श्रीरस्तु श्रीवैखानस भगवछ्छास्त्र ग्रन्थमाला सूत्रानु क्रमणिका द्वितीय भागः ग्रस्थमाला सम्पादकः रू.80-00 श्री॥ उ॥ ॥ श्री॥ श्रीमान् आगमप्रवर डा। दीवि कृष्णस्वामि अय्यङ्गार् नल्लूरु - रेपल्लॆ मण्डलं - गुण्टूरु जिल्ला, Scanned with CamScanner V. भार्गव् म् श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका श्रीरस्तु V. Ramu Thaggu श्री वैखानस भगवच्छास्त्र ग्रन्धमाला दशम प्रसूनम् V. Bhagawan श्री वैखानस सूत्रानु क्रमणिका द्वितीय भागः अष्टादश संस्काराणां प्रयोगः टिप्पणि सहितः विद्वद्भिः परिष्कृता V. Jhargavran. ग्रस्थमाला सम्पादकः आगम प्रवर डा॥ श्रीमान् दीवि कृष्णस्वामि अय्यङ्गार्, नल्लूरु रिजिष्टर्ड् कापी रैट् 2004 एतन्मूल्यम् Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका श्रीयैनमः श्रीनिवासायनमः श्रीमते विखनसे सूत्रकाराय नमः श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका. (स्मार्तसंस्काराणां प्रयोगः) श्लो॥ श्रातस्मार्तादिकं कर्मनिखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः॥ अस्मद्गुरुभ्योनमः, अस्मत्परमगुरुभ्योनमः, अस्मत्परावर गुरुभ्यो नमः, श्रियै नमः, श्रीमते नारायणाय नमः, 4 पुनराधानम् अथ गृहस्थस्यौपासने विच्चिन्ने पुनरग्नि सन्धानाध९ं पुण्याहा सम्भारान्सम्भृत्य, वेदविदश्रोत्रियान् ब्राह्मणानाचार्यं चाहूया 2 भिवन्द्य, पादौ प्रक्षाल्य, द्विराचम्य, पवित्रपाणिः, पत्न्यासह प्राणा नायम्य, देशकालौसङ्कीर्त्य, गोत्रस्यशर्मणो ममविच्छिन्नौपासनाग्नि सन्धानाध९ं पुनराधानं करिष्यमाणः, आदौ निर्वघ्नेन परिसमाप्त्यध९ं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (इति सङ्कल्प्य, अ. उपस्पृश्य) विष्वक्सेनाराधनपूर्वकं पुण्याहं वाचयित्वा, परिषत्रा यश्चित्तङ्करोति. 18 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका परिषत्रार्धना श्लो॥ श्रातस्मार्तादिकं कर्मनिखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः ॥ शुभतिधौ परिषदुपस्थानं करिष्ये. कांस्यपात्रे तणुलताम्बूलसहितदक्षिणां गृहीत्वा, परिषदभि मुखस्तिष्टन्. ॐ नमस्सदसे नमस्सदसस्पतये नमस्सखीनां पुरोगाणां चक्षुषे नमोदिवेनमः पृधिव्यै, सप्रध सभाम्मे गोपाय येच सभ्यास्सभ्यासदः तानिन्रियावतः कुरु सर्वमायुरु पासतां॥ सर्वेभ्यश्रीवैष्णवे भ्योनमः. श्लो॥ समस्त सम्पत्समवाप्ति हेतवस्समृद्धि तापत्कुलधूम केतवः आपारसंसारसमुद्रसेतवः पुनन्तुमां ब्राह्मण पादपांसवः श्लो॥ आपद्धन ध्यानसहस्रभानवस्समीहिताधा९र्पण कामधेनवः समस्ततीथा९०बु पवित्रमूर्तयो रक्षनु माम्ब्राह्मण पादसांसवः॥ अशेषेहेपरिषत् मदीयां विज्ञापनां समाधानात्स माकण्य मत्समर्पितां यधाशक्ति परिषद्धक्षिणां यधोक्तदक्षिणा मिवस्वी कृत्यमा मुद्दर, मम गोत्रस्य शर्मणः धर्मपत्नी समेतस्य विच्छिन्नौ पासनाग्नेः 19 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अन्तरितदिना दारभ्य एतत् क्षणपर्यन्तं मध्यवर्तिनिकाले औपास नान्तरित दोषनिवृत्ति द्वारा पुनरौपासनाधिकारसिध्यर्थं, (वैश्यदेवास्तरिते तदोषनिवृत्ति द्वारा पुनर्वैश्व देवाधिकारसिद्ध्यर्थं). एक विधप्रायश्चित्तं निर्णीयोपदिश्य मामनुगृहाण, (इति प्राथ यन् परिषद्दक्षिणां दद्यात् (प्रतिवचनं) गोत्रस्य शर्मणः तव विच्छिन्नौ पानानाग्नेः पुनस्सन्धा नाध९ त्वद्विज्ञाप नांसमाकण्य प्रायश्चित्तं निणीयते.’ प्रधममासे प्राजापत्यं, षाण्मासे चान्दायणं, संवत्सरे प्राजा पत्यं तप्तकृच्छ्यं चान्दायणं प्रतिमासं प्रत्यब्दञ्च वध९यित्वा समाचर,

कृच्छाणि - तदशक्तेतत्प्रतिनिधिस्वणा९ज्यधान्यस्नान रूपकृच्छाणि वासमाचर, तत्राप्यशक्ति तत्प्रत्याम्नाय यधाशक्ति हिरण्यदानं वाकुरु. ततो होमद्रव्यं षष्टिप्रस्थपरिमित धान्यं त्रिंशत्प्रस्धपरिमित घृतं च प्रतिमासं प्रत्यब्दंवध यित्वा ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छ अथवातन्मूल्यं हिरण्यंवाप्रयच्च, एवमनुज्ञातः प्राणानायम्य प्राजापत्यादिकृच्छ प्रत्याम्नाय यधाशक्ति हिरण्यदानं होमद्रव्यदानं च करिष्ये. श्लो॥ स्वणFपवित्रममलंस्वणFम्पापप्रणाशनम् यस्मात्तस्माच्छि वम्मेस्या दतश्शान्तिम्प्रयच्चमे ॥ 20 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्वण९कृच्चप्रत्याम्नाय यथाशक्ति हिरण्यं श्रीमहाविष्णुं प्रीतिङ्कामयामानः श्रीमहाविष्णु स्वरूपाय यजुश्शाखाध्यायिने गोत्राय__शर्मणे प्रति ग्रहीत्रेतुभ्यं गोत्रः शर्मा अहं सम्प्रददे इदं नमम (सर्वत्रैवं) श्लो॥ कामधेनोस्समुद्भूतं सर्वक्रतुसुसाधनम् देवाना माज्यमाहारो ह्यतश्शास्त्रं प्रयच्छमे॥ आज्यकृच्चप्रत्याम्नाय यधाशक्ति हिरण्यं श्रीमहाविष्णुं प्रीतिं कामयमानः- ॥ श्लो॥ धन्यङ्करोति दातार मिहलोके परत्रच, यस्मात्तस्माच्छिवम्मेस्यादतश्शास्त्रं प्रयच्छमे॥ धान्यकृच्छ प्रत्याम्नाय यधाशक्ति हिरण्यं श्रीमहाविष्णुं प्रीतिं ॥ कामयमानः- इदन्नमम I. श्लो॥ महानद्यवगाहेन सद्यः पापं प्रणश्यति । तस्मान्महानदी स्नानमतश्शास्त्रं प्रयच्छमे ॥ स्नानकृच्छप्रत्याम्नाय यधाशक्ति हिरण्यं श्रीमहाविष्णुं प्रीतिं कामयमानः– इदन्नमम ॥. 21 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका होमद्रव्य दानम्-षष्ठि प्रस्धपरिमितं धान्यं, त्रिंशत्प्रस्थ परिमितं घृतञ्च, प्रतिमासं प्रत्यब्दञ्च यावत्कालंसमूह्य तत्सर्वं अधवा, तन्मूल्यं हिरण्यंवा, श्रीमहाविष्णुं प्रीतिं कामयमानः- एतेभ्यो ब्राह्मणेभ्यस्सम्प्रददे …… इदन्नमम॥. एवन्दत्वा ममपूर्वोक्तनिमित्त सम्भूतं सकल दोषपरिहार द्वारा पुनस्सन्धानाधिकारसिद्धिर स्त्विति भवन्तो महन्तो2 नु गृष्णनु (इति प्रार्थयेत्) (प्रतिवचनं) पुनस्सन्धानाधिकार सिद्धिरस्तु. (सू.) अथातः पुनराधानम् पूर्ववदरण्यां मथितं व्याहृत्वा श्रोत्रियागारादाहृतं वा ग्नि मादाय पूर्ववदाघारं जुहु यात्. प्राणानायाम्य (सङ्कल्प्य….. शुभतिधौ) मम विच्छिन्नौ पासनाग्नेः पुनस्सं धानाध९ं पुनराधानं कर्मकरिष्यमाणस्तदङ्गत्वेन लौकिकाग्ना वाघारकर्म करिष्ये (अप. उप) आघारं हुत्वा. पुनः प्राणानायम्य(एवं…. शुभतिधौ) मम विच्चिन्ना पासना ग्नेः पुनस्सन्धानाध९ं पुनराधानहोमं होष्ये (अप.उ.) अग्निम्परिषिच्य, अदिते Fनुमन्यस्य….. देवसवितप्रसुव. उत्पूत माज्यं भूराज्यं गृष्णामीति स्रुवेण स्रुचि चतुरृहीतं गृहीत्वा स्रुचा जुहुयात्. 22 Scanned with CamScanner 3 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका भूराज्यं गृष्णामि, भुवराज्यं गृष्णामि, सुवराज्यं गृष्णामि, भूर्भुवस्सुवराज्यं गृह्लामि, (आहुतिद्वयस्य) सप्ततेआग्ने, ऋतुधान इति पूर्णाहुती द्वे, 11 सप्तते अग्ने समिधस्तृप्त जिह्वास्तृप्तऋषयस्तप्रधान प्रियाणी सप्तहोत्रास्सप्त धात्वायजन्ति सप्तयोनीरापृणस्वामृतेन स्वाहा॥ ऋत्तुधान विद्वाननुष्टुज्ञ ृतेन पूर्णमाहुतिं जुहोमिमनसा प्रजापतयेस्वाहा॥ पुनश्चतुगृ९हीतं भूराज्यं गृष्णामि–1 (४)(आहुति त्रयस्य) तन्तुन्तन्वन्, उद्बुध्यस्वाग्ने, त्रयस्त्रिग् ंश तन्तवइति तन्तु मतीस्तिस्रः तन्तुं तन्वन्रजसो भानुमन्विहिज्योतिष्मतः प्रथोरक्षधिया कृतान्, अनुल्बणं वयत्त जोगुवामप्लो मनुभकाव जनयादैव्यं जनग्ं स्वाहा! उद्बुध्यस्वाग्ने प्रति जागृह्येनमिष्टापूर्ति सग्ं सृजेथामयण्बु। पुनः कृण्वन्ग्ंस्त्वा पितरं युवानमन्वा तागिस्ती त्वयि तनुमेतग्गिं स्वाहा! त्रयस्त्रिग्ंशत्तन्तवो येवीतत्निरे यज्ञमंयज्ञर्ग्ं स्वधया ददस्ते, तेषां छिन्नं प्रत्येतद्दधामि स्वाहा घर्मोदेवाग्ं अप्येत्तु स्वाहाः॥ 23 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पुनश्चतुगृहीतं।भूराज्यङ्गृष्णामि –11 (४) (आहुति चतष्टयस्य) अग्ने भ्यावर्तिन्, अग्ने अज्लिरः, पुनरूजा, सहरय्येत्यभ्या वर्तिनीश्चतस्रः. 1 H अग्ने भ्याव र्तिन्नभिन आवर्तस्वा युषा वचसा। सन्या मेधाया प्रजया धनेन स्वाहा। अग्ने अड्लिरळ्लु तने सन्तावृतस्सहस्र उपावृतः तास्तां पोषस्य पोषेण पुनर्नो नष्टमाकृद्धि पुनर्नो रयिमाकृधि स्वाहा! पुनर्हूर्णा निवर्तस्त्व पुनरग्न इषायुषाः पुनर्नः पाहि विश्वत स्स्वाहा॥ सहरय्या निवर्तस्वां ग्नेपिन्वस्त्वधारया॥ विश्वप्सिया विश्वत स्पर्तिस्वाहा॥ पुनश्चतुगृहीतम् । भूराज्यं गृष्णमि–॥ ४(एकाहुतेः) मनोज्योतिरिति वनस्सतिम्। मनोज्योतिजुषतामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञग्ं समिमन्दधातु याइष्टा उषसोनिम्रुचर्च तास्सन्द धामि हविषा घृतेन स्वाहा॥ पुनश्चतुग९ृहीतं। भूराज्यं गृष्णामि–॥ (४) (एकहुतेः) प्रजापतिज९यानिति प्राजापत्यं। प्रजापत्तिजूयानिन्द्राय वृष्टिप्रायछ्छदुग्रः पृतनानिः . व्यष। तस्मै विशस्स मनमन्त सर्वास्स उग्रस्सहिहव्योबभूवस्वाहा॥ 24 24 Scanned with CamScanner 24 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पुनश्चतुगृहीतं। भूराज्यं गृष्णामि॥ (एकाहुतेः) अन्वग्निरुषसामित्यनूख्यम्। अन्वग्निर्लुषसामग्रमख्यदन्वहानि प्रधमोत्तात वेदाः अनुसूर्यस्य पुर्तत्राच ननुद्यावापृथिवी आततानस्वाहा! पुनश्चतुगृहीतं। भूराज्यं गृष्णामि 17 (एकाहुतेः) अयाश्चाग्न इति प्रायश्चित्तीयम् ॥ अयाश्चाग्नेस्य नभिशस्तीश्च सत्यमीत्व मया आसि। अयसामन साधृतो2_यसाहव्य मूहिषे यानो देहि भेषजĀं स्वाहा॥ पुनश्चतुगृहीतं। भूराज्यं गृष्णामि (एकहुतेः) उ द्ययं तमस इतिज्योतिष्मतीम्। उद्वयं तमसस्पर्ति पश्यन्तो ज्योतिरुत्तमम्। देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमग्गं स्वाहा॥ पुनश्चतु गृ९हीतं। भूराज्यं गृष्णामिः– (+) (एकाहुतेः) आयुदा९अग्न इत्यायुदाम्, आयुदा?अग्ने हविषो जुषाणो मृतप्रतीको मृतयोनिरेधिः घृतं पीत्वा मधुचारुगव्यं प्तितेव पुत्रमभिरक्षतादिमग्गं स्वाहा! 25 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पुनश्चतु गृहीतं। भूराज्यं गृष्णामिः– - (आहूति द्वयस्य) यन्म आत्मनः पुनरग्निश्चक्षुरिति द्वे मिन्दाहुती। यन्म आत्मनो मिन्दाभूदग्निस्तत्पुस्तराहाजातवेदा विचर्षणि स्वाहा! पुनरग्नि श्चक्षुरदात्सुनरिन्द्रो बृहस्पतिःः पुनर्मे अश्विनायु वञ्चक्षु राधत्त मक्ष्योस्स्वाहा॥ पुनश्चतु गृहीतं। भूराज्यं गृष्णामि चतुष्टयस्य) व्याहृतीश्च। ॐ भूस्स्वाहा– ४आदिते 2न्वमग्गिंस्धाः॥ ४ ४ (आहुति एवं प्रत्येकं चतुगृहीतं गृहीत्वा पुनराथानं हुत्वा पूर्वव दौपासनं जुहोति। औपासनम् :- प्राणानायम्य, सङ्कल्प्य, शुभतिधौ । श्री भगवदाज्ञया भगवत्प्रत्य ध९ं पूर्वेद्युस्सायमौपासनेनसह अद्यप्रात रौपासनहोमं करिष्ये॥ (अ.प.उ.) चत्वारि शृजेत्यग्निं ध्यात्वा॥ चत्वारि शृब्दात्रयो आस्य पादाद्वे शीर् षे सप्तहस्तासो अस्यः त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महोदेवो मर्त्याग् आविवेश सप्तहस्तश्चतुश्शङ्ग सप्तजिह्वोद्विशीषकाकः, त्रिपात्प्रसन्न वदनस्सु खासीनश्शुचिस्मितः, स्वाहान्तु दक्षिणे पाशेण्वदेवींवा मेस्वधानधा, 26 Scanned with CamScanner 2 22 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका बिभ्रद्दक्षिणह सैस्तुशक्ति मन्नंस्रुचं स्रुवम्। तोमरंव्यजनं वामैघृतपात्रनु धारयन्। मेषारूढं जटाबद्धङ्गौरवण९ं महौजसम्। धूमध्वजंलोहिताक्षं सप्तार्चि स्सर्व कामदम् । आत्माभिमुखमासीनमेवं ध्यायेद्दुताशनम्॥ यज्ञरूपधरं विष्णुमग्निमण्डलमथ्यगम्। शङ्खचक्र धरं देवं शुद्धजा म्बूनद प्रभम्॥ सर्वयज्ञमयं देवं वेदाल्गोपाङ्गशोभितम्। लक्ष्मा सह सुखा सीनं ध्यायेद्यज्ञपतिं हरिम्॥ ध्यात्वाग्निमण्डलं तस्यध्यायेन्म ध्ये प्रभांशुभाम्, प्रभामध्ये स्थितं ध्यायेदासीनं वा जनार्दनम् ॥ वसन्तीं श्यामकौशेयं ध्रुतकांइ्चनशोभिनीम्। लक्ष्मीमिवापरान्देवीं स्वाहां ध्यायेत्सुमन्तवित्, नवदूर्वदळश्या मांरक्तकौशेय वासिनीम् सुखभोगा सनासीनां स्वधामेवं विभावयेत्॥ अग्नयेनमः इत्यक्षतादिभिरलङ्क ृत्य। अग्नयेनमः, जातवेदसेनमः सहौजसे नमः अजिराप्रभवे नमः वैश्वानरायनमः नर्याधसे नमः, पक्ष्मिराधसे नमः, विसर्पिणेनमः॥ यथाहेति दक्षिणादि प्रदक्षिणं वेदिम्परिमृज्यः यधाहतद्वस वोगौर्यञ्चि त्पदिषिता ममुइ्चुता यजत्राः॥ ऎवात्वम स्मत्प्रमु इव्यग्हःप्रातार्यग्ने प्रतरान्न आयुः॥ पूर्वेद्युः सायमौपासनं होष्ये॥ परिषिच्च ॥ अदिते नुमन्यस्व–४ 27 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका (व्रीहिभिस्तणुलैर्वा) अग्नये स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा! अदिते9_स्वमग्गिंस्थाः अद्यप्रातरौपासनं होष्ये । अदिते सुमन्यस्व….. प्रसुव ४ (व्रीहिभिस्तणुलैर्वा) सूर्याय स्वाहा । प्रजापतये स्वाहा । अन्तः परिषिच्य । अदिते 2 स्वमग्गिंस्थाः भूतिस्मेति भस्मगृहीत्वा ॥ भूतिस्माृते लभते नित्यग्ं सर्वयज्ञकृतं भवेत्, अग्निमारुत योभूFतिः। आदित्यस्सोमोनमः त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषम्। यद्देवानां त्रायुषं तन्मे अस्तु त्र्या युषम्। दीर्घायुत्वाय बलाय शताय शतं च वर्चसे त्र्या युषम् ॥ इति ललाटादीनूध्वा९ग्रमालिष्य॥ आपो हिष्टेत्यात्मानं प्रोक्ष्यः अपोहिष्टामयोभुवः– आपोजनयधाचन यत्ते अग्नेत्तेजस्ते नेत्यग्निं उपतिष्टेत यत्ते अग्नेत्तेजस्ते नाहं तेजस्वीभूयासं यत्ते अग्ने वर्चस्ते नाहं वर्चस्वीभेयासं यत्ते अग्नेहरस्तेनाहग्ं हरस्वीभूयासम्। 28 Scanned with CamScanner 20 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मयिमेधां मयिप्रजां मय्यग्निस्तेजो दधातु, मयि मेधां मयि प्रजा मयीन्द इन्रियं दधातु, मयिमेधां मयि प्रजां मयि सूर्योभ्राजोदधातु॥ उद्वयन्तमस इत्यादिभिरादित्यं चोपतिष्टेत॥ उद्ययं तमसस्सरि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम्…. मनसापुनातु॥ अनेन सायं प्रातरौपासनेन भगवान् सर्वात्मकः यज्ञेश्वरः श्रीमन्ना रायणस्सुप्रीत स्सुप्रसन्नो वरदो भवतु. ऋतुसङ्गमन प्रायश्चित्तम् (सू) ऋतौ सङ्गमनं निषेकमित्याहुः स्वभार्यायामृतु स्नातायां षोडशाहे सङ्गमनेहीने ग्नि मादाया घोरं हुत्वा!! द्विराचम्य, प्राणानायम्य, देशकालौसङ्कीर्त्य शुभतिधौ गोत्रां नाम्नीं एनां ममधर्मपत्नीं ऋतुसङ्गमनेनकर्मणासंस्करिष्य माण स्तदादौनिर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्धं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (अप. उप) पुण्याहञ्चकृत्वा - प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः ऋतुसङ्गमन कालातिक्रमण प्रायश्चित्त होमं करिष्ये (अप. उप) अग्निं परिषिच्य 29 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अदिते 2.नुमन्यस्व– ४वैष्णवं, ब्राह्मणं, रौद्रमैन्द्रमाग्नेयं दद्भस्वा हेत्यङ्गहोमं, जयानख्यातानान् राष्ट्रभृतो हूत्वा॥ अतो देवाः (F) ब्राह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचोवेन आवःः सबुध्निया उपमा अस्य विष्टासृतश्च योनिमसतश्चविवस्स्वाहा॥ हिरण्यगर्भस्समवर्त त्रागे भूतस्य जातः पत्तिरेक असीत् । सदाधार पृधिवीं द्यामुतेमां कस्मैदेवाय हविषा विधेम स्वाहा॥ 1 1 रुद्रमन्यं बहुतो हुतं वृषभं नमस्ते अस्तु। तन्मे अस्तु बाहुभ्यां वीतये स्वाहा! त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम्पुष्टिवर्धनम् उर्वारुकमिव बन्धनान्म ृत्योर्मुक्षीय मा2_ मृतात्स्वाहा! 1 त्रातरमिन्द्रमवितारमिन्द ग्ं हवेहवे सुहवग्ं शूरमिन्द्रम्। हुवेनु शक्रं पुरुहूत मिन्हन्ग्ं स्वस्तिनो मघवाधात्वि{स्स्वाहा॥ महाग्इन्द्रय ओजसा प्रजनान्योवृष्टिमाग् ंइवः स्तोमैवत्सस्य वावृधेस्वाहा! महाग्ं इन्द्र नृपदा चर्षिणिप्राउत द्विबर् हा अमिनस्सहोभिः । अस्मद्रिय ग्वावृधे वीर्यायोरुः पृधुस्सुकृतः कर्तृभिर्भूस्स्वाहा! भुवस्त्वमिच्च ब्रह्मणा महान्भुवो विश्वेषु सवनेषु यज्ञयः भुवोनॄग्ं श्च्यात्नो विश्वस्मिन्भरे ज्येष्ठश्च मन्रो विश्वचरणे स्स्वाहाः एन्द सानसिग्ंर्तयिग्ं सजित्वानग्ं सदा सहम्। वरिष्ठ 30 1 Scanned with CamScanner 1 श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका I मूतये भरस्स्वाहा। प्रससाहिषे पुरुहूत शत्रुज्येष्ठस्ते शुष्म इहरातिरस्तुः इन्द्रभर दक्षिणेनावसूनि पतिस्पिस्तूनामसि रेवती नाग्ं स्वाहा! अस्माक मिन्द्रस्समृतेषु ध्वजेष्वस्माकंया इषवस्ता जयन्तु अस्माकं वीरा उत्तरेभवत्त्वस्मानुदेवा अवताहवेषुस्वाह । भूदस्य भुवनस्य राजेन्द्र दाधारपृधिवीन्द्यामु माम् हविश्वानिभूतानि भुवनाश्रितानिस्वाहाः इन्द्र द्यौव्योम भूरिन्द्रस्स मुध्बवनो विराट्पश्च । उर्वन्तरिक्ष स्वर्गववन मिश्रादिन्द्रं मन्येपितरं मातरञ्च स्वाहा॥ इन्द्रं प्रणयन्तं वपुरिन्हग्गा ँस्रवन्तगं सवितारमिन्द्रं ददातु। शक्रस्सु कृतस्य लोकमिन्द्रं मन्येपितरं मातरञ्च स्वाहा! इन्दोवृत्रं वज्रेणावथी दिन्होव्ययस्समुद्रशुष्कः॥ इन्द्रं मन्येपितरं मातरञ्च स्वाहा॥ इन्द्रबभूव ब्रह्मणो गम्भीरमाभूति परितुष्टिः । इस्रो भविष्यदुत भूतमिस्रं मन्ये पितरं मातरं च स्वाहा॥ इन्द्र 2 स्मानवत्तु वज्रबाहुरिन्लो भूतानिभुवनानि इस्रो स्माकमवत्तु वज्रप्रस्ताद मिन्द्रम्मन्ये पितरं मातरञ्चस्स्वाहा! உ अग्नि मू९धा९दिवः ककुत्पतिः पृधिव्या अयम्। अपाग् रेतास्त्रं सिजिन्वतिस्वाहाः॥ अयमग्निसहस्रिणोवाजस्य शतिनस्पतिः मूधाकाकवी रयीणाग्ं स्वाहा! दद्भ्यस्स्वाहा (80) चित्तं चस्वाहा (१२) अग्निभूतानामधि पतिः(१८) ऋताषाट् (१२), अन्तं परिषेकं चकुर्यात्, अदिते 2 स्वमग्गिंस्थाः–ll (४) 31 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ऋतुसङ्गमनम् श्लो॥ “ऋतुसङ्गमनेतु पेषणीयुगमृध्याख्यलता मसम्भवे वटश्रुङ्गमथापिवाहरेतृहरेत्सहदेवीं नववस्त्र संयुताम्” इति सम्भृत्य. प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य(शुभतिधौ) एनां गोत्रां नाम्नीं ममधर्मपत्नीं ऋतुसङ्गमनेन कर्मणा संस्करिष्यामि। (अप.उ.) अग्निं परिषिच्च। अदिते नुमन्यस्व (+). वैश्यदेवं वैष्णवं मूलहोमं ಅಜ್ಜ होमञ्च हुत्वा॥ विश्वेदेवस्यनेतुमतो वृणीत सख्यं विश्वेराय इषुध्यसि। द्युम्नं वृणीत पुष्यसेस्वाहा॥ विश्वे अद्य मरुतो विश्वऊती विश्वे भवन्त्वग्न यस्स मिद्धाः। विश्वे नो देवा अवसारि गमनु विश्वमस्तुद्र विणं वाजोअस्मेस्वाहा॥ உ अतोदेवाः,(६)प्रजापते नत्वत्, (२) चित्तञ्चस्वाहा, (१२) अग्नि भूतानामधिपतिः, (१८) ऋताषाट्, (१२) दद्भस्वाहा । हनूभ्याङ्ग्ं स्वाहा! ओष्ठाभ्याग्ं स्वाहा! मुखाय स्वाहाः नासिकाभ्याग्ं स्वाहाः अक्षीभ्याग्ं स्वाहा । कणाभ्याग् स्वाहाः 32 Scanned with CamScanner 6 T श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पार इक्षवो.. वार्येभ्यः पक्षभ्यस्वाहा। अवारणक्षवो पार्येभ्यः पक्ष्मभ्य स्स्वाहाः शी ष्टे स्वाहा। भ्रूभ्याग् ं स्वाहा॥ ललाटायस्वाहा। मूर्नेस्वाहाः मस्ति ष्कायस्वाहा। केशेभ्यस्स्वाहाः वहायस्वाहा। ग्रीवाभ्यस्वाहाः स्कन्देभ्यस्वाहा! कीकसाभ्यास्वाहा। पृष्टीभ्यस्वाहा। पाजस्याय स्स्वाहा! पाश्वा भ्याग्ं स्स्वाहाः अग्ंसाभ्याग् स्वाहा। दोषभ्यस्वाहा। बाहुभ्याग् स्माहा॥ जज्ञाभ्याग्ं स्स्वाहाः श्रोणीभ्याग्ं स्स्वाहा। ऊरुभ्याग्ं स्वाहा! अष्टीवद्भाग्ं स्वाहा। जज्ञाभ्याग्ं स्वाहा! भसदे स्वाहा। शिखणेभ्यस्वाहा। वालधानायस्वाहा॥ अण्णाभ्याग् स्वाहा। शेफायस्वाहाः रेतसेस्वाहाः प्रजाभ्यस्वाहा। प्रजननाय स्वाहा! पद्भ्यस्वाहाः शफेभ्य स्वाहा! लो मभ्यस्स्वाहा! त्वचे स्वाहा! लोहिताय स्वाहा। माग्ं सायस्वाहा! स्नावभ्यस्वाहा। असभ्यस्स्वाहा। मज्जभ्यस्स्वाहा। अङ्गभ्यस्वाहा! आत्मनेस्वाहाः सर्वस्मैस्वाहा॥ अदिते 2 स्वमग्गिंस्था–ll(४) (+) “लक्ष्मीवटश्रुङ्गसहदेवीनामन्यतमं दृषदुपरिनिधाय कन्यया मङ्गळवाद्ययुक्तं पेषण्या पेषयित्वा, नववस्त्रेनिधाय स्वयमुदङ्मुखो2 ग्नेः पश्चिमतः प्रागुत्तानमुख्याः पत्न्या दक्षिणोत्तर नासापुटयोः क्रमेण दक्षिणपाण्यङ्गुष्टाग्रेण तद्रसं प्रक्षिपेत् । साचनिष्ठीव नक्रोध शोकभयादिरहिता प्रहृष्टा भूयत्. ततोन्तहोमः तद्रात्रावेनां यन्मेगभा९दिभिः प्रोक्षण् प्रोक्ष्य. 33 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका यन्मे गभे९वनतः पापमुग्रं यज्ञायमानस्यच किञ्चदैघ्यFंI पापञ्जा तस्ययस्य भुविवर्ततोमे तस्य तत्पावमानीभिरहं पुनामि। उच्चिष्टं वासम्भोजनं मातापित्रोजन्मकृतं पातकत्वं जन्मशरण्येभ्यःः पापञ्जा तस्य…. पुनामि । व्रतभजेनाज्ञानतो वाजन्मकृतं पातकत्वं जन्मशरण्येभ्यः । पापं जातस्य… पुनामि॥ क्रयविक्रयैयोF निदोषादभक्ष्यादभोज्या दप्रतिग्रहाच्चानृशग्ं स्यात् । पापञ्जा… पुनामि॥ कुक्कुटश्वानकाका मृतसूतकयाचि तायाज्य संयाज्यात्। पापं जातस्य… पुनामि॥ ब्रह्मवधग्ं सुरापानग्ं सुवणस्तेयङ्गुरु दाराभिगमनं वृषळीमैधुनञ्च। पापञ्जातन्ययस्य भुविवर्त तोमेतस्य तत्पावमानीभिरहं पुनामि॥ पवमानस्सुवज९नः - पुनातु॥ विष्णुर्वोनिं कल्पयत्विति तामुपगच्चेत् । विष्णुर्योनिं कल्पयतु त्वष्णा रूपाणि पिङ्ग्ं शतु। आसिञ्चुतु प्रजापतिधाता गभ९न्दधातु ते गभ९न्धेहि सिनीवालि गभ९न्धेहि सरस्वति! गभ९न्ते अश्विनौदेवाधत्तां पुष्करप्रजाः हिरण्ययी अरणीयं श्री गृह्यः॥ (+) कन्या वहन्यादित्येकॆ वस्त्रेण प्रक्षिपेद्रसम् वस्त्रं दद्यात्सहोदर्येवरस्य गुरवे२धवा 34 Scanned with CamScanner 1 ( 4 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका निमFन्दतो अश्विना! तन्ते गभ९ग्ं हवामहे दशमेमासि सूतमे! यधेयं पृधिवी मही तिष्टन्तिगभ मादधे। एवं त्वं गभFमाधथ्स्व दशमे मासि सूतवे॥ यथा पृथिव्यग्नि गभाद्यौर्यधेन्द्रण गभिणी। वायुर्यथादिशां गर्भ एवं गर्भं दधामिते॥ विष्णोश्रेष्टेन रूपेणास्यां नार्याङ्गवीन्याम्। पुमाग्ं सङ्गर्भ माधेहि दशमे मासि सूतवे । नेज मेषपरापत सुपुत्रः पुनरापतः अस्यैमे पुत्रकामायैगभका माधेहि यःपुमान्। व्यस्ययोनिं प्रतिरेतो गृहाणपुमान्पु त्रोधीयतां गभे९अन्तः। तम्माता दशमासोभिभतु सजायतां वीरतमस्स्वानाम्। आतेगभोयोनिमेतु पुमान्बाण इवेषुधिम्। आवीरोजायतां पुत्रस्ते दशमास्यः॥ करोमिते प्राजापत्य मागभो९योनिमेतु ते अमानः पुर्णो जायता मळ्लीणो पिशाचथीतः। पुमाग्ं स्तेपुत्रो नारितं पुमाननुजायताम् । तानि भद्राणि बीजान्यृषभा जनयन्तिनौ। यानि भद्राणि बीजान्यृषभा जनयन्तिनौ। तैस्त्वं गर्भिणी भवसजायतां वीरतमस्स्वानाम्। योवशायां ग भोगायश्चावेहतीर्धो यन्निधधे वनस्पतौ। तेन त्वङ्गर्भिणी भव साप्रसूधेनुका भवः सन्नाममनश्चाक्रवाकम् । भूःप्रजापतिना स्वुृ षभेणा स्कन्धयामि वीरस्थत्स्वासौ। भुवः प्रजापतिना स्वृषभेणास्कन्दयामि वीरस्थत्स्वासौ। सुवः प्रजापतिनास्वृषभेणास्कन्द यामि वीरस्थत्स्वासौ। भूर्भुवस्सुवः प्रजापतिना स्वृषभेणा स्कन्दयामि वीरस्थत्स्वासौ॥ इतृ तुसङ्गमनम्. 35 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा जै नु क्रमणिका * गर्भसंस्काराणां परिभाषा गर्भिणीचिह्नाव्यक्ता गर्भाधानं, चतुधेकामापि पुंसवनं, अष्टमे मासि सीमन्तं, तस्मिन्नेव विष्णुबलिः कर्तव्यः. गर्भाधानपुंसुव नसीमन्त विष्णुबलि नामक गर्भसंस्काराणां प्रायश्चित्त होमः. प्रधानहोमश्च यजमानस्यौपासनाग्नौ लौकिका ग्नौ वा कर्तव्यः एतेषां चतुणाFमपि पूर्वेद्युना९र्दीमुखं कुर्यात्. एते चत्वार पृथक्रियने चेत् पृथगेव प्रायश्चित्तहोमः प्रधानहोमश्च भवति, सहैकतश्रेण क्रियक्ते चेत् पुण्याहा घा रान्तहोमाः सकृ देव भवन्ति। गर्भिण्याभर्तरि देशास्तरगते मृते व्याधि युक्ते वाभर्तुः पिता भ्राताज्ञातिः गर्भिण्याः पितृभ्रात्रादिबन्धुर्वा गर्भसंस्कारान् कुर्यात्। तत्काले भर्तरिजीवति यजमानस्य पत्नीं अनेन कर्मणा संस्करि ष्यामीति सङ्कल्पः। तस्मिन्मृते अमुकगोत्रस्य अमुकशर्मणः मृतस्य पत्नीमिति. ऋतुसङ्गमनादयः पञ्चगर्भसंस्काराः सकृत्कृता एव सर्व गर्भाणांसंस्कारा भवेयुः गर्भसंस्कारविहीने कुमारे जाते शिशुं मातुरज्केस्थापयित्वा तयान्वारब्धः पूर्ववत्प्रृथक्रायश्चित्तं तदशक्ते सामान्य प्रायश्चित्तंवा हुत्वा गण भाधानादीन्विदधीत विष्णोनु कादिमिन्दा हुत्याश्रावितादीन् द्विरावर्त्यहोमस्सामान्य प्रायश्चित्तम्. 36 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका समानतन्रेगर्भाधानादीनां सङ्कल्पः यजयानः पत्न्यासह प्राणानायम्य देशकालौ सञ्ज्कीर्त्य शु भतिधौ अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्म्याः गर्भाधान पुंसुवन सीमन्त विष्णुबलि संस्कारान्समानतन्हेण करिष्यमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यथ९०विष्वक्सेनाराधनम् करिष्ये(अपउप) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याहं च कृत्वा. परिषत्रार्धना A कांस्यपात्रे तण्डुलताम्बूल सहितदक्षिणां गृहीत्वा, परिषदभिमु खस्तिप्टन्। नमस्सदसे…, समस्तसम्पत्…., अपर्धनध्यान्त सहस्रभावनः…1 अशेषेहेपरिषत्। मदीयां विज्ञापनां समाधानात्स माकण्य मत्समपि९तां यथाशक्ति दक्षिणां, यधोक्त दक्षिणामिवस्वीकृत्य मामुद्धर, अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः ममधर्म पत्न्याः गभ९धान पुंसवनसीमन्त विष्णुबलि संस्काराणां कालाति क्रमणे क्रियाहीने विवर्यासे गर्भिणीधर्माणां लोपेच योदोषस्समजनि तद्दोषपरिहारद्वारा तत्त्कर्मा चरणयोग्यता सिद्ध्यर्धं एकविध प्रायश्चित्तं निणीयोपदिश्य मामनुगृहाण। (प्रतिवचनं) अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः तवधर्मपत्न्याः गर्भधारणप्रभृ त्येतक्षणपर्यन्तं मध्यवर्तिनि स्वे स्वे कालेकर्तव्यानां 37 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका गभा९धान पुंसुवनसीमस्त विष्णुबलिसंस्काराणां कालातिक्रमणे क्रियाहीने विपर्यासे गर्भिणीधर्माणां लोपेच योदोषस्समजनि तद्दोष परिहाराय यधाशक्ति हिरण्यदाने कृते सति त्वदुक्तनिमित्त सम्भावित सकल दोषनिवृत्तिद्वारा तत्तत्कर्माचरण योग्यतासिद्धिर्भवति. यधाशक्ति हिरण्य दानं कृत्वा. अनेन कृच्छाचरणेन मम…. तत्तत्कर्माचरण योग्यता सिध्धरस्त्विति भवन्तो महन्तो नु गृष्णन्तु - (प्रतिवचनं) योग्य तासिद्धिरस्तु. प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्नाः गभा९दानपुंसवनसीमन्त विष्णुबलि संस्काराणां प्रायश्चित्त होमार्धञ्च प्रधानहोमार्थञ्च (औपासनौग्नौ) लौकिकाग्नौ वा अघारकर्मकरिष्मे (अप.उ.प.) आघारं कृत्वा. गर्भाधान प्रायश्चित्तं यजमानः पत्न्यासह प्राणानायम्य तिधि वारिदिसज्मीर्त्य (शु भतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्नाः गर्भाधान कालातिक्रमण प्रायश्चित्त पूर्वकं एनाम्पत्नीं गर्भाधानेन कर्मणा संस्करिष्यमाणः, तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्थं विष्यक्सेनाराधनं करिष्ये (अप.उप विष्वक्सेनाराधनं पुण्याहञ्च कृत्वा, 38 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पृधक्तन्हे प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्नाः मम धर्मपत्न्याः गार्भधानपुंसवन सीमन विष्णुबलि संस्काराणां प्रायश्चित्तहोमार्धं प्रधान होमार्थञ्च औपासनाग्नौ लौकिकाग्नौवा आघारकर्म करिष्ये (अप. उप) आघारङ्कृत्वा पूर्वेद्युरकृत नान्दीमुखश्चेत्सर्वं यधोक्तवां नान्दीमुखङ्कृत्व मुख्यकालेत्वतिक्रान्तो गर्भादानस्य निष्कृतौ, सार्धनिष्कप्रमाणेन गर्भं स्वणे९न कारयेत्, इत्युक्तस्वर्णगर्भं सम्भृत्य, प्राणानायाम्य, तिधिवारादि सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः ममधर्मापत्न्याः गर्भाधान कालाति क्रमण प्रायश्चित्तं करिष्ये (अप. उ.प) सार्धनिष्कपरिमित सुवर्णकृत गर्भाकारंवधूदरेण बध्नाति. अग्निं परिषिच्य ॥ अदिते नुमस्वस्व… (४) वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमैन माग्नेयं बाह९स्पत्यमङ्गहोमं च हुत्वा!! अतोदेवाः(F) ब्रह्मजज्ञानं (२) रुद्रमन्यं (२) त्रातारमिन्द्रं (१३) अग्निर्मूरा (२) बाहकास्पत्यं (४) अङ्गहोमं (10) बृहस्पतिर्देवानामिमं यज्ञं बृहतोमे दधातु बृहस्पति वीतये स्वाहा॥ बृहस्पतिस्नोमन्दधातु बृहस्पतिर्यज्ञं दधातु 39 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका बृहस्पतिवीतयॆ स्वाहा॥ बृहस्पते अतियदर्यो अरोर्ड्युमद्विभाति क्रतुमज्जनेषु। यद्दीद यच्चवसर्त प्रजाततदस्मासु द्रविणं देहि चित्रग्गों स्वाहा॥ उपयाम गृहीतोसि बृहस्पते श्वेष ते योनिः॥ बृहस्पतिवीतये स्वाहा। दध्भ्य स्स्वाहा (सं) अन्तः परिषेकं कुर्यात् अदिते२स्वमग्ड्ंस्थाः–II (४)

  • गर्भाधानम् अथ गृहीतगर्भालिङ्गनि शरीराटोपस्सकिसीदनं द्वेषोभर्तुररुचि राहारो लालाप्रकोपः खरतास्फुरणं योनेरिति गर्भस्यदैवा नुबन्धं ज्ञात्वां 2. पूर्वमाणपक्षे पुण्ये पुन्नाम्नि शुभे नक्षत्रे आज्येनाघारं हुत्वा. श्लो॥ गर्भाधाने शुक्लवासस्सुगस्धा दभा९न्साग्रान्भूषणं पुष्पमालाम् दध्ना युक्तं क्षीरमाज्यं समांशं सङ्गृष्णायात्तोयसंस्थान्यवांश्च ॥ - इति सम्भृत्य गृहीत गभा९ं शुक्लवस्त्र गन्धपुष्पाभरणै रलइ्कृताम्पत्नीं स्वस्य दक्षिणत उपवेश्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य(शुभतिथि) एनां गोत्रां नाम्नीम्मम धर्मपत्नीं गभा९धानेन कर्मणा संस्क रिष्यामि (अप.उ) अग्निं परिषिच्य॥ अदिते2नुमन्यस्व–II (9) 40 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका धातादिपञ्चवारुणं, मूलहोमं, स्विष्टाकारं च हुत्वा॥ धाताददातु (१९) इमम्मे वरुण (1) प्रजापते न त्वत् (२) भूस्वाहा. (४) चित्तं च स्वाहा (१२) अग्निर्भूतानं (१८) ऋताषाट् (१२) भूस्वाहा (v) यदस्य कर्मणः (१२) अन्तः परिषेकं कृत्या अदि… स्वमग्गिंस्धाःः (v) वृषोसीति यवान्वत्न्या दक्षिण हस्तेदत्वा॥ वृषोसि॥ पयो दधि घृतं समं गृहीतं त्रिवृदित्यामनन्ति। भूस्त्वयिददामीत्यादिभिश्चतुभि९स्तस्याः पाणा चतुष्कृत्वस्तिवृदत्वा सयवं प्राशयेत्॥ भूस्त्वयि ददामि। भुवस्त्वयि ददामि। सुवस्त्वयि ददामि। भूर्भुवस्सुव स्त्वयि ददामि॥ अमस्त्रकमाचनं कारयित्वा! अभिष्ट्वा हं परां चेति तन्नाभेरूध्य मुदरं दभे९ण त्रिः परिमृज्य॥ अभिष्ट्वा 2हं दशभिरभिमृशामि दशमास्याय सूतवे। पराञ्चत्वान्ना ब्याञ्च त्वष्टा बध्नातु बन्धनः सऋतूनुपवेश्य दशमासोवीरहा॥ विष्णुसूक्ते नोदरमभिमृश्य॥ विष्णो कानुकं…. (F) सुवण९गभFमा दाय ब्राह्मणेभ्यो दत्वा () पुण्याह (**) मन्तहोमं च कृत्वा 2 ष्टावरान् ब्राह्मणा नन्नेन तर्पयति॥ 41 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पुंसुवन प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः पुंसुवन कालाति क्रमण प्रायश्चित्त पूर्वकं एनान्धर्मपत्नीं पुंसुवनेन कर्माणा संस्करिष्यमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यध९ं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याहञ्च कृत्वा! प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः पुंसुवन कालाति क्रमण प्रायश्चित्त होमाध९ं प्रधान होमाथ९ञ्च (औपासनाग्नौ) लौकिकाग्नौवा अघारकर्म करिष्ये (अप.उ.) आघारं कृत्वा. पूर्वेद्युरकृत नादीमुखश्चेत्सद्यः यधोक्तं नान्दीमुखं कृत्वा अन्तः पुंवद्रूपयुक्तस्वण९गभ९ं समाहरेत्। कालेतीते पुंसुवन कमण स्साध९निष्कृतः (इत्युक्तस्वण९गभ९ं सम्भृत्य) प्राणानायाम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः पुंसुवन कालाति क्रमण प्राय श्चित्तं करिष्ये (अप.उ.) () पुण्याहस्थले पूर्वकृतपुण्याहजलेन गभिणीं प्रोक्षयेत् समानतन्हे आघारपुण्याहन्तहोमान्नाचरेत्. 42 Scanned with CamScanner qBr श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अन्तः पुरुषाकारयुक्तस्वण९ गभ९ं वधूदरेदभेण बध्नाति. ॥ अग्निं परिषिच्य अदिते नुमन्यस्व… (४) वैष्णवं ब्राह्मंरौद्र मैन्द माग्नेयं बाहस्पत्यमङ्गहोमं च हुत्वा॥ अतो देवाः (F) ब्रह्मज ज्ञानं (२) रुद्रमन्यं (२) त्रातारमिद्धं (१३) अग्निर्मूधा९(२) बृहस्पतिर्देवानां (४) दर्भ्यस्स्वाहा (20) अन्तः परिषेकं कुर्यात् अदिते2 स्वमग्गिंस्थाः (४)
