण्येऽधीयीत ।
- श्रुतिः । ‘अरुणाः काण्डर्षयः अरण्येऽधीथीरन् ’ ‘तपस्वी पुण्यो भवति तपस्वी पुण्यो भव’ तीति । अरुणान् काण्डर्षीन् इति काण्डर्षितर्पणञ्च कृत्वा अध्ययनान्ते विसर्जनश्च कुर्यात् ।
- याज्ञवल्क्यः-
- ‘पौषमासस्य रोहिण्यामष्टकायामथापि वा । जलान्ते छन्दसां कुर्यादुत्सर्ग विधिवद्बहिः ॥ अध्यायानामुपाकर्म कुर्यात्कालेऽपराद्धके । पूर्वा तु विसर्गस्स्यादिति वेदविदो विदुः ||
- पुष्ये तु छन्दसां कुर्याद्वहिरुत्सर्जनं द्विजः । माघशुक्लस्य चाप्राप्ते पूर्ण प्रथमेऽहनि ’ ॥ इति
- मुझपरिशिष्टे – ‘पुण्ये माघे सिताष्टम्यां वेदोत्सर्जनमाचरेत् ।
- नान्दीमुखच्च पुण्याहं हुल्वोपाकर्मवद्बहिः ||
- त्येजेद्वेदमक्सृिष्टे (?) त्वनभ्यायो व्यहं द्विजः ।
- उपाकर्मणि वेदान्ते सद्यो वा विसृजेत्सह’ || इति
- इदं प्राजापत्यादिवतबन्धविसर्जनानाञ्च समानम् । शुक्रियव्रत विसर्जन चाल कुर्यात् । आषाढोपाकर्मणः प्राजापत्यत्रतबन्धस्य चान्योन्यसापेक्षत्वज्ञापनार्थ व्रत- विसर्जनस्यात्र कर्तव्यताज्ञापनार्थमनत्वज्ञापनार्थच्च शुक्रियक्रतान्ते प्रतिपादितम् । उपाकृतिश्च व्युत्क्रमेण प्रतिपादिता ।
- इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासात्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने
- तात्पर्य चिन्तामणी द्वितीयप्रश्ने एकादश: खण्ड:
- समाप्तः ।अथ द्वादश: खण्ड:
- अथाषाढोपाकर्म कुर्यात् ॥ १ ॥
- आचार्योच्चारणानुच्चारणरूपं वेदस्वीकरणं कर्तुमुपाकर्म विधीयते । ननु लिखित पुस्तकपाठादिनाप्यध्ययनं कर्तुं शक्यते । किमर्थ गुरुमुखादिति चेत् सत्यम् । गुरुमुखाद्विना प्रकारान्तरेणाधीतानां प्रसन्नता नास्तीत्यवगम्यते । आरण्यपर्वणि इन्द्र - यवक्रीतसंवादे-
- ‘स्वाध्यायार्थे समारम्भो ममायं पाकशासन ! |
- तपसा ज्ञातुमिच्छामि सर्वज्ञानानि कौशिक ||
- कालेन महता वेदा: शक्या गुरुमुखाद्विभो । प्राप्तुं तस्मादयं यत्नः परमो मे समास्थितः || ‘अमार्ग एष ब्रह्मर्षे येन त्वं ज्ञातुमिच्छसि । किं प्रयत्नेन ब्रह्म गच्छाधीहि गुरोर्मुखात् ॥
- द्विजानामनधीता वै वेदास्सुरगणार्चिताः ।
- प्रतिभान्ति न तप्येऽहमिदं परमकं तपः ’ ॥ इति
- छान्दोग्ये | ‘आचार्यद्वैव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापत्’ इति । मत उपाकर्म कार्यम् ।
- आपूर्यमाणपक्षे रिक्ता पर्वणी वर्जयित्वा बुधवारे तिथिं गृहाति ॥ २ आपूर्यमाणेति । श्रुतिः । ’ प्रजापतिरकामयत प्रजायेयेति । सत- पोऽतप्यत । स त्रिवृतं सोममसृजत । तं पञ्चदशस्तोमो मध्यत उदतृणत् । पूर्वपक्षश्वापरपक्षश्चाभवताम् । पूर्वपक्ष देवा अन्वसृज्यन्त । अपरपक्षमन्मसुराः । ततो देवा भभवन् । परा असुराः । यं कामयेत वसीयान् स्यादिति । तं पूर्वप याजयेत् । वसीयानेव भवति । यं कामयेत पापीयान् स्यादिति । तमपरपो याजयेत् । पापीयानेव भवति । तस्मात्पूर्वपक्षोऽपरपक्षात् करुण्यतरः ’ ॥ इति
- २३६
- श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [द्वितीय प्रश्
- रिक्तेत्यादि ।
- ‘उपाकर्मणि शुक्रज्ञगुरुसूर्येन्दुवासराः ।
- शुभास्स्युः शुभनक्षत्रं रिक्तापर्वाष्टमी विना ’ ॥ इति
- आथर्वणे । मासो वै प्रजापतिः । तस्य कृष्णपक्ष एव रूपम् । शुकः प्राणः’ इति । बुधवारे इति । बुधवारे तिथिनक्षत्रादिकं लभ्यते चेत सारस्वतयोग इति ज्योतिषे उक्तम् ।
- मनः
- ‘स्ववारेषु स्वहोरायां लग्नेऽत्युच्चगतो ग्रहः ।
- एतेऽष्टौ ज्ञानदा योगाः बुने सारस्वतप्रदाः ’ || इति ‘श्रावण्यां प्रोष्ठपर्धा वा उपाकृत्य यथाविधि ।
- युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान् विप्रोऽर्धपञ्चमान् ॥ इति
- बोधायनः । श्रावण्यां पौर्णमास्यामथवा आषाढ्यामपि ’ इति ।
- संहितासारे - ‘आषाढे श्रावणे वापि प्रोष्ठपद्यामथापि वा ।
- यत्र निर्दोषकालस्स्यात्तत्र कुर्यादुपाकृतिम् ॥
- गुरुभार्गवयोमढ्य बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । तथाऽधिमास संसर्पमलमासादिषु त्रिषु || प्रथमोपाकृतिर्न स्याद्यदि कुर्यादिनश्यति ।
- चण्डांशोर्मण्डल प्राप्तौ यदि शुक्रबृहस्पती ||
- श्रावण्यस्य तु नित्यत्वात्कर्तव्यं नित्यकर्मवत् ’ ॥ इति
- ‘श्रावणी पूर्णिमा यत्र ग्रहसङ्क्रान्तिदृषिता ।
- स्वाध्यायस्य प्रधानत्वात् नित्यत्वाच्छावणस्य तु । अञ्जसा भावणे श्रेष्ठैः कर्तव्यं नित्यकर्मवत् ’ ॥ इति
- !
- दोषापवादः सग्रहे ।
- ‘अर्धरात्रादभस्ताश्चेत्सन्तिर्ग्रहणन्तु वा ।
- ।
- उपाकर्म न कुर्वीत परतश्वेन दोषकृत् ॥द्वादशः सम्य: ]
- गार्ग्य:-
- गगंः
- बतिष्ठ: –
- कालदर्श
- ज्योतिये
- श्रीसम्
- उपरागयुते पर्वप्युपाकर्म करोति यः ।
- स वै माणवको नश्येदाचार्यस्तदनन्तरम् ॥ एको मूढो भवेदन्यस्स्वोच्चमिवांशगो यदि । अन्यस्यास्तमये काले कुर्याच्छ्रावणमासा || प्रथमोपाकृतिश्चापि कुर्यादेवाविचारयन् । ऋग्यजुस्समाथर्वेशा जीवशुक्रकुजेन्दुजाः ॥ शास्वाधीशे शक्तियुते तच्छास्वाध्ययनं शुभम् । मलमासत्रये मौढ्ये मन्त्रिणो ग्रहसमे ॥
- एतैर्दुष्टे तु सिंहेऽके कन्यकार्के तु कारयेत् । मासद्वयन्तु दुष्टचेत् कर्कटेऽर्के तु कारयेत् ॥ मासत्रयन्तु दुष्टचेत् सिंहाके नित्यवत्सदा ॥ इति ‘श्रावणे न कृते कर्मण्युत्तराषाढसंयुते ।
- संवत्सरकृतोऽध्यायः तत्क्षणादेव नश्यति ॥ इति ’ यद्यर्धरात्रादर्वात सङ्क्रान्तिर्ब्रहणं तथा ।
- उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेन्न दोषकृत् ’ ॥ इति ‘कुलीरस्थे न कर्तव्य कर्तव्यं सिंहयुक्तके ’ ॥ इति
- '
- १३७
- अनुप्तबीजे नृपतौ विनष्टे सूते मृतौ राष्ट्रसमाकुले च । उत्सर्जनोपा करणे न कुर्यात् प्रस्तेन्दुसूर्ये गुरुणोऽस्तयाने ’ ॥ इति ‘कुलीरस्थे यदासूर्य उपाकुर्यात्त दक्षिणे ।
- नर्मदोत्तरदेशे तु कर्तव्यं सिंहयुक्तके ’ ॥ इति
- ‘अध्यायानामुपाकर्म श्रावण्यां तैत्तिरीयकाः ।
- बहुचाः
- श्रवणे कुर्युसिंहस्थोऽकों भवेद्यदि ’ ॥ इति ‘सङ्गवात् प्राक् श्रवणभं तदूर्ध्वं वसुभं यदि । अमृतं योगमित्युक्तं ग्रहणं स्थान दोषकृत् ॥ . २३८ श्री श्रीनिवासमसिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्म वारुणं भौमवारेण युक्तं मरणदं भवेत् । तस्मात वर्जयेद्धीमान् मृत्युयोग उदीरितः || भावण्यां वारुणं शस्तं पौर्णमास्यां विशेषतः । वर्जक प्रोष्ठपद्यां तत् श्रावण्यान्तु न दोषकृत् ॥ मन्दवार भौमवार प्रोष्ठपद्यामथापि वा । पौर्णमास्यां संयुतच्चेदुपाकर्म न कारयेत् ॥ श्रावण्यां मन्दभौमवारयोगे न दोषः । प्रोष्ठपयामिति विशेषोक्तेः । ज्योतिषे - ननु - ‘तारवारतिथिजा गुणागुणा नात्र सुखविधिवैभवादतः । लद्ममाश्रमनुकूलमुज्ज्वलं यत्तदेव विमृशेदुपाकृती’ ॥ इति ‘वेदोपाकरणे प्राप्ते कुलीरस्थे दिवाकरे । उपाकर्म न कर्तव्यं कर्तव्यं सिंहयुक्तके’ ॥ इति कर्कटे निषिद्धयत इति चेत् - सत्यम् । ‘नर्मदोत्तरतीरेषु कर्तव्यं सिंहयुक्तके । कुलीरेऽर्केऽपि कर्तव्यं नर्मदायास्तु दक्षिणे’ ।। इति विजयप्रकाशिकायाम्’ कुलीरे रविसंयुक्ते उपाकुर्यात दक्षिणे । नर्मदो चरतीरे तु कर्तव्यं सिंहगे रवौ ॥ श्रवणे भाषणे मासि पौर्णमासी यदा भवेत् । उपाकर्म तदा कुर्यात् ब्रह्मतेजोऽभिवृद्धये ॥ पौर्णमास्याश्च नित्यत्वादापस्तम्बस्य शासनात् । मुक्ता माद्रपदाषाढी भावण्यानेव कारयेत् || असिंहेऽके प्रोष्ठपयां भावणे व्यवखया । उपाकर्म तु कुर्वीत ग्रहणे च सूर्ययोः ॥ प्राधान्येन विधानाच मनुनाऽव्यायकर्मणि । प्रथमोपाकृतचैव कर्तव्येत्याह गौतमः ॥ +द्वादश: खण्ड: ] श्रीवज्ञानसगृह्यसूत्रम् २१९ ‘श्रावण्यां प्रोष्ठपद्यां वे’ ति मनुक्तवचनं भावण्यां दुष्टत्वे प्रोडय प्रथमोपाकृतिविषयम्’ । यद्वा श्रावण्यामसम्भवे सर्वेषां प्रोष्ठपदि ग्रहणपरम् । ज्योतिषे - ‘सौरचन्द्रनभसोस्तु पूर्णिमा विश्वविष्णुवसुमेषु सङ्गता । शस्यते यजुरुपाकृतौ न चेत् वारुणीत्रिकयुता नभस्ययोः ’ ॥ इति अयमर्थः । रवेः राश्यन्तरसङ्क्रमो मेषादिस्सौरो मासः । मेषादिषु दर्शान्तः चैवादिश्वान्द्रः । एतदुभयनिबन्धना मधुमाधवादयः । अतो नभश्शब्दः कर्कटसिंहश्रावणपरः । सिंहकन्याभाद्रपदपरो नभस्यशब्दः । अतः कर्कटके सिंहे या श्रावण्यामेवोपाकर्म कार्यम् । तत्रासम्भवे प्रोष्ठपद्यामिति । श्रावणी च श्रवण- श्रविष्ठानक्षत्रयोरन्यतरेण युक्ता । / ज्योतिषे ‘चित्रादितारकाद्वन्द्वैः पौर्णमासीसमन्वितैः । मामात्रादयो ज्ञेयाः त्रिभिष्षष्ठान्त्यसप्तमैः ’ ॥ इति एतत्प्रोष्ठपदग्रहणं ओषधिप्रादुर्भावाभावपरं केचित् व्याचक्षते - तचिन्त्यम् । तदभावेऽप्युपाकर्मणो नित्यत्येन सन्ध्यावन्दनवदावश्यकत्वेन कर्तव्यत्वात् । सिंहे सवितृस्थित्यभावविषयमित्यन्ये । तदसत् - देशान्तरविषयत्वात् सिंहाकपा- कर्मणः । अतः श्रावण्यामेव ऋग्यजुरुपाकर्म कर्तव्यम् । आत्रेये ‘गुरुभार्गवयोः मौढये बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । तथाऽधिमाससंसर्पमलमासादिषु त्रिषु ॥ प्रथमोपाकृतिन स्याद्यदि कुर्याद्विनश्यति ॥ इति अतः प्रथमेतरोपाकरणे न दोषगन्धः । वसिष्ठ: - ‘अनुप्तबीजे नृपतौ विनष्टे सूते मृतौ राष्ट्रसमाकुले च । उत्सर्जनोपकरणे न कुर्यात् प्रस्तेन्दुसूर्ये गुरुणोऽस्तयाने ’ ॥ इति २४० श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने कालनिर्णये ‘उपाकर्म च हव्यश्च कव्यं पर्वोत्सवं तथा । उत्तरे नियतं कुर्यान्मलमासे विवर्जयेत् ’ ॥ इति काठकगृह्ये- ‘सोमयागादिकर्माणि, इत्यारभ्य, हारीत: -
- महालयाष्टकश्राद्धे उपाकर्मादि कर्म यत् । स्पष्टमानविशेषाभ्यां विशेषाद्वर्जयेन्मले ’ ॥ इति
- ’ उपाकर्म तथोत्सर्ग काम्यमुत्सवमष्टकाः ।
- मासवृद्धौ पराः कार्या वर्जयित्वा तु पैतृकम् ॥
- इत्यादिवचनानि मौढ्यादिदोषदुष्टत्वे प्रथमोपाकृतिविषयाणीति केचित् । अथ तत्तच्छाखानुस रेण काल उच्यते ।
- आत्रेय:
- गर्गः
- ज्योतिषे
- ‘बहुचां श्रावणे मासि श्रोष्यां शस्तमुपाकृतौ । पूर्णा विष्णौ वसौ विश्वे याजुषां स्यादुपाकृतिः || पूर्णा विष्णो प्रोष्ठपद्यां साम्नां दर्श सहास्तभे । ऋक्सामोपाकृतिः हस्ते पञ्चम्यां श्रावणे शुभम् ’ ॥ इति ‘श्रावण्यां पौर्णमास्यां स्यादो नराकरणकिया ।
- पर्वयदयिकं कुर्युः श्रावण्यां तैत्तिरीयकाः । वहृचा: श्रवण कुर्युः हस्तक्षे सामवेदिनः ॥ इनि ‘पर्वण्योदयिक कुर्युः श्रावण्यां तैतिरीयकाः ।
- बहूचाः भवणे कुर्युः प्रहसन्तिवर्जिते ’ ॥ इनि
- ग्रहः – ग्रहणम् । इदं प्रथमोपा कृतिविषयमिति वदन्ति ।
- 4
- ‘अर्धरात्रादधस्ताचेत्सङ्क्रान्तिर्महणतु वा ।
- उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेण कृत् ॥ इति
औदयिकशब्द विवृण्वानाः स्मृः वः । ‘श्रावणी पूर्णमासी तु सावस्पृदा भवेत् । तदेवौदयिकं ज्ञेयं नान्यदोदयिकं विदुः ॥द्वापदश: सम्म: ] विधाने निगमे - देवल:-
श्रीवासगृह्यसूत्रम् श्रावणी पूर्णमासी तु सङ्गवात्परतो यदि । तदा त्वौदयिकं ज्ञेयं नान्यदौदयिकं भवेत् ॥ ‘सन्धिः सङ्गवतः प्राक् स्यात् पूर्वस्मिन् पर्वणि क्रिया । श्वोभूते समिदाधानमिति श्रावणिको विधिः’ ॥ परेऽहि सङ्गत्वादूर्ध्व पूर्णिमा श्रावणत्रते । सङ्गत्वस्पर्शने वापि हीना पूर्णा शुभावहा ’ || ‘श्रावण्यां प्रोष्ठपद्यां वा प्रतिपत् षण्मुहूर्तकैः । विद्धा स्यात् छन्दसां कुर्यात्तत्रोपाकर्मसंज्ञितम् ॥ दिनद्वयं समाश्रित्य पौर्णमासी यदा भवेत् । परेद्युः सङ्गमं प्राप्य स्थिता सा कर्मणोऽर्हति ’ ॥ इति ‘सन्धिसङ्गवतः पश्चात् अर्वामध्यन्दिनाद्यदि । तस्मिन्नुपाकृतिं कुर्यात्सद्यस्समिध आहुतीः ’ ॥ इति ’ यस्मिन् देशे य आचारो न्यायदृष्टस्तु कल्पितः । स तस्मिन्नेव कर्तव्यो देशाचारस्स्मृतो भृगोः || यस्मिन् देशे पुरे ग्रामे वैविद्ये नगरेऽपि वा । यो यत्र विहितो धर्मस्तं धर्म न विचालयेन् ’ ॥ इति ‘येषां परम्पराप्राप्ताः पूर्वजैरप्यनुष्ठिताः । तत्र तान् नावमन्येत आचारैर्नेतरः पुनः ॥ इति ‘येषु देशेषु ये देवा येषु देशेषु ये द्विजाः । येषु देशेषु यच्छौचं यत्र यत्रैव मृत्तिकाः || येषु देशेषु ये धर्माः धर्माचारस्तु यादृशः । तत्र तान् नावमन्येत देशाचारस्तु तादृशः ’ ॥ इति २४१ तत्राssधारं हुत्या अग्नि परिस्तीर्य शिष्यं वापयित्वा स्वातं पुण्याहं वाचयति ॥ ३ ॥ 31 २४२. श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने अध्ययनयोग्यतासिद्ध्यर्थं आषाढो पाकर्मणा संस्करिष्यामि इति सङ्कल्प्य उपनयनाभौ लौकिकामौ वा आधारं हुत्वा जलोरूर्ध्वं नापितेन वापयित्वा स्वातं पुण्याहं वाचयित्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य अनि प्रदक्षिणं कारयित्वा कूर्च ददाति ॥ ४ ॥ प्रोक्षणः आपो- हिरण्य - पवमानैः । ‘राष्ट्रभृदि ति कूर्च ददाति । आसयित्वा दक्षिणे ’ शम्भोदेवी’ रिति प्रोक्ष्य प्रधानाः पचा- शदाहुती: आज्यचरुभ्यामक्षतधानाभ्यां वा जुहोति ॥ ५ ॥ अक्षता: - क्षतिरहिता: पूर्णतण्डुलाः । भविततण्डुलाः धानाः । वा- शब्दो विकल्पार्थः । ‘अमये पृथिव्यै ऋग्वेदाय यजुर्वेदाय सामवेदाय अथर्ववेदाय वायवे अन्तरिक्षाय दिवसाय सूर्याय दिग्भ्यः चन्द्रमसे अध्यायाय अनध्यायाय अध्यागदेवतायै अनध्यायदेवतायै श्रद्धायै मेघायै धारणायै आचार्याय छन्दसे ऋषिभ्यः सप्तर्षिभ्यः मुनिभ्यः गुरुभ्यः अहोरवेिभ्यः अर्धमासेभ्यः मासेभ्यः ऋतुभ्यः संवत्सरेभ्यः परिवत्सरेभ्यः इदावत्स- रेभ्यः इदुवत्सरेभ्यः ब्रह्मणे सावित्र्यै प्रजापतये उशनसे च्यवनाय बृहस्पतये सोम य अङ्गिरसे दमय शङ्खाय लिखिताय स्थूलशिरसे वैनतेयाय शिखिने ईश्वगय अधिकृताधिदेवताभ्यः - ‘सदसस्पति- मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यं सनिमेधानयासिषं स्वाहेति पूर्ववत्प्राजा- पत्यत्रतबन्धं धातादिपश्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टशकार हुत्वा हुतशेष ‘अदितिस्ते कक्ष्या ’ मिति भोजयित्वा ’ योग योगे तबस्तर ’ मित्या- चमनं ददाति ॥ ६ ॥ संवत्सरेभ्यः इत्यादि । तिथ्यादियोगभेदेन संवत्सरमेदमाह वृद्धगर्गः । ‘यदा माघस्य शुक्रस्य प्रतिपश्चात्तरायणम् । सहोदये प्रतिष्ठां हि सोमार्को प्रतिपद्यतः ॥द्वारसः सम्यः ] - श्रीमानसगृह्यसूत्रम् प्रथमे सोऽमिदेक्त्यो नाना संवत्सरः स्मृतः । यदा माघस्य शुक्लस्य त्रयोदश्यामुदप्रविः || युक्ते चन्द्रमसा रौद्रे वासवं प्रतिपद्यते । द्वितीयस्सोमदेवत्यः प्रोच्यते परिवत्सरः || कृष्णे माघस्य दशमी वासवारौ दिवाकरौ । तदा तृतीयं सम्माहुरिदावत्सरकं जनाः ॥ सप्तमी माघशुक्लस्य वासवारौ दिवाकरौ । चतुर्थमिन्द्रदेवत्यं तमाहुरनुवत्सरम् ॥ यदुत्तरायणं कृष्णे चतुर्थ्यां तपसो भवेत् । इद्वत्सरस्स विज्ञेयः पञ्चमो मृत्युदेवतः ॥ नियतं पञ्चमस्यान्ते तदैव स्यात्सहोदयम् ’ ॥ इति अत्र पूर्ववद्वतवन्धमित्यादि । पूर्ववत् प्राजापत्यक्त् । प्राजापत्यात् पूर्वमेव कर्तव्यताज्ञापनार्थ पूर्ववत्रबन्धमित्युक्तम् । व्रतबन्धस्य प्राजापत्ये । विद्यमानत्वात् अन्यत्रानुक्तत्वात् ‘अन्तराप्येव मध्यापयितुकामो हुत्वाऽध्यापये’ दिति सूत्रे उक्तत्वाच्च पूर्वमेव कर्तव्यम् । अथ प्रामुखमुदङ्मुखं वा ब्रह्माञ्जलिं कारयित्वा दक्षिण- मध्यासीनं वेदान् वेदौ वेदं वा सलसहितमध्यापयति ॥ ७ ॥ प्राङ्मुखमुदमुखं वा । वाशब्देन प्रत्यङ्मुखं गृपते । ‘ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः । संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिस्स्मृतः ’ ॥ इति मनुः ‘वेदान् वेदावित्यादि । ‘एकं श्रीं धतुरो वेदान् वेदादावनुवाककान् । आचन्तयोः प्रणव्युतमुपाकर्मणि संपठेत् ’ ॥ इति २४४ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रथमे बोधायनः - ’ लीनादितोऽनुवाकानधीयीरन्, काण्डादीन्वा सर्वानिति । शतश्रेत् द्वौ श्रयं वा सूत्रसहितमध्यापयेत् । अशक्तश्चेत् किञ्चिद्वा अधीयीत । मास्म नास्तिको भवेदिति वचनात् । स्मृति: - ‘यस्य वेदग्ध वेदी च विच्छिते त्रिपूरुषम् । सबै दुर्ब्राझणो नाम सर्वकर्मबहिष्कृतः ’ ॥ इति अन्तराऽप्येवमध्यापयितुकामो हुत्वाऽध्यापयेत् ॥ ८ ॥ अन्तराप्येवमिति -भागाम्याषाढात्प्रागेव शिष्यमध्यापयितुकामः यस्मिन् कस्मिंश्चिन्मासे सुमुहूर्ते एवमाषादोपाकर्महोमं हुत्वा अध्यापयेत् । अर्धपञ्चमानर्धषष्ठान्वा मासानध्यायानुपाकुर्वीत ॥ ९ ॥ अत ऊर्ध्व शुक्रेषु ॥ १० ॥ कामन्तु वेदाङ्गानि ॥। ११ ॥ इति वेदोपाकरणम् ।। १२ ॥ अर्धाधिकचतुरो वा अर्धाधिकपञ्च वा मासान् अध्ययनं कारयेत् । ततः परमुत्सर्जनं कुर्यात् । 1 बोधायनः - ’ बलिहरणानुकृतिरुत्सर्गः। तैप्यां पौर्णमास्यां क्रियते । अपि वा माध्याम् । सहान्तेवासिभिः ग्रामात् प्राचीमुर्दाची ’ मिति । प्रसङ्गादनध्ययनकाला उच्यन्ते स्मृत्यन्तरे 4 ‘द्विधाऽनध्यायकालस्तु नित्यनैमित्तिकात्मकः । भूताष्टप्रतिपद्दर्शपौर्णमास्यस्त्रयोदशी || चतुर्थी सप्तमी चास्तादूर्ध्वमर्वानिशी तथा । द्वियामात्मा निथिद्रेऽथ (?) रवेरस्तमयादथ || नवनाडिप्वथावृवं चतुर्थी दृश्यते यदि । पूर्वभागमनध्यायं रात्रेः कुर्यात्तु सप्तमीम् || त्रयोदशी तत्व भागे तं च कुर्यात्तथाविधम् । महानिशाप्युमे सन्ध्ये नित्यानाहुर्महर्षयः ’ ॥द्वादश: खण्ड: ] श्रीवंशानसगृह्यसूत्रम् आशौचे यावदाशौचं वेदानध्ययनं विदुः । शिप्यर्तिम्गुरुबन्धु स्वशाखा श्रोत्रियसंस्थितौ ॥ प्रस्तास्तमयसापिण्ड्यश्राद्धैकोद्दिष्टभोजने । उपाकर्मणि वेदानामनध्यायरत्र्यहं भवेत् ॥ उत्सर्गे वाद्याध्ययने द्वितीये पक्षिणी दिनम् । आरण्यकस्य वेदस्य समाप्तौ तु त्र्यहं भवेत् ॥ इति २४५ बोधायनः — ’ मासप्रदोषे च नाधीयीरन् । सायंप्रातस्सन्ध्ययोश्च नाधीयीरन् महानिशि चेति । बड़गार्ग्यः ‘रात्रौ यामद्वयादर्वाक् सप्तमी वा त्रयोदशी । कालनिर्णय मनुः
प्रदोषस्स तु विज्ञेयस्सर्वविद्याविगर्हितः || प्रागस्तात्पञ्च वृद्धौ तु क्षये तिस्ररसमे चतुः । पञ्च वा चतुरो विद्धा स्वाध्यायस्योदयादनु (१) ॥ चतुर्दश्यां यदा पर्व प्रागस्तात् दृश्यते रवेः । अनध्यायं प्रकुर्वीत त्रयोदश्यान्तु धर्मवित् ॥ अभितश्चदनध्यायस्तत्राप्येके प्रकुर्वते । सदैकेऽपि त्वनध्यायं मन्यन्ते तद्विदो जनाः ’ ॥ ‘काण्डप्रश्नानुवाकानां समाप्तौ काल इप्यते । दशाष्टमासस्तन्त्राणामनध्यायम् त्र्यहं भवेत् ॥ तन्त्राणि - संहिताशास्खारण्यकानि । ‘उत्सर्गे प्रथमेऽध्यायेऽनध्यायस्त्र्यहं भवेत् । धारणाध्ययनादौ तु पक्षिणी दिनमेव वा ॥ चतुर्दश्यां यदा पर्व प्रागस्तात् दृश्यते रवेः । अनध्यायं प्रकुर्वीत त्रयोदश्यान्तु धर्मवित् ॥ २४६ प्रजापतिः श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने अभितवेदनध्यायस्तत्राप्येके प्रकुर्वते । सदैकेपि त्वनध्याये मन्यन्ते तद्विदो जनाः ’ ॥ इति ‘पडी च द्वादशी चैव अर्धरात्रौ सनाडिका । प्रदोषे न त्वधीयीत तृतीये नवनाडिकाः || भीष्मः चातुर्मास्यद्वितीयासु मन्वादिषु युगादिषु । विषुवायनयोर्द्वन्द्वे शयने बोधने तथा ॥ पक्षादिके त्रयोदश्यां तस्यामेवोत्तरा तिथिः । दर्शस्पृक् चेद्दिवैव स्यादनध्यायः श्रुतावपि ’ ॥ इति भूतौ - श्रवणद्वादश्यां पक्षद्वादशी स्वाध्यायदिनानि (?) । अधिका चेत् सा लियो- दश्यनध्यायः । उत्तरा तिथि: - चतुर्दशी दिवाऽमावास्या चेत् त्रयोदश्यनध्यायः । शुचावूर्जे तपस्येच या द्वितीया विधुक्षये । चातुर्मास्यद्वितीयास्युः प्रवदन्ति महर्षयः || नभस्यद्वादशी शुक्लकानध्यायाश्विनियुक् यदा । शक्रध्वजस्यचोत्तानाऽवरोहणदिने शुभे ’ ॥ इति मत्स्यपुराणे - ‘अश्वयुक् शुक्लनवमी कार्तिकी द्वादशी तथा । तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥ फाल्गुनस्याप्यमावास्या पुष्यस्यैकादशी सिता । आषाढस्यापि दशमी माघमासस्य पञ्चमी || श्रावणस्याष्टमी कृष्णा आषाढस्यापि पूर्णिमा । कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पाश्चदशी सिता || मन्वन्तरादयश्चैते मुनिभिः परिकीर्तिताः । कार्तिके शुक्रनवमी द्वितीया माधवे सिता || माघमासे पौर्णमासी नभस्ये च त्रयोदशी । एते युगादयः प्रोक्ता युगादिक्रमशो बुत्रैः ॥द्वादश: खण्ड: ] मार्गशीर्षे च माषे च मासे प्रोष्ठे च फाल्गुने । इति तिस्रोऽष्टकास्तासु श्राद्धं कुर्वीत पार्वणम् ॥ कृष्णपक्षे तु पूर्वेद्युरन्वष्टक्यस्तथाऽष्टमी । उत्तरन्त्वयनं मेष: (नक्रः ?) कटकं दक्षिणायनम् । विषुवे तु तुलामेषे गोलमध्ये तथाऽपरा ॥ गोल - वलनम् । ‘पूर्वश्चोर्ध्वमनध्यायमहः सक्रमण निशि । दिवा पूर्वोत्तरा रात्रिरिति वेदविदो विदुः || गजव्याघ्रान्तरे …. करिराजशशान्तरे । तदर्धं पशुमण्डूकनकुला हिगुनां पुनः ॥ काकमूषिकमार्जारकुक्कुटकोप्टृपक्षिणाम् । ग्रामान्त्यरा सभग्रामक्रोडानामन्तरे दिनम् || कटोलकश्वरासभमहाध्वना (?) । वेणुगीतमृदङ्गानां स्वने नाध्ययनं तथा ॥ देशेऽशुचावात्मनि च विद्युद्गर्जितसम्भ्रमे । शिष्टे गृहागते चातिवाते वारं ततोऽन्विते ॥ पूति वाते च नीहारे सामबाणार्तिनिस्स्वनं । अन्त्यपतितानाञ्च सन्निधौ ॥ नाधीयीतात्रतो हुत्वा जलान्तरशकटान्तिके । अन्त्यवाटे ग्राममध्ये क्षेत्रे ग्रामस्य सीमनि । कृषिं कुर्वन् बहिर्ग्रामाद्रात्रावास्य पादपम्’ || इति २४७ बोषायनः - ’ यद्यनध्ययनमालेऽपि स्वाध्यायदिने द्विमुहूर्तादुपरि दृश्येत तन- मिचविषयेऽपि विषयः तमप्यनध्यायदिनं प्राहुरिति मैत्रेयसूत्रे पठ्यते । ’ यद्यध्ययनवर्जितः सन्ध्यायां नाधीयीत ॥ इति
| જ |
|---|
| बृजगार्ग्य: - |
| स्कानो |
| श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न |
| ‘रात्रौ यामद्वयादर्वाम्यदि पश्येतयोदशीम् । |
| सा रात्रिः सर्वकर्मनी शङ्कराराधनं विना ' |
| ‘क्योदशी यदा रात्रौ यामस्तत्र निशामुखे । |
| प्रदोष इति विज्ञेयो ज्ञानार्थी मौनमाचरेत् ॥ |
| ‘भोजनं मैथुन यानमभ्यां हरिदर्शनम् । |
| अन्यानि शुभकार्याणि प्रदोषे नैव कारयेत् ’ ॥ ‘त्रिमुहूर्त प्रदोषस्याद्रवावस्तते ततः । |
| मितसन्ध्यस्त्रयोदश्यां न स्मरेचात्मनोऽहितम् ' |
| ‘अहोऽष्टमांशसंयुक्त राज्य मौनमाचरेत् । |
| त्रयोदशी कलामात्रा दृष्टा यदि निशामुखे’ |
| ‘न प्रदोषे हरिं पश्येत् त्रयोदश्यामतत्क्रिया । |
| यदि पश्येत्प्रमादेन द्वादशाब्दं न रक्षति । ॥ इति |
| इदं क्वनं पाशुपतादिमतान्तरनिष्ठविषयम् । |
| स्मृत्यन्तरे - ‘अर्चकान् परिचाराश्च वैष्णवान् ज्ञानिनो यतीन् । |
| दासीदासादिकांश्चैव प्रदोषो नैव बाधते ’ ॥ इति |
| बासाधिकारे |
‘प्रोपोक्तषु दोषेषु पापं नैवेनि शासनम् । असिते च सिते पक्ष प्रदोषो यदि सम्भवेत् ॥ श्रीतवद्देवमभ्यर्च्य कन्दनादीनि कारयेत् । आयुश्रीपुष्टिकामी च शत्रुसंहारमीयिवान् ।। पुत्रक्षेत्रादिकामच उदयास्तमयं चरेत् । स्त्रीभिश्च पुरुषैर्वापि भक्तियुक्तैस्तुस्वार्थिभिः ॥ यथाविधि च निर्वर्त्याः खानदानादिकाः क्रियाः । कालोऽस्ति दाने कालोऽस्ति यज्ञे कालोऽस्ति सज्जये ’ ॥द्वादश: खण्ड: ] मनुः
रत्नावल्याम्- स्मृत्यर्थसारे विशेष :- ་ भौर्वज्ञानसमुहात्रम् सर्वेशभजने कालं वीक्षमाणस्तु वचितः । मौनं वाचो निवृत्तित्स्यान्नान्यभाषा न संस्कृतम् ॥ नान्यदेवेरणं विष्णुं सदा ध्यायेच कीर्तयेत् ॥ इति ‘नैत्यके नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसतं हि तत् स्मृतम् । ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यं स्वाध्यायश्च वषट्कृतम्’ । ‘वेदोपाकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके । नानुरोधोऽस्त्यनध्याये होममन्त्रेषु चैव हि ॥ ‘देवतार्चनमन्त्राणां नानध्यायस्सदा स्मृतः ’ । सङ्कल्पितानां मन्त्राणां वैदिकानां महामते । । नानध्यायनिरोधोऽस्ति जपकर्मणि सर्वदा || नित्ये जपे च काम्ये च कतौ पारायणे तथा । नानभ्यायोऽस्ति वेदानां ग्रहणे ग्रहणं स्मृतम् ’ ॥ ’ 6 ‘चतुर्दश्यष्टमीपर्वप्रतिपद्धर्जितेषु तु । वेदाङ्गन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राणि चाभ्यसेत् ॥ अनध्यायस्तु नाङ्गेषु नेतिहासपुराणयोः । 1. न धर्मशास्त्रेष्वन्येषु पर्वण्येतानि वर्जयेत् ॥ सौराणां राष्ट्रमन्त्राणां पैतृकाणाञ्च नैत्यके । जपहोमादिकार्येषु नानध्यायो न काम्यके ’ ॥ प्रणवव्याहृतीनाञ्च गायत्र्याः शिरस्तया । नित्ये नैमितिके काम्ये व्रते यज्ञे क्रतौ तथा ।। प्रवृत्ते काम्यकार्ये च नानध्यायस्स्मृतस्सदा । नानध्याये जोद्विद्वान् रुद्रांश्चैव विशेषतः || पौरुषं पावमानश्च गृहीत नियमादृते ’ ॥ इत्यादि 32 333 २४९ २५० श्री श्रीनिवासमसकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने अथ श्रावणे पौर्णमास्यामनि परिस्तीर्थ शिष्यं वापयित्वा पुण्याहं वाचयति ।। १३ ।। अथ - उपाकर्मानन्तरम् । श्रावणे पौर्णमास्यामित्यादि । स्मृत्यन्तरे – ‘उपाकर्मापरा स्यादुत्सर्गः प्रातरेव तु । उपाकर्मणि चोत्सर्गे पूज्या दर्भमयर्षयः ’ ॥ इनि अध्यायोपाकर्म करिष्यामीति सङ्कल्प्य समिदाधानं कारयित्वा आधारं हुत्वा अनि परिस्तीय पुण्याहं वाचयित्वा ऋषिपूजां कुर्यात् । " ‘स्नात्वा शिलामयमुनीन्ं पूजयेत् सोपवीतकः । पृथक्काण्डऋषीन् वेदान् छन्दांसि तर्पण हुतौ ॥ इति तर्पणे होमे च सवितारं काण्डर्षिमित्यारभ्य नाराशंसीरित्यन्तं कुर्यात् । होम नेति केचित् । बलसमीपे अध्ययनोपक्रमः । बोधायनः - स्मृत्यन्तरे
‘गौतमादिमुनीन् सप्त कृत्वा दर्भमयान् पुनः । } पूजयित्वा यथाशक्ति तर्पयेद्वंशमुद्धरेत् ॥ इति भवतु तर्पणात्पूर्वमेव मेवल विधारणम् । स्मृत्यन्तरे - ‘उपाकर्माणि सन्धार्यमुपवी नादिकं नवम् । अनवं वा नवं वापि पुरातनमिह त्यजेत् ॥ पुरातनं क्षिपेतोय समुद्रं गच्छे’ ति मन्त्रतः ’ ॥ इति ‘मौञ्जीयज्ञोपवीतादीन् नवानेव तु धारयेत् । कटिसूत्रं नवचैव नववस्त्रमुपाकृतौ ॥ तर्पणान्ते समिदाधानामी आधारं हुत्वा पूर्ववत्र बन्धं घातादिपञ्च गरुणं मूलहोमं स्विष्टाकारश्च जुहोति ॥ १४ ॥ अन्तहोषणा । महतानुष्ठानावसरः तनबन्धः ।द्वादश खण्ड: ] श्रीसानगृह्यसूत्रम् बहुशिष्यविषये गृह्यः १११ ‘बहूनामपि शिष्याणां सहन्त्रेण कारयेत् । व्रताहुतीर्न कुर्याद्वा तथा काण्डऋषीन् हुनेत् ॥ प्रत्यब्दं तद्बहिः कुर्यात् तद्वताहुतिभिर्विना ’ ॥ इति समिदाधानामावेव परेद्युः परिस्तरणादिकं कृत्वा सावित्र्या सहस- समिद्धोमं जुहुयात् । अध्ययन पारायणायेति श्रावणम् ।। १५ ।। अयं श्रावणहोमः अध्ययनपारायणार्थमुपक्रमार्थञ्च । ‘श्रावण्यां प्रोष्ठ पद्यां वे ’ ति मनुस्मरणात् ।
तथैव नैष्ठिको यावज्जीवमाश्रमधर्माण्यनुतिष्ठेत ॥ १६ ॥ तथा श्रावणहोमकर्म, यद्वा ’ तर्पयेद्वंशमुद्धरे’ दिति वचनात् तर्पणं वा नैष्ठिकः यावज्जीवमनुतिष्ठेत । एवं उक्तप्रकारेण आश्रमधर्मानपि । (सूत्रे एवमिति पाठ इति ज्ञायते ) उपाकुर्वाणो वेदमधीत्य स्नायादिति विज्ञायते ॥ १७ ॥ गायत्रब्राह्मप्राजापन्यानामुपकुर्वाण इति व्यवहारः । हारीत: - ‘द्विविध एव ब्रह्मचारी भवति उपाकुर्वाणो नैष्ठिक वेति’ ॥ अशक्तविषये स्मृतिः । अप्यशक्तावेक दिने समाप्यानुक्रमेण वै । व्रतानि तन्त्रयित्वैव स्वातव्यमिति हि स्मृतिः ’ ॥ ‘पुरोदयादादित्यस्ये’ त्यादिना सूत्रकारेण उत्तरत्र वक्ष्यते । इनि श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यपण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामण द्वितीयप्रश्ने द्वादशः खण्डः समाप्तः । अथ त्रयोदश: खण्ड: -o-
अथ समावर्तनं व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ अथेति । अथ - गुरुकुलवासानन्तरं यद्वा- शुक्रियव्रतानन्तरम् । समावर्तनमित्यादि । ब्रह्मचर्यान्निवृत्तस्य विवाहयोग्यतासिद्धयर्थ समावर्तन संस्कारं व्याख्यास्याम इत्यर्थः ।
हारीतकात्यायनी ‘वयस्वातका भवन्ति विद्यास्नातको वनस्नातको विद्यात्रत- स्नानकश्ध’ इति । यस्समाप्य वेदमसमाप्य व्रतानि समावर्तते स विद्यास्नातकः । यस्समाप्य वनानि असमाप्य वेदं समावर्तते स व्रतस्नातकः । उभयं समाप्य यस्समावर्तते स विद्यात्रतस्नातकः हांत । अत एवोक्तं ‘अशक्तावेक दिने ’ इत्यादि । उदगयने आपूर्यमाणपक्षे तिष्योत्तरेषु चित्राविशाखयोः हस्त- रोहिण्योः मृगशिसि वा नक्षत्रे यत्राsपस्तवागारे गोटे वा आघरं हुत्वा अपिरिस्तीर्य तथैव धातादित्रविसर्ग हुत्वा वयः सुपर्णा इति वस्त्रवकुण्ठनं मोचयित्वा शुक्रिपत्र विसर्जयति ॥ २ ॥ उदगयन इति । ‘दक्षिण त्वयन रात्रिः देवानामुत्तरं त्वहः ’ इति । आपूर्यमाणपक्षे इति पूर्वमुक्तम् ।
गृह्य: - ’ विवाहपूर्वदिवसे स्नायाद्वा दक्षिणायने’ | ‘विवाहपूर्वदिवसे ऋक्षादीन- विचार्य स्वायात्’ इनि चोक्तत्वात् नदिने दक्षिणायने वेनि कैश्विव्याख्यातम् । पूर्वेद्य नान्दीमुखं कृत्वा यत्र जान्नं तत्र गच्छेत् । नक्षत्राप्युपपादयति तिष्येत्यादिना । अत्र बोवायनः । ‘वेदमधीत्य स्नाम्यन्नि त्यारभ्य ‘रोहिण्यां खायादित्येकम् प्राजापत्यं वा एतन्नक्षत्रं तदस्य प्राजापत्य एव नक्षत्रे स्वातं भवत्यथां सर्वान् रोहान् रोह’ तीनि तिप्ये स्नायादित्येक बार्हस्पत्यं वा एतन्नक्षत्रं तदस्य बार्हस्पत्य एवं नक्षत्रे स्नानं भवत्यथो भाग्योऽसानीति हस्ते स्वायादित्येकत्रयोदश: खण्ड: ] २५३ सावितं वा एतनक्षत्रं तदत्र सावित्र एव नक्षत्रे नातं भवत्यथो सवितृ- प्रसूतोऽसानीति, चित्रायां स्नायादित्येकं ऐन्द्रं वा एतन्नक्षवं तदस्यैन्द्र एव नक्षत्रे स्नातं भवत्यथो चित्त्रोऽसानीति, विशाखयोश्व स्नायादित्येकं ऐन्द्रानं वा एतनक्षत्रं तदस्यैन्द्राग्न एव नक्षत्रे स्नातं भवत्यथो विशाखोऽसानीति, प्रजया पशुभिरित्येकेषामेतस्मिन्नापूर्यमाणपक्ष ’ इति । , नववस्त्रश्चोतरीयोपवीताजिनमेखलाः । सौवर्णे कुण्डले कण्ठाभरणञ्चाङ्गुलीयकम् ॥ गन्धपुष्पाञ्जनालेपान् मुकुरं छत्रमुत्तमम् । उपानहौ वेणुदण्डं वाहनं कर्षणाश्म च ॥ क्षुरं शरावं सशकृत् स्नानोद्वर्तनवस्तु च । मध्वाज्ये दधि च क्षीरं कांस्यं कूर्चश्च विष्टरम् || सम्भारान् मधुपर्कस्य युग्मदर्भेषु योजयेत् ॥ आधारमित्यादि - जातकामावुपनयनामौ लौकिकामौ वा आधारं हुत्वा धातादिपूर्व ‘अरुणेभ्यः काण्डर्षिभ्यः सदसस्पतिं प्रवदेवताभ्य’ इत्यादि हुत्वा । 1 ‘इमॅस्तोम - ब्यायुषं जमदग्नेः’ इति प्रधानं पञ्चवारुणं मूलहोमान्तं हुत्वा ‘उद्वयं तमसः - उदुत्यं’ इत्येताभ्यामादित्य- ग्रुपस्थाय ‘उदुत्तम’ मित्युत्तरीयम् । अथावय’ मिति सूत्रदण्डा- दीन्यप्सु विसृज्य ‘शिवो नामासी ति क्षुरमुपलेन कर्षयित्वा साक्षतैराधावैः ‘शिवा न’ इनि शिरोऽञ्जयित्वा ‘गोदानं - आप उन्दन्तु - औषधे त्रायस्व यत् क्षुरेण’ इति चतुर्दिशं ‘येनावप’ दिनि सर्वतो नखान्तं वपति ॥ ३ ॥ अव सूत्रशब्दः कटिसूत्रपरः । यज्ञोपवीतत्यागस्य अयुक्तत्वात् । कर्षण तीक्ष्णीकरणाय । ‘शिवा न ’ इति साक्षतैराधावैः शिरोऽञ्जयित्वा ‘गोदानमुनक्तिति’ गवादिदक्षिणा करणमित्युतरत्र वक्ष्यते । ‘ओषधे त्रायस्वैन’ मिति साक्षतदर्भों २५४ श्री श्रीनिवासममिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने प्रागुरूरात्रौ मस्तके स्थापयित्वा ‘स्वधिते मैनं हिंसी’ रिति क्षुरं निघाय ‘गोदान’ मित्यादिभिः चतुर्भिर्मन्त्रैः यथाक्रमं चतसृषु दिक्षु सरोमाणं दर्भ छित्वा ‘येनावप’ दिति सर्वतस्समन्त्रकं कृत्वा नापिताय क्षुरं प्रयच्छति । सोऽपि शिखावमानखं वपनं कुर्यात् । 1 शगवे सानडुहशकृति ( माता ब्रह्मचारी वा ) केशादीन्यादाय ‘इदमहमनुष्य ’ इत्यृदुम्बरद र्भयोर्मूले गोष्ठे वा गृहयेत् ॥ ४ ॥ इदमहमित्यादि । ’ अहं गोत्रस्य शर्मणः पाप्मानमुपगृहामि उत्तरोऽसौ- द्विषद्धयः’ इति मन्त्र उः । आयुष्याभिवृद्धयर्थं माता ब्रह्मचारी वेत्युक्तम् । अन्नादिसिद्ध्यर्थमुदुम्बरदर्भयोरित्युक्तम् । अत्र वपनप्रकारः श्रुतौ । ‘तेऽसुरा ऊर्ध्वं पृष्ठेभ्यो नापश्यन् । ते केशानग्रेऽवपन्त । अथ श्मश्रूणि । अथोपपक्षौ । ततस्तेऽवाच्च आयन् । पराभवन् । यस्यैवं वपन्ति । अवाडेति । अथो परैव भवति । अथ देवा ऊर्ध्वं पृष्ठेभ्योऽपश्यन् । त उपपक्षावप्रेऽवफत । अथ श्मश्रूणि । अथ केशान् । ततस्तेऽभवन् । स्वर्ग लोकमायन् । यस्यैवं वपन्ति । भक्त्यात्मना । अथो सुवर्ग लोक मेति । अथैतन्मनुर्वप्रे मिथुनमपश्यत् । स श्मश्रूण्ययेऽवपत । अथोपपक्षौ । अथ केशान् । ततो वै स प्राजायत । प्रजया पशुभिः । यस्यैवं वपन्ति । प्रप्रजया पशुभिर्मिथुनैर्जायते ’ इत्यादि । ‘केशश्मश्रु वपते, नखानि निकृन्तते, मृता वा एषा त्वगमेध्या यत्केशश्मश्रु, मृतामेव त्वममेध्यामपहत्य यज्ञियो भूत्वा मेधमुपैती’ ति च । भौते - श्मश्रूण्य वस्ते अथोपपक्षावथ केशान् अभ्यन्तरं नखानि निकृन्तते । प्रथमं दक्षिणहस्तस्याङ्गुष्ठप्रभृति तथा सव्यस्य तथा पद्यानी ‘ति । स्मृत्यन्तरे - नृपाश्या ब्राह्मणसम्मते बन्धस्य मोक्षे कतुदीक्षणे वा । विवाहकाले मृतसूतके च सर्वेषु शस्तं क्षुरकर्म तेषु ’ ॥ इति । ‘प्रामुखः श्मशुकर्माणि कारयेत् समाहितः । उदपस्वस्तु कुर्याद्वै तथाऽऽयुर्विन्दते महत् ॥ ‘पञ्चाशद्वत्सरादूर्ध्व वपनं न विधीयते ’ ॥ इति केचित्त्रयोदश: खण्ड: ] गार्ग्य: बोधायनः श्रीबखानसगृह्यसूत्रम् ‘विना यज्ञ विना तीर्थ मातापित्रोर्मृतिं विना । यः कुर्यात्केशवपनं भवेत्स पितृघातुकः ॥ अनिच्छावपनं प्रोक्तं पञ्चाशद्वर्पतः परम् । पञ्चाशद्वर्षतः पूर्वमाधानादिनिमित्तकम् ॥ करन शिरोरोम्णां वनं दैवनूः । अधस्ताद्राक्षसं चैषां श्मश्रुकक्षादि मानुषम् || देवतं देवतानाञ्च राक्षस क्रूरकर्मणाम् । मानुषन्तु मनुष्याणां वपनं स्यत्तिधा मतम् ’ ॥ इति २५५ ‘इमश्रण्येवाग्रे वपते । अथोपपक्षावथ केशान् यथोपपाद- मितराज्यङ्गानि । एतध्येषा जरसा पूर्व आयुषि प्रयान्ति । पूर्व आयुष्यन्नादा भवन्ति । य एव विद्वांसो लोमानि वापयन्ते ’ इति । ’ अन्नाद्याय व्यूहध्व’ मिति दन्तधावनमौदुम्बरेण काटेन करोति ॥ ५ ॥ शीतोष्णामिद्भिः ’ आपोहिष्टा’ इत्यादिभिः ऋग्भिः तिसृभिः स्वापयित्वा हिरण्यपवमानाभ्यां प्रोक्षयति ॥ ६ ॥ शीतोष्णाभिरित्यादि । दैवमानुषयोर्व्यावृत्त्यर्थं शीतोष्णाभिरित्युक्तम् । बोधायनः । ’ उष्णासु शीना आनयति देवमानुषस्य व्यावृत्त्या ’ इतीति । मसूरादिपिष्टैरङ्गपरिवर्तनं कारयित्वा आमलकायैः शिरः प्रक्षाल्य हरिद्रामालिप्य शीतासूपणा अपो निषिच्य एनाभिः शीतोष्णाभिरद्भिः स्नापयति, धौतं परीधाप्य शीतोष्णाभिरद्भिः प्रोक्षयति । तत् प्रधानं कर्म । अङ्गोद्वर्तनत्वादेः पूर्वमयुक्तत्वात् । पूर्व तथा प्रधानान् हुत्वा पुरोदयादादित्यस्य ब्राह्मव्रतं विसृज्य शुक्रियव्रतस्य ग्रहण विसर्गावित्येके ॥ ७ ॥ २५६ श्रीनिवार
- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रथम अत्र मयोकप्रकारेण शुक्रियतानुष्ठानं कर्तुमशकस्य पक्षान्तरमाह पूर्वमित्यादि । यथा प्राजापत्यादिषु तथा शुक्रियवतस्य धातादिपूर्व मरुणेभ्यः काण्डर्षिभ्यः इत्यादिप्रभानान् हुत्वेत्यर्थः । पुरोद यादित्यादि - सूर्योदयापूर्व शुक्रिमस्व ग्रहणक्सिग एके इति सूत्रान्तरसंवादान्मुख्यत्वं प्राणम्- एके मुख्यान्यकेयाः इति निघण्टुः । अनेन शुक्रियवतस्य उदद्यात्पूर्वमेव कर्तव्यता शपिता । यद्वा-समानतन्त्रेण कर्तव्यता, एकदिनसाध्यता च ज्ञापिता भवति । ‘वेदमधीत्य स्वास्मन् ’ ‘प्रागुदयाद्रवं प्रविश्य इत्यादिसूत्रान्तरेष्वपि शापितत्वात् । ’ ’ इति श्रीमत्को शिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणो द्वितीयप्रश्ने त्रयोदश: स्वण्डः समाप्तः ।अथ चतुर्दश: खण्ड: ‘दिवि श्रय’ स्वेत्यहने वामसी गन्धाभरणादीनि च प्रोक्ष्य ‘नमो ग्रहाये ’ ति गन्धं गृहीत्वा प्राचीनमञ्जलिं कृत्वा ‘अप्सरस्स्वि’ ति गात्राण्यनुलेपयेत् ॥ १ ॥ अनुलेपयेदिति । पश्चाद्भागेऽपि लेपयेत् इत्यर्थः । 429 ‘तेजो वत्स्याव’ इति वस्त्र परिधाय ‘सोमस्य तनूर’ सी- त्युत्तरीयं गृह्णाति || २ | वस्त्रधारणानन्तरं गन्धलेपो न्याय्यः । पाठ्यक्रमादर्थक्रमस्य बलीयस्त्वात् । पूर्ववन्मेखलादीन्याददीत ॥ ३ ॥ इदं द्वितीययज्ञोपवीतद्योतकमित्यवगम्यते । यज्ञोपवीतं विना कर्म कर्तु- मयुक्तत्वात्, अत्र यज्ञोपवीतविधानाच्च । बोचायनः - ’ अथ स्नातकस्यान्तर्वास: उत्तरीयं वैणवं दण्डं धारयेत् सोदकञ्च कमण्डलुं द्वितीययज्ञोपवीतमुष्णीषमजिन’ मिति । देवल:- ‘ब्रह्मचारिण एकः स्यात्जातस्य द्वे बहूनि वा । } तृतीयमुत्तरीयं स्याद्वस्त्रालाभे तदिष्यते ’ ॥ इति WITH:
‘यज्ञोपवीतद्वितयं सोदकञ्च कमण्डलुम् । छतञ्चोप्णीषममलं पादुके चाप्युपान हौ ॥ कोपीनमहतं धार्य स्वण्डं वा वस्त्रपार्श्वयुक् । यज्ञोपवीतमजिन मौलीं दण्डञ्च धारयेत्’ ।। इति आमरणकुण्डलमणीन् बदरेण सुवर्णेन (वा) कृतानाच्छाद्य दर्मेण बभीयात् ॥ ४ ॥ 33 २५८ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने बदरेणेत्यादि । अत्र बदरबीजेन दारुणा सुवर्णप्रमाणेन - सुवर्ण- विकृतान् इत्यर्थः । सुवर्णप्रमाणञ्च ‘यवाष्टतुलितं मा माषाष्टतुलितं कणम् । कणाष्टतुलित मान मानैस्स्वर्ण तथाऽष्टभिः || इति लक्षितम् । पण सुवर्णैर्विंशद्भिः निष्कं त्रिंशत्पण स्मृतम्’ || बोधायनः ‘अथैतं बादरं मणि सुवर्णोपधानं सूत्रे प्रोत्य’ इति । किश्व - ‘इन्द्रस्य सुषुवाणस्य दशधेन्द्रियं वीर्य परापतत् । स यत्प्रथमं निरष्ठीवत् । तत्कलमभवत् । यद्वितीयं तद्वदरम्’ इनि श्रुतिर्वेद र महत्त्वं वदति । तथा - ‘यद्धिरण्यमा- बध्नाति । ज्योतिर्वै हिरण्यम् । ज्योतिरेवास्मिन् ददाति । अथो तेजो वै हिरण्यम् । तेज एवात्मन् धते इति । ‘अथो अपां वा एतत्ते जो वर्चः । यह र्भा:’ इत्यादि श्रुनय हिरण्यद यो महत्त्वं च प्रतिपादयन्ति । तस्मादेव आच्छाद्य दर्भेणेत्याद्युक्तम् । दर्भेणाच्छाद्य पुनर्दमेण बध्नीयादित्यर्थः । १ इति श्रीमत्कौशिकवंश्यन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचित श्रीवेम्बानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी द्वितीयप्रश्नं चतुर्दश: स्वण्ड: समाप्तः ।अथ पञ्चदशः खण्डः तदग्नावुपरि धारयन् ‘आयुष्यं वर्चस्यं - उच्चैर्वादि - शुनमहं - प्रियं मा - इयमोषधि’ इति पञ्चभिर्जुहुयात् || १ || दर्भबन्धं स्पृष्ट्रा जुहुयात् । ‘सम्राजञ्च विगजचे’ त्यु(प )दकपात्र परिप्लाव्य ‘ऋतुभिरि- ष्ट्वार्तवैः - इयमोषधि’ इति ताभ्यां कुण्डलाभ्यां दक्षिणादिकर्णयो- ग्लङ्करोति ॥ २ ॥ मणिहोमानन्तरं बर्हिर्बन्धं विसृज्य, सम्राजञ्च विराजञ्चेत्युपपाले पात्रान्तरे परिप्लाव्य प्रक्षाल्येत्यर्थः । ‘शुभिके ’ इति मणिना कण्ठमामुच्य ‘इदं ब्रह्म पुनी मह इत्यङ्गुलीयकं गृहीला ‘यदाज्ञ्जन’ मिति दक्षिणं चक्षुः ‘यन्मे मन’ इति वामश्चाञ्जने नाञ्जयित्वा ‘इमास्तुमनस’ इति खजमादाय ‘देवस्य त्वे’ त्यादर्शमवेक्षेत ॥ ३ ॥ मणिनेत्यादि । मौक्तिक सुवर्णचदरमालया वा अवद्धय । ‘इदं ब्रह्म पुनीमहे ’ इति पवित्रं गृहीत्वा ‘ब्रह्मा पुना ’ त्वित्यनुल्यां निक्षिपति । सुवर्णं. पवित्रमिति श्रूयते । तथा ‘दुर्वर्णोऽस्य भ्रातृव्यः । तस्मात्सुवर्ण हिरण्यं भार्थम् । सुवर्ण एव भवति । एनं प्रियं गच्छति । नाप्रियमिति च । 1 स्मृत्यन्तरे - { कौश पवित्र ताम्र वा राजतं हैममेव वा । विभृयादक्षिणे पाणौ पवित्रञ्चोत्तरोत्तरम् || अनामिकावृत हेम तजन्या रौप्यमेव च । कनिष्ठिकावृतं खड्ग तेन पूतो भवेन्नरः ’ ॥ इति ‘न रूप्यं केवलं धार्य दैवे पित्र्ये च कर्मणि । अनामिकावृतं हे तर्जन्यां धारयेच्च तदि ’ ति || २६० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने भजने श्रुतिः ‘इन्द्रो वृत्त्रमहन् तस्य कनीनिकाऽपतत्’ इत्यारभ्य ‘यदाते चक्षुरेव भ्रातृव्यस्य वृङ्क्ते । दक्षिण पूर्वमाङ्क्ते सव्यं हि पूर्व ’ मित्यादि । खाजमादाय शिरसि धारयेदिति केचित् । ‘शीष्णस्त्रज’ मिति मन्त्रलिङ्गात् । स्मृतिरत्नावल्याम् -’ शुभमिच्छन्नरः प्राज्ञः कण्ठे मालां न धारयेत् । धारयेतां शिरस्येव सुगन्धां प्रियदर्शना’ मिति ॥ छन्दोगब्राह्मणे । ‘प्रजापतिः प्रजा असृजत । ता अस्मै श्रेष्ठयाय नातिष्ठन्त, स आसां दिशः प्रजानाञ्च रसं प्रवृद्ध खजं कृत्वा प्रत्यमुञ्चत्, ततोऽस्मै प्रजाः श्रेष्ठ्यायातिष्ठन्त । तेऽस्मै समानां श्रेष्ठयाय य एवं वेद । सोऽकामयत इन्द्रो मे प्रजायां श्रेष्ठयस्स्यादिति तामस्मै प्रजां प्रत्यमुञ्चत । ततो वा इन्द्राय प्रजाश्रष्ठ्यौयातिष्ठन्त ’ इति । स्मृति: - स्वहस्तरचितां मालां स्वयं पृष्टश्च चन्दनम् । नापितस्य गृहे क्षौरं शक्रस्यापि श्रिय हरेत्’ || इति स्काम्बे – सेतुमाहात्म्ये ‘ततो वरस्य कण्ठे मा मालां चम्पकनिर्मिताम् । निवेशयामास तदा जनमध्ये मनोरमाम्’ || इति कक्षीवतो मनोरमायाश्च पाणिग्रहण एवमुक्तम् । अतः ‘स्कन्धे मालां न धारये ‘दिति वचनं भगवत्प्रसादपाणिग्रहणादिशोभनव्यतिरिक्तकालान्तरविषयम् । किच श्रीभागवते ‘त्वयोपभुक्तम्गन्धवासोऽलङ्कार चर्चिता: । उच्छिष्टभोजिनो दासास्तव मायां तरेमहि’ || इति तेनव वैणवं दण्डमृजुं गृहीयात् ॥ ४ ॥ तेनैव ‘देवस्य त्वे’ ति मन्त्रेण । ‘तेजो वै वेणु’ रिति श्रुतेः वैणवो दण्ड उक्तः । दण्डलक्षणच –पञ्चदश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् षडष्टर्व सलिलावगाहं मूलात्तु पुच्छं द्विगुणप्रमाणम् । २६१ कल्माषपुच्छं न च काकपृष्ठ एवंविधं दण्डमुशन्ति धार्यम् ’ ॥ इति ‘इन्द्रस्य वचोऽसि ’ इति ’ वेगवेज’ मिति त्रिरुन्मार्ष्टि ॥ ५ ॥ 6 I उपानहा’ वित्युपान्हावारुह्य ‘प्रजापतेः शरणं भुवः पुनातु ’ इति द्वाभ्यां छवं गृह्णीयात् || ६ || ‘यो मे दण्डः’ इति पुनर्दण्डं प्रति हरेत् ॥ ७ ॥ प्रमाद - नाशे । पूर्वं गृही दण्डस्येत्यर्थः । ततो वाहनं पूजयित्वा ‘प्रतिष्ठेस्थो देवताना ’ मित्यभिमृश्य रथन्तरम’ सीति रथं- ‘अश्रीऽसि हयोऽमी’ त्यश्वं - ‘इन्द्रस्य त्वा वज्रेण इति हस्तिनं वा स्यावतरेत् ॥ ८ ॥ देवरूपत्वादश्वादीनां पूजा | छन्दोरूपत्वाद्रथस्यैवमुक्तिः । वाजिविषये श्रुतिः । ’ अर्वासि सप्तिरसि वाज्यसीत्याह । अभिर्वा अर्वा । वायुस्सप्तिः । आदित्यो वै वाजी । एताभिरेवास्मै देवताभिर्देवरथं युनक्ति’ इति । गजप्रां- सामाह स्मृतिः । यथा - सूर्यस्याण्डकपाले द्वे समानीय प्रजापतिः । हस्ताभ्यां परिगृह्याथ सप्तसामान्यगायत || गायतो ब्रह्मणो यस्मात् समुत्पेतुर्मनङ्गजाः ’ ॥ इति लब्धस्य वाहनादेर्मन्त्रः । अभावे गृह्यः ‘अभावे वाहनं भूमौ लिखित्वाऽऽरु मन्त्रतः । अवरुह्यात्र जगतः तीर्थागमनवारण ’ मिति ॥ (अथ) अभ्यागतमुत्तमं वरं ‘कन्याप्रदः संस्रवन्त्व’ ति निरीक्ष्य ‘यशोऽसि’ इत्याचमथे विष्टरं कूर्च पाद्यमर्थमाचमनं मधुपर्क सङ्कन्पयति ।। ९ ।। २६२ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रह अथ तीर्थगमननिवारणानन्तरम् - अभ्यागतमुत्तमं - मधुपर्कार्हम् । मधुपर्काः - स्मृती- ‘पितृव्यस्नातको राजा आचार्यश्श्वशुरो द्विजः । मातुला मधुपर्कार्हाः वत्सरादूर्ध्वमागताः ॥ इति विद्याव्रतस्नातक एवोत्तमशब्देन ग्राम इति केचित् । आवसथ: - निवासार्थगृहम् । विष्टरं दर्भैः क्लृप्तमासनम् | पाद्यम् - पादप्रक्षालनार्थ जलम् । अर्ध्यम् - यथार्हद्रव्यसहिनम् । वस्त्रोत्तरीयादि च सङ्कल्पयति । उक्तान् सम्भारान् सम्पाद्येत्यर्थः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्यना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रन्यान्याने तात्पर्य चिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने पञ्चदश: खण्ड: समाप्तः ।अथ षोडश: खण्ड: तत्रोपवेश्य ‘राष्ट्रभृदमी ‘ति कुच दत्वा ‘आपः पादा’ विति पादौ सव्यादि प्रक्षालयति ॥ १ ॥ तत्रेत्यादि । विरे वरमामयित्वा । मव्यादीति । ‘सव्यं दक्षिण- वामयो’ रित्युक्तः इह दक्षिणमित्यर्थः । तथा च बोवायनः । ‘दक्षिण पाद पूर्वं ब्रह्मणाय प्रसारयनि पत्यं द्राय पुमानभिविश्वति स्त्री प्रक्षालयति विपरीत- मित्येके ’ इति । स धौतपादः ‘विराज’ इति स्वहस्तेन तद्भस्तं परिमृश्य तेनात्मनो हृदयमभिमृशति ॥ २ ॥ सः - वरः । तद्धस्तम् - कन्यापदस्य हस्तम् । अत्र अप उपस्पृश्य अनन्तरं वस्त्रोत्तरीयादीनि दद्यात् । दद्यात् । ततो ‘मयि तेज’ इत्यर्घ्यमाचमनीयाददीत ॥ ३ ॥ तत्र मन्त्रावृत्तिः । आहदीन स्नातकः । ‘आमागन् यशसा’ इति मधुपर्क दद्यात् ॥ ४ ॥ कन्याप्रदः पयोदधिघृतमित्यादि संसृज्य कांस्यादिपात्रे गृहीत्वा स्नातकाय ‘देवस्य त्वे’ नि प्रतिगृह्य ‘यन्मधुतो मधव्य’ मिति प्राश्नी- यात् ॥ ५ ॥ प्रतिगृह्य - वर इति भावः । योगे योगे तबस्तर’ मित्याचम्याऽचामेत् || ६ || तूष्णीं दत्तमाचमनं मयि तेज इत्यादाय योगे योगे तवस्तरमित्याचामे- दिति केचित् ।। ’ २६४ श्री श्रीनिवासमलित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने • अमृतापिधानम सीति धेनुं बद्धा ‘गौर्धेनुः’ इति तृणमुष्टि प्रदाय ‘गौरस्यपद ’ तेति संस्पृश्य ‘तत्सुभूत’ मिति विसर्जयति ॥ ७ धेनुं बवा - प्रमुखे स्थापयित्वा । विसर्जयतीति । तत्र बोधायनः । ‘तदङ्गुष्ठेन महानाम्न्या चोपसमृद्ध इमां दिशं निरस्यति’ इति । महानाम्न्या - मध्यमाङ्गुल्या । इमां दिशं प्राचीम् ! ‘गौरस्यपहतेति – मम चामुप्य ’ चेति मन्त्रयोरूहं केचिद्वदन्ति । ‘विराज’ इति पाद्यदानं ‘आमांगन यश’ सेत्याचमनं ‘अमृतो- पस्तरणमसी’ ति मधुपर्कदानं ‘पृथिवी’ इति तस्यामसङ्कल्पनं अमृतापिधानम’ सीति मुखत्रामदानमिनि विशेषः इत्येके ॥ ८ ॥ पक्षान्तरेण मधुपर्कदानप्रयोगमाह ‘विराज ’ इत्यादिना । अन्यत् सर्व पूर्ववदित्यर्थः । ननु - ‘एका गौर्न प्रतिमाझा न द्वितीया कदाचन । मा चेद्विक्रयमापन्ना दहत्यामाप्तम कुलम् ’ || इत्यादिप्रमाणैः गोप्रनिग्रहनिषेधः श्रूयते । कथमत्र प्रतिग्रह उच्यते इति चेत् - सत्यम् । • हिरण्यं भूमिमश्वं गामन्नं वामम्तिलान् घृनम् । अविद्वान् प्रतिगृहानो भस्मीभवनि दारुवत् ॥ इति विदुषो ग्रहणमङ्गीक्रियते ।। भूयते च ‘तस्य वा अग्नर्हिरण्यं प्रतिजग्रहुषः । अर्धमिन्द्रियस्यापाक्रामत् । . नदेतेनैव प्रत्यगृह्णात् । तेन वै सोऽर्धमिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्त । अर्धमिन्द्रिय- म्यात्मन्नुपाधते । य एवं विद्वान् हिरण्यं प्रतिगृह्णनि । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णानि । अर्धमम्येन्द्रियस्यापक्रामति । नस्य वै सोमस्य वासः प्रतिजग्र- हुषः । तृतीयमिन्द्रियस्यापाक्रामत् । नदेतेनैव प्रत्यगृह्णात्। तेन वै स तृतीय- मिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्त । य एव विद्वान् वासः प्रतिगृह्णाति । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृङ्गाति । तृतीयमर येन्द्रियस्यापक्रामति । तस्य वै रुद्रस्य गां प्रतिजग्रहुषः ।षोडश: खण्ड: २६५ चतुर्थमिन्द्रियस्यापाक्रामत् । तामेतेनैव प्रत्यगृह्णात् । तेन वै स चतुर्थमिन्द्र- यस्यात्मन्नुपाधत्त । चतुर्थमिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्ते । य एवं विद्वान् गां प्रति- गृह्णाति । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णाति । चतुर्थमस्येन्द्रियस्यापक्रामति । तस्य वै वरुणस्याश्व प्रतिजग्रहुषः । पञ्चममिन्द्रियस्यापाक्रामत् । तमेतेनैव प्रत्यगृह्णात् । तेन वै स पञ्चममिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्त । य एवं पञ्चममिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्ते । य एवं विद्वानभ्धं प्रतिगृह्णाति । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णाति । पञ्चममस्येन्द्रि- यस्थापक्रामति । तस्य वै प्रजापतेः पुरुषं प्रति जग्रहुपः । षष्ठमिन्द्रियस्यापाक्रामत् । नमेतेनैव प्रत्यगृह्णात् । तेन वै ष्ठमिन्द्रियन्यात्मन्नुपाधत्त । पष्ठमिन्द्रियम्या - मन्नुपात । य एवं विद्वान् पुरुषं प्रतिगृह्णाति । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णाति । षष्ठमस्येन्द्रियस्यापक्रामति । तस्य वै मनोस्तल्पं प्रतिजग्रहुषः । सप्तममिन्द्रियस्या- पाकामत् । नमेतेनैव प्रत्यगृहात् । तेन वै म सप्तममिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्त । सप्तममिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधत्ते । य एवं विद्वस्तल्यं प्रतिगृह्णानि । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णाति । सप्तममस्येन्द्रियस्यापक्रामति । तस्य वा उत्तानस्याङ्गीरसस्यत् प्राण प्रतिजग्रहुषः । अष्टममिन्द्रियम्यापाक्रामत् । तदेतेनैव प्रत्यगृह्णात् । तेन वै सोऽष्टममिन्द्रियम्यात्मन्नुपाधत्त । अष्टममिन्द्रियस्यात्मन्नुपाधते । य एवं विद्वान- प्राणत् प्रतिगृह्णाति । अथ योऽविद्वान् प्रतिगृह्णाति । अष्टममम्येन्द्रियस्यापक्रामति । यद्वा इदं किञ्च । तत्सर्वमुत्तानस्त्वाङ्गीरसः प्रत्यगृह्णात् । तदेनं प्रतिगृहीतं नाहिनत् । यत्किञ्च प्रतिगृह्णीयात् । तत्सर्वमुत्ता नस्त्वाङ्गीरसः प्रतिगृह्णात्वित्येव प्रतिगृह्णीयात् । इयं वा उत्तान आङ्गीरसः । अनयैवैनत्प्रतिगृह्णाति । नैन हिनस्ती ‘ति । किख । ‘यस्त्वामविद्वान् प्रतिगृह्णाति तां प्रतिगृह्णीयादेकासि न सहस्रमेकां त्वा भूतां प्रतिगृह्णामि न सहस्रमेका मा भूता विश मा सहस्रमित्येकामेवैनां भूतां प्रतिगृह्णाति न सहस्रं य एवं वेद स्योनासि सुषदा सुशेवा स्योनामाविश सुषदामाविश सुशेवामाविशेत्याह स्योनेनैनें सुपदा मुशेवा भूता विशति नैनँ हिनस्ति ’ इति । ‘मन्त्रार्थज्ञो जपन् जुइन् तथैवाध्यापयन् द्विजः । स्वर्गलोकमवाप्नोति नरकच विपर्ययेत् ’ ॥ इति मन्त्रार्थस्य दोषाघवमुच्यते । 34 २६६ श्री श्रीनिवासमत्विकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्णे सान्तानिकी यक्ष्यमाणमध्वगं सार्ववेदसम् । गुर्वर्थं पितृमात्रर्थं स्वाध्यायाद्युपपादिनम् || नवैतान् स्नातकान् विद्यात् ब्राह्मणान् धर्मभिक्षुकान् ’ ॥ इति बोधायनः - अथास्यातिथयो भवन्ति गुरोस्समानवृत्तिः वैखानसो गनश्रीः स्नातको राजा वा धर्मयुक्तस्तेषामभ्युत्थायासनं पाद्यमर्हणमर्थ्यं वा प्रयुञ्जीत । यास्त- लौषधयस्सन्ति ता देयाः । अन्यां वा प्रतिक्रियां कुर्वीत ’ इति । मधुपर्कप्रदानस्य कालान्तरेष्वपि कर्तव्यतावश्यकत्वस्य सत्त्वात् प्रकरणादिहोपन्यासः कृतः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सुवव्याख्यान तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रइने षोडश: खण्ड: समाप्तः ।4 अथ सप्तदश: खण्ड: – ०- द्यौस्त्वा ददा ’ त्विति ब्राह्मणान् भोजयित्वा ‘इन्द्रानी वर्चः इत्येषां प्रणाम कुर्यात् || १ | पुण्याहं वाचयित्वा आज्येन व्याहृतीला बान्धवैस्सह शुञ्जीत ॥ २ ॥ मधुधानोवोदनायां तोयपिष्टौ प्रतिनिधी गृह्णीयात् || ३ || यज्ञशिष्टमांसव्यतिरिक्तमांसस्य कलौ निषिद्धत्वात् मधुधामनी गृह्णीया- दित्युक्तम् । मधे दोषबाहुल्यमाह मनुः । / ‘सुरा वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते । तस्माद्राह्मण राजन्यौ वैश्यश्च न पिबेत्सुराम् || गौडी माध्वी च पेष्टी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका न पातव्या तथा मर्वा द्विजोत्तमै || यक्षरक्षः पिशाचानां मद्यं मांसं पुराऽऽसवम् । तद्ब्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नतां हविः ॥ अमेयञ्चापतेन्मत्तो वैदिकं वाप्युदाहरेत् । अकार्यमन्यत्कुर्वाणो ब्राह्मणो मदमोहितः ॥ तस्य कायगतं ब्रह्म मद्येनाप्लाव्यते सकृत् । तस्य व्यपैति तद्ब्रह्म शूद्रत्वञ्च निगच्छति ’ ॥ इति पिष्टशब्दोऽपूपार्थः । यस्मात् ‘आपो वेद्यथं सम्भारार्थं पृथिवी वनस्पतयः पश्वर्थ- मोगभव’ इति वेदानुशासनं भवति ॥ ४ ॥ २६४ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न ‘आपो वै सर्वा देवताः सर्वार्थसाधकाः ’ ‘आपो वा इदं सर्व’ मित्याद्याः श्रुतयः || वेद्यभावे पृथिवी प्रतिनिधिः । यव वेद्यां विहितं कर्म तदलाभे पृथिव्यामेव कुर्यात् । विहितसम्भाराभावे वनस्पतयः । यत्राष्टकादौ पशुर्विहितः तत्रौषधयः । ओषधीपिष्टकृतापूपादय इत्यर्थः ॥ स्मृति: ‘वेद्यथं पृथिवी सृष्टा सम्भारार्थं वनस्पतिः । पश्वर्थमोषधिर्माया इति वेदानुशासनम् ’ ॥ इति ‘काम्ये प्रतिनिधिर्नास्ति नित्यनैमित्तिकं तु सः । काम्ये व्यतिक्रमादृर्ध्वं नित्ये प्रतिनिधिं विदुः ॥ न च प्रतिनिधि देशकालयोरित्यथापरे । न भावस्य प्रतिनिधिर्न भावान्तरमिप्यते ’ ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ने सप्तदशः स्वण्ड: समाप्तः ।अथ अष्टादश: खण्ड: अथ प्राणाग्निहोत्रविधानम् ॥ १ ॥ स्वयंज्योतिरात्मा यजमानो बुद्धि: पत्नी हृदयपुण्डरीकं वेदिः रोमाणि दर्भाः प्राणो गाईपत्योऽपान आहवनीयो व्यानोऽन्वाहार्य उदान-सभ्यस्समान आवसत्थ्य इति पञ्चाग्नयो भवन्ति । जिह्वादी- न्द्रियाणि यज्ञपात्राणि रसादयो विषयाः हवींष्यस्य फलमोमित्यर्था - वाप्तिः । तदेवमेकाध्वर्युः आत्मयज्ञं संकल्प्य ‘अमृतोपस्तरणम ‘सीत्यन्नं प्रोक्ष्य अन्नमूक्तनाभिमृश्य ‘ऊर्जम्कर ‘मित्याधावं पीत्वा अङ्गुष्ठा- नामिका मध्यमै रादायान्नं ‘प्राणाय स्वाहा- अपानाय स्वाहा - व्यानाय स्वाहा - उदानाय स्वाहा - समानाय स्वाहा’ इति पञ्चाहुतीः पात्रं स्पृशन्नेव हुत्वा ‘ऊर्जस्कर’ मिति पुनश्वाऽधानं पीत्वाऽश्नीयान ॥ २ स्वशरीरस्थेषु प्राणादिरूपेण सितेप्यामपु अन्नादिद्रव्य होमविधी अग्निहोत्रसाम्यं दर्शयितुं यजमानादिकल्पनमाह स्वयं ज्योतिरित्यादिना । स्वयंज्योतिः स्वयंप्रकाशः परमात्मा - यजमानः । एष एव माधु कर्म कारयति तम् । यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीपति’ इत्यादि । ‘स्मृतिरतीतविषया मतिरागामिसंज्ञिता । यस्तु कर्तारमात्मानं मन्यते साध्वसाधुनोः । तस्य दोषवती प्रज्ञा न तत्त्वज्ञेति मे मतिः’ || इति यद्वा- ‘परमात्मशरीरभूतः प्रत्यगात्मा सोऽग्रिहोत्रस्य यजमान इति ध्यातव्यमिति । अनेन जीवात्मन: कर्तृत्वाभिमाननिरास उच्यते । पत्नी - बुद्धि: । ‘प्रज्ञा त्रैकालिकी ज्ञेया बुद्धिस्तात्कालिकी मता’ इति स्मृतिः । तात्कालिक मनोव्यापाररूपा बुद्धिः । बुद्धेः पत्नीत्वपरिकल्पनं जीवात्मनः करणाधिपत्वभवणादुच्यते । ‘स कारणं करणाधिपाधिपः’ इति श्रुतिः । हृदय- २७० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न पुण्डरीकं हृदयकमलं वेदिः । पञ्चानयो भवन्तीति । सर्वतृप्तिप्रदत्वादमित्वेन परिकल्पनम्। छान्दोग्ये यथा - ‘तयद्भक्तं प्रथममागच्छेत् तद्धोमीयं स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात् प्राणाय स्वाहेति प्राणस्तृप्यति, प्राणे तृप्यति चक्षुस्तृप्यति चक्षुषि तृप्यस्यादित्यस्तृप्यति आदित्ये तृप्यति द्यौस्तृप्यति दिवि तृप्यन्त्यां यत्किञ्चित् द्यौश्वादित्यश्चाधितिष्ठतस्तत्तृ तृप्यति, तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभि- रन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेन इति । अथ यां द्वितीयां जुहुयात्तां जुहुयाद्वयानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्यति, व्याने तृप्यति श्रोत्रं तृप्यति श्रोत्रे तृप्यति चन्द्रमास्तृप्यति चन्द्रमसि तृप्यति दिशस्तृप्यन्ति दिक्षु तृप्यन्तीषु यत्किञ्च दिशश्व चन्द्रमाश्वाधिति- ष्ठन्ति तत्तृप्यति, तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाथेन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति । अथ यां तृतीयां जुहुयात् तां जुहुयादपानाय स्वाहेत्यपान तृप्यति अपाने तृप्यति वाक् तृप्यति वाचि तृप्यन्त्यामभिस्तृप्यत्यमौ तृप्यति पृथिवी तृप्यति पृथिव्यां तृप्यन्त्यां यत्किञ्च पृथिवी चामिवाधितिष्ठतस्ततप्यति तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति । अथ यां चतुर्थी जुहुयात्तां जुहुयात्समानाय स्वाहेति समानस्तृप्यति समाने तृप्यनि मनस्तृप्यति मनसि तृप्यति पर्जन्यस्तृप्यति पर्जन्ये तृप्यति विद्युतृप्यति विद्यति तृप्यन्त्यां यत्किच विद्युञ्च पर्जन्यश्वाधितिष्ठतस्तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति । अथ यां पञ्चमीं जुहुयात्तां जुहुयादुदानाय स्वाहेत्युदान- स्तृप्यति उदाने तृप्यति त्वक् तृप्यति त्वचि तृप्यन्त्यां वायुस्तृप्यति वायौ तृप्यत्याकाशस्तृप्यात्याकाशे तृप्यति यत्किञ्च वायुश्वादित्यन्धाधितिष्ठतः तत्तृप्यति तस्यानुतृप्तिं तृप्यति प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति । स य इदम- विद्वानमिहोत्रं जुहुयात् यथाऽङ्गारानपोश्च भनि जुहुयात्तादृक् तत्म्यात् । अथ य एतदेवं विद्वानमिहोखं जुहोति तस्य सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्या- त्मसु हुतं भवति । तद्यथेषी का तूलमनी प्रोत प्र येतैवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते ’ इति । एवं सर्वेषां प्रतिपाद्याविदुषो नम्मनि हुताहुतिवद्वैफल्यमुक्ता विदुष इषीकातूलदृष्टान्तमुखेन शुष्कार्द्रपापानां विनाशब्ध प्रतिपाद्यते । अतः उपनयनादारभ्य प्राणामिहोत्वं कर्तव्यम् ।अष्टादश: खण्ड: ] हामोग् श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ’ यथेह क्षुधिता बाला मातरं पर्युपासते । एवं सर्वाणि भूतानि अग्रिहोत्रमुपासते ’ ॥ इति २७१ यज्ञपात्राणि - सुवादयः । रसादयः षड्रसाः लवणाम्लकटुतिक्त- मधुरकषायाः । यद्वा ’ रस्यास्त्रिम्धाः स्थिरा हृद्या’ इत्युक्ताः । विषयाः शब्द- स्पर्शरूपरसगन्धाः हवींषि - छान्दोग्ये पञ्चामिविद्यायामुक्ताः । यथा – ‘योषा वा व गौतमाभिः तस्या उपस्थ एव समित यदुपमन्त्रयते स धूमो योनिरचिः यदन्नः करोति तेऽङ्गाराः अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः तस्मिन्नतस्मिन्नम्नौ देवा रेतो जुह्वति तस्या आहुतेर्गर्भस्सम्भव’ तीति । तत्रैव-‘स यदशिशिषति यत्पिपासति यन्न रमते ता अस्य दीक्षाः । अथ यदभाति यत्पिबति यद्रमते तदुपसदैरेति । अथ यद्धसति यज्जक्षति यन्मैथुनं चरति स्तुतशस्त्रैव तदेति । अथ यत्तपोदानमार्जव- महिंसा सत्यवचनमिति ता अस्य दक्षिणाः’ इति । पुरुषविद्यावात् ‘तस्यैवं विदुषो यज्ञस्यात्मा यजमान श्रद्धा पत्नी ’ त्यादि श्रुत्यर्था अत्रानुसन्धेयाः ।
एवम्भूतस्याग्निहोत्रस्य फलमोमित्यर्थावाप्तिः । ‘ओमिति ब्रह्मे ‘ति श्रुतिः । ‘ओमितीदं सर्व’ भिति सर्वव्याप्तिर्वा । तदेवं ब्रह्मप्राप्तिकारणत्वात् एकेनैव यजमानेन कर्तुं शक्यम् । आत्मयज्ञम् - अन्तर्यामिणः परमात्मनः समाराधनमिति सङ्कल्प्य अनसूक्तेन - ’ अहमस्मी’ त्यभिमृश्य । अन्नाभिमन्त्रणं परिषेचना- नन्तरम् । अत्र परिषेचनमनुक्तमिति न शक्यम् । प्राणस्य नमत्वनिवृत्त्यर्थं परिषेचनं भूयते । छान्दोग्ये । स होवाच किं मे वासो भविष्यतीत्याप इति होचुः तस्माद्वा एतदशिप्यन्तः अध (पुर) स्ताच्चोपरिष्टाच्चाद्भिः परिदधति, लम्भुको ह वासो भवत्यननो ह भवति’ इति । यजुषि - ‘ऋतन्त्वा मत्येन परिषिञ्चामीति सायं परिषिञ्चति, सत्यन्त्वर्तेन परिषिञ्चामीति प्रातः’ इति परिषेचनं विधीयते । स्मृतौ च ‘सायं प्रातर्द्विजातीनामशनं विधिचोदितम् । नान्तरा भोजनं कुर्यादग्निहोत्र- समो विधि:’ इति । पुनश्चाधावं पीरवेत्यादि । ’ तस्मादशिप्यन्नाचामेदशि- स्वाऽऽचामेदेतदेव । तदक्षमननं कुरुते ’ इति श्रुतिः || २७२ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् | द्वितीय प्रश्न बुद्धशातातपः – ‘परिधानमपोशानं पूर्वमाच्छादन परम् । तथा भवत्यन्नमनमं हि सोत्तरीयं तथाऽमृत’ मिति ॥ भोजनकाले आसनादिनियमे मनुः । तथा व्यामः बोधायनः स्मृत्यन्तरे अत्रि: प्यास: प्रचेताः । ‘भोजने मूर्तिहोमे च कुर्यादुत्कुटिकामनम् । इनि ‘आयुष्यं प्राखो भुङ्क्त यशस्य दक्षिणामुखः । श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते मृतं भुङ उद: ॥ इति ‘पश्चाद्रों भोजन कुर्यात्प्राखो मौनमास्थितः । , 1 हस्त पादौ तथैवास्यमेषु पश्चार्द्रता मता ॥ इति ‘मन्त्रेण च द्विराचम्य गोमयेनोपलेपिते । भस्मना वारिणा वापि मण्डलं कारयेत्ततः || चतुरश्र त्रिकोण वा वर्तुलचाधेचन्द्रकम् । कर्तव्यमानुपूर्व्येण ब्राह्मणादिषु मण्डलम् || पात्रावस्थानतो न्यूनमधिकं वा न कारयेत्’ || इति ‘पलाशपद्मिनीचूतमधूककदलीदलैः । एतेष्वनिन्दितैः पत्रैः भोक्तव्यं तुल्यजातिभिः ॥ इति ‘कदलीगपत्र च पद्मपत्रे जस्पृशि । वल्लीपाप मुक्ता चान्द्रायणं चरेत्’ || इनि ‘वटाश्वत्थपर्णेषु कुभितिन्द्रकपर्णयोः । कोविदारकरनेषु मुक्ता चान्द्रायणं चरेत् ’ ॥ इनि ‘मृण्मये पर्णपृष्ठे वा कार्पान्तवेश्मनि । नाश्नीयान पिवेश्चैव न करे तथाऽखलो || ६ एक एव तु यो भुङ्क्ते विमले कांस्यभाजन | पलान्विंशतिकादर्वागत ऊर्ध्वं यथेच्छया ||अष्टादश: खण्ड: ] व्यास: गहा अत्रि: - व्यासः श्रीमहाभारत भारद्वाजः 6 सौवर्ण राजत कांस्ये पात्र भस्माम्बुशोधिते । कदल्यादौ सुपात्र वा भृञ्जीयात्प्रयतो नरः ’ ॥ इनि दृष्ट्टा प्रणम्यादौ प्राञ्जलिः कथयेत्ततः । , अस्माकं नित्यमवेतदिति भुक्ताऽभिवन्दयेन ॥ इति अन्न प्रक्ष्यामृतोऽपीति अभिमृश्यान्नमुक्ततः । अभिघार्य च गायत्र्या प्रोक्ष्यान्नं परिषिञ्चति ।। इति सत्यन्त्वतेननि प्रातस्यायमेवामृतादिना । अमृतोपम्न रणमसीयूजेस्करमिति त्रुवन ॥ जलं पिवेत्रगतमिदमाचमनं स्मृतम् । मोटके दक्षिणपाणि कुर्यादि प्रदक्षिणम् ॥ अपेये तद्भवेापः पीला चान्द्रायणं चरेत । आपोशन करे कृत्वा कृत्या पात्रे तिलोदकम् || धानभूत्रेण तुल्यं पुनः पूर्यते यदि । अक्रुत्वाऽऽपोशनं भुक्ता गायत्र्यष्टशतं जपेत् ॥ हात ‘ममी पादौ प्रतिष्ठाप्य यो भुङ्क्त वाम्यतः शुचिः । भोजन भोजने विप्रस्त्रिगत्रफलमश्नुते ॥ इति स्वयं प्रक्षाल्य पात्राणि दत्तमन्नन्तु भार्यया । मनत्यं सतं सोष्णं हितं पश्यं मितं तथा ॥ इति , ‘हृदि ध्यायन् हरिं नम्मै निवेद्यान्न समाहितः । मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैः गृहीत्वाऽन्नमिदं पुनः || प्राणाय चेयपानाय व्यानाय च ततः परम् । उदानाय समानाय स्वाहेति जुहुयात्क्रमात् ॥ इति ‘निवेद्य हृदि तद्भयः परिषेकादिपूर्वकम् । जुहुयादाहुतीर्विष्णौ प्राणापानादिसंज्ञके ’ ॥ इति 35 २७३ ર૪ व्यासः
- श्री श्रीनिवासनजिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने
- ‘पूजयेदशनं नित्यमद्याचैतदकुत्सयन् ।
- दृष्ट्टा हृष्येत्प्रसीदेव प्रतिनन्देच्च सर्वशः || पुवितं प्रशनं नित्यं बलमूर्ज प्रयच्छति । अपूजितन्तु तदुक्तमुभयन्तु हिनस्ति तत्’ || ‘अङ्गुष्ठं तर्जनी चैव मध्यमा च तृतीयका ।
- तिम्रो द्वाक्कुली चैव प्रशस्ता: पात्रधारणे ’ ॥ इति
- ‘यथा रस न जानाति जिहा प्रणाहुतीर्द्विजः ।
- तथा समाहितः कुर्यात्प्राणाहुतिमतन्द्रितः ’ ॥ इति
- चन्द्रिकायाम् - ‘भक्ष्यं भोज्य च नमो नारायणेति यः ।
- अभिमन्त्र्य स्पृशन् भुङ्क्ते स याति परमां गतिम् ’ ॥ ’ नावश्य भोजने मौन कुटुम्बाश्रमवासिनाम् ।
- वाचोपचार: कर्तव्यो भुञ्जतां सह भोजने’ ।। इति ‘मौनत्रतं महाकष्ट हुंकारेणापि नश्यति ।
- श्रत्रि:
- व्यासः
- सुमन्तुः
- तदा मनि महान् दोषस्तस्मात्तां नियतश्चरेत्’ ।। इति मौनी वाऽप्यथ वाऽमौनी प्रहृष्टस्संयतेन्द्रियः । भुञ्जीत विधिवद्विप्रो न चोच्छिष्टानि चावपेत् ॥ प्राणामिहोत्रादन्यत्व नासौ मौनं समाचरेत् । यदि भुञ्जीत तूष्णीन्तु सर्वत्रैवमभोजनं ॥
- म पापो आतरं हन्ति सन्ततिश्चाचिराद् भ्रुवम् ’ ॥ इति
- ‘आसने पादमारोप्य ब्राह्मणा ये तु भुञ्जते ।
- ।
- मुखेन धमितश्चानं तुल्यं गोमांसभक्षणम् ॥
- ‘क्कप्रमाणपिण्डांश्च प्रसेदेकैकशः पुनः ।
- वक्कूषिकन्तु यः पिण्डः आत्मोच्छिष्टस्स उच्यते ||
- वक्तावशिष्टमन्यच्च मुखनिस्स्मृतमेव च ।
- अभोज्यं तद्विजानीयाद्भुक्ता चान्द्रायणं चरेत् ॥ इतिअष्टादश: खण्ड:
- शौनकः –
- स्मृत्यन्तरे -
- बपनाह
- पराशरः
- सुमन्तुः
- श्रीवलानसगृह्यसूत्रम्
- “नियैव प्रसेदन्नं रदनेन न संस्पृशेत् । एवं प्राणाहुतिं हुत्वाऽऽश्नीयादूर्जस्करन्त्विति ॥ अष्टौ प्रासा मुनेर्भक्ष्या पोडशारण्यवासिनः । द्वात्रिंशत्तु गृहस्थस्य अमितं ब्रह्मचारिणः || प्राद्रवं पुरुषोऽभीयान्मध्ये तु कठिनाशनः । अन्ते पुनर्दवाशी तु बलारोम्यान मुञ्चति ॥ इति 1 ‘भुञ्जीत प्राङ्मुखो भूत्वा पूर्वन्तु मधुरं रसम् । लवणाम्लौ तथा मध्ये कटुतिक्तौ ततः परम् ॥ काले प्रीणयते भुक्तं साम्यमन्न न बाधते । लघु प्राक् जीर्यते क्षिप्रं निम्धोष्णं बलवर्धनम् || क्षिप्रभुक्तं तथा चान्नं धातुसाम्यं करोति हि । मात्रशस्सर्वकाल म्यान्माले हान्नाः प्रवर्तिताः || द्वौ भागौ पूरयेदन्नैः जलेनैकं प्रपूरयेत् । मारुतम्य प्रचारार्थं चतुर्थमवशेषयेत् ॥ इति ‘लगुनं गृञ्जनञ्चैव पलाण्डुकवकानि च । वृन्ताकनालिकेराम्बुलवणान्युप्कराणि (?) च ।। निर्यासप्रभवास्सर्वा हिङ्गुद्रव्यं विनैव तु । भूस्तृणं शिशुकञ्चैव तथा शाकमुदुम्बरम् ’ ॥ इ ‘कूश्माण्डं बृहतीचैव तरुणीमूलकं तथा । श्रीफलच कलिङ्गञ्च धात्रीं प्रतिपदादिषु ||
- शिरः कपालमार्द्रश्च नखचर्म तिलानि च । आम्लमालकचैव अष्टम्यादिषु वर्जयेत् ॥ २७५
- शिरो-नरिकेलम् । कपालम् - अलाबु - आर्द्र- कलञ्जिकाय । पटोलन गोoचिक्कु । चर्म - चम्पककाय । ( इति आन्ध्रभाषायाम् ). २७६- विष्णु देवल: पंठीनस: श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्नं ’ ’ उदुम्बरफलचैव तिलानपि तथैव च । यदिच्छेत्स्वर्गगमनमष्टम्यादिषु वर्जयेत् ॥ धात्रीफलं भानुवारे श्रीफलं शुक्रवासरे। शमीफल मन्दवारे श्रीकामः परिवर्जयेत्’ || इति ‘वर्जयेच्छवेतवृन्ता कमलाबु वर्तुलं तथा । छलाकं लशुनश्चैव उद्भिदश्चासुरी तथा ’ ॥ इति वार्ता] ककतकालिङ्गबिंबोदुम्बरभिम्सटाः । भक्षयन् पतितस्तु स्यादपि वेदान्तगो द्विजः ॥ इति ‘वृन्ताकनालिकापोतीकुसुम्बाश्मन्तकानि च । उपानकं तथा वल्ली रक्तशिच वर्जयेत ॥ अवलीढं श्रमाजरिवान्तकुक्कुटमूषिकैः । गोघृतं शकुनोच्छिष्टं दन्तकाष्ठञ्च कामतः || पिशुनानृतिनाञ्चैव केशकीटसमन्वितम् । एकन पाणिना दत्तं शूद्रदत्तं न भक्षयेत् ॥ घृतं तैलख लवण पानीयं पायसं तथा ’ ॥ इति ‘दधि मक्ष्यच्च शुक्तषु सर्वश्च दधिसम्भवम् । ‘ऋजीषपकं भक्ष्यं स्यात्सर्पियुक्तमिति स्थितिः ’ ॥ अपृपाश्च, करम्भाश्च धाना वाटकसक्तवः । शाकं विम्वमपूपच सूपं कृसरमेव च ।। यवागृ पायमञ्श्चैव यच्चान्यत्स्नेहसंयुतम् । सर्व पर्युषितं भोज्यं शुक्तञ्चत्परिवर्जयेत ॥
- ऋजीषपत्रम् - ऊष्मपबवम् । पिट्टकरम्भाः- दधिमिश्रमक्तत्रः ।
- वटका मापभेद ।अष्टादश: खण्ड: ] स अन्नं पर्युषितं भोज्यं स्नेहाक्तं चिरसंस्थितम् । अस्नेहा अपि गोधूमयवगोरसविक्रियाः ’ ॥ इति ‘अपूपारसक्तवो धानाः तकं दधि घृतं मधु । एतत्पण्येषु भोक्तव्यं भाण्डलेपं न चेद्भवेत् ’ ॥ इति ‘अन्तर्दशाहे गोक्षीरं विवत्सायाश्च गोः पयः । ‘घृतात्फेनं घृतान्मण्ड पीयूषमथवार्द्रगोः । सगुडच मरीच्यक्तं तथा पर्युषितं दधि’ || इति ‘अवालुकगतं तोयमस्नेहासिक्तमोदनम् । असूत्रप्रथितं पुष्पं त्रयं पयुषितं स्मृतम् ’ ॥ इति ‘यस्तु पाणितले भुंक्तं यस्तु फूत्कारसंयुतम् । शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्थं न चासने || नाईवासा नार्द्रशिरा न चायज्ञोपवीतवान् । न प्रसारितपादस्तु पादारोपितपाणिमान् ॥ न बाहुसव्यसन्धिश्च न च पर्यङ्कमास्थितः । न वेष्टितशिराश्वापि नोत्सङ्गकृतभाजनः ॥ नैकवस्त्रो दुष्टमध्ये सोपानत्कस्सपादुकः । न चर्मोपरिसंस्थश्ध चर्मावेष्टितपार्श्ववान्’ ॥ ‘ग्रासशेषं न चाभीयत् पीतशेषं पिबेन्न च । शाकमूलफलेक्षूणि दन्तमेदैर्न भक्षयेत् ॥ ‘वृथा न विकिरेदनं नोच्छिष्टः कुत्रचिद्रजेत् । शूद्रभुक्तावशिष्टन्तु नाद्याद्भाण्डस्थितन्तु वा ॥ न भिकांस्ये सन्ध्यायां भाद्धानं शिशुभिस्सह । दम्पत्योर्मुकशेषन्तु भुक्ता चान्द्रयणं चरेत् ॥ २७७ २७८ बृहस्पतिः – बृजमन अत्रि: व्यासः शातातपः गोभिल:
श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने ‘नृणां भोजनकाले तु यदि दीपो विनश्यति । पाणिभ्यां पात्रमादाय भास्करं मनसा स्मरन् || पुनश्च दीपिकां दृष्ट्रा तच्छेषं भोजयेन्नरः । पुनः पुनर्न भोक्तव्यं भुक्ता पापैः विलिप्यते ’ ॥ नान्धकारे न चाकाशे न च देवालयादिषु । शून्यालये देवगृहे विहायसि जलाशये ’ ॥ इति ’ न पिबेन्न च भुञ्जीत नरस्सत्येन पाणिना’ || इति ‘पय: करनखाग्रेषु निस्सृतं न पिबद्दिजः । उद्धृत्य वामहस्तेन पयःपानं सुरासमम् || ‘शब्देनापः पयः पीत्वा शब्देन घृतपायसम् । शब्देनापोशनं पीत्वा सुरापानसमं भवेत् ॥ आस्येन न पिबत्तीय करेणैव पिबेव तत्’ || इति अग्रासनोपविष्टस्तु यो भुङ्क्ते प्रथमं द्विजः । बहूनां पश्यतां सोऽज्ञः पङ्क्तया हरनि किल्बिषम् ’ ॥ इति ‘एकपङ्क्तयुपविष्टानां विप्राणां सहभोजनं । यद्यकोऽपि त्यजेत्पातं नाश्नीयुरितरे त्वनु || मोहात भुङ्क्ते यस्तत्र स सान्तपनमाचरेत्’ || इति पंठीनसिः - ‘लवणं व्यञ्जनञ्चैव घृतं तैलं तथैव च । लेच पेयञ्च शोप्यच्च हस्तदत्तं न भक्षयेत्’ || इति ‘घृतं तैलख लवण पानीयं पायसं तथा । भिक्षा च हस्तदत्ता च न माझा यत्र कुत्रचित् || तस्मादन्तर्हितानं हि पर्णेन च तृणेन च । प्रदद्यान तु हस्तेन नायसेन कदाचन || अपकं स्नेहपकच हस्तेनैव प्रदापयेत् ’ ॥ इतिअष्टादश: खण्ड ] व्यासः कात्यायनः गौतम: व्यासः बसिष्ठ: व्यासः विष्णुधर्म - ’ श्रीमानसगृह्यसूत्रम् उदक्यामपि चण्डाल श्वानं कुक्कुटमेव च । भुञ्जानो यदि पश्येत्तु तदन्नन्तु परित्यजेत् ’ ॥ इति ’ चण्डालपतितोदक्यावाक्यं श्रुत्वा न भोजयेत् । ‘एकपङ्क्तयुपविष्टानां दुष्कृतं यदुरात्मनाम् । सर्वेषां तत्समं तावद्यावत्पङ्क्तिर्न भिद्यते || अमिना भस्मना चैव स्तम्बेन सलिलेन वा । द्वारेण चैव मार्गेण पक्तिभेदस्तृणेन च ’ ॥ इति ‘पीत्वाऽपोशनमश्नीयात्पात्रदत्तमगर्हितम् । भार्याभृतदासेभ्यः उच्छिष्टं शेषयेत्ततः ॥ ‘नाद्यात्सूर्यग्रहात्पूर्वमहि सायं शशिग्रहात् । ग्रहकाले तु नाश्नीयात् स्नात्वाऽश्रीयाच्च मुक्तयोः || मुक्ते शशिनि भुञ्जीत यदि न स्यान्महानिशा । अमुक्तयोरस्त गयोयेदि दृष्ट्रा परेऽहनि ’ ॥ इति
- ‘प्रस्तोदये विधोः पूर्वं योऽहर्भोजनमाचरेत् । सूर्यग्रहे तु नाश्नीयात्पूर्व यामचतुष्टयम् || चन्द्रग्रहे तु यामांस्त्रीन् बालवृद्धातुरैर्विना ’ ॥ इति ‘अपराहे न मध्याह्ने मध्याह्ने न तु सङ्गवे । भुञ्जीत सङ्गवे चेत्स्यात् न पूर्व भुजिमाचरेत् || अर्कद्विपर्वरात्रौ च चतुर्दश्यष्टमी दिवा । एकादश्यामहोरात्र मुक्ता चान्द्रायणं चरेत् || ‘अहोरात्रं न भुञ्जीत चन्द्रसूर्यौ ग्रहास्तगौ । मुक्ति दृष्टा तु भोक्तव्यं खानं कृत्वा ततः परम् ॥ ‘प्रस्तोदये तथा सूर्ये न रात्री भोजनं चरेत् । २७९ २८० वसिष्ठ: - श्री श्रीनिवासमसकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न ‘रवेस्त्रीणि पवित्राणि रविस्सन्तिसप्तमी ( 2 ) । त्रिषु मध्ये द्वयं माझं न वारव्रतिको भवेत् ’ ॥ सन्ध्याकाले यदा राहुर्मते शशिभास्करौ । तदहर्नैव भुञ्जीत रात्रावपि कदाचन || आरनालच तकच पाथेयं घृतपाचितम् । उदकश्च कुशश्छन्नं न दुप्येद्वाहुस्तके ’ ॥ इति एकादशीविषये • परमापगतो वापि न भुञ्जीत हरेर्दिनं । न निर्यधारयेत्पुण्डं नान्यं देवं प्रपूजयेन |! न भोक्तव्यं न भोक्तव्यं सम्प्राप्ते हरिवामरे । एकादशेन्द्रियैः पापं यत्कृतं भवति प्रिये ! || एकादश्युपवासेन तत्सर्व क्लियं व्रजेत् । स ब्रह्महा स गोश्व स्तेयी च गुरुतल्पगः ॥ एकादश्यान्तु यो पक्षयोरुभयोरपि । एकादशीतं तच नित्यं काम्यमिति द्विधा || नित्यं सदा यावदायुर्न कदाचिदतिक्रमेत् । फलाश्रुतेर्विस्पृहया तन्नित्यमिति कीर्तितम् || मायुज्यादिफलश्रुत्या तच काम्यमितीरितम् । शुद्धा चैवापि विद्या च द्विविधा परिकीर्तिता ।। इयमेकादिशी तावत् विद्धा - शुद्धा अधिकैकादशी - अधिकद्वादशीति चतुर्विधा । अत भृगुः ॥ ’ पूर्वविद्धा यदा नन्दा वर्जिता श्रवणान्विता । तथाऽष्टमीं पूर्वविदां सऋक्षां वा परित्यजेत ’ ॥ इतिअष्टादश: सण्ड: ] बेचमाणम् ब्रह्माण्डे ‘वेभचैवातिवेश्य महावेधस्तथैव च । अरुणोदयः गोमिल: योगवेभ्य चत्वार उपवासस्य दूषकाः ॥ प्रभासन्दर्शनात्पूर्व सार्वन्तु घटिकात्रयम् । एकादश्यन्वितं प्राक्तु वेध इत्युच्यते बुधैः ॥ उदयात् प्राक् द्विषटिका एकादश्यन्विता भवेत् । पूर्वन्तु दशमी व्याप्तमतिवेधस्स उच्यते ॥ सूर्यस्य दर्शनादर्वा घटिकार्थेन दृश्यते ।
- महावेषन्तु तं विद्यात्सूर्यमण्डलदर्शने । दशमी दृश्यते या तु योग इत्युच्यते बुधैः ॥ इति ‘उदयात् प्राक् चतस्तु घटिका अरुणोदयः’ । ‘अरुणोदयवेलायां दशमी यदि सङ्गता । सम्पृक्तैकादशीं तां तु मोहिन्यै दत्तवान् विभुः || मापदीये ‘उदयात्प्राक् विघटिका व्यापिन्यैकादशी यदा । सम्पृक्तैकादशी नाम त्यजेद्धर्मविवृद्धये ॥ माछे- यदि सूर्योदयादर्वाक् दृश्यते दशमी कला । सा दुष्टैकादशी नाम त्यजेद्विष्णुपरायणः || आदित्योदयवेलायामारभ्याषष्टिनाडिकाः । सीकादशी नाम त्याज्या धर्मफलेप्सुभिः || राज्यपुत्रसमृद्धधर्म द्वादश्यामुपवासयेत् । तत्र क्रतुशतं पुण्यं त्रयोदश्यान्तु पारणम्’ || इति ‘अर्धरात्रात्पर या दशमी विद्यते कका । कपाकयेन इत्याद्दुराचार्या ये हरिप्रियाः ॥ 36 २८१ २८२ नारवः सौनक:- P श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने हरिप्रियाः वैखानसा इति पूर्वमेव निरूपितम् । अर्धरात्रात्परं यत्र दशमी विद्यते कला । वैखानसविदो विप्रा मद्भक्तान्तमुपोषणम् || न कुर्युरिति सम्बन्धः । कपालवेधस्य अरुणोदयवेधस्य च मेदाभावात् ॥ 4 ‘अर्धरात्रात्रे विद्धा विद्धा वाप्यरुणोदये । अपि षड्घटिभिर्युक्ता सदा तां परिवर्जयेत् ॥ सुराबिन्दुसमायुक्तं गङ्गातोयं यथा तथा । सुरा वै गन्धमात्रेण दूरतः परिवर्जिता || तथैव दशमीविद्धाप्यर्धरात्रे ऽरुणोदये । यद्वाऽरुणोदये न स्यादशमी तु क्लापरा ॥ सा शुद्धैकादशी प्रोक्ता यदि न स्यात्परेऽहनि ’ ॥ इति ‘अर्धरात्रे तु केषाञ्चित् दशम्या वेध इष्यते । अरुणोदयवेलायां नावकाशो विचारणे || कपालवेव इत्याहुराचार्या ये हरिप्रियाः । न तत् मम मतं यस्मात्नियामा रात्रिरिष्यते ’ ॥ इति इदं वचनमरुणोदयवेधस्य नियमेन परिहरणीयत्वद्योतकम् । भविष्यपुराणे ‘दशमी तु कला काष्ठा अर्धरात्रेऽरुणोदये । विद्धा त्याज्या वैष्णवेन शुद्धाप्याधिक्यसम्भवे ॥ स्काये ——-
( अरुणोदयकाले तु दशमी यदि दृश्यते । वैष्णवैः प्रतिहर्तव्यं तद्दिनैकादशीव्रतम् || ‘अरुणोदयकाले तु दशमी यदि दृश्यते । न तत्रैकादशी कार्या धर्मकामार्थनाशिनी ॥ दशमीशेषसंयुक्तो यदि स्यादरुणोदयः । नैवोपाप्यं वैष्णवेन तस्मिनैदादशी व्रतम् ॥अष्टादश: खण्ड: ] भारव: सूर्यसिद्धान्ते नारदीये - ‘दशमीशेषसंयुक्ता गान्धार्या समुपोषिता । तस्याः पुत्रशतं नष्टं तस्मात्तां परिवर्जयेत् ॥ ‘अतिवेषमहावेधौ ये चान्यतिथिषु स्मृताः । सर्वेऽप्यवेधा विज्ञेया वेधस्सूर्योदये मतः ॥ ‘सर्वाचेताश्च तिथयः उदयादेव याः स्थिताः । शुद्धा इति हि विज्ञेया षष्टिर्नाड्यो हि वै तिथिः || ‘आदित्योदयवेलायामारभ्याषष्टिनाडिकाः । या तिथिस्सा तु शुद्धा स्यात् सर्वतिथ्या अयं विधिः || आदित्योदयमारभ्य पुनस्तस्योदयावधि । एकादशी सा विशुद्धा विद्वा स्यादशमीयुता । सर्वास्वपि तिथिष्वेव शुद्धाविद्धात्वनिश्वयः ॥ २०३ इति योगवेधस्य त्याज्यता स्मर्यते । एवं सामन्येनोक्तत्वाद्योगवेध एव परिहर्तव्य इति चेत् - तदसत् ॥ ‘प्रतिपत्प्रभृतयस्सर्वा उदयादोदयं रवेः । इति स्कान्दवचनात्, सम्पूर्णा इति विज्ञेया हरिवासरवर्जिताः ’ ॥ ‘अरुणोदयं यदा शुद्धं दशमीगन्धवर्जितम् । सर्वपापविनिर्मुक्तमुपोप्यं तद्दिनं हरेः ’ ॥ इति भविष्यपुराणवचनाच एकादशीव्यतिरिक्तविषयत्वागतेयगवेषस्य । ‘मोहिन्यास्तु वचस्त्वा सुरास्सर्वे महीपते । सञ्चिन्त्य सुचिरं कालं दिगम्बरपुरोगमाः || यमस्य दर्शनार्थाय वैकुण्ठव्यसनाय च । पाषण्डिनां विवृद्धधर्म पापसञ्जननाय च ॥ २०४ पा भारतीय बासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने उत्स्ते मोहिनी देवा लोकसम्मोहनाय च । दतं मोहिनि ! ते स्थानं प्रत्यूषे दशमी यदि । दुहं हरिदिनोपेतं दशम्याः प्रान्तमेव हि ॥ इति ‘दशम्याः प्रान्तविद्धं हि दतं जम्भासुराय तु । ब्रह्मणा परितुष्टेन धूर्जटेर्वचनेन च ॥ न प्रार्थयेयमुदयं न चैव हरिवासरम् । वैनतेयोदयं मां दीयतां विबुधेश्वराः ॥ सूर्योदये विहीनन्तु दशम्याः प्रान्ततः स्थितम् । पद्मनाभदिनासन्नं तत्र यत्स्यात् फलं तव ’ ॥ ‘कलान्वये तु विप्रेन्द्राः ! दशम्येकादशीं त्यजेत् । सुरया विन्दुना स्पृष्टं गङ्गाम्भ इव निर्मलम् || पत्रिकायाम् – ‘सम्पूर्णैकादशी यत्र प्रभाते पुनरेव सा । लुप्यते द्वादशी तत्र उपवासः कथं भवेत् ॥ उपोप्ये द्वे तिथी तत्र विष्णुप्रीणनतत्परैः । सकामैर्गृहिभिः पूर्वा निष्कामैर्यतिभिः परा ॥ स्का- माइये ‘प्रथमेऽहनि सम्पूर्णा दृश्यते चेत्परेऽहनि । द्वादशी सकलाकाष्ठा यदि न स्यात्परे ऽहनि । पूर्वा कार्या गृहस्यैश्ध यतिभिश्चोत्तरा तिथिः ।। ‘एकादशी भवेत्पूर्णा दोषगन्धो न दृश्यते । कला काहा च घटिका दृश्यते चेत्परेऽहनि || तत्रोपवासो विहितश्चतुर्थाश्रमवासिनाम् । विधवायाध तवैव परतो द्वादशी न चेत् । सकामानां गृहस्थानां पूर्वलोपोषणं भवेत् ॥अष्टावक्षः सम्प: ] स्काये - श्रीज्ञानसमूहासून ‘सम्पूर्णैकादशी यत्र प्रभाते पुनरेव सा । तत्रोपवासो विहितो वनस्थस्य यतेस्तथा ॥ विधवायाश्च तत्रैव परतो द्वादशी न चेत् । बलिपुराने पूर्वत्रैव गृहस्थानां नारीणां ब्रह्मचारिणाम् ’ ॥ ‘एकादशी तु सम्पूर्णा प्रभाते पुनरेव सा । पूर्वामुपवसेत्कामी निष्कामस्तूतरां सदा । पूर्व क्रतुशतं तत्र त्रयोदश्यान्तु पारणम्’ || इति शुद्धलक्षणम् यथा - गावडे- ‘उदयात् प्राक् यदा विम मुहूर्तद्वयसंयुता । सम्पूर्णेकादेशी ज्ञेया तत्रैवोपवसेद्गृही ’ ॥ भविष्यपुराचे - ’ आदित्योदयवेलायाः प्राक् मुहूर्तद्वयसंयुता । एकादशी सा हि शुद्धा विद्वान्या परिकीर्तिता ॥ पद्मपुराणे
शुद्धैकादश्यधिकद्वादशी प्रस्तुत्य नारदः । ‘एकादशी भवेच्छुद्धा परतोऽपि न वर्षते । द्वादशी वर्धते वापि एकादश्यामुपोषयेत् ॥ न चेदेकादशी विद्धा द्वादशी परतः स्थिता । उपोष्यैकादशी तत्र यदीच्छेत्परमं पदम् ॥ 11 ‘एकादशी भवेच्छुदा परतोऽपि न वर्धते । उपोष्यैकादशी शुद्धा द्वादश्यप्यधिकापि च ॥ ‘एकादशी भवेत्पूर्णा द्वादश्यां नास्ति चेत्कला । द्वादशी च त्रयोदश्यां कला काष्ठापि विद्यते । उपोष्यैकादशी शुद्धा द्वादश्यामेव पारणम्’ || ‘एकादशी तु सम्पूर्णा अपरेऽहनि वर्षते । द्वादशी वर्षते वापि एकादश्यामुपोषयेत्’ || ન્ય 3 बाराहे
पद्मपुराणे माये - श्री श्रीनिवासमविकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने शुद्धानामप्यधिकद्वादशीविषये गारुडे । ‘सम्पूर्णैकादशी यत्र प्रभाते पुनरेव सा । तत्रोपोष्या परा पुण्या परतो द्वादशी यदि ॥ ‘एकादशी विष्णुना चेादशी परतः खिता । उपोष्या द्वादशी तत्र यदीच्छेत्परमं पदम् ॥ सम्पूर्णैकादशी यत्र प्रभाते पुनरेव सा । वैष्णवी चेचयोदश्यां घटिकेकापि दृश्यते । गृहस्थोऽपि परां कुर्यात् पूर्वा नोपवसेचदा ’ ॥ ‘पूर्णाऽप्येकादशी त्याज्या वर्धते द्वितयं यदि ’ । ‘एकादशी भवेत्पूर्णा परतो द्वादशी यदि । तथाऽप्येकादशीं त्यक्ता द्वादशीं समुपोषयेत् ’ ॥ ‘पूर्णा भवेचदा नन्दा भद्रा चैव न वर्षते । तदोपोप्या तु भद्रा स्वातिविवृद्धिः प्रशस्यते ॥ कालिकापुराणे - ‘एकादशी भवेत्पूर्णा परतो द्वादशी भवेत् । उपोप्या द्वादशी तल तिथिवृद्धिः प्रशस्यते ॥ दशमीमिश्रिता पूर्वा समा वृद्धि गता परा । उपोष्या द्वादशी तत्र न दशम्या युता कचित् ॥ एकादशीमुपोष्येत द्वादशीमथापि च । विमियां वापि कुर्वीत न दशम्या युता कचित् ’ ॥ दिनशयविषये । ‘द्वादशीस्वाता मत्र भवत्येादशी तिथिः । दिनक्षयेऽपि सा पुण्षा न शम्या युता कचित् ॥ ‘एकादशी द्वादशी च राशिशेने प्रयोदशी । तवं पुयोवश्यान्तु पारणम् ’ ॥अष्टादश: सण्ड: ] समुच्चये. - स्का
एकादशी द्वादशी च रात्रिंशेष प्रयोदशी । त्रिभिर्या सा तिथिः कार्या सर्वपापहरा स्मृता ॥ द्विस्पृगेकादशी यज्ञ तत्र सन्निहितो हरिः । पुण्यं क्रतुशतस्योक्तं त्रयोदश्यान्तु पारणम् ॥ द्वादशीसङ्गता यत्र भवत्येकादशी तिथिः । दिनक्षयेऽपि सा पुण्या न च त्याज्या कदाचन ॥ पत्रिकायाम् - ‘एकादशी द्वादशी च रात्रिशेषे वयोदशी । त्रिस्पृशी नाम सा प्रोक्ता ब्रह्महत्यां व्यपोहति । तत्र ऋतुशतं पुण्यं त्रयोदश्यान्तु पारणम्’ || ‘एकदशी द्वादशी च रात्रिशेषे त्रयोदशी ।. यत्तु - विहस्पृगहोरात्रं सोपोष्यं तत्सुतार्थिभिः || एकादशी द्वादशी च रात्रिशेषेत्रयोदशी । उपवासं न कुर्वीत पुत्रपौत्रसमन्वितः ’ ॥ २०७ इति वचनम्, तत् तिथित्रयप्रयुक्तोपवासनिषेधपरम् । नैकादशीविषयम् । तदुपवासस्य नित्यत्वेनावश्यकर्तव्यत्वात् । स्काम्बे- ‘शुद्धं हरिदिनं न स्याद्वादशीं ग्राहयेत्तदा । द्वादश्यामुपवासोऽत्र तयोदश्यान्तु पारणम् । अन्यथा कुरुते यस्तु स याति नरकं ध्रुवम् ॥ कात्यायनः ‘दशम्यनुगता हन्ति द्वादशद्वादशीफलम् । …. त्रयोदश्यान्तु पारणम्’ || तत्प्रयुक्तोपवासस्य निषेधोऽयमुदाहृतः । प्रयुक्तयन्तरयुक्तस्य न विधिर्न निषेधनम् ॥ तत्प्रयुक्तं - सङ्क्रांत्यादिप्रयुक्तम् । प्रयुक्तचन्तरयुक्तस्य- निस्यैका- दश्युपवासविधेः । ૨૯૯ वैमिनिः ( दोषः श्रीनिवासनसिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने ‘तनिमितोपवासस्य निषेधोऽयमुदाहृतः । अनुषास्ततो प्रायो यतो नित्यमुपोषणम् ’ ॥ अनुषङ्गः - तिमित्रयसङ्कान्त्यादिः । एकादशीसम्बद्धसकन्यादिषु न )} अनुज्ञनिषेधमाह गौतमः । मालवे f
जैमिनिः पाचे. मोभितः ‘आदित्येऽहनि सङ्क्रान्त्यामसितैकादशीषु च । व्यतीपाते कृते श्राद्धे पुत्री नोपवसेद्गृही’ ॥ दिनक्षये च सङ्कान्त्यां ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः । उपवासं न कुर्वीत पुत्रपौत्रसमन्वितः ’ ॥ ‘आदित्येऽहनि सङ्क्रान्त्यां व्यतीपाते दिनशये । पारणश्चोपवासञ्च न कुर्यात्पुत्रवान् गृही ’ ॥ इत्ययं काम्यविषयस्य निषेध इति केचित् । ‘एकादशी वार्कदिने भरण्यां वा यदा भवेत् । उपोष्यैकादशीं तां तु ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ भतो दशमीद्वादशीसंयुक्तं दिनत्रयं नोपोष्यम् । ‘एकादशी यदा ब्रह्मन् ! दिनक्षयतिथिर्भवेत् । तथाऽप्येकादशी त्यक्ता द्वादशी समुपोषयेत् । तत्र क्रतुशतं पुष्णं लयोदश्यान्तु पारणम् '
‘एकादशी यदा वत्स ! दिनक्षयतिथिर्भवेत् । तत्रोपोप्या द्वादशी तु त्रयोदश्यान्तु पारणम् ॥ एकादशीमुपोप्याथ दशमीदोषवर्जितम् । द्वादशीमप्युपवसेदन्यथा किल्विषीवेत् ॥ द्वादश्यामतिरिकानं यो मुक्के पूर्ववासरे । द्वादशद्वादशीईन्ति द्वादशी तिहिता ॥अष्टादश: गण्ड: पाये मात्स्ये स्मृति स्का
श्रीवासगृह्यसूत्रम एकादशीमुपोष्याथ द्वादशीमप्युपोषयेत् । अन्यथा नरकं याति यावदिन्द्राचतुर्दश । न तत्र विधिकोपरस्यादुभयोर्देवता हरिः ’ ॥ इति श्रवणद्वादशीविषये नारदः || सारसमुच्चये- पाये - M 37 ‘शुक्ला वा यदि वा कृष्णा द्वादशी श्रवणान्विता । तयोरेवोपवासस्स्यात् त्रयोदश्यान्तु पारणम् || एकादश्यामवद्धायां सम्प्राप्तं श्रवणं तथा । उपोष्या द्वादशी तत्र सर्वपापक्षयावहा ॥ यदा कादशी शुद्धा द्वादशी श्रवणान्विता । शुद्धामेकादश त्यक्ता द्वादश समुपोषयेत् ’ ॥ ‘द्वादश्यां शुक्लपक्षस्य नक्षत्रं श्रवणं यदि । उपोष्या द्वादशी तत्र हरिमभ्यर्चयेन्नरः ’ || ‘द्वादशी श्रवणोपेतां यो नोपोप्यति दुर्मतिः । पञ्चसंवत्संस्कृतं पुण्यं तस्य विनश्यति ॥ ‘यदि स्यादशमीविद्धा श्रवणर्क्षसमन्विता । शुद्धामेकादशीं त्यक्ता विद्धां तामुपवासयेत्’ || श्रवणेन युक्ता सा चेद्वादशी केवला अपि । एकादशीं तदा त्यक्ता द्वादशीमुपवासयेत् ’ ॥ ‘द्वादशी तु प्रकर्तव्या एकादश्यन्विता विभो । सदा कार्या तु विधिवद्विष्णुभक्तैव मानवैः || भाद्रे तु द्वादशी शुक्का श्रवणक्षसमन्विता । महती सा तु विज्ञेया तस्यामुत्तिष्ठते हरिः || उपोषितो नरस्तत्र कुर्यान्मासाधिकोत्सवम् । तिथिनक्षत्रयोयोगो योगचैव नराधिप ! ॥ दिलो यदि लभ्येत स योगोऽप्यष्टषा मतः ॥ २०१ २९० श्री श्रीनिवासनसित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ले स्कान्दे नागरखण्डे || ‘योगवतेषु सर्वेषु योगकालश्शुभावहः । उपवासादिकार्येषु घटिकेकाऽथ शस्यते ॥ श्रीविष्यपुराणे - ‘या: काध तिथयः प्रोक्ताः पुण्यनक्षत्रयोगतः । तास्वेव तद्रतं कुर्यात् भवणद्वाहशीं विना || मारस्ये
स्कान्दे-
‘द्वादशी श्रवणे युक्ता कृत्स्ना पुण्यतमा तिथिः । न तु सा तेन संयुक्ता ताक्त्येव प्रशस्यते || ‘द्वादशी श्रवणे युक्ता द्विधा भूता यदा भवेत् । उपोषण परेऽह्नि स्यात्स्वानं वा देवतार्चनम् ’ || भविष्यपुराणे ‘एकादशी यदा शुद्धा द्वादशी श्रवणान्विता । उपवासद्वयं कुर्यादशक्तौ द्वाद्वशीमिति ॥ एकादशीमुपोप्यैव द्वादशीं समुपोषयेत् । न चात्र विधिलोपो ऽस्ति उभयोर्देवता हरिः ॥ ‘एकादशी भवेच्छुद्धा द्वादशी श्रवणान्विता । उपवासद्वयं कुर्यात्पूर्वपक्षे भवेद्यदि || उपोष्य द्वादशीं वापि विष्ण्वर्षेण समन्विताम् । एकादश्युद्भवं पुण्यं सद्यः प्राप्नोत्यसंशयम् || विष्णुष- ‘एकादशी द्वादशी च नक्षत्रं श्रवणं यदि । । सा विष्णुवाला नाम सर्वपापप्रणाशिनी ॥ ‘द्वादशी श्रवणच स्पृशेदेकादशीं यदि । सा विष्णुवाला नाम सायुज्यफळदा स्मृता ॥ तस्यां तीर्णेषु च खानं जपं वा देवतार्चनम् । दाना महदल्पं वा श्राद्धं वा द्विबभोजनम् ||अष्टादशः मण्डः ] कूर्म- पाये कोटिकोटिगुणं प्राहुर्मुनयो ब्रह्मवादिनः । ‘सङ्क्रान्त्यां कृष्णपक्षे च रविसङ्क्रमणे तथा । एकादश्यां न कुर्वीत उपवासञ्च पारणम्’ || ‘सङ्क्रान्त्यामुपवासेन पारणेन युधिष्ठिर । । 1 एकादश्याश्च कृष्णायां ज्येष्ठपुत्रो विनश्यति ॥ 1 इन्दुक्षये च सङ्क्रान्त्यामेकादश्यसिते रवी उपवासं न कुर्वीत यदिच्छेत्सन्ततिं द्विनः ’ ॥ भविष्यपुराणे – ’ अमायाञ्चैव सङ्क्रान्त्यां भानुवारे शुमेऽहनि । व्यतीपाते श्राद्धदिने पुत्री नोपवसेद्गृही’ ॥ व्यासः ‘शयनीबोधनीमध्ये या कृष्णैकादशी भवेत् । सैवोपोध्या गृहस्थेन नान्या कृष्णा कदाचन ॥ बोधायनः ‘कार्तिकाषादयोर्मध्ये एकादश्यौ सितासितौ । उपवसन्तु कर्तव्यौ भानुवारयुतावपि ॥ मार्चन्डेयः स्कान्दे- ‘विष्णोश्शयनमारभ्य यावदुत्थापनं दिनम् । उपवासन्तु कर्तव्यो गृहस्यैस्तु सितासितौ ’ ॥ ’ कार्तिकाषादयोर्मध्ये एकादश्यौ सितासितौ । भानुवारेण संयुक्तौ पातसङ्क्रान्तिसंयुतौ ॥ बोधायनः - कूर्म - एकादशी सदोपोप्या सर्वसम्पत्करी तु सा । जन्मतिथिसंयुक्ता शुभकर्मसमन्विता । नवषष्टिनाडिकायुक्ता भोजयेन तु वासयेत् ॥ ‘उपवासेत्वशक्तानामशीतेरूर्ध्वजीविनाम् । एकभक्तादिकं कार्यमाह बोधायनो मुनिः ’ ॥ ‘एकभक्तेन नक्तेन क्षीणवृद्धातुरः क्षिपेत् । नातिक्रामेद्वादशीश्च यथाकालं दिनोतमः ’ ॥ २९१ २९२ श्री नि प्यातः चिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न ‘एकभक्तेन नक्केन बालवृद्धातुरः क्षिपेत् । उपवासुं विना वापि न निर्द्वादशिको भवेत् ’ ॥ भविष्यपुराणे – ‘एकादश्यामुपवसेनक्तं वापि समाचरेत् । फ्योमूलफलो वापि न निर्द्वादशिको भवेत् ॥ बराहे मात्स्यं - भगवान् नारद: यानि चाल ‘अशक्तौ यश्च नक्तेन युक्ता दानान्यनुक्रमात् । कुर्यात्तथाप्यशक्तस्तु ब्राह्मणं विनियोजयेत् ॥ पितृमातृपतिभ्रातृस्वसृगुर्वादिभूभुलाम् । मदृष्टार्थमुपोष्यापि स्वयञ्च फलभाम्भवेत् ॥ ‘आभकासितपक्षेषु मैत्रश्रवणरेवती । आदिमध्यावसानेषु भवेयुर्द्वादशीषु चेत् । ते पावनाया योगाः मुनिभिः परिकीर्तिताः ॥ ‘शेते विष्णुस्सदाऽऽषाढे भाद्रे च परिवर्तते । कार्तिके च प्रबुद्धयेत शुक्रपक्षे हरेर्दिने ॥ ‘शयने भोजनं चैव मदनपरिवर्तने । उपवासमकुर्वाणो हृदि शल्यं ममार्पयेत् ’ ॥ ‘अष्टवर्षाधिको विप्रस्त्वपूर्णाशीतिहायनः । एकादश्यामुपवसेत्पक्षयोरुभयोरपि ’ || ‘आहिताभिरनड़ांध ब्रह्मचारी च ते त्रयः । अनन्त एव सिद्धयान्ति न च सिद्धिरनभताम्’ || चन्द्रिकायाम् ‘गृहस्थो ब्रह्मचारी च आहिताभिस्तथैव च । एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि ’ ॥ इत्यादीनि परस्परविरुद्धानि वचनानि तानि वर्तमानामिहोलगायलत्रासमाजापत्य वृद्धातुरादिविषयकत्वेन तद्व्यतिरिक्तविषयकत्वेन च व्यवस्थापनीयानि ।अष्टादश: खण्ड: स्कान्दे- बाराहे- ब्रह्मवैवर्त - यथा श्रीवसानसगृह्यसूत्रम् ‘प्राणामिहोत्रमन्त्रांस्तु निरुद्धे भोजने जपेत् । वर्तमानेऽमिहोले तु नोपवासः कदाचन || ब्रह्मचारी गृहस्थो वा योऽनभस्तु तपश्चरेत् । प्राणामिहोललोपेन यवकीर्णी भवेत्तु सः ॥ एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि । वनस्थयतिधर्मोऽयं शुक्लामेव सदा गृही ’ ॥ ‘एकादश्यामुपवसेत्पक्षयोरुभयोरपि । वनस्थयतिधर्मोऽयं शुक्लामेव सदा गृही ’ ॥ ‘एकाश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि । ब्रह्मचारी च नारी च नोपोप्याः पुत्रवान् गृही’ || ‘उन्मीलनी वञ्जुला च त्रिस्पृशी पक्षवर्धिनी । जया च विजया चैव जयन्ती पापनाशिनी । द्वादश्योऽष्टौ महापुण्याः सर्वपापहराः स्मृताः ॥ इति तिथियोगेन जायन्ते चतस्रम्भ परास्तथा । नक्षत्रोयोगात् प्रबलं पापं प्रशमयन्ति ताः ॥ उन्मीलनी भृगुश्रेष्ठ ! कथिता पापनाशिनी । द्वादश्यामुपवासस्तु द्वादश्यामेव पारणम् || एकादशी तु सम्पूर्ण द्वादशी वृद्धिगामिनी । कन्जुला नाम सा प्रोक्ता हत्यायुतविनाशिनी ॥ अरुणोदय आया स्याद्वादशी सकलं दिनम् । अन प्रयोदशी भद्रा विस्पृशा सा हरेः प्रिया || कुहूराके यदा वृद्धि प्रयाते पक्षवर्धिनी । विहायैकादशीं तत्र द्वादशीं समुपोषयेत् ॥ २९३ २९४
- स्मृत्यन्तरे - श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रह पुष्यश्रवणपुप्याद्याः (१) रोहिणीसंयुताः कृताः । उपोषिता महापुण्याः द्वादश्योऽष्टौ पृथक् पृथक् ॥ ब्रह्मन्नमपि सा पूर्वा विशोधयति भार्गव ! । वान्जुलेति द्वितीया सा हत्यायुतविनाशिनी || महापापानि चत्वारि शोषयेत्तिस्पृशा कृता । कुरुतेऽशेष कलुषशमनं पक्षवर्धिनी ॥ जया जयन्ती विजया प्रेतमोक्षं तथा परा । जयन्ती नरकच्छेदा अपि दुष्कृतकारिणाम् || अष्टम्यान्तु भृगुश्रेष्ठ ! महापातकनाशिनी । करिष्यन्ति न ये लोभावादश्योऽष्टौ महाफलाः । तेषां यमपुरे वासः यावदाभूतसम्प्लवम्’ || ‘तिथयः प्रतिपन्मुख्याः पक्षयोरुभयोरपि । पूर्वया परया तिथ्या विद्धा होते मुहूर्तकैः ॥ चतुर्दशी पञ्चमी च तिथिष्षभिर्मुहूर्तकैः । दशमी कल्याप्याह नावरसप्तमुहूर्तकैः ॥ क्षयगायां तिथौ पूर्वा वृद्धिगायां परा स्मृता । समायामपि नैव स्यादेतद्धीश्वरभाषितम् || अवदापूर्णिमा भूतोऽष्टम्यसिते तिथौ । षष्ठी रम्भातृतीयैकादशी कृष्णत्रयोदशी ॥ चतुर्थी त्वपरा युम्मेत्येताः पूर्वाः परान्विताः । प्रतिपत्पञ्चमी कृष्णाऽष्टमी भूता च सप्तमी ॥ नवमी दशमी शुक्रलयोदश्यः श्रुतिर्हरेः । हरित्यमा प्रैर्णमासी चतुर्थी गुणसंयुता । रम्भातृतीया चेत्येताः उपोप्याः पूर्वसंयुताः ’ ॥अष्टादश: खण्ड: ] पैठीनसिः - श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ‘युग्माभियुगभूतानि षण्मुनी वसुरन्धके । रुद्रेण द्वादशीयुक्ता चतुर्दश्या च पूर्णिमा || प्रतिपद्याप्यमावास्या त्रयोदश्या चतुर्दशी । एतद्युम्नं महापुण्यं प्रवदन्ति मनीषिणः । व्यस्तमेतन्महादोषो हन्ति पुण्यं पुरातनम् ’ || २९४ युग्मं द्वितीया - अभिस्तृतीया - युगं चतुर्थी - भूतम् पञ्चमी - षट् षष्ठी - मुनिः सप्तमी - वसुरष्टमी - रन्धं नवमी - रद्रः एकादशी - द्वादशी श्रवणद्वादशी - एतद्युग्मं तिथिद्वयं, व्रतोपवासादिषु पूज्यम् । व्यस्तं वियुक्तं द्वितीया प्रतिपद्युक्ता - तृतीयायुक्ता चतुर्थीत्येवं पृथक्तिथियुक्ता पुण्यविनाशिनी- अतः एकादशीयुक्तैव श्रवणद्वादश्युपोष्या, न तु तयोदशीयुक्ता । ‘हन्ति पुण्यं पुरातन ’ मिति स्मृतेः । कूर्म - & नागविद्धा तु षष्ठी या रुद्रविद्धो दिवाकरः । कामविद्धो भवेद्विष्णुः न प्रशास्ते तु वासराः " || नागः पञ्चमी - रुद्रः एकादशी - दिवाकरः द्वादशी - कामस्त्रयोदशी :- विष्णुः श्रवणद्वादशी । वेधे नियममाह पैठीनसिः ‘पक्षद्वयेऽपि तिथयस्तिथि पूर्वां तथोत्तराम् । त्रिभिर्मुहूर्तेः विद्धयन्ति सामान्योऽयं विधिस्स्मृतः ’ ॥ अयमर्थः - उदयानन्तरं पूर्वा तिथिः त्रिमुहूर्ता चेत्सा परां विद्ध्यति । रेसुरस्तमयात्प्रागुत्तरा त्रिमुहूर्ता चेत् सा पूर्वा तिथि विद्ध्यति इति । तदेतत्स गृहीतं कालनिर्णये । ‘उदये पूर्वया तिथ्या विद्धयते त्रिमुहूर्तः । सायं तुत्तरया तद्वत् न्यूनया तु न वियते ’ ॥ इति , १९६ तामसहितम् [द्वितीय प्रमणे राणे- ‘याः काथ तिवयः पुण्याः प्रोका नक्षत्रयोगतः । सास्वेव तद्रतं कुर्याच्छ्रमणद्वादशीं बिना ’ ॥ श्रीविदुष- ‘उपास्तु पापेभ्यो यस्तु वासो गुणैस्सह । उपवासरस विज्ञेयत्सर्वभोगविवर्जितः || विष्णुमभ्यर्चमेकधा रात्री जागरणादिकम् । तराज्जप्यं जपन् ध्यायन् तत्कथाश्रवणादिकम् ॥ तदचनश्च तमामकीर्तनं भवणादयः । उपवासकृतामेते गुणाः प्रोक्ता मनीषिभिः ।। असम्भाष्यान् समाभाष्य तुलस्यतसिकादलम् । आमलक्याः फलं वाऽपि पारणे प्राश्य शुद्धयति ॥ श्रीविन्दपुराणे - ‘तस्मात्पाषण्डिभिः पापैरालापस्पर्शने त्यजेत् । विशेषत: क्रियाकाले यज्ञादावपि दीक्षितः || स्पर्शने तु बुधः स्नात्वा शुचिरादित्यदर्शनात् । सम्भाष्य तान् शुचिषदं चिन्तयेदच्युतं बुधः । फॉर्म GRATUM: तेषामालोकनं सूर्य पश्येत मतिमान्नरः ’ ॥ ‘बहिर्मामान्त्यजान् सूतिं पतितञ्च रजस्वलाम् । न स्पृशेनाभिभाषेत नेक्षेत व्रतवासरे || बहिरन्त्यबा:- चण्डालादयः । ग्रामान्त्यजाः- रजकादयः । ‘मिथ्यावादे दिवास्वापे बहुशोऽम्बुनिषेवने । अष्टाक्षरं व्रती जप्त्वा शतमहोतरं शुचिः ॥ असकृजळपानाच सकुताम्बूलमक्षणात् । उपवासः प्रणश्येत्तु दिवास्वापाच मैथुनात् ॥ श्रीणान्तु प्रेक्षणात् स्पर्शात् ताभिस्सभनादपि । निवृतं ब्रह्मचर्य स्वात् न दारेणवस्नामात् ॥भ्रष्टादशः राष्डः भारत पाये गाव } सुमङ्गलीविषये मनुः । १९ ‘पुप्पालद्वारवस्त्रादि पुष्पगन्धानुलेपनम् । उपवासे न दुष्यन्ति दन्तधावनवर्जनम् ’ ॥ बहुनाऽत्र किमुक्तेन सन्देहो जायते यदि । एकादशीं परित्यज्य द्वादशीं समुपोषयेत् ॥ इति ‘एकादश्या: कलाप्येका द्वादश्यास्तु कलाद्वयम् । द्वादश द्वादशीर्हन्ति त्रयोदश्यान्तु पारणम् || 6 कलाद्वयं त्रयं वापि द्वादशीं नत्वतिक्रमेत् । पारणे मरणे नृणां तिथिस्तात्कालिकी स्मृता ॥ पित्येऽस्तमयवेलायां स्पृष्टा पूर्णा निगद्यते । द्वादश्यामाद्यपादस्तु कीर्तितो हरिवासरः । } न तत्र पारणं कुर्यात्साऽपि कादशीसमा !! अल्पायामपि विप्रेन्द्र ! द्वादश्यामरुणोदये । स्नात्वा च न क्रियाः कार्या दानहोमादिसंयुताः । एतस्मात्कारणाद्विप्रः प्रत्यूषे स्नानमाचरेत् || ‘द्वादशी तु कला काष्ठा पितृतर्पणसंयुता । ब्रह्मयज्ञविधिं कृत्वा पारणं न तु लयेत् ॥ $ महाहानिकरी शेषा द्वादशी लचिता नृणाम् । करोति धर्महरणमखातेव सरस्वती’ || यदाऽत्यल्पा द्वादशी स्यात् अपकर्षो भुजेर्मवेत् । प्रातर्माध्याहिकस्यापि तत्र स्यादपकर्षणम्’ || यदा भवेदतीवाला द्वादशी पारणे दिने । उषःकाले द्वयं कुर्यात्मातर्मायादिकं तथा’ ॥ २९७ २९८ कात्यायनः बेबल: पासः व्यासः संवर्त: पायें - श्री श्रीनिवासनलिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने सन्ध्यादिकं भवेन्नित्यं पारणन्तु निमित्ततः । अद्भिस्तु पारयित्वाऽथ नैत्यकान्ते भुजिर्भवेत् ॥ ’ सङ्कटे विषमे प्राप्ते द्वादश्यां पारयेत्कथम् । अद्भिस्तु पारणं कुर्यात् पुनर्भुक्तं न दोषकृत् ॥ त्रयोदश्यां हि शुद्धायां पारणं पृथिवीफलम् । शतयज्ञफलं वापि नरः प्राप्नोत्यसंशयम्’ || ‘असम्पूर्णा यदा भद्रा क्षये तु तुलसीदलम् । विष्णुमभ्यर्च्य पानीयं पिबेद्वा द्वादशीक्षणे || त्रयोदश्यान्तु मतिमान् पारयेदच्युतं स्मरन् । कृत्वा चैवोपवासञ्च योऽश्नीयाद्वादशीदिने || नैवेद्य तुलसीमिश्रं ब्रह्महत्याविनाशनम् । प्रक्षाल्य पाढ़ावाचान्तः पारणान्ते तु दिङ्मुखे (?) ।। तुळसीदलमिश्रण तोयेनैवाथ पारणम् । उपवासव्रतञ्चैव मन्त्रेणैव समर्पयेत् । त्रयोदशी भवेच्छुद्धा पूर्वविद्धा परान्विता ’ || ‘त्रयोदशी पृथक् पृथक् व्याप्यावेवापराह्निकं । पूर्वा व्यापिनी माया तथा कृष्णत्रयोदशी || कृष्णत्रोयोदशी पूर्वा परा कृष्णत्रयोदशी । एताः परयुताः पूज्याः पराः पूर्वेण संयुताः ॥ } ‘कृष्णाष्टमी बृहत्यल्पा सावित्री वटपैतृके (१) । शुक्रपूर्वापरा कृष्णचतुर्दश्यान्तु पूर्णिमा’ || ‘एकादश्यष्टमी षष्ठी शुकपक्षे चतुर्दशी । एताः परयुताः कार्याः पराः पूर्वेण संयुताः ॥अष्टादश: लण्ड : ] बाबूपुराणे स्कान्दे भविष्यपुराणे.