  • पुंसुवनम् अथ- गभा९धानादि चतुधेमासि पुंसुवनं भवति, शुक्लपक्षे शुद्देहनि पूर्वाहेङ्ग्नि मुपसमादाय. I यवान् सर्षपसंयुक्तान्वीहीन्वामाष संयुतान्। युञ्ज्यात्पुंसुवने गव्यं पयो दधि घृतं समम्॥ इति सम्भृत्य, पूर्ववदलङ्कृतां पत्नीं स्वस्यदक्षिणत आसयित्वा, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य(शुभतिधौ), एनाङ्गोत्रां नाम्नां मम धर्मपत्नीं पुंसुवनेन कर्माणा संस्करिष्यामि(अप.उ.) अग्निं परिषिच्य॥ अदितेनुमन्यस्व(+) पूर्ववद्धातादिस्विष्टाकारान्तं हुत्वा 43 Scanned with CamScanner 1 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका धाता ददातु (१६) इमम्मेवरुण (A) प्रजापते सत्वत् (२) भूस्वाहा (v) चित्तञ्च स्वाहा (१२) अग्नि भूतानां (१८) ऋताषाट् (१२) भूस्स्वाहा (४) यदस्यकर्मणः (१२) अन्तः परिषेकं कृत्वा. अदिते स्वमग्गिंस्थाः (४) உ अग्नेरपरस्यामासीनायै वृषोसीतियवान् सर्षपमिश्रितानास्धास्थ इतितस्या दक्षिणहस्ते दद्यात् । वृषोसि, अन्हौस्थ स्वावृतौ॥ अलाभे माषधान्यौ प्रतिनिधी स्यातां॥ ॐ भूर्भुवस्सुवो राकामहंयास्तेराके सोम एव विश्वा उ तत्वयेत्युदरमभिमृशेत् ॐ भूर्भुवस्सुवः॥ अमुहंया राके राकामहग्ं सुहवाग्ं सुष्टुती हुवे शृणोतुन स्सुभगा बोधतुत्मना। सीव्यत्वपस्सूच्यां च्छिद्यमानया ददातु, वीरग्ं शतदायमुक्यम् । यास्ते राके सुमतयस्सु पेशसो याभिददासि दाशुषे वसूनि ताभिनोF अद्यसुमना उपागहि सहस्रपोषग्ं सुभगेरराणा॥ सोम एवनो राजेत्याहु ब्राह्मणिः प्रजाः । विवृत्तचक्रा असीनास्तीरेण(यमुने) कृष्टेतवः विश्वाउतत्वया वयन्गारा उदन्या इव अतिगा हेमहिद्विषः॥ 44 Scanned with CamScanner MA श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका भूस्वयि ददामीत्यादिभिश्चतुभिकास्तस्याः पाणा चतुष्कृत्वस्तिमृद्दत्वा सर्षपमिश्रितं सयवं प्राशयेत् ॥ भूस्त्वयिददामि। भुवस्त्वयिददामि। सुवस्त्वयिददामि। भूर्भुवस्त्वयि ददामि। अमस्त्रकामाचमनं कारयित्वा नाभेरूध्व९माभिष्ट्वाहं। पराळ्छेतिदर्भेण त्रिरुन्माज॥ अभिष्ट्या हन्दशभिरभिमृशामि दशमासाय सूतवे। पराञ्च त्वान्ना भ्याख्चत्वष्टा बध्नातु बन्दनः स ऋतूनुप वेश्य दशमासो .. वीरहा॥ अन्तः पुंवद्रूपयुक्तस्वण९ गभ९ युतं पुरुषसूक्ते नोदरमभिमृशति॥ सहस्रशीर्षा पुरुषः सन्ति देवाः॥ स्वण९गभFं, ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुण्याह मन्तहोमं च कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत्. 1 सीमन प्रायश्चित्तम् । प्रानानायाम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः सीमन्तोन्नयन कालातिक्रमण प्रायश्चित्त पूर्वकं एनां सीमन्तोन्नयनेन कर्मणा संस्करिष्यमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यथ९ं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (अप.उ.) विष्वक्सेना राधनं पुण्याहञ्च कृत्वा. प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य(शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः सीमन्तोन्नयन कालातिक्रमणप्रायश्चित्त होमाथ९ं, 45 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्रधान होमाथ९ञ्च (औपासनाग्नौ) लौकिकाग्नॊवा अघारकर्मकरिष्ये । (अप.उ.) आघारं कृत्वा!॥ पूर्वेद्युरकृत नान्दीमुखश्चेत्सद्यः यधोक्तं नान्दीमुखं कृत्वा!! प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य(शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः सीमन्तोन्नयन कालातिक्रमण प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ (अप.उ.) अग्निं परिषिच्य॥ अदितेनुमन्यस्व… (४) वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमैन्द्रमाग्नेयं बाह९स्सत्यमङ्गहोमञ्च कृत्वा!! अतो देवाः (६) ब्रह्मजज्ञानं (२) रुद्रमन्यं (२) त्रातार मिन्द्रं (१३) अग्निमू९धा९(२) बृहस्पतिर्दे वानां (४) दद्भ्यस्स्वाहा (५ं) अन्तः परिषेकं कुर्यात् ॥ अदिते स्वमग्गिंस्थाः (+). I
  • सीमन्तम् अथ गभा९दानाद्यष्टमेमासि सीमन्तोन्नयनं कुर्यात् श्लो॥ सीमन्तोन्नयने त्रिशुक्लशललीं साग्रं सपत्रं तथा काकोदुम्बरजं शलाटुममलं दखाङ्कुरं त्रयम्. एकीकृत्य पुनः कुशेनतु त्रिरावेष्ट्यवबध्वा हरे द्वह्नेरुत्तरत स्सुगस्थकुसुमस्रक्चन्दने च त्रिवृत्, इति सम्भारान् सम्भृत्य प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य (शु भतिधौ) गोत्रां नाम्न्यीं मम धर्मपत्नीं सीमन्तोन्नयनेन कर्मणा संस्क रिष्यामि॥ (अप.उ.) अग्निं परिच्य॥ अदिते सुमन्यस्व… (v) पूर्ववद्दातादि स्विष्टाकारान्तं हुत्वा॥ 46 Scanned with CamScanner 35 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका थाता ददातु.. (१६) इमम्मे वरुण… (1) प्रजापते नत्वत्… (२) भूस्वाहा… (4) चित्तञ्चस्वाहा.. (१२) अग्निभूतानां… (१८) ऋताषाट्… (१२) भूस्स्वाहा… (v) यदस्य कर्यणः… (१२) अन्तः परिषेकं कृत्वा ॥ अदिते स्वमग्गा ंस्था (4). त्रेण्याशलल्या सहशलाटुग्लप्सुं साग्रपत्रं कुशाङ्कुरञ्च दभेण त्रिराबध्य ॐ भूर्भुवस्सुवरिति दक्षिणहस्तेनगृहीत्वा! ॐभूर्भुवस्सुवः॥ सुगन्धपुष्पमालादिभिरलङ्कृतायाः पूर्ववदासीनाया वथ्वाया राकामहं, यास्ते राक, इति ललाटोपरिस्थापयित्वोन्नयनं कुर्यात्I राकामहग्ं सुहवाग्ं सुष्टुतीहुवे श्रुणोतु नस्सुभगा बोधतुत्मना । सीव्यत्वपस्सूच्यां च्छिद्यमानया ददातु वीरग्ं शतदायमुक्त्यं॥ 1 यास्ते राके सुमतयस्सु पेशसोयाभिद दासि दाशुषे वसूनि। ताभिनोF अद्यसुमना उपागहि सहस्र पोषग्ं सुभगे रराणा॥ सोम एवत्युदरभिमृशेत् । () सोमः एव नो राजेत्याहु ब्राह्मणीः प्रजाः विवृत्तचक्रा आसीनास्तीरेण कृष्टे (यमुने) तव॥ वृषोसीति यवान्दत्वा!॥ वृषोसि॥ भूस्त्वयि ददामित्येनां सयवं त्रिवृताशयित्वा! । 47 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा .. नु क्रमणिका भूस्वयि ददामि॥ भुवन्त्वयि ददामि॥ सुवस्त्वयि ददामि॥ भूर्भुवस्सुव स्त्ववयि ददामि॥ (**) पुण्याहान्तो ब्राह्मणानो भोजयेत्. विष्णुबलि प्रायश्चित्तम् प्राणानायाम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभताधौ) गोत्रान्नाम्नां एनां मम धर्मपत्नीं विष्णुबलि कालातिक्रमण प्रायश्चित्त पूर्वं विष्णुबलिकर्मणा संस्करिष्यमाणः निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्धं अदौ विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधनम् पुण्याहञ्च कृत्वा. प्राणानायाम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः विष्णुबलि कालातिक्रमणप्रायश्चित्तं करिष्ये॥ (अप. उ.) अग्निं परिषिच्य । अदिते नुमन्यस्व… (४) विष्णुबलौहीने वैष्णवं विष्णुसूक्तं चतुरावर्त्य हुत्वा विष्णु बलिङ्कुर्यात् । अतोदेवाः (६) विष्णोनुकाकं (६) अदिते 2.स्वमग्गिंस्धा— (v) पूर्वेद्युरकृत नान्दीमुख स्सद्यो नान्दीमुखं यधोक्तं कृत्वा! () सोम’ एवेति मन्रो तीरेणेत्यन्तो तत्तत्समापनदी नाम ग्रहणं कर्तव्यमिति भाष्यकाराः (**) समानतन्हे प्रोक्षणम्. 48 Scanned with CamScanner 36 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका विष्णुबलि- श्लो॥ मुखवासगन्धपुष्पयुक्रणिधिं भूषणवस्त्रतङ्ञुलान् । दरचक्रसुगव्यपायासाद्यखिलं विष्णुबलौ समाहरेत्॥ इति सम्भारा९ सम्भृत्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) गोत्रां नाम्नीं मम धर्मपत्नीं गभ९वैष्णवेष्ट्या विष्णुबलि कर्मणा संस्करिष्यामि । (अप. उ.) अथ विष्णुबलिरुत्तर प्रणिधावग्न्यादिदेवानों भूः पुरुषमों भुवः पुरुमोग्ं सुवः पुरुषमो भूर्भुवस्सुवः पुरुषं चेत्यावाह्य। ॐ भूः पुरुषमावाहयामि। ॐ भुवः पुरुषमावाहयामि। ॐ सुवः पुरुषमावाहयामि। ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरुषमा वाहयामि॥ तथैव निर्वापयेत्॥ ॐ भूः पुरुषाय जुष्टं निर्वपामि॥ ॐ भुवः पुरुषाय जुष्टं निर्वपामि। ओग्ं सुवः पुरुषाय जुष्टं निर्वपामि। ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरुषाय जुष्टं निर्वपामि॥ तथैव हुत्वा!। अदितेनुमन्यस्व– (४) ॐ भूः परुषाय स्वाहा। ॐ भुवः पुरुषाय स्वाहा। ओग्ं सुवः पुरुषाय स्वाहा। ॐ भूर्भु वस्सुवः पुरुषायस्वाहा॥ अदिते2_स्वमग्दं स्थाः– (v) आघारं हुत्वा 49 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्ने पूर्वस्यां नववस्त्र युक्तं तणुलैश्चतुरश्रं हस्तमात्रं स्थलं कृत्वोत्तरा भिमुखः गन्धपुष्पाक्षत युतैजलैः प्रणिधिमापूर्य, तत्प्रणिधि जले भगवन्तं ध्यात्वातत्सण्णिले द्वादशकूर्चान्पवित्राणिवा प्रागग्रानुदगन्तं निधाय तेषु प्रणिधिजलं कूर्चेन स्रावयन् प्रत्यङ्मखं केशवादिद्वादशनामभिदेवं विष्णुमावाह्य॥ ॐ केशवमावाहयामि। ॐ नारायणमावाहयामि। ॐ माधव मावाहयामि। ॐ गोविन्दमा वाहयामि। ॐ विष्णुमावाहयामि । ॐ मधुसूदन मावाहयामि। ॐ त्रिविक्रममावाहयामि। ॐ वामनमावाहयामि। ॐ श्रीधरमावाहयामि। ॐ हृषीकेशमावाहयामि। ॐ पद्मनाभमा वाहयामि। ॐ दामोदरमावाहयामि। केशवादिद्वादशमूर्तिभ्यस्तत्तन्नामभिः पृथक्पृथ क्रमेणां 92 सन पाद्याचमनादीनि दात्वा!! केशवाय नमः आसनं समर्पयामि…. दामोदराय नमः असनं समर्पयामि॥ (१२) केशवाय नमः पाद्यं समर्पयामि… दामोदराय नमः पाद्यं समर्पयामि. (१२) केशवाय नमः आचमनं समर्पयामि…. दामोदराय नमः आचमनं समर्पयामि. (१२) 50 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आपोहिरण्यपवमानैस्संस्नाप्य… अपोहिष्टा मयो भुवः 11 जनयाधाचनः ॥ I हिरण्यवणाः– ब्रह्मवच सायत्वा॥ पवमानस्सु वज९नः – जातवेदा मोर्जयन्त्या पुनातु॥ केशवायनमः स्नानं समर्पयामि – (१२) दामोदराय नमः स्नानं समर्पयामि ॥ एवं प्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीताचमन पुष्पगन्धधूप दीपाघ्याणचमनैः प्रत्येकमच९यति॥ अग्निम्परिषिच्य अदिते नुमन्यस्य– प्रसुव॥ (४) अतोदेवाद्यैविF ष्णोनु९ काद्यैराज्येन जुहुयात्॥ अतोदेवा अवन्तुनोयतो विष्णु चक्रमे। पृधिव्यास्सप्त थामभि स्स्वाहा॥ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम्। समूढमस्य पाग्ं सुरेस्वाहा॥ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुगोपा अदाभ्यः ततो धर्माणि धारयस्ध्वाहा॥ विष्णोः कर्माणि पश्यतयतो व्रतानि पश्पसे। इन्द्रस्य युज्यस्स भास्वाहा॥ तद्विष्णोः परमं पदग्ं सदा पश्यन्ति सूरयः दिवीव चक्षुराततĀं स्वाहा॥ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवां सस्समिन्दते। विष्णोर्यत्परमं पदग्गं स्वाहा॥ विष्णोनु९कं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्धिवानि विममे रजाग्ं सियो अस्कभायदुत्तरग्ं सधस्थं विचक्रमाणस्त्रेधोरुगायो विष्णोरराटमसि विष्णोः पृष्ठमसि विष्णोशप्रेस्ट्तो विष्णोस्स्यूरसि विष्णोर्ध्रुवमसि वैष्णवमसि 51 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका विष्णवेत्वा स्वाहा॥ तदस्यप्रियमभिपाथो आश्यान्नरोयत्र देवयवो मदन्ति। उरुक्रमस्य सहि बन्धुरिता विष्णोःपदेपरमे मध्य उथ्सस्स्वाहा॥ प्रतद्विष्णुस्तवते वीर्याय मृगोन भीमः कुचरो गिरिष्ठाः यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणे स्वधिक्षियन्तिभुवनानि विश्वास्वाहा॥ परोमात्रया तनुवा वृधान नतेमहित्वमन्वश्नुवन्ति उभे ते विद्म रजसी पृधिव्या विष्णो देवत्वं परमस्य विध्से स्वाहा॥ विचक्रमे पृदिवी मेष एतां क्षेत्राय विष्णुमनुषे दशस्यन्। धृवासो अस्य कीरयो जनास उरुक्षितिग् ं सुजनिमा चकार स्वाहा॥ त्रिदेवः पृधिवीमेष एतां विचक्रमे शतचFसं महीत्वा! प्रविष्णुरस्तु तवसस्त्स वीयान्वेषĀं ह्यस्य स्थविरस्यनाम स्वाहा॥ अदिते_स्वमग्गांस्थाः… देवसवितः प्रासावीः–(४) पायसमाज्यसंयुक्तं केशवादिद्वादशनामभिः प्रत्येकन्देवेशाय निवेद्य॥ ॐ केशवायनमः अज्यसंयुक्त पायसं निवेदयामि… ॐ दामोदराय नमः आज्यसंयुक्तपायसं निवेदयामि॥ (१२) ततः पानीयाच मनमुख वासान् प्रत्येकं दद्यात्॥ अग्निं परिषिच्य! अदिते…स्वमग्गिंस्था– (v) केशवादि द्वादशनामभिर तोदेवाद्यैर्विष्लो नु९काद्यैराज्यमिश्रं (पृधक्पात्रे) पायस मञुष्ठानामिका मध्यमैः अक्षमात्रमवदाय जुहुयात्॥ ॐ केशवाय स्वाहा। ॐ नारायणाय स्वाहा! ॐ माधवाय स्वाहा! ॐ गोविन्दाय स्वाहा! ॐ विष्णवेस्वाहा! ॐ मधुसूदनाय 52 Scanned with CamScanner 12 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्वाहा! ॐ त्रिविक्रमायस्वाहा! ॐ वामनाय स्वाहा! ॐ श्रीधराय स्वाहा! ॐ हृषीकेशाय स्वाहा! ॐपद्मनाभाय स्वाहाः ॐ दामोदराय स्वाहा! अतो देवाः (६)विष्णोनुकाकं– (६) अदिते स्वमग्गं स्धाः (४) (अत्र गृहार्चाबिम्बस्य सन्निधानमाराधनादिच केचिदाचार्या स्समाचक्षते). ततो देवस्य पुरत असीनः यजमानः आत्मानं देवरूपं स्मृत्वा! प्राणानायाम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य अस्याः गोत्रायाः नाम्न्याः ममधर्म पत्न्याः गर्भस्थशिशोः गर्भवैष्णवत्वसिद्ध्यर्धं. इमं गभ९ं गभ९चक्र कर्मणासंस्करिष्यामि (अप.उ.) शङ्खचक्रा अचाFसन्निधौ विधिवत्प्रतिष्ठाप्य, स्थापितौचेत्तूष्टीं मादाय। (अकृतप्रतिष्ठासंस्कारौचेद्विधिवत्प्रतिष्ठाप्य) पूर्वोक्तस्धण्णि लेनिधायतत्तन्नाम मनैरासनपाद्याचमनपुष्प गन्धधूप दीपाघ्य=हविः पानीयाचमन मुखवासान्तमभ्यच्य अग्निं परिषिच्य अदिते 2 नुमन्यस्व (+) भूमानन्तो ग्रे, वन्द्वोन एष इतिद्वौ चक्रमन्रो तन्मायशो ग्रे, अस्मादुपास्येति द्वौशब्धमन्रो हु त्वा ऒस्ते तत्तद्गायत्राष्टोत्तरशता ज्याहुती हु९त्वा॥ भूमानन्तो ग्रेभुवनस्य गोप्ता वामभ्य ईशन्त्यमरा मराश्च। कुर्यते ग्नौ सुहुतङ्ञृतेन स्वाहा॥ वन्ड्यो न एष वसुषुनिदध्यात्। त्रिधा त्रिधामाबि भृयाददीनान्स्ट्वाहा॥ 53 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सुदशकानाय विद्महे महाज्वालायधीमहि तन्नश्चक्रः प्रचोदयात्स्वाहाः॥ तन्मायशो ग्रे तावके वसूनां यजामहे स्याद्भवतः प्रसन्नः। तदावदत्युक्त मगं जयन्तो स्वाहाः॥ अस्मादु पोस्योस्येहि हि। वृद्दिशर्म भवतो दरात्स्वाहा॥ वार्धि जाताय विद्महे महाशङ्ञ्भय धीमहि तन्नः पाञ्चजन्यः प्रचोदयात्स्वाहा॥ अदित2_स्वमग्गिंस्थाः–(४) सुदश९न पाञ्चजन्यौ गृहीत्वा तत्तन्मनै जपित्वातदग्नौ प्रताप्य पायसशेषेअङ्कनं कुर्यात् ॥ भूमानन्तो ग्रे…. घृतेन॥ वन्द्योन बिभृयाददीनान्॥ तन्मायश्नो ग्रे…. जयन्ति!॥ एषव सुषु

अस्मादुपास्यो…. भवतो दरात्॥ ततः पत्न्यासहप्रदक्षिण पूर्वकन्देवस्य दक्षिणत उत्तराभि मुखस्तिष्ठन्। ऋग्यजुस्सामाधर्वभिर्मनै र्वैष्णवैर्देवं संस्तूय॥॥ (ऋ) अग्निमीळॆ पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् होतारंरत्न धातमम् ॥ (य) इषेत्वोजे=त्वा वायवस्तोपायवस्थ देवो वस्सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण अप्यायध्यमघ्निया देव भागमूर्जस्वतीः पयस्वतीः प्रजावतीरनमी वा अयक्षा मावस्तेनई शतमा_घशग्ंसो रुद्रस्यहेतिः परिवोवृणक्तु ध्रुवा अस्मिन्गोपतौ स्यातबह्वीर्यज मानस्यपशून्पाहि॥ 54 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (सा) अग्न आयहि वीतये गृणानो हव्यदातये। निहोता (अ) शन्नो देवी रभिष्टय आपो भवन्तुपीतये। शंयोरभिस्रवस्तुनः॥ अतोदेवाः– (६) विष्णोनु2 कं– (ओ) सहस्रशीर्षा परुषः… सन्ति देवाः॥ प्रणवादिनमोन्रैः केशवाद्यैनामभिःप्रत्येकं दण्णवत्प्रणमेत्॥ ॐ केशवाय नमः ॐ नारायणाय नमः। ॐ माधवाय नमःः ॐ गोविन्दाय नमः ॐ विष्णवे नमः ॐ मधुसूदनाय नमःः ॐ त्रिविक्रमाय नमःः ॐ वामनाय नमः ॐ श्रीधराय नमः ॐ हृषीकेशाय नमः ॐ पद्मनाभाय नमः ॐ दामोदराय नमः॥ भगवन्तमनुस्मरन्तं पायसशेषं पत्नीं प्राशयति। ततो 2 न्तहोमः। तत्सुतोभाग्यवान् धन्योगभ९वैष्णव सञ्ज्ञकः अप्राकृतो महात्मा सौगर्भ चक्रेण लाञ्छितः॥ जाताकादिसंस्काराणां परिभाषा कुमारस्य जननकाल एव जातकर्मदशमे, द्वादशेह्न्यु त्तानं द्वादशदिनादारभ्य पञ्चशद्दिन पर्यन्तं युक्तदिने नामकरणं, प्रथमे मासि जन्मनक्षत्रे वर्षवर्धनाख्य नक्षत्रहोमः, षष्टे मास्यन्नप्राशनं, 55 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका तधैव प्रवासागमनं, पिऱ्ऱवधनञ्च, प्रधमे तृतीयेवाषे चौळं, एवं यथाकालं सूत्रोक्त मार्गेण संस्काराः कर्तव्याः॥. अशक्तश्चेत्सर्वं चौळेनसह प्रायश्चित्तं कुर्वीत गभा९धानादि चौळकानेषु हीनेषु तन्रयित्वैकहोमे कुर्याच्छेत्, पिताचान्दायणं पुत्रः प्राजापत्यं चरित्वा ब्राह्मण भोजन सुवण९ पशुदानानि कृत्वा! विष्णोनु कादि मिन्दाहुत्याश्रावितादीन्द्रं मूलहोमं वैष्णवञ्च द्विरावर्त्य प्रत्येकं हुत्वा! तन्रयित्वैक होमे गभा९धानादीन् कुर्यात्। आघारोन्त होमश्चैको भवति। आदावस्ते च प्रत्येकं परिषेकं करोतीति विशेषः॥ जातकर्मोत्थानवजFन्नामकरणादीनां पूर्वेदुरभ्युदयं कुर्यात् चौळोपनयनयोरङ्कुरार्पणञ्च (नृ) दशमे हन्युत्थानं चेत्तस्मिन्नेव तामेवाग्निमरण्यारोपितं चेन्मधित्वासमिधारोपितं चेत्तां समिथं लौकिकाग्नौ प्रज्वाल्यादाय स्थब्दिलेनिधाया घोरं कृत्वा वास्तु शु द्ध्यर्थं वास्तुहोमं कृत्वा॥ तस्मिन्नगावेवो त्थानहोमं जुहुयात्। यदि द्वादशेहन्युतानमेकादशेह्नि लौकिकाग्नौ वास्तुहोमं हुत्वा! द्वादशेह्नि जातकाग्ना वुत्थान होमं कुर्यात्। अमन्त्रकं जातकाद यस्संस्कारा स्त्रीशिशोरपि कर्तव्याः॥ “अमन्त्रिकातु कार्येयं स्त्रीणां मावृदशेषतः” संस्कारार्धं शरीरस्य यधाकालं यधाक्रमं॥ इति मनुः 56 Scanned with CamScanner 3 28 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इहच द्रव्यनिष्टा भावार्धाः प्राशनवपनादाय एवनिष्कृष्य कर्तव्याः नतुहोमाः॥ स्वयं सूत्रकार आह क्वचिन्नन्देवानन्ददायिनीत्यादि स्तोमारो पणादौ तूष्टीमेतास्त्रियः कार्याः विवाहन्तु समन्त्रकः” इति याज्ञवल्क्यः॥ उपनयनेन सहक्रियमाणे चौळसंस्कारे मन्त्रवद्व पनञ्चौळेव उपनयनाङ्ग वपनन्तु मन्त्रेण दभ९च्छेदनतः पर्याप्तं॥ जातकादि समानतन सङ्कल्पः याजमानः प्रक्षाळित पाणिपादो द्विराचम्य पवित्रपाणिः पत्न्या कुमारेण सहासीनः॥ प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (शुभतिधौ) अस्य (गोत्रस्य शर्मणः) ममकुमारस्य काला तीत जातकर्मोत्थाननामकरणान्न प्राशन प्रवासागमन पिण्णवध न चौळकाख्यसंस्कारान् उपनयनेनसह समानतश्रेण कर्मणा कर्यिषमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यधFO विष्वक्सेन पूजाङ्करिष्ये । (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याहञ्च कृत्वा! परिषत्पार्धना कांस्यपात्रे तण्णुलताम्बूल सहित दक्षिणाङ्गृहीत्वा तिष्ठन्, ॐ नमस्सदसे – नमस्तसम्पत् - आपर्धनध्वान्त सहस्रभानवः॥ 57 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आशेषेहेपरिषत्, मदीयां विज्ञापनां समाधानात्समा कण्यगा मत्स मर्पितां यधाशक्ति परिषदक्षिणां यधोक्त परिषिद्द क्षिणामिवस्वी कृत्य मामुद्धर (गोत्रस्य शर्मणः) मम कुमारस्य जनन प्रभृत्ये तक्षण पर्यन्तं मथ्यवर्तिनिकाले, शूद्रादिस्त्री स्तन्यपान रजस्स्वला स्पशनाभक्ष्य भक्षणा वेयपानादिना मुख्य कालेकर्तव्यानां जातकर्मोत्थान नामकराणन्नप्राशन प्रवासागमन पिण्णवर्धन चौळख्यसंस्काराणां काला तिक्रमणे अमन्तककरणेन अनुपनीतधर्माणां लोपेनच योदोषस्स मजनि तद्दोषपरिहार द्वारा तत्तत्संस्कार पूर्वकं उपनयनकर्माचरणयोग्यतासिद्ध्यर्धं एक विधप्रायश्चित्तं नीणीयोपदिश्य मामनुगृहाण॥ (प्र.व) अस्य (गोत्रस्य शर्मणः) तव कुमारस्य जनन प्रभृत्ये तक्षणपर्यन्तं मथ्यवर्तिनि कालेशूद्रादि स्त्रीस्तन्यपान रजस्स्वलास्पश नाभक्ष्य भक्षणापेयपानादिना मुख्य कालेकर्तव्यानां जातकर्मोत्थान नामक रणान्नप्राशन प्रवासागमनपिण्णवर्धन चौळाख्यसंस्काराणां कालातिक्रमणे अमस्त्रैककरणेन अनुपनीतधर्माणां लोपेनच योदोषस्स मजनि तद्दोषपरिहाराय प्राजा पत्यादि कृच्छ प्रतिनिधित्वेन यधाशक्ति हिरण्यदाने कृतेसति त्वदुक्त निमित्त सम्भावित सकल दोषनिवृत्ति द्वारा जातकादिचौळकान्त संस्कारपूर्वक मुपनयन संस्कारं कर्तुं योग्यता सिद्दिभ९वतीति परिषदनुज्ञातः॥ 58 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका कृच्चाचरणं कृत्वा - अनेन कृच्चाचरणेन एवं कुमारं जातककर्मोद्धान नामकरणान्नप्राशन प्रवासागमन पिण्डवर्धन चौळोपनयन कर्मसंस्कर्तुं अधिकार सम्पदस्त्विति भवन्तो ब्रुवन्तु अधिकार सम्पदस्तु॥ स्वकाले जातकर्मणः पृथक्तस्त्रं (सू) अथ जातकर्म व्याख्यास्यामो रिष्टागारं यधोक्तं कृत्वा । वृषभोषितं तिलसर्षपै धू९पयित्वाताम्प्रवेशयेत्तज्ञास्त्रीयः स्तिस्रश्चतस्रो वा परिगृह्यैनां संवाहयेयुः, कुक्षौशिधिले हृदय बन्धं मुक्त्वा सशूले जघनॆ प्रजायत इत्यवधारयेत्। गभ९सङ्गे विशल्यां सुवचFलां वा योनौ निप्पीद्यनिदद्द्वात् धूप येत्पिणीतकेनाहि कृत्त्यावा योनिं हिरण्यपुष्प्या मूलं हस्तपादयो रादधाति। यदानासाग्रं दृश्येत्तदा? स्य ग्रहस्थितिं ज्ञात्वा शुभाशुभं परीक्षेत, यस्मात्तद्गुणान्वितं वधयेत् जायमाने मातुरुदकुम्भं दक्षिणतश्शिरोभागे स्थापयित्वा, तत्तस्तूर्यन्तीं निथाय। यधैवसोमः पवत इत्युदरभिमृशेत्॥ यधैव सोमः पवते यधासमुद्र एजति। एवन्ते गर्भ एजत सहजरा युणा निष्क्रम्य प्रतितिष्ठति॥ (311) जाते कुमारे तद्वक्त्रं पितादृष्ट्वा नृणोभवेत्। स्नात्वागोभूहिरण्यादिदातुं तत्कालतो ह९ति॥ 59 Scanned with CamScanner (शङ्खः) श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका कुमारप्रसवे नाभ्यामच्चिन्नायां गुळं तिलान् हिरण्यं वस्त्रगोधान्यं प्रतिगृह्यप्रदोषभाक्॥ (जैमिनिः) यावन्नच्चिद्यते नाळं तावन्नाप्नोति सूतकं। छिन्ने नाके ततः पश्चात्सूतकं तु विधीयते॥ दशदानानि चान्या नि जन्मकाले ददेत्त्वि हेति॥ वचनाद्दिरण्यादिना2 नि भ्युदयश्राद्धङ्कृत्वा गोभूहिरण्यादि यधेष्टं दद्यात् ॥ (व्यासः) रात्रे स्नानन्न कुर्वीत दानं चैव विशेषतः नैमित्तकं त कुर्वीत स्नानं दानं च रात्रिषुः ग्रहणोद्वाहस ब्रान्ति यात्रार्ति प्रसवेषु च। दानं नैमित्तिकं ज्ञेयंरात्रावपि न दुष्यति ॥ पुत्रजन्मनि यात्रायां शर्वर्यां दत्त मक्षयम् ॥ इत्यादुक्त प्रकारेण स्नानदानादिकं कृत्वा प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (गोत्रं) एनं कुमारं जातकर्मणा संस्करिष्यामिति सङ्कल्प्य द्वारे वामेश्मनि परशुस्तस्मिन् हिरण्यं स्थापयित्वा 2 श्माभवेत्य धरमुत्तरं करोतीत्याद्युक्तवत्कुर्यात् ।

60 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (सू) कुमारस्य कुमार्याश्च जनने सपिण्डानां दशाहमा शौचं विधीयते । पुरुषस्य सपिण्डता षट्पुरुषावधिः, कन्याया स्त्रीपुरुषाव धिभ९वति। आशौचे सूतके प्रेतकेच सन्यौपाननादि नित्यकर्माण्यन्यानि दैविकपैतृकाणि स्वाध्यायदानप्रतिग्रहाणिच वज९यति । कुमारे जाते जातकाग्नौ प्रातहो मेहीने व्याहृतीश्चतुरावर्त्य हुत्वासायन्द्विगुणं, सायंहीने प्रातद्वि९ गुणं पूर्ववदादशाहा ज्ञुहोति अतीते 2 प्येवं जातकर्मकुर्यात् । जातकाग्नौ समुत्पन्ने तद्भस्मनि पूर्ववत्समिधमारोप्य लौकिकाग्नौ निधाय प्रायश्चित्तं हुत्वा तथैवजुहुयात्। दशमेहनि जातकाग्नि मरण्यामिध्मे वा समारोप्य तमेवाग्निं मथित्वा वास्तुहोमोत्थान होमौ हुत्वा ग्निं समारोप्या प्रमादं निदधाति॥ जातकर्म प्रायश्चित्तम् गुरुः कृच्चादिशोधितः अग्न्यु पेतः सर्वसंस्काराध९ं सकृदेव यधोक्तमङ्कुरार्पणं पूर्वेद्युरभ्युदयश्राद्धं प्रतिसरबन्धनं च कुर्वीत श्वोभूते छुल्ल्यां कपालमारोप्यतप्तेकपाले वृषभशकृत्पिणै जा९तकाग्निं साधयेत्। ततत्सण्डिलमुपकल्प्य पूर्ववत्रोक्षणोल्लेखना दिकं कृत्वा!! 61 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका एतो न्विन्द्रं – रेखा गायत्र्याप्रोक्ष्य॥ तत्सवितुर्वरेण्यं॥ तत्र जातकाग्निन्निधाया2__भिवन्द्य तूष्टीमाज्यं संस्कृत्यः॥ आत्मनो दक्षिणे मातुरन्तिके विष्टरे कुमारमुपवेश्य तेनान्वारब्धः॥ प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिथौ (काश्यप) स्यां स्य बालस्य जातकर्मकालातिक्रमण प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ - (आप.उप.) आदिपरिषेचना॥ अदिते 2 नुमन्यस्वं व्याहृतीश्चत्वारिंशद्वारं (४०) शक्ते रधादीन्विंशतिवारं हुत्वा॥ (२०) भूस्स्वाहा (४) शज्जेरदश्शण्णिकेरेत्यादि चतुर्दशमन्रान् हुत्वा (१४) अन्तः परिषेकं कुर्यात् अदितेन्वमग्गिं स्थाः(ं) ॥ ॥ जातकर्म श्लो॥ तूर्यन्तीमुदकुम्भमश्म परशुं स्वर्णन्तिलानक्षता निध्मं वाप्यरणीं तधा वृषभशकृत्पिण्ण्णांश्चछुल्लीयुतान्. धूपद्रव्य कपालसर्ष पवचापथ्याकणान् सपि९षा शीतोष्णाम्बु च जातकर्मणि मधु क्षीरं हरेद्दक्षिणाम्॥ इति सम्भारान् सम्भृत्य॥ प्राणानायम्य । देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं) इमं कुमारं जातकेन कर्मणासंस्करिष्यामि॥॥ (अप.उ) यधैव सोमःपवत इति तं स्पृष्ट्वाजपति॥ 62 Scanned with CamScanner 9 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका यथैव सोमःपवते यधा समुद्र एजति। एवं ते गर्भएजतु सह जरायुणा निष्क्रम्य प्रतितिष्टति । सूतिकागृह द्वारस्य वामभागे श्मानं निधाय तस्मिन्परशुं तदुपरि हिरण्यं स्थापयित्वा 2 श्माभवेत्य दस्ताद्धिरण्यं तदुपरि कुठारं तत्राश्मनिदधाति॥ अश्माभव परशुभ९व हिरण्यमस्तृतं भव वेदोवैपुत्रनामासि सजीवशरदश्शतम्॥ तस्योपर्यङ्गादङ्गादिति कुमारमेकयास्त्रिया धारयित्वा॥ अज्गादङ्ञाथ्सम्भवसि हृदयादधिजायसे। आत्मावै पुत्रनामासि सजीव शरदश्शतम्॥ तमद्भिरभ्युक्ष्य! तिलदेवपद्य स्वेति सतिलमक्षतं मूध्नानाधाय। तिलदे_वपद्यस्व न माग्ं समसि नोदलमवपद्यस्वस्थः॥ स्वस्वौपास नाग्निमयन्तो योनिरित्यरण्यां उपावरो हेति समिधि वासमारो पयति॥ () जातकाग्निं समाधाय तेनैव धूपं दद्यात् । द्वारस्य दक्षिणतो निधायाज्गारवणे परिस्तिर्य मध्यमे कनक जिह्वायां कणसर्षपैहकास्तेनः शणे रधो2 यश्शज्ञोमक आलिखन्निलिखन्न र्यम्लः अन्त्रीमुखः, केशिनीरेतान्नतै तान्पूर्य एषां 63 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मिश्रवाससः कौबेरका नक्तं चारिणि निशीधचारिणी तासान्त्वमयन्तेयोनिः ममनाम प्रधम मिति व्याहृत्वन्तं हुत्वा॥ अदितेनु मन्वस्व॥ (v) (**) शज्जेरथश्शण्णि केर उलूखलः च्यवनो नश्यतादित स्स्वाहा॥ अयश्शज्ञो मक९उपवीर उलूखलः च्यवनो नश्यतादितस्स्वाहा॥ आलिखन्विलिखन्निमिषन्ननिमिषन्स्, किंवदन्त उपश्रुतिस्वाहा॥ अर्यमः कुम्भिशत्रुः। पात्रपाणिनि पुणास्स्वाहा॥ आस्त्रीमुखस्सष९पाणिनो नश्यदादित स्वाहा॥ केशिनीश्श्वलोमिनीः खजापो_जोपकाशिनीः। अपेत नश्यतादितस्स्वाहा। एतार्हतैतानृष्णातेत्ययं ब्रह्मणस्पुत्रः तानग्नि पर्यसरत्तानिन्दृस्तान्बृहस्पतिः तानहंवेद ब्राह्मणःप्रमृशतः कूटदत्तान्विकेशान्लम्बनस्तनार्थ्वाहाः पूर्वएषाम्पितेरु च्चैश्राव्यकण९कः माता जघन्यासर्पति ग्रामे विधुरमिच्छन्ति स्स्वाहा! मिश्रवासनः कौबेरका रक्षो राजेनप्रेषिताःः ग्रामग्ं सजानयो गच्छन्तीच्चन्तो परिदाकृतान्स्वाहाः नक्तञ्चारिण उपस्पेशा इन्छालह स्तान पालपान्स्वाहा! () सू॥ छुल्ल्यां कपालमारोप्य वृषभशकृति ज्जॆस्साधितो जातकाग्निः (**) तमेवोत्तपनीयमित्युदाहरन्ति तॆनैन कुमारस्य धूपन्दद्यात् स्वकाले जातकर्मणि क्रियमाणे जातकाग्न्यहरणं अत्रैव कर्तव्यं 64 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका निशीथचारिणी स्वसासन्धिना प्रेक्षते कुलम् । या स्वपन्तं बोधयतियस्यै विजतायां मनस्वाहा॥ तासान्त्वं कृष्णवत्मकाने क्लोमानग्ं हृदयं यकृत् अग्ने अक्षीणि निद=ह स्वाहाः अयक्ते योनिर् ऋत्वियो यतो जातो अरोचथा। तं जानन्नग्न आरोहाधानो वध या रयिग्गा स्वाहाः मम नाम प्रधमं जातवेदः पिता माता च दधतुर्यदग्रे॥ तत्त्वं बिभृहि पुनरामदैतो स्तवाहं नामभिभराण्यग्ने स्वाहा॥ भूस्वाहा।(४) अदिते 2 स्वमग्गिंस्थाः॥ (9) पाणिम्प्रक्षाळ्य भूमिंस्पृष्ट्या। यत्ते सुसीमइति मेधायै वचापथ्याहिरण्य मधुसर्पिः। पयोभिब्राह्मी घृतं करोति । वचापध्याहिरण्यमधु सर्पिरिति मेधाजननाभवन्ति. यत्ते सुशीमे हृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितम्! तस्या मृतत्वस्येशानो माग्जि_हम्पौत्रमघग् रुदम् । वेदते भूमिहृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितम् ॥ तथा2_मृतत्वस्येशानो मा हं पौत्रमघग्ं रुदम्॥ स्वणFं दभे९णभद्ध्वा कुमारस्यवक्त्रन्तधा९यः॥ भूर् ऋचस्त्वयि जुहोमिस्वाहेत्वादिभिः प्राङ्मुखं प्राशयित्वा॥ भूर् ऋचस्त्वयि जुहोमि स्वाहा। भुवो याजूग् ंषि त्वयि जुहोमि स्वाहाः नुवस्सामानि त्वयिजुहोमि स्वाहा! भूर्भुवस्सुवरथर्वाङ्गरसस्त्वयि जुहोमिस्वाहा॥ 65 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (नित्यंसायं प्रातरेव महरहहुत्वा मेधायै पाययेत्)॥ शीतोष्णाभिरद्भिरेवं स्नापयित्वा! क्षेत्रियै त्वेतिमातुस्समीपं नीत्वा! क्षेत्रियै त्वानिर् ऋत्यै त्वा द्रुहोमुञ्चमि वरुणस्य पाशात्। अनागसं ब्रह्मणेत्वा करोमि शिवेते द्वावापृधिवी उभे इमे। शं ते अग्निस्सहाद्भिरस्तु शक्त्यावापृधिवी सहौषधीभिः। शमन्तरिक्षग्ं सह वातेनते शक्ते चतस्रः प्रदिशोभवन्तु। सूर्यमृतं तमसोग्राह्ययद्देवा अमुञ्चन्नसृजन्व्येनसःः एवमहमिमं क्षेत्रियाज्जामि शग्ं सादुृहोमुञ्चमि वरुणस्य पाशात्। यादैवीरिति मातुरङ्के स्थापयित्वा! यादैवश्चत स्र प्रदिशो वातपत्नीरभि सूर्यो विचष्टे ॥ तासान्वेति दक्षिणादि स्तनौ प्रक्षाळ्य॥ तासान्त्वा…जरस आदधामि प्रयक्षएतु निरतिं पराचै माते कुमारग्ं रक्षोवधीना धेनुरत्यासारिणी। प्रिया धनस्यभूया एधमाना स्वेगृहे॥ अयं कुमार इति दक्षिणादि स्तनौ पाययेत्। अयं कुमारो जरान्दयतु दीघमायुः । यस्मै त्वग्ं स्तन प्रप्यायायुर्वरो यशोबलम्। नामयतिनरुदति यत्र वयं वदामसि यत्र चाभिमृशामसि॥ 66 1 Scanned with CamScanner S श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आपोहविष्विति शिरोदक्षिणदेशस्थित उदकुमे सायं प्रातः पूर्वजलं विसृज्यनवजलं नयेत्। अपोहविष्णु जाग्रत यधादेवेषु जागृधः एवमस्मिन्वयज्ञे यजमानाय जाग्रत॥ जातकाग्नि मयन्तो योनिरित्यरण्यामुपावरोहेति समिधिवा समारो पयेत्। उत्थान प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपस्यां स्य) मम कुमारस्य वास्तु होमोत्थान होमाधानं जातकाग्नावाघोरकर्म करिष्ये॥ (अप.उ.) जातकाग्निस्समित्समारोपितश्चेत्तां समिधमुपाव रोहेति लौकिकाग्नौ निधायाघारं कुर्यात्। ततः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ ( काश्यपस्या स्य) मम कुमारस्य उत्थानप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये॥ (अप. उप अदिते 2नुमन्यस्व – உ (उत्थानस्य कालतीते) वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्ववदुत्थानं कुर्यात् । अतो देवाः- Fब्रह्मजज्ञानं - २रुद्रमन्यं - २ (अप. उ.) अदिते 2 स्वमग्ं स्धाः- ४ 67 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका उत्थानम् (*) प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं) मम कुमारं उत्थान कर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) अग्निं परिषिच्य अदिते 2 नुमन्यस्व - कथातादिपञ्चवारुणं मूल होमञ्च हुत्वा! धाताददातु (१६) इमिम्मे वरुण (8) प्रजापतेनत्वत् (२) चित्तञ्च स्स्वाहा (१२) अग्निभूतानां (१८) ऋताषाट् (१२) अदिते 2 स्वमग्दं स्धाः॥ ब्राह्मणान्भोजयेत्॥ (सू)