‘एकादश्यष्टमी षष्ठी शुक्लपक्षे चतुर्दशी । पूर्वविद्धा न कर्तव्याः परविद्धाः प्रकीर्तिताः ॥ , ‘एकादशी दशम्यान्तु सप्तम्यान्तु तथाऽष्टमी । पञ्चम्यान्तु तथा षष्ठी त्रयोदश्यां चतुर्दशी || आसु क्रिया न कुर्वीत पूर्वविद्धालु मानवाः । नागविद्धा यथा षष्ट्री भानुविद्धो महेश्वरः । चतुर्दशी कामविद्धा तिखस्ता मलिनाः स्मृताः ’ ॥ ‘सदा कार्या चतुर्दश्यां न तु युक्ता चतुर्दशी । पौर्णमासीयुता सा स्याच्चतुर्दश्याश्च पूर्णिमा’ || अथ श्रीकृष्णजयन्तीनिर्णयः प्रसङ्गात् क्रियते । श्रीवैखानसे यज्ञाधिकारे भृगुः । ‘अष्टमी कृष्णपक्षे तु श्रावणे रोहिणीयुता । वियुक्ता वा जयन्तीति कीर्त्यते वेदपारगैः ॥ अब चान्द्रमस एव मास: श्रावणशब्देनोच्यते । ‘सिंहदर्शात्तु या पूर्वा सा पुण्या श्रावणी भवेत् । ’ चान्द्रशुक्रादि दर्शान्तस्सावनस्त्रिंशता दिनैः ’ ॥ ’ एकराशौ रविर्याक्कालो मासस्स भास्करः’ || इत्यादिस्मृतिभिः सौरचान्द्रमसयोर्मासयोः पृथक्तेन लक्षणप्रतिपादनात् सिंह- दर्शान्त: श्रावणमास: ’ सिंहदर्शात्तु या पूर्वे ’ त्युक्तत्वात् । सामान्यवाचिनो मधु- माधवादयः पूर्वोत्तरवचनाविरोधेन यथायोग्यं नेयाः । } ननु - ‘सिंहे दिवाकरे युक्ते कृष्णपक्षे विशेषतः । palp सप्तम्यामष्टमी नैव रोहिणीसहिताऽथ वा || वियुक्ता वा जयन्तीति कीर्तिता वेदपारंगैः । सौम्याययुता वापि तो जयन्तीं विदुर्बुधाः ॥ ३०० श्री श्रीनिवासविकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न इति वासाधिकारे प्रतिपादितत्वात् सौरमासे किं न स्यादिति चेत्-न । बहुवचनविरोधात् स्ववचनविरोधात् यज्ञाधिकारे विषयव्यवस्थायाः कृतत्वाच्च । तथाहि - न तत्केवलसौरमासपरत्वेनेोक्तम् । किन्तु सिंहश्रावणस्य सप्तम्या- दिदोषदुष्टत्वे कर्किश्रावणनिषेधपरत्वाभिप्रायेण ‘सिंहे दिवाकर’ इत्युक्तमिति मन्तव्यम् । विषयव्यवस्थाकल्पनं यथा- यज्ञाधिकारे – ‘प्राकारप्रतिमादीनि वासाधिकरणोक्तवत । ऋषिच्छन्दोधिदेवादीन् क्रियाधिकरणोक्तवत । नित्यार्चनं निरुक्तोक्तं यज्ञास्थ्ये चोत्सवं तथा ’ ॥ इति तत्रोत्सवनिर्णय इत्थमुच्यते । ‘अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि देवेशस्योत्सवक्रमम् । कालश्रद्धानिमित्ताग्न्यास्त्रिविधा उत्सवाः स्मृताः ॥ मासे तु यस्मिन् कस्मिंश्चित् प्रतिवर्ष दिने तिथौ । क्रियते समयेनैव स तु कालोत्सवो भवेत || इष्टमा दिने चेष्टे श्रद्धया क्रियते तु यः । स तु श्रद्धोत्सवो नाम तस्मात् कालोत्सवो गुरुः || भयप्रदनिमित्तेषु तथाऽनावृष्टिकादिषु । क्रियते तस्य शान्त्यर्थ स निमित्तोत्सवः स्मृतः ’ ॥ इति एवमुत्सवमेदान् प्रतिपाद्य कालस्य प्राधान्यमवगमयितुं कालविशेषाश्च प्रतिपाद्यन्ते । ‘भयनादौ च सष्ट्रांत्यां ग्रहणे च विशेषतः । नतत्काले च तीर्थ स्याद्रात्रावपि च कारयेत् ॥ राहुदर्शनसङ्कान्त्योः पुन्यं श्रेष्ठ निशास्वपि । तदाहुः स्मृतिकाराब्ध निशायामनिषिद्धताम् ||अष्टावचः सम्: ] श्रीज्ञानसत्रम् विष्णुपञ्चदिनेष्वेवं मासले स्थापनादिने । यजमानस्य जन्म राशो जन्मक्ष एव च । एतेष्ववभृथं कल्प्य चोत्सवं सम्यगाचरेत् ’ ॥ इति ३०१ इत्यमवमृक्कामेदान् प्रतिपाय, दिनद्वये ऋक्षे प्राप्ते सति परस्मिन् दिवसे दशनाडिकापर्यन्तं विद्यमाने नक्षत्रे तीर्थमित्यभिप्रायेण ‘ऋक्षे द्विदिनसंयोगे यदहन्यधिकं पर ’ मित्युक्तम् । एवं - ’ तथा मासक्षकाद्यांश्च एकमासे परस्परम् । , दिनद्वये तु सम्प्राप्ते नेष्टं तत्प्रथमं विदुः ॥ इति च अत्र मासदिकमिति पुण्यपौर्णमासी माघशुकद्वादशी फाल्गुनोत्तर- फल्गुनी चित्रापौर्णमासी वैशाखी पूर्णिमा ज्येष्ठे मूले आषाढे अषाढा नक्षत्रे श्रावणे श्रवण नक्षत्रे प्रोष्ठपदे चापि श्रवणे आश्वयुजे मासि श्रवणनक्षत्रे कार्तिके कृतिकासु मार्गशीर्ष शुक्लपक्षे तिथौ ( इति विवक्षितम् ? ) ‘द्वादशी श्रवणं तस्मिन्नमावास्या तथोत्तमा । उपवासं कृतञ्चान्यत्तन्मासाद्यं समाचरेत् ॥ इत्यत्रिणा प्रतिपादितत्वात् मासका अन्याश्च पादे (2) मासे दिनद्वये यदा प्राप्ताः स्युः तदा परस्मिन् दिवसे स्त्रपनादिकं कार्यम् । तथाशब्दात् नक्षत्रविषये- ‘खण्डिते सति नक्षत्रे अपरे दशनाडिकाः ! उत्तमं तीर्थमित्याहुः हीनश्चेत्पूर्वमेव तु ॥ इत्युक्तवात् दशनाडिका भवन्तीत्यर्थो लभ्यते किश्च - ‘तीर्थस्यात्र परं श्रेष्ठमन्यनैमित्तिकेषु च ’ इति सौरमास एव नक्षलद्वयं सम्भवति तत्र तीर्थस्य परं श्रेष्ठम् । श्रीकृष्णजयन्तीवामनअयन्त्यादिषु ‘अन्यत् अपरादन्यत् पूर्वमित्यर्थः ( चान्द्रमासः) । चान्द्रमसप्रयुक्त श्रावणमासस्य सौरशब्देन व्यवहाराभावात् चान्द्रमसे मासि तिथिद्वयाभावात् । अत्र तिथिप्रधानताया उक्तत्वाय तिथिद्वयशङ्का नास्त्येव । मेषादिमासेषु कालोत्सवः कर्तव्य इत्युक्तम् । यथा वासाधिकारे ३०२ श्री श्रीनिवासमत्रिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्नं यथेष्टदिनमालोक्य कल्पयेत्तीर्थऋक्षकम् । मेषादिद्वादशे मासे इष्टं निश्चित्य यत्नतः ॥ प्रत्यन्दं तु विशेषेण कल्पयेत स्वशक्तितः । एवं कालोत्सव कुर्यात् शास्त्रदृष्टेन वर्त्मना || इति ऋक्षप्रधानतया यह तीर्थः क्रियते तत्र सौरमास: । रोपणमधिकृत्य चान्द्रमसमासः प्रतिपाद्यते । ‘आषाढे धावणे चैव मासे भाद्रपदे तु वा । एवं मासे सिते पक्षे द्वादश्यां रोपणं हरेः ॥ तत्रैव पवित्रा - एताश्चान्दमसा वापि सौरा वापि च कारयेत्’ || इति चन्द्रमसत्वेन प्रतिपादिता आषादादयो वा पूर्वोक्तमेषादयस्तौरा वा इत्यर्थः । यदि चान्द्रमसमासा दोषदुष्टास्स्युः तदा सौरा एवेत्यभिप्रायेणोक्तं सौरा बा अपीति । चान्द्रमसमासदोषानुपपादयति यथा – ‘संसर्पश्वाधिमासश्च तिथिशून्यं दिनलयम् । दशम्येकादशीमिश्रं मासशून्यं तथैव च ॥ अहस्पतियुतं यत्र अन्यदोषादिना युतम् । ऐतैर्दोषैर्युतं यत्र तत्र त्वारोपणं न च ’ ॥ इति एवं दोषदुष्टेषु मासेषु प्रतिषिद्धय प्रतिप्रसव उच्यते । ‘कर्तुश्च त्वरिते चैव नृपस्याज्ञापना यदि । तत्रैवारोपयेद्वानुरूदोषो न लिप्यते ’ ॥ इति क्रियाधिकारे च । ‘रवौ तुकागते चैव न कुर्यादिति शासनम् ’ ॥ इति च अवातस्सम्प्रवक्ष्यामि पवित्रारोपणं हरेः’ इत्यारभ्य 6 मार्गशीर्षाख्यमासे तु विशेषतः । द्वादश्यां कृष्णपक्षे न नयते भवणेऽथवा ॥ -अष्टादश: खण्ड: ] श्रीवखानतगृह्यसूत्रम् श्रवणद्वादशीयोगे मासि भाद्रपदेऽथ वा । दक्षिणायनमासेषु द्वादश्यां श्रवणेऽथवा ॥ स्वराश्वयुजे मासि अश्विन्यां वै समारभेत् । कृष्णाष्टमी चतुर्दश्योः शम्भोर्मासेषु षट्सु च ॥ द्वादश्यां भास्करस्योक्तं ष्ठयां स्कन्दस्य कीर्तितम् || इत्यादिचान्द्रमसमासा एव प्रतिपादिताः । एवं चान्द्रमससौरौ प्रतिपादितौ ॥ स्मृत्यन्तरे संसर्पाहस्पतीमा सावधिमासादयस्तथा । शुक्रे वास्तवते जीव बाल्ये वा वार्धक्रेऽपि वा । न दोषाय भवेत्कर्म कर्तव्यं विधिचोदितम् ’ ॥ इति • , प्रकीर्णाधिकारे च । अतः परं प्रवक्ष्यामि इत्यारभ्य विषुवायनमपक्षप्रतिष्ठाकर्तृभेषु च । ग्रहण मासनक्षत्रे विष्णुपञ्चदिनेषु वा || उत्सवस्यान्नदिवसे तेषु तीर्थ प्रकल्पयेत् । अयने विषुवे चैव ग्रहण सोमसूर्ययोः ॥ तत्तत्काले प्रकुर्वीत तीर्थस्नानन्तु नान्यथा । अन्यक्षेष्वपि मध्याह्ने पूर्वाह्ने वा गुणाधिके ॥ एकस्मिन्नेव मासे तु यदि तीर्थदिनद्वयम् । द्वयोरन्त्यदिन तीर्थमिति पूर्वजदर्शनम् || तदेव यदि सूर्यस्य विद्धञ्चत्समादिभिः । वर्जनीयं तदा पूर्व प्रशस्तमभिधीयते ॥ युक्तं नक्षत्रखण्डे तु अन्त्याशे तीर्थमाचरेत् । स्खण्डिते सति नक्षत्रे अपरे दशनाडिकाः || उत्तमं तीर्थमित्याहुः हीनश्चेत्पूर्वमेव तु । अर्कवार संयोगस्सर्वदा सम्प्रशस्यते ॥ ३०३ २०४
- सात्पचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न अगमद्वादशी योगस्सर्वकर्मफलमदः । बोगाथ सम्प्रशस्तारस्युस्सिद्धामृतवराङ्गाः ’ ॥ इति भर्कमारभनणद्वादशी सिद्धामृतवराहया इति योगाः ? पूर्वेण वा परेण बा यदि युक्तास्स्युः तदा तीर्थ कुर्यादित्यभिप्रायेणोता ‘ऋद्विनिसंयोगे यदहन्यविकं परम् । 4 तथा मासर्क्षकाचा, एकमासे परस्परम् । दिनद्वये तु सम्प्राप्ते नेष्टं तत्प्रथमं विदुः ॥ इति तीर्थस्यात्र परं श्रेष्ठमन्यन्नैमित्तिकेषु च । पूर्णपर्वेन्दुसंयोगो यहिने चोभयोरपि ’ ॥ इति च पूर्ववदेवोक्तम् । सूर्यसङ्क्रमादयः परिहर्तव्या इति शेषः । क्रियाधिकारे - ‘यदि नक्षत्रयुग्मं स्यादेकमासे विशेषतः । परस्मिन्नेव दिवसे खापयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ तिषिद्धयं यदि भवेद्वयोरपि समाचरेत् । वारद्वयानुपतनिमित्त तिथिस्तु वा ॥ परस्मिन्नेव दिवसे अपनादीनि कारयेत् । एकस्मिन्नेव दिवसे निमित निथिद्वयम् ॥ नक्षत्ररूपनं पूर्व तिथिकर्म पुनश्वरेत् । पूर्वकर्माक्साने तु कृत्या मधोरर्पणम् ॥ सद्यः प्रतिसर बढ़ा द्वितीय अपनं चरेत् । एष एव विशेषस्यादन्यत्सर्वं किं गद्’ || इति एकस्मिन् मासि तिथिद्वये प्राप्ते सति रेऽपि वपनं विधीयते । एतत् श्रीनवन्त्यदिव्यतिरिक्तविषयमिति मन्तव्यम् - तीद्वयाभावात् । बाविकारे – ‘अत ऊर्जा देवख अपना-मम् । प्रतिहोत्सवयोरन्ते भवने विबुद्धये ॥अष्टादश: खण्ड: सूर्येन्द्रोर्ग्रहणे वापि यत्नेन स्वपनं चरेत् । विभवे सति पञ्च मास चान्यसङ्गमे ॥ दुर्निमित्तादिशान्त्यर्थ दर्शनेऽप्यवलक्षणे । यजमानस्य जन्म राज्ञो जन्मर्क्ष एव च ॥ देवस्य स्वपनं कुर्यात्तत्तत्काले विशेषतः । विषुद्रये वर्तमाने ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः ॥ अयने चोत्तरेऽतीते आरब्धे दक्षिणे तथा । अन्येषु चैव मध्याह्ने दिनद्वयगते सति ।। तयोरप्यधिकं श्रेष्ठ मास द्विगुणं यदि । सम्भवेच्चेत्परं श्रेष्ठ रूपने तु विशेषतः || पूर्वस्मिन् पूर्णयोगश्चत्तस्मिन्नेवाथवा चरेत् || इति 饭 एवं सामान्यतो विशेषतश्चक्षणि तिथिद्वयञ्च प्रतिपादिनम् । अथ वेधः- मरीचिः - आनन्दसंहितायाम् । ( पूर्वविद्धा यथा नन्दा वर्जिता श्रवणाऽन्विता । तथाऽष्टमी पूर्वविद्धां सक्ष वाऽपि परित्यजेत् ॥ अविद्वायां सऋक्षायां जातोऽष्टम्यां हरिस्वयम् । उदये चाष्टमी किञ्चिन्नवमी सकला यदि । मुहूर्तेनापि संयुक्ता सा सम्पूर्णाष्टमी भवेत् ॥ अष्टमी सप्तमीविद्धा यथा नन्दा तु पूर्वया । वर्जनीया प्रयत्नेन दानपूजनतत्परैः || तस्यां चन्द्रोदये कृष्णपूजाऽनन्तफलप्रदा ’ ॥ भत्र पूर्वोक्तयोगवेधस्त्याज्यः । ’ उदये चाष्टमी किश्चि’ दिति सूर्योदयकाले विद्यमानाया एव अष्टम्या प्राथत्वेन प्रतिपादनात् ‘सप्तम्यामष्टमी नैवे’ युक्तत्वात् । 39 ३०६ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पयंचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने ‘एकादशी दशम्यां तु सप्तम्यां तु तथाऽष्टमी । तु पञ्चम्यां तु तथा षष्ठी त्रयोदश्यां चतुर्दशी || आसु क्रिया न कुर्वीत पूर्वविद्धासु मानवाः || इति स्कान्दवचनाच || ब्रह्मवदतं - ‘जयन्ती या प्रयत्नेन सप्तमी संयुताऽष्टमी । सा सक्षऽपि न कर्तव्या सप्तमीसंयुताऽष्टमी । अविद्धायान्तु सक्षयां जातो देवकिनन्दनः ’ || सागर- संहितायाम्- समुच्चये स्कान्दे भारदीये
रोहिणीसहिता वापि सप्तमीसहिताऽष्टमी । त्याज्या नभसि कृष्णायां कृष्णजन्मत्रतं तथा ‘दशम्येकादशी त्याज्या सप्तम्या संयुताऽष्टमी | कृत्तिकारोहिणी त्याज्या त्याज्या पर्वचतुर्दशी || इति अतिवेधमहावेधा ये चान्ये निथिषु स्मृताः । सर्वेऽप्यवेधा विज्ञेया धनुर्योदये मतः ॥ ‘प्रतिपत्प्रभृतय (/) सर्वा उदयादोदयाद्रवः । सम्पूर्णा इति विज्ञेया हरिवासवर्जिताः ॥ इति ‘आदित्योदयवेलायामारभ्यापष्टिनाडिका । या तिथिस्सा तु शुद्धा स्यात्सर्वनिश्या अयं विधिः || इति तिथिक्यसनमे सूर्योदये सप्तमी किञ्चित् पट्पञ्चाशदधिका अष्टमी,
ततः परं नवमी स्थिता चेत् तिथित्रयं भवति । तदानीं सप्तमीविद्धां त्यक्ता सौरे (शुद्धा) संभवति चेत सा माझा । निथित्रयैकादशी यथा गृपने–तद्वत । तत्राप्यसम्भवे नवमी माझा | ‘मामे संवत्सरे चैव तिथिद्वेषं यदा भवेत । तत्वोत्तरा तिथिया दैवे सङ्क्रान्त्यवधिता || इति ‘सङ्क्रान्त्यवेधित’ युक्तत्वात् पूर्वा विद्धा चेत्परा तिथिरविद्धा प्रथा । अत्र ‘संवत्सरे’ इति संवत्सरशब्देन अधिमास उच्यते ।अष्टादश: खण्ड: ] तथा च. श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ’ तिथिनक्षत्रमेकस्मिन् मासे द्विदिनमाम्यदि । तिथि: पूर्वा तु कर्तव्या जन्मक्षमपरं तथा ॥ इत्यनेन न विरोधः । नाबालिः -
’ षष्ट्यादि (2) दिवसैर्मासः कथितो बादरायणैः । पूर्वार्धन्तु परित्यज्य कर्तव्या तूत्तरे क्रिया ’ |! इति वचनं जयन्त्यादिविषयं न भवति । बेबल: ‘यां तिथि समनुप्राप्य उदयं याति भास्करः । या तिथिस्मकला ज्ञेया दानाध्ययनकर्मसु ॥ इति विष्णुधर्मोत्तरे - ’ व्रतोपवासस्नानादी घटिकेका यदा भवेत । बोपायम:- स्मृति: – नारदीय बाराहे- उदये सा तिथिज्ञेया श्राद्धादावस्तगामिनी || इति आदित्योदयवेलायां या स्वयापि निथिर्भवेत् । पूर्णा इत्येव मन्तव्या प्रभृता नोदय विना ( ( ) ।’ अत्र पूर्वोदाहृतसम्मतवचनानि बाराह संहितायाम् - कालप्रकाशि- कायान् ? ‘श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासांक्तानि तानि वै । तिलदानादि सर्वाणि चान्द्रमासे वदन्ति हि ॥ ‘सिंहराशिगते सूर्ये श्रावणे मासि नारद! | कृष्णपक्षे तथाऽष्टम्यां बुधवारे निशार्धक | वसुदेवेन देवक्यां जज्ञे कृष्णश्चतुर्भुजः ’ ॥ सिंहाके रोहिणीयुक्ता नभः कृष्णाष्टमी यहा । अत्र जातो जगन्नाथ: कौस्तुभी हरिरच्युतः । तमेवोपवसेत्कालं कुर्यात् तत्रैव जागरम् ’ ॥ ‘सिंहार्फे रोहिणीयुक्ता नभः कृष्णाष्टमी यदि । रात्यर्धपूर्वापरगा जयन्ती नाम सा तिथिः ’ ।। ‘सिंहाके रोहिणीयुक्ता नभः कृष्णाष्टमी यदि । रात्यर्धपूर्वापरगा जयन्ती कलयाऽपि वा ॥ ३०७ ३०४ श्री श्रीनिवासमविकृतात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय स् ‘प्राजापत्येन संयुक्ता कृष्णा नमसि चाष्टमी । अवन्ती नाम सा प्रोका सा सुपोप्या महाफला ’ ॥ भविष्योत्तरे - ‘श्रावणे बहुले पशे कृष्णजन्माष्टमीव्रतम् । न करोति नरो वस्तु भवति क्रूरराक्षसः ’ || ‘प्राजापत्यर्क्षसंयुक्ता अष्टमी तु यदा भवेत् । माको बहुले सा तु सर्वपापप्रणाशिनी’ || विष्णुरहस्ये – ‘प्राजापत्यर्क्षसंयुक्ता कृष्णा नमसि चाष्टमी | मुहूर्तमपि लभ्येत सैवोपोप्या महाफला || प्रम्यान्तरे - पायें मुहूर्तमप्यहोरात्रं यस्मिन् युक्त हि लभ्यते । अष्टम्यां रोहिणीऋक्ष तां सुपुण्यामुपावसेत् ॥ • ‘रोहिणी तु यदाऽष्टम्यां कृष्णायां श्रावणे भवेत् । जयन्ती नाम मा प्रोक्ता न तु भाद्रपदाऽष्टमी’ || ‘प्रेतयोनिगतानाञ्च प्रेतत्वं नाशितं नरः । यैः कृता श्रावणे मासि अष्टमी रोहिणीयुता ॥ किं पुनर्बुधवारेण सोमेनापि समन्विता । किं पुनर्नवमीयुक्ता कुलकोट्यास्तु मुक्तिदा || एकलिताष्टमीविद्धा नवमी बुधसंयुता । रोहिणी चार्धरात्रे तु जयन्नी चोत्तमोत्तमा’ | जयन्ती त्रिविधा । ‘सोमवारे तु सम्प्राप्ते नभोमासेऽसिताष्टमी । रोहिणीसहिता सा चेज्जयन्ती ब्रह्मसंशिता || नमस्यसितरोहिण्यां सौम्यवारयुताऽष्टमी । जयन्ती विष्णुसंज्ञा च सर्वसिद्धिप्रदा नृणाम् ||अप्टादश: खण्ड: । श्रीमानसगृह्यसूत्रम् निशीथे रीहिणीयुक्ता नवमीसहिताऽष्टमी । बुधवारसमायुक्ता सोमेनापि विशेषतः । नमः कृष्णजयन्ती च रुद्रसंज्ञाऽघनाशिनी ॥ इति उदयकालस्थाया एव जन्माष्टमीलं स्मर्यते । 1 ब्रह्मसंहितायाम् ’ श्रावण्यां कृष्णपक्षस्य घटीपष्टिर्यदाऽऽटमी । तदा जन्माष्टमी ख्याता सा सम्पूर्णा प्रकीर्तिता ॥ त्रिमुह निवृद्ध मन्निरीक्ष्य परीक्षयेत् । मा तु जन्माष्टमी ज्ञेया भुक्तिमुक्तिफलप्रदा’ | सागरसंहितायाम् - ‘श्रावणस्य तु मामन्य वटीपष्टिर्यदा भवेत् ॥ सनत्कुमार संहितायाम् • तदा जन्माष्टमी ख्याता सम्पूर्णा सा प्रकीर्तिता । तत्रोपवासं कुर्वीत पुण्यश्री कीर्तिवृद्धये । , विहितम्सर्वजातीनामुपोषणविधिः परः ॥ सम्प्राप्ते श्रावणे मासि कृष्णपक्षे यदा (ष्टमी ) भवेत । कृष्णजन्माष्टमी ज्ञेया महापातकनाशिनी || रोहिणी सहिता सा चेज्जयन्ती नाम सा तिथिः । जयन्ती न भवेद्वर्षे शुद्धाष्टम्यामुपोषयेत् ’ ॥ सागरसंहितायाम् -‘कृष्णाष्टम्यां श्रावणे तु रोहिणी वै न लभ्यते . स्कान्दे अष्टमीरीहिणीयोगः सिंहाके भाद्रपादके || तस्यामुपोप्य विधिवद्विष्णुं सम्पूज्य सादरम् । निक्षयोस्तु निगमे परेद्युः पारयेती ॥ इति ‘कृष्णाष्टमीदिने प्राप्ते येन मुक्तं द्विजोत्तम । त्रैलोक्यसम्भवं पापं तेन भुंक्तं द्विजोत्तम! | केबलेनोपवासेन तस्मिन् जन्मदिने मम । सप्तशन्मकृतात्पापान्मुच्यते नात्र संशयः || ३०९ • ३१० श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय विष्णुधमें - स्काये arrati
विष्णुरहस्ये कृष्णजन्माष्टमी त्यक्ता योऽन्यं व्रतमुपाश्रयेत् । नामोति सुकृतं किश्चिदिष्टापूर्तमथापि वा ॥ वर्षे वर्षे तु या नारी कृष्णजन्माष्टमीव्रतम् । तु न करोति महाप्लीहा न्याली भवति कानने ’ ॥ ‘जयन्त्यामुपवासध महापातकनाशनः । सर्वे: कार्यो महाभतया पूजनीय केशवः ॥ अथ निशीथयोगस्य जन्माष्टमीत्वं स्मर्यते । ‘श्रावणे मासि या कृष्णा भर्धरात्रयुताष्टमी । जन्माष्टमी भवेत्सैव जयन्ती रोहिणीयुता । जन्माष्टमी तथा त्यक्ता जयन्त्यां व्रतमाचरेत ’ ॥ ‘कृष्णाष्टमी श्रावणे तु प्रदोषे वार्धरात्रगा । जन्माष्टमी तु विज्ञेया सर्वपातकनाशिनी । कुर्याच्चैवोत्सवान्तेन व्रती कुर्वीत पारणम् || अर्धरात्रयुताष्टम्यां सोऽश्वमेधफलं लभेत् । जन्माष्टमी जयन्ती च शिवरात्रिश्चतुर्दशी । पूर्वविद्वैव कर्तव्या परविद्धा न कस्यचित् ’ ॥ ‘कार्या विद्धाऽपि सप्तम्या रोहिणीसंयुताऽष्टमी । जयन्ती शिवराविश्व कार्ये भद्राजयान्विते’ || आदित्यपुराणे - ‘अर्धरात्रद्वयं वापि कृष्णजन्माष्टमी भवेत् । परैवोपोषण कुर्याज्जागरं विष्णुपूजनम् || अर्धशतस्पर्शिनी वा शून्ये वाण दिनद्वये । प्रदोषव्यापिनी ग्राणा: (कृष्णजन्म ?) क्र्ते सदा ।। दिनद्वयेऽर्धरावे तु कृष्णजन्माष्टमी भवेत् । प्रदोषव्यापिनी माया नते वापि प्रदोषणा ||अष्टादश: खण्ड: ] srtdereeगृह्यसूत्रम् कृष्णाष्टमी स्कन्दषष्टिः शिवरात्रिश्वतुर्दशी । एताः पूर्वयुताः कुर्यातिथ्यन्ते पारणं भवेत् ॥ जन्माष्टमी जयन्ती च शिवरा विश्वतुर्दशी । पूर्वविद्धैव कर्तव्या परविद्धा न कस्यचित्’ || इति स्कान्दवचनम् श्रीवैखानस वैष्णवव्यतिरिक्तविषयम् । ‘एकादश्यां नयन्त्याश्च व्रते चानन्तसंज्ञिते । पूर्वविद्धा तिथिस्त्याज्या पूर्वपुण्यविनाशिनी ’ ॥ ३११ इति पुराणान्तरवचनम् । एवं च निशीथयोगप्रदोषकालयोग (वती) जन्माष्टमी श्रीवैखानसादिवैष्णवव्यतिरिक्तविषया । te पाञ्चरात्रविषये, अनिरुद्धसंहितायाम् - ‘कृष्णाष्टमी नभम्ये वा पूर्वविद्धाऽरुणोदये । सरोहिणी जयन्तीति प्रोक्ता चन्द्रोदये यदि ’ ॥ परमसंहितायाम् – ‘सम्पूर्णा रोहिणी यत्र सप्तमी न भवेद्यदि । रोहिण्यामेव कुर्वीत कृष्णजन्मार्चनादिकम् ’ || बसिष्ठसंहितायाम् ’ अष्टम्यां वा नवम्यां वा दशम्यामथवा पुनः । रोहिणी तु यदा कृष्णे पक्षे ग्रामाऽभिवर्जिता । अभिवेधे तु रोहिण्या हन्ति पुष्यं पुराकृतम्’ || इति ‘तस्मात् पञ्चाननस्थे के घटिकैकापि शस्यते । वासरे वा निशायां वा यत्र कुत्रापि रोहिणी । विशेषेण नभोमासे सैवोपोप्या मनीषिभिः ।। सागरसंहितायाम् -‘अथातस्सम्प्रवक्ष्यामि जयन्तीनिर्णयं परम् । सिंहराशिगते सूर्ये गगने जलदाकुले || मासि प्रोष्ठपदेऽष्टम्यामराले विषूदये । बुधवारे वृषे मे रोहिण्याम्बरमांशके ॥ ३१२ श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने शुमे हर्षणयोगे च कौलवेन युते तथा । वसुदेवेन देवक्यामहं जातोऽस्मि पद्मज ’ ॥ नारदीये - ‘कुर्यात्सर्वाणि कर्माणि जन्मनक्षत्रगे विधौ । रोहिणी जन्मनक्षत्रं कृष्णस्य शुभदं भवेत् !! जयोत्तर- संहितायाम् ‘अष्टमी सप्तमीयुक्ता रोहिणी कृत्तिकाऽन्विता । तद्दिनं वर्जयेद्विद्वान् तदन्ये वासरे चरेत्’ || तत्रैव ‘नवमी च दिवायुक्ता मृगेण दशमीयुता । पूर्वे तु दोषसंयुक्ते तस्यामेवोपवासयेत् ॥ शुद्धाष्टमी बिना वापि शुद्धर्क्षस्यास्य भावतः । मृगेण च दशम्या च युक्ता ब्राह्मा’ तु वैष्णवे : ’ || पाचे पर्यापादे – ‘श्रावणे मासि कृष्णे च पक्षेऽष्टम्यां तिथौ हरेः । रोहिण्यां जन्म कृष्णम्य लोकानां मङ्गलावहम् || जयन्ती नाम सा प्रोक्ता जयत्यशुभमित्यसौ । मध्यरात्रे ततस्तस्मिन् कल्याणं सम्यगाचरेत || तिथियोगेऽपि नक्षत्रे केवलार्चनमिष्यते । देवस्य देवकीसूनोरपरेधर्महोत्सव ’ ॥ इनि कृष्णजयन्तीविषये क्रियाधिकारे || बनाधिकारे - ‘श्रावणे मासि तस्मिंश्व कृष्णपक्षे विशेषतः । अष्टमी रोहिणीयुक्ता जयन्ती रहिताऽथवा ॥ तत्र चन्द्रोदये विष्णुं कृष्णविग्रहमर्चयेत् । विष्णुं चतुर्भुजं वापि तथा संखाप्य वारिभिः ’ ॥ ‘अष्टमी कृष्णपक्षे तु श्रावणे रोहिणीयुता । वियुक्ता वा जयन्तीति कीर्त्यते वेदपारगैः ॥अष्टादश: खण्ड: ] atdareeगृह्यसूत्रम् सौम्याग्नेययुता वापि तां जयन्तीं विदुर्बुधाः । जया दिनप्रधाना स्याज्जयन्ती च तथा तिथिः || नयाऽचनन्तु मध्याह्ने पूजयेद्राघवं बुधः । चन्द्रोदये जयन्त्यां वै कृष्णं वै पूजयेत्तथा ॥ ३१३ अत्रि: श्रावणे मासि तस्मिश्च कृष्णपक्षे विशेषतः । मरीचि: - अष्टमी रोहिणीयुक्ता सा जयन्तीति कीर्तिता’ || ‘अस्मिन् मासे (श्रावणमासे) कृष्णपक्षे अष्टमी रोहिणीयुक्ता वियुक्ता वा जयन्तीति कीर्त्यते । इति ‘जनने जन्मनक्षत्रं मरणे तिथिरुच्यते । तम्मात्तु जन्मनक्षत्रयोगः कृष्णदिने भृगोः ’ ॥ इति जन्ममरणादेः मनुष्यविषयत्वात् जन्मनक्षत्र (योगस्य) तान्त्रिकविषयत्वात जन्मनक्षत्रं (1) केवलमेव वैदिकविषयं भवति । अतो विद्धाऽष्टमी त्याज्या । सूर्योदयविद्वाया एव प्राधान्येन त्याज्यता । तिथिक्षयादौ ’ पूर्वविद्धा यथा नन्दे’ त्यादिवचनानुसारेण अरुणोदय- वेधस्त्याज्यः । आराधनादिकं चन्द्रोदयवेलायामेव । ‘अतिवेधो महावेधो ये चान्ये तिथिषु स्मृताः । सर्वेऽप्यवेधा विज्ञेया वेधस्सूर्योदये मतः’ इति योगवेधस्य प्राधान्यस्मरणात् तिथिक्षयादावतिवेधमहावेधौ परिहरणीयौ । श्रीरामनवमीविषयेऽप्येवमेव ॥ ‘जया दिनप्रवाना म्याज्जयन्ती च तथा तिथिः ’ । इत्युक्तत्वात् । स्मृत्यन्तरे ‘यां तिथि समनुप्राप्य उदयं याति भास्करः । सा तिथिस्सकला ज्ञेया दानाध्ययनकर्मसु ॥ भविष्यत्पुराणे. ‘शुक्लपक्षे तिथिर्माया यस्य मभ्युदितो रविः । कृष्णपक्षे तिथिर्माया यस्मामस्तमितो रविः ’ ॥ 40 ३१४ श्री श्रीनिवासनसिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय भरने ज्योतिये
श्रीवंधानसे वेश्वानुक्ततिथिविषयः (१) । ‘द्वयोरहोः सङ्गतिस्स्यात् का वाऽप्यन्ति दिने । सा तिथिस्सकला प्राणा सा प्रत्यवदद्गुरुः ॥ सा तिथिस्सका ज्ञेया यस्यामभ्युदितो रविः । तनक्षत्रमहोरात्रं यस्यामस्तमितो रविः ॥ ‘अतः परं प्रवक्ष्यामि नवम्यामर्चनं हरेः । देवदेवस्य विष्णोस्तु रामस्य च विशेषतः || चैत्रमासे सिते पक्षे नवम्यान्तु रघूत्तमः । प्रादुरासीददिति मे परं ब्रह्मैव केवलम् ॥ नवमी त्वष्टमीविद्धा त्याज्या धर्मपरायणैः । उदये चाष्टमी किञ्चित् नवमी ऋक्षसंयुक्ता ॥ यदि तस्यामुपवसेत् धर्महानिमवाप्नुयात् । उदये नवमी किचिदशमी सका यदि || मुहूर्तार्धेन संयुक्त संम्पूर्णा नवमी भवेत् । तत्र मध्याङ्गकाले तु पूजयेद्राघवं बुधः ॥ इति कृष्णाष्टमीवत् सर्व भक्तीति मन्तव्यम् । ननु-उदद्यात्परं कल्पमात्रमारभ्य प्रातःकाळपर्यन्तं वा अष्टमी पञ्च घटिका वा ततः परं नवमी पञ्चपञ्चाशत्पर्यन्तं नत्र कथमिति चेत्- उच्यते । " ‘उषः प्रधानमिति च केचिदाहुर्मनीषिणः । उत्सवापनादीनि दिवाधिक्ये चरेदुधः ’ ॥ इत्यर्च नाधिकारवचनात् परस्मिन् दिवसे नवम्यभावात् ‘दिवाधिक्ये ’ त्याच तत्रैव नवमी । ‘तिथयः प्रतिपन्मुख्याः पक्षयोरुभयोरपि । पूर्वमा परवा तिथ्या विद्धा स्यात्रिमुहूर्तः ’ ॥ इत्युक-अष्टादश: खण्ड: ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् इति रूयन्तरवचनात्, ११५ ‘पक्षद्वयेऽपि कल्या तिथिं पूर्वा तथोत्तरा । त्रिभिर्मुहूतैर्विद्ध्यान्ति सामान्योऽयं विधिस्स्मृतः ’ ॥ इति पैठीनसिस्मरणाच्च षट्पटिकामात्रमष्टमी स्थिता चेन्नवमी त्याज्या । चतुर्दश्यामप्येवमेव । स्मार्तविषये केचित् (?) । ऋश्यभृङ्गः ‘अविद्धानि निषिद्वैश्च न लभ्यन्ते दिनानि तु । मुहूर्तेः पञ्चभिर्विद्धा प्रयाप्येकादशी तिथिः । तदर्धविद्धान्यन्यानि दिनान्युपवसेद्रती ॥ इति अथ पारणविषये 6 सर्वेष्वेवोपवासेषु दिवा पारणमिप्यते । , अन्यथा तत्फलस्यार्व धर्ममेवोपसर्पति ॥ इति निश्ययोस्तु निगमे परेद्युः पारयेद्रती ’ ॥ इति च सागरसंहिता दिषूक्तत्वाच्च परेद्युः पारणं कर्तव्यम् । अत्र केचिदेवमाहुः । ‘भक्तानां वैष्णवानाञ्च शुद्धानां नियतात्मनाम् । विहिता सात्त्वताभिज्ञैः रात्रावेव तु पारणम् ॥ उत्सावान्ते च तिथ्यन्ते व्रती कुर्याच पारणम् । पञ्चकालरतानाञ्च दीक्षितैकान्तिनामपि । भक्तैर्भागवतैस्सार्धं रात्रावेव तु पारणम्’ || इति पाश्चराले अनन्तसंहितायामुक्तत्वात् दिवापारणमवैष्णवविषयमिति- तदसत् । ‘निश्यन्ते वाथ मान्ते वा उत्सवान्ते च पारणम् । कुर्याकृष्णार्जनान्ते वा न कुर्यात्पारणं निशि’ || ३१६ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने इति जयसंहितायां चतुर्धा पारणावसरमुक्ता निशि पारणं न कुर्यादिति तत्रैबोक्तत्वात् । किश्च ‘तिथ्यृक्षयोर्यदा छेदो नक्षत्रान्तमथापि वा । अर्धरावेऽथवा कुर्यात्पारणं तत्परेऽहनि ॥ अष्टम्यामथ रोहिण्यां न कुर्यात्पारण निशि । हन्यात्पुराकृतं पुण्यमुपवासार्जितं फलम् ’ ॥ इति प्रत्यवायस्मरणात् पाश्चरात्रस्य मोहशास्त्रत्वेन कुण्डगोलका दिविषयत्वेन शप्तविषयत्वेन च श्रुतिषु पुराणेषु च तत्त्रतत्वावगम्यमानत्वाश्च तत्रोक्तदीक्षापर- विषयम् तत् राविपारणम् । किन ‘पारणान्तं व्रतं ज्ञेयं व्रतान्ते विप्रभोजनम् । असमाप्ते व्रते पूर्वे नैव कुर्याद्रतान्तरम् ॥ इति विष्णुधर्मोत्तरवचनादसमाप्रव्रतस्य व्रतान्तरयोम्यतासम्भवात् श्राद्धादिकमपि त्यक्तव्यम् । अत एव रात्रौ पारणमयुक्तम् (?) । ‘अहस्सु तिथयः पुण्याः कर्मानुष्ठानतो दिवा । रात्रित्रतेषु सर्वेषु रात्रियोगः प्रशस्यते ’ ॥ इत्युक्तरीत्या रामावतारस्य मध्याह्नकालत्वात् अगस्त्यसंहितादिषु परेद्युः पारण- विधानाच्च सर्वास्वपि जयन्तीषु परेषुः पारणं सिद्धम् अथ दोर्गनवमी विषये . हरयणः - ‘नवमी पूर्वविद्धैव पक्षयोरुभयोरपि । दुर्गेत्थानस्य नवमी मध्याहृदयगामिनी || पूर्वा मूलसंयुक्ता पूर्वतः परतो दिवा ’ ॥ ‘भावणे दौर्गनवमी पूर्वा चैव हुताशनी’ । पूर्वविद्धा तु कर्तव्या शिवराविर्यलेर्दिनम् ॥मष्टादश: खण्ड: ] स्कान्दे सङ्ग्रहे - श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् पूर्वविद्धा सदा प्राशा नवमी मूलसंयुता । - पूर्वतः परतो वापि मध्याहव्यापिनी शुभा’ || ‘कुमारीपूजने त्याज्या नवमी पूर्वसंयुता । स्वल्पापि परतो या पूर्वतः परतोऽपि वा ॥ ‘आश्वयुक्शुक्लपक्षस्य नवमी मूलसंयुता । सा महानवमी प्रोक्ता साऽपि चात्यन्तदुर्लभा ॥ नवम्यावर्तनी माझा पूर्वतः परतोऽपि वा । मूलर्क्षयोगा सा कार्या पूर्वतः परतोऽपि वा || भाश्वयुक्प्रतिपत्काम्ये नवदुर्गार्चनं प्रति । पूर्वतः परतो वापि यस्मिन्नावर्तनी भवेत् ॥ तस्यां व्रतमुपकम्य नवदुर्गार्चनं प्रति । प्रत्यक्षं गन्धपुष्पाद्यैः क्रमात्प्रतिपदादिषु ॥ तिथिष्वावर्तनारूयेषु नवम्यन्तेषु पूजयेत् । तिथिप्रयुक्तपूजायां तिथिष्वावर्तनं न चेत् ॥ सा च पूर्वतिथिश्चैव सन्मुखः पूर्ववासरा (?) । आवर्तनद्वये तत्र नवम्येका भवेद्यदि || मूलायोगे सा कार्या यदि न स्यात्परा शुभा । नवम्याश्च जयं होमं समाप्य विधिवद्बलिम् || यात्रां विजयिनां कुर्याद्दशम्यां श्रवणेऽपि वा ॥ अथ दशमी । अङ्गिराः - ब्रह्मकंव- ‘सम्पूर्णा दशमी कार्या पूर्वया परया दिवा । युक्ता न दूषिता या स्यादिति सा सार्वतोमुखी’ | ‘दशमी चैव कर्तव्या नवम्या संयुक्ता विभो । एकादश्यन्विता वापि सा कार्या द्विमुखी पुनः ’ ॥ ३१७ ३१८ शातातपः M भगः ज्योतिये तत्रय श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्न ‘कृष्णपक्षे तु दशमी सरन्ध्रा भूतकर्मणि । रुद्रयुक्ता सदा प्रथा दशमी शुक्लपक्षगा’ इति ॥ ‘चतुर्दश्युत्तरा शुक्ला पूर्वा कृष्णचतुर्दशी । उदये त्रिमुहूर्ताऽपि प्राद्याऽनन्तवते तिथिः ’ ॥ अन्य कृत्तिकादीपविधिः । ‘कार्तिक्यां पूर्णिमायान्तु दीपोत्सवमथाचरेत्’ । ‘द्वयोक्सियोः पर्व यदि स्यादादिमं दिनम् । हित्वा परत्र दिवसे कुर्याद्दीपोत्सवं बुधः || कृतिकाभिरयोगे वा कंबलायां तिथौ भवेत् । अपर्वणि कृते दीपे राजराष्ट्रं विनश्यति ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पर्वयुक्तं समाचरेत् । दिवसे तु कलामात्रापूर्णिमा रोहिणीयुता ॥ दिवारात्र्यन्तरे राष्ट्ररक्षार्थ दीपमाचरेत् ’ ॥ ‘कृतिका पर्वसंयुक्तादीपारोपणकर्मणि । उत्तमं मध्यमं पार्श्वे पर्वयुक्ता प्रशम्यते ॥ पर्वदिनस्य चतुर्दशीभरणीदुष्टत्वे प्रतिपदेव प्रथा । ‘पूर्णिमा प्रतिपरसन्धी चन्द्रस्सम्पूर्यते यतः । प्रथमा पूर्णिमा ज्ञेया तत्र दीपार्कभयावहः || कालप्रकाशि ‘पूर्णिमान्ते प्रतिपदः तदादौ पटकाद्वये । कायाम प्रथमा पूर्णिमा तुस्या दीपारोप शुभावहः ’ ॥ तिथिक्षयं परेषुः उदयकाळपर्वासम्भव सः स्टक् प्राथा । ‘रोहिणी कृतिकायुक्ता पूर्णिमा सास्पृशी । निश्वादी दीपमारोप्यं सर्वसम्पासमृद्धिदम् ॥अष्टादश: खण्ड: ] ज्योतिष तत्रंब श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ‘सत्वस्पृम्यदा पर्व नदहोरात्रपर्वभा’ गिति वचनाच | ‘वृश्चिकस्थे दिवानाथं वृषभस्थं निशाकरे ’ ॥ ’ वृषभस्योदयं कुर्याद्दीपारोपमहोत्सवम् । वृश्चिकेऽर्के वृषे मे पूर्णायाममिमे शुभे ॥ ? दीपं दद्यादस्यांशे धनधान्यादि वर्धते ॥ ‘अधिमासप्रभेदेन पर्यद्वयमथो भवेत् । उत्तरत्र शुभं शस्तं दीपोत्सवमथाचरेत् ॥ संवत्सरे तु सोमस्य ग्रहणं यदिन भवेत् । तदिनं वर्जयेदेव सूर्यग्रहं त्यजेत् ॥ सामग्रहो यदि भवेत्तां निशां वर्जयेच्छुभे । सूर्यग्य ग्रहणश्चंत अहोरात्रं शुभं त्यजेत् ॥ कार्तिके मासि नक्षत्रे कुतिकाव्य विधोग्रह । तन्मासं वर्जयेके तद्दिनं वा परित्यजेत् || ’ पर्व ग्रहणयुक्तचन्नात्र दीपोत्सवो मतः । कुर्यात्परेऽह्नि कल्याऽप्यभिभ पर्व वा यदि ॥ ‘द्वयोरहो: सङ्गतिस्स्यात्कला वाऽप्यन्तिम दिन । पूर्व हित्वा परेणैव दिवसे दीपमङ्गलम् || अपरे दैविकं कुर्याद्दीपोत्सवविधिं द्विज ! | सा तिथिस्सकला ज्ञेया मयात्यवदद्गुरुः || तथा मासकान्याश्च एकमासे परम्परम् । दिनद्वये तु सम्प्राप्ते नेष्टं तत्प्रथमं विदुरिति ॥ पाञ्चरात्रादिविषये - कृत्तिकारोहिणीयुक्तपौर्णमास्यामथाचरेत् । 1 कार्तिक्यां पौर्णमास्यां वा दीपोत्सवमथाचरेत् || ३१९ ३२० श्री श्रीनिवासनसित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने भरणीकृतिकामिनदिने यदि चतुर्दशी । व्याध्यल्पवृष्टिक्षोमैध राष्ट्रपीडा न संशयः || चतुर्दश्या च मरणी कृतिकायुक्तपूर्णिमा । त्याज्या स्वाद्दीपदानार्थं तदन्ये वासरे चरेत् ’ ॥ ‘मास्यूर्जे कृत्तिकाधिष्ण्ये सायंकाले प्रदापयेत् । दीपांश्चैव महादीपान् अनेकान् सर्वतो गृहे । देवालये नृपगृहे सभायां पुण्यभूमिषु’ || सिद्धान्ते च ‘वृश्विकस्थे दिवानथे वृषभस्थे निशाकरे । वृषभस्योदये कुर्याद्दीपारोपमहोत्सवम् ॥ मासादौ मासान्ते च कृत्तिकासम्भव परत्रैव दीपारोपणं कुर्यात् । पूर्वत्र वा परत्र वा सकमरहिते दिने कुर्यात् । उभयत्र सङ्क्रमे सति सम्पूर्ण- पर्वयुक्ते कुर्यात् । बत्तात्रेयः तथा भरद्वाजः । ‘कृत्तिकाद्वयसंयुक्ते मासे तस्मिन् कथं भवेत् । तन्मासान्तगतास्वेव तासु दीपान् प्ररोपयेत् || कृतिका महकमे युक्ता यदि दीपप्ररोपणम् । न तालु कारयेदादौ कृत्तिकास्वव कारयेत् || मासादौ कृतिकास्वेव सड़कान्तिस्तासु सन्त्यजेत । सङ्क्रान्तिद्वयसंयुक्तं कृतिकाद्वयमेव चेत् ॥ द्वयोरपि च नक्षत्रे पूर्णबिम्बेन्दु ते । आग्नेयं कारयेद्धीमान् राजरा वृदये ’ ॥ ‘एकस्मिन्नपरे घसे यदि सङ्क्रमण न च । पूर्वस्मिन् पौर्णमासी स्यात्तस्मिन् जानू ज्वालयेद्बुधः ॥अष्टादश: खण्ड: ] starteगृह्यसूत्रम् अपौर्णिमासं पूर्वक्षं सङ्क्रान्तिश्च दिनेऽपि वा । परस्मिन् कारयेद्धीमान् महादीपप्ररोपणम् ॥ एतद्यो विधिवत्कुर्याद्दीपारोपणमुत्तमम् । राजराष्ट्रविवृद्धयै च लक्ष्मीलाभाय कल्पते । ३२१ सम्यग्वर्षति पर्जन्यश्चोरा नश्यन्त्यसंशयः ॥ • ग्राह्या । दत्तात्रेयः यदि कृत्तिकाभं सङ्क्रान्तिदुष्टमपर्वकं वा तदा पर्वयुक्ता रोहिण्यंव तथा भरद्वाजः । ‘द्वयोरन्यतरं पौर्णिमास्या न च युतं कथम् । तदानी रोहिणीयुक्त पौर्णिमासी यदि द्वज । तस्यां वा ज्वालयेद्धीमानिति शास्त्रस्य निश्वयः ’ || रोहिणीयोगाभावे सङ्क्रन्तियुक्ताऽपि परा कृत्तिका ग्राह्मा । 1 ‘पौर्णमास्या न च युता रोहिणी कथमत्र वै एवञ्चत्परसङ्क्रान्तौ कृत्तिकास्वेव कारयेत्’ || भौमवारयुतं पर्व त्याज्यमिति सुप्रदीपं । ‘पर्वयुक्तेऽपि वयं स्याद्भीममन्त्यदिन यदि । अपरे दिवसे कुर्यात्कुत्तिकाया महोत्सवम्’ || एवं भरणीयुक्तं चतुर्दशीयुक्तश्च त्याज्यम् । जयोत्तरसंहितायाम् । 41 ‘कृत्तिकाभरणीयुक्तदिने यदि चतुर्दशी । अल्पवृष्टिश्ध रोगश्च राष्ट्रक्षोभो नसंशयः ’ ॥ भरणी कृतिकायुक्ता तहिने पूर्णिमा यदि । तदन्ये वासरे त्वेव कृत्तिकोत्सवमाचरेत् ’ ॥ ३२२ श्री श्रीनिवासकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश् विष्णुरहस्ये- ‘भरणी कृत्तिकायुक्ता कृतिका पूर्णिमायुता । सा निथिर्निष्फला त्याज्या दीपदानं निषिध्यते ॥ भरणी कृतिकायुक्ता युक्ता पर्वचतुर्दशी ( : ) । त्याज्यावेतौ सदा ब्रह्मन् उत्सवं नैव कारयेत् ॥ रोहिणी कृत्तिकायुक्ता पूर्णिमा करया युता । निश्यादौ दीपमारोप्य सर्वसम्पच्छुभावहम् ॥ कृत्तिकरोहिणीमिश्र तद्दिने पूर्णिमा यदि । राजराष्ट्रविवृद्धिम्म्यात्तत्काले दीपमुत्तमम् ॥ इति अथ साम्प्रतं मड़कम विषुवायनादिषु स्नानदानादिपुण्य कालनिर्णय: किवत । यथा - कालनिर्णये । + कर्कटी मकरसिंहः कुम्भोऽपिभस्तुला । मेप: कन्या धनुमनो मकर श्रनि ममाः ॥ इति महमशब्दम्सामा - मेषराशिस्थितरवे: वृषभ राशिप्रवेशम्सङक्रमः । न्यबाची | द्वादशात्र कमाद्विधान अयने दक्षिणोत्तर | चत्वारोऽनन्तरा विष्णुपादक्षिणोत्तरे || स्मृति: विषुवं तत्परं द्वौ तु चत्वारस्तदनन्तराः । पडशीतिमुखाः प्रोक्ता: पडशीतिगुणाः फलैः ॥ ‘विडशीतिमुखाः प्रोक्तात्रिंशत्पूर्वास्तु कर्कट । नाडिका मकरे तु स्युः पुण्या विंशनिरुत्तराः || चतुर्वनन्तरेषुध्वें प्राक् च षोडश पोडश । सङ्गमेषु च पुण्यारस्युः सान्त्यां विषुवाइयो ||अष्टादश: प्रत्यान्तरे - श्रीमानसगृह्यसूत्रम् दश प्राक् दश पश्चाच्च पुण्यास्स्युप्पडशीतिषु । षष्टिर्नाड्यो प्रतीतासु पुण्यदा इति कीर्तिताः ॥ सङ्क्रमेऽहन्यहः कृत्स्नं पुण्यं स्नानादिकर्मसु । अर्वा निशि तदा चेतु भवेदावर्तनात्सदा ॥ कालं पुरातनस्याहः ऊर्ध्वश्चेदुत्तरेऽहनि । आवर्तनादधः कालानिशीथसमये यदि || पूर्वोत्तराहद्वितयं पुण्यमाहुर्मनीषिणः । अहस्सङ्क्रमणे पुण्यमहः कृत्स्नं प्रकीर्तितम् ॥ रात्रौ सङ्क्रमणे पुण्यं दिनाषं खानदानयोः । पूर्ण चैवार्धरात्रे तु यदा सङ्क्रमते रविः ॥ तदा दिनद्वयं पुण्यं मुक्ता मकरकर्कटो ? || ‘कार्मुकन्तु परित्यज्य नक्रं सङ्क्रमते रविः । प्रदोष वाऽर्धरात्रे वा स्वानं दानं परेऽहनि ’ ॥ इति ३२३ ’ एवं च मकरसंक्रमः प्रदोषे वा अर्धरात्रे वा प्राप्तचेत् परेऽहनि स्नानदानादिकं कर्तव्यमिति सिद्धम् । स्मृत्यन्तरे ‘प्रत्यूषे वा निशीथे वा यदि कर्कटसङ्क्रमः । पूर्वस्मिन्नेव कुर्वीत खानदानादिकं नरः || प्रदोषे वा निशीथे वा मकरे समो यदि । पराह्न एव सर्वत्र पुण्यास्सलिधिनाडिकाः || स्वायाच्छ्राद्धञ्च दानश्च विवध्यात्सङ्क्रमेष्वपि । अयने विषुवद्विष्णुपद्यस्तु षडशीतिषु ॥ सदा मध्ये वापगमे कुर्यात्स्वानादिकं नरः । विष्णुपचाइयेष्वत्र खानदानादिकं कृतम् ॥ ३२४ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने सहस्रगुणमुद्दिष्टं षडशीतिमुखेषु च । विषुक्त्ययने लक्षगुणं कोटिगुणं भवेत् ॥ तत्तत्सङ्क्रान्तिपूर्वेषु तद्वदेवायनेष्वपि । मकरस्यायनेऽप्यादौ (?) काल: स्नानादिनिश्वयः ’ || शातात ‘कुर्यात्सदाऽयने मध्ये विषुवत्यां विष्वति । शीत्यामन्त्यभागे स्नानदानादिकः स्मृतः ॥ भरवाज: पराक्षर: स्मृत्यन्तरे ↓ भविष्यत्ययनं दानं वर्तमाने तु सङ्क्रमे । अतीते च व्यतीपाते इतरेषु यथेच्छया ’ || ‘शतमिन्दुक्षयं दानं सहस्रन्तु दिनक्षये । विषुवे शतसाहस्रं व्यतीपाते त्वनन्तकम् ॥ ‘व्यतीपात वैधृतो व दत्तमक्षयकृद्भवेत् ॥ ‘पुत्रजन्मनि यज्ञे च मृतौ कम वेः । राहो दर्शने स्नानं प्रशस्तं नान्यदा निशि || उपक्रमे लक्षगुण ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः । पुण्य कोटिगुणं मध्ये मुक्तिकाले त्वनन्तकम् ॥ ममस्तु निधि स्यात्षड्यामाः पूर्वपश्चिमाः । सङ्क्रान्तिकालेो विज्ञेयस्तत्व स्नानादिकं भवत || गहुदर्शनस कन्ति विषुवात्यय वृद्धिषु । स्वानं नैमित्तिकं ज्ञेयं गत्रावपि न दुष्यति ॥ ग्रहणाद्वाहसकान्तियात्रार्तिप्रसवेषु च । स्नान नैमिसिकं ज्ञेय रातावपि न दुष्यति || ‘राहु दर्शनसङ्क्रान्तिविषुवात्ययवृद्धिषु । ग्रानदानादिकं कार्य निशि काम्यवतेषु च ’ ॥अष्टादश: खण्ड: ] सुमन्तुः स्मृति:- स्मृत्यन्तरे – श्रीवासगृह्यसूत्रम् ‘रात्रौ खानं न कुर्वीत दानश्चैव विशेषतः । नैमित्तिकन्तु कुर्वीत स्वानं दानञ्च रात्रिषु । यज्ञे विवाहे यात्रायां तथा पुस्तकवाचन || दानान्येतानि शस्तानि रात्रौ देवालये तथा । ग्रहणोद्वाहसङ्क्रान्तियात्रार्तिप्रसवेषु च ॥ श्रवणे चेतिहासस्य रात्रौ दानं प्रशस्यते । अर्धरावे तदूर्ध्वं वा सङ्क्रान्तौ दक्षिणायने । पूर्वमेव दिन ग्राह्यं यावन्नोदयते रविः ’ ॥ • अपने विंशतिः पूर्वे मकरे विंशतिः परे । वर्तमाने तुलामेषे नाड्यस्तूभयतो दश’ || ‘मन्दा मन्दाकिनी ध्वाङ्गी धोरा चैव महोदरी । राक्षसी मिश्रिता प्रोक्ता सङ्क्रान्ति सप्तधा नृप । मन्दा ध्रुवेषु विज्ञेया वृद्धौ मन्दाकिनी मता । क्षिप्रे ध्वांक्षा विजानीयात् उग्रे घोरा प्रकीर्तिता ॥ चरैर्महोदरी ज्ञेया क्रूरैः ऋक्षैस्तु राक्षसी । मिश्रता चैव विज्ञेया मिश्रः ऋक्षैस्तु सङ्गमे ॥ ! द्विचतुः पश्ञ्चसप्ताष्टनवद्वादश एव च । क्रमेण घटिका होतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् || क्षिप्रश्च स्थिरमुञ्च दारुणं चरमेव च । मृदु साधारणन्त्वृक्षभेदाः सप्त प्रकीर्तिताः ॥ ३२५ हिरण्यगर्भादिकमुत्तरात्र्यं ध्रुवाणि । कराश्विनीवाक्पतिभमभिजिल्लघूनि । पूर्वनयं भरणी मघा च उग्रम् । भुजङ्गभं नैऋतभमैशमिन्द्रभं तीक्ष्णानि । रेवतीचित्तानुराधामृगशीर्षाणि मृदूनि । कृतिकाविशाखे मिश्र । श्रवणपुनर्थ- सूशतभिषक्षनिष्ठास्वातयश्चराणि । ३२६. श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने मन्दादित्रिंशन्नाडिकापर्य नपुष्पकालप्रतिपादकानि वचनानि उत्तमोत्तम- पुण्यकालमा रम्याचमानमपुण्यकालपर्यन्तप्रतिपादकानीत्यवगम्यते । एवमेवात्यन्त- पुण्यकालप्रतिपादनाय या या: सन्निहिता नाड्यस्तास्ताः पुण्यतमाः स्मृताः । शुद्धा ’ इति सन्निहिनकालस्य नमपा प्रतिपादनम् । तथा ‘मकरस्यायने ऽप्यादौ नानादिविधय ’ इति असन्निहतस्यापि (कालस्य) बहुषु स्मृतिषु स्नानादिकर्मसु पुण्यतमत्वेन प्रतिपादनम् । यथा ‘सङ्क्रान्तिसमय सूक्ष्मो दुर्ज्ञेयः पिशितेक्षणैः । नयोगादयश्वो विंशनाड्य: पवित्रका: ’ ॥ इति भविष्योत्तरे ‘प्रत्यूषं कर्कट भानुः प्रदोषे मकरं यदि । मक्रमेत् षष्टिनाड्यस्तु पुण्याः पूर्वोत्तराः स्मृताः ॥ इत्यादिवचनानि मुख्यकालासम्भवविषयाणि । ‘मुख्ये सम्भवत्यमुग्ख्यकल्पना- योगा’ दिनि न्यायात् । 6 ‘मुख्यकाले यदा कर्तुं कर्म चैव न शक्यते । गौणकालेऽपि कर्तव्यं गौणोऽप्यवदृशो भवेत् ’ ॥ इत्यादिवचनानां स्नानं दानं परेऽहनी त्यादि वचनानां च का गतिरिति चेत् - उच्यते । शातातपः ‘सूर्यस्य सङ्क्रमे पुण्ये न स्वायाद्यदि मानवः । सप्तजन्मसु रोगी स्याददुः खभागी च जायते’ || इति वचनानुरोधेन व्याधिशोकराव म्युभयपीडितेनापि खानादिकमवश्यं कर्तव्य- मित्यभिप्रायेण परेऽहनीत्युक्तमिति मन्तव्यम् । अन्यथा बहुवचनविरोधः । ‘अकाले चेत्कृतं कर्म कालं मा पुनः क्रिया । कालातीतन्तु यः कुर्यादकृतं नद्विनिर्दिशेत् ॥ । इत्यकाले कृतमकृतमिति घटिकाव्यवस्थाभावे तृतीयेऽहन्यपि भवेत् । अतो मन्दादिपुण्यतमकाछेप्वेव स्नानादिकं कार्यमिति सिद्धम् ।अष्टादश: खण्ड: ] श्रीर्वज्ञानसगृह्यसूत्रम् अत्र भगवच्छास्त्रे प्रकीर्णाधिकारे भृगुः मज्ञाधिकारे अर्चनाधिकारे ‘अतः परं प्रवक्ष्यामि देवेशस्योत्सवक्रमम् । विषुवायनभूपप्रतिष्ठाकर्तृमेषु च ॥ ग्रहणे मासनक्षत्रे विष्णुपचादिनेषु च ’ ॥ उत्सवस्यान्त्यदिवसे तेषु तीर्थ प्रकल्पयेत् । भयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ तत्तत्काले प्रकुर्वीत तीर्थज्ञानन्तु नान्यथा ’ || अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि देवस्य स्नपनक्रमम् । प्रतिष्ठोत्सवयोरन्त भयने विषुवद्वये || सूर्येन्द्वोर्ग्रहणे चापि यत्नेन स्वपनं चरेत् ’ इत्यारभ्य देवस्य स्वपनं कुर्यात्तत्तत्काले विशेषतः । विषुद्रये वर्तमान ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः || अयने चोत्तरेऽतीते प्रारब्धे दक्षिणे तथा ’ ॥ इत्युक्तम् अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि कालं स्त्रपनकर्मणः । प्रारम्भातीतकाले तु दक्षिणोत्तरकेऽयने ॥ विषुवद्वयकाले च वर्तमाने च सर्वदा । प्रम्यमाने रविग्राहे मुच्यमाने निशाकरे ’ ॥ ३२७ इत्यादिक्वनैः दक्षिणायन अतीते उत्तरायणादौ खानादिकं दक्षिणायनमारम्भे उत्तरायणान्ते च पुण्यकालब्ध प्रतिपादितः । अन्यथा ’ तत्तत्काले प्रकुर्वीत तीर्थमानन्तु नान्यथा’ इति विधिनिषेधवचन वैयर्थ्यप्रसङ्गः । भन श्रुतिरपि । ‘सन्धौ यजेत सन्धिमभितो यजेत’ इति । सन्धिन्ध - सूक्ष्मत्वात्सन्धिकालस्य सन्धिर्विषम उच्यते । सामीप्यविषयं प्राहुः पूर्वतः परतोऽपि वा ॥ ३२८ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्ने नन्वियं श्रुतिः यागकालविषयेति चेत् - सत्यम् । ‘यज- देवपूजासङ्गति- करणदाने विति’ यागशव्देन अद्वारकसद्वारकभगवत्समाराधममुच्यते । अद्वारकम्- अर्चावतारे दिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टम्य समाराधनम् । सद्वारकम् - यागादि । श्रीबखानसे भृगुः - ‘अमूर्तश्च ममूर्तञ्च द्विविधं कर्म वैदिकम् । प्रस्थान्तरे अमूर्ताऽम्याहुतिः प्रोक्ता समूर्त बेरपूजनम्’ || ‘देवदेवशितुर्विष्णोर्लक्ष्मीशस्य जगत्पतेः । उपायस्त्रिविधः प्रोक्तः पूजायां शृणुन द्विजा ! || मानसी होमपूजा च चेरपजेति वै श्रुतिः ॥ इति + दहरविद्यादिकं मानमिकम् ‘अमयो वै त्रयी विद्या देवयानः पन्थाः ’ इत्यादि । अत्र मुण्डकोपनिपदि क्रियावन्त श्रीविया ब्रह्मनिष्ठाम्स्वयं जुह्वन एकर्षि श्रद्धयन्त:, तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वंदन ’ इत्यादि श्रूयते । तत्र ‘कियावन्तः ’ इति भगवदाराधनादिक्रियावन्त उच्यन्ते । ‘आत्मकीड: आत्मरतिः क्रियावानेप ब्रह्मविदां वरिष्ठः’ इति पूर्वमेव प्रतिपादितम् । अत्र ‘निषेक गर्भसस्कारे जातकर्मक्रियासु च । विधिवत्संस्कृता मन्त्रैः चीर्णत्रत समापनाः ॥ श्रोत्रिया इति विज्ञेयाय्यास्वापाराश्च ये द्विजा. | इति बोधायन स्मरणात् स्वयं जुह्वत एक श्रद्धयन्न’ इत्यमृतधनमनि- पादनाचा भागधनवयमपि प्रतिपादितं भवति । स्कान्दे ‘वैग्वानसी महाशस्वां स्वयंत्र विनियुक्तवान् । पद्म परमो धाता तम्मिन्नाराधनत्रयम | उक्तवान् निगमार्थानामाचारं प्रविभागशः ॥ इनि अन: ‘सन्धौ यजेत’ इत्यादिश्रुतयः ममर्तविषया अमृर्तविषयाश्च । कालातिक्रमे दोष:–’ कालानीनं तु यः कुर्यात’ इत्यादिना पूर्वमेवोक्तः ।अष्टादश: खण्ड: ‘प्रभुः प्रथमधर्मे तु योऽनुकल्पेन वर्तते न साम्परायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् || विधर्मः परधर्म आभास उपमा छलः । अधर्मशाखा : फन्चेमाः यत्नतो धर्मवान् त्यजेत् ॥ धर्मबाधो विधर्मः स्यात्परधर्मोऽन्यचोदितः । उपधर्मस्तु पाषण्ड: दम्भो वाऽऽशंसुभिश्छलः || यमः यस्त्विच्छया कृतं पुम्भिराभासो साश्रमाद्बहिः । ३२९ स्वशास्वनिर्णये सत्ये सत्यास्स्युलोक निर्णयाः ’ ॥ ‘स्वपाके वर्तमानस्तु परपाकं निषेवते । शाश्वत सूकरत्वच गर्दभत्वञ्च गच्छति ॥ अवलिप्तस्य मूर्खस्य दुष्टवृत्तस्य दुर्मतेः । अनमश्रद्धधानस्य यो भुङ्क्ते भ्रूणहा स वै ॥ यस्यानेन तु भुक्तन भार्या समधिगच्छति । यस्यान्नं तस्य ते पुत्राः अन्नाद्रेतः प्रवर्तते ॥ सर्वन्तु तरितुं शक्यमन्नलेपो हि दुस्तरः । दुष्कृतं हि मनुष्याणामन्नमाश्रित्य तिष्ठति ॥ अभोज्यं ब्राह्मणस्यान्नं वृषलेन निमन्त्रितम् । तथैव वृषलस्यान्नं वृषलेन विनिर्मितम् ॥ कण्डूपकं स्नेहपकं पायसं दधि सक्तवः । एतान्यशूद्रान्नभुजो भोज्यानि मनुरब्रवीत् ’ ॥ कटक कण्डूपकम् (१) । * न भार्यादर्शनेऽश्नीय (?) नैकवासा न संवृतः । ब्राह्मण्या सह योऽश्नीयादुच्छिष्टं वा कदाचन ॥ न तस्य दोषमिच्छन्ति नित्यमेव मनीषिणः ॥ 42 123 भारते बेबल: श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्मे ‘केशकीटावपनच्च मुखमारुतवीजितम् । भभोज्यं तद्विजानीयात् मुक्ता चान्द्रायणं चरेत् ॥ उत्थाय च पुनः स्पृष्टं पदा स्पृष्टञ्च लखितम् । अनं तद्राक्षसं विद्यात्तस्मातत्परिवर्जयेत् ॥ राक्षसोच्छिष्टभुग्विप्रः सप्तपूर्वान् परानपि । निरये रौरवे घोरे स्वपितृन् पातयिष्यति ॥ तस्मिन्नाचमनं कुर्याद्यस्मिन् भाण्डे स मुक्तवान् (?) || प्रत्युतिष्ठत्यथाचान्तो भुक्तवानासनात्तदा । स्वानं सद्यः प्रकुर्वीत अन्यथाऽप्रयतो भवेत् ॥ ‘मुक्ताऽमृतापिधाने िचोर्जस्करमिति ब्रुवन् । अर्ध पीत्वा तु गण्डूषमधे त्याज्यं महीतले || रसातलगता नागास्तेन प्रीणन्ति नित्यशः । हस्तं प्रक्षाल्य गण्डूषं पिबेत्स पतितो भवेत् || ‘भुक्तोच्छिष्टं समादाय नामन्त्रं किञ्चिदाचमेत् । उच्छिष्टभागधेयेभ्यः सोदकं निर्वपेद्भुवि ’ ॥ ’ रौरवे पुण्यनिलये पद्मार्बुदनिवासिनाम् । अर्थिनामुदकं दत्तमक्षय्यमुपतिष्ठतु ॥ इत्यनुष्ठेन संखाव्य पाणी प्रक्षाल्य चाचमेत ’ ॥ आचम्यापो गृहीत्वा आदित्याभिमुख ओप्राणानाप्यायस्वेत्युद- रमभिमृशेत् ॥ ३ ॥ दक्षिणेन कराङ्गुष्ठाग्रेण ‘अणोरणीया’ निति दक्षिणपादागुष्ठे जलं स्रावयेत् ॥ ४ ॥अष्टादशः आचमनविषये विशेषः । भृगुः । ‘जपहोमप्रदानेषु पितृपिण्डोदक्रेषु च । विप्रस्समासेष्वाचामेत् सर्ववस्तुषु चर्वणे’ | ‘दन्तलमे फले मुले मुक्तस्नेहावशिष्टके । ताम्बूले चेक्षुदण्डे च नोच्छिष्टो भवति द्विजः ’ ।। मधुपर्के च सोमे च प्राणाहुतिषु चाप्सु च । आस्यहोमेषु सर्वेषु नोच्छिष्टो भवति द्विजः || स्मृत्यन्तरे - ‘मनिम्धे औषधे जम्धे विम्बन्धे च लेपने । नाचामेद्भोजने वृत्ते शुद्धयर्थ क्रमुकादिषु ’ ॥ अथ हुतानुमन्त्रणम् । गौतमः ‘हुतानुमन्त्रणे कुर्याच्छ्रद्धायामिति मन्त्रतः । अथाक्षरेण चात्मानं योजयेद्रमणेति ह ’ ॥ बिष्णुपुराणे - ‘स्वस्थः प्रशान्तचितस्तु कृतासनपरिग्रहः । अमीष्टदेवतानाञ्च कुर्वीत स्मरणं नरः ॥ अमिराप्याययेद्धातुं पार्थिवः पवनेरितः । दत्त्वावकाशं नमसा जरयेदस्तु मे सुखम् ॥ अनं बलाय मे भूमिरापोऽनमनिलस्य च । भवेत्त्वेतत्परिणतं ममास्त्वव्याहतं सुखम् || प्राणापानसमानानामुदानव्यानयोस्तथा । अनं पुष्टिकरं चास्तु ममास्त्वव्याहतं सुखम् ’ ॥ ‘अगस्तिरभिर्बडवानलब्ध मुक्तं मयाऽनं हरयन्त्वशेषम् । सुखच्च मे तत्परिणामजातं यच्छत्वरोगं मम चास्तु देहे ’ ॥ विष्णुस्समस्तेन्द्रियदेहदेही प्रधानभूतो भगवान् यतैकः । सत्येन तेनासमशेषमनं आरोग्यदं मे परिणाममेतु || ३३२ ताम्बूलविषये - श्री श्रीनिवासमत्रिकृत- तात्पयंचिन्तामणिसहितम् [ द्वितीय प्रश्नं विष्णुरत्ता तथैवानं परिणामश्च वै तथा । सत्येन तेन मे भुक्तं जीर्यत्वन्नमिदं तथा । इत्युच्चार्य स्वहस्तेन सम्मा च तथेोदरम् । अनायासप्रदान्येव कुर्यात्कर्माण्यतन्द्रितः ॥ ‘एकपूगं सदाऽऽरोम्यं द्विपूगं निष्फलं भवत् । भतिश्रेष्ठं त्रिपूगं चेत् अधिकं चेन्न दोषकृत् ॥ एक द्वित्रिचतुः पञ्चषद्भिः पूगफलैः क्रमात् ॥ पर्णमूले भवेद्याधिः पर्णाग्रे व्याधिसम्भवः । चूर्णपर्ण हरेदायुः सिरा बुद्धिविनाशिनी ॥ अकृत्वा च मुखेपर्ण पूगं स्वादति यो नरः । दशजन्मदरिद्रस्तु मरणे न स्मरेद्धरिम् || एवं सायं प्रातः प्राणः ग्रिहोत्रं यजेत ।। ५ ।। एवम् - उक्तप्रकारेण । याज्ञवल्क्यः बाह
‘लासम्मिते भानी प्रथमः प्रहरः स्मृतः । स एवाध्यर्धसंयुक्तः प्रातरुतो मनीषिभिः ’ ॥ यामादर्वाङ् न भुञ्जीत यामयुम्मं न लयेत् । रात्रौ यामान्तरे भुक्ता सुप्त्वा यामत्रयं सुखम् ’ ॥ मध्याह्: मुख्यकालः । सङ्गत्वात्परं मध्यकालः सङ्गवात् अर्वाक् अधमकाल: ? ननु - हरिवासरादिषु भोजननिषेधश्रवणात् प्राणामिहोत्रलोप इति चेत् । न - तन्मन्त्रजपेनैव तस्य पूरणात् । बोधावन:- ‘प्राणामिहोत्रमन्त्रांस्तु निषिद्धे भोजन जपेत्’ । ‘यं यं क्रतुमधीते तेन तेनास्येष्टं भवति ॥ इति श्रुतिःअष्टादश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ३३३ आत्मयाजिनामिदमिज्यमभिहोतं यावज्जीवकमिति ब्रह्मवादिनो. वदन्ति ॥ ६ ॥ आत्मयाजिनो गृहस्थादयः । योगिन इति केचित् - तदसत् । सर्वैरपि प्राणाग्निहोत्रस्य कर्तव्यत्वेन विधानात् । यथा ‘गृहस्थो ब्रह्मचारी वा योगी चैव तपश्चरन् । प्राणामिहोत्नलोपेन ह्यवकीर्णी भवेत्तु सः ’ ॥ इति एवं क्रियाधिकारे-‘गृहस्थो ब्रह्मचारी वा भक्तयैवार्चनमारमेत्’ इत्युपक्रम्य ‘जुहोत्युदितहोमी चेत् कृत्वऽऽत्मयजनं ततः ’ । इत्युक्तत्वाच्च ब्रह्मचर्यादारभ्य आत्मयाजिनः इदमिज्यमिदमग्निहोत्रम् अकरणे प्रत्यवायस्मरणात् नित्यत्वेन यजनीयम् । एतन्मूलास्तदप्रय: ’ इति ‘बहि: प्राणो वै मनुष्यस्तस्याशनं प्राण:’ इति श्रुतेः, अन्नेन प्राणा’ इत्यारभ्य ’ तस्मादन्नं ददन्सर्वाण्येतानि ददाती ’ त्युक्तत्वाच्च अशनाख्यप्राणमूलत्वाव- गमाद्गार्हपत्याद्यमीनाम् । ’ तदेवं भु(हु)ता गच्छन्तमनृणो ब्रह्माऽस्येति पद ’ मिति मामपूर्व माता पिता गुरु पैठकादिकमृणत्रयं जायमानस्य ब्राह्मणस्य सहजमित्युक्ता वाग्येदिति विज्ञायते ॥ ७ ॥
तत् तस्मात् ब्रह्मप्राप्तिकारणात् एवं - उक्तप्रकारेण । भु(हुक्ता गच्छन्तम्- प्राणाग्निहोत्रमेवालमिति कृत्वा गच्छन्तम् । अनृण इत्यादि । अत्र श्रुतिः । ‘जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिः ऋणवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः । एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारी वा ’ इत्यादि । ऋब्राह्मणे । ‘नापुत्रस्य लोकोऽस्ति तत्सर्वे पशवो विदु’ रिति । ‘प्रजननं वै प्रतिष्ठा साधु प्रजायास्तन्तुं तन्वानः पितॄणामनृणो भवति तदेव तस्यानृण्य’ मित्यादि । भारते } ‘ऋणिनो मानवा ब्रह्मन् सर्वेऽजायन्त तच्छृणु । ब्रह्मचर्येण यज्ञेन प्रजया च न संशयः ॥ BY श्री. श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् (द्वितीय प्रश्नं
तदपाक्रियते सर्व यज्ञेन तपसा सुतैः । तपस्वी यज्ञापि न तु ते विद्यते प्रजाः ॥ त इमे प्रसवस्वाप्त्यै तव लोकास्समावृताः ॥ इति एवं च जायमानमुतेः, ‘ऋणानि श्रीप्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत् । अनपाकृत्य मोक्षन्तु सेक्मानः पतत्यथः ’ ॥ इति मनुस्मरणाच ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य गन्तव्यम् । अनपाकृतत्रन्णत्रयस्य गतिर्नास्तीति माता पिता गुरुः, वाशब्दादन्यो वा निवारयेत् । यद्वा विवाहयेत् । ननु– ‘किं प्रजया करिष्यामः किमर्थं वयमध्येप्यामः ’ इति ऋषयः कावषेयाः इति वचनात्, ‘देवर्षिभूतात्मनृणां पितॄणां न हिरो नायमृणी च राजन् । सर्वात्मना यश्शरणं शरण्यं नारायणं लोकगुरुं प्रपन्नः ’ 1: इति स्मतेः, ‘यदहरेव विरजेत् तदहरेव प्रव्रजेत्’ इति श्रुतेश्च पूर्वोत्तरस्यो मुमुक्षु- विषया न भवन्ति’ इति चेत्-न । नायमानश्रुतिविरोधात् । श्रुत्यन्तरविरोधात् । भारतादिवचनविरोधात् । मनुक्चवविरोधात् । सूत्रे च प्रतिपादितत्वात् मनपा- कृतॠरणतयस्य मुमुक्षुत्वाधिकारासम्भवात् । मन्यताविरोधेनोतरवाच । यतः ताः श्रुतयः मुमुक्षुविषयाच भवन्ति । • 1 अन्यत्र अविरोधेन कवमुक्तमिति चेदुच्यः । प्रयोत्पचिद्विविधा । ‘ऊर्ध्वा अपाचीना चेति । बोधावन:- ‘मुखं वै ब्राणस्य संभवोऽनुचानस्य रेतो ग्रामस्थ ऊर्ध्व नामेरभस्तादन्यः । ऊर्ध्व नामेस्तेन हैव तत् वायते यद्राणानु- पनयति यदध्यापयति वत्सानु करोति सर्वास्येष्टा प्रजा भगति । अथ यदवाचीनं । नामः तेन वाऽस्कोरसी मया भवति । तसाच्छ्रदेवियमनूचानमप्रवोऽसीति न ।अष्टादश: खण्ड: ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ३३५ बदन्ति । स एव प्रजया पितृभ्य इति । अथास्य प्रजा भवति यानुत्पादयते यानध्यापयते यान् याजयते सर्वास्येष्टा प्रजा भवति ’ । श्रत्यन्तरे ‘पुदि ’ ति नरकस्याख्या दुःखश्च नरकं विदुः । पुदित्राणात्ततः पुत्रमिहेच्छन्ति परत्र च ’ ॥ न मांसपेशल: पुत्रो नाविद्वान् न सकर्मकृत् । यस्स्वयं नयति स्वर्ग किं पुनः पितरं तरे दिति ॥ ‘याक्तरसं स्वाध्यायमधीते सर्वान् लोकान् जयतिं सर्वान् 1 लोकाननृणो ऽनुसञ्चरति इति । अतो वयं ब्रह्मचर्याद्याश्रमान्विधाय तत्तदाश्रमोचितऋणापकरणार्थ- मध्यापनादिरूपेण प्रतिपादितं कर्म कृत्वेति व्याख्यानमकार्ष्म । एवं श्रुतीनां परस्परमविरोधेन नयनमुक्तम् । तदेवं भुता गच्छन्तमित्यनेन तीर्थगमन- निवारणमिति केचिद्वदन्ति । वारयेत् विवाहयेदिति केचित् व्याकुर्वन्ति । ‘देवा वै पुष्टिं नाविन्दन् तां मिथुनेऽपश्यन् ’ इति श्रुतिः । अथ शारीरेषु चरुमपूपाद्यथ गर्भाधानादि - ब्राह्मणस्य पालाश : - प्रोष्ठपद हस्तौ - ततो विधिवदाचमनं - धातादि पूर्व - अनिष्ट आयुरिति दण्डं - अथ पारायणत्रतानि - सोमाय काण्डये - तथै धाता - अथापाठोपाकर्स - अथ समावर्तनं - दिविश्रयस्वेति तदग्नाबुपरिधारयन् - तत्रोपवेश्य द्यौस्त्वाददातु - अथ प्राणाग्निहोत्र- विधानमित्यष्टादश ॥ ८ ॥ सूत्रस्य वेदतुल्यताज्ञापनार्थ खण्डानामादिपदग्रहणम् । प्रश्नपरि- समाप्तिश्वकृतेति निरवद्यम् ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्य वर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ द्वितीयप्रश्ते अष्टादशदश: खण्ड: द्वितीय प्रश्नः समाप्तः । अथ तृतीयः प्रश्नः प्रथमः खण्ड अथातः पाणिग्रहणम् ॥ १ ॥ अथ समावर्तनानन्तरम् । अतः - समावर्तनस्य पूर्ववृतत्वात् । ‘खानेन च पुरन्दर’ मिति पूर्वमुक्तम् । पाणिग्रहणमिति । पाणिग्रहणशब्देन समन्तकं कन्याग्रहणमुच्यते । अझै बिवाहा भवन्ति ।। २ ॥ गान्धर्यादिषु समन्त्रकं कन्यास्वीकरणाभावात् विवाहशब्दस्य सामान्य- वाचित्वा अष्टौ विवाहा मवन्तीत्युच्यते । प्राशो देवः प्राजापत्य आर्ष आसुरो गान्धर्वो राक्षसः पैशाचा इति ॥ ३ ॥ तेषां नामानि स्वरूपञ्च पृथकेनोपपादयति - ब्राह्म इत्यादिना ।
यदमिरूपं वृत्तवयस्सम्पामाइयाऽईयित्वा कन्याऽलङ्कृता दास्यते स ब्राह्म इति गीयते ॥ ४ ॥ यदमिरूपमित्यादि । यत् - यस्मात् कारणात् । ‘भुतमिच्छन्ति पितरः धनमिच्छन्ति मातरः । बान्धवाः कुरुमिच्छन्ति रूपनिष्ठन्ति कन्यकाः ’ ॥ इति वचनात् समानजातीय सौन्दर्यादिकयामि यमभिरूपशब्देन परामृश्यते । वृद्ध यस्सम्पामिति । सशब्देन शौचाचारर ध्यायश्रुतशीलादि, क्यः शब्देन ‘सिंध’ इत्यादि गुजते । ‘सिद्वर्षो दशान्यान्तु भार्या विन्देत नमिकाम् । एकविंशतियों या सहवर्षमवाप्नुयात् ॥ इतिप्रथमः खण्डः ] श्रीवसानसगृह्यसूत्रम् ३३७ यद्वा यौवनेन वयसा ब्रह्मचर्योक्तव्रताचरणक्यसा वा सम्पन्नम् । यद्वा सम्पन्नमित्यनेनैश्वर्यसम्पत्तिः विवक्षिता । यथा - यमः
बिष्णु:- ’ कात्यायनः ‘कुलच शीलच वपुर्यशश्च विद्या च वित्तञ्च सनाथताश्च । एतान् गुणान् सप्त समीक्ष्य देया कन्या बुधैः शेषमचिन्तनीयम् ’ ॥ इति ब्राह्मणस्य कुलं ग्राह्यं न वेदाः सम्पदः क्रमात् । कन्यादाने तथा श्राद्धे न विद्या तत्र कारणम् ॥ यस्य देशं न जानाति नाम गोत्रं त्रिपूरुषम् । कन्यादानं पितृश्राद्धं नमस्कारश्च वर्जयेत्’ || इति ‘उन्मत्तः पतितः कुष्ठी तथा षण्डस्सगोत्रजः । चक्षुश्श्रोत्रविहीनश्च तथाऽपस्मारदूषितः ॥ वरदोषाः स्मृता होते कन्यादोषाश्वकीर्तिताः । दीर्घकुत्सितरोगर्ता व्यक्ता च स्पृष्टमैथुना । दुष्टाऽन्यगतभावा च कन्या दोषाः प्रकीर्तिताः ॥ इति गुणसमृद्धं दोषरहितं वरमाहूय मधुपर्कादिना यथाशक्ति वस्त्राभरणपुष्प- गन्धाचैरलष्टत्य तस्मै ब्रह्मतृप्त्यर्थं दास्यते (कन्या) स विवाहो ब्राह्म इति गीयते । यहत्विजो यज्ञस्याऽत्मनोऽलङ्कृत्य कन्यां प्रतिपादयति स देवः ॥ दोषरहितां कन्यामलङ्कृत्य आत्मनो यज्ञस्य चातुर्मास्यादिषु होत्रादेरेकस्य दक्षिणार्थं कन्यां प्रतिपादयति स दैवः । युगपद्धर्मानुवर्तिनौ स्थातामिति वाचाऽनुमान्याऽग्निकार्य स्वयं कृत्वा यत्कन्यामर्हयित्वा दद्यात् स प्राजापत्यो भवति ॥ ६ ॥ कन्यापिता यदृच्छया गृहागतं वरं कन्याश्च दृष्टा युवां युगपद्धर्मानु- वर्तिनी सह गार्हस्थ्यधर्मचारिणो स्यातमिति वाचाऽनुमान्य सम्मानं कृत्वाऽऽधार 43 १३८ श्री श्रीनिवासनलिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने स्वयमेव कृत्वा कन्यामलङ्कृत्य ददातीति यत् स विवाहः प्राजापत्यो भवति । गोमिथुनेनैकेन द्वाभ्यां वा कन्यां ददाति तमार्षमाचक्षते ॥ ७ एकं द्वे वा गोमिथुने वरात् प्रतिगृद्य कन्यां ददातीत्यर्थ मन्वादयो वदन्ति । यत्कन्यामाभरणमारोप्य शक्तथा बन्धुभ्यो धनं दत्वाऽऽहरते तमासुरमामनन्ति ॥ ८ ॥ अत्र मनुः कामयोगो यदुभयोः स गान्धर्वः ॥ ९ ॥ बरवध्वोरुभयोरपि कामेच्छया संयोग इति यत् स विवाहो गान्धर्वः । प्रसा यत्कन्याऽऽहरणं स राक्षसः || १० | बलात्कृत्य कन्याऽऽहरण क्रियत इति यत् स राक्षसः । सुप्तां प्रमत्तां वा रहसि गच्छति स पैशाचो भवति ॥ ११ ॥ सुप्तां प्रकर्षेण मत्तां बन्धुमिस्तया च न ज्ञातं गच्छति स पैशाचो भवति । ‘ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽऽसुरः । गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाच धाष्टमोऽधमः || आच्छाद्य चाहयित्वाऽथ श्रुतशीलवते स्वयम् । आहूय दानं कन्याया: ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः ॥ यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते । अकृत्य सुतादानं देवं धर्म प्रचक्षते ॥ एक गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्मतः । कन्याप्रदानं विधिवदार्षो धर्मस्स उच्यते ॥ सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचाऽनुभाप्य तु । कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्राजापत्यो विधिस्स्मृतः ॥ शातिभ्यो द्रविणं दत्वा कन्यायै वा स्वशक्तितः । कन्याऽऽपदानं स्वाच्छन्मादासुरो धर्म उच्यते ॥प्रथमः खण्डः श्रीमानसगृह्यसूत्रम् इच्छयाऽन्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्य च । गान्धर्वस्स विधिज्ञेयो मैथुन्यः कामसम्भवः || हत्वा भित्वा च जित्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात् । प्रस कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥ सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति । स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः प्रथितोऽष्टमः ’ ॥ इति ३३९ एतेषां प्रथमे चत्वा स्तोयप्रदानपूर्वका इशस्ता ब्राह्मणस्य । नेतरे जघन्याः || १२ | मनुः पा देवलः -
- ‘घडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोऽवरान् ।
- विच्छूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान् ॥ चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान् प्रशस्तान् कवयो विदुः । राक्षसं क्षत्रियस्यैकमासुरं वैश्यशूद्रयोः || पञ्चानान्तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्यौ स्मृताविह । पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कदाचन ॥
- पृथक् पृथग्वा मिश्रौ वा विवाहौ पूर्वचोदितौ । गान्धर्वो राक्षसश्चैव धर्यौ क्षत्रस्य तौ स्मृतौ ॥ इति
- ‘अद्भिरेव द्विजाग्र्याणां कन्यादानं प्रशस्यते ।
- इतरेषान्तु वर्णानामितरेतरकाम्यया ॥
- 1
- एवं विवाहाश्वत्वारो धर्म्यास्तोयप्रदानकाः । अशुल्का ब्राह्मणाहव तारयन्ति द्वयोः कुलम् || विवाहाचाष्टषा भिना ब्राझाचा मुनिसत्तम । पूर्व: पूर्वो वरो ज्ञेयः पूर्वाभावे परः परः ||
- ‘क्रीता द्रव्येण या कन्या न सा पत्ती विधीयते ।
- न सा देवे च पित्र्ये च दासीं तां काश्यपोऽजवीत् ||
- ३४०
- मनः
- स्मृत्यन्तरे -
- श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय: प्रश्ने
- न कन्यायाः पिता विद्वान् गृह्णीयाच्छुल्कमण्वपि । गृहन शुल्कं हि लोमेन स्यानरोऽपत्यविक्रयी’ ॥ कन्यान्तु जीवनार्थाय यश्शुल्केन प्रयच्छति । उपभुक्के पुरीषश्च मूलञ्चास्याः परत्र च ॥
- ’ यासां नाददते शुल्कं ज्ञातयो न स विक्रयः ।
- भर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यञ्च केवलम् ’ ॥ इति ‘निष्कषट्कमशक्तश्चेदन्यथा दोषमर्हति ॥ इति
- ननु यथासुरदयो विवाहा निषिद्धाः तर्हि किमर्थं प्रतिपादिताः इति चेत् - उच्यते । कामादिदोषवशात् ब्राह्मादिविवाहासम्भवात्,
- आश्रमादाश्रमं गच्छेन्न च तिष्ठेदनाश्रमी’ । इति स्मृतेः,
- यस्तु सन्त्यज्य गार्हस्थ्यं वानप्रस्थो न जायते ।
- परिव्राडापि मैलय स नमः पापकृनरः ’ ॥
- इत्यनाश्रमिणो महादोषस्मरणाच्च दोषलाघवाभिप्रायेणासुराया: प्रतिपादिताः ।
- अत्र वत्सः
- रेबल:-
- पराकार:
- सर्वोपायेन साध्या स्यात्सुकन्या पुरुषस्य या ।
- शौर्येणापि विवाहेण सा विवाद्या रहः स्थिता ।। इनि
- गान्धर्वादिषु च समन्त्रकं पश्चाद्विवाहविधिरुच्यते । यथा
- ‘गान्धर्वादिविवाहेषु पुनर्वैवाहिको विधिः ।
- कर्तव्यश्च त्रिवर्णैश्व समस्तैरमिसाक्षिक ’ मिति ॥
- गान्धर्वासुरपैशाचविवाहा राक्षसश्च यः । पूर्व परिग्रहस्तेषां पश्चाद्धमों विधीयते ’ ॥ इति
- आपद्यभावे पूर्वेषामासुराद्यास्समन्त्रकम् । ब्राह्मणो विभवत्कुर्यात्परात्पूर्वो विशिष्यते ॥प्रचय: खण्ड: ] मनः याज्ञवल्क्यः किश्व - श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ब्राह्म: श्रेष्ठो ब्राह्मणस्य राक्षसः क्षत्रियस्य च । वैश्यस्य चासुरो मुख्यः सर्वेषां स्त्री सवर्णजा || भार्या: म्युर्ब्राह्मणादीनां सवर्णावरवर्णजाः । अवरम्योर्ध्वजा कार्या न भवेदिति शासनम् ॥ इति एतत् स्वजात्यभावे गृहस्थत्वमात्राकाङ्गायामेवेति वेदितव्यम् । बोधायनः - न ब्राह्मणक्षत्रिययोगपद्यपि हि तिनोः । • कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते शुद्रा भार्यापदिश्यते ॥ इति ’ यदुच्यते द्विजातीनां शहादारोपसङ्ग्रहः । न तन्मम मतं यस्मात्तत्रायं जायते स्वयम् । असवर्णाविवाहाश्च कलौ रक्ष्याः प्रयत्नतः ’ ॥ इति ‘सप्त पौनर्भवाः कन्या वर्जनीयाः कुलाधमाः । वाचा दत्ता मनोदत्ता कृतकौतुकमङ्गला || उदकं स्पर्शिता या च या च पाणिगृहीतिका । अग्निं परिगता या च पुनर्भूः प्रसवा च या ॥ इत्येताः काश्यपेनोक्ता दहन्नि कुलमग्निवत् ॥ इति ‘बापहृता कन्या मन्त्रैरपि न संस्कृता । अन्यस्मै विधिवद्देया यथा कन्यौ तथैव सा ’ ॥ इति ३४१ ननु ’ चत्वा रस्तोयप्रदानपूर्वका : ’ इत्युक्तत्वात् तोयप्रदानमेव भार्यात्वे नियामकं उत पाणिग्रहणं आहोस्वित् सप्तपदक्रमादिस्तोमारोपणपर्यन्तमुतभुव- दर्शनमाहोस्वित् क्षतयोनित्वम् - न प्रथमः ; इति यमस्मरणात्, ‘नोदकेन न वाचा वा कन्यायाः पतिरिप्यते । पाणिग्रहणसंस्कारात् पतित्वं सप्तमे पदे ’ ॥ १४२ नर्मचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्ने ‘मद्भिर्याचा च दद्याया वियेतादी बरो यदि । न मन्त्रोपनीता स्यात् कुमारी पितुरेव सा’ ॥ इति बसिहस्मरणाच । न द्वितीय: ; ‘पाणिग्रहणसंस्कारैर्नियतं दारलक्षणम् । तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ’ ॥ इति सक्षपदप्रक्रमपर्यन्तस्मृतेः । न च तृतीयः ; ‘वर बेत्कुलशीलाभ्यां न युज्येत कथञ्चन । न मन्त्राः कारणं तत्र न च कन्याऽनृतं भवेत् । दत्तामपि हरेत्कन्यां श्रेयांश्चेद्वर मात्रजेत् ॥ इति स्मृत्यन्तरवचनात् । अथ ध्रुवदर्शनाद्यम्युत्पत्तिपर्यन्तमिति चतुर्थः पक्षः भस्तु इति चेत् – सोपि न साधुः । इति स्मृतेः । ‘दीर्घकुत्सित रोगार्ता व्यङ्गाङ्गी स्पृष्टमैथुना । दुष्टाऽन्यगतभावा च कन्यादोषाः प्रकीर्तिताः ॥ पाणिग्रहणका मन्त्राः कन्यायाच्च प्रतिष्ठिताः । नोन्मत्तया न कुठिन्या न च या स्पृष्टमैथुना || नायासु च कचिनृणां सर्वा लुप्तकिया हि ताः । कन्यासु दोषदुष्टासु इदं (?) सप्तपदा भवेत् || उन्मत: पतितः क्लीबो दुर्भगस्त्यक्तवान्भवः । कन्यादोषाश्च ये पूर्वा एतान् परिगणेवरे || वरदोषमनाख्याय पाणिं गृह्णाति यो नरः । योजनं वा प्रकृत्येव तां दर्चा नाप्नुयातु सः ॥ कन्यादोषेऽप्ययं धर्मो दाता दण्ण्यो वरस्तथा ॥प्रथम: खण्ड: ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् अथ क्षतयोनित्वमिति पंचमः पक्षोस्त्विति चेत्-सोपि न साधुः, ‘ईर्ष्या (2) षण्डादयो ये च चत्वारः समुदाहृताः । त्यक्तव्यास्ते पतितवत् क्षतयोन्याऽपि च स्त्रिया ’ ॥ ३४३ इति स्मृतेरिति चेत् - उच्यते । शेषहोमान्ते संगमनविधानात्, ‘सोमः प्रथमो विविदे गन्धर्वो विविद उत्तरः । तृतीयो अभिष्ट पतिस्तुरीयन्ते मनुष्यजाः । इति, शातातपः
’ ‘सोमोऽददद्गन्धर्वाय गन्धर्वोऽददमये । रयिञ्च पुत्राश्चादादग्निर्मह्यमधो इमाम् ’ । इनि ॥ चतुर्थेऽह्नि मनुष्यस्तु पतित्वं लभतेति च ’ । रोमकाले तु सम्प्राप्ते सोमो मुङ्क्तेऽथ कन्यकाम् । रजो दृष्ट्टाथ गन्धर्वः कुचौ दृष्टा तु पावकः ’ || सोमशौचं ददौ तेषां ( तासां ) गन्धर्वस्तु शुभां गिरम् | पावकस्सर्वमेध्यत्वमतो मेध्याः स्त्रियस्स्मृताः ’ ॥ इति ‘वर श्वेत्कुलशीलाभ्यां न युज्येत कथञ्चन । न मन्त्राः कारणं तत्र नात्र कन्यानृतं भवेत् ॥ उद्वाहिता च या कन्या सम्प्राप्ता न च मैथुनम् । भर्तारं पुनरभ्येति यथा कन्या तथैव सा ॥ समाक्षिप्य तु तां कन्यां बलादक्षतयोनिकाम् । पुनर्गुणवते दद्यादिति शातातपोऽब्रवीत् ॥ इति श्रुति - स्मृतिवचनेभ्यः प्रतिगृय पाणिग्रहणसंस्कारादारम्य शेषहोमान्त- संगमनपर्यन्तम् भार्यात्वे नियामकमिति राद्धान्तः । अत्रेयं व्यवस्था । अयं युगान्तरविषयो राद्धान्तः । यद्वा कन्यावरयोः दोषदुष्टत्वविषयो वा । ‘सप्त पौनर्भवाः’ इत्युक्तत्वात् । तथा च ‘इदं सप्तपदा भवेदित्यादिवचनैः उदकदानमारभ्य मांगल्यसूत्रधारणान्तमित्यंगीकरणीयम् । मांगल्यसूत्रधारणान्तश्चेत्पतित्वं अक्षतयोनिश्वेदेव सम्भवति । क्षतयोनिश्वेन संभवति । r श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामनिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने किया स्मृत्यन्तरे - कात्यायनः ‘न कन्या दर्शनेनैव न पाणिग्रहणेन च । न सप्तपद्याक्रमणे पतिरौपासने विधि ’ रिति ।। ‘प्रदाय शुल्कं गच्छेद्यः कन्याया: स्त्रीधनं तथा । धार्या सा वर्षमेकन्तु देयाऽन्यस्मै विधानतः ॥ भदंड्यो हि न दंडायामनूढायान्तु तत्र वै (तद्वरः) । पुरागनश्च सर्वेषां सहते तदिमां सुताम् ॥ अथागच्छेत वोढायां दत्तां पूर्ववरो हरेत् ’ ( 2 ) || इनि अतो ब्राह्मणस्य नेतरे जघन्या इत्युक्तम् । यस्मात् वीन् पूर्वान् त्रीनपरान् आर्षी जातः षट्पूर्वान् षडपरान् प्राजापत्येनोढाया जातः सप्त पून् सप्तावरान् देवीजातो दश पूर्शन दशावरानात्मानञ्चैकविंशतिकं ब्राह्मीपुत्रः पावयेदिति विज्ञायते ॥ १३ ॥ आजातः इत्यादि । गोद्वन्द्वप्रतिग्रहकारणात् वीनू पूर्वान् पितृ- पितामहप्रपितामहान् त्रीनपरन् पुत्रपौत्रप्रपौत्रान् आत्मना सह सप्तपुरुषान् आर्षविवाहोढायां सवर्णायामनन्यपूर्विकायां जातः पुत्रः पाययेत् पूतान् कुर्यादित्यर्थः । एवं षट् पूर्वान् षडपरान् आत्मना सह त्रयोदश पुरुषान् प्राजा- पत्येनोढायां पाणिग्रहणसंस्कारसंस्कृतायां जातः पावयेत् । सप्त पूर्वान् सप्ता- वरानात्मना सहपञ्चदशपुरुषान् दैवीसुतः पावयेत् । दश पूर्वान् दशावराना- त्मानच्चैकविंशतिकं ब्रह्मीपुत्रः पावयेदिति । अत्र मनुः - ‘दश पूर्वान् परान् वंशानात्मानञ्चैकविंशतिम् । ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृत् मोचयेदेनसः पितॄन् || दैवोढायास्तुतश्चैवं सप्तसप्तपरावरान् । आर्षोढायास्सुतः लखीन् षट्षट् कायोढजस्सुतः || ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुर्ष्ववानुपूर्वशः । ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः ॥प्रथम खण्ड: ] श्रीवैज्ञानसगृह्यसूत्रम् रूपसत्त्वगुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः । पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः ॥ इतरेषु च शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषस्सुताः ॥ अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैः अनिन्द्या भवति प्रजा । निन्दितैर्निन्दिताश्चैव तस्मात्तांस्तु विवर्जयेत् ॥ पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते । मसवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्मणि || सवर्णया कुशो धार्यः धार्यः क्षत्रियया शरः । प्रतोदो वैश्यया धार्यो वासो वृषलया तथा ’ ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्ख्न्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रइने प्रथमः खण्डः । Kr अथ द्वितीयः खण्डः मातुरसपिण्डां पितुरसमानऋषिगोत्र जातो लक्षणसम्पत्रां नमि- कां कन्यां वरयित्वा पश्चाहेषु कुलस्य परिशुद्धयै सपिण्डैः श्रोत्रियै- सह भूतं भुञ्जीत ॥ १ ॥ एवं ब्राह्मादिविवाहानां लक्षणं तत्फलञ्च प्रतिपाद्य सोमान्येनोक्तत्वात् सपिंडादिष्वपि विवाहः संभवेदित्याशंक्य तन्निषेधः क्रियते मातुरसपिण्डा - मित्यादिना । मातुरसपिण्डामित्यनेन मातृवर्गे सपिण्डतामात्रम् । समानः पिण्डो देहो यस्यास्सा सपिण्डा तथा न भवतीत्यसपिण्डा। पुरुषस्य सपिण्डता षष्ठपुरुषाचधि: कन्यायास्त्रिपुरुषावधिर्भवतीति उत्तरत्न वक्ष्यते । पितृपितामहप्रपितामहानां मातृपितामहप्रपितामहीनां पितृद्वारा पितृव्यादीनां मातृद्वारा मातृष्वसृमातुला- दीनामेकशरीरारंभकत्वेन साक्षात् परंपरया वा एते सपिण्डा शातव्याः । मार्कण्डेय: आपस्तम्ब स्मृत्यन्तरे ‘पितापितामह श्चैव तथैव प्रपितामहः । पिण्डसम्बन्धिनो ते विज्ञेयाः पुरुषास्त्रयः || लेपसम्बन्धिनश्चान्ये पितामहपितामहात् । प्रभृत्युक्तास्त्रयस्तेषां यजमानस्तु सप्तमः ॥ इत्येवं मुनिभिः प्रोक्तः सम्बन्धस्साप्तपूरुषः ’ ॥ इति ‘लेपभानश्वतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः । पञ्चमस्सप्तमस्तेषां सापिष्ठ्यं सप्तपूरुषम् ’ ॥ इति ‘यस्माद्विशिष्यते वंशः पुरुषाद्वरकन्ययोः । तं समारभ्यगणयेन्मातृतः पितृतोऽपि च ’ ॥ इति कूटस्थव्यतिरिक्तस्तृतीय इति केचिद्वदन्ति । मातुळ्सुतानिषेधस्मरणात् । ‘मातुलस्य सुतामूद्रा मातृगोत्रां तथैव च । समानप्रवराचैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं परेत् ’ ॥ इतिप्रथम खण्ड: ] श्रीर्वधानगृह्यसूत्रम् ‘चतुर्थीमुद्वहेत्कन्यां चतुर्थः पञ्चमीमपि । षष्ठीन्तु नोद्वहेत्कन्यां पञ्चमो न तु पञ्चमीम् । पितृबन्धुषु कूटस्थात्पञ्चमीं षष्ठ उद्वहेत् ’ ॥ पञ्चमः पञ्चमीं कन्यां नोद्वहेदिति यत्स्मृतम् । पितृपक्षे प्रयोक्तव्यं मातृपक्षे न तद्भवेत् ’ ॥ चतुविशतिमते - ‘तृतीयां वा चतुर्थी वा पक्षयोरुभयोरपि । विवाहयेन्मनुः प्राह पाराशर्यो यमऽगिराः || पितृव्यपत्नी भगिनीं तत्सुताञ्चपि वर्जयेत् । मातुस्सपत्नी भगिनीं तत्सुताश्चपि वर्जयेत् ॥ इत्याद्यान्धादिविषयम् । मातुलसुतोद्वाहवत् । बृहस्पति: - ‘उद्वाच्यते दाक्षिणात्यैः मातुलस्य सुता द्विजैः । मध्यदेशे कर्मकराः शिल्पिनश्ध गवाशिनः ॥ मत्स्यादाश्च नराः सर्वे व्यभिचाररताः स्त्रियः । उत्तरे मद्यपा नार्यः स्पृश्या नृणां रजस्वलाः || अप्रजां प्रतिगृह्णन्ति आतृभार्यामभर्तृकाम् । देशजातिकुलाचारधर्माः सम्यक् प्रकीर्तिताः । तथैवैते पालनीयाः प्रजा प्रक्षुभ्यतेऽन्यथा’ ॥` विरुद्धाः प्रतिद्वंश्यन्ते दाक्षिणात्येषु संप्रति । मातुलस्य सुतोद्वाहो मातृबन्धुत्वदूषितः ’ ॥ इति ३४७ बोधायनस्य - ‘पञ्चधा विप्रतिपत्तिर्दक्षिणतः तथोत्तरतः । यानि दक्षिणत- स्तानि व्याख्यास्यामः । यथैतेनानुपेतेन सहभोजनं, स्त्रिया सहभोजनं, पर्युषि तभोजनं ’ मातुलपितृष्वसूदुहितृगमनमिति । भोत्तरतः - ऊर्णाविक्रयः सीधुपान- मुभयतो दद्भिर्व्यवहारः आयुधीयकं समुद्रयानमिति । इतरदितरस्मिन् दुष्यतीत- रदितरस्मिन् । तत्र तत्र देशप्रामाण्यमेव स्यात् । मिथ्यैतदिति गौतमः । उभयचैव नाद्रियेत शिष्टस्मृतिबिरोधदर्शनात ’ ॥ इति rr श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न पितुरसमान र्षिगोल जातामिति । विश्वामित्रादीनामष्टानामेव वंशोत्पन्ना / ऋषयः । समानऋषीणां गोत्रबाता न भवतीत्यसमानऋषिगोखजाता । ताम् । अत्र भृगुः
पराक्षर: ‘एक एव ऋनिर्यावत् प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वमन्यत्रांगिरसो भृगोः ॥ इति ‘पञ्चानां त्रिषु सामान्यादविवाहस्त्रिषु द्वयोः । भृम्बंगिरो गणेष्वेवमेकोऽप्यन्यत्र वार्यते ’ ॥ इति 1 समानऋषिगोत्रे प्रवरप्रश्ने वेदितव्ये । स्वगोत्रर्षिः यस्मिन् खण्डे उक्तरस्यात् तस्मिन्नुक्ताः समानर्षयः इति सूत्रकाराभिप्रायः । अल्लापस्तम्बध । समान गोत्रप्रवरां कन्यामूढा उपगम्य च तस्यामुत्पाद्य संतानं ब्राह्मम्पादेव हीयते’ इति । स्मर यन्तरे - ‘परिणीय सगोत्रान्तु समानप्रवरां तथा । कृत्वा तस्यां (स्याः) समुत्सर्गमतिकृच्छ्रं विशोधनम् ’ ॥ इति लक्षणसमतिनामिति । गोभिल: - ‘पीनोरुः पीनकर्णी समसितरशना पद्मपत्रायताक्षी बिम्बोष्ठी तुंगनासा गजपतिगमना दक्षिणावर्तनाभिः । स्त्रिम्धांगी चापलुन: मृदुषनजघना सुस्वरा सूक्ष्मकेशी योषा सा लक्षणीया कुमारी ॥ इत्यादिलक्षणसंपन्नाम् । ‘पीताक्षी रूक्षकर्णी धनपुरुषरवा स्थूलवंषोरुकेशी रूक्षाक्षी संगनेवी प्रविरलनयना त्यक्कताम्रोष्ठजिहा । कृष्णांगी संगतभ्रः कुचयुगविषमा वामना चातिदीर्घा कन्या साऽऽवक्षणा स्वात् स्वगितकुना सर्वहन्तुईरायाः (?)||द्वितीय सम्प;] श्रीजानगृह्यसूत्रम् ‘यस्यास्तु चरणौ हस्तौ लंबे चापि च रोमशौ । उत्तरोष्ठे च रोमाणि शीघ्रं मारयते पतिम् ॥ इत्यादिदुर्लक्षणरहिताम् ।
३४९ आपस्तम्बः - ‘दत्तां गुप्तां द्योतामृषभां शरभां विनतां विकटां मुण्डां मण्डूषिकां सांकरिकां रातां पालीं मित्रां स्वनुजां वर्षकारीश्च वर्जयेत् नक्षत्रनाम नदीनाम वृक्षनामाध (?) गर्हिताः । पर्वतनामा पिशाचनामा प्रेप्यनामाश्च गर्हिताः । सर्वाध रेफलकारोपान्ताः वरणे परिवर्जयेत्’ इति । दत्तां वाचा दतां जलप्रदानपूर्व दत्तां वा गुप्तां दौशील्यादिशंकया गुप्तां यद्वा कुष्ठादिरोगभयाद्गुप्तां - बोतामत्यन्ततेजस्विनीं - ऋषभां गृहे प्रधानां यद्वा वृषभस्येव शरीरं गतिः शीलं वा यस्याः तां - शरभां शीर्णदीप्तिं सर्वगात्रेषु नीललोमां वा- विनतां विनतगात्रां पुरुषाधिकगात्राश्च विकटां विकटनंघां विस्तीर्णजंघां वा - मुंडां अपनीतकेशां अमंजातकेशां वा मण्डूषिकां मार्जारत्वक्कर्कटत्वचं (?) सांकरिकां अन्यस्मिन् कुले जातां अन्यापत्यतां गतां मातुर्गर्भदशायामेव पितुरस्थि संचयनकारिणी - रातां रमणशीलां सर्वदा कन्तुकादिक्रीडनपरां - पाली बत्सक्षेवादिपालिकां - मित्रां बहुमित्रवतीं मित्रत्वं गतां वा स्वनुजां शोभना अनुवा यस्यास्तां श्रातृमती’ मित्युक्तत्वात् वर्षकारी - वराधिकवयस्काम् वर्जयेत् । स्मृत्यन्तरे - मनः < 1 ‘कुष्ठादिरोगकुलजां कन्यां यत्नेन वर्जयेत् । वरमेवं परीक्ष्यैव कन्यादानं विशिष्यते || अप्रजादिषु वंशेषु स्त्रीप्रजाप्रसवस्तथा ।
पतिष्न्यश्च स्ववासिन्यस्तांश्च यत्नेन वर्जयेत् ॥ इति ‘स्त्रीसंबन्धे दशैतानि कुलानि परिवर्जयेत् । हीनक्रियं निष्पुरुषं निच्छन्दोरोमशार्मसम् (१) ॥ क्षयामयव्यपस्मारिश्वित्रिकुष्ठकुलानि च ’ ॥ इति ૩૫૦ याज्ञवल्क्य. श्री श्रीनिवासमलित - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्मे ‘अप्रयच्छनवाप्नोति ब्रह्महत्यामृतावृतौ । गम्यं त्वभावे दातृणां कन्या कुर्यात् स्वयंवरम् ’ ॥ इति गम्यं गमनार्हमित्यर्थः । नमिकाम् । नारदः संवर्त: सूरयन्नरे ‘यावच्चेलं न गृह्णाति यावत्क्रीडति पांसुभिः । यावदोषं न जानाति तावत् भवति नमिका’ ॥ इति ‘अष्टमे तु भवेद्रौरी नवमे नमिका भवेत् । दशमे कन्या प्रोक्ता द्वादशे वृषली स्मृता ॥ विवाहयेदष्टवर्षा यो न धर्मेण हीयते ’ ॥ इति अष्टमे तु भवेद्गौरी प्राप्ते रजसि रोहिणी । अव्यवनकृता श्यामा कुचहीना तु नमिका’ || इति अव्यञ्जनकृता - ‘असखानकक्षादिलोमा । गौतम: बोधायनः
’ प्रदान प्राग्रजः प्राप्तेरिति । ‘दद्याद्गुणवते कन्यां नमिकां ब्रह्मचारिणे । अपि वा गुणहीनाय नोपरुन्ध्याद्रजस्स्वलाम् । अविद्यमाने सदृशे गुणहीनमपि श्रयेत् ’ ॥ इति स्मत्यन्तरे - ‘अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा तु रोहिणी । दशवर्षा भवत्कन्या मत ऊर्ध्व रजस्वला’ || इति वरयित्वा - गोत्रस्य श्रीमनारायणस्य कुमारस्य गोत्रजां लक्ष्मीनामधेयां धर्मप्रजार्थ वृणीमहे इति वरयित्वा । पचति । नवधा विभक्तस्याहः अयुग्मभागेषु । कुलशुद्धङ्घर्ष सपिंडैः श्रोलियै । भूतं - महानमोदनं । नापूपव्यञ्जनम् । झुंजीत इति । अयं सूत्रकाराभिप्रायः । यद्वा शोभनदिवसेषु । ¿ यस्मात् सपूतो भवतीति विज्ञायते ॥ २ ॥द्वितीय सडः ] ३५१ यस्मात् - कालविशेषात् । श्रोत्रियैस्सह भूतभोजनाच्च । सः - वरः पूतो भवति । सद्वारकत्वेनाद्वारकत्वेन वा वरवध्वोरिदं समानम् । प्रसिद्धचेतत् श्रुतिस्मृतिषु । ‘समानस्याह ’ इत्यादिषु, ‘साधवो न्यासिनः शान्ताः ब्रह्मिष्ठा लोकपावनाः । हरन्त्यघं तेऽङ्गसंगात् तेष्वास्ते माघभिद्धरिः । इत्यादौ च । 1 ननु - उपनयनादिसंस्कारेषु नक्षत्रादिकं प्रतिपादितम् । पाणिग्रहणे किमर्थं न प्रतिपादितमिति चेत् - सत्यम् । गान्धर्वादिषु कालनियमाभावात् ‘स्नात्व पुण्येऽहनि ’ इति पूर्वमेव संक्षेपेणोक्तत्वाच्च ज्योतिश्शास्त्रोतमादिषु कर्तव्य यथा ‘अर्के कर्कटकन्यकाघटधनुर्मु के भृगौ मन्त्रिणा स्फीतज्योतिषि शीतरोचिषि बलोदिते विरिक्ते तिथौ । रोहिण्युत्तररेवतीपितृमरुसित्रषु हस्तासुरे आराकर्कजवासरादिरहितेषूद्वाह कर्मारभेत् ( ) || श्रेष्ठास्तौलियमंग नाघटधनुर्गोकर्णकण्ठीरवाः मध्यास्सौम्ययुतास्तदूर्ध्ववदनास्सर्वे विवाहे हिताः (?) । उद्वाहे धनुरत्यर्थ मिथुनस्त्रीलाश्शुभाः । कृष्णेऽष्टमी चतुर्थी च वृषो नक्रश्च मध्यमाः (?) || विधूदये स्वात्मजयोः कुजोऽशुभो व्यये बुधश्वायुषि पातभार्गवौ । ग्रहास्स्मरेऽऽम्बुसुतेऽऽर्कजोऽम्बरेऽ शुभौ (2) मतावायुषि षष्ठगेो गुरुः ’ ॥ इति उद्वाहलमे चन्द्रः अशुभः । तथा दशमपञ्चमस्थः कुजः - द्वादशे बुधः अष्टमे राहुकेतुशुकाः - सप्तमे सर्वे ग्रहाः - चतुर्थपञ्चमयोस्सूर्यः - दशमे शनि: शनिसूर्यावष्टमे षष्ठे गुरुरिति । अन्यत्सर्वमुपनयनप्रकरणे द्रष्टव्यम् । एवञ्च ताराबलान्विते शुभे मुहूर्ते - ३५२ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [वृतीय प्र गृहः ‘कन्याप्रदोऽपि दानांगमंकुरार्पणमाचरेत् । नान्दीमुखश्च पूर्वेषुः कुर्यादिति विनिश्वयः ॥ उपनयनादि स्नानान्तं कर्मस्वाम्युदयक्रियाम् । पिता कुर्यातदूर्ध्वं हि परिणेता यथाविधि ’ ॥ इति पूर्वेद्युः नान्दीमुखं कन्यावरणश्च कुर्यात् । प्रसुम्मन्ते ‘ति च द्वाभ्यां सद्यः पूर्व शुभेऽई वा । ब्रह्मणांश्चतुरो द्वौ वा गोत्रनाम विवाहयेत् ’ ॥ इति कनिक्रदादिना कन्यागृहं गत्वा ‘प्रसुग्मन्ता’ इति तामीक्षित्वा अभ्रातृमी ’ मिति तयेक्ष्यमाणः ॥ ३ ॥ कनिक्रदादिना कन्यागृहं गत्वा इति । छन्दोग ब्राह्मणे - ‘अप्रे वाचः कनिक्रददित्यगृह्येत वा वाचो गच्छन्नप्र इप्रमे (?) वै तया यजमानं गमयती ‘ति । गृहः ‘भुक्ता भूतमलंकृत्य समारुणा च वाहनम् । स्वबन्धुभिः परिवृतः स्वस्तिसूक्तादिमंगलैः ॥ कनिक्रदादिना कन्यागृहं गच्छेत्समाहितः ’ ॥ इति बोधायनः - ’ स्त्रोतोऽहतवासाः गन्धानुलिप्सः सम्वी मुक्तवान् प्रतोदपाणि: अपदातिर्गच्छे ’ दिति । ‘कन्याप्रदोपि तत्रैव मधुपर्क समाहरेत् । वरस्तिष्ठेदासनस्थः प्राङ्मुखस्तपोपरि ॥ तदा प्रत्यक्मुखीं कन्यां प्रच्छमन्तरे । कृत्वातिष्ठेदामुहूर्तात् सुमुहुर्ते स. क्षयेत् ॥ इति बौधायनः - ’ खातामहतवाससां गन्धानुलियां सम्बिधी मुक्तवतीमिक्षुहस्तां दर्ज समीक्षते ॥ इतिद्वितीय सम्: ] ३५३ अवसायनः – ’ अथ स्वस्वयं जनपदधर्माध प्रतियातीति । यस्मिन् ग्रामे यजमाना यमाचारं कुर्वन्ति तच कर्तव्यम् ’ ॥ इति गुरुणाऽभिमुखे कृते कन्याप्रदो वरगोवनाम शर्मान्तं तथा तामस्य सहधर्मचारिणी भवतीति ब्राझे विवाहे धर्म प्रजापत्यर्थ यज्ञापच्यर्थ ( यज्ञपत्न्यर्थ ) ब्रह्मदेवर्षिपितृतुप्त्यर्थ प्रजासहत्वकर्मभ्यो ददामीत्युदकेन तां दद्यात् (दाति) || ४ || कन्याप्रदः इति । याज्ञवल्क्यः
‘पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा । कन्याप्रदः पूर्वनाशे प्रकृतिस्थः परः परः ’ ॥ इति पित्राद्यभावे भन्यो वा मधुपर्कं दत्वा । वरगोत्रनामशर्मान्तमित्यादि । ’ त्य ( उ 2 ) क्ता त्रिपुरुषं कन्यावरयोः पितृपितामहात् । गोत्रनाम यथापूर्वं ददेत्पौराणमन्त्रतः ’ ॥ इति भतायं मन्त्रः । ‘कन्यां कनकसंपन्ना कनकाभरणैयुताम् । दास्यामि विष्णवे तुभ्यं ब्रह्मलोक जिगीषया ॥ इति एवं प्रथममुक्ता श्रीनिवासशर्मणो नत्प्रे विष्णुशर्मणः पौत्राय गोविन्दशर्मणः पुत्राय कौशिकगोत्राय श्रीधरशर्मणे वराय - केशवशर्मणो नप्ली नारायणशर्मणः पौत्री माधवशर्मणः पुत्री काश्यपगोत्रां लक्ष्मीदा नाम कन्यां प्रजासहत्वकर्मभ्यः ब्रह्मतृप्त्यै ददामीति तत्तद्विवाहनाम्ना दद्यात् । तां ’ प्रजापतिः स्त्रिया मित्युदकेनाहरते || ५ || वरच ‘प्रजापतिस्त्रिया ’ मित्युक्ता उदकेन सहाहरते - तिष्ठन् गृह्णीयात् । एवं त्रिः । असौ मे काम इत्यत्र कन्याया नमनिर्देशः । ‘प्रजा मे काम ’ इति द्वितीयम् । ‘पशवो मे काम ’ इति तृतीयम् । पूर्वसूत्रे ‘ब्राझे विवाहे ’ इत्यनेन भासुरपर्यन्ता गृचन्ते । 45 ३५४ - श्री श्रीनिवासनलिकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्मे वगन्धा मरणादीनि संभृत्य ‘कनिक्रदादिना’ कन्यागृहं सह बान्धवैर्गत्वा ‘तेज आयुश्श्रिय मिति वस्त्रादिना अलंकृत्य ‘प्रजापति स्सोम’ मिति तथा आभरणमारोप्य आददीतेत्येके || ६ || वस्त्रगन्धा भरणादीनी त्यादि । चत्वारस्तोयप्रदानपूर्वका इति पूर्व- मुक्तत्वात् आसुरादिषु समन्त्रकत्वेन कन्यादानादिकं नास्तीति शंकायां तद्या- वृत्त्यर्थं पुनरपि ‘कनिकदादिने ’ युक्तम् । द्रव्यमूलत्वात् साक्षित्वेन सह बान्धवैरित्युक्तम् । वस्त्रगन्धाभरणादिकं सर्वत्र समानम् | आदिशब्देन पुष्पला- जाक्षततांबूलादयो गृहमन्ते । संभृत्य । स्त्रीभिर्वाहयित्वेति कैश्विद्याख्यातम् । प्रतिग्रहानन्तरं ‘तेज आयुश्रियमिति वस्त्रादिना अलंकृत्य । प्रजापति- स्सोममिति । तथा । पूर्ववत् । ब्रह्मादिष्वपि मांगल्यसूत्रज्ञापनार्थ तथाशब्दः । आददीतेत्येके इति । एकशब्द: ‘एके मुख्यान्यकेवला ’ इति मुख्यार्थः । मांगल्यतन्तुनानेन भर्तृजीवनहेतुना । कटे बद्धेन सुभगे त्व जीव शरदां शतम्’ || ‘इनि मांगल्यमुत्रञ्च हिरण्यमणिसंयुतम् । वृद्धानुमत्या तत्कंठे बड़ा मौली त्यजेद्बुधः ’ ॥ इति ।। एक इति पक्षान्तरत्वेन कैश्रियास्यतम् | पक्षान्तरत्वेन यदि व्याख्या- यते तर्हि पूर्वस्मिन् पक्षे बान्धवैस्सह मंगलद्रव्यैश्च कन्यागृहप्रवेशः समन्त्रकत्वेन वाससो धारण मांगल्यधारणश्च न संभवति । इतरस्मिन प्रमुम्मन्तेत्यादिमन्त्राणां लोपः । अतः पक्षान्तरत्वेन व्याख्यातुमयुक्तम | गृहः ‘वधूवरौ मिथोऽन्योन्य पूरिताञ्जलिनण्डुलान् । , प्रजापतिः स्वानिकेचित्कुत्वचित शिरसोः क्षिपेत् ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचितं श्रीग्वानससूत्रव्याख्याने नात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्नं द्वितीयः खण्डः ।अथ तृतीयः खण्डः ततः सहस्राताया वध्वा नववस्त्रालंकारायाः पुण्याहान्ते पाणि गृहीत्वा ‘सुमंगलीरियं वधू’ रित्यग्निशालामागत्य प्राङ्मुखमास- यित्वा तस्यै शुद्धाम्बरखेषः क्रूचं ददाति ॥ १ ॥ ततः प्रतिग्रहादिमांगल्यधारणानन्तरम् । स्नाताया वध्याः इत्यादि । मन्त्रप्रोक्षणतः स्नानं विभूष्य स्नानदूषणात् । धृतोपवीत: पुण्याहं कर्माञ्च समाचरेत्’ || इति स्नानस्य दूषितत्वात् ‘स्नानन्तु द्विविधं प्रोक्तं स्नानमभ्युक्षणं तथा’ इति भृगुवचनाच्च मन्त्रस्नानं कर्तव्यम् | अग्निशालामागत्य इत्यादि । अत्र विवाहशालाया लक्षणम् । किञ्च – " विवाहकादौ शुभवेदिकाया प्रमाणमाहुः किल गर्गमुख्याः । द्विहस्तयुग्मां वसुर (?) युक्तां हस्तोच्छ्रितां मन्दिरवामभागे ॥ इति ‘वितानध्वज नोरणांकुरपूर्णकुंभादिभिरलंकृतांच कुर्यात् ॥ ’ इति तथा - ’ लोकेऽस्मिन् मंगलान्यष्टौ ब्राह्मणो गौर्हुताशनः । हिरण्यं सर्पिरादित्यः आपो राजा तथाऽष्टमः ’ ॥ एतानि सततं पश्यन्नमस्यन्नर्चयेच्च यः । प्रदक्षिणञ्च कुर्वीत तथायायुर्न हीयते ’ ॥ इति ‘हरिद्रा लवणं धाना राजमाषस्तथा गुलम् ’ । जीरकं फलपुष्पञ्च मंगलाष्टकमुच्यते ’ ॥ ‘इक्षवस्तृणराजश्च निष्पावयवधान्यकम् । विकारवच्च गोक्षीरं कुसुम्भकुसुमं तथा ॥ लवणञ्चाष्टमञ्चैव सौभाम्याष्टकमुच्यते ’ ॥ ३५६ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने इत्याद्युक्तप्रकारेण सर्वमंगलद्रव्यसंयुक्ताममिशालामागत्येत्यर्थः । तस्यै स्त्रियै । शुद्धांवरवेषः । शुद्धशब्दः श्वेतपरः धौतपरो वा । वेषशब्दः मलंकारपरो वा । शुद्धवस्त्राभरणादिभिरलंकृत्येत्यर्थः । कूर्च ददाति । मनुः ‘सवर्णया शरो धार्यः धार्यः क्षत्रियया शरः । प्रतोदो वैश्यया धार्यः वासोऽन्तं शूद्रया तथा ॥ इति अग्नेः पश्चिमतः । ‘संस्कार्यः पुरुषो वाऽथ स्त्री वा दक्षिणतस्ततः । संस्कारकृत्तु सर्वत्र तिष्ठेदुत्तरतस्सहि’ || इति वचनात् ‘दक्षिणतः पतिं भार्योपविशति’ इति बोधायनवचनात् उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वाच्च दक्षिणे वधूं समासयित्वा कूर्च ददाति । बोषायन: - ‘अपरेणामिमुदीचीनप्रतिषेवणमे कामविष त्रणमास्तीर्य तस्यां प्राचमुप- विशतः । उत्तरे पतिर्दक्षिणतः पत्नी । अथान्वारब्धाया’ मिति ॥