वास्तुहोमम् अथ वास्तुसवनं व्याख्यास्यामः। नवेवास्तुन्युषिते सूतकप्रेतक योर्वापयित्वा! मृण्मयानि भाणानि पुराणानि त्यक्त्वा नवानिपरिगृह्या 2 न्यान्परिच्छदान् यधोक्तंशोधयित्वा। भूमियज्ञेनेष्ट्वा, निवसेद्य स्माद्वास्तु सवनेन शुद्धिर्वस्तूनाम्) () अथ दशमे द्वादशाह्ने वा भवत्युत्थानं॥ तथैवजातकाग्निं समारोप्य यावस्त्यस्य कर्माणि तानि सर्वाणि मधितास्मिन्नेव कुर्याद्विसृज्य लौकिकाग्नावित्येके स्नात्वा रं यधोक्तं शोधयित्वा क्षुरकर्मादिना शुद्धोभूमियज्ञ मनगोत्रेण याजयतीत्येके तथाहरणमौपापनस्य 68 Scanned with CamScanner 5 श्री वैखानस सूत्रा जै नु क्रमणिका प्राणानायम्य। देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौगृहशुद्ध्यर्धं वास्तुनवनं करिष्ये (अप.उ.) अदिते 2 नु मन्यस्व (+) वास्तोष्पते, वास्तोष्पते शग्मयेति द्वाभ्यां यजेत॥ वास्तोष्पते प्रत्रिजानीह्यस्वास्थावेशो अनमीवो भवानः यत्तेमहे प्रतितन्नो जुषस्वशन्न एथि द्विपदे शञ्चतुष्पदे स्वाहा॥ वास्तोष्पते शग्मया सग्ंसदाते सक्षीम हिरण्मया गातुमत्या आवः क्षेम उ तायोगे वरन्नो यूयं पात स्वस्तिभिस्सदानस्वाहा! भूस्वाहा।॥ भुवस्स्वाहा॥ स्सुव स्वाहा॥ भूर्बुवस्सुवस्वाहा। भूमियज्ञाय स्वाहाः यज्ञदैवतं प्रसोदर्यै स्वाहा (२) इति द्वौभूमिदैव त्यौ. पञ्चभूमिदैवत्याः॥ मेदिनी देवी वसुन्धरा स्याद्वसुधा देवी वासवी ब्रह्म वचFसः पितृणाग्ं श्रोत्रं विष्णुर्मनस्वाहा। देवी हिरण्यगर्भिणीदेवी प्रसोदरी रसने सत्यायने सीद स्वाहा। समुद्रवती सावित्री हनो देवी मह्यकी महाधरणि महोध्यतिस्ठ स्वाहा। शृङ्गे शृङ्गे यज्ञे यज्ञे विभीषणी। इन्द्रपत्नी व्याजनीसुरसित इह स्वाहाः॥ वायुपरी जलशयनी स्वयन्दारा सत्यस्थोपरिमेदिनी सोपरिधत्तं गायस्वाहा! भूस्वाहा! (४) पुण्याहं कृत्वा धारासुसप्तसु॥ अहमग्ने अग्निं गृहोमिति अग्निष्टादर्भपूलेनाग्निं गृहीत्वा. 69 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अहमग्ने अग्निं गृहोमि ममाग्नेरि ग्निर्ममान्तरिक्षम्॥ मार्गो 2. हमस्मि न्रमदान्कामयेतुभ्यं मनसा प्रजापतयेस्वाहा। अहमग्ने अग्निङ्गृष्णामि दहनादशुद्धश्शुन्धध्वमग्ने इदं दीपयामि स्स्वाहा ॥ . प्रधमादैन्द्रात् भुवङ्गादारभ्य वास्तुनः कुड्यमूलात् बहिरन्तरश्च वामं परीत्य ब्रह्मस्थानात् पर्यग्निं कारयित्वा परद्वारेण विसृजेत्॥ तधैव अणोरणीयानिति पात्रेष्वपस्रावयित्वा! शिष्टादिस्सर्वत्र प्रोक्षयति। अणोरणीयान्महातो मही यानात्मागुहायां निहितो सृजन्तोः तमक्रतुम्पश्यति वीतशोकोधातुः प्रसादान्महिमान मीशम्॥ एवं वारुणाद्भुवङ्गाद्याम्यात् सौम्यादारभ्य पर्यग्न्या धावस्रुतीस्यातां॥ येते शतमित्यादि चत्वारोवरुणदैवत्याः॥ येते शतंवरुण ये सहस्रं यज्ञयाः पाशा वितताः पुरुत्रा तेभ्योनइन्द्रस्सवितोतविष्णुवि९श्वे देवा मुख्चन्तुमरुतस्स्वस्ता स्वाहा॥ उदुत्तमं वरुणपाशमस्म दवाधमं विमध्यमग्गिंश्रधायः अथावय मादित्यव्रते तवा नागसो अदितये स्याम स्वाहा! अयाश्चाग्ने … स्य नभिशस्तीश्चा9_यातः यज्ञं वहतु सदा धेहि भेषजन्ग्ं स्स्वाहा॥ 70 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका आपस्सृजन्तुस्निग्धानि चिक्लीत वसमे गृहे। निचदेवीं मातरं श्रियं वासयमे कुले स्वाहा॥ भूस्स्वाहा॥ (4) विश्वेदेवस्यविश्वे अद्येति द्वौवैश्यदेवा। विश्वेदेवस्य नेतुम९तो वृणीत सख्यं विश्वेराय इषुध्यसि॥ द्युम्नंवृणीत पुष्यसे स्वाहा॥ विश्वे अद्यमरुतो विश्वऊती विश्वेभवन्त्वग्नयस्समिद्धाः। विश्वेनो देवा अवसा२२ गमस्तु! विश्वमस्तु द्रविणं वाजो अस्मे स्वाहा॥ भूस्वाहा! (४) अतो देवादिपदैष्णवाः॥ द्वावेवाद्यावित्येके॥ अतो देवा, इदं विष्णु, स्त्रीणिपदा, विष्णो कर्माणि, तद्विष्णो परमं पदं, तद्विप्रासः॥ भूस्स्वाहो (-) रुद्रमन्यं त्र्यम्बकमित्याद्वौ रुद्रदैवत्यौ। रुद्रमन्यं बहुतोहुतं वृषभन्न मस्ते अस्तु! तन्मे अस्तु बाहुभ्यांवीतये स्वाहा॥ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योमुक्षीय मामृतात्स्वाहाः (अप) भूस्वाहाः (v) ब्रह्मजज्ञानं, हिरण्यगर्भः इतिद्वौब्रह्म दैवत्या, ब्रह्माजज्ञानं प्रधमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचो वेन आवः। सबुद्ध्निया उपमाअस्य विष्णासृतश्चयोनि मसतश्चविवस्वाहा॥ हिरण्यगभ९ 71 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका स्समवत ताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् सदाधारपृधि वीं द्यामुतेमां कस्वैदेवायहविषा विधेमस्वाह। भूस्वाहा।(4) मिश्रमवासस एता घृतैतानितिद्वौकौबेरौ। मिश्रवासः कौबेरकारक्षोराजेनप्रेषिताः। ग्रामग्ं सजानयो गच्चन्तीच्छन्तो2 परिदा कृतान्या हा॥ एतान्न तैतानृष्णातेत्ययं ब्रह्मणस्पुत्रः तानग्निः पर्यसरत्तानिन्द्रस्तान्बृहस्पतिः। तानहं वेद ब्राह्मणः प्रमृशतः कूटदत्तान्विकेशान्लम्बनस्तनान्स्ट्वाहा॥ भूस्वाहा (+) युवमेतान्यग्नी षोमावान्यं दिव इति त्रयोग्नी षोमियाः। युवमेतानिदिवि रोचनान्यग्निश्च सोम सक्रतू अथत्तम्। युवग् सिम्हाूग्ं रभिशस्तेरवद्या दग्नीष्टोमावमुइ्चतं गृभीतान्वाहाः अग्नीषो माविमग्ंसु मे शृणुतं वृषणाहवम्। प्रति सूक्तानि हर्यतं भवितं दाशुषे मयस्स्वाहा! आन्यं दिवो मातरिश्वाजभारा मध्नादन्यं परिश्येनो अदेः अग्नी षोमा ब्रह्मणावावृधानोरुं यज्ञाय चक्रधुरुलोकग्ं स्वाहा! भूस्वाहा॥ (4) बृहस्पतिर्डे वानामित्याद्याश्चत्वारो बार्हस्पत्याः बृहस्पतिदे वानामिमं यज्ञं बृहतो मे दधातु। बृहस्पति वीतये स्वाहा॥ बृहस्पतिस्सो मन्दधातु बृहस्पतिय९ज्ञन्दधातु। बृहस्पति वीतये स्वाहा! बृहस्पते अतियदर्यो अरोर्डु मद्विभाति 72 Scanned with CamScanner 48 8 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका क्रतुमज्जनेषु। यद्दीदयच्चवसर्त प्रजा ततदस्मासु द्रविणं थेहि चित्रग्गं स्वाहा॥ उपयाम गृहीतो 2 सि बृहस्पते श्वेषते योनिः बृहस्पति உ वीतये स्वाहाः॥ भूस्वाहा! –(V) त्रातार मिन्द्रमित्यादित्रयोदशेन्दाः। त्रातरमिन्द्रमवितारमिन्दग्ं हवेहवेसुहवग्ं शूरमिन्दम् । वितारमिस्त्रं॥। हुवे नु शक्रं पुरुहूत मिन्द्रग्ं स्वस्तिनो मघवा धात्विन्ट स्वाहा॥ महाग्ं इन्द्र य ओजसा पर्जन्यो वृष्टिमाग्ं इव स्तोमैव९त्सस्य वावृधे स्वाहा! महाग्ं इन्द्र नृवदा चर्षणिप्राउ तद्विबर् हाअमिनस्सहोभिःः अस्मद्रियागा वृथे वीर्यायोरुः पृधुस्सुकृतः कर्तृभिर्भूत्स्वाहाः भुवस्त्वमिन्दब्रह्मणा महान्भुवो विश्वेषु सवनेषु यज्ञयः भुवो नॄग्ं श्च्यात्नो विश्वस्मिन्भरे ज्येष्ठश्च मन्रो विश्वचर्षणे स्वाहा। एन्दसान्सग्ं रयिग्ं सजित्वानग्ं सदासहम्। वर्सिष्ठमूतयेभरस्वाहा॥ प्रससाहिषे पुरुहूत शत्रूज्येष्ठस्तेशुष्मइहरातिरस्तु। इद्राभर दक्षिणेनावसूनि पतिस्सिन्दू नामसि रेवती नाग्ं स्वाहा॥ अस्माकमिन्द्रस्समृतेषु ध्वजेष्वस्माकं या इषवस्ता जयन्तु। अस्माकं वीर उत्तरे भवन्त्वस्वानुदेवा अवताहवेषु स्वाहा॥ इन्रोभूदस्य भुवनस्य राजेन्द्र दाधार पृधिवीन्द्या मुतेमाम्। इन्दो ह विश्यानि भूतानि भुवनाश्रितानि स्वाहा॥ इन्द्रद्यौ व्योम भू रिन्दस्समुद्भवनो विराट्पश्च। उर्वन्तरिक्षस्वगFववनमिन्रा 73 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका दिन्दं मन्ये पितरं मातरं च स्वाहा॥ इन्द्रं प्रणयन्तं ववुरिन्हग्गिं स्रवन्तग्ं सवितारमिन्द्रं दधातु। शक्रस्सुकृस्यलोकमिन्द्रमन्ये पितरं मातरञ्चस्वाहा॥ इन्द्रवृत्रं वज्रेणावधीदिन्द्रव्यय स्समुद्रशुष्कः॥ इन्द्रम्मन्येपितरं मातरं च स्वाहा॥ इन्द्रभभूव ब्रह्मणो गम्भीर माभूति परितुष्टिः। इन्द्र भविष्य दुष्प्रभूतमिन्द्रं मन्ये पितरं मातरं च स्वाहा॥ इन्द्रस्मानवतु वज्रबाहुरिन्दो भूतानि भुवनानि। इन्द्रस्माकमवतु वज्रप्रसादमिन्द्रं मन्ये पितरं मातरं च स्वाहा॥ भूस्वाहा॥(४) यमोदाधार नमस्तेनिरतुय इति द्वौ याम्यौ यमो दाधार पृथिवीं यमो द्यामुत सूर्यः॥ यमस्सर्य मृत्युस्तेन प्राणानां वायूनाग्ं स्वाहा॥ नमस्ते निर्तये घनतेजायत स्मै विसृजबन्धनात्। यमन त्वग्ं सविता देव उत्तमाननीके अभिरोचय यायिनागुंस्वाहाः॥ मित्रस्य चर्षिणी मित्रो जनान् प्रसमित्र त्रयोमैत्राः मित्रस्यचरणी धृतश्रवोदेवस्यसानसिम्। सत्यं चित्र श्रवस्तमग्गिं स्वाहा॥ मित्रोजनान् यातयति प्रजानन् मित्रोदाधार पृथिवी मुतद्यां। प्रजानन्मित्रो मित्रकृष्टीर निमिषा भिचष्टे सत्याय हव्यं घृतवद्विधेमस्वाहा॥ प्रसमित्रमर्तो अस्तु प्रयस्वान् यस्त आदित्य शिक्षति प्रतेनःन हन्यतेनजीयते त्वोतोनै नमग् ंहो अश्चोत्यन्तितोनदूरात्स्वाहाः॥ भूस्व्साहा! (४) अन्तः परिषेकं कुर्यात्. 74 Scanned with CamScanner 45 16 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका भूमियज्ञ दैवत्यादयोध व्याहृत्यन्ता इज्यन्तो तस्माद्व्युत्तरं शतमाहुतयो वास्तुसवनस्यः अन्तहोममिति विज्ञायते॥ नामकरणकालातिक्रमण प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपस्यास्य) मम कुमारस्य नामकरण कालातिक्रमण प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ (अप. उप) परिषिच्य अदिते_ नुमन्यस्व(+) नामकरण स्य कालातीते वैष्णवं, मूलहोमं, यद्देवादि, कूष्माण्डहोमं, दिग्जॆवत्यञ्चहुत्वा! अतो देवा, इदं विष्णु,स्त्रीणि पदा विष्णोः कर्माणि, तद्विष्णोः परमं, तद्विप्रास, प्रजापते न त्यदग्नि भूतानामृताषाट्, यद्देवा, यददीव्यमायुप्टे, त्रातरमिन्द्रं, अग्निमूकाधा….!! यमो दाधार पृधिवींयमोद्यामुत सूर्यः यमस्सर्वमृत्युस्तेनः प्राणानां वायूनाग्ं स्वाहा॥ नमस्ते निर्बतियेमनते जायतस्मैविसृजबन्ध नात्। यमनय त्वग्ं सवितादेव उत्तमान नीके अभिरोचयायिनाग्ं स्वाहा॥ वसवः प्रथमो देवतानाग्ं स्यो… स्यप्रजां पशून्पाहि। अतो देवेभ्यः पशुभिर्यो वैवसवस्स्वस्त्यस्तुस्वाहा॥ सहस्राक्षावा अयमग्निः पितरोदेवतानाग्ं वसून्यत्र वसवो भूतानां पालयन्तितस्मा अन्यवसुभ्य स्वाहा॥ येतेशतं वरणये सहस्रं यज्ञयाः पाशाविततापुरत्रा, तॆभ्योन इन्द्र सवितो विष्णु र्विश्वेदेवा२ मुञ्चन्तु मरुतस्स्वस्त्यस्वाहा ॥ 75 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मरुतः परमात्मा परमा गतिः परम्ब्रह्मपरं योगम् परमात्मानं मन्ये अजरं योग्नि रहमन्न वायवेस्वाहा॥ मरुतो गणानां प्रधमस्सप्तधानां मूथा वायो अन्यमजरग्गिं श्रियम् होतारं वैरयन्त्याहुरग्नेहव्यं मरुद्भ स्स्वाहा॥ मिश्रवाससः कौबेरकारक्षो राजेनप्रेषिताः ग्रामग्ं सजानयो गच्चन्तीच्छन्तो परिदाकृतान्स्वाहा॥ एतान्न तैता नृष्णा हीते त्ययं ब्रह्मणस्पुत्रः तानग्निः पर्यसरत्तानिन्द्रस्तान्बृहस्पतिः। तानहं वेद ब्राह्मणः प्रमृशत कूटदत्तान्विकेशान्लम्मनस्तनान्स्वाहाः॥ ईशानस्सर्वलोकानां त्र्यम्बकस्सर्वविद्यानाम् । न द्वितीयो भवोद्भवाय स्वाहा॥ ईश ईश्रिते भूर्भुवस्सुवरीशाय लोकानाम्। भीमायवामदेवाय स्वाहा! अदिते स्वमग्ं स्थाः1 (4) नामकरणम्। सू॥ अध नामकरण माचत्वारिंशद्दिनादापञ्चशद्दिनाद्वा पाके नैनां नियुण्णिता.. तैव पुण्ये पुन्नाम्नि नक्षत्रे. नामकर्मण्य क्षताम्बु त्रिवृत्पुष्पाणि चाहरेत् हरिचन्दनयुक्तानि दूर्वाग्राण्यङ्गुळीयकम्। (इति सम्भरान् सम्भृत्य) पुन्न्नाम नक्षत्राणि - पुष्यमिहस्तमूल मृगशिर्ष शतभिषं (सू.भा) श्रवणं पुनर्वसु अनुराध अश्वनि (नि.सिं) 76 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं) मम कुमारं नामकरणेन कर्मणा संस्करिष्यामि - (अप.उ.) पिता माताच दधतुर्यदग्र इति श्रात्या चोदनया “अस्यकुमार स्य नामधास्यावह इत्यथवा एवं नामकरणेन कर्मणा संस्करिष्या वह” इति सङ्कल्पं केचिद्व्याख्यातार आहुः ॥ दक्षिणत आसीनस्य कुमारस्य शिरस्यक्षतान्नि धाय, अग्निं परिस्तीर्य॥ अदिते 2नुमन्यस्य(४) पञ्चवारुणं, प्राजपत्यं, स्विष्टाकारं च हुत्वा॥ इमम्मेवरुण(x) प्रजापते नत्वत् (२) यदस्य कर्मणः (१२) अदिते 2 स्वमग्गिंस्धाः (४) पयोदधिमृतमिति त्रिवृत् त्रिवृदज्ञुळीयकेन भूस्त्वयि ददामीतिकुमारं प्राशयित्वा॥ भूस्वयि ददामि। भूवस्त्वयि दादामि। सुवस्त्वयि ददामि। भूर्भुवस्सुवस्त्वयि ददामि ॥ ? () मम नाम प्रथमं मम नाम तवच इति. गोत्रनक्षत्रेष्टनामानि चकरोति। (*) सू. दीर्घान्तमनिष्टास्तंवा घोषवदाद्यन्तरं द्विः प्रतिष्टितान्तस्थं मृष्टाक्षरपदस्वरं द्विवर्णं चतर्वर्णंवा नाम शस्यते कुमारस्य 77 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका मम नाम प्रथमं जातवेदः पिता माताच दधतुर्यदग्रे। तत्त्वं बिभृही पुनरामदैतो स्तवाहं नामभिभराण्यग्ने! मम नाम तवच जातवेदो वाससी इव विवसानौ ये चरावः। आयुषेत्वं जीवसेवयं यधा यधं विपरिधावहै पुनस्ते। (काश्यप अश्वयुज श्रीनिवासशर्मन्॥) यथोक्तं मम नाम प्रथममिति गोत्रनामयुक्तं तदरं नाम कुर्याद्वे नाम्नीति नक्षत्रनाम रहस्यमग्न्या धानात्परमाहिताग्यादि स्वकर्मान्तं प्रकाशं नामभवेत्. स्त्रीणां संस्कारे मनुः - स्त्रीणां सुभोद्यमक्रूरं विस्पष्टार्थं मनोहरं मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभिधानवत्, इति तथान क्षत्रवृक्षनदीनाम्नां नान्तपर्वतनामिकां नावक्ष्य हिप्रेष्य नाम्नां नच भीषणनामिकां इति च आयुजौक्षरमिति मरीचिः कुलदेवता सम्बद्धं पितामहमातामहादिसम्बद्धंवा ऐति विज्ञानेश्वरः मासनामादिल घ्वाश्वलायनआहा, भाष्येनदृष्टं, कृष्णानन्तोच्युतश्चक्री वैकुण्ठोथ जनार्दनः उपेन्द्रो यज्ञपुरुषोवासुदेवस्तधा हरिः गोविन्दः पुण्डरी काक्षो मासनामान्यनु क्रमात्

  • स्रीणान्तु मार्गशीर्षेचवाग्देवीपुष्ये पद्मावती तता, श्रीदेवि चैव सावित्रीभूमिकल्याणिकास्मृता सत्यभामा पुण्यवती रूपिणी चेन्दुमत्यपि चन्द्रावतीच लक्ष्मीश्चस्त्री नामकरणेषु. नक्षत्रनामानिः- अश्वनः आश्ययुक्ः, अश्वयुजः, अपभरणः, आपभरणः, कृत्तिकः, रोहिणि-, मार्गशीर्षः, आरकः, पुनर्वसुः, तिष्यः, 78 Scanned with CamScanner 41 2 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अक्षतोदकदूर्वाज्कुरपुष्पगन्दान् समान् मिश्रीकृत्य पाणिभ्या मादाय। कुमारस्य - शाङ्करिरिवेतपादयोः। शाङ्करि रिवसर्वत्राजय्योभव॥ नरनारायणाविवेतिकट्याम् । नरनारायणाविवतपोबलोत्कृष्टोभव॥ केशलोकेशाइवेति भुजयोः। केशलोकेशाइवसर्वभूताधिपतिभ९व॥ बृहद्बह्मगुणा इवेति शिरसिच निक्षिपेत् ॥ बृहद्भह्मगुणा इवसर्वार्धसंसिद्दोभव। कन्यकायास्तु। नन्देवानन्ददायिनीति पादयोः॥ नन्देवानन्ददायिनी भव॥ भद्रेवेति कट्याम् ॥ भद्रेव धृतिगुण शीलामृता भव॥ पूणे९वेति भुजयोः ॥ आश्लेषः, माघ ः, पूर्वफल्गुनः, उत्तरफल्गुनः, हस्तः, चैत्रः, स्वातिः, विशाखः, अनूराधः, ज्येष्ठः, मूलकः, पूर्वाषाडः, उत्तराषाडः, श्रवणः-श्रावणः, श्रविष्ट, शतभिषक्-शातभिषज, पूर्व प्रोष्टपादः, उ त्तरप्रोष्टपादः, रैवतः इति प्रधमान्तानि. 79 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पूणे९वअशेष मणृणोदयानिशम्भव॥ जये वेतिशिरसिचनिक्षिपेत् ॥ जयेवजित चतुश्रीसहीता भवः पुण्याहमन्तहोमं चकुर्यात् ॥ वर्षवर्धन प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपस्य केशव शर्मणः) मम कुमारस्य वर्षवर्धन नामनक्षत्र होमक्रियातिक्रमण प्रायश्चित्तहोमं करिष्ये॥ (अप.उ.) अदिते 2नुमन्यस्व (४) नक्षत्र होमे हीने स्कन्ददैवत्यं, नवग्रहदैवत्यं, वैष्णवञ्च हुत्वा स्कन्ददैवत्यं- जगद्भुवं बहुतोहुतं यजद्भुवन्नमस्ते अस्तुविश्वभुवे स्वाहा॥ जगद्भवो२धिपतिस्सेनानी मयूर प्रियष्षडानन अङ्गरः सञयाह नमस्ते 9 स्तु सुभावहाय स्वाहा॥ सुब्रह्मण्यो बृहस्पतेस्सु तायास्य पद्मयोनेः यस्यात्मा वहनेवहति स्वाहा॥ सुब्रह्मण्यो रुद्रभुवो ब्रह्मभुवः भवोद्भवो ममामृताय स्वाहा॥ जगद्भुवस्सु ब्रह्मण्यः कृत्तिकासुतः षष्टिकायस्वाहा॥ जगद्भवोयोयजद्भुव स्कन्दविशाखनेता॥ हव्यमस्मार्षण्मुखाय स्वाहा॥ नवग्रह दैवत्यम् । 80 Scanned with CamScanner 4
  1. बार्गव् राम् J श्री वैखानस सूत्रा . नु क्रमणिका आसत्येन रजसावर्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्यञ्च हिरण्ययेन सवितारथेनादेवो याति भुवना विपश्यन्स्ग्याहा॥ सोमोधेनुग्ं सोमा अर्वन्तमाशुग्ं सोमो वीरं कर्मण्यं ददातु। सादन्यं विदध्यग्ं सभेयम्पितुश्रवणं योददाशदस्मैस्वाहा॥ अग्निर्मूथा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्याअयम्। अपाग्रेताग्ं सिजिन्वतिस्वाहा॥ उद्भुद्यस्वाग्ने प्रतिजागृह्येनमिष्टा पूर्तॆसग्ं सृजे थामयञ्च पुनः कृण्वग् ं स्वा पितरं युवानमन्वाताग्ं सीत्त्वयितन्तुमे तग्ं स्वाहा॥ बृहस्पते अतियदर्यो अरोद्द्युमद्विभाति क्रतुमज्जनेषु॥ यद्दीदयच्चवसर प्रजाततदस्मासुद्रविणं धेहि चित्रन्ग्ं स्वाहाः॥ शुक्रन्तो अन्यद्यजतने अन्य द्विषुरूपे अहनीद्यौरिवासि। विश्वाहिमाया अवसि स्वधावो भद्रा ते पूषन्निह रातिरस्तु स्वाहा॥ शन्नो देवीरभिष्टय अपो भवन्तु वीतये। शंयोरभिस्रवन्तुनस्स्वाहा॥ कया नश्चित्र आभुवदूती सदा वृधस्सखा! कयाशचिष्ठया वृतास्वाहा॥ केतुज्कृण्वन्न केतवे पेशोमर्या अपेशसे॥ समुषद्भिरजाय थास्वाहा॥ वैष्णवम् । अतो देवा, इदं विष्णु स्त्रीणिपदा विष्णोः कर्माणि, तद्विष्णोः परमं पदग्ं, तद्विप्रासः॥ अदिते 2 स्वमग्गिंस्थाः (४) உ वर्षवर्धनम् प्राणानायम्य देशाकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपस्य केशव शर्मणः) मम कुमारस्स्यायुष्याभि वृध्यर्थ मश्वमेधफलावाप्तद्धकां वर्षवर्धनं करिष्यामि॥ (अप.उ.) 81 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सूत्रं - अथ वर्षवर्धनं दारकस्य जन्मनक्षत्रं यदैवत्यं सास्य देवता प्रधानाभवति। तस्मादाघारं हुत्वा तदादि देवता नक्षत्राणिच जुहुयात्। अग्निं परिषिच्य, अदिते नुमस्यस्व (४) कुमार जन्मनक्षत्रादि नक्षत्र होमं, व्याहृतीराषणभं, वैरमणमग्नी षोमीयं, वैष्णवं, धातादि मूलहोमं, यद्देवादि कूश्माब्दहोममासावित्र व्रतबद्धाज्ञुहोति॥ नक्षत्रहोमं– अग्निये स्वाहाः कृत्तिकाभ्यस्वाहा॥ प्रजापतये स्वाहा! रोहिण्यैस्वाहा॥ सोमाय स्वाहाः मृगशीर्षायस्वाहा॥ रुद्रायस्वाहाः आद्रायै स्वाहाः॥ अदित्यै स्वाहाः पुनर्वसुभ्याग् ं स्वाहा॥ बृहस्पतये स्वाहाः तिष्याय स्वाहा॥ सपे=भ्य स्वाहा। आश्रेषाभ्य स्वाहा॥ पितृभ्यस्वाहा। मघाभ्य स्वाहा॥ अर्य स्वाहा। पूर्व फल्गुनी भ्याग्ं स्वाहा॥ भगाय स्वाहा! उत्तर फल्गुनीभ्याग् ं स्वाहा॥ सवित्रे स्वाहा। हस्ताय स्वाहा॥ त्वष्टे स्वाहा। चित्रायैस्वाहा॥ वायवे स्वाहा! स्वात्यैस्वाहा॥ इन्फ्राग्निभ्याग्ं स्वाहा॥ विशाखाभ्याग् स्वाहा॥ मित्राय स्वाहाः अनूराधेभ्यस्वाहा॥ इन्स्टायस्वाहा। ज्येष्ठायैस्स्वाहा।॥ निरातये स्वाहाः मूलाय स्वाहाः॥ अद्भ्यस्वाहाः अषाढ्यास्स्वाहा॥ विश्वेभ्यो देवेभ्य स्वाहा! 82 Scanned with CamScanner 8 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अषाडाभ्यस्वाहा॥ ब्रह्मणेस्वाहा। अभिजितेस्वाहा। विष्णवेस्वाहा॥ श्रोणायै स्वाहा॥ वसुभ्यस्स्वाहाः श्रविष्टाभ्यसाहा । वरुणायस्वाहा ॥ शतभिषजेस्वाहा॥ अजायैकपदेस्वाहा॥ प्रोष्टपदेभ्यस्वाहा! पूष्ले स्वाहा! रेवत्यै स्वाहा॥ अश्विभ्याग्ं स्वाहा! अश्वयुग्ब्याग्ं स्वाहा॥ यमाय स्वाहा! अपभरणीभ्य स्वाहा॥ भूस्वाहा (४) आर्षभम् :- ऋषभं वाजिनं वयं पूणFमासं यजामहे। सनोदोह ताग्ं सुवीर्यग्ं रायस्पोषग्ं सहस्रणं प्राणाय सुराधसे पूणFमासाय स्वाहा! अमावास्या सुभगा सुशेवा धेनुरिव भूय आप्यायामाना॥ सानो दोहताग्ं सुवीर्यग्ं रायस्पोषग्ं सहस्रणमपानाय सुराधसे मावास्यायै स्वाहा (२) वैरवणम् वैरवणन्नु देवाः कन्या इवाति हेमहिद्विषः वैरवणन्नुमः पृथिव्या स्वाहाः वैरवणन्देवमसृजसद्वैरवणं स्वर्गं गच्चतु। वैरवणमनन्तलोक ममृतं गच्चतु स्वाहा॥ (२) अग्निष्टोमीयम् युवमेतानि दिविरोचनान्यग्निश्च सोमसकृतू अधत्तम्। युवग्ं सिम्हाूगं रभिशस्ते रवद्याद्यग्नी षोमावमु इ्चतुगृभीतान्द्वाहा॥ 83 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्नीषोमाविमग्ं सुमेशुृणुतं वृषणावहम्। प्रतिसूक्तानि हर्यतम्भवतं दाशुषे मयस्स्वाहा॥ आन्यन्दिवोमातरिश्वा जभारा मध्नादन्यं परिश्येनो अदेः। अग्नीषोमा ब्रह्मणा वावृधानोरु यज्ञाय चक्रधुरुलोकण्णं स्वाहा॥ (3) वैष्णवं :- अतो देवा इदंविष्णुस्त्रीणि पदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः॥ (६) धातादि मूलहों :- धाता ददातु (१६) प्रजानतेनत्वदग्नि भूतानामृताषाट् ॥ (१८) यद्देवादि कूष्माण्ड होमम् :- यद्देवा देव हेडनन्देवासश्चकृमावयम्। आदित्यास्तस्मान्मा मुख्च त९स्यते९नमामुत स्वाहा॥ देवाजीवन काम्यायद्वाचा नृतमूदिम। अग्नि Fमा९तस्मा देनसोगारापत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिच कृम करोतु मामनेन सग्ं स्वाहाः ऋतेन द्यावा फृधिवी ऋतेन त्वग्ं सरस्वतिः ऋतान्मामुख्चताग्ं हसो यदन्यकृत मारिमस्वाहा॥ सजातशग्ं सादुतवाजामि शग्ंसा द्यायश्शग्ं सादुत वाकनीयसः अनाज्ञातं देवकृतं यदेनस्तस्मात्व मस्माज्जातवेदो 84 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मुमुग्ध स्वाहा॥ यद्वाचा यन्मनसा बाहुभ्यामूरुख्या मल्टीवद्भागं शिश्नैर्यदनृतं चकृमा वयम्। अग्निमा९तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृम करोतु मामनेनसन्ग्ं स्वाहा॥ यद्दस्ताभ्यां चकरकल्बिषाण्यक्षाणां वग्नु मुपजिघ्नमानः। दूरेपश्याच राष्ट्रभृच्चतान्यप्सरसा वनुदत्तामृणानि स्वाहा॥ अदीव्यन्पृणं यदहञ्च कार यद्वादास्यनुञ्जगारा जनेभ्यः। अग्निमा९तस्मा देनसोगार्हपत्यःप्रमुख्चुतु दुरिता यानिचकृम करोतु मामनेनसन्ग्ं स्वाहा॥ * यन्मयि माता गर्भेसत्येन श्चकारमत्पिता । अग्निर्मातस्मा देनसोगार्हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन सग्ं स्वाहा॥ यदा पिपेष मातरं पितरं पुत्रः’ प्रमुदितो धयन्I अहिग्ं सितौ पितरौ मयातत्तदग्ने अनृणोभवामि स्वाहा॥ यदन्तरिक्षम्पृथिवीमुत्यं यन्मातरं पितरं वाजिहिग्ंसिम। अग्निर्मातस्मादेनसोगार् हपत्यःप्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन नग्गिंस्वाहा॥ यदाशसानिशसा यत्पराशसा यदेनश्चकृमानूतनं यत्पुराणम् ! अग्निर्मातस्मादेवसो गार्हीपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिच कृम करोतु मामानेन सग्स् स्वाहा॥ अतिक्रमामिदुरितं यदेनो जहामि रिप्रं परमे सधस्थे। यत्रयन्ति सुकृतोनापि दुष्कृत समारोहामि सुकृतान्नु लोकल्गिं स्वाहा॥ त्रितेदेवा अमृजतैतदेनस्तित एतन्मनुष्येषुमामृजे। ततो मा 85 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका यदिकिञ्चिदानसेग्नि र्मातस्मा देनसोगार् हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन सĀं स्वाहा॥ दिविजाता अप्पुजाता या जाता ओषधीभ्यः॥ अथो या अग्निजा आपस्तान शुन्दन्तुश्शुन्दनीस्वाहा। यदापोनक्तं दुरितञ्चरामयद्वादिवा नूतनं यत्पुराणम्। हिरण्यवणा९स्तत उत्पुनीतनस्स्वाहाः इमं मेवरुण, तत्त्वायामि, त्वन्नोअग्ने, सत्वं नोअग्ने, तमग्ने अयासि॥ यद्देवादेव हेळनं देवासश्चकृमा वयम्॥ आदित्यास्तस्मा न्मामुञ्चत त स्यर्तेनमामितस्वाहा॥ देवाजीवन काम्यायद्याचा नृतमूदिम। तस्मान्न इहमुख्चत विश्वे देवास्सजोषसस्स्वाहा॥ ऋतेन द्यावा पृथिवी ऋतेन त्वग्ं सरस्वतिः कृतान्नः पाह्येनसोयत्कि इ्चनृत मूदिम स्वाहा॥ इन्फ्राग्नी मित्रावरुणा सोमोधाताबृहस्पतिः। तेनो मुख्चन्वेन सोय दन्यकृत मारिम स्वाहा॥ स जात शब्दं सादुत जामिशग्ं साक्ष्यायसश्शग्ं सादुतवाकनीयसःः अनाधृष्टं देवकृतं यदेनस्तस्मात्वमस्मा ज्चातवेदो मुमुग्द स्वाहा॥ यद्वाचा यन्मनसा बाहुभ्यामूरुभ्यामष्टीवद्भ्याग्ं शिश्नैर्यदनृतं चकृमावयम्। अग्निर्मातस्मादेनसो गारापत्यः प्रमुख्चतुच दुरिता कृमयानिदुष्कृ ता स्वाहा॥ येन त्रितो अणवान्निर्बभूव येन सूर्यं तमसोनिमु९मोच। येनेन्द्र विश्वाअजहादरातीस्तेनाहं ज्योतिषाज्योतिरानशान आक्षी स्वाहा! यत्कुसीदमप्रतीत्तं मयेह 86 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका येनयमस्यनिधिना चरामि। एतत्तदग्ने अनृणो भवामि जीवन्नेव प्रतितत्ते दथामि स्वाहा॥ यन्मयि माता गर्भेसत्येन श्चकारयत्पिता। अग्निर्मातस्मा देनसो गार्हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन सग्ं स्वाहा॥ यदा पिपेष मातरं पितरं पुत्रः प्रमुदितो दयन्। अहिग्ं सितौ पितरौ मयातत्तदग्ने अनृणोभवामि स्वाहा॥ यदन्तरिक्षं पृथिवीमुतद्यां यन्मातरं पितरं वाजिहिग् ंसिम। अग्निर्मातस्मा देनसोगार् हपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन सग्स् स्वाहा॥ यदाशसानिशसायत्प राशसा यदेनश्चकृमानूतनं यत्पुराणम्। अग्निर्मातस्मादेवसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिच कृम करोतु मामानेन सग्गिंस्वाहाः॥ अतिक्रामामि दुरितं यदेनो जहामि रिप्रं परमे सदस्ते यत्रयन्ति सुकृतोनापि दुष्कृत समारोहामि सुकृतानु लोकĀं स्वाहाः त्रिते देवा अमृजतैतदेनस्रित एतन्मनुष्येषुमामृजे। ततोमा यदिकिं चिदानशेग्नि र्मातस्मा देवसोगार् हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामानेन सĀं स्वाहा! दिविजाता अप्सुजाता या जाता ओषधीभ्यः॥ अथो या अग्निजा आपस्तान शु न्दन्तुश्शुन्दनीस्वाहा॥ यदापोनक्तं दुरितञ्चरामयद्वादिवा नूतनं यत्पुराणम्। हिरण्यवणास्तत उत्पुनीतनस्स्वाहाः * यन्मयि माता! यदा पिषेषु यदन्तरिक्षं। यदावसा। अतिक्रामामि त्रिते देवा, दिवि 87 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका जाता यदाप इमम्मे वरुण, तत्वायामि, त्वन्नो अग्ने, सत्वं नो अग्ने, त्वमग्ने अयासि। यददीव्यन्न ृणमहं बभूवादित्सन्वासञ्जगरजनेभ्यः अग्निर्मा तस्मादिन्दश्च संविदानौ प्रमुञ्चताग्ं स्वाहा॥ यद्धस्ता भ्याञ्चकर किल्बिषाण्यक्षाणांवग्नुमुपजिघ्नमानः। उग्रं पश्याच राष्ट्रभृच्च तान्यप्सरसावनुदत्ता मृणानि स्वाहा॥ उग्रं पश्येराष्ट्र भृत्किल्बिषाणी यदक्षवृत्तमनुदत्तमेतत् नेन्न ऋणानृणव इत्समानो यमस्यलोके अधिरज्जुरायस्वाहाः॥ अवते हेडो, उदुत्तममि मम्मे वरुण, तत्त्वायामित्वं नो अग्ने, सत्वनो अग्ने॥ सङ्कुसुको विकुसुको निरुधोयश्च निस्स्वनः ते २.. स्मध्यक्ष्म मनागसो दूराद्दूरमचीतग्गिं स्वाहा॥ निर्यक्ष्ममचीचते कृत्यां निन्तिञ्च तेन यो २2 स्मत्समृच्चात्तै तमस्मै प्रसुवामसि स्वाहा॥ सं वर्चसा पयसा सन्तनूभिरगन्महि मनसासग्ं शिवेन त्वष्टानो अत्रविदधातुरायो 2. सुमाष्टु=तन्वो२यद्विलिष्टग्ं स्वाहा॥ आयुष्टे विश्वतो दधदयमग्निर्यरेण्यः पुनस्तेप्राण आयाति परा यक्षग्ं सुनामि ते स्वाहाः आयुदा अग्ने हविषो जुषाणो घृतप्रतीको घृत योनिरेधि। घृतम्पीत्वामधु चारु गव्वं पिते व पुत्रमभिरक्ष तादिमग्गं स्वाहा॥ इममग्न आयुषे वचFसे कृधि तिग्ममोजो वरुण सग्ं शिशाधि। माते वास्मा अदिते शर्म यच्चविश्वेदेवा जरदष्टिर्यधा2. सत्स्वाहा॥ अग्न अयूगं षि पवन आसुवोज मिषं 88 Scanned with CamScanner உ श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका चनः। आरे बाधस्वदुच्चुनाग्ं स्वाहा॥ अग्नेपवस्वस्वपा अस्मे वर्चस्सुवीर्यम्। दध द्रयिं मयपोषग्ं स्वाहाः अग्निर्बाषिः पवमानः पाज्चजन्यः पुरोहितःः तमीमहे महा गयग्गॆं स्वाहा। अग्ने जातान्द्रणुदानन्सप त्नानत्यजा ताजातवेदोनुदन्व अस्मेदीदिहि सुमना अहेळञ्चर्मन्तो स्यामत्रिवरूथ उद्भिस्वाहा॥ सहसाजाता न्रणुदानस्सपत्ना नृत्यजाता ज्ञातवेदो नुदस्व! अथिनो ब्रूहि सुमनस्य मानो वयग्गिंस्वाम प्रणुदानस्सपत्नान्स्वाहा॥ अग्नेयो नो भितोजनोवृकोवारो जिघाग्ं सति। ताग्ं स्वं वृत्रहज्ञाहि वस्वन्मभ्यमाभर स्वाहा॥ अग्ने योनो भिदासति समानो यश्चनिष्टः। तंवयग् न्नमिधङ्कृत्वातुभ्यमग्ने विदध्मनि स्वाहा! योनश्शपादशपतो यश्चनश्शपतश्शपात्। सम्रुक्चसर्वं पापग् समूहताग्ं स्वाहा॥ योनस्सपत्नो योरणो मर्तो भिदासति देवाः इध्मस्येव प्रक्षायतो मातस्योच्छेषि किञ्चन स्वाहा॥ यो मान्द्वेष्टि जातवेदो यं चाहं द्वेष्मि यश्चमाम्। सर्वाग्ं स्तानग्ने सन्दह याग्ं श्चाहं द्वेष्मिये च माग्ं स्वाहा! यो अस्मभ्य मराती याद्यश्च नोद्वेषते जनः निन्दाद्यो अस्मान्दिप्साच्च सर्वाग्ं स्तान्मष्मषा कुरुस्वाहाः सग्ं शितम्मे ब्रह्मसग् शितं वीर्यां२_बलम् ॥ सग्ं शितं क्षत्रं मेजिष्णुय स्याहमस्मि पुरोहितस्वाहा॥ उदेषां बाहू अतिरमुद्वर्चो अथोबलम्। क्षिणोमि ब्रह्मणामित्रानुन्नयामि स्वां २अहन्ग्ं स्वाहा॥ पुनर्मनः पुनरायुर्म आगात्पुनश्चक्षुः। पुनश्रोत्रं 89 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका म आगात्पुनः प्राणः पुनराधीतम्मआगात् वैश्वानरो मे 2 दब्धस्तनूपा अवबाधतां दुरितानिविश्वास्वाहा॥ अदिते स्वमग्गिंस्थाः॥ (4) वैश्वानरायेत्यु पस्थानं कुर्यात्. वैश्वानराय प्रतिवेदयामो यदीनृणग्ं सङ्गरो देवतासु। सएतान्पाशा न्द्रमुचन्द्रवेद सनो मुख्चातु दुरितादवद्यात् । वैश्वानरः पवयान्नः प्रवित्रैर्यत्सङ्गरमभिधावाम्याशाम्। अनाजानन्मनसा याचमानो यदत्रैनो अव तत्सुवामि॥ अमी ये सुभगे दिवि विचृता नाम तारके॥ प्रेहामृतस्य यच्छतामेतद्बद्धकमोचनम्। विजिहीष्व लोकान्क ृधिबन्दान्मु इ्चसि बद्धकम्। योनेरिव प्रच्युतो गर्भस्सर्वान्पथो अनुष्व सप्रजाननतिगृर्णीत विद्वानजापतिः प्रथमजा ऋतस्य॥ अस्माभिदशात्तं जरसःपरिस्तादच्चिन्नन्तन्तुमनुसञ्चरेषु। ततन्तन्तुमन्वेके अनुसञ्चरन्ति येषां दत्तं पित्र्य मायनवत्॥ अबन्ध्वके ददतः प्रयच्चाद्दातुं चेच्छन्नवाग्ं सस्स्वर्ग एषाम् । आरभेथामनुसग्ं भेथाग्ं समानं पन्दामवधो घृतेनः यद्वां पूर्तम्परिविष्टं यदग्नौ तस्मैगोत्रायेह जायापती सग्ंरबेधाम् । यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत्यं यन्मातरं पितरं वाजिहिग्ंसिम। अग्निर्मातस्मादेनसो गार्हीपत्यउन्नोनेषद्दुरिता यानि चकृम। भूमिमाFतादितिर्नो जनित्रं भ्रातान्तरिक्षमभिशस्तएनः द्वौर्नः । पितापितृयाच्छम्भवासिजामिमित्वामाविवित्सिलोकात्। यत्रसुहार्धस्सु 90 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका कृतो मदन्तॆ विहाय रोगं तन्वाङ्ग् स्वायाम्। अश्लोणाजैरह्रुता स्स्वर्गेतत्रपश्येम पितरञ्चपुत्रम् ॥ यदन्नमद्यसृतेन देवा दास्यन्नदास्यन्नु तवाकरिष्यन्न्! यद्देवानां चक्षुष्यागो अस्ति यदेवकिञ्च प्रतिजग्राहमग्निर्मा तस्माद नृणं कृणोतु यदन्नमद्मिबहुधा विरूपं वासोहिरण्य मुतगामजामविम् ॥ यद्देवानाञ्चक्षुष्यागो अस्ति यदेवकिच प्रतिजग्राहमग्निर्मा तस्माद नृणं कृणोतु। यदन्नमद्मिबहुधा विरूपं वासोहिरण्य मुतगामजामनिम् ॥ यद्देवानाञ्चक्षुष्यागो अस्ति यदेवकिच प्रतिजग्राहमग्निर्मातस्मादनृणं कृणोतु॥ यन्मेमनसा वाचाकृतमेनः कदाचनः सर्वस्मान्मेळितो मोर्धि त्वग्हिवेत्थयथातथम्। (सू) - उपनीतस्यच तत्रव्रतसूक्तानि वेदस्नातस्य यदह्नि विवाहो भवति॥ मासिकेवाषि Fकेचाह्नि तस्मिन्य यत्रिय आहुः॥ पारम्पर्यागतं शिष्टाचारं तत्करोति॥ तथाग्निष्टोमादि यज्ञानामाधाननक्षत्रे वषान्तो करोति. (3) प्र२० खण्डे. आन्नप्राशन प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ काश्यपस्य केशवशर्मणः मम कुमारस्य अन्नप्राशने काले तीते बालेनैवान्नेभुक्तेच (प्रवासागमन पिण्डवध९नयोहीने च) तद्दोषनिवृत्त्यर्धं प्रायश्चित्तहोमं करिष्ये॥ 2 (अप. उप.) 91 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका अदिते 2नुमन्यस्व– (४) वैष्णवं, ब्रह्ममाग्नेयमैन्द्रं, सौम्यं, बाहस्पत्यं, मूलहोमं च जुहुयात् । अतो देवाः (६) ब्रह्मजज्ञानं (२) अग्निमूर्धा (२) तात्रारमिन्द्रं (03) (Logo) सौम्यं :- सोमाधेनुग्ं सोमो अर्वन्तमाशुग्ं सोमो वीरं कर्मण्यं ददातु॥ सादन्यं विदथ्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं यो ददाशद स्मै स्वाहाः॥ अषाढं युथ्सुपृतनासुपप्रिग्ं सुवरामप्प्वां वृजनस्यगोपाम्। भरेषु जाग्ं सुक्षितिग्ं सुश्रवसं जयन्तं त्वामनुमदेम सोम स्वाहाः॥ त्वग्ं सोम क्रतुभिस्सुक्रतुभूक्तास्त्वं दक्षिसुदक्षो विश्ववेदाः॥ त्वं वृषावृषत्वेभिर्महित्वाद्युम्नेभिर्त्युम्न भवो नृचक्षा स्स्वाहा॥ याते धामानि हविषा यजन्तिताते विश्वापरिभूरस्तु यज्ञम्॥ गयस्पानः प्रतरणस्सुवीरो वीरहाप्रचरासोम दुर्यान्स्वाहा॥ त्वमिमा ओषधीस्सोम विश्वास्त्वमपो अजनयन्त्यङ्गाः तमात तन्न्दोर्वन्तरिक्षं त्वं ज्योतिषावित मोववर्धस्साहा॥ यतेधामानि दिवि यापृधिव्यालया पर्वतेष्व्योषधी ष्वप्सु! ते भिनोFविश्वैस्सु मना अहेडर्राजन्स्लोम प्रतिहव्या गृभाय स्वाहा॥ (बार्हस्पत्यं) बृहस्पतिदे ववानां (४) प्रजापतेनत्वत् (२) चित्त०चस्वाहाः (१२) अग्निभूतानां (१८) ऋताषाट् (१२) अदितेन्वमग्गिंस्थाःI (४) 92 Scanned with CamScanner 7 7 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अन्नप्राशनम् (सू) - अथ षष्टे मास्यन्नाप्राशनम्। शुक्लपक्षे दिने शु द्धेतत्राण्येनाघारंः ॥ $11 श्लो॥ बालान्नप्राशने युञ्ज्याधृतं विष्टरमम्बु च क्षीरन्दधिञ्च तिलकं भूषणानि च पायसम्॥ इति सम्भारान् सम्भृत्यः ॥ प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं केशवशर्माणं) मम कुमारं अन्नप्राशनेन कर्मणा संस्करिष्यामि। (अप.उ.) अग्निं परिषिच्य! अदितेनुमन्यस्व (+) धातादिमूलहोमं हुत्वा! धाता ददातु(१६) इमम्मेव वरुण (x) प्रजातेनत्वत् (२) चित्तं च स्वाहा (१२) अग्नि भूता तानां (१८) ऋताषाट् (१२) अदितेन्वमग्गा ंस्थाः॥ ४I पूर्ववत्ति वृताशयित्वा, (पयोदधिघृतं समङ्गृहीतं त्रिवृत्. इति) भूस्वयि ददामि। भुवस्त्वयि ददामि। सुवस्त्वयि ददामि। भूर्भुवस्सु वस्त्वयि ददामि। गन्धपुष्पाभरण तिलकादिभि रलञ्कृतं कुमारं विष्टरे प्राङ्मुख मासयित्वा। भूरपामित्यादिभिः चतुर्भिः प्रत्येकं समृतं पायसमन्नं प्राशयेत्। 93 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका () भूरपान्वौषदिनाग्ंरसं प्राशयामि। शिवास्त अपओषधयस्वन नमीवास्त आपओषधयस्सन्तु। (असौ) (केशवशर्मन्) आयुरग्निस्तेजो यशोमेधाम्बलं वीर्यं विक्रमं वध९यताम् ॥ भुवो पान्वौषधीनाग्ं रसं प्राशयामि। शिवास्त आपओषधयस्व न्वनमीवास्त अपोषधयस्सन्तु । (केशवशर्मन्) आयुरग्नि स्तेजोयशो मेधां बलं वीर्यं विक्रमं वध९यताम्। सुवरपानन्वौषधी नाग्ं रसं प्राशयामि॥ शिवास्त आप ओषधयस्वस्त्वसमीस्त आपओषयधशस्सन्तु (असौ) (केशवशर्मन्) आयुरग्नि स्तेजोयशोमेधां बलं वीर्यं विक्रमं वध९यताम्! भूर्भुवस्सुवरपान्वौषधीनाग्ं रसं प्राशयामि शिवास्त आप ओषधयस्वन्त्व नमीवास्त आप ओषयधशस्सन्तु (असौ) (केशवशर्मन्९) आयुरग्नि स्तेजोयशोमेधां बलं वीर्यं विक्रमं वध९यताम्। योगे योगे तवस्तरमितिस्वयमेवोच्चरन् कुमाराया चमनं ददाति ॥ () (सुं) भूरपामीत्यादिभिः प्रतिमस्त्रं पायसमन्नमेनं प्राशये तन्मनाने शिवास्त इत्यादिविक्रमोवधणयतामित्यन्तोमन्तिः प्रत्येकममषज्यते तस्मिन्नसाविति पदस्थाने …स्य नाम सम्बुध्ध्यानिदि शेत्. உ 94 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका योगे योगे तवस्तरं वाजे वाजे हवामहे। सखाय इन्द्रमूतये॥ प्रवासागमनम् प्रवासागमने पुष्पापूपगनाक्षतानपि ताम्बूलं दक्षिणां चापिसम्भरेद्वृषभं कुशान् II इति सम्भारान् सम्भृत्य! प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्यशुभतिधौ काश्यपं केशवशर्माणं मम कुमारं प्रवासागमनेन कर्मणा संस्करिष्यामि। - (अप.उ.) अथ प्रवासागमनं पुष्पापूपदक्षिणादिसम्भारं कुमारं च गृहीत्वा कनिक्रदादिना गुहालयं गत्वा॥ कनिक्रदज्जनुषं अदितिज९नित्वम्। (नृ) स्वग्रामे यदि गुहो नास्ति तत्रैवालयं सङ्कल्प्य नववस्ते तणुलैस्थण्णिलं कल्पयित्वा कुर्चोपरिगुहमावाह्य॥ सुब्रह्मण्योबृहस्पते स्सुतायास्य पद्मयोनेः यस्यात्मा वहने वहति ॥ ॐ जगद्भुवमावायामि। ॐ यजद्भुवमावाहयामि। ॐ विश्वभुव मावाहयामि। ॐ ब्रह्मभुवमावाहयामि। ॐ रुद्रभुवमा वाहयामि। ॐ भुवभु वमावाहयामि। तस्यालयस्य प्रदक्षिणं कारयित्वा अनः प्रविश्व आसनपाद्या चमन Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्नानप्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीताचमनपुष्पगन्द धूपदीपा घ्याFचमनानि दत्वा, अपूपादिभक्ष्यं निवेद्य पानीयाच मनमुब ववासं चदत्वा, प्रणामङ्कारयित्वा अपूपादि भक्ष्यं कुमारेभ्यः प्रदाय तदच नावशिष्टेन पुष्पादिना, गुहस्य शेषमिति तन्नाम्नो हित्वा बालमलङ्कृत्य, गुहस्य शेषङ्गुरुभिस्सुपूजितम् । पुष्पन्ददामि। (केशवस्य) षण्मुखात्॥ शन्नो मित्र इति शास्त्रं जप्त्वा निवर्तयेत् ॥ शन्नो मित्रश्शंवरुणः। शन्नोभवत्वर्यमा। शन्न इन्ग्लोबृहस्पतिः। शन्नो विष्णुरुरुक्रमः॥ नमो ब्रह्मणे नमस्ते वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि। त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मवदिष्यामि। ऋतं वदिष्यामि। सत्यं वदिष्यामि। तन्मामवतु। तद्वक्तारमवतु। अवतुमाम्। अवतु वक्तारम् । ॐ शान्तिश्शान्तिश्शान्तिः॥ गृहं प्रत्यागतं कुमारं प्रोक्षण् प्रोक्ष्य “हिरण्यवणाः। पवमानस्सुवज९नः॥” सोमस्य त्वेत्यङ्कमारोप्य! सोमस्यत्वाद्युम्नेनाभिषिञ्चम्यग्नेस्तेजसा सूर्यस्यवचनासा। 96 Scanned with CamScanner V. Bhargavram श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आयुषेवचFस इति पिता मूर्त्नि जिघ्रुति॥ आयुषे वचसे। () वृषभं नमस्कृत्य कुमारस्य दक्षिणपाणे स्पाङ्गुष्ठमङ्गुळीरृ हीत्वा अग्निरायुष्मानित्यादिकैः कनिष्ठादिक्रमेण विसृज्य॥ अग्निरायुष्मान्धवनस्पति भिरायुष्मान्तोनत्वा युषा 2 युष्मन्तङ्करोमि। सोम आयुष्मान्स ओषदीभिरायुष्मानेन त्वा युषा२ २ युष्मन्तं करोमि। यज्ञ आयुष्मान्स्ट दक्षिणाभिरायुष्मान्तोनत्वा 2 2 युषा 22 युष्मन्तं करोमि । 2 2 ब्रह्मयुष्मत्तद्र्बाह्मण रायुष्मत्तेन त्वा युषा2_2_युष्मन्तं करोमि। देवा आयुष्मन्तस्ते मृतेन पितरायुष्मन्तस्तेस्वधया2 युष्मन्तस्तेनत्वां 9 युषा 2 2 युष्मन्तं करोमि। अग्नि रायुष्मानिति हस्तं गृष्णत्येते वै देवा आयुष्मन्तन्त एवा स्मिन्नायुर्दधति सर्वमायुरेति। (सोम आयुष्मान्– ति यज्ञ आयुष्मान्– ति। ब्रह्मा आयुस्मत् ति। देवा आयुष्मान्– ति) 11 आयुष्टे विश्वत इति प्रतिष्टावायमिति दक्षिणादिकण९ यो९जपम्। आयुष्टे विश्वतो दध दयमग्निर्वरेण्यः पुनस्ते प्राण आयति परा यक्ष्मग्ं सुवामिते। () (नृ) गोपतिः (श्री) इन्दं नमस्कृत्य यद्वा पितरं श्रेष्ठं वा, प्रतिष्ट वायावन्तरिक्षे सूर्यो दिवि। याग्ं स्वस्ति 97 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मग्निर्वायुस्सूर्य श्चन्दमा आपोनु सञ्चरन्ति ताग्ं स्वस्ति मनुसञ्चर (वामकर्णे) (श्रीनिवासशर्मन्) उदङ्मुखं (•) ब्रह्मादि देवानां गुरूणाञ्च प्रणामं कारयेत्॥ ब्रह्मणे नमः। नारायणाय नमः महादेवायनमः। स्कन्दायनमः। विघ्नाय नमः विनायकाय नमः ग्रहेभ्यो नमः। नक्षत्रेभ्यो नमः। तारागणेभ्यो नमः। भूतेभ्यो नमः। भूतदेवेभ्यो नमः नागेभ्योनमः। नागदेवेभ्यो नमः सर्वाभ्योदेवताभ्योनमः। सप्तऋषिभ्योनमः सप्तऋषि पत्नीभ्यो नमःः मुनिभ्यो नमः॥ गुरुभ्यो नमः कामो कार्षिन्मन्यु रकारीन्नमोनमः। पिण्णवर्धनम् श्लो॥ पिण्णवथन संस्कारे पादप्रक्षाळनोदकम् गुडापूपादिसंयुक्तं भूतमन्नं समाहरेत्॥ प्राणानायम्य देशाकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ काश्यपङ्केशवशर्माणं मम कुमारं पिण्णवध९नेनकर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उप) भगवतो बागवतानां वापादोदकं कुमाराय दत्वा () पुण्याहं कृत्वा, स्वस्तिवाचनं कारयित्वा, सगुळभक्षस्यान्नस्यसपिळ्लैस्सहभोजनं कुर्यात्. () ब्रह्मदीनां सन्योपस्थान देवतानां गुरूणां मातापित्रा चार्यादीनाम्. चौळक प्रायश्चित्तम् 98 Scanned with CamScanner 58 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपश्य केशवशर्मणः) मम कुमारस्य चौळक कालातिक्रमणदोषनिवृत्यर्थं प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ (अप.उ.) चौळेकाले तीते मन्त्रवज९ङ्कृतेच जातकाग्नौ॥ अदितेनुमन्वस्व॥ - (४) वैष्णवं मूलहोमं ब्राह्मं वारुणमाग्नेयं रौद्रं च हुत्वा! अतो देवाः, (६) प्रजापतेन त्वत् (२) चित्तञ्च स्वाहा (१२) अग्निभूतानं (१८) ऋताषाट् (१२) ब्रह्मज्ञानं (२) येतेशतं (४) अग्निर्मूधा९(२) रुद्रमन्यं (२) अदिते 2न्वमग् स्था(४) यधाशक्तिसुवणFपशु दान ब्राह्मणभोजनानि तत्प्रतिनिधिं वाकृत्वा, चौळकं कुर्यात् चौळम्. चौळम् अथ वषे प्रधमे तृतीये वाचौळकमुत्तरायणे शुक्लपक्षे आपूर्यमाणे पुन्नाम्नि नक्षत्रे॥ श्लो॥ चूडाकर्मण्यक्षताम्बुक्षुराणि पाषाणाज्येगोमयस्रक्चरावान्
  • सपिण्डैस्सहभोजनं स्वस्तिवाचनमिति सूत्रे तात्पर्य चन्द्रिका पाठक्रमादध=क्रमो बलीयानिति पुण्याहाशीर्वचनानन्तरं भोजनम्. यज्ञ्यादेमं भूषणं गन्धदभ९ 99 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ताम्बूलादीस्वस्त्रगो भूहिरण्यम् ॥ इति सम्भारानाहृत्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं केशवशर्माणं) मम कुमारं चौळेन कर्मणा संस्करिष्यामि। (अप.उ.) आघारं हुत्वा। अदिते 2 नु मन्यस्व 2 मूलहोमाने प्रजापतेनत्वत्, चित्तञ्चस्वाहाः अग्नि भूतानामृताषाट् अदिते अग्ने रपरस्यामासीनस्यश्वेत वस्त्राभरणगन्दमाल्याद्यलङ्क ृतस्य कुमारस्योत्तरे माता ब्रह्मचारीवा सगोमयं साक्षतं शरावं गृहीत्वा तिष्टेत्। पिता शिवो नामासीति क्षुरं गृहीत्वा! शिवो नामासि स्वधितिस्ते पिता नमस्ते अस्तुमा मा हिग्ंसीः। शिवा नोभवधेतिशिलायां तीक्षिणीकृत्या! शिवानोभवथसग्गिंस्प ृशे॥ गोदानमुनक्त्विति गवादिदक्षिणां गुरवे दत्वा! गोदानमुनक्तु॥ आप उन्दन्त्वित्यपांसेकं शिरसि॥ अप उन्दन्तुजीवसे दीघायुत्वाय वचसे॥ ओषधेत्रायस्वैन मिति साक्षताबुरद भौगा प्रादेशमात्रा प्रागुत्तरागौ 100 Scanned with CamScanner मस्तके स्थापयेत्। श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ओषधे त्रायस्वैनम्। स्वधितेमैनमिति क्षुरं निधाय॥ स्वधिते मैनग्हिग्ः॥ ऊर्ध्वाग्रा ओषधीरिति प्राच्याम् । ऊर्ध्वग्रा ओषधीर्देव श्रूरेतानि प्रवपे॥ येनावपदिति दक्षिणस्याम् ॥ येनावपत्सविताक्षुरेण सोमस्य राज्जो वरुणस्य विद्वान्। तेन ब्रह्मणो वपतेदमस्यायुष्माज्ञरदष्टिर्यथा सदयमसौ। (नामसम्बुध्यानिर्दिशति) येन पूषेति पश्चिमस्यां। येनपूषाबृहस्पतेरग्ने रिन्दस्यचायुषेवपत् । तेनतेवपामि। असावायुषेतु त्तरस्यां॥ असावायुषा वच सायधा ज्योक्सुमना असाः॥ चतुदि९शं सरोमाणं दर्भञ्छित्वा गोशकृत्युक्ते पूर्वोक्तशरावे निक्षिपेत्। ऋषि प्रवरक्रमेण (देशकुलधर्मेणवा) ज्योक्च सूर्यमिति चूडां विभजेत्॥ 101 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका जोक्च सूर्यं दृशे॥ यउदगान्महतोर्णवाद्वि भ्राज मानस्सरिस्य मध्याथ्समा वृषभो लोहिताक्षस्सूरो विपश्चिन्मनसा पुनातु॥ पूर्वोक्तशरावे केशानादाय इदहम मुष्येत्युदुम्बरद भFयोमू॰ले गोष्टे वागूहयेत्॥ इद महममुष्य (केववस्य) अमुष्ययणस्य (काश्यपस्य) पाप्मानमुप गूहाम्युत्त रो सौ (कर्तुराम) द्विषध्यः। स्नातं वस्त्रगन्दमाल्याभरणैरलज्कृतं कुमारं स्वदक्षिणे निवेश्य । अदिते9नुमन्यस्व(४) पञ्चप्रायश्चित्तानि धातिदिपञ्चवारुणं मूलहोमं हुत्वा! अग्ने प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाथ काम उ पधावामि या स्यै पतिघ्नी तनूस्तामितो नाशयस्वाहा। वायो प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वानाध काम उपधावामि या2 स्यै निन्दिता तनू स्तामितो नाशयस्वाहाः॥ आदित्य प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्वानाथ काम उपधावामि या स्यै निन्दिता तनू स्तामितो नाशयस्वाहा॥ आदित्य प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वानाथ काम उपधावामि या स्यै घोरा तनूस्तामितो नाशय स्वाहा॥ गन्धर्व प्रायश्चित्ते त्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वानाथ काम उपधावामिया स्यै यशोघ्नी तनूस्तामितो नाशयस्वाहा! चन्द प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्ति रसि ब्राह्मणस्त्वानाथ काम उपधावामि या 2-स्यै पुत्रघ्नी तनूस्तामितो नाशयस्वाहा॥ 102 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका थाता ददातु, इमम्मेवरुण, प्रजापते नत्वत्, चित्तं च स्वाहा। अग्निभूतानां, ऋताषाट् अदिते 2 स्वमग्गिंस्थाः॥ உ (&) पुण्याहमन्त होमञ्च कृत्वा गुरवे गवादिदक्षिणां देवानां पूजनं ब्राह्मणानां भोजनं नापितायान्न दानं च कुर्यात्II उपनयनम् याजमानः उपनयनात्पूर्वस्मिन्नेव दिने कृताभ्युदय प्रतिसर बद्धाज्कुरार्पणकर्मा श्वोभूते पूर्वोक्तवत्स्ना नादि पवित्रधाणं कृत्वा सुस्नातं कौपीनधरं शुद्धवस्त्राछ्छन्नमाचा सन्धृतोर्ध्व पुण्डं बद्धशिखं गन्दपुष्पाभरणादिभि रलङ्कुतं कुमारं स्व दक्षिणतः उपवेश्व पत्न्या सह प्राणानायम्यदेशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपस्य केशवशर्कमणः) मम कुमारन्य उपनयनाख्यं कर्म करिष्यमाणस्तन्निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यध९ं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये ॥ (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधिनं पुण्याहमिध्म होमान्तमाघारं च कृत्वा! श्लो॥ युज्ञ्याद्धोविट्छरावापुनयन विधावश्म दर्भक्षुरादीन् मौळि यज्ञोप वीताजिन वसनयुगा पूप लाजाम्बुकूचान् पालाशेध्मानि दण्णाक्षत कुसुम सुगन्धज्य धूपाघ्यदीपान् भिक्षापात्रं हिरण्यं फलमपिच चरुं वस्त्रताम्बूलमुख्यम्॥ इति सम्भारानग्नेर्वायव्यामुत्तराग्रेषुदभेषु सम्भृत्य! सञ्चत्वेजग्मुरिति सम्भारान् प्रोक्ष्य॥ 103 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सञ्चत्वे जग्मुर्गिर इन्द्रपूर्वीर्वैश्वानराय नृतमायजुह्वीः। उ तोनु कृत्वियानान्नृवाहसा। (अथाज्येन) प्रजापतये स्वाहेन्दायस्वा हेत्याघार शेषं वैष्णवान्तं हुत्वा। तूष्णामाचान्तं शुभ्रगन्दमाल्याभरणादि मङ्गळद्रव्ययुक्तं कुमारमग्नेनै९रुत्यां प्राङ्मुखमुपवेश्य तस्योत्तरे माताब्रह्मचारीवा गोशकृद्युक्तं शरावमादाय तिष्टेत्II पश्चात्तितो गुरुःकुमारस्यशिरसि प्रागुत्तरागौ प्रादेशमात्राद्वौ दर्भाविन्यस्य क्षुरमादाय तीक्लीकृत्य, इन्द्रशस्त्र मित्याद्यैश्चतुभि=मणस्त्रश्चतुदिकाशं प्रागादि प्रदक्षिणं सरोमाणं दर्भञ्छित्वा! ॥ इन्रशस्त्रं बाहुभ्यान्तेन केशान्वापयामि। यमशस्त्रं बाहुभ्यां तेन केशान्वापयामि। वरुण शस्त्रं बाहुभ्यां तेन केशान्वापयामि। कुबेर शस्त्रं बाहुभ्यां तेन केशान्वापयामि। येना वपद्यतुरेणेति शिखाभ्रूवज९ं शिरस्सर्वतो वपति येनावपथ्सविताक्षुरेण सोमस्य राज्ञोवरुणस्य विद्वान्। तेन ब्रह्मणो वपतेदम स्यायुष्मा इरदष्टिर्यथा सदयं। (नारायणशर्मन्) यत्तुरेण मचFयता सुपेशसा वस्त्रावपसिकेशान् शुन्दि शिरो मा स्यायुः प्रमोषीः॥ 104 Scanned with CamScanner 44 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पूर्वोक्तशरावे जननी ब्रह्मचारीवा सर्वान्केशानादायेद महममुष्ये त्युदुम्बरदभ९योमूलेगोष्टे वा गूहयेत्॥ इदमहममुष्य (नारायणस्य) अमुष्ययणस्य (काश्यपस्य) पाप्मानमुपगूहाम्युत्तरो सौ (केशवशर्मा) द्विषद्भ्यः ततः स्स्नातङ्कुमारं पूर्वेद्युस्साधितेननान्षीमुखकुम्भोदकेन पुनः स्नापयित्वा चान्तम्पुण्याहंवाचयित्वा॥ धारासु सप्तसु॥ कुमार्तॆस्सहभुक्तवन्तं कुमारं स्वश्यदक्षित उपवेशयिताग्नि परिस्तीर्यः आयुर्दा अग्न आयुर्दादेवेति प्रधानं पञ्चवारुणं व्याहृतिपर्य न्तञ्जुहुयात् II अदि तेनुमन्यस्व– (४) आयुर्दा अग्ने हविषोजुषाणोघृतप्रतीको घृतयोनिरेधि। घृतम्पीत्वा मधुचारुगव्यं पितेव पुत्र मभिरक्षता दिमग्गिंस्वाहा॥ आयुर्दा देवजरसं गृणानोघृत प्रतीकोघृत पृष्टो अग्नेघृतं पिबन्नमृतञ्चारु गव्यं पितेव पुत्रञ्जरसे नयेमन्ग्ं स्वाहा॥ इमं मे वरुण, तत्त्वायामि, त्वन्नो अग्ने, सत्वं नोअग्नेत्व मग्ने अयासि, भूस्स्वाहाः –(v) अदि ते 2न्वमग्ंस्थाः॥ உ (^) अग्नेर्वायव्यामुत्तराग्रान्दर्भानास्तीर्यः तेष्वश्मानन्निधाय कुमारस्य दक्षिणापादाङ्गुष्टेनातिष्टेति स्पश९यित्वा 105 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अतिष्टेममश्शानमश्मेवत्वग्ं स्थिरोभव। अभितिष्ट पृतन्यतस्सहस्व पृतना यतः॥ या अकृन्तन्निति मस्त्रं वाचयन्नन्तः पुच्छं कौपिनं धारयित्वा वस्त्रमावेष्टयति॥ या अकृन्तन्नवयन् या अतन्वत याश्च देवीरन्तानखितो ददन! तास्वादेवी ज९रसेसंव्ययन्त्वायुष्मानिदं परिधथ्स्व वासःः पर्ति धत्त वाससैनग्ं शतायुषङ्कृणुत दीघमायुः। बृहस्पतिप्रायच्छ द्वास एतथ्सोमाय राज्ञेपरिधात वाउ। जरां गच्छासि परिधथ्स्व वासो भवा कृष्टी ना मभिशस्तिपावा! शतञ्च जीवशरदस्सु वर्चा रायश्च पोषमुप संव्ययस्व ॥ इयं दुरुक्तादिति मस्त्रं वाचयन्मेखलां त्रिवृतां त्रिः प्रदक्षिणं परिवीय कटिवामभागे ग्रन्धिं कृत्वा इयं दुरुक्तात्परि बाधमाना शम९वरूधं पुनतीन आगात्. प्राणापानाभ्यां बलमाभरन्ती प्रियादेवानाग्ं सुभगा मेखलेयम्॥ ऋतस्य गोप्री तपसः परस्पीघ्नती रक्ष स्सहमाना अरातीः सान स्समन्त मनुपरीवा भद्रया भर्तारस्ते मेखले मारिषाम॥ परीदमिति वाचयन्नुत्तरीयमुपवीतवद्धारयित्वा! परीदंवासो अधिधास्स्वस्तयेभू९रावीना मभशस्ति पावा । 106 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका शतञ्चजीवशरदः पुरूचीर्वसूनिचार्यो विभजासि जीवन्स्! सऋषिच्चन्डोधिदैवतं यज्ञोपवीतमिति वाचयित्वा दक्षिणहस्त मुद्दृत्यो पवीतं धारयित्वा! यज्ञोपवीतमितिमन्तस्यः ब्रह्मऋषिः॥ त्रिष्टुप् छन्दं- त्रयोवेदा देवताःः यज्ञोपवीतधारणे विनियोगः। यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात्। आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुख्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः तमस्मै प्रतिमुख्छाम्यायुषावचसा बह्म वच साचैनद्यज्ञोपवीतं ददामिते मित्रस्य चक्षुरिति वाचयन्क ृष्णाजिनं दक्षिणावतमूर्ध्व लोम यधातथा कृत्वोपवीत वद्धारयेत्। मित्रस्यचक्षुर्धरुणं बलीयस्तेजो यशस्वि स्थविरग्ं समिद्धम्॥ अनाहनस्यं वसनं जरिप्टु परीधं वाज्यजिनं दधे हम् ॥ ब्रह्मा पुनात्विति पवित्रं धारयेत् ॥ ब्रह्मापुनातु । ततो विधिवत्सम न्तकमाचमनं कारयेत् ॥ ऋग्वेदः प्रीणातु 1
  • ततस्सुहूर्तेगुरुः प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्यशुभतिधौ (काश्यपं केशवशर्माणं) एनं कुमारमुपनेष्य इति सङ्कल्प्य सदस्याननुज्ञाप्य उपनयेति तैरनुज्ञातः। • सू॥ उत्तरीयोपवीत कृष्णाजिनानि नाभि समालम्बं धारयित्वेति 107 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका देवस्यत्वेति स्वदक्षिणे नास्य दक्षिणं वामेनवामं बाहुं युगपदव । लम्ब्य उत्तरे प्राज्मुखो गुरुः स्वदक्षिणतस्थ्सितं॥ पाज्मुखं कुमार मुपनयीत ॥ देवस्यत्वा सवितु प्रसवे 2श्विनोर्बाहुभ्यां पूर्णोहस्ताभ्या मुपनये । आयुष्टे विश्वत इति दक्षिणपाणिं गृहीत्वोद्धरेत् I आयुष्टे विश्वतो दध दय मग्निर्वरेण्यः पुनस्ते प्राण आयति परायक्ष्मग्ं सुवामिते ॥ अग्निष्टे हस्तमग्रभीदितिविसज९येत् । अग्निष्टे हस्तमग्रफी, थोमस्ते हस्तमग्रभी थृविताते हस्तमग्रभी धृरस्वतीते हस्त मग्रभी त्पूषाते हस्तमग्रभी दृृहस्पतिस्ते हस्तमग्रभी न्मित्रस्ते हस्तमग्रभी द्वरुणस्ते हस्तमग्रभी त्वष्टाते हस्तमग्रभी द्धाताते हस्तमग्रभी द्विष्णुस्तेहस्तमग्रभी त्प्रजापतिस्ते हस्तमग्रभीत् हस्तङ्गृष्णामि सविता त्वाभिरक्षतु । मित्रस्त्वमसि धर्मणां ग्निराचार्यस्तवः देवेन सवित्रा प्रसूतो बृहस्पते ब्रह्मचारी भव ॥ असोवपोशानेत्याचारं प्रशंसति। असावित्यत्र सम्बुध्या नामग्रहणम्। (प्रतिवचनं कुमारस्य) देवदत्त शर्मन् अपो 2 शान प्र) अश्नामि
  • नृ उपसमीपं नयीत 108 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (शर्मन्) समिध आधेहि(प्र) आदधामि। (शर्मन्) कर्मकुरु (प्र) करोमि (शर्मन्) मादिवास्वाप्सीः (प्र) नस्वपामि। (शर्मन्) बैक्षाचर्यं चर (प्र) चरामि (शर्मन्)सदा9 9रण्यात्समिध आहरोदकुम्बञ्च (प) आहरामि। (शर्मन्) आचार्याधीनो वेदमधीष्वः (प्र) अधीष्ये! मम हृदय इतितस्य हृदयस्पश नं कृत्वा ॥ मम हृदयं हृदयं ते अस्तु (प्र) तधास्तु । मम चित्तञ्चित्तेनान्वेहि । (प्र) अन्वेमि । मम वाचमेकमना जुषस्व! (प्र) जुषे बृहस्पतिस्त्वान्नियुनक्तु मह्यं (प्र) नियुनज्मि । मामेवानु सग्ंरभस्व । (प्र) सग्ंरभे । मयिचित्तानि सन्तुते। मयि सामीप्यमस्तुते। (प्र) तथा करोमि। (प्र) तथा करोमि मह्यं वाण्नियच्छताम् । (प्र) नियच्छामि। प्राणानां ग्रन्दिरसि। (प्र) आस्मि समाविस्रसः। (प्र) नविस्रंसामि। भूर्भुवस्सुवस्सुप्रजा इति प्रशंसति। 109 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा ल्स् नु क्रमणिका भूर्भुवस्सुवस्सु प्रजाः प्रजाया भूयसं, सुवीरो वीरैभू । यासं सुवर्चा वचसा भूयासं, सुगृहो गृहैभू९ यासं, सुपतिः पत्या भूयासं, सुमेधामेधया भूयासं, सुब्रह्मो ब्रह्मचारिभि भू९या सम्। भूर् ऋक्षुत्वादि षण्मन्तान्कुमारस्य दक्षिणकर्णे जपति। भूर्भक्षुत्वा ग्नौपृधिव्यांवाचिब्रह्मणिददे (नारायणशर्मन्) भुवोयजुष्टुत्वा वायावन्तरिक्षे प्राणेब्रह्मणददे! (नारायणशर्मन्) सुवस्सामसुत्वा सूर्ये दिवि चक्षुषि प्राणेब्रह्मणीददे इष्टुतस्ते प्रियेसानि (नारायणशर्मन्) (नारायणशर्मन्) इदं वत्स्यावः प्राणायुषि वस (नारायणशर्मन्) इदं वत्स्यावः प्राणाआयुषि वत्स्यावःप्राणायुषिवस (नारायणशर्म) (अमस्त्रकं) गृहीतस्य मुष्टीकृतस्यकुमार दक्षिण हस्तस्याङ्गळी- कनिष्टादिक्रमेणाग्निरायुष्मानित्यादिकैः पञ्चभिर्मनैर्विसृजेत्॥ अग्निरायुष्मान्धु वनस्पतिभिरायुष्मान्तनत्वा 2 2 युषा 22 । युष्मन्तं करोमि। अग्नि रायुष्मानिति हस्तङ्गृत्येते देवा आयुष्मन्तस्त एवास्मिन्नायुर्धधति सर्वमायुरेति॥
  • (प्रशंसादक्षिण कर्णेजपति, उपागसु पारोजपति इतिभाष्यं) 110 3 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका உ सोम आयुष्मान्ध ओषधीभिरा युष्मान्तोनत्वां 2 युषा 22 युष्मन्तं करोमि। सोमआयुष्मानिति हस्तङ्गृह्लात्येतेवैदेवा आयुष्मन्तस्त एवास्मिन्नायुर्दधति सर्वमायुरेति॥ यज्ञआयुष्मान दक्षिणाभिरायुष्मान्तनत्वा 22 युषा 22 युष्मन्तं करोमि। यज्ञआयुष्मानिति हस्तङ्गृह्लात्येतेवैदेवा आयुष्मन्तस्त एवास्मिन्नायुर्दधति सर्वमायुरेति॥ ब्रह्मायुष्मत्त द्राह्मणै रायुष्मत्तेन त्वा 2 युषा 22 युष्मन्तं करोमि। ब्रह्मायुष्मानिति हस्तङ्गृष्णत्येतेवैदेवा आयुष्मन्तस्त एवास्मिन्ना युद्धधति सर्वमायुरेति। உ देवाआयुष्मन्तस्ते मृतेन पितरायुष्मन्तस्तेस्वधया 22 युष्मन्तस्ते नत्वा 2 9 युषा लि 2 युष्मन्तं करोमि ॥ देवा आयुष्मन्त इति हस्तङ्गृहत्ये तेवैदेवा आयुष्मन्तस्त एवास्मिन्नायुद्धधति सर्वमायुरेति॥ आयुर्दा इति दक्षिणकर्णे, प्रतिष्ठवायाविति, वामेच जपित्वा आयुर्दा अग्ने हविषोजुषाणो मृतप्रतीको घृतयोनिरेधि। घृतम्पीत्वा मधुचारुगव्वं पितेव पुत्रमभिरक्षता दिमम् ॥. प्रतिष्टवायावन्तरिक्षे सूर्येदिवि। याग् ंस्वस्ति मग्निर्वायु स्सूर्यश्चन्दमा अपोनु सञ्चरन्ति ताग्ं स्वस्तिमनु सञ्चर।॥ (नारायणशर्मन्) प्राणस्य ब्रह्म चार्य भूः ॥ स्वस्ति देवेत्यग्निं प्रदक्षिणं प्रणामं च कारयित्वा ! ॥ 111 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्वस्ति देवसवितरहमनेनामुतो दृशमशीय ॥ आत्मनो दक्षिणतोनिवेश्य राष्ट्रभृदिति कुमारस्य दक्षिणहस्ते कूचFमूर्ध्वाग्रं दद्वात् ॥ राष्ट्रभृदस्याचार्यासन्दिमात्वद्योषम्। राष्ट्रभृदसि सम्राडासन्डी मात्वद्योषम् राष्ट्रभृदस्यधिपत्न्या सन्दमात्वद्योषम्॥ (सोप्यासनस्यो पर्यु दगग्रं निधाय तस्मिन्नु पविशेत्) शन्नो देवीरितिप्रोक्ष्य II शन्नो देविः- अदिते 2 नुमन्यस्व — (४) मूलहोमं व्याहृति पर्यन्तं जुहोति। प्रजापते न त्वत् (v) चित्तं स्वाहा अग्निर्भूताना मृताषाट्। भूस्स्वाहा अदितेन्वमग्गिंस्थाः (8) अदितिस्ते कक्ष्यामितिहुत शेषमाहुति मात्रमाज्यं प्राशयित्वा! अदितिस्ते कक्ष्यां बधातु। वेदस्यानु वक्तवे। मेधायै श्रद्धायै। अनूक्तस्या निराकरणाय । ब्रह्मणे ब्रह्मवच साय। परीतमिन्द्रं ब्रह्मणा महान्तं ! श्रोत्राय दर्मसि। यथैनज्ञरि मानयेत्। ज्योक्रोत्रे अधिजागरद्भाहुकक्ष्या! त्वयि मेधां त्वयिप्रजां त्वयुग्निस्तेजो दधातु त्वयि मेधां त्वयिप्रजां त्वयीन्द्रं इन्रियं दधातु त्वयिमेधां त्वयिप्रजां त्वयि सूर्यो भ्राजोदधातु॥ 112 Scanned with CamScanner 5 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका योगेयोगे तव स्तरमिति मस्त्रं वाचयन्नाचयनं ददाति। योगेयोगे तवस्तरं वाडे वाजे हवामहे! सखाय इन्द्रमूतये॥ शतमिन्निति वाचयन्नादित्यं नमस्कृत्य॥ शतमिन्नुशरदो अन्तिदेवा यत्रानश्चक्रा जरसं तनूनाम्। पुत्रासो यत्रपितरो भवन्ति मानो मध्या रीरिषतायुग९न्तोः॥ आगन्रा समगन्महीत्त्यग्निं प्रदक्षिणं कारयित्वा! आगन्ता समगन्महि प्रनुमृत्युं युयोतन अरिस्टास्सञ्चरेमहि स्वस्ति चरतादिहस्वस्त्यागृहेभ्यः ब्रह्मचर्यमागा मुपमानयस्व ब्रह्मचारीभवानि। देवेन सवित्राप्र सूतो बृहस्पते ब्रह्मचारी भवानि॥ உ स्वस्यदक्षिणतो 2 भिमुखमासीनस्य कुमारस्योत्तमाङ्गं शकायत्येत्यभिमृशति॥ शकायत्व परिददाम्यनन्त कायत्वा परिददाम्यखुरायत्वा परिददामि मखायत्वा परिददामि गदायत्वा परिददामि वसिन्यैत्वा परिददामि वैश्वानरायत्वा परिददाम्य द्भक्त्वा परिदम्योषधिभ्यस्वा परिददामि वनस्पतिभ्यस्त्वा पदिददामिद्यावापृथिविभ्यां त्वा परिददामि सुभूतायत्वा परिददामि सर्वाभ्यो देवताभ्यस्त्वा परिददामि॥ अथ कुमारोदक्षिणेन पाणिना आचार्यस्य दक्षिणं पादं, सव्येन 113 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सव्यमुप सङ्गृह्य प्रणम्य, अधीहिभो इति प्रार्थयति अधीहिभो! गुरुरधाह साहितीम्भो अनुभ्रूहीति शिष्यमनुशास्त्रि॥ अधाहसाहितीम्भोअनुब्रूहि॥ अग्नेदक्षिणतो विष्टरे नववस्त्रमा स्तीर्यतणुलो परिकूर्चं प्रागग्रं निधाय गणनामितिगण मुख्यमावाह्य। गणानान्त्वागणपतिग्ं हवामहे कविं कवीनामुप मश्रव स्तमम् ॥ ज्येष्टराजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पत आनश्शुण्वन्नूतिभि स्सीदसादनम्। ॐ गणमुख्य मावाहयामि॥ आसनपाद्याचमनपुष्पगन्दधूपदी पैरभ्यच फलोपहारादिकं निवेद्य पानीयाचमन मुखवासान्दत्वा स्वयम्प्रणम्य शिष्येण गणानामिति वाचयन् प्रणामं कारयित्वा!। गणानान्त्वा… साधनम्.