’ ततः परिस्तीर्य अग्निरैतु ‘इमामग्निः - इमामग्निस्त्रायतां - ’ मा ते गृहे- ‘द्यौस्तेपृष्टं - ‘अप्रजस्तां’ देवकृतं ’ इति पश्चवारुणान्तं प्रधानान् जुहुयात् ॥ २ ॥ ततः अनन्तरं ‘ऊर्ध्वपेषणमश्मानं लाजान् स्तोमाक्षतानपि । पुण्याहाघारसंभारान् विवाहार्थे सुसंभरेत् ’ ॥ इति गृयोक्त विवाहसंभारानाहृत्य अमिं परिस्तीर्येत्यार्थः ॥ अग्नेरपरस्यामास्तीर्णेषु दर्भेषु अश्मानं ‘आतिष्ठे’ ति बध्या दक्षिणपादांगुष्ठेन दक्षिणेन स्पर्शयति ॥ ३ ॥ ‘प्रत्यक्मुख’ इति पाणिग्रहणं ‘सरस्वती’ ति बिमर्ग ‘अघोर- चक्षु’ रित्यासनञ्च कृत्वा ‘इमान् लाजा’ नित्यमिषार्य इयं नारी वि तस्या लाजांजलिना जुहोति ॥ ४ ॥तृतीय खण्ड: ] श्रीज्ञानगृह्यसूत्रम् ३५७ प्रत्यङ्मुख इति । प्राङ्मुख्या हस्तं प्रत्यक्प्रस्वो गृह्णीयात् । एतत् पाणि ग्रहणमिति केचित् । बोधायनः । ’ प्रत्यङ्मुखः प्रापख्या वा यदि कामयेत पुँसो जनयेय’ मित्यंगुष्ठं गृह्णीयात् । यदि कामयेत स्त्रीरित्यंगुलीः, यदि कामयेतो भयमित्यभीक्लोमा नि सांगुष्ठमंगुली : गृह्णीयात् ’ इति । सत्यापाठः । प्रामुखः प्रत्यष्मुख्या हस्तं गृह्णीयात्’ इति । बोधायनः । अथास्य दक्षिणेन नीचा हस्तेन दक्षिणमुत्तानं हस्तं सांगुष्ठ- मभीवलोमानि गृह्णातीति । सरस्वतितिहस्तं विसृज्य इमान् लाजानिति । वध्वखावभिघार्य जुहोति । बोधायनः । ‘अस्याञ्जलावुपस्तृणाति । तस्या- स्सोदयों द्विजानावपति । तानादाय जुहोति’ इति । आश्वलायनः । ’ तस्याञ्जलावुपस्तीर्य भ्राता भ्रातृस्थानीयोवा ? लाजाञ्जलीनावपती ‘ति । ‘द्विर्जामदग्न्यानाम् । प्रत्यभिघार्य हविः, द्विरवत्तश्चेदविच्छिन्नवदञ्जलिं सुचेव जुहुयात् ’ इति च । अत्र आपस्तम्बकारिका ‘अंगुल्यप्रैर्न होतव्यं न हुत्वाऽञ्जलिभेदनम् । वामभागे न होतव्यो लाजहोम इति स्मृतिः ’ ॥ इति न हुत्वाञ्जलिमेदनमितीदमसमञ्जसम् । मञ्जलिमेदनाभावे कर्मान्तरयो- म्यताभावात् । इदमापस्तंबविषयम् (?) । ‘उदायुषे’ त्युत्तिष्ठति ‘प्रत्यङ्मुख’ इति वधूमुखेक्षणं ‘सरस्वती’ति पाणिग्रहणं ‘अघोरचक्षुरि ’ ति विसर्ग ‘इमान् लाजा ’ निति लाजपूरर्ण ‘इयं नारी ’ ति होमं ’ उदायुपे’ त्यग्निप्रणामं कुर्यादित्येके ॥ ५ ॥ स्वाभिमतं पक्षान्तरमाह ‘उदायुपे ’ त्यादि । प्रत्यङ्मुख इत्यादि । वधूमुखेक्षणादिमन्त्रेषु तत्परत्वेन किञ्चिद्विशेषश्रवणात् पक्षान्तरमुक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैरैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्ने तृतीयः खण्डः । अथ चतुर्थः खण्डः ‘विश्वा उतत्वया’ इत्यग्नि प्रदक्षिणं कृत्वा ’ अतिगाहेमहि द्विष’ इत्यासित्वा त्रिधैवं लाजहोमं जुहुयात् ॥ १ ॥ पुनरपि पाणि गृहीत्वाऽग्रतो गच्छेत् । ‘विश्वा उतत्वया क्य’ मित्यमिं प्रदक्षिणं कारयित्वा ‘अतिगाहंमहि द्विष’ इत्यासित्वा पुनरप्यातिष्ठेत्यादि सर्वमेव त्रिवारं कुर्यात् । अत्र आपस्तम्बादयः एवं कुर्वन्ति । ‘दक्षिणां दिशमाश्रित्य यमो वच धावति । दम्पत्यो रक्षणार्थाय ब्रह्माप्येको बहिर्भवत्’ || इति इदमापस्तंबविषयम् । ‘सोमायेत्याहुतेः पूर्वं सब्रझामे: प्रदक्षिण ’ मिति विधिनिषेधयोर्विद्यमानत्वात् । त्रिधैवं लाजहोमं जुहुयात । अतो मूलहोमान्ते अग्नि पतिव्यन्तं वायुं निन्दितान्तमादित्यं घोरान्तं गन्धवं यशोयन्तं चन्द्रं वन्यन्तं हुत्वा व्याहृतीः ॥ २ ॥ अतः इति । लाहोमान्तं मूलहोम: । अव ‘सोमः प्रथमो विविदे ’ इत्यादि मन्त्रलिंगात् ‘ऋतुकाले तु संप्राप्ते ’ इत्यादि स्मृतेश्व ‘भगो अर्थमा सविता पुरन्धिर्मत्वाऽदुर्गार्हपत्याय देवाः ’ इत्युक्तगार्हस्थ्यधर्मायेत्यर्थः । मतः धर्माचरणार्थ पञ्चप्रायश्चित्तं ज्ञापयितुमतश्शब्दः प्रयुक्तः । प्रासावीरित्यन्तैश्चतुर्भिः प्रवाहनं कृत्वा पुनः परिस्तीर्य स्विष्टकृन्मिन्दा हुतीर्विच्छिममृद्धिं सप्तसमिध्याहृतीच जुहुयात् || ३ || प्रासावीरित्यन्तैरित्यादि । अयमेव प्रवेशहोमः । इदं कर्म- साद्गुण्यार्थम् । अग्नेरपरस्यामास्तीर्योदगग्रान् सप्त बर्हिषः बध्वा सह दक्षिणेन पादेन ‘एकमिषे विष्णु’ रिति ‘इ. ऊर्जे ’ इति ‘श्रीणि प्रताब ‘इसिचतुर्थः खण्डः ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ३५९ ’ चत्वार’ इति ‘पञ्च पशुभ्यः’ इति ‘षड्रायस्पोषाय ’ इति ‘सप्त सप्तस्य’ इति तान् पर्यायेणाऽऽक्रम्य गत्वा ‘सखा’ इति निवर्तत ॥ ४ ‘मम हृदय’ मिति तस्या हृदयमभिस्पृशति ।। ५ ।। अनेरपरस्यामित्यादि । अत्र दर्भास्तरणं ’ तासां यन्मेध्यं यज्ञियं सदेवमासी’ दिति श्रुतेः देवतातिक्रमशपथमित्यवगम्यते । प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य पुण्याहस्वस्तिघोषेण ‘अरुन्धती - इन्द्राणी - अदिति: - श्रीरिव’ इति वध्वाः मनुः प्रजापतिः पुरुषोत्तमः - महेन्द्र इवेति ’ वरस्य च चत्वारि स्तोमान्यारोपयेयुः || ६ || इति पाणिग्रहणम् ॥ ७ ॥
प्रोक्षणैः - आपोहिष्ठादिभिः । पुण्याहस्वस्तिघोषेण पुण्याहोक्तस्वस्ति- घोषेण सह । कैश्विदेवं व्याख्यातम् । पुण्याहमिति पृथुक्तेनोक्तत्वात् पुण्याहा- नन्तरं स्वस्तिसूक्तेन सह उक्तैर्मन्त्रैः स्तोमान्यारोपयेयुरिति । इति पाणिग्रहण ’ मित्युक्तत्वात् ततः प्रभृतिगर्हिस्थ्यं धर्ममनुतिष्ठतीत्युक्तत्वाच्च । स्तोमद्रव्याण्याह भृगुः ‘दूर्वा लक्ष्मिपुष्पञ्च देवमूर्धनि चार्पयेत् । • सानन्दादि ततो जप्त्वा स्तोमान्यारोपयेद्बुधः ’ ॥ इति स्तोमारोपणेन पाणिग्रहणसिद्धि: । नारदीये रुक्मांगदचरित्रे | ‘विना तोयैर्विना दर्भैर्विना वा पावकेन च । ब्राह्मणस्य विना वाक्यैर्विवाहो निष्फलो भवेत् ’ ॥ इति आरोपयेयुरित्युक्तया अरुन्धतीत्यादिमन्त्रैः स्तोमद्रव्यैः शिरस्यारोपण- माशीर्वादः इति सिद्धयति । ध्रुवदर्शनान्तमित्येके || ८ || पाणिग्रहणं भ्रुवदर्शनान्तमिति केचित् । यद्वा मुख्य एवार्थः । वदर्शनशब्देन आग्नेयस्थालीपाकग्रहणम् । ३६० पुरः श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् मिसहितम् [ तृतीय ‘प्राक् स्थालीपाकतो वह्निनाशे वै दुर्मुहूर्तके । विवाहे विधिहीनेऽपि तामेव पुनरुद्वहेत् ॥ अम्युत्पत्ति केचिदाहुः प्राक् स्थाल्या अपि नाशने । न दानं नैव वरणं न प्रतिग्रहणं तथा । त्रिरात्रञ्च व्रतं न स्यात् पुनरुद्वाहकर्मणि’ || इति वचनात् । ततः प्रभृति गाईस्थ्यं धर्ममनुतिष्ठतीति विज्ञायते ॥ ९॥ गार्हस्थ्यधर्ममिति । आग्नेयस्थालीपाकस्योपासनारंभकत्वात् औपासन- वैश्वदेवादिगर्हस्थ्यधर्ममनुतिष्ठतीत्युक्तम् भवति || इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीय प्रश्ने चतुर्थः स्वण्डः ।1 अथ पञ्चमः खण्डः –०– अथ चतुर्थीवासः || १ || अथ स्तोमारोपणानन्तरं । चतुर्थीहोमः । विवाहाद्याचरणीयं त्रिरात्रं चतुर्थीत्युच्यते । यद्वा अन्तहोमानन्तरं व्रतार्थ नियमेनैवात्र वासः चतुर्थीवासः । वैवाहिक विध्या सहाऽऽदाय ‘संप्रवाहारयन्त्विति वधूं ‘समं वध्वा’ इत्यग्निं ‘संशास्मि दक्षिणं पादमग्रेऽतिहर देहलीं माघिष्ठा’ इत्यावसथे प्रविश्य प्राच्यामधे समादधीत || २ || , वैवाहिकेत्यादि । विवाहहोमामिं भाण्डे अरण्यादौ वा समारोप्यादाय शिबिकादिवाहनेप्वारूढौ वधूवरौ बन्धुभिर्मंगलवाद्यादिभिश्च सह स्वगृहं गच्छेयुः । दूरचेदत्रैव वसेयुः । ‘वधूगृहं समीपश्चेत् तदैव स्वगृहं व्रजेत् । दूरश्चेत्कन्यकागेहे चतुर्थीवासमाचरेत् ॥ दूरं वा स्वगृहं गत्वा तदादि व्रतमाचरेत् । रात्रौ चेदपि वाऽऽविश्य गृहान् मन्त्रेण तत्र वे 1 स्थालीपाकादिकं कृत्वा अन्तहोमं समाचरेत् ’ ॥ इति रात्रौ विवाहश्चेत् गृह्यपरिशिष्टे विशेष उक्तः । यथा ‘रातेर्द्विभागं संकल्प्य चतुर्थ्यास्तु तथा तदा । स्थालीपाकवतारंभः तृतीये चेत्परेऽहनि || सायेत्वौपासनारंभः पूर्वभागे दिवैव वा । स्थालीपाकादिकं कुर्याद्राला मुख्यतरं भवेत् । सायं प्रातश्च षण्णाड्यो होमकाल उदाहृतः ’ ॥ इति
- अथ स्तोमारोपणानन्तरम् । यस्मिन् चर्मणि दंपती आसीनो शयानी च त्रिरात्रं व्रतं चरतः तच्चर्म चतुर्थी, तत्र वासः चतुर्थीवासः । उच्यत इति शेषः । इति ग्रन्थाक्षरको टिप्पण्याम् वाजपेयिभाष्यम् । 46 ३६२ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामचिसहितम् [ तृतीय प्रश्न ‘संप्रवाहात्य’ स्त्वितीदं दुर्निमित्तादिदोषवारणार्थम् । मन्त्रागादव- गम्यते । अत्र बोधायनः । “यदि कन्या पतेत् तामुत्थापयति । ‘उदस्थादे- व्यदितिर्विश्वरूप्यायुर्यज्ञपतìवधात् । इन्द्राय कृण्वती भाग मित्राय वरुणाय च ’ इति । भथ यदि कन्योपसाद्यमाना चोद्यमाना वा रजस्स्वला स्यात् तामनुमन्त्रयते, ‘पुमाँसौ मित्रावरुणौ पुमसावश्विनावुभौ । पुमानिन्द्रश्च सूर्यश्च पुमाँसंवर्धयेता ’ मिति । अथ कन्योपसाद्यमाना वोद्यमाना वा अश्रु कुर्यात् तामनुमन्त्रयते - ‘बीवाँरुदन्ति विमयन्ते अध्वरे दीर्घामनुप्रसिति दीधियुर्नरः । वामं पितृभ्यो य इर्दै समेरिरेमयः पतिभ्यो जनयः परिष्वज " इति । [ सर्वत्र दर्वीकूप्रस्तरपरिधिबर्हिः पवित्रेध्मद्रव्यसंभाराणां छेददाहोपघातेषु नाशे विनाशे वा अन्यं यथालिंग कृत्वा यथालिंगमुपसाद्य ’ त्वं नो अग्ने’’ - स त्वं नो अग्ने’ – त्वमग्ने अयासि ‘प्रजापते’ इत्येताभिर्जुहुयात् । अथ कर्मान्तमेवं प्रतिपद्यते । अथ यदि परिस्तरणदाहः स्यात् ’ अग्नये क्षामवते स्वाहे ’ ति हुत्वा परिस्तृणाति । ‘इन्द्र वो विश्वतस्परि’ ‘इन्द्र नर ’ इति द्वाभ्यां परिस्तीय जुहुयात् । ’ इन्द्राय स्वाहेति कृतान्तेन प्रतिपद्यते । अथ यदि- परिधिदाहः स्यात्, ‘परित्वाग्ने पुरं वयं विप्रसहस्यधीमहि, दृषद्वर्ण दिवे दिवे चेत्यरंभगुरावत ’ इति हुत्वा कृतान्तेन प्रतिपद्यते । ] अथ यदि वस्त्राणां प्रोक्षितानां छेदनादि ‘सोमाय स्वाहे ‘ति जुहुयात् । यदि सिचा अभिघातः स्यात् तदभिमन्त्रयते ’ सिगसि नसि वज्रोऽसि नमस्ते अस्तु मा माहिँ सी ‘रिति । दशासूत्रमवदाय मुखवातेन प्रध्वंसयेत् । अथ यदि गौर्वा अश्वो वा श्वापदमृगमहिषमेषवराहवज्रवन्तो दंष्ट्रवन्नो वान्यद्वा श्वापदमपसव्यं गच्छेतस्य पदमभ्युक्ष्य जपति ’ तद्विष्णोः परमं पद ’ मिति । एतेनैव जुहुयाद्रौद्रमभिव्याहरेद्वा । रौद्रयावृचौ जुहुयाज्जपेद्वा - ’ त्वमग्नेरुद्र’- ‘आवोराजान’ मिति । अथ यदि शकुनोऽभिव्याहरेत् तां वाचमनुमन्त्रयते । ‘द्विपञ्चतुष्पदस्माकं सर्वमस्त्वनातुरम् । ‘उद्गातेव शकुने साम गायसि ब्रह्मपुत्र इव सवनेषु शंससि | स्वस्ति नरशकुने अस्तु प्रति नस्सुमनाभ ’ वेति । अथ ॥ यदि सालावृकी वाश्येत तां वाचमनुमन्त्रयते ‘दीर्घमुखि दुर्हणु मास्म दक्षिणतो 1लण्डः ] भीमानसगृह्यसूत्रम् ३६३ मदः । यदि दक्षिणतो वदात् द्विषन्तं मेऽवबाधा सा’ इति ॥ …. परिक्षवे परिकासने अप उपस्पृश्य जपेत् । [ रासभो व्याधमेव यद्युलूक इत्याद्युलूक आपस्तराप्यक्ष- आयोमुखः- रक्षसां दूत आगच्छतः तमितो नाशयाम्ने । यदि वामनेत्रादिस्पन्दनं प्रसार्य ‘सर्वापदस्य सव्यमक्षिक्षोपि च हैकस्य नाममत् ।] अनुहवं परिहवं परीबाद परिक्षपं दुस्वमं दुरुदितं तद्विषयो दिशाम्यहम् । अनुहूतं परिहूतँ शकुनैर्यदशाकुनम् मृगस्य सृतमक्ष्णया तद्विषयो दिशाम्यहम् ’ इति । अथ नदीनां धन्वनाश्च व्यतिक्रमे पुरस्तादुपस्थानं जपति । ‘या ओषधयो या वनस्पतयो या नद्यो यानि धन्वानि ये बना । ते त्वाऽवतु प्रजावतीं प्रत्वे मुञ्चन्त्हसः’ इति । ‘शकुनविषये विशेषाः । उपश्रुतिः ‘राजानं वृषभ कन्यां गजं रथतुरंगमौ । b पूर्णकुंभ सुरां वेश्यां भामिनीं वित्तशोभनाम् ’ ॥ इति गच्छाssहर भवेक्षस्व गृहाणेति तु शोभनम् । जीव वर्धस्य मोदस्व जय शाधि प्रभो कुरु ॥ इति काश्यपीये ‘तत्र हयगजवृषभधेनुछत्रचामरचक्रांकुशपायसदेवताकृति हरिद्रा- गोमय व्रीहितंडुलतिलयवालंकृतगणिका भामिन्यादिदर्शने गच्छाऽऽहर - गृहाण - भुंक्ष्व जय शाधि प्रसीद एहीत्यादिश्रवणे वीणावेणुमृदंग वेदमंगलानुवाव सूक्तभवणे च दधिक्षीरघृतजलपुरा पूर्णकुंभरज्जुमुख पिठरं शकटवीवधे तमांगान्यतमन्यस्तं लोहित सीसान्यलोहं रत्नं दीप्ताशुशुक्षणि वा दृष्ट्रा परमां वृद्धिमादिशेत् । स्कन्धवहं कुंभ शंखमकुटभेर्यादि दृष्टा स्तोकवृद्धिरिति । कृकलासपललाक्षक्लेदि कृष्णारज्जुवालक (?) चकोर ( कृष्णसार) शुकशाबश्वेतकुबररक्ततुंडकोकिल बलि जीवजीवक भृंगराजरामा वामात् दक्षिणगा: शुभदाः । चापश्येन बलाका बल्लोली सूकरी माकरी वनकुक्कुटकुंडीयाशालीदात्यूहाः (१) दक्षिणाव वामगाः शुभदाः । वृकोलूकगोलिकद्रोणानां स्वरो वामतः शुभदः । कुणिकाण- ३६४ श्री श्रीनिवासमविकृत- सात्पयंचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं कुशहस्वपापरोगिछिलना सपाषण्डमुंडषंड चण्डालगृभ्रश्येनवानरोर गजवाजिनररुधिर - सावतरुपतनाशन्युल्कापातेन्द्रचापपरिवेषाहर्नक्षत्रज्योतिः बाल प्रतिसूर्यादयः कार्यविभक्रा भवन्ति । इति बोधायनः - ’ अथ श्मशानादि व्यतिक्रमे तमेवामिमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य … आमिमुखात् कृत्वा पकात् जुहोति । ‘अभिर्भूतानामधिपतिस्स मानतु स्वाहे ’ ति जयप्रभृति सिद्धमाधेनुवरप्रदानात् । अथैनं मिथुनमभिमन्त्रयते ’ इदं मिथुन- मायुष्मदस्तु इदं मिथुनं प्रजावदस्तु, इदं मिथुनं पशुमदस्तु, इदं मिथुनं वीर्यवदस्तु’ इत्यादि । अत्यन ‘कन्या मेरी च शंखं दधिफलकुसुमं पावकोदीप्यमानः यानं वा विप्रयूथं हयगजवृषभाः पूर्णकुंभं ध्वजो वा । उद्धृत्यापेयभाण्डं जलचरयुगलं बद्धमन्नं शवो वा वेश्यास्त्री मांसखंड प्रियहितवचनं मंगल प्रस्थितानाम् ’ ॥ दुर्निमित्तानि - ‘तक्रं तैलाभिषिक्तं भुजगमभिमुखं मुक्तकेशञ्च नम शस्त्रं रिक्तच कुंभ कलहमभिमुखं काष्ठभारञ्च दृष्टा । प्रवाजं छिन्ननासं जटिलमुकुटिनं रक्तपुष्पार्द्रवस्त्रं प्रस्थाने प्रस्थितानां प्रविरलदशनो मृत्युरग्रे स्थितः स्यात् ।। इति 1 संशास्मीति - ‘दक्षिणं पादमग्रेऽतिहर देहली माधिष्ठा ’ इति पत्नीं संशास्ति । आवसथे - अमिशालायाश्च । प्राच्यामधें – पूर्वार्धे उत्तरार्धे वा पूर्वोकमोपासनकुंडं कृत्वा प्रोक्ष्य उल्लेखनादीन् कृत्वा प्रोक्ष्य सुवर्ण व्रीहीन् वा निधाय अमिं समादधीत संदध्यात् । अग्नेरपरस्यामानडुहं धर्म लोहितं कृष्णाजिनं वा प्राचीनग्रीव- मुचरलोमास्तृणाति || ३ || अपरस्यां - अपरभागे । लोहितं रक्तवर्णम् । आनडुहमित्यादि । ‘बहिर्वा अनडा’ निति श्रुतिः । ’ अमिर्वे देवानां व्रतपति ‘रिति च ।पञ्चम: खण्ड: ] edureगृह्यसूत्रम् ३६५ व्रतपूर्त्यर्थमानडुहं चर्मेत्युक्तम् । आनडुद्दाभावे कृष्णाजिनम् । ‘ब्रह्मणो वा एतद्रूपम् । यत्कृष्णाजिन’ मिति श्रुतिः । वाशब्दात् कटादि । गृएः- ‘दीपाद्यलंकृते गेहे श्रीहीनास्तीर्य तत्र वै । चर्माभावे कटं वापि तदूर्ध्वे वस्त्रमास्तरेत्’ || इति तत्व प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वा वधुमुप्रवेश्य पतिः ‘इह गावः प्रजायध्वमिति पश्चाभिदेव ॥ ४ ॥ तत्र - चर्मणि । निषीदेत ‘उपविशेत् ॥ आज्योतिषां दर्शनात् वाचंय नावन्यतरानुपेतावासाताम् ॥ ५॥ आज्योतिषा मित्यादि । नक्षत्रदर्शनपर्यन्तं । वाचंयमौ मौनिनौ 1 अन्यतरानुपेतौ अन्येनायुतौ पुरुषान्तरेण स्त्रिया वा । आमाताम् । कासननिर्देशात् स्वापादिकर्मान्तरनिवृत्तिः । उदिते नक्षत्रे प्राचीमुदीचीं वा ‘देवीषडुर्वी ‘रिति दिशमुपस्थाय ‘नाहासहि प्रजया’ इति चन्द्रं ‘सप्तर्षय’ इति सप्तर्षीन् कृत्तिकादि- नक्षत्रापरुन्धतीच ‘धुत्रक्षिति’ रिति ध्रुवश्च दृष्टोपतिष्ठेयाताम् || ६ उदित इत्यादि । वाशब्दः विकल्पार्थः । वधूवरयोः प्रत्येकमुपस्थानम् सर्वकामसमृद्ध्यर्थं दिगुपस्थानादिकम् । द्विजराजत्वात् चन्द्रोपस्थानम् । नक्षत्रादिदर्शनाभावे गृहः- ‘अष्टाप्याह नक्षत्रं द्रष्टाऽहमिति तत्पतिः । तेषामदृष्टकालेऽपि मन्त्राणां जप इप्यते ’ ॥ इति कात्यायनश्च ‘सा यदि न पश्येत् ‘पश्यामी’ नि ब्रूयात् ॥ इति ननु -
कृत्तिकादीति । ‘यदिष्टादिस्तथा काल : ब्रह्मणा परिनिर्मितः । रोहिण्याद्यं भवेत् सर्वमेवं संख्यासमो भवेत् ॥ ३६६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं एवमुक्ते तु शक्रेण त्रिदिवं कृत्तिका गता । नक्षत्रं शकटाकारं भाति तद्धयमिदैवतम् ’ ॥ इत्यारण्यपर्वप्युक्तत्वात् कृत्तिकादित्वेन कथमुच्यत इति चेत् सत्यम् | ‘कृत्तिकाः प्रथमम् । विशाखे उत्तमम् । तानि देवनक्षत्राणि अनुराधाः प्रथमम् । अपभरणी- रुत्तमम् । तानि यमनक्षत्राणि ’ इत्यारभ्य ‘तेषु कुर्वीत यत्कारी स्यात् । पुण्याह एव कुरुते ’ इति देवनक्षत्राणामादिभूतत्वात् अग्निदेवत्यत्वात् ’ मुखं वा एतन्नक्षत्राणाम् यत्कृत्तिकाः’ इति श्रुतेश्व कृत्तिकादीनीत्युक्तम् । पातिव्रत्य - सिद्धयर्थं अरुन्धतीदर्शनम् । स्थैर्यादिसिद्धयर्थं ध्रुवदर्शनम् । मनोज्ञं तया सह संभाव्य ॥ ७ ॥ मनोज्ञमित्यादि । ध्रुवोपस्थानानन्तरं यथायोगं मनः प्रियं तया संभाष्य । अथाऽऽग्नेयः स्थालीपाकः ।। ८ ।। अथ दिगुपस्थानादि सन्ध्योपस्थानानन्तरं आग्नेयस्थाल पाकः । ‘प्रजास्थाली’ मिति स्थालीमभिमृश्य ’ अग्नये जुष्टं निर्वपामीनि स्थायां ण्डुरान् निर्वाप्य ‘वाचस्पतये पवस्वे ‘ति वध्वा चरुं श्रपयति ।। ९ ।। अभिघार्योदगुद्वास्प परिस्तीर्य अ. मुपसमाधाय ‘हव्यवाहमिति स्विष्टकृता यजेन ॥ १० ॥ अग्निमुपसमाधात्यादि । जुहू सुवच्च दनैः संसृज्य प्रोक्ष्य सकृ- दुरस्तीर्य द्विरदाय सकृदभिधार्य ’ हव्यवाह ’ मिति स्विष्टकृत्संज्ञितेन मन्त्रेण यजेत । यजनविधानात् ‘हव्यवाह मिति पुरो नुवाक्यामनृच्य ‘स्विष्टमन ’ इति याज्यया जुहोतीति केचित् । कृत्खाधारानन्तमिति केचित् । यद्वा पर्वणि स्थालीपाकवत् सर्वं कर्तव्यम् । ‘अथाग्नेय’ इस प्रेशब्दनिर्देशात् ‘अमये जुष्टं निर्वपामी ’ त्युक्तत्वाच्च ‘अमिभूर्धे’ ति पुरोनुवा यामनुच्य ‘भुवो यज्ञस्ये ’ ति याज्यया यजेत - यजनविधानात् । ‘पुरस्तालक्ष्मा पुरोऽनुवावया उपरिष्टालक्ष्मा बाज्या ’ इत्युक्तत्वात् । सामान्येन " हव्यवाह’ मिति स्विष्टकृता यजेते’पञ्चमः खण्डः ] श्री ज्ञानसगृह्यसूत्रम् ३६७. 1 युक्तत्वात् हव्यवाहशब्दस्य मन्त्रान्ते विद्यमानत्वात् पाकयज्ञत्वात् कृत्स्वाधारविधो अग्निमुद्दिश्य निरुते हविषि व्याहृतिहोमा दिपक होमासंभवात् चरुद्रयासंभवात चरुद्वय प्रतिपादनाभावाच्च पर्वणि स्थालीपाकवत् कर्तव्यमित्यवगम्यते । तदानीमेव स्थालीपाकश्चेत् आघारं विना सूत्रोक्तमार्गेण कृत्वा अन्तहोमः । अन्यदा अभिर्धे’ ति पुरोऽनुवाक्यामनूच्य ‘भुवो यज्ञ’ स्येति याज्यया हुत्वा स्विष्टकृते अवदाय ‘हव्यवाह’ मिति पुरोऽनुवाक्यामनूच्य ‘स्विष्टमग्न’ इति या- ज्यया जुहुयात् । ननु - ’ यदेकया जुहुयात् दर्विहोमं कुर्या ’ दिति श्रुतेः स्मार्तस्य दर्वीहोमत्वादाहुतिद्वयं न संभवतीति चेत् सत्यम् । पितृदेवता- व्यतिरिक्ताम्यादीनां पृथक्तेन यत्र निर्वापः क्रियते तत्र स्विष्टकृदपि कर्तव्यम् इति आग्नेयस्थालीपाक आग्रयणे चोक्तत्वात् । यत्र कुत्रचिदाज्येन वा संभवति । अत एवाहुतिद्वयं सिद्धम् । हुतशेषेण श्रोत्रियं ब्राह्मणं तर्पयित्वा तस्मा ऋषभं दत्वा अनृणो भवतीति विज्ञायते ॥ ११ ॥ हृतशेषेणेत्यादि । ‘देवो मुनिर्द्विजो राजा वैश्यः शूद्रो बिडालकः । पशुम्लेच्छश्च चण्डालो दश विप्राः प्रकीर्तिताः ॥ शिक्षाशी ध्याननिरतः सन्तुष्टस्संयतेन्द्रियः । वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो देवब्राह्मण उच्यते || अक्रूरमन्नमश्नाति वनवासरतस्सदा । कुरुतेऽहरहः श्राद्धं मुनिब्राह्मण उच्यते ॥ पटुकर्मनिरतो नित्यं देवतातिथिपूजकः । स्वाध्यायनिरतस्साधुस्स विप्रो द्विज उच्यते ॥ धनुर्वेदविशेषज्ञो राजसेवापरश्व यः । ! त्रिकर्मकृन्महोत्साहो विप्रः क्षत्रिय उच्यते ॥ श्री श्रीनिवासमधिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् । तृतीय प्रश्न हेमरत्नविशेषज्ञो योनिपोषणतत्परः । क्रयविक्रयतत्त्वज्ञस् विप्रो वैश्य उच्यते ॥ लाक्षानीलीतिरक्षारकुसुम क्षीरसर्षपान् । विक्रेता मधुमांसानां वैश्य ब्राह्मण उच्यते ॥ कृषिसेव्यसमाचारो धान्यसंग्रहणे रतः । कृत्याकृत्यविहीनश्च स विप्रश्शूद्र उच्यते ॥ यश्शान्तिपौष्टिकान्वेषी पाथेयादिपरिग्रहः । परान्ननिरतः प्रेष्यो विडालद्विज उच्यते ॥ अभोज्य भोजनाचैव अभक्ष्यस्य च भक्षणात् । अगम्यागमनाचैव पशुब्राह्मण उच्यते ॥ वापीकूप टाकाना मा रामसुरवर्त्मनाम् । उद्भेदको निरातको म्लेच्छब्राह्मण उच्यते ॥ परदारधनासक्तः परनिन्दारतस्तथा । परमर्मावमेत्ता च चण्डालद्विज उच्यते ’ ॥ इति मतः श्रोत्रियं ब्राह्मणमित्युक्तम् । तर्पयित्वा - भोजवित्वा । अस्मा ऋषभमित्यादि । अस्मै मुक्तवते ब्राह्मणाय ऋषभवत् सुपुष्टांगमनड़ाहं दत्वा । अनेन दानेन वरः पुत्रवान् भवति । तेन पैतृकमृणं नश्यतीति कैश्विद्यग्न्यानम् । तदयुक्तम् । भूतार्थत्वेनानुक्तत्वात । स्थालीपाकस्य दैविकऋणापकरण मूलत्वात् ‘यज्ञेन देवेभ्यः’ इति । औपासनमूलत्वाद्यज्ञानां देवऋणापकरणं तेन भवतीति वक्तव्यम् । ‘जीवति पितर्यमं नादधी ’ तेति बोधायनः । ‘जीवति मृते वा जायामवाप्य दशमेऽह ’ नीति शालीकिः । मादुर्ब्राह्मणो भवति । अथाप्युदाहरन्ति । } यस्य वेदध वेदी च विच्छिते विपुरुषम् । स वै दुर्ब्राह्मणो नाम यश्चैव [षलीपतिः । इति औपासनो वा नित्यो धार्यः इति । न दुर्ब्राझणो भवति । औपासनं • धारयमाणः ’ इत्यादि ।पञ्चम: खण्ड: श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् अत्र कात्यायन: - ’ त्रैवार्षिकाधिकानो यस्सहि सोमं पिबेद्विजः । प्राक् सौमिकी: क्रियास्सर्वा यस्यान्नं वार्षिकं भवेत् ’ ॥ इति ‘अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये यस्सोमं पिबति द्विजः । सपीतसोमपूर्वोऽपि न तस्य फलभाम्भवेत् ’ ॥ इति बहुद्रव्यवतः सोमाधिकारस्मरणात् आढयस्य ऋणापाकृतिरितरस्य न संभवतीति शंकायां, तद्व्यावृत्त्यर्थं औपासनेनापि संभवति अनड़ाह (?) दानेन सह स्थालीपाकेनेति ज्ञापयितुमनृणो भवतीत्युक्तम् । अभिसिद्धिद्वारेत्यर्थो विज्ञायते । न दुर्ब्रह्मणो भवतीत्यादिषु औपासनं वा घारयमाण इत्युक्तत्वात् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्ने पञ्चमः खण्डः । अथ षष्ठः खण्डः अत ऊर्ध्वं पर्वणि पर्वणि स्थालीपाकेन यजेत || १ | नित्यं यः व्रीहिभिर्वा हस्तेन ‘सूर्याय स्वाहा’ ‘प्रजापतये स्वाहा’ इति प्रातमहुती ‘अग्नये स्वाहा प्रजापतये स्वाहा’ इति सायमाहुती जुहुयात् ॥ २ ॥ यवैरित्यादि । वाशब्दो विकल्पार्थः । अनिहोत्रहविषा वा । यद्वा अत ऊर्ध्वं नित्योपासनानन्तरं पर्वणि स्थालीपाकेन यजेत । यावज्जीवं पर्वद्वयेऽपि कर्तव्यताज्ञापनार्थ द्विरुक्तिः । आग्नेयस्थालीपाकनित्योपासनयोरेक- त्वमंगीकृत्य औपासनादृर्ध्वं पर्वणि स्थालीपाक इति ज्ञापयितुमत ऊर्ध्वमित्युक्तम् । सर्वमन्य स्थालीपाकप्रकरणे द्रष्टव्यम् । किञ्च । यथा वै पुरुषोऽश्वो गोजीयत्येवमभिराहितो जीर्यति संवत्सरस्य परस्तादामि पावमानीभिरुपतिष्ठते पुनर्नवमे वनमजरं करोति’ इति । अतः पर्वणि पर्वणीत्युक्तम् । श्रुत्यन्तरं । यम्यामिहोत्वमदर्शपूर्णमासमनाग्रयणमतिथिवर्जितश्च अहुतमवैश्वदेवमश्रद्धया अविधिना हुनमा सप्तमांस्तस्य लोकान् हिनम्ति ’ इति । देशकालाद्यपेक्षया स्थालीपाकव्यवस्थामाह गृह्यः । ‘रात्रिं द्विभाग संकल्पत चतुर्थस्तु तदादितः । स्थालीपाकवतारंभः तृतीयश्चेत्परेऽहनि || साये त्वोपासनारंभः पूर्वभागे दिवैव वा । स्थालीपाकादिकं कुर्यात् रात्रौ मुख्यतरं भवेत् ॥ रात्रिं त्रिभागं कुर्यात्त द्वौ भागौं पूर्ववासरे । दोष परदिने चैव स्थालीपाकमृते मृतौ ॥ उदयादुदयं यावद्दिनमित्यभिधीयते । तद्दिनादितमाशौचमिति (२) वेदविदो विदुः ॥ इतिषष्ठः खण्डः ] प्रन्थान्तरे
श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ‘भागद्वये व्यतीते तु परेद्युः सायमेव हि । स्थालीपाके प्रदोषान्ते मुख्यकालस्स उच्यते ’ ।। इति ३७१. औपासनमारस्ये तेन यावज्जीवं यावदाधान वा त्रीहिभिर्यवैरमिहो वहविषा वाहोप्ये इति संकल्प्य ‘यथा ’ हेति परिषिच्य परिस्तीर्य । अग्नये नमः - जात वेदसे नमः - सहोजसे नमः - अजिराप्रभवे नमः - वैश्वानराय नमः - नर्यापसे. नमः पङ्क्तिराधसे नमः - विसर्पिणे नमः इत्यमिमलंकृत्य ’ चत्वारि शृङ्गा’ इत्यमिं ध्यात्वा अनन्नरं ‘अग्नये स्वाहा - प्रजापतये स्वाहा’ इति सायमाहुती ‘सूर्याय स्वाहा प्रजापतये स्वाहा’ इति प्रातराहुती हुत्वा पुनः परिषिच्य ‘आपो हिष्ठे’ ति प्रोक्ष्य ‘भूतिस्स्मे’ ति भस्मधारणं ‘यत्त अग्ने तेजस्ते ’ ने त्यग्निं ‘उद्वय- मित्यादिभिरादित्य चोपतिष्ठेत । अधार्याग्निः समिध्यात्मन्यरयां वा समारोपणम् । ‘अग्निहोत्रहवींषि श्री उक्तानि । ’ पयसा मुमुक्षोः श्रीकामस्य वा जुहुयात् आज्येन तेजस्कामस्य दन्तेन्द्रियकामस्य यवाग्वा ग्रामका मस्यौदनेनान्नाद्य कामस्य । तण्डुलैरोज कामस्य पाप्मानं हन्तुकामस्य वा पिष्टेन विद्याकामस्य, सोमेन ब्रह्मकामस्य । दघ्नस्तण्डुलानां सोमस्य नाधिश्रयणप्रतिषेचने । प्रतिषेककाले आज्यस्य दतरुणौ प्रत्यस्येत्’ इति । त्रीहियवयोराधिक्यं ऋग्ब्राह्मणे श्रूयते । ‘पुरुषं वै देवाः पशुमालभन्त तस्मादालव्धान्मेध उदक्रामत्’ इत्यारभ्य किंपुरुषाधगौगरमृग अविमृगादि संभवमुक्ता ‘अजं प्राविशत् तस्मादजो मेध्योऽभवत् अथैनमुत्कान्तमेधमत्यार्ज तप उष्ट्रोऽभव’ दित्यन्तेन किंपुरुषादिषु प्रवेशादिकमुक्ता’त एतमुत्कान्तमेधाः अमेध्याः पशवः तस्मादेतेषां नाश्नीयात् ’ इति पूर्वोक्तानां निषेधमुक्ता ‘तमस्यामन्वगच्छत् सोऽनुगतो त्रीहिरभवत्’ इति ’ व्रीहि रूपापन्ननामुक्ता ’ तद्यत्पशुपुरोडाशमनुनिर्वपन्ति स मेथेन नः पशुनेष्टमस - त्येवमलेन पशुमत् समेधेन हास्य पशुनेष्टं भवति’ इति । तत्रैव | ‘स वा एप पशुरेवालभ्यते यत्पुरोडाश: । तस्य यानि किशारूणि तानि रोमाणि । ये तुषाः । सा त्वक् । ये फलीकरणाः । तदसृक् । यत्पिष्टम् । तत् कीकसाः । तन्मांसम् । यत्किञ्चित्कं सारं तदस्थि । सर्वेषां वा एष पशूनां मेधेन यजते यः पुरोडाशेन यजते । तस्मादाहु: पुरोडाशसत्र सालोक्य मिति । 1 } ३७२ श्री श्रीनिवासमलिकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न तत्रैवान्यत्र । ’ तदाहुर्यदेष हविरेव यत् पशुः । अथास्य बहुपैति लोमानि त्वगसृक् कुष्ठिकाः शफा वृषणे स्कन्दति पिशितं केनास्य तदाऽऽपूर्यत इति यदेवैतत्पुरोडाशमनुनिर्वपन्ति तेनैवास्य तदापूर्यते पशुभ्यो वै मेघा उदक्रामत्तौ व्रीहिश्चैव यवश्व भूतावजायेतां तद्यत्पशौ पुरोडाशमनुनिर्वपन्ति समेधेन नः पशुनेष्टमासत् ’ इति । अतो व्रीहियवावुक्तौ ॥ व्यासः स्मृत्यन्तरे - आश्वलायन: ’ हविष्येषु यवा मुख्याः तदनु ब्रीहयः स्मृताः । अभावे व्रीहियवयोः दध्ना वा पयसाऽपि वा || तदभावे यवाग्वा वा जुहुयादुदकेन वा । आज्यं गव्यमनादेशे जुहोति च विधीयते ॥ यवाभावे तु गोधूमास्ततो वेणुयवादयः ’ ॥ इति ‘व्रीहिश्यामाकनीवारयवगोधूमशालयः । एतेषां तंडुला होम्या यावनालाः प्रियंगवः 11 नीवाराश्शाल्यश्वापि गोधूमा त्रीहयो यवाः । स्वरूपेणैव होम्यास्स्युः स्वरूपेणैव वै तिलाः ’ ॥ इति कामन्तु त्रीहियवतिलै: ’ इति । पुस्तधान्यं चतुष्पष्टिराहुति: परिकीर्तिता । तिलानान्तु तदर्थं स्यात् तदर्थांश वृतस्य तु । व्रीहीणाञ्च यावानाञ्च शतमाहुतिरिप्यते ’ ॥ इनि होमकालविचार: स्मृत्यन्तरे - सायं प्रातस्तु पण्णाड्या होमकाल उदाहृतः । ॥ ‘रेखामात्रन्तु दृश्येत रश्मिभिस्तु समन्वितः । उदितं तु विजानीयान तत्र होमं प्रकरूपयेत् ॥षष्ठः सण्डः ] अस्थायनः श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् हस्तादूर्ध्व रविर्यावत् भूमिं हित्वा स गच्छति । ३७३ एष होमविधिः (अवधि) पुण्यो नान्योऽभ्युदितहोमिनाम् ॥ रात्रेः षोडशभागे तु ग्रहनक्षत्रदूषिते । काले त्वनुदिते प्रातः होमं कुर्याद्विचक्षणः ॥ तदा प्रभातसमये नष्टे नक्षत्रमण्डले । रविर्यावन्न दृश्येत समयाध्युषितः स्मृतः ’ ॥ इति ‘सूर्येऽस्तशैलं संप्राप्ते षट्त्रिंशद्भिरिहांगुलैः । प्रादुष्करणममीनां प्रातर्भासामदर्शने ॥ यावत्सम्यग्विभासन्ते नभस्यृस्क्षाणि सर्वतः । लोहितत्वञ्च नापैति तावत्सायन्तु हूयते ’ ॥ मापस्तंब : - ’ तस्यैतस्य झगाधे तीर्थे (?) यत्संधिस्तस्मात्संधी होतव्यमिति शैलालि- ब्राह्मणं भवति ॥ इति च भौते – ’ सायं प्रातस्संध्ययोर्होतव्यम् । नक्षत्रं दृष्टा प्रदोषे निशायां वोषसि पुरोदयात् समाविषित उदिते वा प्रदोषान्तो होमकालः सायम् । संगवान्तः प्रातः ’ इति । ‘प्रातः प्रातरनृतं ते वदन्ति पुरोदयाज्जुह्वति योऽमिहोत्र’ मित्यादिश्रुनयः ’ नहि निन्दा निन्दितुं प्रवृत्ता अपितु निन्दितादन्यत्प्रशंसितु’ मिति नहिनिन्दान्यायेन अनुदित होमप्रशंसापराः व्याख्येयाः । . वंशंपायनः
‘एकेऽभ्युदितहोमास्स्युः अन्येऽनुदित होमिनः । अन्ये भोजन होमास्स्युः पक्षहोमास्तथैव च ॥ सन्ध्याकालावसाने तु स्वयंहोमो विधीयते । स्वयंहोमे फलं यत्स्यात् न तदन्येन लम्यते ’ ॥ इति ‘ग्रहयुक्तोऽनुदितो नक्षत्रार्क विवर्जितः । एतैरपि हुतं यत्स्यात् तद्भुतं स्वयमेव हि ’ ॥ इति * श्री श्रीनिवासमलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं । बदृशब्राह्मणेः - ’ अन्यैश्शतहुताद्धोमात् एक शिष्यकृतो वरः । शिप्यैश्शतहुताद्धोमात् एकः पुत्रकृतो वरः ॥ पुत्रैश्शतहुताद्धोमात् एको ह्यात्महुतो वरः । स्कान्वे गृह्यः इस्तेन - समयाविषितस्साक्षादुदितस्त्रिषु होमयेत् ’ ॥ इति ‘तुलसीकाष्ठयुक्तेऽमौ जुहुयादक्षय फलम् । हविस्तेनैव यत्पक्कं विष्णोरानन्त्यमश्नुते ’ ॥ इति
‘ओषध्यः सक्तवः पुष्पं तृणं काष्ठं फलं तथा । एतद्धस्तेन होतव्यं नान्यत्किञ्चन चोदनात् ’ ।। इति ‘उत्तानेन तु हस्तेन अंगुष्ठेन निपीडितम् । संयतांगुलिपाणिस्तु वाग्यतो जुहुयाद्धविः ’ ॥ इति सूर्याय प्रजापतय इत्यादि । 1 1 श्रुतिः - ‘सोऽजामसृजन’ इत्यारभ्य ‘किं भागधेयमभिजनिष्य इति तुभ्यमेवेद इयाना इत्यब्रवीत् । स एतद्भागधेयमभ्यजायत । यदग्निहोत्रम् । तस्मादग्निहोत्रमुच्यते । तद्धूयमानमादित्योऽब्रवीत् । माहौषीः । उभयोर्वै नावेतदिति । सोऽग्निरब्रवीत् । कथं नौ होप्यन्तीति । सायवेव तुभ्यं जुहवन् । प्रातर्मयमित्यब्रवीत् । तस्मादमये सायं हूयते । सूर्याय प्रात’ रिति । तथा ‘प्रजापतिरकामयत प्रजायेयेति । स एतदमिहोतं मिथुनमपश्यत् । तदुदिते सूर्येऽजुहोत् । यजुषाऽन्यत् । तूष्णीमन्यत् । ततो वै स प्राजायत’ इत्यादि । किश्च । ’ उत्तरावतीं वै देवा आहुतिमजुहुवुः । अवाचीमसुराः । ततो देवा अभवन् । पराऽसुराः । यं कामयेत वसीयान् स्यादिति । कनीयस्तस्य पूर्व हुत्वा उत्तरं भूयो जुहुयात् । एषा वा उत्तरावत्याहुति: । तां देवा अजुहुवुः । ततस्तेऽभवन् । यस्यैवं जुह्वति । भवत्येव । यं कामयेत पापीयान् स्यादिति । 1 भूयस्तस्य पूर्व हुत्वा । उत्तरं कनीयो जुहुयात् । एषा वा अवाच्याहुतिः । तामसुरा अजुहुवुः । ततस्ते पराभवन् । यस्यैवं जुह्वति । परैव भवति’ इति ।षष्ठः खण्डः ] भारद्वाजः
श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ‘होमं वैतानिकं कृत्वा स्मात कुर्याद्विचक्षणः । स्मृतीनां वेदमूलत्वात् स्मात केचित्पुरा विदुः ॥ श्रीत कर्म न चेतच्च कर्तुं स्मार्तं समाचरेत् । अशक्तौ स्मार्तमप्यस्य कुर्यादाचारमन्ततः ॥ इति ३७५ शातातपः ‘सर्वशाखोपसंहारादुक्तः श्रौतो यथाविधि । सर्वस्मृत्युपसंहारादुत्तस्स्मार्तो यथाविधि ॥ द्वितीयोद्वाहवह्निश्चलौकिकः पूर्वपावके । ‘भवतं नः ’ सुजुहुयात् ‘अग्नावम्मिं’ हुनेद्बुधः ॥ ’ इति अग्न्यन्तरसंसर्ग अनुगने वा पत्नी कृच्छ्रं चरति ॥ ३ ॥ अग्न्यन्तरमित्यनेन लौकिकाग्निना वैदिकाग्निना औपासनवहिना गृहदाह- वह्निना अशन्यादिवह्निना वा संसर्गे प्रायश्चितं कृत्वा पत्नी कृच्छ्रं चरेत । संसर्गप्रायश्चित्तप्रकारः । यथा - * औपासनामिद्वयसंगतिश्चेत् अग्निं समारोपणतो विभज्य | पूर्वस्य होतुर्विविचञ्च हुत्वा पश्चाच्च होतुः पथिकृच्च होमे ॥ श्रौते - ‘यस्याग्नयोऽमिभिरन्यैः संसृज्यन्ते मिथो वा ‘अमये विविचये मिथश्वद्विपृचय अमय’ इत्येकेषाम् । यदि गर्हिपत्य आहवनीयेन दक्षिणाग्मिना वा संसृष्टः ‘अमये वीतय’ इत्येकेषाम् । यदि प्रदाव्येन गृहदाहवाहिना श्मशानवह्निना वा गार्हपत्योऽमिः संसृष्टः ‘अमये शुचये - अमये संकुसुकाय । यदि वैद्यतेन ‘अंभये अप्सुमते । यदि सर्वैः विविचये निरुप्य शुचये निर्वपति । ततो व्रातभृतीं तृतीयामप्सुमतीं अन्ततः क्षामवतीमिष्टिं निर्वपति । संसृष्टामीन् पृथगरणिषु समारोप्य मथित्वा आयतने निधायाथैता इष्टय आहार्याः पूर्णाहुतयः सुवाहुतयो वा पूर्वाः पूर्वा गरीयस्यः । पुनराधेय इत्येके । हविः प्रोक्षन्नामि - ३७६ वाक्ये | श्री श्रीनिवासमति सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने मभिप्रोक्षयेत् । ‘पुनस्त्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धता’ मिति समिधमादध्यात् जुहुयादुपतिष्ठेत वा’ इति । शृद्वादिस्पर्शजाम्युपघातेप्येतदेव । अन्त्यजाति- रजस्वलाम्न्युपघाते पुनरादधीत’ ऋग्ब्राह्मणं ‘य आहितामिरासन्नेषु हविष्णु म्रियेत का तत्र प्रायश्वितिरिति । याभ्य एव देवताभ्यो हवींषि गृहीतानि भवन्ति ताभ्यः स्वाहेत्याहवनीये जुहुयात् । अथ यदि सुक् भिद्येत किं तत्र प्रायश्वितिरिति । सोऽमये वीतयेऽष्टाकपालं पुरोडाशं निर्वपेत् । तस्य याज्यानु- | अन्यां सुचमाहृत्य जुहुयात् । अथैनां सुच भिन्नामाहवनीयेऽभ्यादभ्यान् । प्राक् दण्डादि प्रत्यक् पुष्कराम् । सा तत्र प्रायश्वित्तिः । यस्याहवनीयौ मिथम्संसृज्येतां का तत्र प्रायश्वितिरिति । सोऽमये वीतयेऽष्टाकपाले पुरोडाशं निर्वपेत् । तस्य याज्यानुवाक्ये । ‘अग्न आयाहि वीतय’ इत्याहवनीये जुहुयात् । ‘अप्रये वीतये स्वाहा’ इति । यम्य सर्व एवामयो मिथस्संसृज्येरन् का तत्र प्रायश्चितिरिति । ‘अमये विविचये स्वाहा’ सा तत्र प्रायश्वित्तिः । ग्राम्यामिना संसर्ग ‘अप्रये संसर्गाय । दिव्यामिना समर्गे ‘अमयेऽ प्युमते ‘शवामिना संसर्ग ‘अमये शुचये । य आहिताग्मिरुपमथे अश्रु कुर्वत (!)। सोमये वातभृते । यस्याहिताग्नेरुपवसथे आवृत्त्य (2) मापंधन मोऽग्नये व्रतपनये । य आहिताग्निराप्रयणे अनिष्टा नवान्नमश्नाति सोऽमये तन्तुमने । आहिताभिः प्रातरखातोऽमिहोत्रं जुहुयात् सोऽमये वरुणायेति । ‘स्मान सवाहुतिः समुत्सन इत्यादि । औपासनाभौ संसृष्टे समिधौ द्वौ प्रतापयेत् । ‘अयं ते योनिर्ऋत्विय’ इत्येव युगफ्ततः । ‘सप्त ते अम’ इति तु मा वा पूर्णाहुतिस्ततः ॥ ‘अच्छा गिरो मतय’ इति विभज्यामि ततः पुनः । न प्रतिष्ठा समितस्मिन् प्रहरेदेकमेव हि ।। ‘आजुहाने ’ ति मन्त्रेण प्रायश्वितं ततो हुनेत् । ‘अयाथ’ व्याहतीचैव घृतं पकाशतः (?) पुनः ||षष्ठः समाः ] एवं विभज्य चैकेन स्मार्तकर्म समाचरेत् । संसृष्टेऽ गृहस्थस्य विधिरुक्तो मनीषिभिः ॥ || ३७७ बोधायनः - अथ यचुपनयनाभिर्विवाहाभिर्जातकामिश्मशानामिराचतुर्थ- दादशाहादास्थिसञ्चयनादुद्वातस्स्यात् ‘अपहृता असुरा’ इति प्रोक्ष्य क्षिप्रं भस्म- समारोपणम् । ‘अयं ते योनिर्ऋत्विय’ इति समिधि समारोप्य लौकिकमग्निमाहृत्य समिधमादधाति । ’ आजुह्वान’ - ‘उदबुद्धयस्वाम’ इति द्वाभ्यां संपरिस्तीर्य प्रायश्वितं जुहोति । ‘अयाश्वाग्नेः यच होता - ब्राह्मण एक होता - मनस्वती - मिन्दाहुती:- महाव्याहृती : - व्याहृतयश्च प्रायश्चित्तं जुहुयात्’ इति । ‘चण्डालाग्निरमेयामिस्सूतकामिश्च कर्हिचित् । पतितामिश्विनामिव न शिष्टग्रहणोचितः ॥ इति रेबल: प्रकारान्तरेणामिनाश: स्मृत्यन्तरे कात्यायनः शौनक: - 48 • ‘भार्यायां प्रोषितायाञ्चचेत् उदेत्यर्कोऽस्तमेति वा । तव स्यात्पुनराधेयमन्ये त्वाहुरिहान्यथा ॥ सन्ध्यावदन्यथाऽप्यग्नीन् हुत्वा चेद्दंपती गतौ । ग्रामान्तरं वा सीमान्तं तत्रैकं मिशमं विदुः ॥ आपद्यपि च कष्टायां विना पत्नीं नरान्तरैः ( 2 ) । सीमातिक्रमणे न कथञ्चिदनुग्रहः || विहायामि सभार्यश्चेत् सीमामुध्य गच्छति । होमकालात्यये तस्य पुनराधानमिष्यते ’ ॥ इति विहायामि सभार्यश्चेत् सीमामुल्लंघ्य गच्छति । होमकालव्यपेतस्य पुनराधानमिप्यते ’ ॥ इति ‘अनावनुगते यत्र होमकालद्वयं ब्रजेत् । उभयेोर्विप्रवासे व लौकिकोऽग्निर्विधीयते ॥ तु प्रोषितस्य यदा पत्नी यदि ग्रामान्तरं व्रजेत् । होमकाले तु संप्राप्ता न सा दोषेण युज्यते ’ ॥ इति ३७४ श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय अपन स्मृत्यन्तरे विशेष:- ‘ज्येष्ठा वेदनिसंयुक्ता तिष्ठत्यन्य यथारुचि । त्रिकांडी यजमानेन सहिता यथाता एव केवलाः || एतस्यामप्यतिष्ठन्त्याममिहो त्रसमीपतः । पतिस्तिष्ठति चेदमिनाशो नेत्यपरे बभुः ॥ प्रत्यक्षेण नया (१) दमिमुच्छ्रसेच्चेद्विनश्यति । यदि वानुच्छ्सन हुत्वा निभायोच्छस्व तं पुनः ॥ हरेदनुच्छुन्नेव नश्यते हरणेऽनलः । यस्य भार्या विदूरस्था पतिता व्याधितापि वा ॥ अनिच्छुः प्रतिकूला वा तस्य प्रतिनिधौ क्रिया । ज्येष्ठायां दोषहीनायां कनीयस्या यदाभिमान् ॥’ इति भौते – 1 ’ अन्त्यजात्यमेध्यवायसादिस्पर्शने भरण्योर्नाशः । तावुत्सृज्य ‘भवतं नस्सुमनसा’ वित्यप्सु निमज्जयेत् । अन्यौ नवावाहृत्याग्न्याधेयं करोति । इति । ( …. कार व्याहरेत्तस्य प्रतिपर्व हि सर्वदा । कात्यायनः ‘अमिहोत्रादिशुश्रूषां बहु भार्यस्यमन्वयौ (?) (समन्वये ) । कारयेद्बहुत्वेऽपि ज्येष्ठया गर्हिता न चेत् ’ ॥ ) स्मृत्यन्तरे- ‘अमिहोत्रादियज्ञेषु द्वितीया न सहाचरेत्’ । ‘अन्यथा निष्फलं तस्य शिष्टैः क्रतुशतैरपि ॥ इति केचित् । नैकयाsपि विना कार्यमाधानं भार्यया द्विजैः । मकृतं तद्विजानीयात् सर्वानन्वार भन्ति (?) तत् || भक्तारंभसोमेज्यां भार्यामेवानुवर्तते । नास्ति माहेन्द्रसानाय्यं सन्ति सारस्वतादयः ’ ॥ श्रोत्रियागारात् मथित्वा वाऽऽग्निमादाय पुनरौपासनमादभीत ॥४
- इदमत्राप्रकृतमिव भाति ।पंष्ठः सण्ड: ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ३७९ 1 अत्र बोबायन: — ( अथ हैव भवति आपो वा इदमग्रे सलिलमासीत् । तस्मिन् प्रजापतिर्वायुर्भूत्वाऽचरत् । स इमामपश्यत् । तां वराहो मूत्वाऽहरत् । तां विश्व- कर्मा भूत्वा व्यमाद् साऽप्रथत सा पृथिव्यभवत् । तत्पृथिव्यै पृथिवीत्वम् । तस्यामश्राम्यत् इति ) । तदुहैक औपासनमेवोपासते । स्त्रिया एव संस्कारार्थ औपासनो नित्यो धार्यः, अनुगतो मन्ध्यश्श्रोलियागाराद्वाऽऽहार्यो. .. द्वादशाहं विच्छिन्नः पुनराधेय’ इति । अतः पत्नी कृच्छ्रं चरतीत्युक्तम् । कृच्छ्रमिति सामान्येनोक्तत्वात् प्राजापत्यम् । भृगुः - ’ कृच्छ्रमित्यविशेषोक्ते प्राजापत्यं विधीयते ’ इति । प्राजापत्यादीनां लक्षणञ्चोक्तम् । ‘एकभुक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च । उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्रः प्रकीर्तितः ॥ यथाकथञ्चित्तिगुणं प्राजापत्योऽयमुच्यते । प्राजापत्यो भवेत्कृच्छ्रो दिवारात्रमयाचितम् ॥ क्रमशो वायुभक्षश्च द्वादशाहं त्र्यहं त्र्यहम् । अहरेकं तथा नक्तमज्ञातं वायुभक्षता ॥ त्रिवृदेष परावृत्तो भावानां कृच्छ्र उच्यते । एकैकं ग्रासमश्नीयात् पूर्वोक्तेन त्र्यहं त्र्यहम् ॥ वायुभक्षस्त्र्यहं चान्यदतिकृच्छ्रोऽघनाशनः । अब्भक्षस्त्रियहानेतान् वायुभक्षस्ततः परम् । एष कृच्छ्रातिकृच्छ्रस्तु विज्ञेयस्सोऽतिपावनः || तप्तक्षीरघृतांबूनामेकैकं प्रत्यहं पिबेत् । एकाहमुपवासेन तप्तकृच्छ्रः प्रकीर्तितः ॥ इति प्राजापत्यादि चतुर्विंशतिमते ।
- चतुर्थं सूत्रं मातृकायां नोपलभ्यते । औचित्यादत्र निवेशितम् । बोधायन- वाक्ये पूर्वोदाहरणं प्रकृतानुपयुक्तमिव भाति । ३८० परवरः बाबानिः श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्र प्रातस्तु द्विदशमासं नक्तं पञ्चदशैव तु । अयाचितेषु द्वौ चाष्टौ प्राजापत्यो विधिस्स्मृतः ॥ ध्यहं त्र्यहं पिवेदुष्णं पयस्सर्पिः कुशोदकम् । वायुभक्षस्त्र्यहश्च स्वात् तसकृच्छ्ररस उच्यते ॥ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधिसर्पिः कुशोदकम् । एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् ॥ यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनम् । पराको नाम कृच्छ्रोऽयं सर्वपापप्रणाशनः ॥ गोमूलादित्रिरभ्यस्तमेकैकं तचिसप्तकम् । महासान्तपनं कृच्छ्रं वदन्ति ब्रह्मवादिनः || गोमूत्रं गोमयश्चैव क्षीरं दधि घृतं तथा । पञ्चरात्रं तथाऽऽहारः पञ्चगव्येन शुधयति ’ ॥ इति ‘एकैकं पिण्डमभीयात् त्र्यहं कल्पे (?) त्र्यहं निशि । अयाचितं तु त्रियहमनुभक्षस्यहं परम् || अतिकृच्छ्रं चरेदेतत्पवितं पापनाशनम् । चतुर्विंशतिरात्रन्तु नियतात्मा जितेन्द्रियः || कृच्छ्रातिकृच्छ्रे कुर्वीत एकस्थाने द्विजोत्तमः ’ ॥ इति ‘षट्पलन्तु पिवेदंदु त्रिपलन्तु पयः पिबेत् । पलमेकं पिबेत्सर्पिस्तप्तकृच्छ्रं विधीयते ’ ॥ इति ‘कुशोदकन्तु त्रिपलं दधि मूलं पयो नृम् । तत्परेषुश्चोपवसेत् कृच्छ्र मान्तपनं स्मृतम् ’ ॥ इति ‘गोमूत्र गोमयं क्षीरं दषि सर्पिः कुशोदकम् । एकैकं प्रत्यहं पीत्वा अहोरात्रमभोजनम् ॥ कृच्छ्रं सान्तपनं नाम सर्वपापपणाशनम्’ ॥पृष्ठः सच्डः ] यक्सान्तपनद्रव्यैः षडह: सोपवासकः । सप्ताहेन तु कृच्छ्रो यो महासान्तपनः स्मृतः ’ ॥ इति ‘त्र्यहं पिबेतु गोमूलं त्र्यहं वै गोमयं पिबेत् । त्र्यहं दषि त्र्यहं क्षीरं त्र्यहं सर्पिस्ततश्शुचिः ॥ महासान्तपनं तत् सर्वपापप्रणाशनम् ॥ इति ’ षण्णामेकैकमेतेषां त्रिरात्रमुपयोजयेत् । यहचैवोपवासश्च महासान्तपनः स्मृतः ॥ इति योगयाशवत्वयः – ’ आतृप्तेश्वारयित्वा गाः गोधूमान् यवमिश्रितान् । गोमयोत्थांश्च संगृण पिबेद्गोमूक्यावकम् ॥ मंगिरा: गोमूतं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । यावाचामेन संयुक्तौ (?) ब्रह्मकूचोंऽतिपावनः ॥ इति गोमूत्रेण च संयुक्तं यावकेन प्रयोजयेत् । एतत्तु विहितं पुण्यं कृच्छ्रमंगिरसा स्वयम् ॥ प्रणवान्तसमारंभो नाम्ना वज्रमिति स्मृतम् । गोक्षीरं सप्तरात्रन्तु पिबेत् स्तनचतुष्टयात् ॥ स्तनवयात्सप्तरात्रं सप्तरात्रं स्तनद्वयात् । स्तननैकेन षड़ातं षड्रात्रं वायुभुग्भवेत् ॥ एतत्सोमायनं नाम सर्वकल्मषनाशनम् ’ ॥ इति to चान्द्रायणविधिः ‘एकवृद्धघा सिते पिंडमेकहान्याऽसिते तथा । पक्षयोरुपवासौ द्वौ तद्धि चान्द्रायणं स्मृतम् ’ ॥ इति ‘तिथिवृध्या चरेपिंडान् शुक्रे शिस्न्यण्डनिर्मितान् । एकैकं ह्रासयेपिडं कृष्णे चान्द्रायणं चरेत् ॥ ३०१. १८२ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने यथा कथञ्चित् पिंडानां चत्वारिंशच्छतद्वयम् । मासेनैवोपयुञ्जीत चान्द्रायणमथापरम् ॥ कुर्यात्तिषवणस्त्रायी कृच्छ्रं चांद्रायण तथा । पवित्राणि चरेत्पिंडान् गायत्र्या अधिचिन्तयेत् ॥ अनादिष्टेषु पापेषु शुद्धिश्वान्द्रायणेन तु ॥ इति 1 प्रथमदिने एकभुक्तं द्वितीयदिने नक्तं तृतीयदिन अयाचितं चतुर्थदिन उपवासः एवमेतच्चतुश्चतुष्टयमेव चान्द्रायणम् । एतचान्द्रायणं द्विगुणितं पिपीलिकाचान्द्रा- यणम् । कृष्णवेनोः मूत्रं पञ्चदशदिनपर्यन्तं प्रातःकाले पीत्वा तदेव स्वांगेष्वनु- लिप्य नियत हारवेद्गोमूलचान्द्र यणम् । तथैव गोमयम् । प्रातः अष्टोत्तरशतं गायत्री जपः मध्याह्ने अष्टोत्तरं गायत्री जप: सायंकाले अष्टोत्तरशतं गायत्रीजपः । एवं प्रतिदिनं त्रिमासपर्यन्तं त्रिकालगायत्री जपाचरणेनैकं उपचांद्रायणम् । संकल्प- पूर्व क षट्त्रिशद्वारमुदकं निमज्ज्य मन्त्रवदघमर्षणस्त्रानेन प्रतिदिनं मामपर्यन्नमेवं खानचान्द्रायणम् । मासपर्यन्तं कन्दमूलाहारेणकं सिद्ध चान्द्रायणम् । अथान्नचन्द्रा यणानि । द्वात्रिंशत्कलात्मकं ज्ञानसारस्वतान्नचान्द्रायणम् । चतुर्विधनिकलात्मकं वनस्थमुक्तिज्ञानचान्द्रायणम् । द्वादशकलात्मकं यनिमुक्ति चान्द्रायणम् । अष्टक- बलात्मकं महाप्रायश्चित्तचान्द्रायणम् । मानपर्यनं चतुः कबन्यात्मकं महापातक- कृठ्रचान्द्रायणम् । मासपर्यन्न फलाहारेण कर्मचान्द्रायणम् । इति पराशरः मापस्तंव: – ‘सायन्तु द्वादशग्रामान् प्रातः पञ्चा स्मृतः । चतुर्विंशनिरायाच्यं परं निरशनं स्मृतम् । इति ’ सायं द्वात्रिंशनिप्रासः प्रातः शिति स्मृतः । प्रातः पादं चरेच्छूद्रः सायं वैश्यस्य दापयेत् ॥ अयाचितन्तु राजन्ये विरालं ब्राह्मणे कृतम् । एतैर्मतः पत्रकृच्छ्रः पुणैस्तत्कृच्छ्र. उच्यते ॥ मूलकुच्छ्रतनो मूलैस्तोयकृच्छ्रो जलेन तु । अटावटी समश्नीयापिंडान मध्यंदिने खिते ।।षष्ठः खण्डः ] कृच्छ्रप्रत्यन्नायाः नियतात्मा हविष्य यतिश्वान्द्रायणं चरेत् । चतुरः प्रातरश्नीयापिंडान् विप्रस्समाहितः || चतुरोऽस्तमिते सूर्ये शिशुचान्द्रायणं चरेत् । यथाकथञ्चित् पिंडानां तिस्रोऽशीतिस्समाहितः ॥ मासेनाश्नन् हविष्यस्य चन्द्रस्यैति सलोकताम् । वींस्त्रीन् पिंडान्समश्नीयात् नियतात्मा दृढव्रतः हविष्यानं स वै मासमृषिचान्द्रायणं स्मृतम्’ || ‘प्राजापत्यक्रियाशक्तो धेनुं दद्यात् सदक्षिणाम् । घेनोरमावे निष्कं स्यात् तदर्ध पादमेव वा ॥ पादहीनं न कर्तव्यमिति शातातपोऽब्रवीत् ’ ॥ इति ‘कृछ्रोऽयुतश्व गायत्र्याः उपवासस्तथैव च । घेनुप्रदानं विप्राय सममेतच्चतुष्टयम् ’ ॥ इति चतुविशतिमते – ‘तिल्होमसहस्रञ्च वेदपारायणं तथा ’ ॥ इति पराशरः ‘कृच्छ्रो देव्ययुतश्चैव प्राणायामशतद्वयम् । पुण्यतीर्थेनार्द्रशिरस्त्रानं द्वादशसंख्यया || द्वियोजनं तीर्थयात्रा कृच्छ्रमेवं प्रकल्पितम् ’ ॥ इति ’ पाजापत्यं चरन् विप्रो यद्यशक्तो दिने दिने । विप्रान् पश्चावरान् शुद्धान् भोजयेत्सम्यगर्चितान् ॥ ’ चान्द्रायणत्रयं कृच्छ्र सावित्र्याश्वायुतद्वयम् । समुद्रगन दीखानं सममेतच्चतुष्टयम् ’ ॥ इति अतुलितमते - ‘प्राजापत्ये तु गां दद्यात् दद्यात् सान्तपने द्वयम् । पराकतसकृच्छ्रेषु तिमस्तिसभ गाः स्मृताः ॥ १०१ श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रथमे पराकतसकृच्छ्राणां स्थाने कृच्छ्रत्रयं चरेत् । अष्टौ चान्द्रायणे देयाः प्रत्यान्नायविधौ सदा || ‘प्राजापत्ये तु गामेकामतिकृच्छ्रे द्वयं स्मृतम् । चान्द्रायणे पराके च निरता दक्षिणास्तथा ॥ यथाविधानुसारेण दानं दद्याद्विशुद्धये ’ ॥ इति चान्द्रायणादीनां प्रत्याम्नायाः । चतुविशतिमते - ’ चान्द्रायणं मृगारेष्टिः पवित्रेष्टिस्तथैव च । संग्रह:
मित्रविन्दात्रयं (कृतिः) चैव कृच्छ्रं मासत्रयं तथा ॥ तिलहोमायुतश्चैव पराकद्वयमेव च । गायत्र्या लक्षजप्यच्च समान्याह बृहस्पतिः ’ ॥ इति ‘कृच्छ्रे [पञ्चातिकृच्छ्रे त्रिगुणमहरहस्त्रिंशदेवं तृतीये चत्वारिंशश्च तप्ते त्रिगुणगुणितया विंशतिस्स्यात्परा | कृच्छ्रे सान्तापनास्त्ये भवनि षडधिका विंशतिः सैव हीना द्वाभ्यां चान्द्रायणे स्यात्तपसि कृशबलो भोजयेद्विप्रमुख्यान् || ‘पत्नी मन्त्रप्वशक्ता चेत् स्वामी तत्सन्निधौ जपेत् । स्वामिनः सन्निधौ शिप्यः पुत्रोऽध्वर्युरथापि वा ॥ इति अथाम्यनुगतप्रायश्चित्तं कृच्छ्रम् । बृद्धपोतम:- ‘योऽग्नि त्यजति नास्तिक्यात् प्राजापत्यं चरेद्दिजः । अग्निहोत्र्यपविद्धयामीन् ब्राह्मण: कामकारतः || चान्द्रायणं चरेन्मार्स वीर हत्यासमं हि तत्’ || इति ‘योऽमि त्यजाति नास्तिक्ात् प्रणः पतितो भवेत् । तं चारयित्वा कृच्छ्रांतीन् ग्राहयेद्वधिपूर्वकम् ’ ॥ इति ‘गृशं वैतानिकामि वा नास्तिक्येन तु यस्त्यजेत् । निष्कृतिस्तस्य पापस्य शास्त्रेषु न विधीयते ॥ इति •षष्ठः शण्णः कास्यायनः प्रजापतिः भीवतामसगृह्यसूत्रम् ‘पितृयज्ञात्ययेनैव वैश्वदेवात्ययेऽपि च । अनिष्टा नवयज्ञेन नवान्नप्राशनेन च ॥ . भोजने पतितान्नस्य चरुवैश्वानरो भवेत् ’ ॥ इति ‘दर्शश्च पूर्णमासच लुप्त्वा चोभयमेव च । एकस्मिन् कृच्छ्रपादेन द्वयोरर्थेन शोधनम् ॥ हविर्यज्ञेष्वशक्तस्य लुप्तमप्येकमादितः । प्राजापत्येन शुधयेत पाकसंस्थासु चैव हि ॥ सन्ध्योपासनहीने च नित्यज्ञानं विलोप्य च । होमच नैत्यकं शुद्ययेत् गायत्र्यष्टसहस्रतः || वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिकमे स्वातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम् ’ ॥ इति २०५ भारद्वाजेन लघुप्रायश्चित्तमुक्तम्। ‘आविंशतिरात्रादेकोपवास: आत्त्रिंश- द्रावात…. अत ऊर्ध्वमाषष्टिरात्रात् तिखो रात्रीरुपवसेत् । अत ऊर्ध्व संवत्सरात् प्राजापत्यमत ऊचं कालबहुत्वे दोषबहुत्वमिति ॥ किञ्च - मनुः ‘अतीतकालं जुहुयादनौ विप्रायचाव्ययम् (?) । नष्टेऽमौ विधिवदुत्वा कृत्वाऽऽधानं पुनर्द्विजः ॥ भनौ नष्टे त्रयः कृच्छ्राः कर्तव्या वत्सरं प्रति । स्वाध्यायजपशीलानां कृच्छ्रमेकं विधीयते ॥ इति ‘अमिहोत्र्यपविद्धाभिः ब्राह्मणः कामकारतः । चान्द्रायणं चरेन्मास वीरहत्यासमं हि तत्’ || इति सुतिरपि - ‘उतैकाहमुत व्यहं न जुह्वति । हुतमेवास्य भवति’ इति । भतो द्वादशाहं विच्छिन: पुनराधेयः इति । 49 ‘त्रिभिर्हते स्वापमुपैति वह्निर्न तत्र होमं जुहुयाच्चतुर्थम् । ‘बोधासबोधी’ ति समिद्वयेन हुत्वान्तहोमो विधिवद्विधेयः ’ ॥ ३०६ भी श्रीनिवासनलिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने भुति - ‘बोधासबोधीत्युपतिष्ठते बोधयत्येवैनं तस्मात्सुप्ताः प्रजाः प्रनुद्ययन्ते ’ इति । संग्रहे ‘उपावरोहणं कृत्वा प्राणायाममनन्तरम् । स्वगृोक्तविधानेन वहेरचनमारमेत् ’ ॥ इति 1 ’ अभिश्व जातवेदाश्च । सहोजा अजिराप्रभुः । वैश्वानरो नर्यापाश्च । पंक्तिराधान्ध सप्तमः । विसर्पेवाष्टमोऽमीनां " इत्युक्तमार्गेणाचैनं कृत्वा परिषिच्य ‘अग्नये - प्रजापतय’ इति सायं सूर्याय – प्रजापतय’ इति प्रातः हुत्वा परिषेचनादि कुर्यात् । बृहस्पति: - ‘सायं प्रातस्तथा होमी उभौ सायं समस्यतः । आफ्नो जुहुयात्तत्र समिदेकाऽथ वा द्वयम् (?) || सायंहोमस्य मुख्यत्वात् तदीयं तन्त्रमिप्यते । चत आहुती: कुर्यात्तत्र द्वे सायमाहुती || द्वौ प्रातराहुती चैव उपस्थानं तथा सकृत् । अथोपतिष्ठेदादित्यमुदयन्तं समाहितः ॥ मन्त्रैस्तु विविधैस्सौरैः ऋग्यजुस्सामसंभवैः ’ ॥ इति अत्र परिषेचनानन्तरमुपस्थानात्पूर्वं शकलहोमं केचिद्वदन्ति । व्यासः ‘नित्यं देवकृताद्यैश्च पाद्याद्यैर्व्याहृतीरपि । शल्कैरोपासने होम: सर्वपापापतये ॥ इति शकलधारणानन्तरं भूतिधारणोपस्थानादि । उदक्याऽशुच्यादिसंसर्गे च विधानं यज्ञप्रायश्विचे वक्ष्यामः ॥ ५ स्पष्टम् । वियोगे पक्षस्य ‘उपावरोहे’ ति समिधं यावत्कुष्णं तावचत्वा समारोप्य मच्छेत् ॥ ६ ॥ अहरहस्त प्रज्वल्य हुत्वा तथाऽन्यां समिधं निदधाति ॥ ७ ॥षष्ठः खण्डः ] कास्पायनः श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् प्रवासादिनिमित्तेषु पक्षहोममाह - वियोगे पक्षस्येत्यादिना । स्मृत्यन्तरे - मरीचि : 6 ‘सूतके मृतके चैव अशक्तौ श्राद्धभोजने । 1 प्रवासादिनिमित्तेषु हावयेन्नतु हापयेत्’ || इति वचनात् । प्रवरस्यन् संग्रहचैव समारोप्याथवाऽथ तैः । गच्छेत् सहाग्निभिः पन्यमन्निधौ होमदूषणात् ’ ॥ इति ‘अममक्षन्तु दम्पत्योः होतव्यं नर्त्विगादिना । द्वयोरप्यसमक्षन्तु भवेद्भुतमनर्थकम् || निक्षिप्यामि स्वदारेषु परिकल्प्य द्विजं तथा । प्रवसेत्कार्यवान् विप्रो वृथैव न चिरं वसेत् ’ ॥ इति ३०७ ‘प्रवासे चामिहोली यः द्विपञ्चाहांश्च सप्त वा । दातव्यो होम: एका सायं प्रातः पृथक् पृथक् ॥ इति शरीरापद्भवेद्यत्र द्विपञ्चाहाश्च सप्त वा । यो होम एका सायं प्रातः पृथक् पृथक् ॥ कालातीतानि सर्वत्र उत्तरेषु हुतेषु च । कालातीतानि हुत्वैव उत्तराणि समापयेत् ॥ इति ‘पक्षहोमं करिष्ये’ इति संकल्प्य ‘अदितेऽनुमन्यस्व ’ इत्यादि परिषेच । नान्ते यावत्पक्षान्तं तावद्गणयित्वा तावत्सायं प्रातराहुती: पृथक् जुहुयात् इति केचित् । श्रौतन्यायेन सायमाहुतीस्सर्वा एकदैव हुत्वा प्रातराहुतीस्तथा हुत्वा परिषेचनादिकं कुर्यात् । एवं गृहस्थस्योपासनहोमे पक्षहोम: कर्तव्य इति शापयितुं वियोगे पक्षस्येत्युक्तम् । मरीचिः - ‘पक्षहोमानथो हुत्वा मध्ये कस्मान्निवर्तितः । होमं पुनः प्रकुर्यात्तु न चासौ दोषभाग्भवेत् ’ ॥ इति पक्षहोमं कृत्वा धार्य कर्तुमशक्तः प्रवत्स्यन्वा उपावरोहेति समिषं यावत्कृष्णं तप्त्वा समारोप्य गच्छेत् । यद्वा समारोप्य गच्छन् तथा ३०० श्री श्रीनिवासनजिकृत - तात्पर्यचिन्तामचिसहितम् [ तृतीय प्र उपावरोहेति मन्त्रेणानी क्षिप्त्या होमं हुत्वा अन्यां समिधं पूर्ववदुपावरोहेति याक्कृष्णं तप्त्वा कुर्यात् । उपावरोहसमारोपणयोरयमेव मन्त्र इति शापवितुं मन्त्रान्तरशंकाव्यावृत्त्यर्थश्चैवमुक्तम् । किया। ‘आत्मारूढोऽप्सु मजेद्वा वदेद्वा पतितादिभिः । अमिनाशं वदन्त्यन्ये नारदाचासुरर्षयः || इति वचनात् ( आत्मारोपणापेक्षया समिदारोपणं वरमिति ज्ञायते ) आत्मारूढे- ष्वमिषु न खादेन पिबेनोपरि शय्यायां शयीत नाप्सु निमज्ज्यात् न मैथुनं व्रजेत् । कामं खादेत्कामं पिबेत् कामन्त्वेवोपरि शय्यायां शयीत । इति पालाशीमाश्वत्वीं खादिरीमौदुंबरीं वा तेषामन्यतमस्य प्रसिद्धं समारोपण’ मिति बोधायनः । अवरोपणप्रकार: • अक्षतानिध्ममादाय सम्यम्वायुं निगृद्य च । मन्त्रमुच्चारयन्नेव धमममौ विनिक्षिपेत् ॥ अचोदितेन पाकेन कृतेनोद्धरणेन च । कास्सि विज्ञेयः पुनराधानमर्हति ॥ इति इति श्रीमत्कोशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखान ससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्न षष्ठः स्वण्डअथ सप्तमः खण्डः पचने वाssवसत्थ्ये चरुमभिधार्य वैश्वदेवम् ॥ १ ॥ अथ वैश्वदेवं वकुमारभते पचने वाऽऽवसत्थ्य इति । ‘वैश्वदेवेन ये हीना आतिथ्येन बहिष्कृताः । सर्वे ते वृषका ज्ञेया प्राप्तवेदा अपि द्विजाः || प्रवासं गच्छतो यस्य गृहे कर्ता न विद्यते पञ्चानां महतामेषां स यज्ञस्सह गच्छति’ ॥ I इति यमस्मरणात् ‘पञ्चसूना गृहस्थस्य’ इति स्मृतेः - ‘यस्यामिहोत्रमदर्श- पूर्णमास’ मिति श्रुतेश्च वैश्वदेवस्य आवश्यकत्वाभिप्रायेण पचने वाऽऽवसभ्य इत्युक्तम् । व्यासः (सूर्मपुराणे)- ‘शालामो लौकिके वापि जले मूम्यामथापि वा । वैश्वदेवस्तु कर्तव्यो देवयज्ञस्स वै स्मृतः ’ ॥ इति . पचने मुख्यां (चुलयां)। आवसत्ध्ये - औपासने । वाशब्दो जलादिपरः ।
स्मृत्यन्तरे- ‘प्रातर्होमन्तु निर्वर्त्य समुद्धृत्य हुताशनम् । शेषं महानसे कृत्वा तत्र पाकं समाचरेत् !! तमसिं पुनराहृत्य शालामावेव निक्षिपेत् । ततोऽस्मिन् वैश्वदेवादि कर्म कुर्यादतन्द्रितः ’ ॥ इति ‘नैवेधार्थ पृथम्भाण्डे खात्वा पत्नी पचेतथा । वैश्वदेवार्थमन्यस्मिन् व्यञ्जनानि पृथक् पृथक् ॥ एकस्मिन् बाऽप्यशक्तौ चेत् विष्णवे पूर्वमर्पयेत् । वैधदेवं ततः शिष्टात् व्यासस्य वचनं यथा ।। ३९० श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रण एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम् । एकं भवेद्विभक्तानां तथैव स्यात् गृहे गृहे । यस्मिन्नेव पचेदन्न तस्मिन्नेव परे विदुः ’ ॥ इतीदं वचनमनमिकविषयम् । ‘पञ्चसूनादोषापनोदनद्वारा श्रीमनारायणप्रीत्यर्थ वैश्वदेवेन यक्ष्ये’ इति संकल्प्य ‘विद्युदसि - सत्यमुपैमि ’ इत्यन्तसंकल्प- ज्ञापनार्थ वैश्वदेवमित्युक्तम् (१) । यथाह’ इति मण्डलं प्रदक्षिणमुपलिप्य परिमृज्य परिषिच्य ‘अग्नये स्वाहा- सोमाय स्वाहा’ इत्युतरदक्षिणयोः मध्ये व्याहृतीः ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा धन्वन्तरये स्वाहा - कुहे स्वाहा - अनु मत्यै स्वाहा - प्रजापतये स्वाहा द्यावापृथिवीभ्या स्वाहा’ व्याहृतीः । ‘इमां मे अग्र’ इति चरुं सेध्मं जुहुयात् ।। २ ।।
‘अग्निहोत्राय स्वाहा - वैश्वदेवयज्ञाय स्वाहा - ब्रह्मयज्ञाय स्वाहा देवयज्ञाय स्वाहा - पितृयज्ञाय स्वधा नमस्स्वाहा - भूतयज्ञाय स्वाहा- मनुष्ययज्ञाय स्वाहा - पञ्चमहायज्ञाय स्वाहा’ व्याहृतीः स्विष्टकृत् व्याहृतीः || ३ || 4 अथ गृहदेवताभ्यो यथादिशं बलिहरणम् || ४ || अथ होमानन्तरम् । गृहदेवताभ्यः गृहरक्षकेभ्यः ब्रह्मादिभ्यः । यथादिशं तत्तद्देवनादिशि बलिहरणम् । यथोक्तम् अमरमिनुष्याणां बलं यस्मात् प्रवर्धते । तस्माद्वलिरिति स्त्यानं सर्वत्रापि समाचरे ’ दिति || ब्रह्मणे नमः - ब्रह्मपुरुषेभ्यो नमः - वास्तोष्पतये नमः इति गृहमध्ये ॥ ५ ॥ सर्वत्र प्रागन्तमुतरान्तं वा दद्यात्सप्तमः खण्डः ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ३९१ इन्द्राय नमः - इन्द्रपुरुषेभ्यो नमः - यमाय नमः - यमपुरुषे- भ्यो नमः - वरुणाय नमः - वरुणपुरुषेभ्यो नमः - सोमाय नमः सोमपुरुषेभ्यो नमः - अग्नये नमः - निर्ऋतये नमः - वायवे नमः - ईशानाय नमः’ इति ॥ ६ ॥ इतीति - बलिं दत्वा सर्व दक्षिणे पितृभ्यो ज्ञातिवर्गपत्न्यन्तेभ्यः || ७ ||
सर्वमित्यादि । प्राचीनावीती दक्षिणे- गृहस्य दक्षिणभागे, पितृभ्यः - पितामहेभ्यः - प्रपितामहेभ्यः - इत्यादि । ज्ञातिवर्गपत्न्यन्तेभ्यः । कृतोपवीती ‘यावन्तोऽनार्थिनस्तावद्भयो यावन्तोऽनार्थिनस्तावद्भयो निर्वपामि इति निरुप्याकाशे विश्वेभ्यो देवेभ्यो नमः - दिवाचरेभ्यो नमः - नक्तश्वरे- भ्यो नमः - भूतेभ्यो नम इति ॥ ८ ॥ दिवाचरेभ्य इति ‘दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नमः ’ इति दिवा, ‘नक्तञ्चरेभ्यो भूतेभ्यो नम ’ इति रात्रौ ॥ आदिपर्वणि- ‘अशीतिलटिभिर्होमान् त्रिमुहूर्तान् प्रचक्षते । विहितान् कामचाराय यक्षगन्धर्व रक्षसाम् । शेषमन्यन्मनुष्याणां कामचारमिति स्मृतम् ’ ॥ उच्छीर्षके ‘श्रियै’ इति ॥ ९ ॥ उच्छीर्षके शिरः प्रदेशे । पादतः ‘भद्रकान्यै’ इति ॥ १० ॥ प्रतिद्वारं पूर्वान्तमुत्तरान्तं वा भुवंगयोः ‘मरुद्धयः’ इति ॥ ११ प्रतिद्वारं । यत्र यत्र द्वारम् । द्विः । कुम्न्याः पक्षयोः ‘अप्रय’ इति ॥ १२ ॥ तुम्म्या इति । महानसे द्विः । मन्त्रावृतिः । १९२ श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न उदधान्यां ‘अद्भथ’ इति ॥ १३ ॥ उदधान्यां प्रधानजलघटसमीपे पेषम्योरुभयोः ‘हषदे’ इति ॥ १४ ॥ द्विः । मन्त्रावृतिः । उलूखलमुसलयोः ‘वनस्पतिम्य ’ इति ॥ १५ ॥ द्विः । शूर्पे ‘ओषधीभ्यः’ इति ॥ १६ ॥ वास्तुपृष्ठे ‘शुनाथ पतितानाच श्वपचां पापरोगिणाम् । वयसाथ कृमीनाश भ्रमावसं वपाम्यहम्’ इति बलिशेषं निर्वपति ॥ १७ ॥ वास्तु पृष्ठे । गृहस्य पश्चिमभागे । ततः गृणपरिशिष्टोक्तश्वानमलिं दद्यात् । यथा - श्वानौ वै श्यामशबली वैवस्वतकुलोद्भवैौ । ताभ्यां बलिं प्रदास्यामि रक्षेथां पथि सर्वदा || इति ऐन्द्रवारुणवायव्ययाम्या वे न ये । ते काकाः प्रतिगृह्णन्तु भूमौ पिंडं मयाऽर्पितम् || श्वभ्यश्च वायसेभ्यश्च दद्यादेभ्यो बलि पृथक् । सर्वत्रालेपनं भूमेर्बलिब्ध परिषेचनम् ’ ॥ इति एवं कर्तुमशक्तस्य अग्नेः पुरतः मण्डलं प्रदक्षिणमुपलिप्येत्युक्तम् । ‘अग्नेः पश्चिम मालिप्य तत्तत् स्थानमनुस्मरन् । मध्यादि तद्वलीन् दद्यात् सर्वान् प्रागुदगन्तकान् ॥ परिषेकोऽन्त एकरस्यात् तदशक्तावयं विधिः । इति किना- ‘आयुष्कामो दिवारात्रं वाकारं बलिं क्षिपेत् । भायुरारोग्यकामो वा ध्वजाकारं बलिं हरेत् ॥सप्तम: खण्ड: ] मृत्युरोगविनाशार्थी नराकारं बलिं क्षिपेत् । जनवश्यं कर्तुकामो वल्मीकाव्यं बलिं हरेत् || आयुरारोग्यसौभाग्यपुत्रविद्यापशून् प्रति । काम धनमोक्षादौ चक्राकारं बलिं हरेत् ’ ॥ इति • चक्राकारमथाष्टाश्रं कुर्यादभिसमीपतः । बदरीफलमात्रान्नमंगुल्यप्रैर्विनिक्षिपेत् ॥ इति विद्याकारं केचिद्वल्मीक कर वदन्ति । वायसबल्यन्ते १९१ ‘देवा मनुष्याः पशवो वयांसि सिद्धास्समक्षोरगदैत्यसंघाः । प्रेताः पिशाचास्तरवस्समस्ता येचान्नमिच्छन्ति मया प्रदत्तम् || पिपीलिकाः कीटपतंगकाद्या बुभुक्षिताः कर्मनिबन्धबद्धाः । प्रयान्तु ते तुष्टिमिदं मयाऽन्नं तेभ्यो विसृष्टं सुखिनो भवन्तु ॥ येषां न माता न पिता न बन्धुनैवास्ति सिद्धिर्न तथाऽनमस्ति । ततृप्तयेऽन्नं भुवि दत्तमेतत् तेषान्तु तृप्त्यै मुदिता भवन्तु || भूतानि सर्वाणि तथाऽन्नमेतत् अहञ्च विष्णुर्न ततोऽन्यदस्ति । तस्मादहं भूतहिताय भूमौ अनं प्रयच्छामि भवाय तेषाम् || चतुर्दिशो लोकगणो य एष तत्र स्थिता येऽखिलभूतसंघाः । तृप्त्यर्थमन्नं हि मया निसृष्टं तेषामिदं ते मुदिता भवन्तु ॥ इत्युच्चार्य नरो दद्यादन्नं श्रद्धासमन्वितः । मुवि भूतोपकाराय गृही सर्वाश्रयो यतः ॥ इति व्यासस्मरणादेतां (?) दद्यात् । श्रीमद्वैखानससूत्रानुसारेणैष बलिप्रकार: मनुना प्रतिपादितः । यथा 50 ‘वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येौ विधिपूर्वकम् । आभ्यः कुर्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम् ॥ r श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने अस्सोमस्य चै वादी द्वयोश्चैव समस्तयोः । विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय इत्यपि ॥ कुडै चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव च । सहंचावापृथिव्योश्ध तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः ॥ एवं सम्यम्बविर्हुत्वा सर्वदिक्षु प्रदक्षिणम् । इन्द्रान्तकाप्पतीन्दुभ्यस्सानुगेभ्यो बलिं हरेत् ॥ मरुच्य इति तु द्वारि क्षिपेदप्स्वच्च इत्यपि । वनस्पतिभ्य इत्येवं मुसलोलूखले हरेत् ॥ उच्छीर्षके श्रियै कुर्यात् भद्रकाल्यै च पादयोः । ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यान्तु वास्तुमध्ये बलिं क्षिपेत् ॥ विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो बलिमाकाश उर्तक्षपेत् । दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नक्तञ्चारिभ्य एव च ॥ पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये । पितृभ्यो बलिशेषन्तु सर्व दक्षिणतो हरेत् || शुनाश्च पतितानाश्च श्वपचां पापरोगिणाम् । वायसानां कृमीणाञ्च भूमौ तु निवपेत् गृही ॥ एवं यस्सर्वभूतानि गृहस्थो नित्यमर्चयेत् । स गच्छेत्परमं स्थानं तेबोमूर्तिः पथर्जुना ’ ॥ इति एवं बकिं दत्वा पूर्ववत् प्रवाहणं कृत्वा ‘भूतिस्स्मे’ ति भस्माऽलिप्य, आपो- हिष्ठा’ इति प्रोक्ष्य ‘यचे अने तेजस्तेने ’ त्यभि ‘उदय’ मित्यादि- त्योपतिष्ठेत ।। १८ ।। नित्यं सायं प्रातः पत्नी वा भूष्णुकामा बलिं हरेत् ।। १९ ।। नित्यमित्यादि । पत्नी वेति । वाशब्दाहत्विगादयः ।सप्तमः खण्डः ] श्रीवेज्ञानसगृह्यसूत्रम् १९५ ‘पाणिग्रहणादि गृणममि. परिचरेत् । स्वयं पल्यपि वा पुत्रः कुमारी अन्तेवासी वा नित्यानुगृहीतस्स्यात् । इति अत्रि: बोधायनः – स्मृत्यन्तरे कात्यायनः भारद्वाजः अन्यत्र
स्वयं पुत्रोऽध्वरी ऋर्विक शिष्यश्वशुरमातुलाः । पत्नी श्रोत्रिययाज्याश्च दृष्टास्ते बलिकर्मणि ’ ॥ इति ‘शाकं वा यदि वा पलं मूलं वाऽप्यथ वा फलम् | संकल्पयेद्यदाहारः तेनैव जुहुयाद्धविः । यदमः पुरुषो भवति तदन्नास्तस्य देवताः ’ ॥ इति ‘न चेदुत्पद्यते चान्नमद्भिरेनान् समाचरेत् ’ ॥ इति ‘पक्काभावे प्रवासे वा तण्डुलानोषधीस्तु वा । पयो दधि घृतं वापि कन्दमूलफलानि वा ॥ योजयेद्देवयज्ञादौ बलिं वाऽपत्सु वा जपेत् ’ ॥ इति ‘पयोदधिघृतैः कुर्याद्वैश्वदेवं स्रुवेण तु । हस्तेनान्नादिभिः कुर्यादद्भिरञ्जलिना जले ’ ॥ इति भृष्णुकामा - वर्धिष्णुकामा । तूष्णीम् । ‘स्त्रियाश्चाप्यनुपेतस्य बलिमन्त्रो न विद्यते । अपि वा स्त्रीजुहुयान्मन्त्रवर्जितम् ’ ॥ इति रात्रावमन्त्रकमित्युक्तत्वात् पन्याश्चामन्त्रकमेव बलिहरणम् । स्मृतावपि ‘अविभक्तेषु संसृष्टेष्वेकेनापि कृतन्तु वा । पयोमूलफलैर्वापि पञ्चयज्ञान् समाचरेत् ’ ॥ इति अव वैश्वदेवकालस्तु सायंप्रातश्चेत्युक्तम् । ‘सायं प्रातश्च कुर्वीत वैश्वदेवं यथाविधि । महतः पञ्चयज्ञांस्तु दिवैवेत्याह गौतमः ’ ॥ इति अत्रानमिमतो नित्योपासनवैश्वदेवप्रकारः उच्यते । ३९६ संग्रहे - श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्मे ‘उद्धृत्य वह्निं प्रणवेन पूर्वमन्वभिमन्त्रेण हरेत् पुरस्तात् । निधाय ‘पृष्टो दिवि ’ मन्त्रमुक्ता ततश्च होमश्शकलै धतुर्भिः || रेखादयो नैव च तत्सुवांश विश्वानिनोद्यान इमे च मन्त्राः । आरोपणं नाप्यवरोपणं स्यादुत्पत्तिरेवं विधुरानलस्य ’ ॥ ‘नित्यानि नैमित्तिककाम्यकर्माण्यत्रैव कुर्याद्विधिवत्सदैव ’ ॥ इति अत्र सायंप्रातरा हुती वैश्वदेवप्रकार: गोभिल: - ’ कामं गृझेऽसौ पत्नी जुहुयात्सायं प्रातर्होमा ’ विति । मनः
वसिष्ठ: - यमः ‘अमिहोत्तस्य शुश्रूषा सान्ध्योपासनमेव च । कामं पल्या प्रतिदिनं बलिकर्म च नित्यकम् ’ ॥ इति ’ हुत्वा व्याहृतिभिश्वामि हुत्वा च शक्लादिभिः । भूतेभ्यश्च द्विजातिभ्यो दद्यादनमनमिमान् ॥ इति अनमिकस्तु यो विप्रः सोऽन्नं व्याहृतिभिर्हुनेत् । हुत्वा शकलहोमच्च शिष्टं काकबलि हरेत्’ || इति वैश्वदेवकाले प्राप्तमतिथिं शक्तथा तर्पयेत् ॥ २० ॥ वैश्वदेवकाल इत्यादि । ‘आचम्य च ततः कुर्यात् प्राज्ञो द्वारावलोकनम् । मुहूर्तस्याष्टमं भागमुदीक्ष्यो प्रतिथिस्स्वयम् ’ ॥ इति ‘दूराध्वोपगतं भान्तं वैश्वदेव उपस्थितम् । अतिथिं तं विजानीयात् नातिथिः पूर्वमागतः ’ ॥ इति ‘तिथिपर्वोत्सवास्सर्वे त्यता येन महात्मना । सोऽतिथिस्सर्वभूतानां शेषानभ्यागतान् विदुः ॥ इतिसप्तमः सः ] परासरः मनुः बोधायनः श्रीलम् इष्टो वा यदि वा द्वेष्यो मूर्खः पण्डित एव वा । संप्राप्तो वैश्वदेवान्ते सोऽतिथिस्स्वर्गसंक्रमः ॥ अन्नपानादिदानेन स्वशक्तया पूजयेत्पुमान् । शयनप्रस्तरमहीप्रदानैर्मृदुभाषणैः ॥ पूजयेदतिथिं भक्तया पूर्वाभावे परेण च ’ ॥ इति ‘वैश्वदेवे तु निर्वृत्ते यद्यन्योऽतिथिराव्रजेत् । तस्याप्यन्नं यथाशक्ति प्रदद्यान्नवलिं हरेत् ’ ॥ इति ३९७ अभ्यागतान् यथाशक्ति भोजयेत् । बहून् न शक्नुयादेकस्यैव गुणवतो दद्यात् यो वा प्रथममुपागतरस्या ’ दिति (?) । मनुः ’ एकरात्रिन्तु निक्सन् सोऽतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः । अनित्यं हि स्थितो यस्मात् तस्मादतिथिरुच्यते ॥ नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं सांगतिकं तथा । उपस्थितं गृहे विद्यात् भार्या यत्रामयोऽपि वा ॥ इति ‘न भोजनार्थ स्वे विप्रः कुलगोले निवेदयेत् । भोजनार्थ हि ते शंसन् वान्ताशीत्युच्यते बुधैः ॥ न ब्राह्मणस्य त्वतिथिर्गृहे राजन्य उच्यते । वैश्यशूद्रौ सखा चैव ज्ञातयो गुरुरेव च ॥ यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाब्रजेत् । भुक्तवत्सु च विप्रेषु कामं तमपि भोजयेत् || वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ कुटुंबे ऽतिथिधर्मिणौ । भोजयेत्सह भृत्यैस्तावानृशस्य प्रयोजयन् ॥ इतरानपि सख्यादीन् संप्रीत्या गृहमागतान् । संस्कृत्यान्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह भार्ममा ’ ॥ इति १९८ व्याप्रपादः " पराकारः पराक्षरः श्री श्रीनिवासमचित तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘महते. वैश्वदेवे तु मिक्षुके गृहमागते । उद्धृत्य वैश्वदेवार्थ भिक्षां दत्वा विसर्जयेत् ॥ ( शूद्रमय्यागतं कर्मकार इत्येव भोजयेत् । ) यतिश्व ब्रह्मचारी व विद्यार्थी गुणपाठकः ॥ अध्वगः क्षीणवृत्तिश्च षडेते भिक्षुकास्स्मृता: ’ ॥ इति
- दद्याच्च मिक्षालितयं परिवाद् ब्रह्मचारिणे । इच्छया च ततो दद्याद्विभवे सत्यवारितः ’ (१) ॥ इति ‘ग्रासमावं भवेद्विक्षा चतुर्मासन्तु पुष्कलम् । पुष्कलस्य च चत्वारि हन्तकारः प्रकीर्तितः ॥ यवगोधूमशालीनां द्वे शते ग्रासमाहृते । प्रासप्रमाण भिक्षा स्वाद प्रासचतुष्टयम् ॥ इति ‘यतिहस्ते जलं दद्यात् भैक्षं दद्यात्पुनर्जलम् । तद्वैक्षं मेरुणा तुल्यं तज्जलं सागरोपमम् ’ ॥ इति ‘वैश्वदेवकृतं दोषं शक्तो भिक्षुर्व्यपोहति । न हि भिक्षुकृतान् दोषान् वैश्वदेवो व्यपोहति ॥ इति बिन्दुपुराणे- ‘अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते । तय पात: प्रवेशा:- तस्मात्सुकृतमादाय दुष्कृतन्तु प्रयच्छति’ || इति ‘तस्मादष्टगुणं पापं सूर्योडातिथि संभवम् ’ ॥ इति अस्तमयात्परमागतः सूर्योदः । ‘कुर्यादहरहः श्राद्धमनाद्येनोदवं वा । पितॄनुद्दिश्य विप्रांस्तु भोजयेद्विमेव वा ॥ इति ‘नामन्त्रणं न होमका नाहानं न बिसर्जनम् । न पिंडदानं न सुरान् नित्यं कुर्याहिबोत्तमः (१) ॥सप्तम: खण्ड: ] श्रीर्वज्ञानसगृह्यसूत्रम् न ब्रह्मचर्यादिविधि: गन्धार्घ्यादिभिरर्चयेत् । सर्वान् पितृगणान् सम्यक् सहैवोद्दिश्य भोजयेत् ॥ ३९९ दत्वा तु दक्षिणां भक्तया नमस्कारैर्विसर्जयेत्’ (?) ॥ इति एवं वैश्वदेवकाले प्राप्तमतिथिं शक्तया तर्पयेत् । वैश्वानरो द्वेष भवति ॥ २१ ॥ वैश्वानर इति । वैश्वानरमहिमा पुरोहितमुद्दिश्य ऋग्ब्रह्माणे श्रूयते । ‘अभिर्वा एष वैश्वानरः पञ्चमेर्निर्यत्पुरोहितः । तस्य वाच्येका त्वच्येका मेनिर्भवति । पादयोरेका हृदय एका उपस्थ एका ताभिर्ज्वलन्तीभिर्दीव्यमानाभिरुपोदेति । राजान स यथाऽऽह क भगवोऽवात्सीः तृणान्यस्मा आहरतेति तेनास्य तां शमयति यास्य वाचि मेनिर्भवति अथ य अस्मा उदकमादयन्ति पाद्यं तेनास्य तां शमयति । यस्य पादयोमैनिर्भवति । अथ यदेनमलंकुर्वन्ति तेनास्य तां शमयति यास्सत्वं मेनिर्भवति अथ यदेनं तर्पयति तेनास्य तां शमयन्ति यास्य हृदये मेनिर्भवति अथ यदस्या रुद्धो वेश्मसु वसति तेनास्यतां शमयति यस्य हृदये मेनिर्भवति अथ यदस्य नारुद्धो वेश्मसु वसति तेनास्य तां शमयति । यास्योपस्थे मेनिर्भवति त एनं शान्ततनुरभिहुतोऽभिप्रेतस्स्वर्ग लोकमभिभवन्ति । क्षत्रं बलख राष्ट्रश्च विश (ति)ब्ध । स एवैनमशान्ततनुरनभिहुतोऽनभिप्रेतस्स्वर्गान् लोकानुदत् क्षत्राच्च बलाच राष्ट्रच विशब्ध ’ इति । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्ने सप्तमः खण्डः । अथ अष्टमः खण्डः तदेवं त्रिरावं हविष्याशिनौ ब्रह्मचारिणौ धौतवस्त्रव्रतचारिणौ स्याताम् ।। १ ।। तदेवमित्यादि । तत्तस्मात् सोमगन्धर्वानीनां प्रीतिद्वारा ‘सोमो दददि ’ ति मन्त्रोक्तप्रकरेण स्वपत्नीत्वसिद्धयर्थत्वाद्धेतोः । एवं - उक्तप्रकारेण । हविष्याशिनौ अक्षारलवणाशिनौ ब्रह्मचारिणौ सक्कन्दनतांबूलादिरहितौ । यद्वा । ’ दर्शन स्पर्शन कलि: प्रेक्षण गुणभाषणम् । संकल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिर्वृतिरेव च ॥ एतन्मैथुनमष्टांग प्रवदन्ति मनीषिणः || इति साभिलाषत्वेन दर्शनाद्यष्टांगमैथुनरहितौ । धौतवस्त्र व्रतचारिणौ स्यातामिति । धौतवस्त्रशब्देन वस्त्रान्तरधारणशंकापरिहार सूच्यते । व्रता- चरणशब्देन तद्रतं चर्म संत्यजे ’ दिति परिशिष्टे उक्तत्वात् आसनशयनादिकं चर्मणि कर्तव्यमिति ज्ञाप्यते । 1 बोचायन: - श्रोत्रियं जनयेय ’ मित्युपस्थानान्तं कृत्वा विराखमक्षारलवणाशिना- वक्शायिनावासाते ’ इति (?) । अथापरस्यां रात्रौ चतुर्थ्यामलंकृत्याग्निमुपसमाधाय नव प्रायश्चितानि जुहुयात् ॥ २ ॥ अथेत्यादि - ततो विवाहादिनादारभ्य चतुर्थेऽहन्यपरस्यां रात्रौ माभरणपुष्पगन्धाद्यैः दंपती अलंकृस्य आरप यामुपविश्य अग्निग्रुपसमा - घाय- वैवाहिकाममाधाय माघारं हुत्वा नवप्रायश्चितानि जुहुयात् || ‘अग्ने बायो आदित्य, आदित्य वायो अग्ने, अग्ने बायो आदित्य’ व्याहृतीः ॥ ३ ॥भष्टमः लण्ड : ] જન્મ अग्ने वायवित्यादि । का प्राणशरीरेन्द्रियाणामधिपा अम्न्यादयः । श्रुतिः । ‘प्राणानामहमित्यमिः । तनु वा अहमिति वायुः । चक्षुषोऽहमि- त्यादित्यः’ इति ॥ अग्न्यादिस्पृष्टाया मनुष्यस्पर्शने अधिकाराभावात् नव प्रायश्वितानि । ‘नव वै पुरुषे प्राणा’ इति श्रुतेः । ‘विवृद्वै प्राण’ इति श्रुतेः तिवारमुक्तम् । भूगमिति चतुर्भिर्वधूमूर्त्याज्येन जुहुयात् ॥ ४ ॥ भूगमितीत्यादि । वधूमूर्ध्नि हिरण्यं निधाय तस्मिन् जुहुयात् । भुतिः - ’ यदध्वर्युरनमावाहुतिं जुहुयात् अन्धोऽर्युः स्याद्रक्षसि यज्ञ हन्युः, हिरण्यमुपास्य जुहोति, अभिवत्येव जुहोति नान्धोध्यर्युर्भवति, न यज्ञ रक्षसि नन्ती’ ति । अयमेव संस्कारहोम: । बोधायनः - ’ अथाज्यशेषेण हिरण्यमन्तर्धाय मूर्ध्नि संस्कारहोमं जुहुया ’ दिति । किन
‘चतुर्थीहोममन्त्रेण मांसमेदोऽस्थिभिस्सह । एकत्वं संगता भर्त्रा तस्मात्तद्गोत्रभाक् भवेत्’ || इति अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा प्राच्या मुदीच्यां वा तामुपवेश्य ‘अभीष्टा पश्चशाखेन’ इति योनिमभिमृश्य ‘सुप्रजास्त्वाये ’ त्यभिगच्छेत् । समाम मन’ इत्यालिंगनं ‘मधुहेन्मध्विद ’ मिति मैथुनं कुर्वीत ॥ ५ अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वेत्यादि । अन्तहोमान्ते । उपवेश्य चर्मणि कटे वा । विशिष्यानुक्तत्वात् । ‘शेषहोमे व होमान्ते आसीनौ तव चर्मणि । तु इति चर्मत्यागं कृत्वा गृहः 51 , विसृजामि व्रतश्चेति तद्व्रतं चर्म संत्यजेत् ॥ ‘मुक्ता सबान्धवश्वाथ वितानाद्यैरलंकृते । गृहे सदीपे प्रथमं कुर्यात्संगमनं स्त्रियाः ॥ कन्यां बाल्येऽपि कर्तव्यं तत्रापि क्रियते यदि’ (1) ॥ इति श्री श्रीनिवासमति तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश् निमि: - ’ अर्धरात्रे संवेशन मिति– संवेशनं मैथुनम् । , ‘सुप्रजास्त्वाये’ त्युपगमनं ‘समाम मन’ इत्यालिंगनं ‘इमा- मनुव्रते ’ ति वधूमुखेक्षणमित्येके || ६ || ‘वृद्धां कभ्यां सुवृत्ताश्च मृतापत्याश्च पुष्पिणीम् । कन्याश्च बहुपुलाच्च वर्जयेन्मुच्यते भयात् ’ ॥ इति कन्यायां (मैथुनस्य) अशक्यत्वादनुचितत्वादक्षतयोनित्वमेव भार्यात्वे हेतुरित्यभिप्रायेण च मन्त्रजपरूपेण संगमनं पक्षान्तरेणोपपादयति- सुप्रजा- स्त्वायेत्यादि । अयमेव मुख्यार्थः । गृह्यः { ‘वधूगृहे चतुर्थी चेत् परेषुः स्वगृहं पुनः । प्रविश्य पूर्ववत् कृत्वा पुण्याहं भोजयेद्विजान् || सा च नित्यं शुचिश्वामिभर्तृशुश्रूषणं चरेत् ’ ॥ इति स्त्रीधर्मान् प्रस्तुत्य मनुः । ‘नास्ति स्त्रीणां पृथम्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषणम् । पतिं शुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते ’ ॥ इति ‘कुरूपो वा कुवृत्तो वा दुस्स्वभावोऽथवा पतिः । रोगान्वितोऽपि वृद्धो वा मृको वा बधिरोऽपि वा || कातरः कितवो वापि ललनालपटोऽपि वा । पतिस्तु दैववत्पूज्यस्सदा वाक्कायकर्मभिः || क्रीडां शरीरसंस्कारं समाजोत्सवदर्शनम् । हास्य परगृहे यानं त्यजेत्प्रोषितभर्तृका’ ।। इति ‘पितृमातृसुतमातृश्वभूश्वशुरमातुलैः । हीना न स्यादिना भर्त्रा गर्भिणी या तथा भवेत् ’ ॥ इतिगष्टमः यासः " गौतमः अन्यत्र श्रीमानसगृह्यसूत्रम् द्वारोपवेशनं चैव गवाक्षावेक्षणं तथा । असत्प्रलापं हास्यश्च दूषणं कुलयोषिताम् ’ ॥ ‘मुक्ते मुक्ते तथा पत्यौ दुःखिते दुःखिता च या । मुदिते मुदितऽत्यर्थ प्रोषिते मलिनांबरा || सुप्ते शेते तु या पश्चात् पूर्वमेव प्रबुद्धयते । नान्यं कामयते चित्ते सा विज्ञेया पतिव्रता || भक्ति श्वशुरयोः कुर्यात् पत्युश्चापि विशेषतः । क्षेत्राद्वनाद्वा ग्रामाद्वा गृहं भर्तारमागतम् || प्रत्युत्थायाभिवन्देश्च स्वागतेनोदकेन च । गृहव्ययाय द्रव्यं स दिशेत्पत्न्याः करे पतिः || निर्वृचगृहकार्या सा किञ्चित् बुद्धयाऽवशेषयेत् । भर्तुराज्ञां विना नैव स्वबन्धुभ्यो दिशेद्धनम् || तैलाभ्यंग तथा स्वानं शिरोद्वर्तनतः क्रियाम् । मार्जनश्चैव दन्तानामलकानाञ्च कर्तनम् ॥ भोजनं वमनं निद्रां परिधानञ्च वाससाम् । प्रारंभ मण्डनानाच्च न कुर्यात्पश्यति प्रिये || नानुत्तरीया निर्गच्छेत् नानुत्थानं जरान्विता । v$ न स्तनौ विवृतौ कुर्यात् न नाभिं दर्शयेत् कचित् ’ ॥ इति ‘आगुल्फात् वासः परिधते - न स्तनौ विवृतौ कुर्यात् न नाभिम्’ इति । न कुर्यात्पुरुषैरन्यैः कदाचिदपि भाषणम् । विना वणिक्प्रव्रजित वैद्यवृद्धादिभिस्सती ॥ गर्भपातच या कुर्यात् न तां संभाषयेत् कचित् ’ ॥ इति अथामिद्वयसंसर्गप्रयोगः - ’ ततः शुमे दिने द्वितीयमोपासनं प्रज्वाल्य सुसुनौ प्रशास्य निष्टप्य निभायाऽज्यं बिलाप्योद्दीप्य संस्कृत्य तया वध्वा परा (१) 4 Tor श्री श्रीनिवासमविकृत- सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् । 4 [ तृतीय प्रश् यजमानः सुवेण सुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा ‘नमस्त ऋषे गद । अव्यधायै त्वा स्वधायै त्वा । मान इन्द्राभितस्त्वदृष्वारिष्टासः । एवा ब्रह्मन् न तवेदस्तु स्वा’ हेति जुहोति । व्याहृतीश्च । मथाऽमि ‘मुपावरो’ हेति समिधि समारोपयति । अतः पूर्वाग्मिं निधाय प्रज्वाल्य आजुहानस्सुप्रतीकः पुरस्तादग्ने स्वां योनिमासीद साध्या । अस्मिन् सधस्थे अभ्युत्तरस्मिन् विश्वेदेवा यजमानश्च सीदत ।’ उदबुद्धयम्वाग्नं प्रति जागृनमिष्टापूर्ते संसृजेथामयश्च । पुनः कृप्यस्त्वा पितरं युवानमन्वात सत्त्वयि तन्तुमेतम् । उपावरोहे ‘ति समारोपितं द्वितीयामि- समिधं पूर्वाद्मावाधाय । ’ अमावामिश्चरति प्रविष्ट ऋषीणां पुत्रो अधिराज एषः । स्वाहाकृत्य ब्रह्मणा ते जुहोमि मा देवानां मिथुयाकर्भागधेय ’ मिति संयुज्य उपस्थाय अभि परिस्तीर्य परिषिच्य आज्यं विलाप्य सुवेण सुचि चतु- गृहीतं गृहीत्वा तयोरन्वारन्धयोर्जुहोति । ‘यो ब्रह्माणं ब्रह्मण उज्जहार प्राणे- श्वरः कृत्तिवासाः पिनाकी । ईशानो देवस्स न आयुदधातु तस्मै जुहोमि हविषा घृतेन स्वाहा’ ‘विभ्राजमानस्सरिरस्य मध्याद्रोचमानां धर्मरुचिर्य आगात् । स मृत्युपाशादपद्य घोरानिहायुषेणो घृतंमत्तु देवस्वाहा’ || ‘ब्रह्म ज्योति पत्नीषु गर्न यमादधात्पुरूपं जयन्तम् । सुवर्णरंभागृहमर्कमये नमायुषो वर्धयामो घृतेन स्वाहा’ || ’ श्रिय लक्ष्मीमौपप्रमंबिकां गां षष्ठीं जयामिन्द्रसेनेत्युदाहुः । नां विद्यां ब्रह्मयोनिं सरूपामिहायुषं तर्पयामो घृतेन स्वाहा’ | ‘दाक्षायण्यम् सर्वयोन्यम्मयोन्यम्सहस्रशो विश्वरूपा विरूपाः । ससू- नवस्मपतस्सयूथ्या इहायुषेणो घृतमिदं जुषन्तां स्वाहा || दिव्या गण: बहुरूपाः पुराणा: आयुरिछदो नः प्रमधनन्तु वीराः । तेभ्यो जुहोमि बहुधा घृतेन मान: प्रजा रीरिषो मोत वीरांस्वाहा’ || एकः पुरस्ताद्य इदं बभूव यतो बभूव भुवनस्य गोपाः । सांप | यमप्यति भुवन पराये स नो हविघृतमिहायुषेऽतु देव- स्वाहा’ || ‘वसून रुद्रानादित्यान्मरुतोऽथ साध्यान् ऋभून्यक्षान् गन्धर्वा पितृ विश्वान् । भृगूँन सर्पाश्चांगिरसोऽथ सर्वान् घृत ं हुत्वा म्वायुष्यामहयाम शश्वत्स्वाहा’ इति ।। ’ यन्म आत्मन: पुनरभि रिति द्वे चतुर्हत्वा स्थंडिलमुपकल्प्य ‘ये नोन्बिन्द्र मित्यादि पकचल्होमन्नं जुहोति । अथ वैष्णवान्ते चरुं गृहीत्वा
" ।अष्टम: खण्ड: 1 श्रीवज्ञानसगृह्यसूत्रम् ४०५ ‘समित संकल्पेथां संप्रियौ रोचिष्णू सुमनस्यमानौ इषमूर्जमभिसंवसानौ । सं वा मना ंसि संत्रताम् । समुचित्तान्याकरम्’ इति पुरोनुवाक्यामनुच्य ’ अम्ने पुरीष्याधिपा भवा त्वं न इषमूर्जे यजमानाय धेहि स्वाहा’ ॥ इति याज्यया जुहोति । ’ पुरीष्यत्वमग्ने रयिमान पुष्टिमा असि || शिवाः कृत्वा दिशस्सर्वास्वां योनिमिहा सदस्स्वाहा । ‘भवतं नम्समनसौ समोकसा वरेपसौ मा- यज्ञ हि सिष्ट मा यज्ञपतिं जातवेदसौ । शिवौ भवतमद्य नः स्वाहा’ ॥ मातेव पुत्रं पृथिवी पुरीष्यममि स्वे योनावाभारुखा तां । विश्वदेवैर्ऋतुभिस्संविदानः प्रजापतिर्विश्वकर्मा विमुञ्चतु स्वाहा || यदस्य पारेरजसः शुक्रं ज्योतिरजायत । तन्नः पर्षदतिद्विषोऽम्न वैश्वानर स्वाहा’ || ‘नमस्तुते निर्ऋते विश्वरूपेऽयस्मयं विचृता बन्धमेतम् । यमेन त्वं यम्या संविदानोत्तमं नाकमधिरोहयेम स्वाहा’ ॥ यते देवी निर्ऋतिराबबन्ध दामग्रीवा स्वविचर्त्यम् इदं ते । तद्विष्याम्यायुषो न मध्यादथा जीवः पितुमद्धि प्रमुक्तः स्वाहा’ ( 2 ) || ’ यस्यास्ते अस्याः क्रूर आसञ्जुहोम्येषां बन्धानामवसर्जनाय । भूमिरिति त्वा जना विदुर्निर्ऋतिरिति त्वाऽहं परिवेद विश्वतस्वाहा’ || ‘अमुन्वन्तमयजमानमिच्छ स्तेनस्येत्यां तस्करस्या- न्वेषि । अन्यदस्मदिच्छ मात इत्या नमो देवि निर्ऋते तुभ्यमस्तु स्वाहा’ || ‘देवीमहं निर्ऋति वन्दमानः पितेव पुत्रं दयसे वचोभिः | विश्वस्य या जायमानस्य वेदशिरश्शिरः प्रतिसूरी विचष्ट स्वाहा’ | ‘निवेशनम्संगमनो वसूनां विश्वा रूपाऽभिचष्टे शचीभिः । देव इव सविता सत्यधर्मेन्द्रो न तस्थौ समरे पथीनां स्वाहा " || ‘संवरना दधातन निराहावान् कृणोतन । सिश्चामहा अवटमुद्रिणं वयं विश्वाहादस्तमक्षितं स्वाहा’ || ‘निष्कृताहावमवटं सुवरत्रं सुषेचनम् । उद्रिणं सिचे अक्षितं स्वाहा’ | ‘सीरा युञ्जन्ति कवयो युगा वितन्वते पृथक् । धीरा देवेषु सुम्नया स्वाहा ||’ ‘युनक्त सीरा वियुगा तनोत कृते योनौ वपतेह बीजम् । गिरा च श्रुष्टिम्सभरा असन्नो नेदीय इत्सृप्या कमायत्स्वाहा’ ॥ ‘लांगलं पवीरवं सुसेवं सुमति तत्सरु । उदित्कृषति गामविं प्रपर्यश्च पीवरी प्रद्धावद्रथवाहनं स्वाहा’ | ‘शुनं नः फाला वितुदन्तु भूमिं शुनं कीनाशा अभियन्तु वाहान् । शुनं पर्जन्यो मधुना पयोभिः शुनाशीरा शुनमस्मासु घरां ਬਰ ४०६ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने स्वाहा’ | ‘कामं कामदुबे धुक्ष्व मित्राय वरुणाय च । इन्द्रायाग्नये पूर्ण ओषधीभ्यः प्रजाभ्यः स्वाहा’ || नृतेन पीता मधुना समक्ता विश्वैर्देवैरनुमता मरुद्धिः । ऊर्जस्वती पयसा पिन्वमानास्मात्सीते पयसाभ्यावृत्स्वस्वाहा’ || अथ स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमः । चरुशेषमादाय अम्नेः पुरतः ‘अझ जज्ञानं - ‘पिता विरानामृषभ ’ इति द्वाभ्यां दर्भेषु दद्यात् । एवं कृते संयुक्तं स्यात् । एक्मेब बहुभार्यस्यापि || • अथ संसृष्टाग्नेर्विभागप्रयोगः - अमिं प्रज्वाल्य ‘उपावरोहे’ ति समिधौ द्वौ युगपदेव प्रतापयित्वा पश्चात् ’ अच्छागिर ’ इति विभज्यामिं द्विधा प्रतिष्ठाप्य तयोरम्योः समिधी ’ उपावरोहे ’ ति निधाय ततः प्रायश्वितं जुहुयात् । ‘भयाश्वाग्नेः व्याहतीव । एवं विभज्य तत्तदंशेन स्मात होमो विधेय इति , केचित् । एवं स्मार्ताग्निः । श्रौताम्नेस्तु कदाचिदपि विभागो न सिद्ध्यति । संसृष्टामिविभागपक्षे चतुर्गृहीतं गृहीत्वा ‘इमं स्तनमूर्जम्वन्तं धयापा मित्यमिमेकं हुत्वाऽनलं विभजेत् (पु) नस्संगो न भवति’ इति बोधायनः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्व्ययज्वना विरचिते श्रीवैश्वानससूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रभे अष्टमः स्वण्डः ।अथ नवमः खण्डः अथ विरामृतौ मलद्वासाः स्नानाजनादीनि वर्जयेत् ॥ १ ॥ अथ पाणिग्रहणशेषहोमानन्तरं । त्रिरात्रं ऋतौ कालनऋतौ । भार्तवं बतुर्विधं रागजं रोगजं द्रव्यजं कालनश्चेति । अत्र बृहस्पति:- ‘रागनं रोगजञ्चैव द्रव्यनं कालजं तथा । यद्वागरोद्रव्यार्थ तद्वक्तं प्राह भार्गवः || अर्वाक् प्रसूतेरुत्पन्नं मेदो कन्ध्यांगनासु यत् । तद्रागजमिति प्रोक्तं वक्षोदेशसमुद्भवम् ॥ पित्तादिदोषवैषम्यात् असकृत्संप्रवर्तते । रोगजं तत्समुद्दिष्टमथ द्रव्यजमुच्यते ॥ द्रव्यजं धातुवैषम्यहेतुं द्रव्योपरागजम् । आरभ्य चार्तवादिनात् एकविंशतिवासरे || मासि चोर्ध्वं रजो यत्स्यात् तत्कालजमुदाहृतम् । रजस्वला तु या नारी पुनरेव रजस्वला || एकविंशद्दिनादूर्ध्वं त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ’ ॥ इति गृह्यपरिशिष्टे – ‘स्नानाहाद्वादशाहात्प्राक् शौचाद्रजसि शुद्धयति । स्वानादृष्टदशाच्छुद्धिरेकाहाद्विशतेः परम् || तत्रापि बहुश: खावे तदूर्ध्वश्च विरात्त्रतः । आरूढयौवनायास्तु तदर्वाक् च त्रिरात्रकम्’ || इति ऋतुकाललक्षणमाह बृहस्पतिः - अंगनाजन्मनक्षत्रात् पिंडास्तारागते विधौ । भौमेऽवास्मिन् समायोगे मासिमासि तु धारणम् ॥ You श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने पिडाः- ऋक्षाः । देवकीतिः ‘अनुपचयराशिसंस्थे कुमुदपतौ भौमेन संदृष्टे । बसिष्ठ: - स्वतनुस्तु तपश्चिद्राव्ययसंज्ञान्यपचयानि ’ ॥ ‘स्त्रीजन्मराशेचन्द्रस्तु धनधर्मगतेषु च । बादरायणः व्ययाष्टकामतोयेषु गतः पित्रर्क्षगो भवेत् । तदाऽऽरयुक्ते दृष्टे वा आर्तव स्त्री प्रपद्यते’ || ‘स्त्रीणां गतोऽनुपचयक्षमनुष्णरश्मिः संदृश्यते यदि धरातनयेन तासाम् । गर्भा गृहार्तवमुशन्ति तथा न वन्ध्या वृद्धातुराल्पक्यसामपि चैतदेवम्’ || इति मलवद्वासाः इत्यादि । ‘ऋतुप्रादुर्भावे यद्वस्त्रं धृतं तत् मलवस्त्रम् । तद्वस्त्रमेव त्रिदिनपर्यन्तं वसाना अञ्जनादीनि वर्जयेत् । आदिशब्देन हरिद्रालेपनाञ्जनपुष्पगन्धदर्पणदर्शनतांबूलकीडाहास्यतल्यारोहणान्यजनस्पर्शनमैथुन- देवपितृकार्याणि गृन्ते । रजस्वला चतुर्थेऽह्नि स्नानाच्छुद्धिमवाप्नुयात् । भाद्वादशाह | नारीणां मूत्रवत् शौचमिष्यते । अष्टादशाहात्स्वानं स्यात् त्रिरावं परतोऽशुचिः || एकभक्ता स्यात् ॥ २ ॥ महन्येवैकभक्ता स्यात् । (न) अखर्वेणाञ्जलिना आयसेन वा पिबेत् || ३ || अखर्वेणेत्यादि । भिन्नपानं खर्वमुच्यत इति केचित् । स्मृत्यन्तरे - ‘हस्ते वा मृण्मये वाक्षितिशायिनी । रजस्वला चतुर्थेऽह जाता शुद्धिमवाप्नुयात् ॥नत्रम: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् न शुल्वेनाश्नाति ॥ ४ ॥ शुल्बेन ताम्रपात्रेण नाश्नाति । न ग्रहमीक्षेत ॥ ५ ॥ ४०९ नेत्यादि । ग्रह - नक्षत्रसूर्यचन्द्रादीन् देवतारूपाणि च-नश्चेतन रागेणेक्षण कुर्यात् । न दिवा स्वपेत् ॥ ६ ॥ प्रजारक्षणार्थं यथोक्तं व्रतं यथोक्तं व्रतं कुत् || ७ || श्रुत्युक्तम् । ‘यां मलवद्वासस संभवनि यस्ततो जायते सोऽभिशस्त यामरण्यै तस्यै स्तेनो यां पराची तस्यै ह्वीत- मुख्यपगल्भो याऽस्नाति तस्या अप्यमारको याऽभ्यङ्क्ते तस्यै दुश्चर्मा या प्रलिखते तस्यै स्खलतिरपमारी याते तस्यै काणो या दनो धावते तस्यै श्यावदन्या नखानि निकृन्तते तस्यै कुनम्बी या कृणत्ति तस्यै क्लीवो या रज्जु सृजति तस्या उद्बन्धुको या पर्णेन पिचति तस्या उन्मादको या खवेण पिबति तस्यै स्वस्तिस्रो रात्रीत चरेदञ्जलिना वा पिबेदखर्वेण वा पात्रेण प्रजायै गोपीथाय ’ इति । अत्रि: - ‘कन्यायामप्यकन्यायामार्तवे प्रथमेऽहनि । अक्षतैरानने क्लप्तिः सपिष्टैर्वासयेत्तयहम् ॥ अपूपालवणं (?) मुग गुडमिश्रं यथाविधि । दत्वा ब्राह्मणपत्नीभ्यः पादुके अधिरोहयेत् || पुण्याहं वाचयित्वाऽथ ब्राह्मणान् भोजयेच्छुचि’ रिनि ॥ चतुर्थ्यां दन्तधावनं गन्धामलकादिभिः स्नात्वा श्वेतवस्त्रानु- लेपना स्त्रीशूद्राभ्यामनभिभाष्याऽपरमदृष्टा मर्तारं पश्येत् ॥ ८ ॥ मंगिरा: चतुर्थ्यामित्यादि । ‘मानं रजस्वलायाश्च चतुर्थेऽहनि निर्दिशेत् । कुर्याद्रजोनिवृत्तौ तु शौचार्थन्तु ततः परम् ’ ॥ इति 3 va मूहः श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘प्राप्ते तु संगवे खायात् सगोमयमृदंभसा । पुण्यतीर्थेषु नद्यादो गात्रशुद्धिं विधाय च ’ ॥ इति रोगिण्या विशेषमाह उशनाः । कार्ष्णाजनि:– ‘ज्वराभिभूता या नारी रजसाऽथ परिप्लुता । चतुर्थेऽहनि संप्राप्ते स्पृशेदन्या तु तां स्त्रियम् ॥ सा सचेला विगाचापः खात्वा स्नात्वा पुनः स्पृशेत् । दश द्वादशकृत्वो वा आचामेच्च पुनः पुनः ॥ अन्ते च वाससां त्यागः ततशुद्धा भवेत्तु सा । दद्याच्छक्तया ततो दानं पुण्याहेन विशुद्धयति’ ॥ इति ‘स्पृष्ट्रा तामपरा स्वायाद्दशकृत्वः क्रमेण तु । वासोभिर्दशभिश्चैव परिधाय यथाक्रमम् ॥ ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु पुण्याहेन विशुद्धयति । मळवद्वाससो यत्तु अप्रायत्यं भवेद्यदि ॥ अभिषेकेन शुद्धिस्स्यात् नाश्नीयाद्वा दिनत्रयम्’ || अप्रायत्वमशुचित्वम् । बृद्धवसिष्ठः - ‘रोगेण यद्रवः स्त्रीणामप्रायत्यं प्रवर्तते । अशुद्धा नैव तास्तेन यस्माद्वैकारिकन्तु त् ॥ स्नाने नैमित्तिके प्राप्ते किं करोति रजस्वला । उद्धृतेन जलेनैव स्नात्वा चैव समापयेत् ॥ ‘न वस्त्रपीडनं कुर्यात् नान्यद्वासध धारयेत् ॥ इति स्पृष्टे रजस्वलेऽन्योन्यं सगोत्रत्वैकभर्तृके । कामादकामतो वाथ सबस्थात्वा विशुद्धयतः ॥ इति ‘रजस्वला तु संस्पृष्टा ब्राझण्या ब्राह्मणी यदि । एकरात निराहारा पञ्चगव्येन शुद्धयति ॥ इति एवं कामकृतविषयम् ।नवम: खण्ड: स्मृत्यन्तरे - अत्रि: बोधायनः