  • ओजोसीति सावित्रीं, ओमास इति गायत्रीं, पावकान इति सरस्वतीञ्च कुर्चेषु आवाह्य अभ्यर्च्य प्रणम्य कुमारेणच प्रणामं कारयित्वा
  • अत्रगाणापत्यावाह सवत् सावित्री गायत्री सरस्वतीना तिसृणादेवता ना मा वाहनादि कर्तुमुचितं - एकवाक्याच्ययात् ओजोसीत्यादिमन्त त्रयं पाठान्तरे विद्यमान त्वात्सङ्गृहितम्। ओजोसिसहोसि बलमसि भ्राजोसि देवानां धाम नामासि। विश्वमसि 114 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका विश्वायुस्सर्वमसि सर्वायुरभि भूरोम् ॥ सावित्री मावाहयामि - ओमासश्चर्षिणी दृतो विश्वे देवास आगतः दाश्वांसो दाशुषस्सुतम्॥ गायत्रीमावाहयामि॥ पावकानस्सरस्वती वाजेभिर्वाजिनी वतीयज्ञं वष्टुधियावसुः। सरस्वती मावाहयामि॥
  • पच्छोधणचणतो व्यस्तां समस्तां सावित्रीं दक्षिणकणे जपित्वा.. ध्यापयेत्॥ गायत्र्या विश्वामित्रीऋषिः गायत्री छन्दः सावित्रीदेवता। सावित्रीजपे विनियोगः प्रणवस्य परब्रह्म ऋषिः॥ दैवी गायत्री छन्दः । प्राणायामे विनियोगःः भूर्भुवस्सुवरिति व्याहृतीनां अत्रि भृगुपुरुकुत्सा ऋषयः॥ गायत्रुष्टिगनुष्टुभः छन्दासि। अग्नि वाय्वरा देवताः सावित्रीजपे विनियोगः ॐभूस्तत्सवितुर्वरेण्यम् । ॐ भुवो भर्गो देवस्यधीमहि। ओग्ं सुवर्थि योयोनः प्रचोदयात् । ॐ भूर्भुव स्तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्यधीमहि। ओग्ं सुवर्थियो योनः प्रचोदयात्। ॐ भूर्भुवस्सुवस्तत्स वितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो योनः प्रचोदयात्। एतदध्ययानाद्द्विजो भवति।
  • ॐभूस्तत्सवितुरोम्बुवो भर्गोदेवस्योगं सुवर्धियो योन इति सच्चोवस्तामों भूर्भवस्तत्स वितुरोगं सुवर्थियो योन इत्यर्थर्चा - मोम्भूर्भुवस्सुवस्तत्शवितुरि तिसमस्तां सावित्रीञ्जस्वैतिधर्मे सूत्रकारवचनम् इतरेतु ॐभूस्तत वितुर्वरेण्वम्भगो(देवस्यधीमहि ॐभुवःधियोयोनः प्रचोदयात् ओग्ं सुवस्तत्सवितुर्वरेण्यम्भर्गो देवस्य धीमहिधीयोयोनः प्रचोदयात् इत्याहुः धातादीसर्वत्र षोडशाहुतयः 115 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका सावित्र व्रतबन्धः शिष्येणान्वारट्टो गुरुः (काश्यपन्नारायणशर्माणं) एनं माणवकं सावित्र व्रतबद्ध कर्मणा संस्करिष्यामि. इति सङ्कल्प्य (अप.उ.) अदिते __नुमन्यस्व…. (४) • धातादिपूर्वं सवित्रे कार्डऋषये सदसस्पतिमादेवो, यात्वभी वृतं सघानो विजनाञ्यवा विसुपणो व्रतसूक्तमाज्येन स्वयमेव हुत्वा! ॥ भगन्धियमिति सावित्र धाता ददातु (१९) सवित्रेकाणऋषये स्वाहा। सदसस्सतिमद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यम्। सविम्मेधामयासिषन्ग्ं स्वाहा॥ आ देवो यातु सविता सुरत्नो न्तरिक्षप्रा वहमानो अश्वैः हस्ते दधानो नर्यापुरूणि निवेशयञ्च प्रसुवञ्चभूमस्वाहा॥ अभीवृतङ्कृशनैर्विश्वरूपग्ं हिरण्य शम्यं यजतो बृहन्तम्। अफ्घाद्रथग्ं सविताचित्रभानुः कृष्णारजाग्ंसि तविषीं दधानस्स्वाहा! सघानो देवस्सविता सवायासा विषद्वसु पतिर्वसूनि। विश्रय माणो अमुतिमुरूचीं मत भोजन मधरासतेन स्वाहाः विजनाञ्यवा श्शितिपाधो अख्यनथग्ं हिरण्यप्र उगंवहन्तः। शश्वद्धिशस्स वितुदैव्यस्योपस्थे विश्वाभुवनानि तस्थुस्स्वाहा। विसुपर्णो अन्तरिक्षाण्यख्य द्गभीरवेपा असुरस्सुनीथः क्वेदानीग्ं सूर्यः कश्चिकेत कतमान्ह्याग्ं रश्मिरस्याततानस्वाहाः भगन्धियं वाजयन्तः पुरब्धं नराशगं सोग्नास्पतिर्नो अव्यात्। आये वामस्य सङ्गधे रयीणां प्रिया देवस्य सवितुस्स्यामस्वाहा।
  • धातादीति सर्वत्र षोडशा हुतयः 116 Scanned with CamScanner 60 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्ने व्रतपतेत्यादि पञ्चमन्तान् शिष्येण वाचयन्। पञ्चभिस्स मिद्भिहा९वयित्वा॥ अग्ने प्रवतपते सावित्रव्रतं चरिष्यामि तच्चकेयन्तन्मे राध्यतां तत्स मृध्यतां तत्सावित्रव्रतम्बन्धयामिस्वाहा॥ वायोव्रतपते सावित्रव्रतम् चरिष्यामि तच्छकेयन्तन्मे राध्यतां तत्समृध्यतां तत्सावित्रव्रतम्बन्धयामिस्वाहा॥ इन्द्र व्रतपते सावित्रव्रतं चरिष्यामि तच्छकेयन्तन्मे राध्यतां तत्स मृध्यतां तत्सावित्रव्रतं बन्धयामि स्वाहा॥ आदित्य व्रतपते सावित्रव्रतं चरिष्यामि तच्छकेय न्तन्मे राध्यतां तत्स मृध्यतां तत्सावित्रव्रतम्बन्धयामि स्वाहा॥ व्रतानांव्रतपते सावित्र व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयन्तन्मे राध्यतां तत्स मृध्यतां तत्सावित्रव्रतम्बन्धयामिस्वाहा॥ स्वयं व्याहृती राज्येन जुहोति॥ भूस्स्वाहा (v) सप्त पालाशाङ्कराणि घृताक्तान्या दायः त्वेष्वग्नये समिध मित्येकं अग्नयेसमिधाविति द्वे, अग्नये समिध इति चत्वारि,प्रतिमस्त्रं वाचयन् तेनैवहावयेत्। अग्नये समिधमाहारं बृहते जातवेदसे यथा त्वमग्ने समिधासमिथ्यस एवं मामायुषा वचसा सन्न्या मेधया प्रजया पशुभिर्र्बह्मवचF सेनान्ना द्येनसमेधय स्वाहा॥ अग्नये समिधावाहार् षं बृहतेजात वेदसे यथा त्वमग्ने समिद्भ्याग् समिद्यस एवं मामायुषावचसा सन्न्या मेधया प्रजया पशु भिर्र्बह्मव चूसेनान्ना द्येन समेधय स्वाहा॥ अग्नये समिधआहार् 117 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका षं बृहतेजात वेदसे यथा त्वमग्ने समिद्भ्याग्ं समिध्यस एवं मामायुषावचF सा सन्न्या मेधया प्रजया पशुभिर्र्बह्मवचनासे नान्ना द्येन समेधय स्वाहा॥ अदितेन्वमग्गिंस्थाः (४) सूर्य एषते पुत्र इत्यादित्यं दशयति ॥ सूर्य एषते पुत्रस्तं ते परिददामि। तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्र मुच्चरत्॥ अष्टाभिस्समिद्भिनिFत्यं सायं प्रातस्समिदाधानं कुरु इति शिष्यं योजयेत्। सोपि समिधाधानमारफ्स्यॆ तेन यावत्समावर्तनं तावदोष्ये इति सङ्कल्प्य. समिधाधान प्रयोगः शिष्यः प्राणानायम्य भगदाज्ञया भगवत्प्रत्यथ९ं श्रीमन्नारायण कैङ्कर्यरूपं प्रातस्समिधाधानङ्करिष्ये (अप. उ) यधाहेति दक्षिणादि प्रदक्षिणं वेदिं परिमृज्य। यधाहतद्वसवो गौर्यइ्चत्पदिषिता ममुञ्चता यजत्राः एवात्व मस्मत्प्रमुख्चाव्यग् ंहः प्रातार्यग्ने प्रतीरान्न आयुः अदितेनुमन्वस्व– (४) व्याहृतिरेषा ते, मेधाम्मइन्द्र ददात्वपरा स्वामां मेधे त्यष्टसमिद्भिहुत्वा 118 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा जै नु क्रमणिका भूस्स्वाहा। भुवस्साहा। सुवस्स्वाहाः भूर्भुवस्सुवस्स्वाहाः॥ एषाते अग्ने समित्तयू समिध्यस्व चाचप्यायस्व वध९तां चते यज्ञपतिराचप्यायतांवधि९षीमहिच वयमाचप्यासिषिमहि स्वाहा॥ मेधाम्म इन्दोददातु मेधां देवी सरस्वती। मेधाम्मे अश्विनौ देवावाधत्तां पुष्करस्रजा स्वाहाः अफ्सरासु या मेथा गन्धर्वेषु चयन्मनः दैवी मेधा मनुष्यजा सामां मेधा सुरभिजुँषताग्ं स्वाहा॥ आमां मेथां सुरभि र्विश्वरूपा हिरण्यवर्णा जगतीजगम्या॥ ऊज९स्वती पयसा पिन्वमाना सामां मेथा सुप्रतीका जुषताग्ं स्वाहा॥ यधाहेति पूर्ववत्परिमृज्यान्तः परिषेकं कृत्वा! यधाहतत् । – आयुः अदितेन्वमग्गिंस्था 1(9) भूतिस्मेति भस्म गृहीत्वा ललाटहिक्क बाहु कण्णादीनादित्य स्सोमोनम इत्यूर्ध्वा ग्रमालिष्य॥ भूतिस्स्माते॥ आदित्यिस्सोमो नमःः भूतिस्मातेलभतॆ नित्यग्ं सर्वयज्ञ कृतं भवेत् । अग्निमारुत योर्भूतिः। आदित्य स्सोमोनमः त्रयायुषं जमदग्नेः कश्यपश्य त्रयायुषम्। यद्देवानान्त्रयायुषं तन्मेअस्तु त्रयायुषम् । दीर्घायुत्वाय बलाय शताय शतञ्चवर्चसे त्रयायुषम्॥ 119 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आपो हि ष्टेत्यात्मानं प्रोक्ष्य॥ आपो हिष्टामयो भुवः– जनयधाचनः॥ यत्ते अग्न इत्यग्नि मुद्वयमित्यादित्यं चोपतिष्टेति॥ यत्ते अग्नेतेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयासं यत्ते अग्ने वर्चस्वी नाहंवच९ स्वीभूयासं यत्ते अग्ने हरस्तेनाहग्ं हरस्वी भूयासम्॥ मयि मेधां मयिप्रजां मय्यग्नि स्तेजोदधातुमयि मेधां मयि प्रजां मयीन्द्र इन्रियं दाधातु मयिमेधां मयि प्रजां मयि सूर्यो भ्राजोदधातु॥ —— उद्वयन्तमसः। मनसापुनातु॥ (आसमावर्तनान्नित्यं सायम्प्रातरेवञ्जुहुयात्। यतो ब्रह्मदत्तमिदमिज्यमग्नि होत्रमेतन्मूलास्तदग्नय इति ब्रह्मवादिनो वदन्ति॥)
  • गुरुरग्निष्ट आयुरिति वाचयन् दण्णं ग्राहयति अग्निष्ट आयुः प्रतरां दधात्वग्निष्टे पुष्टिं प्रतिराज्कृणोतु॥ इस्रो मरुद्भिरिति वाचयन् लोहजं दारवमलाभे मृण्मयं वेत्र कृतं वा भिक्षापात्र मरिक्तं दत्वा॥ वेणु इस्रो मरुद्भिर्तुदाकृणोत्वादित्यैस्ते वसुभिराददातु॥ मातरमेवाग्रे भिक्षस्वेति ब्रूयत् । कुमारो भिक्षापात्रं हस्ताभ्यामावहन् 120 Scanned with CamScanner 72 मातर मभिवन्द्य। श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका भुवति भिक्षान्देहीति ब्रूयात्॥ भवति भिक्षान्देहि॥ भैक्षमिति रेभ्यस्तणुला नेवं भिक्षित्वा गुरुवेर्पयेत् । यस्यत इति गुरुर्भैक्ष मादाय॥ यस्यते प्रधमवास्यग्ं हरामसन्त्वा विश्वे अवन्तुदेवाः। तत्त्वा भ्रातरस्सुवृधो वथ९ मान मनुजायन्तां बहवस्सुजातम्॥ सुश्रव इति प्रोक्ष्य॥ सुश्रवस्सुश्रवसं माकुरु यथात्वग्ं सुश्रवस्सुश्रवा आस्येवमहग्ं सुश्रवस्सुश्रवाभूयासं यथात्वग्ं सुश्रवस्सु श्रवो देवानां निधिगोपो स्येवमहं ब्राह्मणानां ब्रह्मणो निधिगोपो भूयासम्॥ अदिते नुमन्यस्व– (4) लाजापूपमिश्रेण तेन हविषा मिन्दाहुती हुत्वा॥ यन्म आत्मनः, पुनरग्निश्चक्षुरदात्॥ यन्मआत्मनो मिन्दा 2 भूदग्निस्तत्पुनरा हाजा शातवेदा विचर्षिणि स्स्वाहाः पुनरग्निश्च क्षुरदात्पुनरिद्रो बृहस्पतिः पुनर्मे अश्विना युवं चक्षुराधत्तमक्ष्योस्स्वाहा॥ अदिते न्वमग्गिंस्थाः। () 77 अन्तहोमं कृत्वा महदाशीर्वचनं कारयेत् ॥ तमग्निं त्र्यहं धारयित्वा ततस्समारोप्य चतुधे तस्मिन्ने वाघारं हुत्वा सावित्रव्रत विसग९प्राजापत्य व्रतबन्धहोमौ हुत्वा तमग्निं समिधि समारोप्य 121 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका समिधाधानकाले तांसमिधं लौकिकाग्नौ निधायोज्ज्वाल्याग्निं ध्यात्वा परिषिच्य समिदाधानं नित्यमासमावर्त नात्कुर्यात् । मौनव्रतेना सायं क्वचिदानन मारुह्योपविशति। पितृव्यतिरिक्तोय द्याचार्यस्तस्मैधेनुं दद्यात् । सायं सन्ध्यमुपास्य मौनव्रतं विसृजेत्। सायं समिदाधानं कृत्वा ऋतन्त्वा सत्येनपरिषिञ्चामित्यन्नं परिषिच्योज स्करमित्यपः पीत्वा प्राणय स्वाहेत्वा दिभिः पञ्च प्राणाहुतीहु त्वा भुक्त्वा मृतपिधान मसीत्यपः पीत्वा पात्रं विसृजाचामेत् ततः प्रभृति नित्यं स्नानं सन्द्योपासनं समिधाधानं सावित्र्यातपणं ब्रह्मयज्ञञ्च कुर्यात् । ब्रह्मयज्ञान्ते गायत्रीं सावित्रीं सरस्वतीं छन्दांसि सवितारं कार्डऋषिं तर्पयामिति तर्पयेत्।
  • पालाशं बैल्वमश्वद्धं अन्यं यज्ञवृक्षजंवा केशान्तं निर्र्वणम वक्रं दण्णं गृष्णायात्॥ (श्री)। मातरंवास्वसारंवामातुर्वा भगिनीं निजाम् भिक्षेत भिक्षां प्रधमं याचैनां नविमानयेत् + मनुः भवान् भिक्षां ददातु इति पुरुषान्याचयेत् बैक्षं - पक्वमन्नं 122 Scanned with CamScanner

70 V श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका

  • ब्रह्मचर्याश्रमधर्माः (सू) उपनीतो ब्रह्मचारी मेखलोपवीताजिनदण्णधारी॥ स्नात्वातपणं ब्रह्मयज्ञं सायं प्रातस्सन्ड्यो पासनसमिद्धोमौचकुर्वन् गुरो- पादावुपसङ्गृह्यनित्याभिवन्दे प्रतेनाध्ययनं करोति। स्थिते गुरौस्टेयात्। उत्तिते पूर्वमुत्थायप्रवजस्त मनुगच्चेत्। आसीने शयाने चनियुक्तानी चैरन्वासनशयने कुर्यात्। अनुक्तो यत्कि इ्चत्कर्मनाचरति । अनुक्तो पि स्वाध्यायनित्य कर्माणा चरेत्॥ उष्णाम्बु स्नानदन्तधावना ज्ञानानुलेपन गन्दपुष्पोपानच्छत्र दिवास्वप्न रेतस्कलन स्त्रीदशकानस्पश न मैधुन कामक्रोधलोभ मोह मदमात्सर्यहिंसादीनि वज९यित्वा । सदा शु श्रूषु गु९रोः प्रियहितकमा९णि कुर्वीत । अद्वेषी वाक्चित्तानुकूलः प्रियं सत्यं वदति। आर्तो प्य सत्याप्रियनिद्दां नाचक्षीत। मधुमांस मत्स्य रसशुक्त्याद्यभोज्यभोजन वजी भैक्षाचरणं कृत्वा गुरुणा नुज्ञातो भैक्षान्नमश्नियात्। गुरुवृद्धदीक्षिताना माख्यान्न ब्रूयात्। गुरुरभावे तत्पुत्रेच गुरुवृद्धदीक्षिताना माख्यान्नब्रूयात्। गुरोरभावे तत्पुत्रेच गुरुवत्कर्माचरति गुरुस्तस्यै आश्रमधर्माण्या चक्षित चोदिताति क्रमे दद्दॆनहन्यात्। दुष्टवाक्यैन= शपति। अतिक्रमानुरूपं कृभ्रमादिशति। गुरुणा शिष्यो रक्षितस्यः यस्माच्छिष्यकृतं दुरितं गुरुं प्राप्नोति। अवश्यमकुर्वन्तं शिष्यं त्यजति। अन्यधा त्यागे पत्नीपुत्रशिष्याणां पतति। काषायाजिन योरस्यतर वासा जटीशिखी वा मेखली दज्जी सूत्राजिनधारी ब्रह्मचारी शुचिर क्षारलवणाशी यधोक्तेषु वषे वाषु ब्रह्मचारी धर्माण्य नुतिष्ठतीति विज्ञायते । 1 123 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सावित्रव्रतविसग९ः अथ पारायणव्रतानि चतुर्थे पञ्चमेसप्तमे वापुण्ये पुन्नाम्नि नक्षत्रे (नृ) नद्यादिजलसमीपे गोशालायाङ्गृहेवा गुरुः कृत स्नानसन्यौ पासनादिकं शिष्यमाचान्तं स्वदक्षिणत उपवेश्य, श्लो॥ व्रतबन्दे भैक्षपात्रमजिनं दण्णमेखले समिधो वस्त्रयुग्मञ्च यज्ञसूत्रं समाहरेत्॥ (इति सम्भारान् सम्भृत्य॥) प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शु भतिधौ (गोत्रस्यशर्मणः) अस्यकुमारस्य सावित्रव्रतविसर्गं प्राजापत्य व्रतबन्धञ्च करिष्यमाणः तदादौ निर्वन्नुपरिसमाप्त्यधFO विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये॥ (अप.उ) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याह मुपनयनाग्नावाघारं चकृत्वा! प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं शर्माणं) एनं कुमारं सावित्रव्रतोत्सज९ नकर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ) अदिते९नुमन्यस्व! –(४) तस्योत्तरे माताब्रह्मचारी वासमासीत ॥ धातादिपूर्वं सवित्रे काण्डऋषये सदसस्सति मा देवोयात्विति सावित्रव्रतसूक्तं हुत्वा धाता ददातु (१९) सवित्रे काण्डृषये सदसस्सति मादेवो यात्वभीवृतग्ं सघानो विजनाळ्यावा विसुपदो भगं धियम्॥ अग्ने वायविन्दादित्य व्रताना मूहित्वा चारिषं विसजयामिति 124 Scanned with CamScanner 6 3 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका संयोज्य सावित्र व्रतविसग९ पञ्चभिस्समिद्भिश्शि ष्येण हावयित्वा अग्ने व्रतपते सावित्र व्रतमचारिषं तदशकं तन्मे राध्यितां तत्समृध्य तान्तत्सावित्रव्रतं विसजयामि स्वाहा॥ 1 1 உ वायोव्रतपते– स्वाहा॥ इन्द्रप्रवतपते– स्वाहा॥ आदित्य व्रतपते- स्वाहा॥ व्रतानांव्रतपते स्वाहा॥ भूस्स्वाहा (४) अदिते 9 स्वमग्गिंस्थाः। (8) 11 पूर्वधृत मेखलाजिनदज्ञानप्सुविसृज्यस्नाताय नववस्त्रमेख लोत्तरीयो पववीताजिन दण्णानुपनयनो कवत्तत्तन श्रेण धारयित्वा प्राचीन मुपवीतं विसज९येदुत्तरीयमाचार्यो गृहीत्वा आचान्तं शिष्यं तर्पणं ब्रह्मयज्ञञ्च कारयित्वा अद्भिरभ्युक्ष्य दक्षिणेनिवेश्य॥ प्राजापत्यव्रतं चारयति. प्राजापत्यव्रतबन्धम् प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (काश्यपं शर्माणं) एनं कुमारं प्राजपत्य व्रतबन्देनकर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अपउ.प (कृत प्राणायामं वटुमपि (सर्वत्र) आचरिष्यामित्याद्यूहित्वा वाचयेत्) अदिते 2 नुमन्यस्व॥ (४) धातादिपूर्वं प्रजापतये काणऋषये सदसस्पति प्रजापते नत्वद्र यीणां पति प्रजापतेत्वं निधिपास्तवेमेलोकाःः प्रजापतिं प्रधमं योराय ईश इति प्राजापत्य व्रतसूक्तमाज्येन हुत्वा 125 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका धाता ददातु (१६) ॥ प्रजापतये कार्ड ऋषये स्वाहा। सदसस्पतिमद्भुतम्॥ प्रियमिन्द्रश्य काम्यं। सनिं मेधा मया सिषĀं स्वाहा॥ प्रजापतेनत्वत्॥ रयीणां पतिं यजतं बृहन्तमस्मिन्भरे नृतमं वाजसातौ। प्रजापतिं प्रथमजामृतस्य यजामदेव मधिनो ब्रवीतु स्वाहा॥ प्रजपते त्वन्निधिपाः पुराणो देवानां पिता जनिता प्रजानाम्। पतिर्विश्वस्य जगतः परस्पाहविर्नो देवविहवेजु षस्व स्वाहा॥ तवेमे लोकाः प्रदिशोदिशश्च परावतो निवत उद्वतश्च। प्रजापते विश्वसृज्जीव धन्य इदन्नोदेव प्रतिहर्य हव्यĀं स्वाहा॥ प्रजापतिं प्रधमं यज्ञयानां देवानाम ग्रेयजतं यजध्वम्। सनोदादातु द्रविणग्ं सुवीर्यग्ं रायस्पोषं विष्यतु नाभिमस्मे स्वाहा॥ योराय ईशेशतदाय उद्ध्ये यः पशूनाग्ं रक्षिता विष्ठितानाम्। प्रजापतिः प्रधमजा ऋतस्य सहस्रधामा जुषताग्ं हविर्नस्स्वाहा॥ अग्नेव्रत पतित्यादिषु पञ्चसु प्राजापत्य मचारिष मित्युभयत्रो हित्वा पञ्चभिस्समद्भिश्शिष्येण प्रतिमस्त्रं वाचयन् हावयेत् ॥ अग्नेव्रतपते प्राजापत्य व्रतं चरिष्यामितच्छकेयं तन्मेराध्यतान्तत्स मृध्यतां तत्राजापत्य व्रतम्बन्धयामि स्वाहा॥ वायोव्रतपते… स्वाहा॥ इन्द्रव्रतपते… स्वाहा॥ आदित्यव्रतपते… स्वाहा॥ व्रतानांव्रतपते… स्वाहा॥ स्वयंव्याहृती राज्येनहुत्वा!॥ भूस्स्वाहा (4) अदितेन्वमग्गिंस्थाः। (v) अन्तहोमं कुर्यात् ।
  • अयं प्राजोपत्यो नाम ब्रह्मचारी
  • तिलाक्षतोदकैरक्षतोदकैर्वातर्पणं । 126 Scanned with CamScanner 61 5 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इतिसन्तर्प्यः प्राजापत्यव्रते प्रथमपञ्चमद्वितीयानिकाण्णानि ब्रह्मयज्ञे ऋतञ्च सत्यञ्च देवकृतस्य यन्मेगभे तरत्समन्धीति सूक्तजपः॥ सू॥ अथ गभा९धानादिवषे पञ्चमे ब्रह्मवचन काम मायुष्काममष्टमे नवमोश्रीकामं वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत। एकादशे ग्रीष्मेराजन्यम् । द्वादशे शरदि वैश्यम् । अषोडशाद्रा ह्मणम् । आद्वाविंशाक्षत्रियम्। आचतुर्विंश्यद्वैश्यमितिवा। षोडशातीते सावित्रीपतिताभवन्ति। तेषामुद्दालक प्रायश्चित्तम्। द्वौमासौ यापकेन मासं क्षीरेणां मिक्षया2 ध९मासमष्टरात्रं घृतेनाया चितं षड्रात्रं त्रिरात्र मुदकेनोपवासमहोरात्रं वर्तते। इत्येतदुद्दालकम्। अनेव वा श्वमेदावभृदस्नानेनवा व्रात्यस्तोमेन वेष्ट्वा पुनग९भा९धानादि संस्कारं कृत्वा शुद्धा उपनेयास्सावित्री पतिता भवन्तीति विज्ञायते॥ ब्राह्मणस्य पालाशो बैल्वोवा केशान्तोनिर्र्वणो नुन्म ृष्णो नुद्वेजनो यूप वदवक्रोदण्डः कृष्णमृगस्याजिनं मौज्ञामेखला। क्षत्रियस्य नैयग्रोधो ललाटान्तो दग्गो रौरवमजिनं मौक्तीमेखला। वैश्यस्यौदुमक्बरो नासिकान्तो दद्धो बास्तवमजिनं शाणी मेखला। ॐ भूर्भुवस्सुवस्तत्स वितुरितिसावित्र्यों भूभु९वस्सु वस्तत्सवितुरापो ज्योतीरसिति प्राणायामः। ॐ भूर्भुवस्सुवस्स्वाहेति व्याहृतिरग्नये समिधमितिद्वे अग्नये समिधावितिचत्वार्यग्नये समिध इति समिदाधान मेतानि ब्राह्मणस्य। ॐभूर्भुवस्तत्सवितुरिति सावित्रोम्भूभुवस्तत्सनितुस्तेजो ज्योतीरस 127 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इति प्राणायाम। ॐ भूर्भुवस्स्वाहेति व्याहृतिरग्नये समिधमिति (द्वे) अग्नये समिधाविति समिदाधानमेतानि क्षत्रियस्य। ॐ भूस्तत्सवितुरिति सावित्रों भूस्तत्सवितुग्निज्योती रस इति प्राणायाम। ॐ भूस्स्वाहेति व्याहृतिरग्नये समिधमिति समिदाधान मेतानि वैश्यस्य भवन्ति॥ ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्ञातमात्रे। ब्राह्मणस्य प्रधमजन्मस्यात्॥ उ पनयन संस्कारे द्वितीयं भवतिः द्वितीय जन्मन्या चार्यःपिता॥ सावित्री माता॥ द्वाभ्यां द्विजोभवति ॥ अष्टवषणं ब्राह्मण मुपनयी तेतिश्रुतिः॥ तस्माद्गर्भाधानाद्यष्टमे वा2स्याषोड शात्कुर्यात्॥ षोडवशषा तीते पूर्योक्त मुद्दालक प्रायश्चित्तं गर्भाधानादि संस्कारणं कृत्वा शुद्देब्राह्मण भोजनसुवर्ण पशुदानानि कुर्यात्॥ पिता चान्द्रयणं चरित्वा तस्यजातकाग्नि माधाय घारं हुत्वा मिद्धाहुती पूर्णाहुती ब्राह्मंवैष्णवं चाष्टशतमावतण्य हुत्वा पूर्ववदुपनयनं कुर्यात् ॥ पितृभ्रातृज्ञति सगोत्रमातुलादिषु यश्शुचिर्वि द्वानुपनयनं करोति। अन्यधा मलान्धकारौ तेन योजयति। पित्रादि बावाभावे न्यं ब्राह्मण मुपनयनार्धं भजेत॥ व्याधिदुर्भिक्षाद्यैरन्त्यजातौ न्यूने समाश्रिते (सति) सुवर्णप शुभूम्या दी=दत्वां ग्नि मादाय वैष्णवं यद्देवादीन् ब्राह्ममैन्द्रं वारुणं मूल होमं व्याहृत्यन्तं हुत्वोपनयनं कुर्यात् उपनयन प्रभृति ब्रह्मचारी पूर्ववत्स्नात्वा सन्ध्यमादित्यं 128 A Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका चोपस्थायतप९णं ब्रह्मयज्ञं चकृत्वासायं प्रातरासमावर्तनान्नि त्यमग्नौ समद्भिजुहुयात्। नित्यस्नानविहीने पूर्ववत्स्ना त्वा“जुम्बकायस्वाहे”ति निमज्ज्य नारायणं ध्यायन् सजुम्बकेनाघमर्षणसूक्ते नाघमर्षणं कृत्वा वैष्णवमन्तांश्च जपति। सन्योपासनविहिने स्नात्वा दशप्राणायामान् कृत्वाष्टशतं सावित्रीमधीत्य सन्यामुपास्य वैष्णवान् सौरमन्तांश्च जपति। पुनस्सत्थ्यागमादनशनं कृत्वा सन्द्यमुपासीतेत्येके॥ तप९णेपीने द्विगुणं तर्पयति। ब्रह्मयज्ञाविहीने पुरुषसूक्त पूर्वं यजुस्संहितायां स्वाध्यायं करोति। प्रातस्समिध्धमे हीने सायं द्विगुणंसायं हीने प्रातद्वि गुणं दिनत्रये स्नानादौहीने पूर्ववत्स्नानजपौकृत्वा सौरमाग्नेयञ्च हुत्वा समिद्भिजु९हुयात्। सप्तरात्रा हीने नित्यकमण्य वकीणी९भवति॥ अधावकीर्ण प्रायश्चित्तम् सप्तरात्रं स्नानसन्द्योपासन स्वाध्वायसमिद्धोमभैक्षाचर्यादिहीने मेखलोपवीताजिनदण्णधारणादि ब्रह्मचर्य विवजितेच पादकृच्छमु पवासंवा कृत्वा!॥ अग्नि मादाय परिस्तीर्य परिषिच्या _ज्येव पाहिनो अग्न एवसे पाहिनोविश्ववेद सेयज्ञं पाहि सर्वं पाहि कामावकीणणः कामाभिद्रुग्ध स्समानिञ्च न्वीति ग्रहीभिः॥ पुनरूर्णा पुनः पाहिचतसृभिस्स्वा हेत्यतोदेवा इदं विष्णुरिति जुहुयात् पितृ ज्येष्ठयोरन्याना मुच्छिष्ट भोजने मधुमत्स्यमांससूतक प्रेत काद्यभोज्यभोजने चपुनरुपनयनं करोति॥ अधातः पुनरुपनयनम् । पादकृच्चमुपवासं वाकृत्वा 129 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ग्निमादाया9_घारान्तो व्याहृत्या पालाशसमिधो हुत्वा 2 ज्येन विष्णु सूक्तमिन्दाहुत्या श्रावितादीन् पूर्णाहुतिं व्याहृतीश्च हुत्वा पूर्वव दुपनयनं करोति वपनमेखलाजिन दण्णधारण व्रतभैक्षाचरणानि पुनस्संस्कारे वजन्याने! अधवा सावित्रीमष्टशतमावर्त्याभिमृश्यतयैन घृतं प्राश्नीयात्। गुरोरुच्छिष्टं वा भुट्टोत। ततः पूतो भवति. सर्वेषां व्रतानामादौसङ्कल्प्य पुण्याहपरिषेकपूर्व व्रतनिसज९न स्नानवस्त्रादित्याग नववस्त्रादि दारणाभ्युक्षणसूक्त होमव्रतबस्धान्त होमास्समानाः। प्रजापत्ये प्रधमं पञ्चमं द्वितीयञ्चकाण्डम् वैश्वदेव प्रतेतृतीयं काब्दं ब्राह्मव्रते चतुर्धं काणं चाधीयीत शुक्रियव्रते। () शुक्रिय ब्राह्मणारुण नारायणाद्यारण्यकाण मरण्येन्धीयीत प्राजापत्य सौम्याग्नेय वैश्वदेव ब्राह्मव्रताना मेकैक प्रतेचैकै कवत्सरकालंवसेत्। शुक्रियव्रतस्य मासषट्कं मासत्रयं वाकालः ब्राह्मव्रते द्वादशमासाः विंशतिमासावातिष्टेदपिन दोष इत्येको विशेषः () नमो वाचेदेवा वैनत्रमित्रादि शुक्रिय ब्राह्मणं। भद्रं कणे९भिंः शन्नोमित्रः अम्भस्य पारिइत्याद्यरुण नारायणम्। तत्पर्व मरण्यकाङ्गसञ्ज्ञितं अरण्येधियीतेति दीक्षितीये. 130 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मूकादीनामुपनयन क्रमः (सुं) अथमूकबधिराङ्गहीनातिरिक्ताङ्ग कुष्ठापस्मारयुतानां क्षयादिरोगान्वितानाञ्चोपनयने मन्रादिनियमोदि स्यात्। पुण्यनक्षत्रे आचार्यस्स्वयमेव सर्वान्म न्तान् जपित्वावा तूप्लींवा वस्त्रादीनि दद्यात्। होमं पूर्ववत् सर्वं स्वयमेव जुहु यादन्त होमास्ते तत्पिता भ्राता वाअग्नि मात्मनि समारोपयति। आयुर्दा इति विसज९नं वास्यात्। व्रताध्यय नादिषु यत्किण्चिच्चाखामाचार्यः कर्णे जपित्वा व्रतबद्ध विसर्गादीनि जुहुयात्II अवकीर्ण प्रायश्चित्तम् प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ ब्रह्मचर्य व्रतलोपनि वृत्यध९ं पुनस्समिदाधानाधिकारसिद्द्यर्धं अवकीर्ण प्रायश्चित्तं करिष्यमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्थं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (अप.उ.) विष्वक्सेनाराथनं पुण्याहमाघारण्चकृत्वा! कांस्यपात्रे तणुलताम्बूल सहितदक्षिणां गृहीत्वा । नमस्सदसे….. समस्तसम्पत् ! अपदनध्वान सहस्रभानवः…। अशेषे हेपरिषत् मदीयां विज्ञापनां समाधानात्समाकण्य मत्स मर्पितां यथाशक्ति परिषद्दक्षिणां यधोक्त परिषद्दक्षिणामिवस्वीकृत्य मामुद्धर सप्तरात्रादूध्वणं ममस्नानसन्ड्योपासनस्वाध्या यसमिदोमभैक्षा चर्यमेखलोपवीताजिनदण्णधारणादि ब्रह्मचर्य व्रतलोपनिवृत्ति द्वारा अवकीर्ण प्रायव्चित्ताधिकारसिद्ध्यर्ध्यं एकविध प्रायश्चित्तं निणियोपदिश्य 131 G Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका । मामनुगृहाण। (प्रतिवचनं) (गोत्रशर्मन्) तवसप्तरात्रादूध्वजम् ॥ स्नानसन्ड्यो पासनस्वाध्वाय समिधोमभैक्षा चर्यमेखलोपवीताजिन । दण्णधारणादि ब्रह्मचर्य व्रतलोपनिवृत्यर्थं पादकृच्छमुपवासो । वातत्प्रनिधि यथाशक्तिहि रण्यदानंवा क्रियते चेत् त्वदुक्तं निमित्तम् । सम्भावित सकलदोष निवृत्ति द्वारा अवकीर्णप्रायश्चित्तं कर्तुं योग्यतासिद्धिर्भवति॥ योग्यतासिद्दिरस्तु पादकृच्छ प्रतिनिधि यथाशक्ति हिरण्य दानङ्करिष्ये स्वणFम्पवित्रं ……। कामधेनोः….. धन्यं करोति…. । महानद्यावगा हेन …. ॥ II प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ मम ब्रह्म चर्यव्रतलोपनिवृत्यर्धं पुनस्समिधाधानादि कारसिद्ध्यर्धं अवकीर्ण प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ (अप.उ.) अग्निं परिषिच्च। अदितेनु मन्यस्व॥ (+) पाहिनो अग्न एनसे, पाहिनो विश्ववेदसे यज्ञं पाहि विभावसो सर्वं पाहि कामावकीणणः कामाभिदृग्धस्सम्मासिञ्चत्वितिगृहीभिः। पुनरूर्जाइतिपुनःपाहिचतसृभिस्वा हेस्त्रत्यतो देवाइदं विष्णुरिति जुहुयात्॥ पाहीनो अग्न एनसेस्वाहा॥ सव९ं पाहिशतक्रतो स्वाहा। कामाव कीर्णाऒस्म ्यवकीर्णो.. स्मि कामकामाय स्वाहा। कामाभिद्रुद्धो ऒ स्कि ॥ कामकामाय स्वाहा॥ सम्मासिञ्चन्तु मरुतस्स मिन्जस्सं पूषा । सनाता सम्बृहस्पतिः सम्मायमग्निइ्चत्वा युषाचबलेन चायुष्मन्तं करोतुमास्वाहा॥ 132 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका पुनर्नः पाहिविश्वतस्स्वाहाः पुनरूर्णानिवर्तस्वपुनरग्न इषायुषा। पुनर्नः पाहिविश्वतस्स्वाहा॥ पाहिनो अग्न एनसेस्वाहाः सव९ं पाहिशत क्रतो स्वाहा॥अतो देवाः इदं विष्णुंः॥ अदितेख स्वमग्दंस्थाः॥ (+) प्राणानायम्य देशकालौसङ्कीर्त्य शुभतिधौ भगवदाज्ञा भगवत्रीत्यर्थं श्रीमन्नारायण कैङ्कर्य रूपं प्रातस्समिधाधानं करिष्ये ॥ (अप.उ.) चत्वारी शृङ्गेत्यग्निं ध्यात्वा अग्नयेनमः इत्यक्षतादिभि रलङ्कृत्यः यथाहेतिदक्षिणादि प्रदक्षिणं वेदिं परिमृज्य॥ अदितेनु मन्यस्व! (v) व्याहृतिः एषाते, मेधाम्मइन्द्र ददात्वफ्सरा स्वामां मेधेत्यष्टसमिद्भि हुFत्वा! यथाहेति परिमृज्य॥ अदिते2न्वमग्धः॥ (४) भूतिस्मेति भस्मगृहीत्वा! अदित्यस्सो मोनम इत्यूर्ध्वा ग्रमालिष्य। अपोहिष्टेति प्रोक्ष्यII यत्ते अग्ने तेजस्ते नेत्यग्नि मुद्वय मित्यादित्यं चोपतिष्टेति॥ आषाडोपाकर्म आधाषाधे उपाकर्मकुर्यात्। आपूर्यमाणपक्षे रिक्तापर्वणि वज९यित्वा! बुधवारे तिथिं गृष्णाति। गुरुः पूर्वे द्युरेवो पाकर्मागं नान्लीमुखं कृत्वा पठेद्युः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्य शर्मणः) अस्यकुमारस्य अथ्ययनयोग्यता सिद्ध्यर्धं आषाडोपाकर्म करिष्यमाणस्तदादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यथFO विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये॥ (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याह माघारञ्च कृत्वा. 133 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका उपाकर्मण्याज्य चरुसूत्र दण्णाजिनान्यपि वस्त्र युग्मञ्च समिधस्सम्भरेद्वस्ततण्डुलान्॥ इति सम्भारान् सम्भृत्य शिष्यं ()वापयित्वास्नातं धृथोध्वFपुण्डं नववस्त्रमेखलोत्तरीय यज्ञोपवीताजिन दण्णान् मन्हं वाचयस्धार यित्वा 2 चान्तं पुण्याहं वाचयित्वा! प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य प्राणायामं कृत्वा तेनच कारयित्वा देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं अध्ययनयोग्य तासिद्ध्यर्धं अषाडोपकर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) स्वस्ति देवेत्यग्निं प्रदक्षिणं कारयित्वा!॥ स्वस्ति देवसवितरहमनेनामुतो दृशमशीय॥ राष्ट्रभृदितिकूच९न्द दाति॥ राष्ट्रभृदस्याचार्यासन्दि मात्वद्योषम्…….। अथैनङ्गुरुश्शन्नो देवीरीति प्रोक्ष्य॥ शन्नो देवीरभिष्टय अपोभवन्तु पीतये शंयोरभिस्रवस्तुनः॥॥ अग्निम्परिषिच्य॥ अदिते2__नुमन्यस्व (४) अज्यचरुभ्यामक्षत धान्याभ्यां वाग्नयेस्वाहेत्वादि पञ्चशदाहुतीस्सदसस्पतिमितिचहुत्वा! अग्नये स्वाहाः पृथिव्यैस्वाहा । अधर्ववेदाय स्वाहा। वायवे । स्वाहाः अन्तरिक्षाय स्वाहा। दिवसाय स्वाहाः सूर्याय स्वाहा। () नापितेन 134 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका दिग्भ्यस्स्वाहा। चन्द्रमसेस्वाहा! अध्यायाय स्वाहा! अनध्यायाय स्वाहाः अध्यायदेवतायै स्वाहाः अनध्याय देवतायै स्वाहा। श्रद्धायैस्वाहाः मेधायैस्वाहा! धारणायै स्वाहा! आचार्याय स्वाहा। चन्दसे स्वाहाः ऋषिभ्यस्स्वाहा॥ सप्तऋषिभ्य स्स्वाहाः मुनिभ्यस्स्वाहा॥ गुरुभ्यस्स्वाहाः अहोरात्रेभ्यस्स्वाहाः अर्धमासेभ्यस्स्वाहा। मा सेभ्यस्स्वाहाः ऋतुभ्यस्स्वाहा॥ संवत्सरेभ्यस्स्वाहाः॥ परिवत्सरेभ्यस्स्वाहाः इदावत्सरे भ्यस्स्वाहा! इदुवत्सरेभ्यस्स्वाहा। वत्सरेभ्यस्स्वाहाः ब्रह्मणे स्वाहा॥ सावित्र्यै स्वाहाः प्रजापतये स्वाहा! उशनसे स्वाहाः च्यवनाय स्वाहाः बृहस्पतये स्वाहाः सोमाय स्वाहा। अङ्गरसे स्वाहा! दर्भाय स्वाहा। शब्दाय स्वाहाः लिखिताय स्वाहा। स्थूलशिरसे स्वाहाः वैनतेयाय स्वाहाः शिखिने स्वाहा। ईश्वराय स्वाहाः अधिकृताधिदेवताभ्यस्स्वाहा। सदसस्पति मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यं सनिम्मेधामयासिषन्ग्ं स्वाहाः धातादिपूर्वं प्राजापत्यव्रतसूक्त मग्न्यादिषु पूर्ववत्प्र जापत्य वत्रं बन्धयामित्यूहित्वा शिष्येण पञ्चसमिधो हावयति ॥ गुरुस्य्वयं व्याहृतीहु त्वा! अदि… धातादिपञ्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारञ्च हुत्वा अदि स्वमग्गांस्थाः (+) () अदितिस्ते कक्ष्यामिति हुतशेष माज्यमाहुति मात्रं कुमारं प्राशयित्वा॥ 135 Scanned with CamScanner 41L श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अदिस्ते कक्ष्यां बध्नातु। वेदस्यानुवक्तवे। मेधायै श्रद्धायै। अनूक्तस्या निराकरणाय। ब्रह्मणे ब्रह्मवचFसाय॥ योगेयोगे तवस्तर मित्याचमनं ददाति॥ योगेयोगे तवस्तरं वाजे वाजे हवामहे। सखाय इन्द्रमूतये॥ ॥ कृताभिवादं प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वास्वदक्षिणतः कुमार मुपवेश्य () ब्रह्मञ्जलिं कारयित्वा प्रणवपूर्वकं वेदान्वेदौ वेदं वा सूत्रसहित मध्यापयति॥ () (श्री) संहत्य हस्तावध्येयं सहि ब्रह्माज्ञलिस्मृतः॥ हरिः ॐ। इषेत्वोजेFत्वा! (इतियजुः) अग्निमीळेपुरोहितं। (इत्यक्) अग्न आयाहि॥ (इतिसामं) शन्नोदेवीः (इत्यधर्वा)। () ॐ इषेत्वॊजेFत्वा वायवस्थो पायवस्थ्स देवो वस्सविता प्रार्पयतु श्रेष्टतमाय कर्मणाप्यायध्वमघ्निया देव भागमूजFस्वतीः पयस्वतीः प्रजावतीरनमी वा आयक्ष्मामावस्त्सेन ईशतमा2_घशग्ंसो रुद्रस्यहेतिः परिवोवृणक्तु ध्रुवाआस्मिन्गोपतो स्यातबह्वीर्यजमानस्य पशून्पाहि॥ ॐ अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम्। होतारं रत्नधातमं। अग्निः पूर्वेभिर् ऋषिभिरीड्योनूतनैरुतः सदेवां । एहवक्षति। अग्निनारयि मश्नवत्पोषमेव दिवेदिवे यशसं वीरवत्तमम् ॥ अग्नेयं यज्ञ मध्वरं विश्वतः परिभूरसि। स इद्देवेषु गच्चति। अग्नि 136 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका होता कविक्रतुस्सत्यश्चित्रश्रवस्तमः। देवो देवेभिरागमत् । ॐ॥ अग्न आयाहिवीतयेगृणानोहव्यदातयेनिहोतासत्नि ॐ शन्नो देवीरभिष्टय अपोभवन्तु पीतये॥ शंयोरभि स्रवन्तुनः॥ ॐ अधनिषेकादि संस्काराजु वाख्यास्यामः ऋतुसङ्गमन गभा९धान पुंसवन सीमन्त विष्णुबलि जातकर्मोत्थान नामकरणान्न प्राशनप्रवासाग मन पिण्णवध९न चौकोपनयन पारायण व्रतबन्द विसगो९पाकर्मसमावर्तन पाणिग्रहणा नीत्यष्टादश संस्काराश्शारीराः। यज्ञाश्चद्वा विग्ंशत्। ब्रह्मयज्ञोदेवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञइति पञ्चनामहरहरनुष्टानम्। स्थालीपाक माग्रयण मष्टकापिण्डपितृयज्ञो मासिशास्रं चैत्राश्व्य युजीति सप्तपाकयज्ञाः॥ अग्न्याधेयमग्नि होत्रन्दश९प्रौणFमासावा ग्रयणेष्टिश्चा तुर्मास्मोनिरूढपशुबन्धस्सौत्रामणीति सप्तहविर्यज्ञाः। अग्निष्टोमो2 त्यग्निष्टोम उद्यषोडशीवाजपेयो2 तिरात्रो2 प्तोर्याम इति सप्त सोमयज्ञाः। इत्येतेचत्वारिंशद्भवन्ति। निषेकादाजातकात् संस्कृतायां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्ञात मात्रो मात्रः उपनीतस्सावित्र्यध्ययानाद्र्भाह्मणः। वेदमदीत्यशारीरैरा पाणि ग्रहणात्सं स्कृतः पाकयज्जॆरपियजत्रियःः स्वाध्याय परश्चाहि ताग्निह९विर्यज्जॆ रष्यनूचानः। सोमयज्जॆरपि भ्रूणः संस्कारैरेतै 137 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका ॐ अथनिषेकादिसंस्कारान्व्याख्यास्यामः (इति श्रीसूत्रं) ततोन्त होम माशीर्वादञ्च कुर्यात् – अन्ताराप्ये वमध्याप यितुकामाहुत्वा ध्यापयेत्। अध९पञ्चमा नद९षष्ठान्वा मासानध्यायानु पाकुर्वीत अतऊथ्व९ं शुक्लेषु। कामन्तु वेदाङ्गानि इति वेदोपकरणम् ॥ उपनयन वत्सरे आषाडोपकर्मण्यकृते अस्य (गोत्रस्य शर्मणः) कुमारस्य आषाधोपाकर्म कालातिक्रमण प्रायश्चित्त होमं करिष्ये (अप.उ.) अग्निं परिस्तीर्य आदितॆ 2 नुमन्यस्व– (v) स्वकाले उपाकर्मणिहीने चतुर्वेदादिमन्रान् ब्राह्म मार्षं चतुरावर्त्य हुत्वा!! इषे त्वोजे त्वा अग्निमीळॆ अग्नआयाहि शन्नो देवी- ब्रह्मजज्ञानं हिरण्यगर्भः यतस्स्वमासीत्यादि सप्तर्षिदैवत्यं हुत्वा॥ अदिते…. स्वमग्गिंस्थाः(9) उत्सर्जनं अथ वेदोत्सज९नं तैप्ये माघेवा शुक्लपक्षे शुभेहनि पूर्वाहे ग्रामाद्भहिज९लान्तिके वा पुण्याहं कृत्वां घोराने ग्निं परिषिच्य अध्यायोत्सज९नं करिष्यइति सङ्कल्प्य॥ ऋग्वेदाय यजुर्वेदाय रुपेतो नियम यमभ्यामृषि कल्पः साड्गॆर चतुर्वेदत पोयोगादृषि नारायण परायणो निद्व९न्द्योमुनिः इति संस्कारवि शेषात्पूर्वा त्पूर्वात्सरोवरीयानिति विज्ञायते॥ 138 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (प्रतिवचनं, (गोत्रशर्मन्) तव प्राजापत्य व्रतबड्डादि एतक्षण पर्यन्तं मध्यवर्तिनि कालेखट्वोपरिशयनादिपूर्वोक्तनिमित्त सम्भूता नाम्बहूनां बहुविधानां सर्वेषां पापाना मपनोदनाय यधाशास्त्र विहित प्राजपापत्य चान्दा यणादि प्रायश्चित्तानुष्ठानाशक्तत यातत्प्रतिनिधित्वेन निणी९त स्वणा९ज्यधान्यस्नानदानेन त्वदुक्तनि मित्तसम्भावित सकल दोषनिवृत्ति द्वारा प्राजापत्य व्रतविसगा९दिषुक्रिय व्रतबद्धान्त कर्माणि समावर्तनेन सह समानतश्रेण कर्तुं योग्यता सिद्धिर्भवति - योग्यता सिद्धिरस्तु॥ कृ त्रयादि (पूर्ववत् कृच्छारणं कृत्वा) प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्य शर्यणः) अस्यकुमारस्य प्राजापत्य व्रतविसगा९दि समावर्तनान्तं तत्तत्प्रय श्चित्तहोम पूर्वक प्रधानहोमं कर्तुं उपनयनाग्नौ (लौकिकाग्नौवा) अघारकर्मरिष्ये॥ (अप.उ) आघारं कृत्वा प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्य शर्मणः) अस्यकुमारस्य तत्तत्कालविहित प्राजापत्य व्रतविसगा९दि संस्काराणाङ्कालातिक्रमदोषनि वृत्त्यर्धन्त त्तद्र्वत सूक्तं चतुरावर्त्य प्रायश्चित्त होमंहोष्ये (अ.प) अदितेखनुमन्य स्व— () पारायणव्रतबन्दे विसगे च कालातीते क्रियाहीने_प्युपनय नाग्निमादायाघारास्ते तद्र्वत सूक्तं वैष्णवं चतुरावर्त्यहुत्वा वेदव्रतानां बन्धविसग९ञ्च कुर्यात् ॥ 143 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्रजापते सत्वत् अतो देवाः सोमोधेनुं। अतो देवाः॥ अग्ने । नय अतो देवाः अनोविश्वे! अतोदेवाः ब्रह्म ज्ञानं अतो देवाः ॥ प्रसग्यदेवताभ्यः कल्पयामि स्वाहाः अतो देवाः॥ अदिते… स्वमग्गिं स्थाः—(4) प्राजापत्य व्रतविसर्गः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं प्राजापत्यव्रतविसगेण कर्मणा संस्करिष्योमि॥ (अप.उ.) आदिते 2 नुमन्यस्व– (४) धाताददातु, प्रजापतये कार्डऋषये, सदसस्पतिं, प्रजापते नत्वदित्यादि प्राजापत्यसूक्त माज्येन हुत्वां ग्नेव्रतपते प्राजापत्य व्रतमचारिषमित्य नेव्रतं विसजयामित्यूहुत्वा पञ्चसमिधश्शिष्येण हावयित्वास्वयं व्याहृतिराज्येन हुत्वा अन्तःपरिषेकं कुर्यात् पूर्वव त्सूत्रदण्णादीन्यप्सुविसृज्य, स्नातायपूर्ववन्नवान्यु पवीतादीनि दत्वा पूर्वाणि विसज९यति॥ सौम्य व्रतबन्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रंशर्माणं) एनं कुमारं सौम्यव्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्मामि॥ (अप.उ.) धाता ददातु, सोमाय काब्दऋषये, सदसप्पतिं, सोमो धेनु मषाधं, त्वग्ंसोमं क्रतुभि र्यातेधामानि हविषात्वमिमाओषधीर्याते 144 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा जै नु क्रमणिका कार्डऋषभ्यस्स्वाहा। ऋक्सन्दायस्वाहा॥ यजुस्कन्दाय स्वाहा। सामस्कन्धं तर्पयामि। आथर्वस्कन्दायस्वाहा॥ सागुंहितीभ्यो देवताभ्य उपनिषद्ब्यस्स्वाहाः याज्ञिकीभ्यो देवताभ्य उपनिषद्ब्य स्स्वाहा॥ वारुणीभ्योदेवताभ्य उपतिषद्भ्यस्वाहा॥ ब्रह्मणेस्वाहा॥ स्वायं भुवाय स्वाहा॥ सदसप्पतये स्स्वाहा॥ नाराशग् ं्सभ्यस्स्वाहा॥ धातादि पञ्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारञ्च हुत्वा ‘धाता ददातुन इमम्मेवरुण प्रजापतेन त्वदग्निर्भूतानामृता षाड्यदस्य॥ अदितेन्वमग्गिंस्थाः– (v) ततस्सावित्र्याज्याक्त पालाशादिसहास्रस मिद्रिहुत्वा॥ अदिते नुमन्यस्व (v) ॐभूर्भुवस्सुवःः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमही धियोयोनः प्रचोदयात्स्वाहा (१०००) अदिते न्यमग्गिंस्थाः॥ (v) () (हुतशेषप्राश नमाचमनं कुर्यात्) अशक्ता सहस्रं सावित्रीं जपेत् तत्काण्णाध्ययनं अन्तहोमञ्चकुर्यात् । वेदव्रतानि आथ गुरुश्शिष्येणान्वारब्धः सुप्रक्षाळित पाणिपादो द्विराचम्य पवित्रपाणिः प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनङ्कुमारं प्रजापत्य सौम्याग्नेय वैश्वदेव ब्राह्मशु () अरुणायेतिकेचि देकवचनान्तमाहुः 141 a Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका । क्रिया व्रताख्यैः कर्मभिरतिक्रान्तॆरद्यसमावर्तनेनसह समानतश्रेण कर्मणा । संस्करिष्यमाणः तदविघ्न परिसमाप्यर्थं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये(आव.उ.व.) कृतप्राणा यामं वटुमपियडा ह९ंवाचयतिः) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याहं चकृत्वा. परिषदनुज्जा शिष्यः कांस्यपात्रे तण्डुल ताम्बूलसहितदक्षिणां गृही त्वातिष्टन्॥ ॐ नमस्सदसे–, समस्त सम्पत् । आपर्धनथ्यान्त सहस्रभानवः–1 आशेष हे परिषत् मदीयां विज्ञापनां समाधानात्समाकण्य= मत्समर्पितां यथाशक्ति दक्षिणां यथोक्त परिषद्दक्षिणामिवस्वीकृत्य मामुद्धर (गोत्रस्य शर्मणो) मम प्राजपत्य व्रतबन्ध प्रभृत्येतक्षतण पर्यतं मध्यवर्तिनि काले खट्वोपरिशयन, सूर्योदयास्तमय स्वापदन्त धावन आदशा९वेक्षनाभ्यञ्जनस्नान रजकक्षाळीत वस्त्रधारण चन्दनानुलेपन पुष्पमालिका धारण ताम्म्बूलचर्वणां नृतवाद, छत्रपादुकारोहण स्त्रीसल्लाप कामवाद, कामचरण, सूतक, प्रेतक, पर्युषितान्नभोजन दुर्वर्तन रेतस्थुलन क्रीडा द्वाचरणात् स्नान सन्ध्यावन्दन जपतपण ब्रह्मायज्ञ समिदाधान भिक्षाचरण गुरुगृहवास तदाज्ञानुवर्तन श्रावणोपाकर्म सहस्र समिद्दोम तत्तत्काल विहित व्रत बन्दविसजन वेदाध्ययनादिलो पाच्च सम्भूतानां बहूनां बहुविधानां सर्वेषां पापानामवनोदक प्रायश्चित्तन्निणीयोपदिश्य मामनुगृहाण। 142 Scanned with CamScanner b श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (प्रतिवचनं, (गोत्रशर्मन्) तव प्राजापत्य व्रतबन्दादि एतक्षण पर्यन्तं मध्यवर्तिनि काले खट्वोपरिशयनादिपूर्वोक्त निमित्त सम्भूता नाम्बहूनां बहुविधानां सर्वेषां पापाना मपनोदनाय यधाशास्त्र विहित प्राजपापत्य चान्दा यणादि प्रायश्चित्तानुष्ठानाशक्तत यातत्प्रतिनिधित्वेन निणीत स्वणा९ज्यधान्यस्नानदानेन त्वदुक्तनि मित्तसम्भावित सकल दोषनिवृत्ति द्वारा प्राजापत्य व्रतविसगा दिषुक्रिय व्रतबद्धान्त कर्माणि समावर्तनेन सह समानतश्रेण कर्तुं योग्यता सिद्धिर्भवति - योग्यता सिद्दिरस्तु॥ कृच्छत्रयादि (पूर्ववत् कृच्छारणं कृत्वा) प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्य शर्यणः) अस्यकुमारस्य प्राजापत्य व्रतविसगाणदि समावर्तनान्तं तत्तत्प्रय श्चित्तहोम पूर्वक प्रधानहोमं कर्तुं उपनयनाग्नौ (लौकिकाग्नौवा) अघारकर्मरिष्ये॥ (अप.उ) आघारं कृत्वा प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्य शर्मणः) अस्यकुमारस्य तत्तत्कालविहित प्राजापत्य व्रतविसगादि संस्काराणाङ्कालातिक्रमदोषनि वृत्त्यर्धन्त तद्र्वत सूक्तं चतुरावर्त्य प्रायश्चित्त होमंहोष्ये (अ.प) अदिते नुमन्य स्व— (४) पारायणव्रतबन्दे विसगे९च कालातीते क्रियाहीने_प्युपनय नाग्निमादायाघारान्तो तद्र्वत सूक्तं वैष्णवं चतुरावर्त्यहुत्वा वेदव्रतानां बन्धविसग९ञ्च कुर्यात्!! . 143 T Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका प्रजापते सत्वत् अतो देवाः सोमोधेनुं। अतो देवाः अग्ने । नय अतो देवाः अनोविश्वे! अतोदेवाः ब्रह्म ज्ञानं अतो देवाः । प्रसग्य=देवताभ्यः कल्पयामि स्वाहा! अतो देवाः॥ अदिते स्वमग्गां स्थाः—(V) प्राजापत्य व्रतविसर्गः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं प्राजापत्यव्रतविसगेण कर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) आदिते नुमन्यस्व– (४) धाताददातु, प्रजापतये कार्डऋषये, सदसस्पतिं, प्रजापते नत्वदित्यादि प्राजापत्यसूक्त माज्येन हुत्वां ग्नेव्रतपते प्राजापत्य व्रतमचारिषमित्य स्तोव्रतं विसज९यामित्यूहुत्वा पञ्चसमिधश्शिष्येण हावयित्वास्वयं व्याहृतिराज्येन हुत्वा अन्तःपरिषेकं कुर्यात् । पूर्वव त्सूत्रदण्णादीन्यप्सुविसृज्य, स्नातायपूर्ववन्नवान्यु पवीतादीनि दत्वा पूर्वाणि विसज९यति॥ सौम्य व्रतबन्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रंशर्माणं) एनं कुमारं सौम्यव्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्मामि॥ (अप.उ.) धाता ददातु, सोमाय काण्णऋषये, सदसप्पतिं, सोमो धेनु । मषाढं, त्वग्ं सोमं क्रतुभि र्यातेधामानि हविषात्वमिमा ओषधीर्याते । 144 Scanned with CamScanner 31 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका உ धामानि दिवीति सौम्यव्रतं सूक्तंहुत्वा …ग्ने व्रतपते सौम्यव्रतं चरिष्यामिति बन्धयामात्युभयत्यूहीत्वा पञ्च पमिधश्शि ष्येण हावयित्वा स्वयं व्याहृतिराज्येन हुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात् ॥ अदितेमनुमन्यस्व! —(४) धाताददातु (१९) सोमाय काण्ण ऋषये स्वाहा॥ सदसस्सति मद्भुतं प्रियमिनस्य काम्यं। सनिम्मेधा मयाविषन्ग्ं स्वाहा॥ सोमो धेनुग्ं सोमा आर्वन्तनूशुभ्रं सोमो वीरं कर्मण्यन्ददातु। सादन्यं विदध्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं योददाशदस्मै स्वाहा॥ आषाढं युत्स पृतनासु पप्रिग्ं सुवरामप्स्वां वृजनस्य गोपाम् ॥ भरेषुजाग्ं सुक्षितिग्ं सुश्रवसं जयन्तन्त्वा मनुमदेम सोमस्वाहाः॥ त्वग्ं सोम क्रतुभिस्सुक्रतु र्भून्त्वन्दकैस्सु दक्षो विश्ववेदाः त्वं नृषा वृष त्वेभिर्महित्वा द्युम्ने भिन्द्युम्न्यभवो नृचक्षास्वाह॥ याते धामानि हविषा यजन्तिता ते विश्वापरिभूरस्तु यज्ञम् । गयस्फानः प्रतरणस्सु वीरो वीरहा प्रचारासोम दुर्यान्वाहाः॥ त्वमिमा ओषधीस्सोमविश्वास्त्वमपो अजनयस्त्वर्गाः त्वमाततन्गोर्वन्तरिक्षं त्वष्ण्योतिषा वितमो ववथ स्स्वाहा॥ याते धामानि दिवि या पृधिव्यालया पर्वतेष्योषधी स्वप्सु। तेभिर्नोविश्वैस्सुमना आहेड नाजस्थोम प्रतिलोव्या गृभाय स्वाहा॥ • अग्ने व्रतपतेसौम्य व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मेराध्यतान्तत्स मृध्यतां तत्साम्यव्रतं बन्धयामि स्वाहा॥ वायविग्धादित्य व्रतानां व्रतपते–II भूस्स्वाहा ४ अदिते 2न्वमĀंस्था (४)॥ 145 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा . नु क्रमणिका सोमं काण्णऋषिं तर्पयामि। सदसस्सतिन्तप यामिति तर्पयेत्। अस्मिन् सौम्यव्रते षष्टङ्काणमधीयीतः ब्रह्मयज्ञे वसोः पवित्रं, पवस्व विश्वचर्षण इति विशेषः॥ सौम्यव्रतविसर्गः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं सौम्यव्रतविसगे९ण कर्माणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ) अदिते 2 नुमन्यस्व– (४) I पूर्ववद्दातादि सौम्य व्रतस्तू क्तपर्यन्तमाज्ये नहुत्वा 9 ग्ने व्रतपतेसौम्यव्रतमचारिषमित्यादिष्यत्ते विसज९यामिति पञ्चसमिधश्शिष्येण हावयित्वा व्याहृतीराज्येन हुत्वा अन्तः परिषेकं कुर्यात्II अदिते न्वमग्गॆंस्थाः॥ (४) உ आग्नेयव्रतबन्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रंशर्माणं) एनं कुमारं आग्नेय व्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) धाता ददातु, अग्नये कार्डऋषये सदसस्पति, मग्नेनय प्रवशु आ क्राया च्छागिरो 2 ग्ने त्वमस्मदग्ने त्वं पारय प्रकारवोमनना इत्याद्याग्नेय व्रतसूक्तं हुत्वां ग्ने व्रतपते आग्ने यव्रतं चरिष्यामि। बन्धयामित्यू हित्या पञ्च समिद्भिश्शिष्येणहावयित्वा स्वयं व्याहृतीराज्येन हुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात् अदिते9_नुमन्यस्व- धाताददातु। अग्नये कार्डऋषये स्वाहा।॥ सदसस्पतिम्……. मयाशिषĀं स्वाहा॥ 146 Scanned with CamScanner 1 82 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्नेनय सुपथाराये अस्मान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्। युयोध्यस्मज्ञुहुराणमेनो भूयिष्ठान्तेनम उक्तिं विधेमस्वाहा॥ प्रवश्शु क्रायभानने भरध्वग्ं हव्वं मतिं चाग्नये सुपूतम्॥ योदै व्यानि मानुषा जनूग् ंष्यन्तर्विश्वानि विद्मना जिगाति स्वाहा॥ आच्छागिरो मतयो देवयन्तिरग्निंयन्ति द्रविणं भिक्षमाणाः सुसन्दृशग्ं सुप्रतीकन्ग्ं स्वइ्चग्ं हव्ववाहमरतिं मानुषाणाग्ं स्वाहा॥ अग्ने त्वमस्मद्युयोध्यमावा अनग्नित्रा आभ्यमन्तकृष्टीः । पुनरस्मभ्यग्ं सुविताय देवक्षां विश्वेभि रजरेभिर्यजत्र स्वाहा॥ अग्नेत्वं पारयानव्यो अस्मान्स्वस्तिभिरति दुर्गाणिविश्वा पूश्च पृथ्वी बहुलान उर्वी भवातो काय तनयाय शंयोस्स्वाहाः॥ प्रकारवो मनवा वच्यमाना देवद्रीचीं नयथदेव यन्तः दक्षिणावाड्वाजिनी प्राच्येति हविर्भर न्यग्न येघृता ची स्वाहा॥ अग्नेव्रतपते आग्नेयव्रतं चरिष्यामि तच्छकेयन्त्तन्मेराध्य तान्तत्समृध्यता न्तदाग्नेयव्रतम्बन्धयामि स्वाहा। वायविन्दादित्य व्रतनांव्रतवते। भूस्स्वाहा - अदिते स्वमग्गिंस्थाः - तर्पणेअग्निं कार्डऋषिं तर्पयामि। सदसस्पतिं तर्पयामिति तर्पयित्वा। आग्नेयव्रते सप्तमं काणमधीयीत ब्रह्मयज्ञे जातवेदस इति जपः एष एव विशेषः ॥ 147 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका आग्नेयव्रत विनग९ः प्राणामायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रंशर्माणं) एनं कुमारं आग्नेयव्रतसविगेण कर्मणा संस्करिष्यामि (अप.उ.) अदितेनुमन्यस्व– (४) पूर्ववद्धाताद्यग्नये कार्ड ऋषये सदसस्पतिमग्नेनयेत्यादि अग्नेय व्रतसूक्तं हुत्वा ग्ने प्रतपताग्नेय व्रतमचारिषं विसज९यामित्यूहित्वा! पञ्चसमिद्भिश्शिष्येणहावयित्वा स्वयंव्या हृती राज्येन हुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात् वैश्वदेश व्रतबन्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं वैश्वादेवव्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्यामि (अप.उ.) धाता ददातु विश्वेभ्योदेवेभ्यः कार्डऋषिभ्वस्स्वाहाः सदसस्सति–1 अनो विश्वेशन्नो देवाये सवितुरग्ने याहिद्यौः पितः विश्वेदेवा इतिवैश्व देवव्रतसूक्तंहुत्वां ग्ने व्रतपते वैश्वदेवव्रतं चरिष्यामिति बन्धयामित्यु भयत्रोहित्वा पञ्चसमिद्भिश्शि ष्येण हावयित्वा 2 ज्येन स्वयं व्याहृतीहुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात् अदिते.. नुमन्यस्व। धाता ददातु …. । विश्वेभ्योदेवेभ्य- काणऋषिभ्यस्स्वाहाः सदसस्पतिम् ….स्वाहा!॥ अनो विश्वे अस्क्रागमन्तु देवा मित्रो अर्यमा वरुणस्सजोषाः। 148 Scanned with CamScanner 3 V. Bhargav ram श्री वैखानस सूत्रा . नु क्रमणिका ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचो वेन आवः॥ सबुध्निया उपमा अस्य विष्टास्सतश्च योनिमसतश्च विवस्स्वाहा॥ पिता विराजामृषभो रयीणामन्तरिक्षं विश्वरूप आविवेश तमर्कैरभ्यचक्रान्ति वत्सं ब्रह्मसन्तं ब्रह्मणा वर्धयन्तस्स्वाहा॥ ब्रह्मदेवानजनयद्रह्म विश्वमिदं जगत्। ब्रह्मणः क्षत्रं निर्मितं ब्रह्म ब्राह्मण आत्मना स्वाहाः अन्तरिस्मिन्निमेलोका अन्तर्विश्व मिदं जगत् ब्रह्मैन भूतानार्ध्येष्टस्तेन कोर्हतिस्सर्दितुग्गिं स्वाहा॥ ब्रह्मन्दे वास्त्रयुस्र्तीग्ं शद्रृह्म न्निन्द्र प्रजापती। ब्रह्मन्ह विश्वाभूतानि नावीवान्तस्स माहिता स्स्वाहा॥ चतस्रआशाः प्रचरन्त्वग्नय इमन्नो यज्ञन्नयतुप्रजानन्। घृतम्पिन्वन्न जरग्ं सुवीरं ब्रह्म समिद्भवत्याहुतीनाग्ं स्वाहा॥ आग्नेव्रतपते ब्राह्मव्रतं चरिष्यामि तच्छकेय नन्मे राध्यतान्तत्स मृध्यता स्तद्भाह्मव्रतम्बन्धयामिस्वाहा॥ वाय, विश्रा, दित्य व्रतानां व्रतपते - स्वाहा॥ भूस्स्वाहा॥ (४) अदिते 2न्वमग्ड्ंस्थाः– (४) तर्पणे॥ ब्रह्माणं काणऋषिं। सदसस्पतिमिति तर्पयेत्॥ ब्राह्मव्रते चतुर्धं काणमधीयीतः ब्रह्मयजे॥ एकाक्षरमिति जपेत्॥ ब्राह्मव्रतविसर्गः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं ब्राह्मव्रतविसर्गेण कर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) अदिते 2नुमन्यस्व–(४) .