श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ‘सवर्णया उदक्या तु संस्पृष्टा चेदुदक्यया । तस्मिन्नेवाहनि स्वात्वा शुद्धिमानोत्यसंशयम् ’ ॥ इति ‘उच्छिष्टोच्छिष्टसंस्पृष्टा कदाचित् स्त्री रजस्वला । ( अशक्तौ तु कृच्छ्रेण शुद्धयते पूर्वा शूद्रा दानैरुपोषणैः ॥ पतितान्त्यश्वपाकैश्च संस्पृष्टा चेद्रजस्वला । तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चित्तं समाचरेत् ’ ॥ इति रजस्वला तु संस्पृष्टा चण्डालाद्यैस्तु वायसैः । तावत्तिष्ठेन्निराहारा यावत्कालेन शुद्धधति ’ ॥ इति तु. ‘शुचिम्नात्वा क्षिपेत्तावत् यावच्चन्द्रस्य दर्शनम् । रजस्वलां तु भुञ्जानां अन्त्यजातिः स्पृशेद्यदि ।। गोमूत्रयावकाहारा षड्रात्रेणैव शुद्धयति । अशक्तौ काञ्चनं दद्याद्विप्रेभ्यश्चापि भोजनम् || आर्तवाभिप्लुता नारी शवं स्पृष्टा तु मोहिता । आस्नानकालान्नाश्नीयात् आसीना वाम्यता बहिः || आर्तवाभिप्लुता नारी चण्डालपतितान् स्पृशेत् । अतिकृच्छ्रं चरेत्पूर्वं कृच्छ्रमेकमथापि वा ॥ मिथस्संभाषणे चैव उपवासं तयोर्भवेत् । आर्तवाभिप्लुतायास्तु शावं शौच भवेद्यदि ॥ सूतकं वा भवेन्मध्ये स्नात्वा भोजनमाचरेत् । उदक्या पात्रे या भुङ्क्ते प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ आर्तवाभिप्लुतां नारीं स्पृष्ट्रा मोहाद्विजोत्तमः । उपवासेन शुद्धस्यात् प्रमादात ज्ञानतश्शुचिः ॥ ४११ ४११ श्री श्रीनिवासनलिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने स्पृष्टा तु भोजनं कुर्वन् उपवासत्रयं चरेत् । तदनं वर्जयित्वा तु कुशवारि पिबेत्तु वा ॥ शयनं मुक्तपातं च स्पृष्टा मोहाद्विजोत्तमः । अज्ञात्वा भोजनं कुर्वन् उपवासेन शुद्धयति ॥ इति बृहत्संवर्त :- ‘रजस्वलान्तु यो गच्छेत् गर्भिणीं पतितां तथा । तस्य पापविशुद्धयर्थमतिकृच्छ्रं विशोधनम् ॥ कौशिकः ‘ब्राह्मणो ब्राह्मणीं गत्वा निजां भार्या रजस्वलाम् । सकृच्चेदवमत्या च खात्वा तन सचेलकम् । महाव्याहृतिभिर्होमं कुर्याच्छातातपोऽजवीत् ’ ॥ इति श्रीशुद्रेत्यादि । श्रीशूद्राभ्यां संभाषणनिषेधहेतुः शुक्रियाते उक्तः । अपरमित्यादि । भर्तुर्व्यतिरिक्तं साभिलाषमदृष्टेत्यर्थः । यस्मातुस्वाता यादृशं पुरुषं पश्येत् तादृशी प्रजा भवति ॥ ९ इदमानुशासनिके मतंगोपाख्याने स्पष्टमुक्तम् । स्मृत्यन्तरे च - देवल:- मरीचिः यते’ इति । मनुः เ ‘ऋतुखाता सती नारी यं तु स्नेहेन पश्यति । तादृशं बनयेत्पुत्रं तस्मात्पश्येन्निजं पतिम् ’ ॥ इति ‘यदा गोश्वोष्टदासीषु मनुष्याजा विकादिषु । नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्यांगनासु च ’ ॥ इति ‘पुंसस्त्रियो वा परस्परभावनातिरेको गर्भम्य वर्णविधिरिति विज्ञा- ऋतुरावयो द्वादश भवन्ति षोडशेति च आचक्षते ॥ १० ॥ ऋतुरालय इत्यादि । ऋतुस्स्वाभाविकः स्त्रीणां रात्रयः पोडश स्मृताः । चतुर्भिरितरैस्सार्ध महोभिम्सद्विगर्हितैः ॥नयमः खण्डः प्यासः महाभारते श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितैकादशी च या । त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दश रात्रयः ’ ॥ इति प्रथमास्तिस्रो न गम्याः ॥ ११ ॥ पुमान् समासु विषमासु स्त्री जायते ॥ १२ ॥ प्रथमा इत्यादि । ‘प्रथमेऽहनि चण्डाली द्वितीये ब्रह्मघातिनी । तृतीयेऽहनि धेनुनी चतुर्थेऽहनि शूद्रिका ’ ॥ इति ‘चतुर्थे वा न गम्याऽह्नि गन्ताऽल्पायुं प्रसूयते । विद्याहीनं व्रतमष्टं पतितं पारदारिकम् || दारिद्यार्णवममञ्च तनयं वा प्रसूयते । कन्यार्थिनैव गन्तव्या पञ्चम्यां विधिवत्पुनः ’ ॥ …. …. षष्ठयात्र जननी भवेत् । सप्तम्याश्चैव कन्यार्थी गच्छन्त्चैव प्रसूतये || अष्टभ्यां सर्वसंपन्नं तनयं संप्रसूयते । नवम्यां दारिकार्थी स्यात् दशम्यां पण्डितं तथा ॥ एकादश्यां तथा नारीं जनयेत्कुलदूषणीम् । द्वादश्यां धर्मतत्त्वज्ञ श्रौतस्मार्तप्रवर्तकम् । त्रयोदश्यां तथा नारीं वर्णसंकरकारिणीम् ’ ॥ इति ૪૫ बोबायमः - ’ चतुर्थीप्रभृत्याषोडशीमुत्तरामुत्तरां युग्मामुपैति । प्रजानिश्श्रेयसमृतु- गमनमित्याचार्याः ’ ॥ इति देवलः ‘अशुद्ध दिवसेष्वेनां मैथुनाय यदि व्रजेत् । आयुः प्रजाश्ध धर्मश्ध तस्य पुंसः प्रहीयते ’ ॥ इति rr श्री श्रीनिवासमधिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्ने स्मृवणारे- ‘शुद्धा भर्तुर्थेऽहि खाता नारी रजस्वला । बाइटः बुतिः - हरिवंशे - देवस:- दैवे कर्माणि पित्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुद्धयति ’ ॥ इति भर्तृशुश्रूषादिविषयं चतुर्थदिनम् । शालिव्रीहियवानामत्रं पयसा प्रानीयात् ॥ १३ ॥ यस्मादाहारमूला धातवो भवन्ति ॥ १४ ॥ यस्मादित्यादि । अनेन असाराणां कोद्रवादीनां निवृति: । ‘मनहीनं बलक्षीणं घृतहीनन्तु शोणितम् । क्षीरहीनं शुकनाश त्रिहीनं चाक्षिनाशनम् ॥ इति ‘इन्द्रियं वै गर्भः । अथो पयसा वै गर्भा वर्षन्ते ’ इति । ‘रसाद्वै शोणितं भवति शोणितान्मांसमुच्यते । मांसा जायते मेदः मेदसोऽस्थीह जायते || अस्थ्नो मज्जा समभवन्मज्जायाश्शुक्रसंभवः । शुकाद्गर्भस्समभवत् रसमूलेन कर्मणा ॥ शुक्रो हि प्रथमो भागस्स सौम्यो राशिरुच्यते । गर्भोष्णसंभवो ज्ञेयो द्वितीयो राशिरुव्यते ॥ शुक्रं सोमात्मकं विद्यात् आर्तव पावकात्मकम् । भावी रसानुगावेतौ वीर्यश्च शशिपाक्की | कफवर्गे भवेच्छुकं पित्तवर्गे च शोणितम् । कफस्य हृदयं स्थानं नाभ्यां पितं प्रतिष्ठितम् । देहस्य मध्ये हृदयं स्थानं नु मन : स्मृतम् ’ ॥ इति ‘योगपये तु तीर्थानां विपादिक्रमशो व्रजेत् । रक्षणार्थमपुत्राणां विवाहक्रमशोऽपि वा ।।नवम: खण्ड: श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ओजराश्यंशगे चन्द्रे लग्ने पुंग्रहवीक्षिते । उपविशेद्युम्मतिथिषु न नमः कामयेत् स्त्रियम् ’ ॥ इति तीर्थमृतुगमनम् । ४१५ लक्ष्मीवटशुंग सहदेवीनामन्यतममभिष्य प्रक्षिपेद्दक्षिणे नासा- पुढे पुत्रकामायाः वामे स्त्रीकामायाः ॥ १५ ॥ न निष्ठीवनं कुर्यात् ॥ १६ ॥ शोक रोष वर्जयति ॥ १७ ॥ लक्ष्मीत्यादि । लक्ष्मी लता प्रसिद्धा (पंजि-हरिद्रा वा ) । वटशुंग : बटमुकुलानि । सहदेवी प्रसिद्धा । एषामन्यतममेकं अभिष्य दृषदि पेषयित्वा । ‘दृषत्पुत्रे दृषत्पुत्रेण पेषयि’ त्वेत्यापस्तंत्रः । नववस्त्रे निधाय पुत्रकामा चेत् तस्याः दक्षिणे नासापुटे अंगुष्ठाग्रेण प्रक्षिपेत् । मा च तदसं निष्ठीवनेन न बहिः कुर्यात् । गृह्यः मामब्राह्मणे C कन्याऽवहन्यादित्येके वस्त्रेण प्रतिपेद्रसम् । वस्त्रं दद्यात् सहोदर्यै वरस्य गुरवेऽथ वा ’ ॥ इति ‘अथ यस्या जातानि प्रमीयेरन् न्यग्रोधशुंगाश्वत्थशुंगशतमूलं चोत्थाप्य तदहस्त्रिवृतं कारयेत् मणिमग्निं प्रतिष्ठाप्यावृता हुत्वा मणि निधाय अबोध्यग्निरित्येतेनाभिजुहुयात सहस्रशतावरं, तृतीय गर्भमासि निदध्यात् भज्य - शेषं मेखलायाम् । मणि धारयेत् पुमांसं ह जनयति’ इत्यादि । ‘गोजिरायुक्तं हस्तपृष्ठं शोधयित्वा प्रियंगुकां सभां सहदेव्या मध्याप्यं भूमिपाशकं न चां (?) काचकपुष्पमिति च ता उत्थाप्य तु तदहः चूर्णानि कारयेत् । ‘आनो विश्वासु व्य’ मित्यनेन त्रिस्संपातां चूर्णेषु कृत्वा ‘अम आयाहि वीतय’ इति रहस्येनाद्भिः संयूय तानि नाशुचिः पश्येद्वा उपस्पृशेद्वा तद्नुलेपनं तेनानुलिप्तां यां यां स्पृशति सा सेन कामयते’ । इत्यादि च । मनः ‘यदि हि स्त्री न रोचेत पुमांसं न प्रमोदयेत् । अप्रमोदात्पुनः पुंसः प्रजनं न प्रवर्तते ॥ ४१६ श्री श्रीनिवासमति - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं स्त्रियान्तु रोचमानायां सर्व तद्रोचते कुलम् । तस्यामरोचमानायां सर्वमेव न रोचते ’ ॥ इति तामेनां ‘यन्मेगर्भा’ दिभिः प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य ‘विष्णुर्योनिं कम्पय’ त्विति तामुपगच्छेत् ॥ १८ ॥ तामेनामित्यादि । मन्त्रान्तरेण पूर्व संगमनमुक्तम् । इदानीं मन्त्रान्तरेण तस्था एवोपगमनमिति ज्ञापयितुं ता मित्युक्तम् । यन्मेगर्भादीत्यादि- शब्देन पावमान्यादिग्रहणम् । प्रोक्ष्येति – सर्वाङ्गदोषनिवृत्त्यर्थं प्रोक्षणम् । सर्वाण्युपगमनानि मन्त्रवत्त्वेन कर्तव्यानि । मत्र बोधायनः । ’ सर्वाप्युपगमनानि मन्त्रवन्ति भवन्तीति बोधायनः । यच्चादौ यच्चर्ताविति शालीकि’ रिति । मनुः - निषेकयोम्यकाले तु शुचिर्भूत्वा समाहितः । विष्णुर्योनिं सुदर्शनञ्च जप्त्वाऽऽधानमथाचरेत् ’ ॥ इति परिषिच्य वैश्वदेवं वैष्णवं मूलहोमांगहोमो हुत्वा ‘विष्णुर्योनि कम्पय’ त्वित्युपगमनमित्येके ।। १९ ।। निषेकस्य प्राधान्यज्ञापनार्थ निषेकस्यानन्तरं परिषिच्येत्यादिकमुक्तम् । तत्तदंगगतदोषनिर्हरणार्थमंगहोमः । श्रुतिः । ’ दद्धयः स्वाहा हनुभ्या स्वाहे - त्यंगहोमान् जुहोति’ इति । अंगे अंगे पुरुषस्य पाप्मो पश्लिष्टः । ’ अंगादंगादेवेनं पाप्मनस्तेन मुञ्चति’ इति । ’ विष्णुर्योनि’ मित्युपगमनमित्युक्त: अयमेव मुख्यः पक्षः । होमपूर्वकत्वात् । ‘ऋतौ प्रथमे होमं कुर्यादृतावृतौ संगमन ’ मित्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् प्रथमतवेव होम: । प्रथमार्तवफलानि ज्योतिषे ‘फाल्गुने सुभगा नारी माघे मासि शुचिता । कार्तिके मार्गशीर्षे च वृद्धिपुत्रपुरा ॥ ज्येष्ठे च कुळसंपत्तिवैशाखे सखिनी प्रिया । आषाढे वृद्धिसंपणा याबदर्के च कर्किणि ||नवमः सम्बः ] चत्रे पौषे च दौर्भाग्यं श्रावणे विधवा भवेत् । मासि भाद्रपदे चापि आश्वयुज्यनपत्यता || आदित्यभौममन्दानां वारवर्गोंदये क्षणात् । मरणं गर्भनाशञ्च कुलटात्वं यथा क्रमात् ॥ ‘करादिपश्चोत्तरमुलपूषा- विष्णुत्रयासिज्यविधीन्दुमेषु । • आद्यं रजस्सौख्यसुतायुरथे सौभाग्यवृत्तिं कुरुतेऽङ्गनानाम् || पूर्वत्रये याम्य भुजंगधिष्ण्ये वैधव्यमस्या विदधीत नूनम् । मधेशयो शोकमथादितेर्भे सा बन्धकीन्द्रेप्यनले दरिद्रा || पुष्पं दृष्टं निन्दिते मे यदि स्यात् शान्ति कुर्यादंगनानाञ्च पूर्वम् । तत्संयोगं वल्लभा वर्जयेयुः यावद्भूयः शस्तमे दर्शनं स्यात् ’ ॥ ‘प्रथमार्तवनक्षत्रे समहीजे मृतप्रजा । आशुक्रसहिते (?) वन्ध्या सगुरुस्यात्तपस्विनी || आदित्ये च पतिभी स्यात् शनौ तिष्ठति नारिणी । राहौ तिष्ठति दासी स्यात् ग्रहहीने सुवासिनी || कुलीरवृषचापान्त्यानुयुक् कन्या तुलाऽथ वा । राशय: शुभदा ज्ञेया नारीणां प्रथमार्तवे || जामित्रे विधवा सूर्ये सोमे सुतविनाशिनी । असिते दुष्टचारित्रा बुधे वन्ध्या भवेद्वभुः || ૪ 53 ve श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्वचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने बहुभाषी देवगुरौ भृगौ नष्टकुला भवेत् । शनौ सर्वविनाशः स्याद्राहौ स्यात् स्वामिघातुकी ॥ केतौ जनितवन्ध्या स्याद्वजस्स्याच्छुद्ध सप्तमम् । रजोदर्शनले तु स्वयं पश्यति दुःखिता || सुमगल्याच मांगल्यं भवेद्विधवयाऽधवा । कन्यया दर्शने भोगो रोगकृत् पुरुषदर्शने ॥ रोगिण्या रोगिता दास्या दृष्टे दारिद्यमेव च । वन्ध्यया चैव सौभाग्यं भिक्षाशित्वं बहुदर्शन ॥ वैधव्यं पुत्रसंपत्तिर्वेश्यात्वं प्रथमार्तवे | खानकाले दरिद्रा स्यात भोजने सुखभागिनी || शयने पितृहानिम्म्यात् गनागति पतिं हरेत् । तिष्ठति श्रियमाप्नोति गमने मरणं ध्रुवम् । हरिद्राधान्यतांबूलला पुष्पाणि धारिणी || गन्धाभरणशाल्यन्नपूर्णपात्रञ्च धारिणी । अप्वराश्मसशूर्पादि (2) धारणे त्वशुभं भवत् ॥ ‘शूर्पोलवरवह्निकाष्ठमुसलं धत्ते च सम्मार्जनी आयुर्हानिमपत्यदौ: म्ध्यदयिताकामादिकाले ऋतून ’ (१) । छिद्रवस्त्रादिहरणं तैलाभ्यंगञ्च बाधकृत् । आर्तव कुत्सिते देशे क्रन्दे वा त्वशुभं भवेत् ॥ उन्नते चोन्नतिं विद्यात् निम्नं दारिद्यमेव च । समदेशे ममत्वं स्यादृतूत्पत्तिफलं विदु’ रिति ॥ संगमादिषु वर्ज्यानाह पराशरः । ‘नाभ्यंगमर्के न च भूमिपुत्रे क्षौरच शुक्रे च कुजे च मांसम् । बुधे च योषित्परिवर्जनीया शिष्टेषु सर्वेषु सदैव कुर्यात् ’ ॥ इतिनवमः खण्डः ] स्मृत्यन्तरे - ज्योतिषे -
स्मृत्यन्तरे - श्रीबलानसगृह्यसूत्रम् ‘नन्दाखु नाभ्यंगमुपाचरेत क्षौरच रिक्तासु जयासु मांसम् । पूर्णासु योषित्परिवर्जनीया भद्रासु सर्वाणि समाचरेव || चित्रासु हस्ते श्रवणे च तैलं क्षौरं विशाखासु भिक्षु वर्ज्यम् । मूले मृगे भाद्रपदासु मांसं योषिन्मघा कार्तिकसोत्तरासु ’ ॥ इति ‘विष्णुप्रजेशरविमित्रममीरपोष्ण- मूलोत्तरावरुणभानि निषेककार्ये । पूज्यानि पुष्यवसुशीतकराश्विचिता- दित्याश्च मध्यमफला विफलास्स्त्युरन्याः ॥ चतुर्थदिवसादृध्वं मघापुष्यादि वर्जयेत । पुत्रार्थी युम्मऋतुषु गच्छेत् षोडशवासरान् ॥ इति ‘उत्पत्तौ च विपत्तौ च मैथुने दन्तधावने । अभ्यंगे चोदाने तिथिस्तात्कालिकी स्मृता || सूतके मृतके क्षौरे निषेके दन्तधावने । प्रस्थाने च प्रवासे च तिथिस्तात्कालिकी स्मृता ॥ इति षष्ठयष्टमी पञ्चदश चतुर्थी चतुर्दशीमप्युभयत्र हित्वा । शेषाश्शुभास्स्युस्तिथयो निषेके वाराश्शशांकार्यसितेन्दुजानाम् ’ ॥ वृष मिथुन कर्क सिंहकन्या- तुलाघटचापझषाः शुभं वहन्ति । स्मोतिये - ’ ४१९ ४२० mi: श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने यदि शुभवलशालिनोऽनुकूले निधनविशुद्धिगते निषेककार्ये ’ ॥ इति ‘पञ्चदश्यां चतुर्दश्यामष्टम्यां रविसंक्रमे । द्वादश्यां सप्तमीपष्ठयोस्तैलस्पर्श विवर्जयेत् ॥ न च कुर्यात्तृतीयायां त्रयोदश्यां तिथौ तथा । शाश्वतीं भूतिमन्विच्छन् दशम्यामपि पंडितः ॥ इति ज्योतिः पराशरः - ’ सन्तापः शान्तिरल्पायुः धनं निधनता तथा । अनारोग्यं सर्वकामाः अभ्यंगाद्भास्करादिषु’ || इति प्रचेताः स्मृत्यन्तरे काश्यपीये - ‘सार्षपं गन्धतैलञ्च यत्तैलं पुष्पवासितम् । अन्यद्रव्ययुतं तैलं न दुप्यति कदाचन’ | ‘घृतश्च सार्षपं तैलं यतैलं पुप्पवासितम् । न दोषः पकतैलेषु खानाभ्यंगेषु नित्यशः || रवौ पुष्पं गुरौ दूर्वा भृगौ गोमयमेव च । भौमे भूमिस्तथान्येषु वासरेषु न दोषभाक् ॥ इति ‘तैलाभ्यंगनिषेधे तु तिलतैलं निषिद्धयते । अभ्यंगस्य निषेधे तु सार्षपादेरपीप्यते ’ ॥ इति ‘इष्टा सितचतुर्दश्यामिन्दुक्षयतिथावपि । ऊर्जा तु स्वातिसंयुक्ते यदा दीपावली भवेत् ॥ तैले लक्ष्मीः जले गंगा दीपावलितिथौ भवेत् । अलक्ष्मीपरिहाराय अभ्यंगस्नानमाचरेत् || इन्दुक्षयेऽपि संकान्तावारवारे दिनक्षये । तत्राभ्यंगमदोषाय प्रातः पापापनुत्तये ॥ आश्वयुकृष्णपक्षस्य चतुर्दश्यामिनोइये । तैलाभ्यंग कर्तव्यं खानमुष्णेन वारिणा ||बृहस्पतिः - पद्मपलायः मार्कडेय:
- रतिरहस्ये -
- यस्यां इतश्चतुर्दश्यां नरको विष्णुना निशि । तस्यामभ्यञ्जनं कार्य नरैर्नरकभीरुभिः ’ ॥ इति ‘ऋतुकालाभिगमनं पुंसा कार्य प्रयत्नतः ।
- सदैव वा पर्ववर्जमनृतौ रतिकाम्यया ॥
- यथाकामी भवेद्वापि स्त्रीणां वरमनुस्मरन् । स्वदारनिरतश्चैव स्त्रियो रक्ष्या यतस्स्मृताः ’ ॥ इति
- ’ एवं गच्छन् स्त्रियं क्षामां मघां मूलञ्च वर्जयेत् ’ ॥ इति ‘शून्यालये मातृगृहे वृक्षमूले चतुष्पथे ।
- गर्भेण वा (१) मातृगृहे शर्करालोष्टपांसुषु || धान्यगोविप्रदेवानां गुरूणाञ्च तथोपरि । तथा विहीनशयने नाशुचौ नाशुचिस्स्वयम् ||
- नार्द्रवासा न नमश्च नोत्तरापरमस्तकः । नाकाशे सर्वशून्ये वा स्वपेन्नोपवनेऽपि च ॥
- गच्छेयायाममतिमान् न मूत्रोच्चारशकित : ’ ॥ इति
- ‘वेदागमोक्तसमये रुचिरप्रदेशे
- वाजीकृतेन जितरोषभयेन पुंसा । मन्त्रौषधप्रवरतीर्थजलोज्ज्वलेषु
- कान्ताजनेष्वथ निषेकविधिर्विधेयः ||
- पुष्पोपहारजुषि जभितगन्धधूपे
- दीपांशुबोधकपिशे रतिधानि हम्र्म्ये ।
- कान्तासखस्सहचरानुचरश्ध कामी
- श्यामामुखे स्मितमुखो विदधीत गोष्ठीम् ॥
- ४२१
- इत्यादि रतिरहस्योक्तमनोहरदेश: प्राचः । वाजीकरणं नाम नीचातिनीच-
- मोहनपरिहारप्रयोगः । सिंहपाटलिपुत्रेणोक्तम् यथा
- ४२२
- श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न
- • आयामपरिमाणाभ्यां षण्णवद्वादशांगुलैः ।
- गुः शशो वृषोऽवो ना हरिण्यश्वेभकाः स्त्रियः ||
हरिणीशशयोर्योगे बडवावृषयोस्तथा । हस्तिनीहययोश्चैव मतं समरतं त्रयम् || कंडूतेरप्रतीकारात् अन्तर्लिगावमर्दनात् । न द्रवन्ति न तृप्यन्ति योषितो नीचमोहन || स्वेदजाः कृमयः सूक्ष्मा मृदुमध्योग्रशक्तयः । स्मरसद्मनि कंडूतिं जनयन्ति यथाबलम् || चर्मदंडोपघातेन कंड़्त्यपनयात्ततः । क्षरणाच्च सुखं तासां विसृष्टिः स्पन्दनात्मिका ॥ इति ’ बाहुवीर्येण महर्षिणाप्युक्तम् । न ह्यसत्यां रतिप्रतिपत्तौ गर्भसंभव उपपद्यते ’ इति । नीचातिनीचसुरतेन रोपादिकं जायन इति तत्परिहारार्थं वाजीकरणं कर्तव्यमिति बाइटाचार्येणोक्तम् । व्यास: ‘वाजीवातिवलो येन यात्यप्रतिहनोऽगनाम् । तद्वानीकरणं नाम देहम्योजस्करं पर’ मिति । तत्प्रयोगाश्व तेनोक्ताः । सुदर्शनादीनि मन्त्राणि च ‘सुदर्शनमहामन्त्रं शुचिर्भूत्वा समाहितः । नित्यमष्टोत्तरशतं जपन् पुत्रं लभेत्युग्वम्’ || इत्यादि ओषधयः प्रवरा इति व्यासः । अकोलमूलकल्कञ्च चूर्णीकृत्य गुलोदभुक् । काकाण्डतुल्यमश्नीयात् गर्भिणी सा भविष्यति ॥ इति वसिष्ठ: - ‘उत्तमाकर्णिकामूलं पेषयित्वा पयः पिबेत् । गीतमः
पायसानं समश्नीयात् पुत्रिणी सहसा भवेत् ’ ॥ इति ‘क्षीरवृक्षांकुरं गृप पेषयित्वा पयः पिबेत् । देवोदरकृतं दोषं विनश्यति सुतं लमेत् ’ ॥ इतिनवमः खण्डः श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् मुद्गल:– ‘वटा शिवबीजच स्तन्येन पयसा पिबेत् । पुत्रं प्रसूयते नारी दैवदोषं विमुञ्चति ’ ॥ इति तीर्थजलादिति पराशरः । देवरातश्च - महातीर्थमहायोगिमहानद्यास्तु संगमे । पालाशस्य दलात् स्नानं कुर्यात्पुत्रसुखार्थिनी ’ ॥ इति ‘पालाशदलसाहस्रात् सावित्रेण दलं प्रति । स्नापयेत्सवितृमन्त्रेण एकादश्यां प्रजार्थिनीम् ’ ॥ इति ४२३ निषेकप्रकार: श्रूयते यजुषि - ‘नमं कृत्योरुमुपप्रवर्तयति, यदा नम कर्मवत्यथ मिथुनीभवतोऽथ रेतम्सिच्यतेऽथ प्रजाः प्रजायन्ते ’ इति ॥ रतिरहस्ये - ‘पंकजासनलयेन पद्मिनीं बाहट - रतिरहस्ये - वेणुदारितल्येन शखिनीम् । स्कन्धपादयुगलेन हस्तिनीं नागरेण रमयन्ति चित्रिणी मित्यादि । ‘सेवेत कामतः कामी तृप्तो वाजीकृतो हिमे । त्र्यहाद्वसन्तशरदो: पक्षाद्वर्षानिदाघयो: ’ ॥ इति ‘जातिस्वभावगुणदेशजधर्मचेष्टा- भावेंगितेषु विकलो रतितन्त्रमूढः । लब्ध्वा बहिः स्खलति यौवनमंगनानां किं नारिकेलफलमाप्य कपिः करोति ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्ने नवमः खण्डः । अथ दशमः खण्डः अथ गृहीतगर्भालिंगानि ॥ १ ॥ अथेत्यादि । गृहीतगर्भायाधिहानि । उच्यन्त इति शेषः । शरीराटोपः सक्थिसीदनं द्वेषो मर्तुः अरुचिराहारे लाला- प्रकोपः खरतास्फरणं योनेरिनि ॥ २ ॥ शरीराटोप इत्यादि । शरीरस्य अस्वास्थ्यं । सक्थिसीदनम् - ऊरुव्यथनं । द्वेषो भर्तरि संगमकाले भर्तरि द्वेषः । भर्तुरिति विभक्तिव्यत्ययः छान्दसः । अरुचिराहारे भक्ष्यमाणेषु मधुरादिपदार्थेष्वप्रीतिः । लालायकोपः निष्ठीवनस्य वा फेनस्य वा प्राचुयं यद्वा छर्दनादिः । खरतास्फरणं योनेः । कर्कशता- स्फुरणं । यद्वा शरीरकार्थ्यात् वर्णेन वचसा वा वरत्वम् । I गर्भस्य दैवानुबन्धं ज्ञात्वा आपूर्यमाणपत्रे पुण्ये पुनाम्नि नक्षत्रे आज्येन आघारं हुत्वा तां मंगलयुक्तामुपवेश्य परिषिच्य धातादि- पञ्चावारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारञ्च हुत्वा ‘वृषोऽसी’ ति यवान् ददाति ॥ ३ ॥ गर्भस्येत्यादि । देवानुबन्धं स्वकर्मकृतमनुबन्धम् । ‘ऋणानुबन्धरूपेण पशुपत्नीसुतालया: ’ इति वचनात् । मरीचिः ‘अथ देहोत्पत्तिप्रकारः । ओषधीभ्योऽन्नमुपजायते तदन्नं विविध भवति एकं मूलमेकं पुरीपमेकं पुरुषाणां शुकं स्त्रीणां शोणितम् । शुक्रशोणितयोः क्षीरे सर्पिरिव सर्वव्यापिनी मायाशक्तिर्भवति । पुरुषबीजमूलसच्चितं शुक्रं स्त्रीकुचमूलसचितं शोणितम् । संयोगकाले दैवयोगेन वायुना गर्भालयं प्रविशति । तत्रैकरावोषितं कलिलं द्विरालोषित बुदबुदं त्रिरात्रोषितं मांसकं चतूरालोक्तिं पेशकं पचारात्रोषितं धनं पड़ावोषितं व्यूह सप्तरात्रोषितं बन्धमष्टरात्रोषितं सुकुमारं 1समम: सण्डे : ] श्रीर्बलानसगृह्यसूत्रम् ४२१ नवरात्रोषितं यौवनं दशरात्रोषितं पयसमर्धमासे पिंडाकृतिर्मासे शरीराकृति- र्मासद्वये शिरोबाहुप्रदेशास्त्रिमासे जठरं कटिप्रदेश चतुर्थे मासे पाणिपादद्वयं पश्चममासे रोमकूपाणि षष्ठे मासेऽस्थिसंघातः सप्तमे मासि जीवप्रकाशः मष्टमे मासे देहो नवमे मासे प्रचलनं करोति । अत ऊर्ध्वं जायते । स्नायुमज्जास्थीनि रेतो मयानि । त्वमुधिरमांसानि शोणितमयानि । एवं षट्कोशविकृतत्वप्रक्तमां- समेदोऽस्थिमज्जा शुक्रमिति क्रमेणैवान्नभूतानि ( क्रमेणैकांशीभूतानि सप्तधातूनि ) । सप्तधातुमयं गात्रं भवति । शुकाधिके पुरुषः शोणिताधिके स्त्री द्वयोस्तुल्ये नपुंसकं भवति । पुंसस्त्रियो वा परम्परभावनातिरेको ( परस्परभावेन तयोरेको) गर्भस्य वर्णविधिरिति विज्ञायते । अथातः पृथिव्यादिमहाभूतानां समवायं व्याख्यास्यामः । शरीरे यत्कठिनं तत्पृथिवी यद्रसस्तद्भो यदुष्णं तत्तेजः यत्सञ्चरति सोऽनिलः यत्सुपिरं स आकाशः । श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि । श्रलमाकाशे वायौ त्वगनौ चक्षुः अप्सु जिल्हा पृथिव्यां घ्राणः एवमिन्द्रियाणां यथाक्रमेण शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः विषयाः । वाक्पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियाणि । तेषां क्रमेणैव वचनादानगमन- विसर्गानन्दाश्च विषयाः पृथिव्यादिमहाभूतेषु चतुर्षु क्रमेणोत्पन्नाः मनोबुद्धहंकार- चिचानीत्यन्त: करणचतुष्टयम् । तेषां क्रमेण संकल्पविकल्पाध्यवसायानात्मात्म- तत्त्वबोधानुभूतानुस्मरणानि विषयाः । मनः स्थानं गलान्तरं बुद्धेर्वदनमहंकारस्य हृदयं चित्तस्य नाभिरिति । अस्थिचर्मनाडीरोममांसाश्च पृथिव्यंशाः, मूत्रश्लेष्मरक्त- शुक्रस्वेदाश्चापां, क्षुत्तृष्णानिद्रालस्य मोहमैथुनान्यग्नेः प्रचरणविलेखनोन्मीलन- (स्थूलादि) उन्मेषनिमेषणादीनि वायोः, कामक्रोध लोभमोहभयान्याकाशस्य । शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्चैते पृथिवीगुणाः, तेषु गन्धविहीनाश्चत्वारोऽपां गन्ध- रसहीनास्त्रयोऽग्नेः, शब्दस्पर्शो द्वौ वायोः, शब्द एक आकाशस्य । सात्त्विकराज- सतामसा इति लयो गुणाः | अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यविकल्पनाकोधगुरुशुश्रूषा- शौचसन्तोषास्तिक्यार्जवा इति सान्तिकलक्षणानि । अहं कर्ताऽहं भोक्तेत्यभिमान- गुणा राजसलक्षणानि । निद्रालस्य मोहमैथुनस्तेयकर्माणि तामसलक्षणानि । ऊर्ध्वे 54 ४२६ श्री श्रीनिवासमविकृत - सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रबने सात्त्विका मध्ये राजसाः अधस्तात्तामसा इति । सम्यक्ज्ञानं सात्त्विकं धर्मज्ञानं राजसं, तिमिरोत्थज्ञानं तामसमिति । 1 जाग्रत्स्वमसुषुप्तितुर्यमिति चतुर्विधा अवस्थाः । ज्ञानेन्द्रिय कर्मेन्द्रियान्तः- करणचतुष्टय चतुर्दशकरणैर्युक्तं जाग्रत्, अन्तःकरण चतुष्टयमात्र संयुक्तं स्वमं, चित्तैक- करणयुक्ता सुषुप्तिः, केवलजीवयुक्तमेव तुर्यमिति । उन्मीलितजीवमध्यस्थपरमात्म- जीवात्मनोर्मध्यस्थोऽतो जीवात्मा क्षेत्रज्ञ इति विज्ञायते । सोऽपि पञ्चमहाभूताः देहेन्द्रियपञ्चभूतगुणा अन्तःकरणचतुष्टया इत्येतैः पञ्चविंशात्मकः पुरुषः परमात्मनो देह इति विज्ञायते ’ इति । हरिवंशे - ‘नाभिकंठान्तरं यत्तु तत्र देवो हुताशनः । मनः प्रजापतिज्ञेयस्तत्र देवो विभाव्यते ॥ पित्तममिः स्मृतेश्चेति अमीषोममयं जगत् । एवं प्रवर्तिते गर्भे बुदबुदसन्निमे ॥ वायुः प्रवेशनं चक्रे संगतः परमात्मना । स पञ्चधा शरीरस्थो भिद्यते वर्धयन् पुनः ॥ प्राणोऽपानस्समानश्च उदानो व्यान उच्यते । प्राणोऽस्य परमात्मानं वर्धयन् परिवर्धते ॥ अपान: पश्चिमं कायमुदानोर्ध्वशरीरगः । व्यानो व्यायच्छते येन समानरसन्निवर्तते ॥ ऋतावाप्तिस्ततस्तस्य जायेतेन्द्रियगोचरा । पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिश्च पञ्चमम् ॥ तस्येन्द्रियनिविष्टास्स्युः स्वं स्वं योगं प्रचक्रिरे । पार्थिव देहमाहुस्तु प्राणात्मानञ्च मारुतम् ॥ छिद्राण्याकाशयोनीनि बलं सावं प्रचक्षते । ज्योतिग्भक्षूंषि तेनात्मा तेषां यत्र मनः स्मृतम् ॥दक्षम: म ग्रामाश्च विषयाचैव यस्य वीर्याः प्रवर्धिताः । इत्येताः पुरुषांत्सर्वान् सृजन् लोकांत्समासतः । मिथुनेऽस्मिन् कथं लोक नरकं विष्णुरागत: ’ ( ? ) । इति कामादीनामुत्पात्तिस्थानान्याह भृगुः । ‘कामः कोषश्च लोभश्च मोहश्चैव मदस्तथा । ४२७ मात्सर्य धर्म इत्येते त्वगाद्यैस्तु यथाक्रमम् || शुक्रात्तु जायते काम : मज्जाया: क्रोध उच्यते । । अस्थिभ्यो जायते लोभो मेदसा च मदस्तथा || मांसान्मोहः प्रजायेत मात्सर्यमसृजस्तथा । त्वचश्चैव भवेद्धर्मः क्रमाज्जाताश्चतुर्दश ॥! दिग्वाताकपचेनाश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमुत्युकाः । चन्द्रो विष्णुश्चतुर्वशंभुश्च करणाधिपाः’ || इति प्रसंगादिदमुक्तम् । एवं गर्भचिह्नान् ज्ञात्वा आपूर्यमाणपक्षे पुण्ये पुंनानि शुमे नक्षत्रे इति । ज्योतिये संग्रहे - ‘हस्तादिति हरीशभृत्पौप्णवेदोत्तराख्या पक्षच्छिद्रांश्च रिक्तां पितृतिथिमपहायाष्टमस्थं शशांकम् । सिंहाली वर्जयित्वा शुभबलबहुला राशयोप्यंशकारस्युः श्रेष्ठानि श्वेतरोचिर्भृगुबुधधिषणा वह्निशुद्धेऽष्टमे च ’ ॥ ‘जातकर्म च पुंसूतिः सीमन्तोन्नयनानि च । मलिम्लुचेऽपि कुर्वीत निमित्तं यदि जायते’ || ‘पुंसवने वनिता न सदेष्टाः कर्कियमेतरराशय इष्टा: ’ । ‘क्रूरमहाणामेकोऽपि लमादन्त्यान्त्याष्टमे ॥ vr श्री श्रीनिवासमणिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न सीमन्तिनीं घृतं गर्भ बाल हन्ति न संशयः । सितेज्यमूढो नाधिमासो मासप्राधान्यकर्मसु ॥ इति गुह्यपरिशिष्ट - ‘अवषट्कारहोमान्ध पर्व चाप्रयणं तथा । मलमासेऽपि कर्तव्यं काम्या इष्टीर्विवर्जयेत् ॥ नित्यं नैमित्तिकं कुर्यात् प्रयतस्सन् मलिम्लुचे ’ ॥ इति आज्येनाघारं हुत्वा । ‘एतोन्विन्द्र’ मित्यादिव्याहृतिपर्यन्तग्रहणम् । औपासने कर्तव्यताज्ञापनार्थमेवमुक्तम् । तां गर्भवतीं मंगलयुक्तां दक्षिण- तोऽग्नेरपरस्यामुपवेश्य तस्या उत्तरे स्वयमासीनः परिस्तीर्य परिषिच्य धातादीति । ‘पयो दधि घृतं समं गृहीतं त्रिषृदित्यामनन्ति ॥ ४ ॥ ‘भ्रस्त्वयि ददा ’ मीति एनां त्रिवृत्प्राशयेत् ॥ ५ ॥ प्राशयेत् । सयवं प्राशयेत् । अत्र जैमिनः । ’ यवच्च दधिप्रसृतेन प्राशयेत्’ इति । आचान्तायाः नाभेरू ‘अभिष्टाऽहं पराश्य’ । इति दर्भेण त्रिरुन्माये पुण्याहं कुर्यात् || ६ ॥ ब्राह्मणानभेन तर्पयति ॥ ७ ॥ ब्राह्मणानित्यादि || अन्तहोमं कृत्वा ब्राह्मणतर्पणम् । ‘देविका निर्वपेत जाकाम’ इति श्रुतेः । । धातादीत्यादिषु इयमुपपत्तिः । ’ पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्तीति शरीरकारणभूतानामपां देवता वरुण इति वारुणम् । यद्वा । रात्रिं वा अनुप्रजाः प्रजायन्ते ’ इति श्रुतेः । ‘वारुणी रात्रि ‘रिति श्रुतेष वारुणम् । मूलहोमप्रशंसा च पूर्वमेवोता। अन्नहोमे स्विष्टकृतश्शुच्यर्थम् । यवदानम् ‘बवोऽसीति मन्त्रलिंगात् । त्रिवृत्प्राशनन्तु ‘प्राणो वा भाज्यम्’दशम: खण्ड: ] , श्रीबलानसगृह्यसूत्रम् ४२९ ‘इन्द्रियं वै दधि ‘अथो पयसा वै गर्भा वर्धन्ते ’ इत्यादिश्रुतिभिः प्राण- शरीरेन्द्रियवृद्ध्यर्थम् । यद्वा । ‘उल्लं गर्भो जरायु तदेव तन्मिथुनं ’ इत्युबादि वृद्ध्यर्थम् । व्याहृतेस्तु ‘भूरिति वै प्राणः । भुवरित्यपानः । सुवरिति व्यान:’ इति प्राणादिरूपत्वात् प्राणादीनामुत्पत्त्यर्थं व्याहृतयः । गर्भशुद्यर्थ दर्भेणोन्मार्जनम् । कर्मसाद्गुण्यार्थे पुण्याह ब्राह्मणभोजनानि । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्ने दशमः खण्डः अथ एकादश: खण्ड: अथ गर्भाधानादि चतुर्षे मासि पुंसवनं भवति ॥ १ ॥ शुक्लपक्षे शुद्धेऽहनि पूर्वाह्णे अग्रिमुपसमाधाय पूर्ववत् स्विष्टा कारान्तं हुत्वा दक्षिणतोऽग्नेरपरस्यानासीनायै ‘वृषोऽसीति सर्षप- मिश्रितान् यवान् ‘आन्धौ स्य’ इति दद्यात् || २ || शुक्लपक्षे इत्यादि- ‘शुक्लपक्षे कृतं कर्म चन्द्रवद्वृद्धिमाप्नुयात् । कृष्णपक्षे कृतं कर्म चन्द्रवत् क्षीयते सदा ॥ इति शुद्धे दोषरहिते । अनि रात्रौ । पूर्ववत् गर्भाधानवत् । अलामे माषधान्यों प्रतिनिधी स्याताम् || ३ || अलामे - यवानामला मे । ‘ओं भूर्भुवस्सुवः’ - ‘राकामहं ‘‘यास्ते राके’’ सोम एव’’ विश्वा उन त्वया ’ इत्युदर मभिमृशेत् ॥ ४ ॥ पूर्ववत् त्रिवृत्प्राशनादीनीति विज्ञायते ॥ ५ ॥ पूर्ववदित्यादि । ‘अभिष्टाहं’ ‘पराश्चेति’ दर्भेण विरुन्मार्ग्य पुण्याहं आमणभोजनश्च कुर्यादित्यर्थः । ह:- ‘केशान् मासत्रया गर्भवान् धारयेत् द्विजः ’ । क्षौर शवानुगमनं नस्वकृन्तन श्राद्ध वास्तुसवनं त्वनिदू (याताम् । उद्वाहमंबुधिजक स्वरसोपभोग- मायुः क्षयं भवति गर्भवतीपतीनाम् ॥एकादश: खण्ड: ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् इत्यादयो धर्मा अत्रानुसन्धेयाः । इति श्रीमत्कौशिकक्श्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामणी तृतीयप्रश्न एकादश: खण्ड: । ४३१ अथ द्वादश: खण्ड: अथ गर्भाधानाद्यष्टमे मासि सीमन्तोन्नयनं कुर्यात् ॥ १ ॥ पक्षो दिनश्च व्याख्यातम् ॥ २ ॥ पक्षो दिनश्चेति । गर्भाधानादिषु त्रिषु समानमित्यर्थः । पूर्ववत् धातादि हुत्वा त्रेण शलन्या सह शलादुग्लप्सं साम्रपत्रं कुशांकुरच दर्भेण विराबद्धय ‘अभूर्भुवस्सुत्र: ’ इति गृहीत्वा तस्यास्तथा आसीनायाः स्रग्गन्धवत्याः सीमन्ते ‘राका महं’ - ‘गास्ते राके ’ इति स्थापयित्वोन्नयनं कुर्यात् ॥ ३ ॥ पूर्ववदित्यादि । गर्भाधानादिक्त् । वेण्या शलल्या त्रीणि स्थानानि यस्याः श्वेतानि तया लेण्या शलल्या । सह शलाटुग्लप्स ईषत्पकं फलं ग्लप्स, एकत्रानेकफलसहितं एवं विधं विश्वामित्रोदुंबरं साम्रपत्रं कुशांकुरश्च शलल्या सह दर्मेण विराबद्धय गृह्णाति ।
‘विश्वामित्रावरी वा न्यग्रोधाश्वत्थसंभवा । लाक्षी वाल्पफला वापि शास्वा सीमन्तकर्मणि’ || इति (विश्वामित्रोदुंबरं ब्रह्ममेडी ) सीमन्ते - ललाटान्ते उच्मयनं कुर्यात् ऊर्ध्वमुन्नयेत् । ‘सोम एवे ‘ति पुरस्तादिव कुर्यात् ॥ ४ ॥ सोम एवेत्यादि । मन्त्रान्ते समीपनदी मग्रहणम् । पूर्ववत् त्रिवृत्प्राशनादि पुण्याहान्तमित्येके ।। ५ ।। पूर्ववदित्यादि । गर्भाधान तक्त् ‘आभिष्टाहं - पराचे ‘ति विरुम्मार्जनं दर्मेण । पुण्याहान्तमित्यर्थः । अदोषपरिहारार्थमेवमुक्तम् ।द्वादश: खण्ड: ] श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ४३३ ‘रोगे चालभ्ययोगे वा सीमन्ते पुंसवे तथा । यद्ददाति समुद्दिष्टं पूर्ववापि न दुष्यति’ || इति मरीचिस्मरणात् पूर्वमेव कर्तव्यम् । पूर्वमेव दत्तश्चेदनन्तरं कृतेऽपि न दोषः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्य चिन्तामण द्वितीयप्रश्ने द्वादश: खण्ड: 250 अथ त्रयोदश: खण्ड: अथ विष्णुवलिः || १ | -०- अथेत्यादि । अथ अनन्तरमष्टगे मासि विष्णुवलिः । अत्र बोधायनः । ‘यथैतद्भुतो बलिहरणम् । विप्णवे बलिरष्टमे मासि पूर्वपक्षस्य सप्तम्यां द्वादश्य रोहिण्यां श्रोणायां वा इनि । वैष्णवो ह्येष मासो विज्ञायते विष्णुर्गर्भस्य देवता ’ इति । उक्तदिनात्पूर्वेद्युः नान्दीमुखं कृत्वा ‘अस्या गर्भपुष्ट्यर्थ गर्भम्य श्रीवैष्णव- त्वसिद्धयर्थं च विष्णुबलिकर्मणा संस्करिष्यामि इति संकल्प्य आधारं हुत्वा आवाहनकाले - 6 + उत्तरप्रणिधावग्न्यादीन् देवान् अभूः पुरुषं अश्रुवः
पुरुषं ओ सुवः पुरुषं’-’ ओं भूर्भुवस्सुवः पुरुष’ चेत्यावाह्य तथैव निर्वापाद्याघारं हुत्वा अग्नेः पूर्वस्यां दर्भासनेषु ’ केशवं ’ ‘नारायणं’ - ‘माधवं’ - ‘गोविन्दं - ‘विष्णुं - ‘मधुमदनं’ - ‘त्रि- , • विक्रमं ‘‘वामनं’ ‘श्रीवरं ’ ‘हृषीकेशं ’ - ‘पद्मनाभं’ - ‘दामोदरं ’ इति नामभिः देवं विष्णुमाना ‘आपो - हिरण्य - पवमानैः स्त्रापयित्वा तत्तनाम्नाऽर्चयति || २ | उत्तरेत्यादि । देवं विष्णुं । विष्णुबलिकर्मत्वात् देवं विष्णुमित्युक्तम् । स्वापयित्वा । ततः वस्त्रोत्तरीयोपवीतादीनि दद्यात् । गृह्य:- ’ ‘हृदयादर्कनिंबाद्वा ध्यात्वाऽऽवाच सुरूपिणम् । पीठे वा तंडुले वाऽथ कुशकूर्चे समर्चयेत् ’ ॥ इति अता देवाद्यैः - ‘त्रिष्णोर्मुकं’ - ’ तदस्य प्रियं’ - ‘प्रवद्विष्णुः परो माया’ - ’ विचक्रमे ’ - ‘बिर्देवः’ इति द्वादशाहुतीराज्येन हुत्वा पायममाज्यसंयुक्तं हविर्देवं निवेद्य द्वादशनाममिः अतो देवाद्यैः विष्णोर्नु- कायै: आज्यमिश्रं पायसं जुहुयात् || ३ ||त्रयोदश: खण्ड: ] श्रीमानसगृह्यसूत्रम् ** ऋग्यजुस्सामार्थर्वभिर्मन्त्रैः वैष्णवैः देवं संस्तूय नमोऽन्तैर्नामभिः प्रणमेत् पायसशेषं पत्नीं प्राशयति ॥ ४ ॥ 1 ऋग्यजुस्सामेत्यादि । मन्त्रैः वैष्णवैः । पुरुषसूक्तस्य चातुर्वेदिकत्वात् पुरुषसूक्तेन च स्तोत्रं कृत्वा केशवाय नमः’ इत्याद्यैः नमोऽन्तैः द्वादशनामभिः द्वादशकृत्वः प्रणम्य पत्नीश्च प्रणामं कारयित्वा पूजितौ सुदर्शनपाञ्चजन्यौ तस्मिन्ननौ प्रताप्य ताभ्यां पहुतशेषे पायसेंकयित्वा पायसशेषं पत्नीं प्राशयति । सीमन्तेन सहैव कृते विष्णुबलौ संकल्प्य परिस्तीर्य परिषिच्य उत्तरप्रणिधौ ‘ओभूः पुरुष’ मित्यादिना आवाह्य निर्वापं कृत्वा आघारौ स्राव्य हुत्वा यथा- क्रम होमः पुरुषादिभ्यः । शेषं पूर्ववत कुर्यात् । यामवल्क्यः - ‘दौहृदस्याप्रदानेन गर्भो दो पमवाप्नुयात् । वैरूप्यं मरणं वापि तस्मात्कार्यं प्रियं स्त्रियाः ’ ॥ इति संकोचेनौषधादिक’ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यस्नुना वेदान्नाचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्वना विरचितं श्रीवैखानमसूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्नं त्रयोदश: खण्ड: । 20%
- अत्र ग्रन्थपातः । गर्भिण्याः दौहृददानस्यावश्यकतां प्रतिपादयतीक । अथ चतुर्दश: खण्ड: अथ जातकर्म व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ अयेत्यादि । गर्भसंस्कारानन्तरम् । अरिष्टागारं यथोक्तं कृत्वा वृषभोषितं सर्षपैः धूपयित्वा तां प्रवेशयेत् || २ || 1 अरिष्टागारमित्यादि । अरिष्टागारम् - अरिष्ट निरसनार्थं निंबादि - विषवृक्षैः यत्क्रियते तदरिष्टागारम् । यथोक्तम् । ज्यौतिषादिषुक्तप्रकारेण कुर्यात् । T:– गृहस्य दूरे नैर्ऋत्यां ध्वजाये सूतिकागृहम् । निवेर्वा विषवृक्षैर्वा कुर्याच्छुभदिनक्षके ’ ॥ इति वास्तुशास्त्रे - ‘एन्द्रे तु विश्रमस्थानमाग्नेय्यां धान्यसंग्रहम् । । याम्ये तु भोजनस्थानं नैऋत्यां सूतिकागृहम् ॥ वारुण्यां विश्रमस्थानं वायव्ये देवतालयम् । कौवरे संचितस्थानमैशान्यां पचनालयम् ’ ॥ इति अग्नेय्यां पचनालयमिति शास्त्रान्तरेषु दृश्यते । ‘बजे तु विप्रवेश्म स्यात वृषमे पार्थिवं गृहम् । सिंहे वैश्यगृहं कुर्यात् गजे शूद्रगृहं भवेत् ॥ गृहसंस्थापनं सूर्ये मेषस्थे शुभदं भवेत् । वृषभे धनलाभस्म्यात् मिथुने मरणं भवेत् ॥ कुलीरे पशुवृद्धिस्स्यात् सिंहे भृत्यविवनम् । कन्या रोगं तुला सौख्यं वृश्विके शुभवर्धनम् || कार्मुके च महाव्याधिः मकरे धान्यवर्धनम् । कुंभे च स्यात मीने सर्व भयापहम् ’ ॥ इतिचतुर्दश: खण्ड: ] ग्रन्थान्तरे - श्रीज्ञानसगृह्यसूत्रम् ‘गृहसंस्थापनं चैवे धनहानिभयप्रदम् । वैशाखे तु शुभं विद्यात् ज्येष्ठे तु मरणं ध्रुवम् ॥ आषाढे गोकुलं हन्ति श्रावणे भृत्यवर्धनम् । भाद्रपादे महारोगी कल्हञ्चाऽऽश्विमासके || ४३५ कार्तिके धनलाभस्स्यात् मार्गशीर्षे महाभयम् । पुष्ये त्वमिभयं विद्यात् माघे च बहुपुत्रदम् || फाल्गुने रत्नलाभस्स्यात् मासानान्तु शुभाशुभम् ’ ॥ इति ‘मासे वृषभवैशाखे सिंह श्रावण एव वा । वृश्विको गृहारंभः श्रेयान् स्थिरयुगान्वयात् ॥ स्वतन्त्रा अपि ते शस्ताः कार्तिके दोष ईरितः । कैश्विद्वयस्य चलाकारं तुलाराशिसमन्वयात् ॥ कुभमासेऽपि केषाञ्चित् सम्मता गृहसीमयः । दोषानुकीर्तनादन्यत् निरुक्तेर्विषयं मतम् || शेषास्सर्वे गृहारंभे वर्ज्या व्याध्यादिदूषिताः । नक्षत्राणि शुभान्यूर्ध्वमुखानि शुभदानि च ॥ भौमार्कवर्जमन्ये तु वाराश्शुभफलावहाः । शूलवज्रव्यतीपातव्याघातपरिघान्विना || गडातिगंडविष्कंभवैधुतीनितरे शुभाः । उत्तरे अयने रिक्ताव्यतिरिक्तदिनेषु च ॥ भानुभौमान्यवारेषु ध्रुव मृदुभेषु च । शूलाद्यन्येषु योगेषु गृहाणि प्रविशेन्नरः || मीने कर्कणि वृश्चिके तु शुभदं प्राग्द्वारमायुष्करं कन्यानकवृषेषु दक्षिणमुखं संपत्करं शोभनम् । r काश्यपीये श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने युग्म्मे तौलिघटेषु पश्चिममुखं द्वारं शुभं सिद्धिदं सिंहे चाप अजे च तूत्तरमुम्बं द्वारं प्रवेशे शुभम् ॥ इति ‘यत्कर्तृराशि पुरतो यदि दक्षिणे स्यात् तत्पुत्रपौत्रधनधान्य समृद्धिलाभम् ’ | ‘प्रवेशे जन्मराशिन्तु मुखं दक्षिणतः शुभम् । वामतः पृष्ठतच्चापि कार्यहानिर्धनापहम् ॥ इति कलयामा त्रिहतं तद्भस्तेन जमाहत्य विस्तारहतायामं त्रिगुणीकृत्य वसुभिर्हत्वा लयेषु ध्वजादिषु शुभयोनावारभेत । स्वजेऽर्थसिद्धि- रजस्रपूजा धूमे हानिर्दु:म्वं व्याधिभयं सिंह राजामात्यपुरोहितादीनां पूजा श्वाने कुल्लानपत्यत्वं वृषे धनधान्यापत्यवृद्धिः खरे दारानाचारन्वं गजेऽर्थसंपत ध्वांक्षे प्रप्यप्रवज्यादयः । तस्माक वजसिंहवृषनागान्यतममाहत्ये ‘ति । अन्यत्र - ‘गृहं षोडशधा कृत्वा मध्ये ब्राह्मचतुष्टयम् । करत्यन्तस्त्रितुला सिंहारिष्फाष्टवर्जिताः ॥ ईशान्ये मीनमन्यत मेषाद्याश्च प्रदक्षिणम् । मेषे वृषभयुम्मे च रिप्फषष्टाष्टवर्जिताः ॥ मेषं मृत्युभयं कुर्यात् वृषभे चार्धनाशनम् । मिथुने सूतिकानाश: कर्कटे स्त्रीविवर्धनम् || सिंहकन्या तुलायाञ्च आयुष्यं प्रसवे तथा । वृश्चिके धनुनकश्च नित्यं रोगभयं भवेत् ॥ कुंभे मीने सुम्वं दद्यात् इत्येतत् प्रसव फलम् ’ ॥ इत्यादि दृषभोषितम् - वृषभैरुषितं निवसितं यद्वा-शुष्क गोमयशकलानि तिसर्वसह धूपयित्वा तामासनप्रसवां गर्भिणीं प्रवेशयेत् । तद् ज्ञाः खियस्तिस्रवतस्रो वा परिगृमैनां संवाहयेयुः ॥ ३ ॥चतुर्दश: सण्ड: ]