151 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका पूर्ववद्दाता दादा ब्रह्मणे काणऋषयेसदसस्सतिं ब्रह्मजज्ञान । मित्यादि ब्राह्मव्रतसूक्तञ्च हुत्वा 2 ग्ने व्रतपते ब्राह्मव्रतमु ॥ चारिषमिति विसजयामात्युभयत्रोहित्वा पञ्चभिस्समिदि ष्येण । हावयित्वा ज्येनस्वयं व्याहृतीहुत्वा 2 न्तः परिषेकं कुर्यात् । शुक्रियव्रतबन्धः प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं शुक्रियव्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्यामि (अप.उ.) धातादिपूर्वं शुक्रियायकाणऋषये सदसस्पतिमिति हुत्वा, अग्नेरुत्तरे, प्रवर्ग्य देवताभ्यः कल्पयामि, साम्राज्याय कल्पयामि महावीरायकल्पयामि, पृथिव्यै कल्पयामिस्वाहेति। दक्षिणे, सोमाय कल्पयामि। पितृभ्यः कल्पयामि। पितृभ्योमस्त्र पितृभ्यः कल्पयामि। रुद्रायरुद्रहोत्रे कल्पयामि स्वाहेति हुत्वां ग्ने व्रतपते शु क्रियव्रतं चरिष्यामिति। बन्दयामात्युभयत्रो हुत्वा! पञ्नभिस्समिद्भिश्शि ष्येण हावयित्वा ज्येन स्वयंव्याहृतीहुत्वा न्तः परिषेकं कुर्यात् ॥ உ अदिते2_नुमन्यस्य- () धाता दादातु॥ शुक्रियाय काण्णऋषये स्वाहा! सदसस्सतिम्…. स्वाहाः॥ प्रवर्ग्य देवताभ्यः कल्पयामि स्वाहा! । साम्राज्याय कल्पयामि स्वाहा॥ महावीराय कल्पयामि स्वाहाः । पृधिव्यैकल्पयामि स्वाहाः सोमाय कल्पयामि स्वाहा। पितृभ्यः ॥ () प्रवर्ग्य देवतादीन् सर्पयेदिति सुन्दरराजीये। कल्पयामि स्वाहाः । 152 Scanned with CamScanner 5 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पितृभ्योमस्त्र पितृभ्यः कल्पयामि स्वाहा॥ रुद्राय रुद्रहोत्रे कल्पयामि स्वाहा॥ अग्ने व्रतपते शुक्रिय व्रतं चरिष्यामि तच्छ केयन्तन्मे राध्यतान्तत्स मृध्यतान्त च्छुक्रिय व्रतम्बन्धयामि स्वाहा॥ वायविश्रादित्य व्रतानां व्रतपते॥ - स्वाहा॥ भूस्स्वाहाः (४) अदिते स्वमग्गोंस्थाः ॥ चितस्थु इत्यहतेन वाससा शिरो वेष्टयित्वा । चितस्थु परिचितस्थु मरुद्भिः परिश्रय! समा असि प्रमा असि सम्मा असि विमाअस्युन्मा अस्यमर्दनमसि। चितस्थ परिचितस्थादितो 2 न्ततो உ इ्चय परिष्वज॥ तर्पणे शुक्रिय कार्डऋषिं सदसस्पतिं तर्पयामिति तर्पयेत्॥ शुक्रियव्रते शुक्रिय ब्राह्मणारुणनारायणा द्यारण्य कारणं… धीयीत (समानतन्हे नःपरिषेकः पृथक्तन्हेन्तहोमः) शुक्रिय व्रतविसर्गः पूर्वेद्यु रेव समावर्तनाङ्गमभ्युदय श्राद्धं प्रतिसरबन्ध मङ्कु रार्पणं चकृत्वा! परेद्युः कृतनित्यक्रियः नद्यादिजल समीपे गोष्ठीगृहे वागुरुमभिवाद्या__चम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शु भतिधौ गुर्वनुज्ञापूर्वकं दारसङ्ग्रहणं कर्तुं समावर्तनं 153 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ॥ करिष्यमाण स्तदादौनिर्विघ्नेन परिसमाप्त्यधणं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये । (अप.उ.) विष्वक्सेनाराधनं पुण्याह माघारं च कृत्वा!! गुरुः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं शुक्रिय व्रतविसर्गेण कर्मणासंस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) अदितेनुमन्यस्व (४) धाताददातु, शुक्रियायकाण्डऋषये, सदस्सतिं प्रवर्ग्य देवताभ्य इत्यादि पूर्ववद्दुत्वा! अग्ने व्रतपते शुक्रिय व्रतमचारिषमिति विसज९या मित्यु भयत्रोहित्वा पञ्चभिस्समद्भिश्शि ष्येण हावयित्वां 9 ज्येन स्वयं व्याहृती हु९त्वा वयस्सुपर्णा इति वस्त्रा वकुण्णनं मोचयित्वा वयस्सुपर्णा उपसेदुरिन्द्रं चक्षुर्ममुग्ध्यस्मान्निधयेन बद्धान्! अन्तः परिषेकं कुर्यात्। (अस्मिन्नहन्येव समावर्तनं कुर्यात्) समावर्तनम् शितोष्णाम्बु शराव गोमय शिला युग्धन्त काष्टं क्षुरं हारिद्रं कुशमेखलांशुकयुगस्रग्वेणुदन्डोर्मिकाः आदशा९ञज्ङान यान कुण्डल मणि स्रग्यज्ञसूत्राजिनं छत्रं गन्धमुपानहॊ लघुतरौ युज्ञ्यात्समावर्तने. 154 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका इतिसम्भारा= सम्भृत्य प्राणानायम्य देवकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ ॥ गुर्वनुज्ञापूर्वकं दारसङ्ग्रहणङ्कर्तुं समावर्तनं करिष्ये (अप) " अदिते सुमन्यस्व इमग्गं स्तोमं त्र्यायुषं जमदग्निरिति प्रधानम् ॥ पञ्चवारुणं मूलहोमं व्याहृतिपर्यन्तं हुत्वा इमं स्तोममहते जात वेदसे रथमिव सङ्घहेमा मनीषया॥ भद्रा हीनः प्रमतिरस्यसग्ं सद्यग्नेसख्ये मारिषामा वयन्तवस्वाहा॥ त्रायुषणमदग्नेः कश्यपश्यत्र्या युषम् । यद्देवानान्त्रायुषन्तन्मे अस्तुत्र्या युषग्गा ंस्वाहा॥ इमम्मे वरुण प्रजापते नत्वदग्नि भूतानामृताषाट्। भूस्स्वाहा (v) अदिते स्वमग्गांस्था! (४) उद्वयं तमस उदुत्यं जात वेदस मित्यादित्य मुपस्थाय। उद्वयं तमसः उदुत्यञ्जात वेदसं ….. सूर्यम् उदुत्तम मित्युत्तरीय मुत्सृज्य॥ उदुत्तमं वरुण पाशमस्मदवाधमम् विमध्यमĀं श्रधाय॥ अथावयमिति कटिसूत्रदण्णादीन्यप्सु विसृज्य। अथावयमादित्यव्रते तवानागसो अदितये स्याम। अग्ने रपरस्या मुपविशेत्तस्योत्तरे माता ब्रह्मचारीवा साक्षतं गोशकृद्युक्तं शरावं गृहीत्वातिष्टेत्। शिवो नामासीति गुरुः क्षुरमुपलेन कर्षयित्वा! शिवोनामासिस्वधिति स्तेपिता नमस्ते अस्तुमामा हीग् ंसीः॥ 155 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका साक्षतै राधावै श्शिवान इति शिरोज्जयित्वा! शिवानोभवथ सग्गिंस्पृशे। गोदानमुनक्त्विति गवादिदक्षिणां गुरवे दत्वा! गोदानमुनक्तु ओषधे त्राय स्वैनमिति साक्षताङ्कुर दर्भान् प्रागुत्तरा ग्रामस्तके स्तापयित्वा॥ ओषधेत्राय स्वैनं स्वधिते मैनमिति क्षुरं निधाय स्वधिते मैनग् हिग्सीः॥ गोदानमुनक्त्विति प्राच्यां॥ गोदानमुनक्तु॥ आप उन्दन्त्विति दक्षिणस्यां॥ आप उन्दन्तु जीवसे धीघा९युत्वाय वचँसे॥ ओषधेत्रायस्वैनमिति पश्चिमस्यां॥ ओषधेत्रायस्वैनं। यक्षतुरेणेत्युत्तरस्याञ्च सरोमाणं दभं छिद्वा! यक्षुतुरेण मचकायतासुपेशसावस्त्रा वपसि केशान्। शुन्धि मास्यायुः प्रमोषीःः 156 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका உ " धामानि दिवीति सौम्यव्रतं सूक्तंहुत्वा ग्ने व्रतपते सौम्यव्रतं चरिष्यामिति बन्धयामात्युभयत्यूहीत्वा पञ्च पमिधश्शिष्येण हावयित्वा स्वयं व्याहृतीराज्येन हुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात् । अदितेमनुमन्यस्व। —(४) धाताददातु (१९) सोमाय कार्ड ऋषये स्वाहा॥ सदसस्सति मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यं। सनिम्मेधा मयाविषĀं स्वाहा॥ सोमो धेनुग्ं सोमा आर्वन्तनूशुग्ं सोमो वीरं कर्मण्यन्ददातु। सादन्यं विदध्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं योददाशदस्मै स्वाहा॥ आषाढं युत्स पृतनासु पप्रिग्ं सुवर्षामप्स्वां वृजनस्य गोपाम्॥ भरेषुजाग्ं सुक्षितिग्ं सुश्रवसं जयन्तन्त्वा मनुमदेम सोमस्वाहाः॥ त्वग्ं सोम क्रतुभिस्सुक्रतु र्भून्द्वन्दक्लैस्सु दक्षो विश्ववेदाः॥ त्वं नृषि वृष त्वेभिर्महित्वा द्युम्ने भिर्त्युम्न्यभवो नृचक्षास्वाह॥ याते धामानि हविषा यजन्तिता ते विश्वापरिभूरस्तु यज्ञम् । गयस्फानः प्रतरणस्सुवीरो वीरहा प्रचारासोम दुर्यान्स्ग्वाहा॥ त्वमिमा ओषधीस्सोमविश्वास्त्यमपो अजनयस्त्वर्गाः। त्वमाततन्गोर्वन्तरिक्षं त्वज्ञ्योतिषा वितमो ववथ स्स्वाहाII याते धामानि दिवि या पृधिव्यांया पर्वतेष्योषधी ष्वप्सु। तेभिर्नोविश्वैस्सुमना आहेड व्राजन्होम प्रतिहाव्या गृभाय स्वाहा॥ अग्ने व्रतपतेसौम्य व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मेराध्यतान्तत्स मृध्यतां तत्सौम्यव्रतं बन्धयामि स्वाहाः॥ वायविग्धादित्य व्रतानां व्रतपते–II भूस्स्वाहा ४ अदिते स्वमग्गांस्था (४॥ 2 145 (४)॥ Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा वि… नु क्रमणिका सोम काऋषि तर्पयामि। सदसस्सतिन्तप यामिति । तर्पयेत्।

  • अस्मिन् सौम्यव्रते षष्टङ्काणमधीयीतः ब्रह्मयज्ञे वसोः पवित्रं, पवस्व विश्वचर्षण इति विशेषःणं. साम्यव्रतविसर्गः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं सौम्यव्रतविसगेण कर्माणा संस्करिष्यामि॥ (अप. उ) अदिते 2. नुमन्यस्व– (v) । पूर्ववद्धातादि सौम्य व्रतस्तू क्तपर्यन्तमाण्ये नहुत्वा ग्ने व्रतपतेसौम्यव्रतमचारिषमित्यादिष्यत्ते विसजयामिति पञ्चसमिधश्शिष्येण हावयित्वा व्याहृतीराज्येन हुत्वा अन्तः परिषेकं कुर्यात्॥ अदिते न्वमग्ंस्थाः॥ (4) உ आग्नेयव्रतबन्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रं शर्माणं) एनं कुमारं आग्नेय व्रतबन्देन कर्मणा संस्करिष्यामि॥ (अप.उ.) धाता ददातु, अग्नये काणऋषये सदसस्पति, मग्नेनय प्रवशु ऎ क्राया च्छागिरो 2 ग्ने त्वमस्मदग्ने त्वं पारय प्रकारवोमनना । इत्याद्याग्नेय व्रतसूक्तं हुत्वां ग्ने प्रतपते आग्ने यव्रतं । चरिष्यामि। बन्धयामित्यू हित्या पञ्च समिद्भिशिष्येणहावयित्वा स्वयं व्याहृतीराज्येन हुत्वानः परिषेकं कुर्यात् अदिते_ नुमन्यस्व- धाताददातु। अग्नये कार्डऋषये स्वाहा॥ • सदसस्पतिम्……. मयाशिषĀं स्वाहा॥ 146 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका येनावपदिति सर्वतस्समन्तकं वपति येनावपथ्सविता क्षुरेण सोमस्य राज्ञोवरुणस्य विद्वान्, तेन ब्राह्मणोवपतेदमस्यायुष्माज्ञ रदष्टिर्यथा2 सदयं (नारायण शर्मन्) नापिताय क्षुरन्दत्वातेनैव शिखाभ्रूवज मानभास्तं वापयति। सानडुहशकृदिशरावे केशादीन्यादायेदमहम मुष्येत्यु दुम्बर दभ९ योमू लेगोष्टेवा गुहयेत्॥ इदमहं (नारायण स्यं) अमुष्यायणस्य (काश्यपस्य) पाप्मानमुपगुहाम्युत्तरो सौ(माधवशर्मा) द्विषद्भ्यः॥ कुमारो न्नाद्यायप्यूहध्वमिति दन्तधावन मौदुम्बरेण काष्टेन करोति । अन्नाद्याय व्यूहध्वन्दीघायुरहमन्नादो भूयासम्॥ वपनाशौचनिवृत्त्यर्धं बहूदकेनस्नात्वा तैलाभ्यञ्जनं मसूरादि पिप्टैरङ्गो द्वर्तनं आमलकाम्भसाशिरः प्रक्षाळनं हरिद्रालेपनमुष्णोदक मिश्रशीताम्भसा अपो हिष्ठादिभिर्तिसृभिरभिषेकं कारयित्वा!। अपो हिस्ताम योभुवः ….. जनयधाचनः॥ दौतं परीधाप्यधृतोध्यकापुणं पूर्वेद्युर्नान्डीमुखन्यस्त कुम्फाम्ब ॥ साहिरण्य पवमानाभ्यामेनमाचार्यः प्रोक्षयेत्॥ हिरण्यवणा शुचयः पावकाः पवमानस्सुवज९नः। 157 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका दिविश्रय स्वेत्यहते वाससीगन्गाभरणादीनिचप्रोक्ष्य । । दिविश्रयस्वान्तरिक्षे यतस्वपृधिव्यासम्भवब्रह्मवच स्वायता॥ तेजोवत्स्याव इति वस्त्रं परिधाय॥ तेजो वत्स्यावः …… हस्ताभ्यां। सोमस्यतनूरसीत्युत्तरीयम्॥ सोमस्य अवि () नमो ग्रहायेति गन्दं गृहीत्वा । नमोग्रहायाचा_भिग्रहायच नमश्शाकजञभाभ्यं नमस्ताभ्यो देवताभ्यो या अभिग्राहिणीः॥ देवेभ्योनमः इति प्राचीनमज्ञलिं कृत्वा! देवेभ्यो नमः। अप्सरस्स्वितिगा त्राण्यनु लेपयेत्। अप्सरस्सु योगनोगन्धर्वेषु चयद्यशः दैवोयोमानुषो गन्दस्समा गन्दस्सुरभिजुषताम् ॥ पूर्ववन्मेखलादीन्याददीतः इयन्दुरुक्तादिति मेखलां!! इयन्दुरुक्तात्. . . मेखलेयम्। ()() यज्ञोपवीत मित्युपवीत द्वयं प्रत्येकं धारयेत्॥ () (श्री) वस्त्रधारणात्पूर्वं गद्दलेपस्यायुक्तत्वात् । । पाठक्रमादध९क्रमो बलीयानिति न्यायाच्छ वस्त्रधारणान स्तरं गन्धलेपः । ()() (श्री) ब्रह्मचारिणः एकं स्यात्स्नत्क्स्यद्वे बहूनि वातृतीय मुत्तरीयं स्याद्वस्त्राभावे तदिष्यतः इति. 158 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका यज्ञोपवीतं…. दादामि ते॥ मित्रस्य चक्षुरितिकृष्णाजिनं गृष्णाति॥ मित्रस्य चक्षुः…. दधेहम् ॥ आभरणकुण्णलमणीन् बदरेण सुवणे वा कृतान् दभै= रा च्छाद्यद भे९णबध्वां ग्नेरुपरिवामहस्तेन धारयन्ना युष्यंवचकाश्यमु च्चैर्वादि शुनमहम्प्रियं मादेवेष्वियमोषदीति पञ्चभिर्मन्यैर्धक्षिण हस्तेनाज्य मादाय तं स्पृष्ट्वाजुहोति॥ आयुष्यं वच९स्सग्ं सुवीर्यग्ं रायस्पोषमौद्भिद्यम्। इदग्धं हिरण्यं जैत्र्याया विशतां माग् ंस्वाहा॥ उच्चैर्वादि पृतनाजि सत्रासाहं धनञयम्। सर्वास्समृद्धिर् ऋद्धयो हीरण्येस्मिन्धमाहिता स्स्वाहा। शुनमहाग्ं हिरण्यस्य पितुरिव नामाग्रभैषम्। तं माहिरण्यवचकासं पूरुषुप्रियङ्कुरु स्वाहा॥ प्रियं मादेवेषु कुरुप्रियं माब्रह्मणे कुरु। प्रियं विश्येषुशूद्रुषु प्रियग् राजसुमाकुरुस्वाहा॥ इयमोषधे त्रायमाणा सहा मानासहस्वती। सामाहिरण्यवरFसं ब्रह्मवचF सिनं माकरोतु स्वाहाः॥ बहिबFन्धं विसृज्यः सम्राज्चति कुण्डलादिक मुदक पात्रे प्रक्षाळ्य॥ 159 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सम्राजब्ब विराजतां. भिश्रीर्या चनो गृहे। लक्ष्मी राष्ट्रस्य यामुभे तयामा सग्ंसुृजा मसि॥ ऋतुभिरिष्टांरवैरिति दक्षिणकरे इयमोषधे इति वामेचकुण्ण लाभ्यामलज्करोति ॥ உ ऋतुभिरिष्टां 2र्त वैरायुषे वचसेसंवत्सरस्य धारय॥ साधेनुस्संहननु ग्रन्दिवदसि॥ इयमोषधि त्रायिमाणा… करोतु ॥ शुभिकेशिर इति मणिमालां कणेनिधाय॥ शुभिकेशिरारोहशोभयन्ती मुखं मम॥ मुखग् ं हिमम शोभय भूयाग्ं सञ्च भगङ्कुरु। यामाहरज्जमदग्नि श्रद्दायै कामयान्यै। इमान्हामपि नह्ये 2 हं भगेनसहवर्चसा॥ इदं ब्रह्मपुनीमह इत्यङ्गुळीयकमनामिकायां निक्षिषेत् ॥ इदं ब्रह्मपुनीमहे। ब्रह्मापुनातु॥ यदाञ्यनमिति दक्षिणं चक्षुर्यन्मे मन इति वामञ्चाब्ज नेनाञ यदाञ्यनं त्रैककुन्द जातग्ं हिमवत उपरि॥ तेन वामाण्णि तेजसे वर से भगायच॥ मयिपर्वत पूरुषं मयि पर्वत वर्चसं मयि पर्वत भेषजं मयि पर्वतायुषम् ॥ यन्मेमनः परागतं यद्वामे अपरागतम् ॥ राजासोमेन 160 Scanned with CamScanner SEO श्री वैखनन सूत्रा .. नु क्रमणिका तद्वयमस्मानु धारयामसि॥ इमास्सुमनस इति पुष्पमालां कट्टे धारयेत् ॥ इमास्सुमनसश्रेष्ठा दिव्यपुष्पाधिवासिताः पूता ब्रह्मपवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ देवस्यत्वेत्यादश मानेक्षेत॥ देवस्यत्वा ……. हस्ताभ्याम् । इन्द्रस्य वक्रोसि वेगवेजमिति दण्णं त्रिरुन्माष्टिगा () इन्द्रस्य वक्रो2स्यश्विनोरा पातम्। वेगवेजं यस्माद्विषन्त स्करास्थ्सरी सृपान् श्वापदाक्षाग्ंसि पिशाचान्पौरु षेयान्। बाधानोदण्ण रक्ष विश्वस्मादयाद्रक्ष सर्वतोजहितस्करान् अनग्नि स्सर्ववृक्षेषुजाय सेत्वं सपत्नहा॥ जहिशत्रुगणान्पर्यान्स्ड् मन्तं मघवानिव उपानहावित्युपानहावारुह्य । उपानहावध्यवरोहामि॥ प्रजापतेश्शरणं भुवःपुनात्विति द्वाभ्यां छत्रं गृष्णायात् () योमे दण्णं इति पुनद९णं प्रमादे सति हरेत् योमे दण्णं- रापतद्विहायसो धिभूम्यामस्तः पुनराददेयम् ॥ आयुषेच बलायुच। 161 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्रजापतेश्शरणमसि ब्रह्मणश्छदिर्विश्वजनस्य छाया2 सिसर्वतो मापाहि॥ भुवः पुनातूषित पूर्णसज्ञास्ते गोकरावारमिदग्ं हरेयम्, ततोवाहनं पूजयित्वा प्रतिष्ठिस्थ इत्यभिमृश्यः प्रतिष्टेष्णो देवतानां मामासन्ताप्तम् । अस्तिचेद्रथःः रधन्तरमसीत्यारोहेत् ·

रथन्तरमसि वामदेव्यमसि बृहदसि। अज्कौन्यज्कौवभितो रधं यौध्वान्तं वाताग्रमनु पञ्चरन्ता, दूरे हेतिरिन्रियावान्पतत्री. तेनेग्नयः पप्रयः पारयन्तु। आयंवामश्विनौ रधो मा दःखेमा सुखेरिषत्। अरिष्टस्स्वस्तिगच्छतु विविघ्नन्पृतना यतः इहधृतिरिहा स्वधृतिरिह रन्तिरिहरमतिः …. अश्वश्चेदश्वोसीति। अश्वोसि हयोस्यतोसिनरो Fस्यर्वा सिसप्तिरसिवा ज्यसि वृषासि नृमणाअसिययुर्ना मास्यादित्यानां पत्वान्विहि। गजश्चेदिन्रिस्यत्वे त्यारुह्यावतरेत्। इन्दस्यत्वा वज्रेणाभ्युपविशामि वहकालेवह श्रियं माभीर्वह॥॥ हस्त्यसि। हस्तियश समसि हस्तिवच९समसि हस्तिवर्चस्वी भूयासम् । () वाहनानामलाभे भूमौतत्तद्वाहनाकारं विलिख्या धिरुह्य तत्तन्मत्रं जपन्फ्रागुदग्वा कतिचित्पदानि गत्वा पुनःप्रतिनिवृत्त्याव 162 तरेत्॥ Scanned with CamScanner 01 श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका तीर्थयात्रायाः प्रतिनिवर्तनं नैत्यिकञ्चः अत्रविद्याव्रतस्नातकः मधुपकेण पूजनीयः नान्यः। द्यौस्वाद दात्वितिस्नातक व्रताङ्गं यथाशक्ति ब्रह्मणान्भोजयित्वा! द्यौस्वाददातु पृथिवी प्रतिगृह्लातु पृधिवी तेददातु। प्राणः प्रतिगृह्लातु प्राणस्ते ददातु प्राणः प्राश्नातुप्राणः पिबतु तदलाभे यधाशक्ति दक्षिणां वादत्वा! इन्द्राग्नीमेवर्च इत्येतेषां प्रणामं कुर्यात्. इन्फ्राग्नी मेवचFः कृणुतां वचस्सोमो बृहस्पतिः वचो मे विश्वेदेवावचोणमे धत्तमश्विना दथन्वे वा यदीमनुवोचद्रह्माणि वेरुतत्। परिविश्वानि काव्यानेमिश्चक्रमिवाभवत् । () श्रीगृह्यः अलाभे वाहनं भूमौ लिखित्वा 2 रुह्य मन्ततः अवरुह्यात्र जगतस्तीर्धागमनिवारणम् इति ()() एवं तीर्थयात्रार्धं गच्छन्तमनृणो ब्रह्मभ्येति पदमिति सामपूर्वम्मातापिता गुरुर्वा पैतृकादिकमृणत्रयं जायमानस्य ब्राह्मणस्य सहजातमित्युक्त्वा वारयेदिति विखनाः प्राह॥ 163 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका पुण्याहं वाचयित्वा धारासु सप्तसु॥ स्नातको नित्यहोमं करिष्मामिति सङ्कल्प्य अग्निं ध्यात्वा! परिषिच्य, व्याहृतीराज्येन हुत्वा! पुनः परिषिच्य भस्म गृहीत्वालिष्य प्रोक्ष्य अग्निमादित्यं पूर्ववदुपतिष्टेत्। एवमापाणिग्रहणात् नित्यं सायं प्रातहोतव्यन्त तोन्तहोमं जुहुयात्। ततो बान्धवैस्सह भुट्टोत॥ () कन्यावरणम् मातुरसपिण्डां पितुरसमान ऋषिगोत्रजातां लक्षणसम्पन्नां नग्निकां कन्यां वरयित्वेति सूत्रकारः॥ (तत्रमः) विवाहकालात्रागेव शुभमुहुर्तेवरः पादौ प्रक्षाळ्य द्विराचम्यपवित्रपाणिः प्राणानायम्य (देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ) कन्यावरणाध९ं ब्राह्मणा नेषयिष्ये॥ (इति सङ्कल्प्य) चतुरो द्वौवा ब्राह्मणान् श्रोतस्मार्तपरान् सुवंशजातान् लक्षण सम्पन्नान् । प्रसुग्मन्हेति द्वाभ्यामभिमस्त्र्य मदध९ङ्कन्यां वृणीध्वमिति प्रहिणुयात्। () प्रसुग्मन्ता धियसा नस्य सक्षणि वरेभिर्व राग्ं अभिषु प्रसीदत अस्माकमिन्द उभयं जुजोषति यत्सौम्यस्यान्दसो बुबोधति। अनृक्षरा ऋजवस्सन्तु पन्गा येभिस्सभायोयन्तिनो वरेयम्। समर्यमा सम्भगो नोनिनीयाध्सं जास्पत्यग्ं सुयममस्तु देवाः॥ 164 Scanned with CamScanner 93 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मदध९कन्यां वृणीध्वम्॥ तेकन्या प्रदङ्गत्वा तत्रकन्या मलजृ तां पुरस्कृत्य पत्न्या सहप्राङ्मुखमासीनं पुण्याहं वाचयित्वा! बानव सन्निधौ इदमित्थ मिति परस्परं सम्भाष्य (केशवशर्मणोन नारायणशर्मणः पौत्राय, माधवशर्मणः पुत्राय, काश्यपसगोत्राय गोविन्दशर्मणे वराय) (विष्णुशर्मणो) नह्रीं (मधुसूदनशर्मणः) पौत्रीं, त्रिविक्रम शर्मणः) पुत्रीं, (भारद्वाजस) गोत्रां (श्रीदेवीनाम्निं) कन्यां प्रजासहत्व कर्मभ्यो वृणीमहे ॥ इति वृणीयुः कन्याप्रदः (केशव) शर्मण इत्यादिनाम्नां कन्या मित्यन्तमुक्त्वा दास्वामिति ब्रूयात्। ततो वृणीतारोङ्गुळीयकं पुष्पमालिकां वाकन्यायै दत्वा प्रत्यागत्य वराय तत्सर्वं निवेद येयुः॥ () कन्यावरणं सूत्रभाष्यव्याख्यन प्रयोगवृत्त्यादिभ्य स्सङ्गृहीतं॥अत्रवरणेदानेचत्रीपूरुषं ब्रूयादिति हेमाद्रौ च () श्री गृह्यः प्रसुग्मन्तोति च द्वाभ्यां सद्यः पूर्वं शुभेह्निव्या ब्राह्मणांश्चतुरो दौवा (इत्यादि) विवाहये दित्यन्तं 165 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्रभूत भोजनम् () पञ्चहेषु कुलस्य परिशुद्यै सपिज्जेश्रोत्रियैस्सह भूतं भुज्ञोत. विवाहप्रयोगः अथातः पाणिग्रहण(•) () कन्यावरयोर्गृहयोर्यथोक्त पुण्याह मङ्करार्पण मभ्युदय श्राद्ध कौतुकबद्धं चकरोति। ततो वरश्शङ्खभेर्यादिवाद्यैस्सुमङ्गळद्रव्यैरलङ्कारैः पुण्य स्त्रीभिर्विद्वद्भिरन्यैर्भाह्मणैः पित्रादिभिस्सहसमावत नोक्तमन्यैः रथादि वाहनारूढस्स्वस्तिसूक्तं शकुनसूक्तं जपन् कन्यागृहं गच्छेत्II () विवाहकालात्रागेव पुण्याहाख्ये कालेसपिळ्लै श्रोत्रियैः पक्किपावनैस्स हैकस्यां पज्ज्यापृथकृधज्मण्डले पृथक्पात्रे बहूप दंशघृत गुडफलापूपदध्यादिभिर्युक्तं भूताख्यं भोजनं कुर्वीत अहन९वथा विभज्य॥ तेष्वाद्यादयो भागाः अयाग्माः पञ्चपुण्याहाख्याकः तेष्वेकस्मिन भूतभोजन क्रिया विवाहक्रिया चकर्तव्यातदाकन्याचस्वगृहे स्वबन्धुखि भुञ्जीत () () कन्याप्रदोपि दानाङ्गमङ्कुरार्पणमाचरेत्! नान्दीमुखं चपूर्वेद्युः कुर्यादिती विनिश्चयःः उपनयनादि स्नानान्त कर्मस्वभ्यु दय क्रियां। पिता कुर्यात्तदूध्वणं हि परिणेता यथाविधि ।. 166 Scanned with CamScanner 91 15 स्वस्तिसूक्तम् :- श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्वस्तिनो मिमि तामश्विना भगस्स्वस्ति देव्यदिति रनर्वणः स्वस्तिपूषा असुरो दधातुनस्स्वस्ति द्यावापृधिवीसुचेतुना। स्वस्तये वायुमुप ब्रवामहै सोमं स्वस्तिः भुवनस्ययस्पतिः बृहस्पतिं सर्वगणं स्वस्तये स्वस्तय आदित्यासोभवन्तुनः विश्वे देवानो अद्यास्वस्तये वैश्वानरो वसुरग्नि स्स्वस्तये॥ देवा अवन्त्यु भवस्स्वुस्तये स्वस्तिनो रुद्रः पात्वंहसः स्वस्ति मित्रावरुणा स्वस्ति पथ्ये रेवती। स्वस्तिन इन्द्रश्चाग्निश्च स्वस्तिनो अदितेकृधि। स्वस्ति पन्दामनुचरेम सूर्या चक्रमसाविव पुनर्दधताम्नुता जनता सङ्गमेमहि। स्वस्तियनन्ताक्षण्य मरिष्टनेमिम्महद्भूतं वायसं देवतानाम्। असुरघ्नमिन्द्रसखं समत्सुबृहद्यशो नावमिवारु हेम। अंहोमुचमाङ्गिर सङ्गयञ्च स्वस्त्यात्रेयं मनसाचताक्षण्यम्॥। प्रयतपाणिश्शरणं प्रपद्ये स्वस्ति सम्बाधेष्व भयन्तो अस्तु॥ शकुनसूक्तम्– कनिक्रदज्जनुषम्प्रब्रुवाण इयर्ति वाचमरितेव नावम्। सुमङ्गलश्च शकुने भवासि मात्वा काचिदभिभाविव्व्या विदत्। मात्वा श्येन उद्वदीन्मा सुपर्णो मात्वा विददिषु मान्वीरो अर्था। पित्रा मनुप्रदिशं कनिक्रदत्सु मङ्गलो भद्रवादी वदेह। अवक्रन्ददक्षिणतो गृहाणां सुमङ्गलो भद्रवादी शकुने॥ मानस्तेन ईशतमा घशंसोबृहद्वदेसु विदधे सुवीराः प्रदक्षिणिदभिगृणन्ति कारवो वयो वदन्त ऋतुथाशकुन्तयः। 167 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका उभेवाचौ वदति सामगा इव गायत्रं चत्रैष्टुभं चानुराजति उ द्गातेव शकुने साम गायनि ब्रह्मपुत्र इवसवनेषु शंससि। वृषेव वाजीशिशुमती रपीत्या सर्वतो नश्शकुने भद्रमावद विश्वतो नश्वकुने पुण्यमावदः आपदंस्त्वं शकुनेभद्र मावद तूष्ठीमासीनस्सुमतिं चिकिद्धिनः। यदुत्पतन्वदसि कर्करिदयथा बृहद्वदेम विदधे सुवीराः देवीं वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति । सानोमन्द्रेषमूज९ं दुहाना धेनुर्वागस्मानुपसुष्टुतैतु। अनोभद्राः क्रतवोयन्तुविश्वतो2_दब्दासो अपरीतास उद्भिदः देवानोयथा सदमिद्यथे असन्नप्रायुवो रक्षितारोदि वेदिवे। देवानां भ्रद्रा सुमतिर् ऋजूयतां देवानां रातिरभिनो निवर्तताम्। देवानांसख्यमुपसे दिमा वयं देवान आयुः रातिरभिनो निवर्तताम्। देवानांसख्यमुपसे दिमा वयं देवान आयुः प्रतिरन्तु जीवसे। तान्पूर्वयानिवि दा हूमहे वयं भगं मित्र मदितिन्दक्षम स्रिधम्॥ अर्यमणं वरुणंसोममश्विना सरस्वती नस्सुभगामयस्करत् । तन्नो वातो मयो भुवातु भेषजं तन्माता पृधिवीतत्पिता द्यौः तत्प्रवाणस्सोम सुतो मयो भुवस्तदश्विना शृणुतन्दिष्ठ्यायुवय्। तमि शानं जगतन्तस्थुष स्पतिं दियञ्जिन्वमनसे हूम हेमयम्। पूषानो यथावेद सामसद्वृथे रक्षिता पायुरदस्सप्तये। स्वस्तिनः इन्द्रो वृद्धश्रवा स्स्वस्तिः पूषाविश्ववेदाः। स्वस्ति नस्ताक्ष्यो अरिष्टनेमिस्सस्तिनो बृहस्स तीर्दधातु॥ पृषदश्वा मरुतः पृश्नि मातरश्शुं यावा नोविदधेषु जग्मयः॥ अग्नि जिह्वा मनवस्सूरचक्षसो विश्वेनो देवा 168 Scanned with CamScanner 7 A. श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अवसागमन्निह॥ भद्रङ्कर्णेभिश्शृणुयाम देवाः भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः। स्थिरैरङ्गै स्तुष्टुवां सस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः॥ शतमिन्नु शरदो अन्ति देवायत्रानश्चक्रा जरसं तनूनाम्!॥ पुत्रासो यत्र पितरोभवन्ति मानो मध्या रीरिषतायुर्गन्तोः॥ अदितिर्ध्वारदितिरन्त रिक्षमदि तिर्माता सपिता सपुत्रः॥ विश्वे देवा अदितिः पञ्चजनाअदितिर्जात मदितिज नित्वम् ॥. अभ्यागतमुत्तमं परं कन्याप्रदस्सर्ग्ं स्रवन्त्विति निरीक्ष्य॥ सग्ंस्रवन्तु दिशो महीस्समाधावन्तु सूनृताः सर्वेकामा अभियन्तु मा प्रिया। अभिरक्षन्तुमाप्रियाः॥ मधुपर्कम्॥ मधुपर्क विधौ सुसम्भरेत्कुशपाद्याक्षत कूर्चविष्टरान् तृण माचमनीय मघ्य९युग्दधिमध्वाज्यपयस्सवत्सगाः यशोसीत्यावसथॆ कूर्चं विष्टरं पृथक्पात्रस्थं पाद्यमघ्य= माचमनी यं कांस्यपात्रस्थं कांस्याच्छन्नं मधुना तोयेन वादधि घृतक्षीर मिश्रं मधुपर्कं () सङ्कल्पयति। यशोसि यशो_हन्त्वयि भूयासमसौ॥ (प्रतिग्रहीतुना९मसम्बुद्ध्या निधि९शति) दाता उदङ्मखः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ इमंवरं मधुपर्केण पूजयिष्ये!॥ (अप.उ) 169 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका वराय इदमासनमिति विष्टरं दत्वातत्रोप वेशयति। वराय इदमासम् ॥ राष्ट्रभृदिति कूर्चमूर्वाग्रं तस्य दक्षिणहस्ते निदधाति॥ राष्ट्रभृदस्याचार्यासन्दि मात्वद्योषम्। राष्ट्रभृदसि सम्राडासन्दे मात्व द्योषग्! राष्ट्रभृदस्यधिपत्न्यासन्दे मात्वद्योषम्॥ अपः पादाविति वरस्य दक्षिणादि पादौपत्न्यावजितेन जलेन प्रक्षाळयेत्। अवः पादावने जनीर्द्विषं नाशयन्तुमे। अस्मिन्कुले ब्रह्मवचस्यसानि॥ सवरो धौतपादः॥ विराज इति दक्षिणं कर्तृपाणितल मभिमृश्य॥ विराजो दोहोसि विराजो दोहमशीय, मम पद्याय विराज। तेनमश्रेणैवात्मनो हृदयमभिमृशति॥ विराजोदोहोसि…. विराज॥ तेजो वत्स्याव इति वस्त्रं॥ तेजो वत्स्याव … ॥ () () सोमस्य तनूरसीत्युत्तरीयञ्च दाद्यात्॥ सोमस्यतनूरसि….. () सङ्कल्पयति सम्भरति 170 Scanned with CamScanner 98 18 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ततो वरः कन्याप्रदेन इदमघ्यकामिति निवेदितज लेनमयि तेज इति स्वाञ्जलिं प्रक्षाळयेत्॥ मयि तेज इन्रियं वीर्यमायुः कीर्तिर्वचोशायशोबलं ब्रह्मवचFस मन्नाद्यम् ॥ इदमाचमनीयमिति निवेदितजलेन मयि तेज इत्याचामेत् ॥ मयि तेज 17 मन्नाद्यम् । दाता अमागन्यशसेति मधुपर्कन्दद्यात्॥ आमा२गनायशसा वर्चसासग्ं सृज पयसाते जनाच॥ तं मा प्रियं प्रजानां कुर्वधिपतिं पशूनाम् ॥ समुद्रं वः प्रहिणोमि स्वां योनिमपिगच्छत॥ अच्छिद्रः प्रजयाभूयासं मापरासेचि मत्पयः। वरो देवस्य त्वेति प्रतिगृह्य॥ देवस्यत्वासवितुः प्रसवे। अश्विनोर्बा हुभ्याम् । पूर्णोहस्ताभ्यां प्रतिगृह्लामि॥ यन्मधुनो मधव्यमति प्राश्नीयात्॥ ()() वरं पश्चिमाभिमुभिकृत्येतित्वनाकरः पाठः वरं प्राङ्मुख मास इति (नृवा.) 171 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका यन्मधुवो मधुव्यं परममन्नाद्यं वीर्यम् ॥ तेनाहं मधुनो मधव्येन परमेणा नाद्येन वीर्येण परमोन्नादो मधुव्यो सानि॥ तेजस्वेत्वा श्रियै यशसे बलयान्नाध्याय प्राश्नामि॥ योगेयोगेतवस्तरमित्याचम्य॥ योगे योगे। पुनराचामेत्। ऋग्वेदः प्रीणातु॥ अमृतापिथानमसीति धेनुं बद्ध्वा॥ अमृतापिधानमसि॥ वराय गां ददामिति सङ्कल्प्य॥ यज्ञोवथतां यज्ञस्य वृद्धिमनु वर्धावचितिरस्यपचितिं माकुर्व पचितोहं मनुष्येषु भूयासम्॥ गौरेनुभव्येति तस्यै तृणमुष्टिं प्रदाय॥ गौर्गेनुभव्या मातारुद्राणां दुहिता वसूनाग्ं स्वसादित्याना ममृतस्य नाभिः॥ प्रणुवोचं चिकितुषे जनायमा गामनागा मदितिं वधिष्ट पिबतूदकं तृणान्यत्तु॥ ओमुत्सृजत॥ गौरस्यवहतेति तां संस्कृश्य॥ गौरस्यपहत पाप्मापपाप्मानं जहि (नारायणशर्मणः) ममच (केशवशर्मणः) () अमुष्यचहनन्मे द्विषन्तग्ं हतोमेद्विषत्कुरु। तत्सुभूतमितिविसजयेत् । 172 Scanned with CamScanner 9 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका तत्सुभूतं विराडन्नं तन्माक्षाय तस्यते शीयतन्मऊज९र्थाः । आवेदविदे वराय गां विना मधुपर्कं दद्यात्॥ कन्यादानं () पूर्वेद्युरङ्कुरार्पणाभ्युदय प्रति सरबन्धनादिक मकृतं चेत्साद्य स्कालिक विधिना कुर्वीत ततस्सुमुहूर्तात्प्र गेव तणुलोपरि स्थितस्य ()() प्राङ्मुखस्य वरस्यां भिमुखे प्रच्छन्न पटं कृत्वा. कन्याप्रदस्त्रग्वसनाक्षताम्बु गो भू हिरण्याभरणा सनाबी= गुडं सजीरं सफलं सपुप्पंसमाह रेत्काञ्चनयज्ञसूत्रम् ॥ () ममचेति दातुर्नाम आमुष्येति प्रतिग्रहीतुर्नाम षष्ट्यानिदि९शति () (सुं) अङ्कुरार्पणादिकमकृतं चेत्तदानी मेवसद्यों कुरार्पण क्रियां कारयति॥ नान्दीमुख मकृतं चेत्तदध९ं द्विगुणं नान्दीहोमं विनाब्राह्मणान्बोजयेत्तणुल मुद्यन्तं हिरण्यं वादत्वाततःकुम्भं सङ्गृह्यसूत्रेवेष्ट्य धारास्वित्यद्बिरा पूर्यन मस्सुळोमीति पल्लवानि निक्षिप्य पुण्याहान्तोतयोः कौतुकबन्दनञ्च कारयेत्तयोरन्य तरविषये पूर्व मेव कृतञ्चेदितरविषये तदानी मेवकुर्यात्॥ 173 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इति सम्भृत्य वनवस्त्रा भरणगस्ध माल्यादिभिरलङ्कृताम्भुक्त वतीं कन्यां प्रत्यङ्मुखीमुन्न तासने तणुलो परिस्थितां कारयेत्। () प्राप्ते सुमु हूर्ते प्रच्छन्नपटमपनीय। प्रसुग्मन्तोति वरस्तां कन्यामीक्षेत॥ प्रसुग्मन्ताधिय सानस्य सक्षणि वरेभिर्वराग् अभिषु प्रसीदत। अस्माकमिन्द उभयं जुजोषति। यत्सौम्यस्यार्धसो बुबोधति। अनृक्षरा ऋजवस्सन्तु पन्जा येभिस्सभायो यन्तिनोवरेयं. समर्यमा सम्भगोनो निनीयात्सङ्ञास्पत्यग्ं सुयममस्तु देवाः। अभ्रातृघ्नीमिति तयाकन्ययेक्ष्यमाणः। अभ्रातृथ्नीं वरुणापतिघ्नीं बृहस्पते॥ इन्स्टापुत्रघ्नीं लक्ष्म्यन्तामस्यै सवितस्सुव। वरो गुरुमभ्यर्च्य अस्मिन्पाणि ग्रहण कर्मणिभवानग्नि मुखं करोत्विति प्रार्धयेत्। ततो गुरुर्मनोरमे देशे आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ ()() (श्रीगृह्यः) कन्या प्रदोपितत्रैवमधुपर्कं समाहरेत्। वरस्तिष्टेदासनस्थः प्राङ्मुख स्तब्धुलोपरितत् प्रत्य ङ्मुखीकन्या प्रच्छन्न पटमन्तरे। कृत्वातिष्टे दामुहूर्तात्सुमुहूर्ते समीक्षयेत्. (श्री) अत्र मङ्गळाष्टकं चूर्णिकाञ्च केचित्परन्ति तधाने गुडजीरकथारणञ्च शिरसोशि. 174 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रस्या? स्य) कुमारस्य पाणिग्रहणहोमाध९ं उपनयनाग्नौ (लौकिकाग्नौवा) आघारं करिष्यामि (इति सङ्कल्प्य) (अप.उप.) आघारं कुर्वीत॥ ततः कन्या प्रदाता सपत्नीक उत्तराभिमुखो द्विराचम्य पवित्रपाणिः प्राणानायम्यः () देशकालौसङ्कीर्त्य शुभतिधौ श्रीलक्ष्मी नारायण प्रीत्यर्धं कन्यादानं करिष्ये॥ (इति सङ्कल्प्य) () कन्यां कनकसम्पन्नां कनकाभरणैर्युतां। दास्यामिविष्णवेतुभ्यं ब्रह्मलोक जिगीषया॥ कन्यां स्वलङ्कृतां साध्वीं सुशीलाय सुमेधसे। प्रयतोहं प्रयच्छामि धर्मकामार्धसिद्धये ॥ विश्वम्भर (रा) प्सर्वभूतास्साक्षिणस्सर्वदेवताः द्रोणालु कमलपति- इमां कन्यां प्रदास्यामि पितॄणां तारणायच॥ इत्युक्त्वा (केशवशर्मणो) नव्रे (नारायणशर्मणः) पौत्राय (माधवशर्मणः) पुत्राय (भारद्वाजस) गोत्राय (गोविन्दशर्मणे) वराय॥ (विष्णुशर्मणो) नस्र्तीं। (मधुसूदनशर्मणः) पौत्रीं (त्रिविक्रम शर्मणः) पुत्रीं गौतमसगोत्रजां (रुक्मिणी) नाम्नि मिमाङ्कन्याम् प्रजासहत्वकर्मभ्यो ब्रह्मतृप्यैददामि। () अत्रापिकैश्चिदथ भगवतो महापुरुषस्येत्यादि महासङ्कल्पः पठ्यतेते ग्रन्दान्तो द्रष्टव्याः। 175 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका () इत्यक्षतहिरण्यतोय धारायुतं स्वदक्षिणाङ्कस्थायाः प्रत्यङ्मुख्याः कन्याया दक्षिण हास्तं वरस्य दक्षिणहस्ते दद्यात्॥ वरस्तां प्रजापति स्त्रियामित्युदकेन प्रतिगृष्णायात् (एवं त्रिदानमन्तः प्रतिग्रहश्च) प्रजापति स्त्रीयां यशः॥ मुष्कयोरदधात्सपम् । कामस्य तृप्ति मानन्दम्। तस्यां ग्ने भाजयेहमा मोदःप्रमोद आनन्दः॥ मुष्कयोर्निहितस्सपः सृत्येव कामस्य तृप्याणि दक्षिणानां प्रतिग्रहे। मनसश्चित्तमाकूतिम्। वाचस्सत्य मशीमही। पशूनाग्ं रूपमन्नस्य! यशश्रीश्रयतां मयि। यथाहमस्या अतृपग्गं स्त्रियै पुमान् । यथा स्त्री तृप्यतिपुगंसि प्रिये प्रिया! एवं भगस्यतृप्याणि। यज्ञस्य काम्यः प्रियः। ददामात्यग्निर्वदति। तथेतिवायुराहतत्। हस्तेति सत्यं चन्द्रमाः। अदित्यस्सत्यमोमिति। आपस्तत्सत्यमाभरन्न्। यशोयज्ञस्य दक्षिणाम्॥ () मे (रुक्मिणि) प्रजा मे कामस्समृध्यताम् (रुक्मिणि) पशवोमेकामस्स मृध्यताम्’ (रुक्मिणि) यज्ञोमे कामस्समृध्यताम् । () उक्त्वात्रिपुरुषं कन्यावरयोः प्रपितामहात् गोत्रनाम यधान्यायं ददेत्पाराणमन्ततः । () गोदासीकन्यकाश्चैन तिष्ठन्नेनप्रयोजयेत्। वालङ्केशन्तधाहस्तं न्यस्य हस्ते जलम्पेत् (इति हेमाद्रौ)। 176 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ततोदक्षिणे तांवधूंसंस्थाप्य॥ कूचो पवीताभरणावदा तवासांसि दूर्वाट्कुरपुष्पगस्धान् लाजाक्ष तन्मङ्गळसूत्रमश्मदभागांश्च पाणिग्रहणे प्रयुज्ञ्यात्॥ तेज आयुरिति नववस्त्रगन्धमाल्याक्षतैरलङ्कृत्य॥ तेज आयुश्रियं धन्यं सुमङ्गलं यशश्विनम्। दशपुत्रम विघ्नं कामयते । इन्दापुत्रघ्नीं लक्ष्म्यन्तामस्यै सवितस्सुवः॥ प्रजापतिस्सोममिति तधाभरणमारोप्य॥ प्रजापतिस्सोमग्ं राजानमसृजत॥ तन्हयो वेदा अन्वसृजन्त॥ तान् हस्ते कुरुत॥ अधह सीता सावित्री॥ () वरः माङ्गल्यतन्तुनेति मङ्गळसूत्रं वृद्दानुमत्या तस्याः कट्टे बध्नाति॥ माङ्गल्यतन्तुना नेन भर्तृजीवन हेतुना। உ कट्टेबध्नामि सुभगेत्वं जीव शरदां शतम्॥ पूर्वधृतमौज्जीं कृष्णाजिनञ्च त्यक्त्वा अपो हिष्टेति स्नानार्धं आत्मानं पत्नीञ्च प्रोक्ष्य॥ अपोहिष्ठामयो भुवः– जनयधाचनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ पाणिग्रहण कर्माङ्ग यज्ञोपवीतधारणं करिष्ये यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं.. ददामिते॥ () एवमत्र कन्यायानाम निदेशाशः 177 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (आवयोः) पाणिग्रहण कर्माङ्गं पुण्यांहं करिष्ये॥ (अप. उप.) पुण्याहं वाचयित्वा॥ वरो वध्वा दक्षिणपाणिं गृहीत्वा! सुमङ्गलीरियं वधूरित्यग्नि शालामागत्य॥ सुमङ्गलीरियं वधूरिमाग्ं समेतपश्यत। सौभाग्यमस्यै दत्वा याधास्तं विपठेतन॥ अग्नेरपरस्यामा स्तृते विष्टरे प्राङ्मुखं दक्षिणतो वधूमुपवेश्योत्तरे स्वयमासीनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ गृहस्ताश्रमाधिकार सिद्ध्यर्थं पाणिग्रहणङ्करिष्ये॥ (अप.उप.) राष्ट्रभृदसीततस्यैकूचFमूर्ध्वग्रं दत्वा!