श्रीज्ञानगृह्यसूत्रम् ४३९ तद् ज्ञाः स्त्रियः प्रसवकालकरणीयज्ञाः स्त्रियः । एनां प्रसववेदना- परवशामेनां परिगृह्य स्वकीयेयमिति वा योनिस्पर्शनादिकमंगीकृत्य तच्छरीरं स्वशरीरेषु निधाय किश्चिच्छयानामिव वहेयुः । कुक्षौ शिथिले हृदयबन्धं मुक्ता सशुले जघने प्रजायत इत्यव- धारयेत् ॥ ५ ॥ कुक्षावित्यादि । अवधारयेत् अवस्ताद्धस्तं प्रसार्य कुमारं धारयेत् । गर्म संगे विशन्यां सुवर्चलां वा योनौ निष्पीड्य निदध्यात् || ६ गर्भसंग इत्यादि - गर्भसंगे अन्तर्गर्भे सक्ते सति विशल्यां – अग्नि शिवां सुवर्चलां रुचकाख्यगन्धद्रव्यं वा हस्ताभ्यां मुसलेन वा निष्पीड्य योनौ निदध्यात् । धूपयेत्पीडीतकेन अहिकृत्या वा योनिम् ॥ ७ ॥ धूपयेदित्यादि - पिंडीतकेन मरुवकेन, अहिकृत्त्या - विमुक्त- सर्पकञ्चुकेन वा धूपयेत् । हिरण्यपुष्प्या मूलं हस्तपादयोरादधाति ॥ ८ ॥ हिरण्येत्यादि - हिरण्यपुप्प्या मूल पीतपुप्पयूधिका मूलं (पूवुलमोल्ल) । हस्तपादयोगदधाति । तत्पेषयित्वा हस्तयोः पादयोश्च ददाति । इदं भास्करेणाप्युक्तम् । विशाला च विशल्या च विद्धिचन्द्रः वारुणी । सुवर्चला कपोतवंग पाथश्वरविभक्तं सुवर्चला इति वाहटे उक्तम् । यदा नासाग्रं दृश्येत्तदाऽस्य ग्रहस्थितिं ज्ञात्वा शुभाशुभं परीक्षेत् ॥ ९ ॥ यदेति - शीर्षोदयस्य प्राधान्यतामवगमयति यदा नासाग्रमिति । ज्योति सामुद्रिके - श्री श्रीनिवास- वन्तामणिसहितम् [ तृतीय अनं उद्यमन्तु असावं मध्यमं तु शिरोदयम् । अपमं भूगतं विद्यादेवं विविधमुच्यते ॥ इति ‘यदा शीर्षोदये लग्ने शुक्रजीवयुतेक्षिते । समादादक्षिणे मानौ कोटिदोष विनश्यति ॥ आदित्यचन्द्रमन्दाश्च पश्ञ्चसप्तक्यिद्गताः । इन्युस्ते तु क्रमात्पशमातृपितन् न संशयः ॥ उदये भूमिपुत्रस्तु पञ्चमे नहसे (?) धने । सूर्यसौरौ यदि स्यातां सद्योमरणसूचकाः ’ ॥ ‘सुतमदननवान्त्यरं लग्ने- प्वशुभयुते मरणाय शीतरश्मिः ‘उदयादशमे मन्दो नाशयेदचिरात्सुतम् । अमुक्त (?) मूलजातं वा त्यजेत्तातो न लोकयेत् ॥ तद्वत् सदन्तजातं च पादजातं विकारिणम् । शान्ति वा विधिवत्कुर्यात् तस्य दोषापनुत्तये || स्वोच्चवर्गतिवर्गस्थो गुरुः केन्द्रिस्थितो यदि । सर्वारिष्टविनाशाय तद्वत्स्यात् भृगुनन्दनः ॥ शुभांशे शुभवर्गे च शुभग्रहनिरीक्षिते । आयुष्मांध सुखी बातो दोषाल्पे गुणगौरवे ’ ॥ इत्यादि ‘पूर्वमायुः परीक्षेत पश्वालक्षणमादिशेत् । आयुर्हनि नराणान्तु लक्षणैः किं प्रयोजनम्’ | अनामिका पर्वमतिक्रमी भवेत् कनिष्ठिका वर्षशतं स जीवति । समेऽप्यशीतिर्विषमे च सप्ततिः वार्धहीनं खलु पाष्टिको भवेत् ’ ॥चतुर्दश: खण्ड: ] 56 श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् कनिष्ठिकांगुलीमूलात् रेखा गच्छति तर्जनीम् । अविच्छिन्ना विवर्णा चेत् शतमायुर्विनिर्दिशेत् ॥ पञ्चदीर्घ चतुर्हस्वं पञ्चसूक्ष्मं षडुन्नतम् । सप्तरक्तं त्रिगंभीरं विविस्तीर्ण प्रचक्षते ॥ बाहुनेत्रान्तरश्चैव हनुनासे तथैव च । कर्णौ चैव विशेषेण पञ्चदीर्घं प्रशस्यते ॥ ग्रीवा प्रजननं पृष्ठ ह्रस्व (?) जंघे च पूजिते । हस्वानि यस्य चत्वारि पूजामाप्नोति नित्यशः ॥ सूक्ष्मान्यंगुलिपर्वाणि केशदन्तनखत्वचः । पश्च सूक्ष्माणि चैतानि ते नरा दीर्घजीविनः ॥ कक्ष कुक्षिश्च वक्षश्च घ्राणं स्कन्धं ललाटकम् । पाणिपादतले रक्ते नेवान्ते च नखानि च ॥ तालुनिदाधरोष्ठाश्च सप्त रक्ताः प्रकीर्तिताः ॥ शिरोविशालो बहुधान्यभोगी उरोविशाल पराजितः स्यात् । कटीविशालो बहुपुत्रभोगी विशालपादो व्यसनी भवेत्तु ॥ एकरोमा भवेद्राजा द्विरोमा धनधान्यवान् । विरोमा चतूरोमा च अल्पायुर्निर्धनो भवेत् ॥ ४४१ ‘अंगुष्ठमूलप्रभवाश्च रेखाः पुत्रं दिशन्ति प्रमदा तद्वत् । अच्छिनदीर्घा बृहदायुषस्तु स्वल्पायुषः छिनलवप्रमाणा: ’ ॥ ‘दीर्घलिंगं दरिदं स्यात् हस्वलिंग महद्धनम् । कृशलिंगस्य राज्यं स्यादिति लिंगस्य लक्षणम् ॥ ४४२ नन्दी श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने चतुष्कलश्चतुर्लेवश्चतुप्किप्कुश्च तुम्समः । चतुर्दशसमद्वन्द्वश्चतुर्दंष्ट्रश्चतुर्गतिः ॥ कलाशब्दस्तत्सूचक रेखापरः । ‘मूलेऽङ्गुष्ठम्य वेदानां चतस्रस्तिस्र एव वा । एका द्वे वा यथायोगं रेखा ध्येया द्विजन्मनाम् ॥ इनि ’ ललाटे यम्य दृश्यन्ते चतुस्त्रिद्व करेखिकाः । चतुर्लेख: शतद्वयं शतं पष्टिस्तस्यायुर्विंशतिः स्मृतम् ॥ चतुष्किकु: - ’ किष्कुः चतुर्विंशत्यंगुलिः हस्तः । चतुष्कष्कुः पण्णव यंगुलोत्सेध इत्यर्थः ’ ॥ चतुस्समः चत्वारि - बाहुवृषणजानूनि चत्वारि समा यस्य सः । यद्वा बाहुजानुरुगंडा: समा यस्य सः || चतुर्दश समइन्द्र:- ‘भ्रुवौ नासापुटे नेत्र स्कन्धायोः च नृचुकौ । कृपरी मणिबन्धों च जानुनी वृषणौ कटी || • करो पादौ म्पिो यस्य समी स्यातां स भूपतिः ॥ चतुर्दष्टः- दष्टाः दन्तविशेषाः । चतुर्गतिः - सिंहशार्दूलगज वृषभाणां गतिरिव गतिः यस्य सः । ‘महोष्ठहनुनासश्च पञ्चस्निग्धोऽवयवान् । दशपद्मोदाहतिभिर्व्याप्ता द्विशुक्लवान ॥ ओष्टस्य महत्त्वं बन्धुजीवचिचफलारुणमांसलत्वं हनोस्तु परिपूर्ण- मांसलत्वं, नासिकाया दीर्घतुंगत्वम् । पञ्चस्निग्ध: – ‘चक्षुः निम्न सौभाग्यं दत्तस्निन भोजनम् । त्वयेन शयनं पाठनिम्न वाहनम् || केशस्त्रिम्धन स्वाराज्य ’ मिति ||चतुर्दश: खण्ड: ] श्रीवलानसगृह्यसूत्रम् ‘स्त्रिम्धनीलमृदुकुंचितास्तथा मूर्धजास्सुखकराः समं शिरः ॥ अष्टवंशवान् - ‘पृष्ठवंशः शरीरच हस्तपादांगुली करौ । • नासिका चक्षुषी कर्णौ प्रजनो यस्य चायताः ॥ इति k प्रजननस्यायतत्वमार्जवत्वमभिप्रेतम् - अतोऽविरोधः ‘दीर्घलिंगो दरिद्रस्स्या’ दित्यनेन । दशपद्मः मुखनेनास्यतालुजिहौष्ठस्तननखा: करौ पादौ च पद्मचिह्निताः । दशबृहत् उरोललाटश्रवणग्रीवाबाहंसनाभयः पार्श्वष्पृष्ठस्वराश्चेति विशालाः । ते सुखप्रदाः । त्रिभिर्व्याप्तः - ‘त्रिभिर्व्याप्तिश्च यस्य स्यात् तेजसा यशसा श्रिया ’ द्विशुक्लवान् द्वौ मातृपितृवंशौ यस्य परिशुद्धौ || तथा - अंगुष्ठपर्वमध्ये तु यवो यस्य विराजते । उत्पन्नभक्ष्यभोज्यम्तु स नरस्युखमेधते ॥ मत्स्ये शतं विजानीयान्मकरे तु सहस्रकम् । अंकुश कुंडल चक्रं यम्य पाणितले भवेत् || तस्य राज्यं विनिर्दिष्ट सामुद्रवचनं यथा ॥ इत्यादि प्रसंगादिदमुक्तम् । प्रकृतमनुसरामः । यस्मात्तद्गुणान्वितो (तं) वर्धयेत् ॥ ९ ॥ यस्मादित्यादि । यस्मात् - अरिष्टागारकरणादिलक्षणमुक्तं तस्मात्त- द्गुणान्वितं वर्धयेदित्यर्थः । स्मतेच शश्वत्पुत्रेण पितरो अत्यायन् बहुलं तमः । पिता ऋणाद्विमुच्येत पुत्रस्य मुखदर्शनान् । पुत्रेण लोकान् जयति श्रुतिरेषा सनातनी ॥ इति श्रुतिश्व ‘यावदेनं प्रजाऽनुगृह्णीते तावदक्षय लोकं जयती’ त्यादि । ‘ऋणमस्मिन् सन्नयति अमृतत्वञ्च गच्छति’ इत्यादि च । ४४ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न जायमाने मातुरुदकुंभं दक्षिणतः शिरोभागे स्थापयेत् ॥ १० ॥ । आयमान इत्यादि । इदं रक्षोहरणार्थम् । ’ आपो वै रक्षोघ्नीः ’ ति श्रुतिः । ततस्तूर्यन्तीं पत्तः निधाय ’ यथैव सोमः पवत’ इत्युदर- भिमृशेन ।। ११ ।। ततः इत्यादि । पत्तः - पादप्रदेशे । तूर्यन्तीं पुष्पिकारल्यामोषधिमिति भास्करः । वाद्यविशेषमिति केचित । जाते कुमारे द्वावामे अश्मनि परशुं तस्मिन् हिरण्यं स्थाप- यित्वा ’ अश्मा भव’ इत्यधरमुत्तरं करोति ।। १२ ।। शंग्य: व्यामः जैमिनि: जाने इत्यादि । जाते कुमारे तद्वनं पिता दृष्टाऽनृणां भवेत । नात्वा गांहिरण्यादीन दातुं तत्कालतोऽर्हति ॥ इनि ‘कुमारप्रसव नाभ्यामच्छिन्नायां गुलं तिलान् । वस्त्रं हिरण्यं गां वान्यं प्रतिगृह्य प्रदोषभाक् ( ) || इति ‘जातश्रा न दद्यात्तु पक्वान्नं ब्राह्मणेष्वपि । यस्माच्चान्द्रायणादेव शुद्धिर्भवति नान्यथा || अच्छिन्ननाभ्यां कर्तव्यं श्राद्धं वै पुत्रजन्मनि । आमेन हेनाssशौचान्ते अन्ननैव सुकारयेत् । सूतकं तु स्वकुल्यानामन्त्रदोष न विद्यते ’ ॥ इति ‘यावन्न छिद्यते नालं नावन्नाप्नोति सूतकम् । छिन्ने नाले ततः पश्चात् मृतकन्तु विधीयते ॥ दशदानादि दानानि जन्मकाले ददेत्पिता ’ ||चतुरंग: खण्ड ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ८४५ इत्यादि वचनैः हिरण्यादिना अभ्युदयं श्राद्धं कृत्वा गोमूहिरण्यादि यथेष्टं दद्यात् । प्रमवकालमाह श्रुतिः । यथा - छान्दोग्ये । ‘नस्मात्प्रजादशमासे गर्भ भृत्वा एकादशमनुप्रजायन्ते तस्माद्वादशं नाभ्यतिहरन्ति इति । स्मृतिरपि } ‘गर्भायानमारभ्य नक्षत्रे जननं भवत् । नवमे दशमे वापि द्वादशे वापि निश्चितम् || आधान समान्य प्रसवो द्वादशे यतः । विज्ञाय शुभनक्षत्रं तद्दत्यं विपश्चिता ॥ इति द्वावामे ‘अरिगाद्वारस्य वामपार्श्वे उपलिप्त स्थले अलंकृत्य तत्राश्मानं निधाय तदुपरि परशुं तदुपरि हिरण्यं च निधाय । तस्योपरि अंगादंगा’ दिनि कुमारमेकया स्त्रिया धारयेत् ॥ १३ नम्योपरीत्यादि । नत्योपरि - हिरण्यादेरुपरि । अन्यया वा धारयेत् । एकया मात्रा तमद्भिरभ्युभ्य तिल देव पद्यम्य इति सनिलमक्षतं मुन्यांधाय औपासनमरण्यां निर्हरति ॥ १४ ॥ तमित्यादि । औपासनमण्यां निहेति । स्वकीयमोपासनामि अरण्यां समारोपयेत् । स्मृत्यन्तरे ‘मृतके मृतक चैव अशक्त श्राद्ध भोजन । प्रवासादिनिमित्तेषु हावयेन तु हापयेत् ॥ इति ननु–’ संख्यां पञ्चमहायज्ञान न त्यजेत्स्मातकर्म च । नमध्ये हापयेदेषां दशाहान्ते पुन क्रिया || इति जाबालिस्मरणात् सूतकादी सन्ध्यादीनां त्यागस्संभवतीति चेत न– ‘सूतकं मृतक चैव सन्ध्याकर्म न सन्त्यजेत् । मनसोच्चारयेन्मन्त्रं प्राणायाममृतं द्विजः ॥ इति ૪૪૬ पुलस्स्य: जातकणिश्च संवत: – श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं ‘सन्ध्यामिष्टि चरुं होमं यावज्जीवं समाचरेत् । , न त्यजेत्सूतकं वापि त्यजन् गच्छत्यधो द्विजः ॥ इति ‘सूतके तु समुत्पन्न स्मात कर्म कथं भवत । पिंडयज्ञ चरुं होममसगोत्रेण कारयेत् ॥ इति ‘दशररात्रेण शुद्धयेत्तु वैश्वदेवविवर्जितः । होमस्तत्र तु कर्तव्यः शुष्कान्नेन फलेन वा । १ पञ्चयज्ञविधानन्तु न कुर्यान्मृतिजन्मनोः ॥ इत्यादिबहुवचनबलात् तत्प्रतिपादितरीत्या तेषां कर्तव्यत्वावगमात् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचितं श्रीवैखानसमूत्रव्याख्याने नात्पर्यचिन्तामण तृतीयप्रश्नं चतुर्दश: खण्ड: ।अथ पञ्चदश: खण्ड: 204 कुल्ल्यां कपालमारोग्य वृषभगपिंड जातकाणिं साधयेत् ॥ १ जातकाग्नेरुत्पत्तिप्रकारमाह कुल्यामित्यादिना । जातकाम्युत्पत्ती वृषभ- शकपडानि मुख्यानि । अथ वा गोमयशक्लानि कपाले निवाय अवस्नादसि प्रज्वलयंत सम्यक ताते कपाले तस्मिन निक्षिप्तेषु तेष्वग्निविविति स जानकानिः । · नमित्यनेन नमनमुत्तपनीयमित्युदाहरन्ति ॥ २ तमेनमिति । तं कपालाविस उत्त्पनाभिरिति केचिदन्ति । यदा- “दन समारोप्य पुनः । पुनम्ती तु वहिरुनपनः स्मृतः इति वृद्धवसिष्ठस्मरणात् दमेष्वारोपितरोडामः उच्यने तेनैव दद्यात् ॥ ३ ॥ तेनैवेत्यादि । पिडाका 11 निवेत्युक्तम् । अरिगारे अपघात | एवोत्तपनाभिः । पदानम् । अम्यन्तराकापरिहारार्थ द्वारस्य दक्षिणतो निधाय अंगावर्णे परिस्तीय कणसपपैः हस्तेन ५ शण्डे रथ: - ‘अयशण्डो नक: आलिखन्निलिखन् ‘अर्यम्णः - + ‘आन्त्रीमुखः केशिनी: एवान् मतैतान एवान् भतैतान पूर्व एषां मिश्रवाससः www. • नत्तचारिण:- निशीथचारिणी - तामां त्वं + ‘अयन्ते योनिः मम नाम ’ इति व्याहृतीय हुत्वा प्रक्षाल्य पाणि- मवनीमालभ्य ‘यत्तं सुशीम ’ इति मेवायें घतं करोति ॥ ७ ॥ Fra श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यविन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने द्वारस्येत्यादि । तमग्निं अरागारस्य दक्षिणपाचे निधाय कणसर्षपैः–नण्डुलश- कलानि कणान्युच्यन्ते । सर्पपा : प्रसिद्धाः । देवनान्तरपरत्वात् रक्षोहरणार्थ- त्वाच्च कणसपैरित्युक्तम् । पाणि दक्षिणपाणिम । अपनी आलभ्य - पश्चिमतः भूमि स्पृष्ट्रा । बाह अम्नः वचा पथ्या हिरण्यं मधु सर्पिरिति मेधाजननानि भवन्ति ॥ ५ ॥ ब्राह्मीघृतं पयो चचादिक चामनन्ति ॥ ६ ॥ ब्राह्मीत्यादि । पूर्वोक्तं घृतं करोतीत्युक्तविशिनष्टि ब्राह्मीघृतमिति । ‘ब्रा’ मुडी चचा रोटी पिप्पली मधुसंयुतम् । सतरात्रप्रयोगेण किन्नरम्वरमुच्यते ॥ इत्यादि सुवर्ण दर्भेण बद्ध्वा अन्तर्धाय घृतं ‘भृचः’ इति प्राङ्मुखं प्राशयति ॥ ७ ॥ सुवर्णमित्यादि । आम्योपरि धारयन्। केवलघृत वा ‘भृऋच ’ इति चतुर्भिः प्राङ्मुखं प्राशयति । सुवर्णस्पृम्यथा स्यात् तथा कुर्यात् । इनि करणमा व्याहृत्येति चेत न । ऋगादित्वेनोक्तत्वात् चतसृभिः । मन्त्रपाटे पठितत्वाच | + नित्यं सायं प्रातरेवं अहहत्या मेधायै पाययेत् ॥ ८ ॥ उष्णशीताभिरद्भिरेनं स्नापयित्वा ‘क्षेत्रियै त्वा’ इनि नीत्वा ‘या देवी रिति मातुरंके स्थापयित्वा ‘तासां त्वा’ इति स्तनों प्रक्षाल्य ‘अयं कुमार ’ इति दक्षिणादि पाययेत् ॥ ९ ॥ उष्णशीताभिरित्यादि । पित्रा मातृज : कार्य: । ‘अर्धो वा एष आत्मा यत्पत्नी तिश्रुतेः । ‘आपो हविष्णु ’ इति न्यस्तमुदकुंभं शोधयित्वा नित्यं सायं प्रातरादधाति ॥ १० ॥पञ्चदश: खण्ड: श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् re आप इत्यादि । न्यस्तो कुंभे जल सायं प्रातर्विसृज्य नूतनजलेनापूर्य ‘आपो हविष्विति पूर्ववत् स्थापयेत् मन्त्रलिंगवलान | स्थापनस्याप्ययमेव £ मन्त्रः । अत्र बोधायनः । ब्रह्म जज्ञान’ मित्यश्री कुंभमुत्थापयति ‘भूर्भुवस्सुव’ रित्यथनमप्सु विसर्जयति ‘समुद्र वः प्रहिणोम्यक्षिता स्वां योनि ’ मिति (१) । तथैव घृतप्रान्तं कर्म कृत्वा नात्या औपासननिईरणादिकं करोतीत्यके || ?? || केचिन ॥ तथेत्यादि । औपासनानिहरणादिकं जातकर्म होमानन्तरमिति जाबालि: + ‘गर्भावानं पुंसवन सीमन्न जातकर्म च । . नामकर्म च तत्काले विहितत्वात्तदा चरेत् ॥ इनि ‘जन्मनोऽनन्तरं कार्य जानकर्म यथाविधि । देवदतीतकालचे अतीत सूतक भवेत् ॥ इति तृतीये पञ्चमे सप्तमे नवमे चाह्नि शयनादिकं शोधयति ।। १२ तृतीय इत्यादि । अनेनैव वस्त्राद्यास्तरणादिशोधनं व्याख्यातम् । अहि इत्युक्तत्वान - न रात्री । कुमारे जाते ’ इत्युक्तत्वात् न स्त्रीणामेष क्रमः । मनु: - . " प्राङ्नामकरणान्पुमा जानकर्म विधीयते ॥ इति शंलरच - ‘पुत्रे जाते च मधुर्युपविष्टमधुसर्पिर्भिः मन्त्रितं त्रिवृत्प्राशनं सुबर्णान्त- रितयानामिकागुल्या मेधामिक ब्राह्मणस्य करो’ तीति (2) । सप्तमे दिने विशेष : - नारदः 57 जननात्तमे वाऽह्नि मृत्युरायाति हिंसकः । तद्दिने चैव रक्षैव कर्तव्याऽऽयुर्विवृद्धये ॥ सायाह्ने पूजयित्वा तु विघ्नेश बहुभक्षणैः । यमं मुसलहस्तच्च ताडयन्तं कवाटके || sta अंगिरा: - श्री श्रीनिवासमति कृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने प्रोत्सार्य वैदिकैर्मन्त्रैः नालपत्रम् सकर्णकः । ग्रामाद्वहिर्विकृष्यामि गोघण्टाभिम्सुशब्दयेत । इति ‘सूतिका वासनिलयात् जन्मदा नाम देवता । तम्या योगनिमित्तार्था शुद्धिर्धामनि कीर्त्यते ॥ इति ’ षष्ठी निशा तु विज्ञेया जन्मनोऽत्र विशेषतः । रात्रौ जागरणं कुर्यात जन्मदानां तदा बलम् || पुरुषारशस्त्रहस्तैश्च नृत्तगीतंश्च योषितः । रात्रौ जागरणं कुर्युः दशम्यां तत्र सूतिकाम्’ || इति ‘जन्मतः पञ्चमं तारं याते चन्द्रे शिशु पिता । भूपभूषणैश्चैव पञ्चायुत्रसमन्वितैः ॥ इति , इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्त्ययज्यना विरचितं श्रीवैग्वानससूत्रव्याख्यान तात्पर्यचिन्तामणी तृतीयप्रश्नं पञ्चदश: खण्ड: ।अथ पोडश: खण्ड: अथ वान्तुनन्तं व्याख्यास्यामः || १ || अथेत्यादि । अथ आशौचारगमनानन्तरम् कर्तव्यमिति शेषः यद्वा- अस्पृश्यम्पर्शदोषापनोदनानन्तरम् । वास्तुसवनं वास्तुपुरुषमुद्दिश्य क्रियमाणं यज्ञम् । सर्वशुद्रर्थं वा सवनम् । ‘वानी वास्तुपुरुषः भूदेवी च तथा स्मृता । वास्तुसवनं भृमियज्ञमिवार्थी वृथा विदुः ॥ इति व्याख्यास्यामः वास्तुपुरुषजादिक संकोचन अन्यद्विम्तेरेणेति भावः । नवे वास्तुन्युपिनेऽपि मृतकतकयोः वापयिता मृण्मयानि भाण्डानि पुराणानि त्यक्ता नवानि परिगृह्य अन्यान परिच्छदान् यथोक्तं शोधयित्वा निवसे ॥ २ ॥ नवे वास्तुरीत्यादि । नवे –गृहे । उति आशौचादिदोषदुष्ट चिरोषितऽपि गृहे । मृतकप्रकोपयित्वा । सूतप्रेतयोरिति सामान्ये- नोक्तम। स्मृतिषु विशेषोऽवगन्तव्यः । सूतक मृतक चैव वपनं दशमेऽहनि । वपन यो न कुरुते सूतके दशमेऽहनि || स्वस्थाः पितरस्तस्य पतन्ति नरके ध्रुवम् । मायें यस्य तु गर्भिण्यौ एका भार्या प्रसूतिका || अपने नैव कुर्वीत जातकर्मादि कारयेत् । वपन यस्तु कुरुत सुनके दशमेऽहनि ॥ स्वर्गस्थाः पितरस्तस्य च्यवन्ते नात्र संशयः । उदन्वदम्भसि स्नानं नखश्मश्रुनिकृन्तनम् ॥ ४५२ श्री श्रीनिवासमसिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अन्तर्बल्याः पतिः कुर्वन् व्रजेत्स नरकं ध्रुवम् । मृतौ पित्रोर्द्विनः कुर्यात् गर्भवानपि वापनम् || पश्चात्प्रसूतौ पल्याश्च तच्छेषं कंशधारणम् । मातापित्रोर्मृताब्दे तु वपनं नैव कारयेत् ॥ पश्चात् प्रसूतौ पन्याश्च तत्रापि दशमेऽहनि ’ || ‘गयायां भास्करक्षेत्र मातापित्रोर्गुरो मृतौ । [ तृतीय प्रश्न आघाने सोमयागे च वपनं षट्सु वै स्मृतम्’ || चौलाद्विवाहात् षण्मासं क्षौरकर्म न कारयेत् । तत्कर्म जन्मनक्षत्रे षोडशाब्देऽपि नेष्यत ॥ ’ षष्ठाब्दे षोडशाब्दे च विवाहाब्दे तथैव च । अन्तर्वत्न्याञ्च जायायां क्षौरकर्म विवर्जयेत’ | मातापितृपितृव्याणां मानुलाग्रजयो मृतौ । धशुराचार्ययोरेषां पत्नीनाञ्च पितृष्वसुः || मातृष्वसुः भगिन्याश्च गर्भवानपि वापयेत् । ज्येष्ठस्य चानपत्यम्य मातुलस्यासुतस्य च ॥ अपुत्रस्य पितृव्यम्य श्वशुरस्याप्यसन्ततः । भ्रवर्ज कोष्ठलोमानि वर्जयित्वा शिवामपि || केशांस्तु वापयेन पित्रोर्मरणे गर्भवानपि । मृतावपि कनिष्ठानां वपनं श्रनिचोदितम् ॥ मृतावनुपनीतानां संस्कर्ता न कदाचन ॥ एतानि वचनानि मातृपितृदीक्षासहितम्य गर्भवतो ब्रह्मचारिणः अना- मन्नस्य च विषये न प्रभवन्ति । ‘अन्नर्वताऽपि कर्तव्यं पित्रोर्वपनमेव च । Tana safe कम ||षोडश: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् मातामह्यां पितामझां मातुले पूर्वजे मृते । श्वश्रूश्वशुरपत्नीषु गर्भवानपि वापयेत् ।: तीच न वपेत्पत्रोर्वपेत्कर्ताप्यगोचर: ’ ॥ इति ‘मातुदीक्षान्तरे मध्ये पिता मरणमाप्नुयात् । दहनादिकियां कुर्यात् वपनं नैव कारयेत् ’ ॥ ४५३ इतीदमकृतसपिंडीकरणविषयम् । ‘मपिंडीकरणान्तं वा चरेदेतत्पितृव्रत’ मिति । वचनात् । किश्च । ‘कृते सपिंडीकरणे च पित्रोः न ब्रह्मचर्यं परिरक्षणीयम् । नद्रक्षणञ्चापि महत्फलं स्यात् निर्वर्तन न स्खलनेऽपि दोषः ॥ इति षण्मासान् वर्जयेत् क्षौरं तैलतांबूलयोषितः । ज्येष्ठादीनां मृतिप्राप्तौ मातापित्रोस्तु वत्सरम् || प्रमीतौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । न दैवं नापि पित्र्यच्च यावत्पूर्णो न वत्सरः ॥ स्नानश्चैव महादानं स्वाध्यायञ्चाग्निपूजनम् । प्रथमेऽब्दे न कुर्वीत महागुरुनिपातने ॥ कृते सपिंडीकरणे न पित्रोर्ब्रह्मचारिणः । ‘अनुप्तकेशो यः पूर्वं स द्वितीयतृययोः || पञ्चमे सप्तमे वाऽह्नि दशमे वापि वापयेत्’ । श्वशुश्वशुरनाशे तु पूर्व पत्नी मृता यदि ॥ आशौचं दिनमात्रन्तु वपनं नैव कारयेत्’ । ‘दुष्कृतं हि मनुष्याणां केशमाश्रित्य तिष्ठति ॥ ४५४ श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने गृह:- तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सर्वतीर्थेषु वापयेत् ’ ॥ इति ‘सूतिका संगवादूर्ध्वं मुद्द्रपिष्टादिलेपनैः । शीतोष्णाभिः स्नापयेत्तां बहुशश्वान्यवाससः ’ ॥ इति मृण्मयानि पुराणानि भाण्डानि त्यक्ता नवानि परिगृह्य ’ अत्य- न्तोपहतानि नवान्यपि परित्येजेदित्यर्थः । अन्यान् परिच्छदान्-रत्नसौवर्णादीन् यथोक्तं । धर्मोक्तप्रकारेण शोधयित्वा यथा- ‘रत्नसौवर्णरजताश्ममयान्यद्भिः शोधयति अम्मौ वा स्पर्शयेत । ताम्रत्त्रपुसी सायसाद्यान्याम्लवारिभि: दारुजातानि दन्तजातान्यत्यन्तोपहतानि तक्षयेत्, अल्पोपहतानि धावयेत् । यज्ञपात्राणि दक्षिणहस्तेन मार्जयेत् उपहतानि क्षालयेत् । चर्ममय संहितानि वस्त्राणि शाकमूलफलानि च प्रोक्षयति । उपहतानि क्षालयेत् । घृतादिद्रवद्रव्याण्युत्पूय दर्भोल्कं दर्शयति । कौशेयान्यरुप्करैः - ( निधूननाद्यैरित्यर्थः ) अंशुपट्टानि श्रीफलैस्सवारिभिः शखद्रव्यगोशृंगाणि सर्षपैः सवारिभिः मृण्मयानि पुनर्दाहेन । ( अत्यन्तोपहतानीत्यर्थः ) गृह मार्जनोपलेपनाप्सेकैः भूमिं खननादन्यमृत्पूरणात् गोवासनामार्जनाद्यैश्व शोधयेत् । गोतृप्तिकरं भूगत नोयं दोषविहीनं सुपूतम् । यावता गोतृप्तिः नावन्मात्रमित्यर्थः । भृगतमित्यनेन वर्षधारादीनां निषेध: । ‘दिव्या आपो अशान्ता ’ इत्यादि श्रुतेः । (सुपृतम्) वाक्शस्तं वारिर्निर्णिक्तमदृष्टम् । वाक् शस्तं वाचा यत् शस्यते तत् सुतरां पवित्रम् । वारिनिर्णिक्तमदृष्टम् । योषिदास्यं कारुहस्तः प्रसारितपण्यश्च सर्वदा शुद्धम् । शकुन्युच्छिष्टं फलमनिन्धम् । मशकमक्षिकादिलीनं तद्विपुषब्ध न दृष्याणि । वाय्वग्भिसूर्यरश्मिभिः स्पृष्टश्च मेध्यम् । आतुरे बाले पचनालये च शौच न विचारणीयम् । यथाशक्ति- स्वात् ’ इति । अत्र बोधायनः ‘तेजमानान्तुच्छिष्टानां गोशकृन्मृद्भस्मभिः परिमार्जनमन्यतमेन वा । ताम्ररजतसुवर्णानां तच्छुद्धयैव । मृष्मयानांमन्त्राणां (?) दहनं दावानां तक्षणं वैणवानां गोमयेन फलमयानां गोबालरज्ज्वा कृष्णाजिनानां बिल्क्तण्डुलै : कुतपानामरिष्टैरुर्णानामादित्येन क्षौमाणां गौरसर्षपकल्केन मृदा चेलानां चेलवच्चर्मणां चेलंवदुपलमणीनां दारुवदस्थीनां क्षौमवत् शस्वशृगशुक्ति दन्तानाम् इत्यादि । -षोडश: खण्ड: ] स्मृत्यन्तरे - मनुः श्रीमानसगृह्यसूत्रम् कालोऽग्निर्मनसः शुद्धिरुद्रकाद्युपलेपनम् । ‘अविज्ञातञ्च भूतानां षढ़िषं शौचमुच्यते । नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पथ्यं यच्च प्रसारितम् || ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यं नित्यं मेध्यमिति श्रुतिः । वत्सः प्रखवणे मेध्यः शकुनिः फलशातने ॥ स्त्रियश्व रतिसंसर्गे वा मृगग्रहणे शुचिः । आक्राश्शुचयस्सर्वे वर्जयित्वा सुधाकरम् || अदृष्यास्सततं धारा वातोद्धूताश्च रेणवः । अमेध्येषु च ये वृक्षा उप्या: पुष्पफलोपगाः ॥ तेषामपि न दुप्यन्ति पुष्पाणि च फलानि च । चैत्यवृक्ष चितिं यूपं चण्डालं वेदविक्रयम् ॥ एतानि ब्राह्मणः स्पृष्ट्रा मचेलो जलमाविशेत् । आत्मशय्यासनं वस्त्रं जायापत्यं कमंडलुः || आत्मनश्शुचिरेतानि परेषामशुचिर्भवेत् । आसनं शयनं धान्यं नावं पथि तृणानि च ॥ चण्डालपतितस्पृष्टं मारुतेन विशुद्धयति । दिवादित्यैस्तु संस्पृष्टं धान्यं मूलं फलादि वा ॥ प्रक्षालनेन शुद्धयेत्तु परित्यागान्महीमयम् । स्वलक्षेत्रेषु यद्धान्यं कूपवापीषु यज्जलम् || अभोज्यादपि तद्भोज्यं यच्च गोषु गतं पयः ’ ॥ ’ त्रीणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन् । अदृष्टमद्विनिर्णिक्तं यच वाचा प्रशस्यते ॥ xxx ४५६ श्रुति: - आदिपुराने - शंख:
श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्र आपः शुद्धा भूमिगता वैतृष्ण्य यासु गोर्भवेत । अव्याप्ताश्वेदमेध्येन गन्धवर्णरसान्विताः । ॥ इति ‘शुचिकामा हि देवाः श्रद्दधाना हविर्जुषन्ति ’ ॥ इति ‘कांस्यायस्ताम्ररौप्याणि त्रपुससायसानि च । प्रक्षेप्तव्यानि तान्यमौ यथावद सहोदर : ( 2 ) ॥ इति ‘सूतिकोच्छिष्टभाण्डस्य सुरामद्यहतस्य च । त्रिस्सप्तमार्जनाच्छुद्धिः न तु कांम्यस्य वा पुनः ’ ॥ देवरात: ‘तेजसां विण्मूत्ररेतोऽसुक्कुणपादिभिः चण्डालमृतिकोद क्यापति- तादिभिश्चिरकालमुपहतानाममिसंयोगेन द्रवीकरणं स्वल्पकालोपहतानां परिलेखनं, ततोऽत्यल्पकालोपहतानां परितापनं स्पर्शमकारणे : एकविंशतिकृत्वो मार्जनश्च प्रक्षालन मिति । " कपिल: - मन:- बेबल: – ‘हेतुताश्च रजत कांस्यास्त्र पुसीमकाः । " एते च तैजसाः प्रोक्ता यतस्ते तेजसोद्भवाः ॥ इति ‘रजस्वलामुक्तकाम्यं चतुर्थेऽहनि भस्मना । विस्सप्तकृत्वस्संसृज्य गोमूत्राम्नेस्तु धारणात् ॥ लेखनेन च शुद्धिस्यान्निरपेक्षमिति श्रुतिः । पूर्यावमूत्र मांसासृक्पुराभिश्शुक्रशोणितः । मृद्दारूपलापात्राणि संस्पृष्टानि परित्यजेत् ॥ इति ‘अद्भिस्तु प्रोक्षण शौच बहूनां धान्यवाससाम् । प्रक्षालनेन त्वत्पानां अद्विश्शौचं विधीयते ’ ॥ इति और्णकौशेय कुनपपट्टक्षोम दुकूलजाः । अल्पशौचा भवन्त्येते शोषणप्रोक्षणादिभिः । प्रोक्षण संहतानान्तु बहूनां धान्यवामसाम् ’ ॥ इदमस्पृष्टविषयम् ।षोडश: खण्ड: । श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् ’ दिवाकीर्त्यादिसंस्पृष्टं धान्यं वस्त्रादि वा तथा । प्रक्षालनेन शुद्धयेत परित्यागान्महीमयम् । शयनासनयानानां सहतं शौचमिष्यते । ॥ इति यानं शिविकोपशय्यादेः उपलक्षणम् । ४५७ सुमन्तुः – मनुः अपरार्के 58 ‘द्रोणाल्पं क्षालयेद्धान्यं अधिकं प्रोक्षणात् शुचिः । तंडुलस्याप्येवमेव प्रस्थादर्वाक् परित्यजेत् ’ ॥ इति ‘चतुर्भिः कुडुवैः प्रस्थ तैश्चतुर्भिः तथाऽऽदकम् । आढकानां चतुर्द्रोणं तैश्चतुर्भिश्व खारिका || एतान्यपि च चित्राणि कौसुभानि यथाक्रमम् । विंशत्येकादश त्रीणि सुबहूनि सृता पृथक् ( ? ) || ‘चेलवच्चर्मणां शुद्धिः वैदलानां तथैव च । शाकमूलफलानाञ्च धान्यवच्छुद्धिरिप्यते ’ ॥ उदुंबरवटाश्वत्थप्लक्षमंत्रत्वचस्तथा । भस्मना च मृदा चैव त्रिफलैः चन्द्रतिश्शुचिः ( ) | कौशेयाविकयो रूपैः कुतपानामरिष्टकैः । श्रीफलैरंशुमानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः || क्षौमवत् शखशृगाणामस्थिदन्तमयस्य च । शुद्धिर्विजानता कार्या गोमूत्रेणोदकेन च ॥ प्रोक्षणात्तृणकाष्ठश्च पलालश्चैव शुध्यति । मार्जनोपाजनै वेश्म पुनः पाकेन मृन्मयम् ’ ॥ इति ’ चण्डालादिभिरालब्धं तृणं काष्ठं क्षितिस्थितम् । जलार्कदर्शनाच्छुद्धं निशि च प्रोक्षणेन तु ॥ शिलाकाष्ठेऽतिविस्तीर्णे स्थित्वाप्यशुचिना सह । न भवेत्स तु स्पृष्टो (?) कटप्रस्तरणेषु च ॥ इति शातातपः
पराशरः अंगिरा: - वेबल: श्री श्रीनिवासनजिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं ‘मार्जारमूषिकैर्बम्धं फ्यो दधि घृतं सकृत् । उद्धृत्यैव तु तन्मानं शेषं भोज्यं प्रकीर्तितम् ’ ॥ इनि ‘बालैर्न कुलमान रैरनादेरशितं यदि । चेलदर्भोदकैः (१) प्रोक्ष्य भोज्यं भवति तत् क्षणात् ’ ॥ इति ‘आम मांसं वृतं क्षौद्रं स्नेहच फलसंभवम् । अन्त्यभाण्डस्थिता येते निष्कान्ताः शुचयो मताः ॥ ‘द्रोणधान्यरूपकान्नजलस्य च गुडस्य च । नाना शुद्धिः परित्यागात् चण्डालस्पर्शने भवेत् ’ ॥ इनि श्रीसूत्रम् – ‘विप्मूत्राभ्यां बहुपो न दूप्याः । परस्याचामतस्तोयविन्दुभिः भूमौ निपत्योद्गतैः पादस्पृष्टैराचामयन्नाशुद्धिः स्यात् ’ । इति अत्र बोधायन: - ’ स्पृशन्ति बिंदवः पादौ य आचामयतः पुरा । १ न तैरुच्छिष्टभावः स्यात् तुल्यास्ते भूमिसा’ || इति भूमि यज्ञनेष्ट्रा निवसेत् । भूमियज्ञप्रकरणत्वात् देवयजनादियोभ्यता- संपादनार्थ पूर्वसंस्कारभृता वास्तुपुरुषलक्षणं वास्तु परीक्षा चोच्यते ॥ काश्यपीये । अथ पूर्वसंस्कारम् । वास्तुपुरुषं ज्ञत्वा मर्माणि परिहृत्य अन्यत्र पूर्व म्वनित्वा शल्यान्यपोमारभेत । द्वौ वास्तुपुरुषावचलात्मकश्चलात्मकश्चेति । अचलस्तत्व भूमिष्ठः प्राकुलिरा: भूमिममांगोऽधोमुखः । तम्योपरि परः सवनत्रयार्धरात्रेषु उदक प्राम्याम्यशिरा भृत्वा उत्तानाननो नित्यं चरति । अथवा मध्याह्न प्राच्यां सायाह्ने दक्षिणतो निश्यर्धे पश्चिमे प्रातरुत्तरश्शिरस्तस्येति केचित् । तस्मात्तद्रुबाहु- हृदयप्रदेशेषु गर्भालयमन्यत्र सन्धिस्थानानि सर्वाणि अन्यदेवाधिष्ठित (ष्ठित) देश कुर्यात् । संधिस्थानानि सर्वाणि गृहं प्रति वर्जयेत् । मेदूनाभिसंघीन् परि- हृत्योर्वोदरे प्रासादं कारयेत् । कोर्परजंघाहस्तनस्वकर्णाक्षिमर्माणि सर्वाणि परिहृत्य यज्ञे प्रधानाग्मिं स्थापयेत् । एवं ज्ञात्वोद्दिश्य सर्वसमं चतुरश्रमाहरेत । अध्यर्धायाम भौतिकं द्विदीर्घायामं राक्षस किश्चिद्धीनमासुरं किञ्चिद्दीर्घ पैशाच- मिति । मतः सर्व समचतुरश्रं मण्डलं वा दण्डेन समुपकल्प्य स्वानयेत् ।षोडश: खण्ड: ] ४५९ खननात्पूर्वं भामिनीं कर्तारं वान्यं तलैशान्यां स्थितं ‘वदस्व ’ इत्युक्ता तदुक्तेना- क्षरेणोपलक्षयेत् । तत्र अकचटतपयशवर्गैः रक्तकृष्णश्वेतनील चित्रश्यामासित- कपिलवर्णाः लोहांगारभसितेष्ट काद्रुमसंच योपलरलसुवर्णानि तत्रेति ज्ञात्वा स्पृष्टां गैरपि लक्षयेत् । शिरः कंडूयने पुरुषार्धप्रमाणेऽस्थिशल्यं मुखे हस्तद्वये दारुशल्यं ग्रीवायां हस्तत्रये कालशृंखलं ऊर्वोः हस्तद्वये सार्धे पश्चाद्यवयवं हस्तयोः जानुमात्रात् खट्टापादं बाह्वोर्हस्तत्रये शलाकां दक्षिणहस्ते वितस्तिमाले हस्त्य - वयवं कर्णिकार्यादधः पादे अष्टांगुले चर्मजं अंगुष्ठे खेटकावयवं सक्थिन लोहपात्र (गैरिकं लौहपात्र) कनिष्ठिकायामष्टांगुले कांस्यमन्येषु हिंगुलिकमिति । यदंग स्पृष्टं तस्यांगे वास्तुपषस्य सशल्यम् ( ? ) । विधूनन ( सूचन ) वीक्षणाद्यसकृद्यत्र तत्त्रास्थिशल्यमिति ज्ञात्वा शल्यदर्शनात् तत्सर्वं स्वानयेत् । खननकाले कृमिकीटपतंगसंकुले सर्पमूषिकवृश्चिकादिदर्शने खनकांगपतने भ्रमणे खननभेदे त्सरुभंगे चाद्भुतदर्शने भयातंक मरणादयो भवन्ति ’ इति । खिले च वास्तु होमं समुद्दिश्य वास्तुपुरुषस्वरूपादिकमुच्यते । ‘कल्पयेद्वास्तुपुरुषं दशतालेन मानतः । आलये गोपुरे चैव मण्डपे चांकणेऽपि वा ॥ यावत्तोरणमुद्दिष्टं तावत्तस्याङ्गमुच्यते । इत्यारभ्य ‘वास्तुपुरुषञ्च तन्मानं कल्पयित्वा विचक्षणः । कुंड श्रामणकं तत्र पूर्वोक्तेन विधानतः ॥ कुक्षिप्रदेशे कुर्वीत धनधान्यविवृद्धये । बाहुप्रदेशे कुर्वीत पुत्रपौत्राभिवृद्धये ॥ नाभेरधः प्रदेशे तु वास्तुकुण्डं न कारयेत्’ || इति अत्र ‘दशतालेन मानत: ’ इति वचनात् देवयजनार्थं गृहीतभूमिं दशधा विभज्य अधः कायार्थमर्थं विसृज्य ऊर्ध्वेऽग्निकुंडानि कल्पयेत् । ‘द्वौ वास्तुपुरुषो ज्ञेयौ चलाचलविभागतः । प्राकुछिरोऽधोमुखो मुख्यो भूमिस्थस्स तु सर्वदा || ૪૬૦ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं सस्था रुद्रदेहात्मा शर्व इत्यभिधीयते । तस्योपरि च यश्शेते चलसर्वप्रभुर्वरः || मध्याह्ने प्राक्शिराशेते स साये दक्षिणामुखः । निश्यधे पश्चिमशिराः प्रातरुत्तरदिक्छिरा : || सदाऽम्बरमुखो भूत्वा संक्रमेत्संक्रमात्मकः । एवं संकल्प्य मनसा वास्तुहोमं समाचरेत् ’ ॥ इत्यादिवचनैः प्रातःकाले वास्तुहोमकुंडं कर्तव्यमिति ज्ञायते । भाव- सभ्यञ्च मध्याह्ने सभ्याहवनीयौ पौंडरीकञ्च । ‘पितॄणाममि ’ मिति श्रुतेः ‘अपरा पितॄणामिति वचनाच्च अपराह्णेऽन्वाहार्यपचनः कार्यः । उदयात्पूर्वं गार्हपत्यम् । दिगन्तरे वास्तु होमश्वत्प्रायश्चित्तं विधीयते । यथा – 1 काश्यपीये । ’ ऐन्द्रे वास्त्वमिसंस्थानं कुर्यात् । ऐन्द्रं वैष्णवं हुत्वा विप्रदशक भोजयेत् । एवमेवान्यदिकस्थाने तत्तद्दिग्देवदेवत्यं वैष्णवञ्च हुत्वा होममारभेत । गर्भालये विमाने वा निम्न बिले कपाले छुल्ल्यां वा बास्नुहोम यदि कुर्यात् आग्नेयं वैष्णव प्राजापत्यं व्याहृत्यन्तं हुत्वा पुनस्सम्यगाचरेदिति । अतस्तत्र तत्तत्काले कर्तव्यम् अन्यथा विरोध: । मुख्यत्वेन प्रधानामिपरतया काश्यपेनोक्तम् । सर्वाभिपरत्वेन भृग्वादिभिरुक्तम् । , यस्माद्वास्तु मवनेन शुद्विर्वस्तूनाम् || ३ || यस्मात् वास्तुपुरुषपूजापर्यमिपुण्याहादिशुद्धिबाहुल्यात् वास्तुसवनेन होमेन सर्ववस्तूनां शुद्धिः । अत्र वस्तुशब्दो देवविम्बादिसर्ववस्तुपरः । नम्माद्वास्तुयज्ञः कर्तव्यः । अथ वास्तु होमार्थकुंडविधिः । अर्चनाधिकारे – ‘नामेरधस्तात्सर्वत्र अमिकुंड न कारयेत ’ ॥ इत्युक्ता ’ एवं चलात्मके रूपं तत्तत्कालश्च रूपितम् । ऊर्ध्वभागे तथा कुर्यात् मृद्भिर्वा सिकतामयम् ॥वोडश: खण्ड: श्रीवासगृह्यसूत्रम् द्वादशांगुलमुत्सेधं द्वात्रिंशद्विस्तरायतम् । चतुरश्रं समं कुर्यान्मध्ये निम्न कारयेत् ॥ तावद्गाढञ्च तस्यैव द्वादशांगुलमुच्यते । तस्मादधो बहिर्वेदिः द्विचत्वारिंशदंगुलैः || उत्सेधं भागमुद्दिष्टमूर्ध्ववेद्या विधानतः । मध्यवेद्यास्तु विस्तारं पचांगुलमिति स्मृतम् ॥ तस्मादधो बहिर्वेदि : पञ्चाशत्समुदाहृतम् । उत्सेधं भागमुद्दिष्टं विस्तारन्तु द्विगोलकम् || तस्य दक्षिणभागे तु ब्रह्मस्थानं प्रकल्पयेत् । षोडशांगुलमायाममुत्सेधं चतुरंगुलम् || तस्य पश्चिमभागे तु पितृस्थानं प्रकल्पयेत् । पोडशांगुलमायाममुन्नतं गोलकं भवेत् ॥ शूर्पाकारञ्च कृत्वा तु दक्षिण प्रकल्पयेत् । उत्तरे सोममुद्दिश्य षोडशांगुलमायतम् || भागोन्नतं प्रकुर्वीत समवृत्तं विचक्षणः । वेदिप्रमाणं कर्तव्यं सीवनिक्षितक्षचन्द्रवत् ( ) || एवं श्रामणकं कृत्वा पश्चादमिच साधयेत्’ || इति कुक्षिप्रदेशे कुर्वीत इत्यादिकमविणाप्युक्तम् । आघारो वास्तुसवनस्य ॥ ४ ॥ आघारानन्तरमैशान्यां ‘निष्कपञ्चकसौवर्णैः त्रिभिर्वा वास्तुपुरुषम् । भूमिदेवी तथा कृत्वा स्थंडिलोपरि विन्यसेत् ॥ निष्कसौवर्णतः कृत्वा अर्चयेत्तु यथाविधि ’ ॥ इति वचनात् सौवर्णप्रतिमायां कूर्चे assवाह्याभ्यर्च्य अग्निं परिषिच्य । ४६१ ४६२ श्री श्रीनिवासमविकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न ‘वास्तोपते ’ ’ वास्तोष्पते शग्मया’ इति द्वाभ्यां यजेत ॥ ५ ‘भूमियज्ञाय स्वाहा’- ’ यज्ञदैवतं प्रसोदर्यै स्वाहा’ इति द्वौ भूमिज्ञदेवत् || ६ || ‘मेदिनी देवी - ‘देवी हिरण्यगर्भिणी- ‘समुद्रवती सावित्री- ‘शृंगे श्रृंगे - ‘वायुपरी जलशयनी ’ इति पञ्चभूमिदेवत्याः व्याहृती हुत्वा पुण्याहम् ॥ ७ ॥ ‘अहमग्ने (अनि गृह्णा’ मीति अग्निष्टाद्दर्भपुलेन अनि गृहीत्वा प्रथमान्द्रात् भुवंगादारभ्य वास्तुनः कुड्यमूलात् बहिरन्तश्च वामं परीत्य ब्रह्मस्थानात् पर्यनि कारयित्वा अपरद्वारेण विसृजेत् ॥ ८ ॥ अहमित्यादि - गृह्य: - ’ अहमग्ने’ रिति हुनेत्तदद्मावुद्यताहुनिम् ’ । इनि अनिष्टादर्भपुलेन प्रथिनदर्भमुष्टिना । भृवंगात् । द्वारोर्ध्वशाखाधारभूतदारुर्भुवंगः । तदारभ्य ऐन्द्रादिसौम्यान्तं वास्तुनः कुड्यमूलादारभ्याग्रपर्यन्तं बहिरन्तश्व वामं - मनोरमं यथा भवति तथा परीत्य आत्रह्मस्थानात्-ब्रह्मस्थानादारभ्य । तथैव ‘अणोरणीयान् इति पात्रेणानतपस्त्रावयित्वा शिष्टाद्भि- सर्वत्र प्रोक्षयति ॥ ९ ॥ तथैवेत्यादि । तथैव पर्यमिकरणवत् । पात्रेण - पुण्याहपात्रेण अनु- पर्यनिकरणमनु – पश्चात् । पुण्याहजलेन प्रोक्षयित्वा (स्रावयित्वा ) शिष्टाद्भिस्सर्वत्र गृह प्रोक्षयति । एवं वारुणात् सुगात् याम्यात् सौम्यादारभ्य पर्यग्न्याधाव- सृती म्यताम् || १० || एवमित्यादि । एवं उक्तप्रकारेण । वारुणाद्भुवंगादित्यादि । पश्चिमादिद्वारश्चेत् तदारभ्य पर्यमिकरणमाधावखावर कुर्यात् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्य ना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रश्नं षोडशः खण्डः ।अथ सप्तदश: खण्ड:
‘ये वे शतं वरुण - ‘उदुत्तमं - ‘अयावाग्नेः ‘आपस्सृजन्तु स्निग्धानि ’ इति चत्वारो वरुणदेवत्याः ॥ १ ॥ पुण्याह जलप्रोक्षणानन्तरं होमप्रकार माह ’ येते शत ’ मित्यादिना । मन्त्रान्तरव्यावृत्त्यर्थं प्रतीक ग्रहणम् । ‘विश्वे देवस्य - ‘विश्वे अद्य’ ति द्वौ वैश्वदेव || २ || ‘अतो देवाः - ‘इदं विष्णु: ’ - त्रीणि पदा- ‘विष्णोः कर्माणि- तद्विष्णोः परमं - ’ तद्विप्रासः’ इति पष्णवाः || ३ || द्वावाद्यावित्येके || ४ || f ‘रुद्रमन्यं’ ’ व्यम्बक’ मिति द्वौ रुद्रदेवत्या ।। ५ ।। ब्रह्म जज्ञानं ’ ’ हिरण्यगर्भ ’ इति द्वौ ब्रह्मदेवत्यौ || ६ ||
‘मिश्रवाससः ’’ एतान् भतैतान्’ इति कौबेरौ ॥ ७ ॥ ‘युवमेतानि ’’ अग्नीषोमो - ‘आन्यं दिवः’ इति त्रयोऽ- ग्रीषोमीयाः ॥ ८ ॥ ‘बृहस्पतिर्देवानां’ - ‘बृहस्पतिस्सोमः ’ - ‘बृहस्पते अतियत्- उपयाम गृहीत’ इति चत्वारो वार्हस्पत्याः || ९ || ‘वातारमिन्द्रं ‘महाँ इन्द्रो य ओजसा’ - ‘महा’ इन्द्रोनृ वत्’ - ‘भुवस्त्वमिन्द्र’ - ‘एन्द्रसानसि प्रससाहिए - ‘अम्मा- कमिन्द्रः - ‘इन्द्रो भूदस्य - ‘इन्द्रो द्यौः ’ - ‘इन्द्रं प्रणयन्तं ’ ’ इन्द्रो ध्रुवं ‘इन्द्रो बभूव ’ ’ इन्द्रोऽस्मान् ’ इति त्रयोदशेन्द्राः ॥ १० ॥
} ‘यमो दाधार’’ नमस्ते निर्ऋतय’ इति द्वौ याग्यौ ॥ ११ ॥ xtr श्री श्रीनिवासमडिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न ‘मित्रस्य चर्षणी’ मित्रो जनान्’ - ’ प्रसमित’ इति यो मैत्राः ।। १२ ।। भूमि यज्ञदेवत्यादयो व्याहृत्यन्ता इज्यन्ते || १३ || तस्मात्तरशतमाहुतयो वास्तुसवनस्य || १४ || अन्तहोममिति विज्ञायते ॥ १५ ॥ अत्र प्रयोक्तसौकर्यार्थमस्मन्मातामहैः श्रीनिवासयज्वभिः कृता कारिका च लिख्यते । आधारान्ते वास्तुमं हुत्वा वास्तोष्पतीयकम् । पञ्चैव भूमिदेवत्यं व्याहृत्या स्वस्तिवाचनम् || अहमम्नेति मन्त्रेण पर्यभिकरणं चरेत् । वारुणं वैश्वदेवत्यं वैष्णवं रौद्रमेव च ॥ ब्राह्मं तथैव कौबेरमनीषोमीयमित्यपि । बार्हस्पत्यं तथा चैन्द्र याम्यं मैत्रमपि क्रमात् । व्याहृत्यन्तं पृथक हुत्वा अन्तहोमं समाचरेत् ’ ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैतानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तृतीयप्रभे सप्तदशः स्वम्ड: ।अथ अष्टादश: खण्ड: अथ दशमे द्वादशे वाऽह्नि भवत्युत्थानम् || १ || अथेत्यादि । अथ जातकर्मानन्तरम् । दशमे द्वादशे वाऽह्नि । दशम- दिवसे द्वादशदिवसे वा - कालान्तरे वाऽपि कर्तव्यताज्ञापनार्थं वाशब्दः । अहि भवतीत्युक्तत्वात न रात्रौ । ‘द्वादशाहोत्थानपक्षे दशमैकादशेऽदि वा । स्नापने गृहशुद्धिः स्यात् उत्थानञ्चाल वा भवेन् ’ ॥ इति सुतकान्ते अरिष्टागाराद्वहिर्निष्क्रान्तस्य शिशोमंगलस्नानादिकमुत्थान- मित्युच्यते । श्रीकृष्णमुद्दिश्य श्रीभागवते दशमस्कन्धे सप्तमेऽध्याये उक्तम् । यथा अन्यत्र गएः ‘कदाचिदौत्थानिक कौतुकाप्लवं जन्मर्क्षयोगे समवेतयोषिताम् । वादित्रगीतद्विजमन्त्रवाचकैः चकार सूनोरभिषेचनं सती ’ ॥ इति औत्थानिके कर्मणि यास्समागताः ’ ॥ इति च सूतिका संगवे चोर्ध्व मुद्द्रपिष्टादिलेपनैः । शीतोष्णाभिः स्त्रापयेत्तां बहुशश्चाल्पवाससम् (अन्यवाससः) ॥ इति तथैव जातकानि समारोप्य यावन्त्यस्य कर्माणि तानि सर्वाणि मथित्वा अस्मिन्नेव कुर्यात् ॥ २ ॥ तथैवेत्यादि । पूर्ववदुपावरोहेति जातकामि समिधि ! ‘अयं ते योनि ’ रिति भरण्यां वा समारोप्य सम्यक् रक्षेत् । अस्य कुमारस्य यावन्त्युत्थानादीनि कर्माणि सर्वाणि उत्थानादिकर्माणि मथित्वा तस्मिन्नेवानौ कुर्यात् ॥ विसृज्य लौकिकानावित्येके ॥ ३ ॥ 59 ४६६ श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्नं विसृज्येत्यादि । इदमशक्तविषयम् ! स्नात्वाऽऽगारं यथोक्तं शोधयेत् ॥ ४ ॥ स्नात्वेत्यादि । स्वयं नद्यादौ स्नात्वा अरिष्टागारं यथोक्तं धर्मोक्त- प्रकारेण शोधयेत् । क्षुरकर्मादिना शुद्धो भूमियज्ञममगोवेण याजयेदित्येके ॥ १ ॥ क्षुरकर्मादिना शुद्धः इत्यादि । स्मृत्यन्तरे ‘ब्रह्महत्यादिपापानि तत्समानि बहून्यपि । केशानाश्रित्य तिष्ठन्ति तस्मात्केशान् प्रवापयेत् ॥ इति , भूमियज्ञमिति । इदं दशमाहोत्थानविषयम् । आशौचापगमाभावात् । अम गोत्र शब्दोऽज्ञातिपरः । यद्वा - असमानोदकः । तथा हरणोपासनस्य ॥ ६ ॥ तथेत्यादि । तथा अनेन समारोपितस्य औपासनस्य पुनरारंभ उच्यते । यद्वा - हरणशब्देन बलिहरणं वैश्वदेवञ्चोच्यते । धातादि पञ्चवारुणं मूलडोमो भोजनं ब्राह्मणानाम् || ७ | धानादीत्यादि । एनं कुमारं उत्थानेन कर्मणा संस्करिष्यामि इति संकल्प्य आधारं कृत्वा धातादि होम: । अन्यत् स्पष्टम् || इति श्रीमन्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचितं श्रीवैखानस सूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणो तृतीयप्रश्न अष्टादश: खण्ड: ।अथ एकोनविंश: खण्ड: अथ नामकरणम् || १ ॥
अथेत्यादि । ननु - उपनयनात्पूर्वं कृत्याकृत्यदोषविचाराभावात् कथं संस्कारोऽयमुपपद्यत इति चेत् सत्यम् । ‘प्रजापतिः प्रजाकामस्तपोऽतप्यत ’ इत्यारभ्य अभिवादित्यादीनामुत्पत्ति तेषां रेतस्कन्दनञ्चोक्ता स प्रजापति हिंशयं चमसमकरेत इषुमात्रम्:बिलमेव तिर्यञ्चा तस्मिन् रेतस्समसिंचत् तत उदतिष्ठत् । सहस्राक्षस्सहस्रपात । तत्पहस्रेण प्रतिहताभिः । स प्रजापतिः पितरमभ्यायच्छत् । नमब्रवीत् । कथमभ्यायच्छसीति । नाम कुर्वित्यब्रवीत् । न वा इदमहीनेन नाम्ना अन्नमश्यामीति । सर्वैन्वमित्यब्रवीत । भव इवेति सहप’ इत्यारभ्य भवशर्वादिनामकरणं सलिलादिमूर्तिप्रदानञ्चोक्तम् । शतपथे च । ‘अभूद्व । इदं सर्वं प्रतिष्ठा’ इत्यारभ्य ‘भूतानां पतिस्संवत्सरायादीक्षत भूतानां पतिरिहपतिरासीत् उषा पत्नी’ त्यादिकमुक्ता ‘भूतानां पतिम्संवत्सर उपसि रेतोऽ- सिंचन संवत्सरे कुमारोऽजायत । सोऽरोदीत् तं प्रजापतिरब्रवीत् कुमार किं रोदिषि यच्छ्रमात्तमोऽधिजातोऽसीति । सोऽब्रवीन अनपहतपाप्मा वा अहमस्मि अविहितनामा नाम मे धेहीति । पाप्मनोऽपहत्या इति । तमब्रवीत् रुद्रोऽसीति तदस्य नाम करोत् दशिस्तद्रूपमभवत् इत्यारभ्य शर्वपशुपनिप्रभृति नामकरणं जननानन्तरमेव दृश्यते । अतोऽन्नप्राशनात्पूर्वं नामकरणम् | आचत्वारिंशद्दिवसादापञ्चाशदिनाद्वा पाके नैनां नियुंजीत ॥ २ आचत्वारिश दित्यादि || *feres: … ‘आशौच सूतके तस्यां संसर्ग यदि गच्छति । स्त्रियो मासमधे विद्यात्तच्च पुंसो न विद्यते ’ ॥ इति पंठीनसिः ‘स्त्रीप्रसूतां स्नानतो मासार्ध्वं कर्माणि कारयेत् । इति । आशौच- गौरवाभिप्रायेण प्रसवे चत्वारिंशद्दिनानि स्त्रीप्रसवे पञ्चाशद्दिनानि भांडस्पर्शने निषिद्धयन्ते । vs श्री श्रीनिवासमखिकृत- तात्पर्यचन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने ‘मासे चेद्रजसः खावे त्रिरात्रं पूर्ववद्रतम् । गर्भलेफ्स्त्रवेद्यावत् तावद्वा साऽशुचिर्भवेत् ’ ॥ इति सूतिकाया दर्शनादिविषये । ‘दशाहं दर्शनाद्यञ्च सूतिकायाः सृजेत्ततः । अवान्तं स्पर्शमेवेति पितुस्तु यमलोद्भवे ’ ॥ इति दशाहं सूतिकायाः दर्शनादिकं वर्जयेत् । दशाहानन्तरं स्पर्शमेव त्यजेत् । अपत्यद्वयजनने जनकस्यापि स्पर्शनं त्यजेत् । अत्रैव शुभे पुन्नाम्नि नक्षत्रे परिस्तीर्याग्नि तथा आसीनस्याक्षतं कुमारस्य मूर्ध्नि विन्यस्य पञ्चवारुणं प्राजापत्यं स्त्रिष्टाकारच त्या पूर्ववत् विवृत्प्राशनम् ॥ ३ ॥ अर्कैवत्यादि । व्यास: 1 नामधेयं दशम्यान्तु केचिदिच्छन्ति सूरयः । द्वादश्यामथ वा रात्रौ मामे पूर्ण तथा परे ।। अदशेऽहनि तथा वदन्त्यन्ये मनीषिणः । उष्ठा त्रिपूर्वा याम्या मार्पानीन्द्राग्निभं मघा || वयः शुभेषु सामान्याद्विशेषो वक्ष्यतेऽधिकः । नवान्नायन उगाहे न तु कृत्या मघाश्शुभाः ॥ कर्णवध पुसवननामविद्योपनीतिषु । अष्टमस्था ग्रहा नेष्टा नाम्नि श्राद्धं व्ययायगाः ॥ उच्चमहोदय राशौ म्यान्नाम यत्कृतम् । तन्नामश्रवणालोक प्रियन्तामिति नामधृक् ॥ मित्रराशिस्थित: सोम्य: मित्रराशि यदीक्षते । लग्ने नामम्लोक मत्यों मित्रत्वमाप्नुयान ||एकोनविंश: खण्ड: । मनः परिस्तीर्याग्रिमिति गए: — श्रीवखान सगृह्यसूत्रम् मित्रराशिम्थितः पापः शत्रुराशि यदीक्षते । तलमे नामभृत्यः सर्वानिष्टत्वमाप्नुयात ॥ नीच राशौ स्यान्नाम यत्कृतम् । तन्नामश्रवणालोक दुष्टो भवति नामधृक् ॥ इति
‘नामधेयं दशग्यान्तु द्वादश्यां वाऽथ कारयेत । पुण्ये तिथौ मुहर्ते वा नक्षत्र वा शुभान्विते ॥ इनि ‘वास्तु होमोत्थाननामकर्माण्येकानले यथा । होमस्त्वलौकिक चंद्रे वास्तु होमः पृथक् भवत् ’ ॥ ४६९ समानतन्त्रश्चेत् आघारं हुत्वा पुनः परिस्तीर्य । तथा आसीनस्य उपनयनवत् दक्षिणे आसीनस्य । दीर्घान्तमभिनिष्ठान्तं वा घोषवदाद्यन्तरं द्विः प्रतिष्ठितान्तस्स्थं मृष्टाक्षरपदस्वरं द्विवर्णं चतुर्वर्णं चा नाम शस्यते कुमारस्य ॥ ४ ॥ दीर्घान्तमित्यादि । दीर्घान्तं दीर्घस्वरान्तं भूरिश्रवाः - सुगर्भश्रवाः इत्यादि । अभिनिष्ठान्तं हस्वान्न - विसर्गान्तमिति केचित् । ‘तक्तवतू निष्ठेत्युक्तनिष्ठाप्रत्ययान्तं वा ‘विष्णुदत्तः ’ इत्यादि । घोषवदाद्यन्तरं । घझदाश्व धमौ घोषाः चतुर्थः छन्दसस्तुभ’ इति । । ‘घझढाच धमौ घोषावन्नस्था यरलवाः स्मृताः ’ । ‘प्रथमद्वितीया अघोषा इति प्राति शाख्यम् || । वर्गतृतीया वर्गचतुर्था वा घोषाः । द्विःप्रनिष्ठितान्तस्स्स्थम् । आदी मध्ये वा घोषवत् - आदौ मध्ये वा द्विःस्थितान्तरस्थाक्षरं मृष्टाक्षरपदं राघवेन्द्रः- यादवेन्द्र - ’ इत्यादि । द्विवर्णं चतुर्वर्णं वा । युग्माक्षरस्योपलक्षणम् । नाम शस्तं भवेत् । कुमारस्येत्युक्तत्वात् - कुमार्याः त्रिवर्णपञ्चवर्णादि अयुम्मा- क्षरान्तं नाम शस्तमिति दर्शितम् । ‘वासवदत्ता - हरिणी देवी’ इत्यादि । ४७० श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्ने · यथोक्तं ‘मम नाम प्रथम मिति गोत्रनामयुक्तं तदहं नाम कुर्यात् ।। ५ ।। यथोक्तमित्यादि । विश्वामित्र काश्यपभारद्वा जगौतमेत्यादि गोत्रनामसहितं विप्ण्वाद्युत्तमदेवतासंबन्धि – पितृभ्रातृसंबन्धि वा अन्यमनुष्यसंबन्धि वा दीर्घान्न- मित्यादिना यथोक्तनामधेयं मम नाम प्रथम मिति मन्त्रान्ते संबद्ध्य कुर्यात् । देवल: • ‘नामकरणं कुलदेवतानामयुक्त ’ मिनि । आश्वलायन: ‘युग्ममित्येव पुंसामयुग्ममित्येव स्त्रीणामभिधानञ्च ’ ॥ इति मनुः व्यासः ‘मंगल्यं ब्राह्मणस्य न्यान क्षत्रियम्य बलान्वितम् । वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तं शूद्रस्य तु जुगुप्सितम् ॥ स्त्रीणां सुखोद्यमकरं विस्पष्टार्थं समाहरेत् । मंगल दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभिधानवत् ॥ इति ‘मार्गशीर्षादिमासेषु जन्मयुक्त. पु सर्वदा । केशवादीनि नामानि कर्तव्यं मानुषेऽपि च ’ ॥ इति ‘कृष्णोऽनन्तो ऽच्युतश्चकी वैकुन्ठोऽपि जनार्दनः । उपेन्द्रो यज्ञपुरुषो वासुदेवस्तथा हरिः । योगीशः पुंडरीकाक्षो मामनामान्यनुक्रमात ’ ॥ इति द्वे नामनी तु नक्षत्रनाम रहस्यमग्न्याधानात्परं आहिताग्न्यादि- स्वकर्मान्तं प्रकाशं नाम भवेत् || ६ || नामनीत्यादि । अधिन्यां जान आश्वयुजः - भरण्या जात आप- भरण इत्यादि नक्षत्रनाम रहस्यम् । अत्र बोधायनः । ’ नक्षत्राणि रोहिणी मृगशीर्ष मघा चित्त ज्येष्ठश्रवण शतभिषक्षु प्रथमाक्षरवृद्धिः । रोहिण्यां जातो रौहिणेय इत्यादि । तथा उत्तरानिष्या श्रेषाहस्तविशाखानूराधाऽपादाश्रविष्ठासु प्रकृतिवत् तिप्येषु निष्याय ’ इत्यादि । तथा फल्गुन्योः फल्गुनाय इति स्वाती पुनर्वस्वोः स्वातये पुनर्वसव इति । मूलाईयो: ‘मूलकाय आर्द्रकाय ’ इति ।एकोनविंश:: खण्ड: ] श्रीवखानसगृह्यसूत्रम् / ४७१ प्रोष्ठपदासु प्रोष्ठपादायेति वा । भरण्यामपमरणायेति । कृत्तिकायां कृत्तिकायेति व्याख्यातः ’ इति । एवं नक्षत्रनामानि ‘तम्माहिनामा ब्राह्मणोऽर्धुकः’ इति श्रुतिः | स्वाध्यायपरस्य सामान्येनाहिनम्म्यादि नाम नक्षत्रनाम चाम्तीत्याशंक्य पुण्याहादिकर्मसु तेषां व्यवहारयोग्यता नानीति ज्ञापयितुं नक्षत्रनाम रहस्य- मित्युक्तम् । अम्न्याधानात्परं महितान्यादेः स्वकर्मान्तं नाम प्रकाश नाम भवेत् । यथा अग्न्याधाने कृते आहिताग्निः सोमे कृते सोमयाजी वाजपये कृते वाजपेययाजी, अतिरात्रे कृते अतिरात्रयाजी इत्यादि - यद्वा रहस्यमित्युक्त- वात् अग्न्याधानात्पूर्वमुपांशुच्चरेत् इति । * " अक्षतोदकपुष्पान्नरसगन्धसमैः पाणिभ्यां दक्षिणतराभ्यां कुमारस्य ‘शांकरिरिव’ इति कन्यायाः ‘नन्देवानन्ददायीनी ’ इति वदन् पत्त आरभ्य क्रमेण देहांगसन्धों शिरसि च निक्षिपेत् ॥ ७ ॥ अक्षतेत्यादि । अन्नरसशब्देन दूर्वा उच्यते । ऋत्राह्मणे । ‘अन्नय रस इव रसम् । अथ यदुर्वा ’ इति । पाणिभ्यां गृहीत्वा कुमारस्य पादत आरभ्य क्रमेण ‘शांकरिरिव सर्ववाजम्यो भव’ इति पाठ्यो । नरनारायणाविव पोबलोत्कृष्टो भव’ इति जान्वोः । केशलोकेशाविव सर्वभूताधिपतिर्भव’ इति कट्युभयपार्श्वयोः । बृहद्ब्रह्मगुणा इव सर्वार्थसिद्धो भव’ इति मूर्ध्नि च एवं देहरंगमन्धौ शिरसि च क्षिपेत् । पुण्याहम् ॥। ८ ।। पुण्याहमिति | पुण्याहं कुर्यात् । ब्राह्मणानन्नेन तर्पयति । दुकूलं तन्तुना निर्मित हस्तसूत्रं कटिसूत्र वा ‘बृहत्माम’ इति चढ़वा पुण्याहं कुर्यान इति केचित् । अथ कर्णवेध: । ‘कर्णवेधे शुभं रौद्रं नाश्विमूलकवायुभम् । तद्दिनक्षदिसंधेः प्राक् नेष्टो मध्यंदिनेऽपि च ॥
- एतद्विस्तर: प्रथमप्रश्न सप्तमखण्ड टिप्पण्या (पुट १०५ ) द्रष्टव्यः । ४७२ बसिष्ठ: - स्वत्वन्तरे श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ तृतीय प्रश्न दगमे द्वादशे वाऽह्नि षोडशे वा प्रशस्यते । कर्णस्य वेधनं मासि सप्तमे मासि चाष्टमे ’ ॥ इति ‘वेधनन्तु न कर्तव्यं सन्ध्यारात्र्योस्तथैव च । पूर्वा वा प्रशस्तं हि मध्याह्ने च विशेषतः || सिंहालिकुंभा नेष्यन्ते निशायामपि नेप्यते ’ ॥ इति कार्तिक मासि पौषे वा चैत्रे वा फाल्गुनऽपि वा । कर्णवेधं प्रशंसन्ति शुकपक्षे शुभे दिनं ॥ शिशोरदन्तजातस्य मातुरुत्संगसर्पिणः । मौचिको वेधयेत्कर्णी सूच्या द्विगुणसूत्रया || ‘हस्ताश्विनी स्वानि पुनर्वसूषु निष्येन्दुचिताहरिरेवतीषु । चन्द्रेऽनुकूले गुरुशुक्रवारे कर्णौ तवयों विमलेज्यलग्नं ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यमनुना वेदान्नचार्यवयण श्रीनिवासाव्ययज्यना विरचितं श्रीवैखानससूत्रव्यास्त्याने तात्पर्य चिन्तामणौ तृतीयप्रइने एकोनविंश: खण्ड:T.T.D. Religious Publications series No. 494 Price: Rs. 49-00 ఆచరించండి.
- ధర్మమే ధర్మాన్ని తిరుమల మిమ్మల్ని తిరుపతి దేవస్థానములు కాపాడుతుంది. Published by the Executive Officer. TT Devasthanams, Tirupati and Printed at Gayathri Art Printers, Hyderabad, on behalf of TT.D.