राष्ट्रभृदस्याचार्या सन्दि मात्वद्योषम् ॥ सापिकूर्चमुदगग्रमासने निधायतस्मिन्नुपविशेत्. () (श्रीगृह्यः) माङ्गल्यतन्तुनानेन भर्तृजीवन हेतुना। कणेबध्नामि सुबगे त्वञ्जीव शरदांशतम् ॥ इति माङ्गल्य सूत्रं च हिरण्यमणिसंयुतम् । वृद्धानुनुत्यातत्कण्णि बध्वा माजीन्त्यजेद्भुधः। इति माङ्गल्यसूत्रं महतामनुग्रह पुरस्सरं पाणिभ्यान्तु समादाय वरः प्रत्यङ्मुखस्थितः आच्छाद्य नूतनं वासो वरोमाङ्गल्य सूत्रकं सुवर्णमणिसंयुक्तं बध्नीयात्कन्यकागल इत्यपिविशेषः 178 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका प्रधानहोमः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ पाणिग्रहणकर्मणि प्रधान होमं करिष्ये (अप.उ.) अदिते 2नुमन्यस्व– (+), உ अग्निरैत्विमामग्नि रिमामग्नि स्त्रायितां माते गृहेद्यौस्ते पृष्ठमप्रजस्तां देवकृतमित पञ्चवारुणास्त्रं प्रधाना जुहुयात्। अग्निरैतु प्रधमो देवतानाग्ं सो स्यै प्रजां मुइ्चतु मृत्यु पाशात् तदयग्ं राजा वरुणो 9 नुमन्यतां यधेयन्ग्ं स्त्री पौत्रमघन्न रोधात्स्वाहा॥ इमामग्नि स्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामुञ्चतु मृत्युपाशात्। तदयग्ं राजावरुणो नुमन्यतां यधेयग् स्त्री पौत्र मखन्नरो धात्स्वाहा! इमामग्निस्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामस्यै नयतु दीघमायुः। अशून्योपस्था जीवता मस्तु माता पौत्रमानन्दमभि प्रबुध्यतामियन्ग्ं स्वाहा॥ माते गृहे निशिघोष उत्थादन्यत्र त्वद्रुदत्यस्सं विशन्तु। मात्वं विकेश्युरआवधिष्ठा जीवपत्नी पतिलोके विराजपश्यन्ती प्रजाग्ं सुमनस्यमानाग्ं स्वाहा॥ द्यौस्ते पृषग्ं रक्षतु वायुरूरू अश्विनौच स्तनन्धयन्तग्ं सविताभि रक्षतु। आवाससः परिधानाद्बृहस्पतिर्विश्वेदेवाअभिरक्षन्तु पश्चात्स्वाहा। अप्रजस्तां पौत्रमृत्युं पाप्मानमुतवाघम्॥ श्रीष्टFस्रजमिवो न्मुच्यद्विषद्भ्यः प्रति मुञ्चमि पाशग्ं स्वाहा! देवकृतं ब्राह्मणं कल्पमानन्तेनहन्मिनिषादःपिशाचान् क्रव्यादो मृत्यूनधरान्पातयामि दीघमायुस्तवजीवन्तु पुत्रास्स्वाहा। 179 Scanned with CamScanner 11 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इमम्मेवरुण तत्त्वायामित्वंलो अग्ने सत्वन्तो आग्ने त्वमग्ने अयासि॥- भूस्स्वाहा–(ऎ)॥ अदितेन्वमĀंस्थाः (4) ततस्तावुत्थायाग्नेः पश्विमस्यां प्रागग्रान् दर्भानास्तीर्य तेष्वश्मानं निधायां तिष्टेति प्राज्मुख्या वध्वाः पादाङ्ग ष्टेनदक्षिणेन सृश९यति॥ अतिप्रेममश्शानमश्मेव त्वग्गिं स्तिराभवः अभितिष्ठ पृतन्यत स्पहस्व पृतनायतः॥ प्रत्यङ्मख इतिप्राङ्मुख्याः सर्वाङ्गुळी सहित दक्षिणहस्तं। प्रत्यङ्मु भो गृष्णायात्॥ प्रत्यङ्मुखः प्राङ्मुख्यावायदि कामयेत पुग्ं सो जनयेयम् ॥ सरस्वतीति तस्याः पाणिमुत्सृज्य॥ सरस्वति प्रेदमव सुभगे वाजनीवति। तान्या विश्वस्य भूतस्य प्रगायामस्यग्रतः गृण्णामिते सुप्रजास्वाय हस्तम्मयापत्या जरदष्टिर्यथासः। भगोअर्यमा सविता पुरन्धिम ह्यन्त्वादुर्गार् हपत्यायदेवाः॥ अघोरचक्षुरिति पूर्ववदासीत अघोरचक्षरपतिघ्नेति शिवा पतिभ्यस्सुमनस्सुवर्चाः॥ जीवसूर्देव कामास्योना शन्नोभवद्विपदे शइ्चतुष्पदे ताम्पूष्चवतामा मेरयस्व यस्यां बीजं मनुष्या वपन्ति॥ यान ऊरू उशतीविस्रयातै यस्यामुशन्तः प्रहरेम शेफम्॥ 180 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका तुभ्यमग्रे पर्यवहन्फ्लूर्यां वहतुना सहः पुनःपतिभ्यो जायान्दाअग्ने प्रजयासह। पुनःपत्नी मग्निरदा दायुषा सहवर्चसा। दीर्घायु रस्यायः पतिजीवातु शरदश्शतम् । सोमः प्रधमो विविदे गन्धर्वो विविध उत्तरः॥ तृतीयोअग्निष्टेपति स्तुरी यस्ते मनुष्यजाःः सोमो ददद्गन्धर्वाय गन्धर्वो दददग्नये। रयिञ्ब पुत्रागिंश्चादादग्निर्मह्यमथो इमाम्। अमूहमस्मि सात्वं द्यौरहं पृथीवी त्वग्ं सामाहमृक्वम् । तावेहि सम्भवाव सहरेतो दधावहै! पुग्ं से पुत्रायवेत्तवै रायस्सोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय॥ इमास्त्वमिन्दमाध्वस्सुपुत्रागं सुभागां कृणु दशास्यां पुत्रानाधेहि पति मेकादशङ्कृधि॥ लाजहोमः अदितेनुमन्यस्य॥ (४) इमन्लाजानिति वध्वज्ञलावभिघार्य॥ इमान्ला जनावपामि समृद्धिकरणान्मम। तुभ्यञ्च संवननां स्तदग्निरनु मन्यताम्॥ स्वपूजितेन तद्रात्रादिनातदञ्जलौ द्विजानावाप्यतदञ्जलिं स्वस्व पाणिभ्यां गृहीत्वा! इयन्नारीतिवामपाशेण्वन (आसीन एव) जुहोति। इयन्नार्युपब्रूते ग्नौलाजानावपन्ती। दीघायुरस्तुमेपति रेधन्तां ज्ञातयोममस्वाहा॥ उदायुषेत्युत्थाय॥ 181 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका उदायुषास्वायुषो दोषधीनागं रसेनोत्पज९न्यस्य शु ष्मेणोदस्ताममृतागिंअनु॥ तस्याः पाणिङ्गृहीत्वा विश्वाउतत्ययेत्यग्निं प्रदक्षिणं कृत्या॥ विश्वा उतत्वया वयं धारा उदन्याइव॥ अतिगा हेमहीद्विषः इत्यासीत॥ अतिगा हेमहिद्विषः॥ त्रिधैवं लाजहोमं जुहुयात् ॥ अतो मूलहोमार्ते अग्निम्पतिष्यं, वायुन्निन्दिस्तान्त, मादित्यं घोरान्तं, गन्धर्वं यशोघ्न्यस्तं, चक्रं पुत्रघ्नन्तञ्च हुत्वा व्याहृतीः प्रासावीरित्यनैश्चतुभिःः प्रवाहणञ्चकृत्वा!। प्रजापते नत्वदग्नि भूतानामृताषाट्॥ अग्नेप्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्ति रसि ब्राह्मणस्त्वानाथकामउपधावामि यास्यैपतिघ्नीतनुस्तामितो नाशयस्वाहा॥ वायोप्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाधकामउपधावामि यास्यैनिन्दिता तनुस्थामितो नाशयस्वाहा। आदित्यप्रायश्चित्ते त्वम्प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणास्त्वा नाधकामउपधावामि यास्यै घोरा तनुस्थामितो नाशयस्वाहा! 182 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका गन्जर्व प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाथकामउपधावामि यास्यै यशोघ्नीतनुस्ता मितो नाशयस्वाहा। चन्द प्रायश्चित्तेत्वं प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणास्त्वा नाधकामउपधावामि यास्यै पुत्रघ्न्यी तनुस्ता मीतो नाशयस्वाहा॥ भूस्वाहा॥ अदितेः_न्वमग्गिंस्था॥ (4) प्रवेशहोमः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ कर्मसाद्गुण्याध९ं प्रवेशहोमं करिष्ये॥ पुनः परिस्तीर्य अदिते नुमन्यस्व(४) यदस्येति स्विष्टकृत्यन्म आत्मनः पुनरग्निरितिमिन्दाहुत्याश्रावितादि विच्छिन्नमिष्टेभ्य इत्यादि ऋद्धीरेधो स्येदित्यादि सप्तसमिधो व्याहृतीश्चाज्वेन हुत्वान्तः परिषेकं कुर्यात्॥ यदस्य कमF णोत्यरीरिचम्। यन्म आत्मनः पुनरग्निश्न क्षुरदात् आश्रावितमत्वाश्रा वितम् । इष्टेभ्यस्स्वाहाः एधो 2 स्येधिषीमहि स्वाहा॥ भूस्स्वाहा॥ अदितेः_स्वमग्गिंस्थाः (v) अग्नेरपरस्यां सप्तपदायत स्थले प्रोक्ष्य उत्तराग्रान्सप्तदभा॰ुना स्तीर्यवध्वा सहदक्षिणेनपादेनैकमिषे विष्णुरित्यादिभिः पश्चिमादिप्रागन्तं (पर्यायेण) पृधक्सृधगाक्रम्य गच्छेत्। 183 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका एकमिषे विष्णुस्त्वान्वेतु। द्वेऊजे विष्णुस्त्वा न्वेतु । त्रीणि व्रताय विष्णुस्वा न्वेतु। चत्वारिमायोभवाय विष्णुस्त्वान्वेतु। पञ्च पशुभ्यो विष्णुस्त्वान्वेतु। षड्रायस्पाषाय विष्णुस्त्वान्वेतु। सप्तसप्तभ्योहोत्राभ्यो विष्णुस्त्वान्वेतु। सखेतितधा प्रागादिपश्चिमान्तमासप्तपदा निवर्त्योपविशेत्। सखा सप्तपदा भव सखायौ सप्तपदा बभूव सख्यन्तो गमेयग् ं सख्यात्ते मा योषग्ं सख्यान्मे मा योष्टाः॥ मम हृदयमिति दक्षिणेन हस्तेन तस्या हृदयमभिमृशति॥ मम हृदयग्ं हृदयं ते अस्तु (प्र) तधास्तु मम चित्तञ्चत्तेनान्वेहि। (प्र) अन्वेमि। मम वाचमेकमना जुषस्व (प्र) जुषे! बृहस्पतिस्त्वां नियुनक्तु मह्यम्। (प्र) नियुनज्मि। मामेवानु सग्ंरभस्वः (प्र) सग्ं रभे। मयि चित्तानि सन्तुते॥ (प्र) तधाकरोमि। मयि सामीप्य मस्तुते॥ (प्र) तथाकरोमि। मह्यं वाज्नियच्छताम्। (प्र) नियच्छामि। प्राणानां ग्रन्दिरसि (प्र) अस्मि समाविससः (प्र) नविस्रंसामि। अधाध्वर्युरापोहिरण्यपवमानैस्ताप्रोक्ष्यः॥ अपो हिष्टामयो भुवः…॥ हिरण्यवर्णाः…। पवमानस्सुवज९नः..॥ पुण्याहं वाचयित्वा! 184 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अक्षतोदक, दूर्वाब्कुरपुष्पगन्धसमूहान् मिश्रीकृत्या पाणिभ्यामा दाय पित्रादि बान्धवास्सर्वे स्वस्तिघोषेण सहारुन्दतीव्रण्यदिति श्रीरिवेति वध्वाः, मनुः प्रजापतिः पुरुषोत्तमो महेन्द्र इवेति वरस्यच, शिरसि चत्वारि स्तोमान्यारोपयेयुः॥ अस्मे देवासो वपुषे चिकित्सत यमाशिरा दम्पती वाम मश्नुतः॥ पुमान्पुत्रो जायते विन्दते वस्वध विश्वे अरपा एथते गृहः। आशीर्दायाद मृती वाममश्नुतामरिष्णो रायस्सचताग्ं समो कसा॥ यआशचत्स धृन्दुग्धं कुम्ब्यासहेप्टेन यामन्नमतिं जहातुसः॥ सर्पिर्दीवी पीवर्यस्य जाया पीवानः पुत्रा अकृशासो अस्यः सहजा निर्यस्सुमुखस्य मान इन्स्टाया शिरग ंसह कुम्ब्यादात्। अशीमऊजमुत सुप्रजास्त्व मिषन्दथातु द्रविणग्ं सवचFसम्। सज्ज्ययक्षेत्राणि सहसा हमिन्द्रकृण्वानो अन्याग् ं अधरान्सपत्नान् ॥ अशीषमेवै तामाशास्ते पूर्णपात्रे अन्ततो नुष्टुभा। चतुष्पद्वा एतच्छन्दः प्रतिष्ठितं पत्नियै पूर्णपात्रेभवति। अस्मिन्लोके प्रतितिष्ठानीति। आस्निन्नेवलोके प्रतितिष्ठति। अधो वाग्वा अनुष्टुक्! वाङ्मधुनम्। अपोरेतः प्रजननम्। एतस्माद्वैमिधुनाद्विद्योतमान सुनयन्वर्षिति। रेतस्सिञ्चन्न्! प्रजाः प्रजनयन्न्! यद्वै यज्ञस्य ब्रह्मणा युज्यते। ब्रह्मणा वैतस्य विमोकःः अद्भिशान्तिःः विमुक्तं वा एतर्वियोक्त्रं ब्रह्मणा । आदायैनत्पत्नी सहाप उपगृहीते शास्त्र अललौपूर्ण पात्र मानयति। रेत एवास्यां प्रजान्दधाति। प्रजयाहि मनुष्यः पूर्णः। मुखं विमृष्टे अवभृधस्यैव रूपङ्कृत्वोत्तिष्ठति। 185 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका गोमृगकणेन प्रथमामाहुतिज्ञुहोति। पशवोवैगोमृगःः रुद्रो ग्नि स्स्विष्टकृत्। रुद्रादेव पशूनन्तर्दधाति। अधोयत्रैषा2 2 हुतिहूयते। नतत्ररुद्रः पशूनभिमन्यते। अश्वशफेन द्वितीया माहु तिज्ञुहोति॥ पशवो वा एकशफम्॥ रुद्रो काग्निस्स्विष्टकृत् ॥ रुद्रादेव पशूनन्तर्ददाति॥ आथोयत्रैषा, हुतिहू९यते! नतत्र रुद्रः पशूनभिमन्यते॥ अयस्मयेन कमऱ्ऱलुना तृतीयाम्। आहुति इल्जहोत्यायास्योवै प्रजाः॥ रुद्रो ग्निस्स्विष्टकृत् रुद्रादेव प्रजा अन्तर्दधाति, अधोय त्रैषा22 हुति हूयते नतत्तरुद्रप्रजा अभिमन्यते। உ अरुन्दतीवपतिव्रता भव। इन्द्रणीव सुमङ्गला भवः अदितिरिव सुपुत्राभवः श्रीरिव सुभगा भव मनुरिव महाधिकारो भवः प्रजापतिरिव सुप्रजा भवः पुरुषोत्तम इव दुज९ योभवः महेन्द्र इव सर्वार्धसंसिद्धि भव इति प्राणिग्रहणं धृवदश९नान्तमिति केचिद्वदन्ति, ततः प्रभृति गार् हस्थ्यं धर्ममनुतिष्टेत्॥ चतुर्थीवासः () वरो वथूगृहस्य स्वगृहमासन्नं चेत्तत्प्रविशतिनो चेतन्यागृहे सर्वं कर्तव्यम्, ऐशान्यामग्निशालायामौपासनाग्नि कुब्जं निधायः प्रोक्षणोल्लेखनादीनि कृत्वा सुवणकांव्रीहिन्वा निधाय अग्निंसमादधीत॥ 186 Scanned with CamScanner 101 श्री वैखानस सूत्रा . नु क्रमणिका लोहितानडुहं चर्म कृष्णाजिनमधापिवा एर कानिर्मितकटमध वार्तक्तमम्बरम् स्थालीं सतब्धुलां प्रस्थद्वयपाकोचितां नवाम् ॥ यवानव्यध वा व्रीहिन् चरुं च वृषभं हरेत्. अग्नेरपरस्यां (**) धान्यान्यास्तीर्य तेष्वास्तृते रक्तानडुहाजिने कृष्णाजिनेवा ऊर्ध्वलोम्नि प्राचीनग्रीवे तदभावेत्वेरकातृणैः कृतेकटॆ रक्तवस्ते वा प्राङ्मुखी मुदङ्मुखींवा वधूमुप वेशयित्वेह गावः प्रजायध्व मित्युत्त रस्यां स्वयमासीत () पाणिग्रहणानन्तरमेव स्तालीपाकार्धंस्वगृहं गच्छेद्यदि ध्रुवदश९नार्ते 9 नहोमं हुत्वा तमग्नि मुधृत्य स्थाल्यान्निधाय। तदशक्तावरण्यां समिधंवा समारोप्य। सम्प्रवाहारयन्त्विति वधूं। सम्प्रवाहारयन्तु सपशूनृद्धा देवताः। सोष्मणासूष्मखि रर्चिभि रर्चिमद्भिः॥ सज्योतिषा ज्योतिभिरातन्वाना यइदं विश्वपाष्षुः यद्रुद्रो देवगन्दर्वा स्संयुक्तास्तवसा संव्ययन्तो यजमानाः॥ स्वैरं पतन्ति सुकृतं वदन्ति स्वादज्जाड्रयि मादधानाः॥ अस्माकं शत्रूनवरुन्द मानाः॥ दुःखान्रोदयन्त सुख मीहयन्तः। वसन्त स्सुकृतमाविशन्तु॥ समं वध्वेत्यग्निं समादाय॥ समं वध्वासह वससहा ग्ने सहमया सहदेवैरोषधीभिः सहभूतैस्सह रय्यासहाद्भुताभिः। 187 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इह गावः प्रजायध्वमिहाश्वा इह पूरुषाः। इहो सहस्र दक्षिणो रायप्सोषो निषीदतु॥ उभौत्रिरात्र ब्रह्म चर्येण स्थास्यावः इति सङ्कल्प्यः आज्योतिषां दश९नाद्वाचं यमावन्यतरानु पेतावासाताम्। सहवारोग्येणवा सर्व मेधसहास्माभिस्स हभोगैरेधय सहास्माकं पशूनामृद्धिभिस्सहबन्दू नामृद्धिभिः। सह पुत्रैः पौत्रैस्सह मोदैः। प्रमोदयध्वम्। सब्रह्माब्रह्मानिष्लो ब्रह्मभूतो ब्रह्मवादी भवेह॥ संशास्तीत्यावसधे प्रविश॥ सग्ंशास्ति दक्षिणं पादमग्रे तिहरदेहळीं माधिष्ठाःः वधूगृह एवस्थालीपाकपक्षे चतु धीकाक्रियान्तॆ स्वगृहगमनकाल एव एतेषां मद्राणां विनियोगः ( श्रीगृह्यः वधूगृहं समीपं चेत्तदैव स्वगृहं व्रजेत् दूरं चेत्कन्यकागेहे चतुर्थीवासमाचरेत्। दूरं वा स्वगृहं गत्वा तदादि व्रतमाचरेत्। रात्रे चेदपि वा विश्व बृहान्मश्रेण तत्रवै स्तालीपाकादिकं कृत्वा अन्तहोमं समाचरेत्)॥ () श्री गृह्यः - दीपाद्यलङ्कृते गेहे व्रीहीनास्तीर्य तत्रवै चर्माभावे कटं वापि तदुध्वेका वस्त्रमास्तरे दिति अतदम्पत्यो र्मध्येगन्धर्व स्तापनंसूत्रान्तर विषयः॥ 188 Scanned with CamScanner 3 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका ततः प्राप्ताम्पश्चिमांसन्ड्यामु पास्योदिते नक्षते प्राचीमुदीचीं वा। देवीष्षडु र्वीरिति दिशमुपस्थाय। देवीक्षडुर्वीरुरुणः कृणोत विश्वेदेवास इहवीरयध्वम्। माहास्महीति चन्द्रमः॥ माहास्महि प्रजया मातनूभिर्मारधाम द्विषते सोमराजन्न्। सप्त ऋषय इति सप्तऋषीन् यथालिङ्गं कृत्तिकामरुन्थतीञ्च॥ सप्त ऋषयः प्रथमाङ्कृत्तिकानामरुन्दतीं। यध्रुवताग्ं हनिन्युनि षट्कृत्तिका मुख्ययोगं वहन्तीयमस्माकमेधत्वष्टमि॥ धृवक्षितिरिति धृवञ्च दृष्णोपतिष्टेयाताम् । द्रुवक्षितिर्भव योनिध्रुव मसि ध्रुवतस्तितम् ॥ त्वं नक्षत्राणां मेध्यसि समा पाहि पृतन्यतः नमो ब्रह्मणे ध्रुनायाच्यु तायास्तु। नमो ब्रह्मणः पुत्राय प्रजापतये। नमोब्रह्मणः पुत्रेभ्योदेवेभ्य स्त्रयस्त्रिग्ं शेभ्यः। नमो ब्रह्मणः पुत्रपौत्रेभ्यो ङ्गरेभ्यःः यः पुमान्धुवमच्युतं सपुत्रं सपौत्रं ब्रह्मवेदः ध्रुवा अस्मिन्पुत्राः पौत्रा भवन्ति प्रेष्य अन्तॆवासिनो वसनकम्बळानि। कांस्यं हिरण्यं स्त्रीयोराजानो नवभाव मायुः कीर्तिर्वचोFयशोबलम्। ब्रह्मवचFस मन्नाद्यमित्ये तानि मयि सर्वाणि ध्रुवाण्यच्युतानि सन्तु। ध्रुवन्त्वा ब्रह्म वेद ध्रुवो 2 हि मस्मिन्लोकेस्मिंश्च जनपदे भूयासम्। अच्युतन्त्वा ब्रह्मवेद महमस्माल्लो कादस्माच्च जनपदाछ्च माच्योषि द्विषने ब्रातृव्यो.. 189 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका स्माल्लो कादस्माच्चजनव दाच्चेष्टताम्। अव्यधमानन्त्वा ब्रह्म वेदमहमस्माल्लोकादस्माच्च जनपदान्माव्यधिषि! द्विषन्मे भातृव्योस्माल्लो कादस्माच्च जनपदाच्चेष्टताम्। अव्यधमानन्त्वा ब्रह्मवेद महमस्माल्लो कादस्माच्च जनपदाद्य्वधताम्। नह्यन्वा सर्वस्य वेदनह्य महमस्य जनपदस्य भूयासम्। मध्यन्त्वा सर्वस्य वेदमध्य महतमस्य जनपदस्य भूयासम्। मेधिन्त्वा सर्वस्य वेदमेदि रहमस्य जनपदस्य भूयासम्। तन्तिन्न्त्वा सर्वस्य वेदतन्ति रहमस्य जनपदस्य भूयासम् । नाभिक्त्वा सर्वस्य वेदनाभि रहमस्य जनपदसस्य भूयासम् । यथा नाभिः प्राणानां विषूवानेवमहं प्राणानां विषूवान्। एकशतं पाप्मानमृच्छतु योस्मान्द्वेष्टि यज्ञ्छ वयं द्विष्मः भूयाग्ंसि मामेकशतं पुण्यान्यागच्छन्तु। वधूं प्रति ध्रुवं चन्द्रमरुन्दतीञ्च पश्यत्युक्त्वा प्रदश९येत्. () सापि पश्यामित्युक्त्वा नमस्कुर्यात् एवं प्रियवचनं तयासह सम्भाष्यगृहं प्रविशेत्. () (श्री) नक्षत्रादिदश नाभावे (गृह्यः)॥ अदृष्ट्वा प्याहनक्षत्रं दृष्ट्वाहमिति तत्त्वतः॥ तेषामदृष्टकालेपि मन्राणां जप इष्यत इति॥ 190 Scanned with CamScanner 10 5 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्नेय स्थालीपाकः () प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ अग्नेय स्तालीपाकेन यक्ष्ये (अप.उ.) सदस्यैरनुज्जातो लोहमयीं नवां मृण्मयींवा तत्पाक योग्यजलान्वितां स्थालिं प्रजास्थलि मित्यभिमन्तयति। प्रजास्थली मभिमन्हयामीमां स्थालिं ममृतस्य पूर्णा मक्षीणतया। ऊज९स्वतीच पयस्वतीच सुधाराच मधुचरणाच। मधुरं करिष्यति मधुरं चरिष्यति। मधुमति वाजन्देवोभ्यो हाव्यं वह नः प्रजानन्न्!। द्विः प्रक्षाळिता न्तणुलानग्नये जुष्टं निर्वपामिति स्धल्यां निरुप्य॥ अग्नये जुष्टं निर्विपामि॥ वाचस्पतये पवस्येति वध्या चरुंश्रपयति॥ () श्रीगृह्यः. रात्रेर्द्विभागे सङ्कल्प्य चतुथ्यादितदारितः॥ स्थालीपाक व्रतारम्भस्त ृतीयेचेत्परेहनि। सायेह्न्यौपासनारम्भः पूर्वभागेदि वैववा॥ स्त्रालीपाकादिकं कुर्याद्रात्रा मुख्यतमं भवेत्॥ चतुथ्यानादि - चतुर्थी व्रतादि॥ अपिच॥ रात्रात्रिभागं कुर्यात्तु द्वाभागौ पूर्ववासरे शेषं परदिने चैव स्थालीपाक ऋतौ मृतौ. 191 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका वाच स्पतये पवस्ववाजिन्वृषा वृष्णो अग्ंशुभ्यां गभस्तिपूतो देवो देवानां पवित्र मसियेषां भागोसितेभ्यस्त्वा स्वाज्कृ तो 2 सिमधुमतीर्न इषस्कृधिविश्वेभ्य स्प्रेन्टियेभ्यो दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्यो मनस्वापूर्वन्तरिक्षमन्विहि स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय देवेभ्यस्वा मरीचिपेभ्य एषते योनिः प्राणायत्वा!। इदं देवाना मिदमुनस्सह स्फात्यैत्वानारात्यै सुवरभि विख्येषं वैश्वानरं ज्योतिः॥ शतं तेराजन्भिषजस्पहस्रमुर्वी गम्भिरासुमतिष्टे अस्तु। बाधस्व द्वेषो निरतिं पराचैः कृतं चिदेनः प्रमुमुग्ध्यस्मत्। अभिष्ठितो वरुणस्य पाशोग्नेरनीकमप आविवेश अपान्नपात्प्रतिरक्षन्न सुर्यं दमे दमे समिधं यक्ष्यग्ने! पक्वमभि घार्योत्तरस्यामुद्वास्य परिस्तीर्य॥ अदितेनुमन्यस्व(+) अग्नि मुपसमाधाय अज्येन जुहूं सकृदुपस्तीर्य दर्वाद्विरव धायस्रुवेण सकृदभिघार्य हव्यवाहमिति पुरोनुवा क्यामनूच्य स्विष्टमग्न इति याज्यया जुहोति॥ हव्यवाहमभिमातिषाहग्ं रक्षोहणं पृतुनासु जिष्णुम्। ज्योतिष्मन्तं दीद्यतं पुरस्थिमग्निग्ंस्विष्टकृत माहुवेम॥ स्विष्टमग्ने अभि तत्पृणाहि विश्वादेव पृतना अभिष्य उरुं नः पध्धां प्रदिशन्विभाषा ज्योतिष्मद्धेह्य जरन्न आयुस्स्वाहा। अदिते स्वमग्गिंस्थाः॥ हुतशेषं श्रोत्रियं ब्राह्मणं भोजयित्वा तस्यै ऋषभं तदभावे सुवर्णं निष्कं दतर्धं पादंवा दद्यादनृणो भवतीति विज्ञायते॥ 100 192 Scanned with CamScanner ))7 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका औपासनम् प्राणानायम्य औपासनमारफ्से तेन यावज्जीवं होष्ये इति सङ्कल्प्य, पुनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ भगवदाज्ञया भगवतीत्यर्थं सायमौपासनं होष्ये (अप. उ.) चत्वारिशृणेत्यग्निन्ध्यात्वा, चत्वारिशृर्गा–। सप्तहस्तश्चतुश्शङ्गः..। अग्नये नमः इति, इन्दादीनक्षत्रादिभिरच यित्वा यथाहतदिति प्रवाहणञ्चकृत्वा!। यथाहतत्॥ अदि तेनुमन्यस्व!–(४) यवैव्रीहिभिरन्येना? ग्निहोत्रहविषावा हस्तेनपाश्वFतः “अग्न येस्वाहा! प्रजापतये स्वाहा” इतिसायमा हुती” सूर्याय स्वाहाः प्रजापतये स्वाहा” इति प्रात राहुतीचहुत्वा!! यधाहेतिपूर्व वत्परिमृज्य यथाह तत्— आयुः आन्तः परिषेकं कुर्यात्II अदिते स्वमग्गाः। (४) वैश्वदेवम् प्राणानायम्य वैश्वदेवमारफ्स्यै तेन यावज्जीवंयक्ष्ये इति सङ्कल्प्य पुनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ सूनादोषा पनोदनद्वारा श्रीमन्नारायण प्रीत्यर्थं वैश्वदेवङ्करिष्ये॥ (अप.उ.) औपासनाग्नौ लौकिकेवाचरुं पाचयित्वा तमादाय प्रोक्ष्यतच्चरुं चतुर्दा विभज्य॥ 193 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका देवयज्ञेनयक्ष्यामि॥ इति सज्कल्प्यः यथाहेतितधा परिमृज्य॥ यधाहतत्– आयुः अग्निम्परिषिच्य॥ अदिते 2 नुमन्यस्वः अग्नयेस्वाहा सोमायस्वाहेत्य ग्नेरुत्तर दक्षिणयोः। अग्नये स्वाहाः सोमाय स्वाहा! मध्येव्याहृतिः भूस्स्वाहाः विश्वेभ्योदेवेभ्यस्स्वा हेत्यादिव्याहृत्यन्तं हुत्वा! विश्वेभ्योदेवेभ्यस्स्वाहाः धन्वन्तरये स्वाहा! कुह्वैस्वाहा। अनुमत्यै स्वाहा! प्रजापतये स्वाहा! द्यावापृधिवीभ्याग्ं स्वाहाः भूस्स्वाहा! इमाम्मे अग्नइतिचरुं सेध्मञ्जुहुयात्। इमाम्मे अग्नेमनसाच्छिन्नाया वाचायाचमेहृदि अयं बृहस्पति र्देवाश्छन्दाश्छिन्दन्तु राजसा मनसा प्रजापतये स्वाहा । पुनश्चरुणै वाग्निहोत्रायस्वाहेत्या दिभिहु९त्वा!। अग्निहोत्राय स्वाहा॥ वैश्वदेवयज्ञाय स्वाहा॥ ब्रह्मयज्ञाय स्वाहा। देवयज्ञाय स्वाहा॥ पितृयज्ञाय स्वधानमस्स्वाहाः॥ भूतयज्ञाय स्वाहा। मनुष्ययज्ञायस्वाहा। पञ्चमहायज्ञाया स्वाहाः राव्याहृतिस्स्विष्ट कृद्व्याहृतिः । भूस्स्वाहा ४ यदस्य कर्मणः – वास्तुपतये स्वाहाः १२भूस्स्वाहा एवं पञ्च चत्वारिंशदाहुतिभिर्वैश्वदेवं जुहुयात्॥ 194 Scanned with CamScanner 009 1 श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका गृहदेवताभ्योबलिहरणम् गृहदेवताभ्यो बलिहरणं करिष्ये (इति सङ्कल्प्य) सर्वत्र बलिस्थाने मण्डलं कृत्वा गृहमध्ये प्रागन्तमुत्तरान्तं वा। ब्रह्मणेनमः ब्रह्मपुरुषेभ्यो नमः। वास्तोष्पतये नमः॥ प्राच्यां॥ प्रागन्तं। इन्दाय नमः इन्द्रपुरुषेभ्यो नमः। दक्षिणे॥ उत्तरान्तं। यमायनमः यमपुरुषेभ्यो नमः॥ पश्चिमे॥ प्रागन्तं। वरुणाय नमः वरुणपुरुषेभ्यो नमः। उत्तरे॥ उदगन्तं। सोमाय नमः सोमपुरुषेभ्यो नमः। यधादिशं। अग्नये नमःः निर्तये नमः वायवे नमः ईशानाय नमः यमनिरत्योन्तरे दक्षिणान्तं पितृयज्ञेनयक्ष्ये (जीवपितृकश्चे दुपवीती जीवद्भ्योन निर्वपेत् प्रमित पितृकः॥ प्राचीनावितीः द्वितीयभागेनगृहस्य दक्षिणभागे दक्षिणान्तं। पितृभ्योनमः पितामहेभ्यो नमः प्रपिता महेभ्यो नमः। ज्ञातिवर्गेभ्यो नमः। तत्पश्चिमतःः पितृपत्नीभ्योनमः पितामहपत्नीभ्यो नमः प्रपिता महपत्नीभ्योनमः ज्ञातीवगणपत्नीभ्यो नमः (अप.उ) उपवीती! भूतयज्ञेन यक्ष्ये! तृतीय भागेन तत्रैव पश्चिमे। 195 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका यावन्तो न्नार्धिनस्तावध्भ्यो निर्वपामि इति आकाशे निरूप्य॥ वरुणनिरत्योर्मध्ये! विश्वेभ्यो देवभ्योनमः॥ यमाग्न्येर्मध्ये दिवाचरेभ्यो नमः। इतिदिवा नक्तञ्च रेभ्योनमः इति रात्रे॥ उच्छीष९केस्वललाटास्तमुद्धृत्य, तदुत्तरश्यांश्रियैनमः। श्रियैनमः इतिभूमौक्षिपेत्॥ तत्पूर्वश्यां पादतो भद्रकाळ्ये नमः॥ प्रतिद्वारं पूर्वा न्तमुत्तरान्तं वाभुवङ्गयोम९रुद्भ्यो नमः इतिद्विः॥ (वरुण उदानयोर्मध्येमरुध्भ्यो नमः) तत्पूर्वस्यां छुल्ल्याः पक्षयोः अग्नयेनमः इतिद्विः। वायोः पूर्वतः उदधान्यांअध्योनमः ॥ सोमेशान योर्मधेना पेषण्यो रुभयोः दृषदे नमः द्विः। इन्द्र पुरुषेशान योर्मध्ये उलूखलमुसलयोः वनस्सतिभ्योनमः इतिद्विः॥ ईशान पश्चिम स्यांशूर्पे ओषधीभ्यो नमः इति सर्वत्र पूर्वमुदकं ततो बलिं पुनरुदकञ्च दत्वा॥ गृहस्य पृष्ठभागे॥ शुनाञ्च पतितानाञ्च श्वपचां पापरोगिणां। वयसाञ्च क्रिमिणां चभूमावन्नं वपाम्यहम्। इति निक्षिपेत्॥ पत्न्या इतरेणवातद्बलिं विसर्जयित्वा तत्सानम्पोक्ष्य 196 111 Scanned with CamScanner 11 श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका पादौ प्रक्षाळ्याचम्यः अग्नेरस्तः परिषेकं कृत्वा अदि स्वमग्गिंस्थाः1 (4) भूतिस्स्मेति भस्मगृहित्वा आदित्य सोमोनम इति ललाट स्थानेषु आलिष्य आपोहिष्टेति प्रोक्ष्य भूतिस्माते…. । आदित्यसोमोनमः यत्ते अग्ने तेजस्तेनेत्यग्निमुद्वय मित्यादिभि रादित्यं चोपतिष्टेत यत्तेअग्ने….॥ उद्वयन्तम सः… नित्यं सायं प्रातः पत्नी वा भूष्णुकामाबलिं हरेत्॥ मनुष्यय ज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्यः चतुर्धभागेन वैश्वदेवकाले प्राप्तमतिधि शक्त्यातर्पयेत्। वैश्वान रोह्येष भवति” ततोन्तहोमं जुहायात्. एवं कर्तुमशक्तस्यान्यधा बलिहरणप्रयोगः

  • अग्नेः पश्चिम तस्समीपे गोमयेन चतुरश्रमण्णल मुपलिप्य तस्योपरि प्रागग्रमुदग्रं दभै९ः परि स्तीर्यसर्वत्र अक्षमात्रं बलिं निक्षिप्यान्तो परिषेकं सकृदेवकुर्यात् । मण्डलमध्येप्रागन्तं॥ ब्रह्मणे नमः ब्रह्म पुरुषेभ्योनमः॥ वास्तोष्पतयेनमः इन्स्टाय नमः इन्द्रपुरुषेभ्यो नमः। दक्षिणे उत्तरान्तम्॥ 197 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका यमायनमः। यमपुरुषेभ्योनमः॥ पश्चिमे प्रागनं वरुणायनमः॥ वरुणपुरुषेभ्यो नमः॥ उत्तरे उत्तरान्तम् । सोमयनमः सोमपुरुषेभ्योनमः॥ यधादिश माग्नेया दीशानान्तम् ॥ अग्नय् नमः। निर् ऋतये नमः वायवे नमः। ईशानाय नमः इति। देवयज्ञं पूर्वान्तमुत्तरास्तं चकृत्वा!! ततः पितृयज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य॥ (जीवपितृकश्चे दुपवीती जीवद्भ्योन निर्वपेत्) प्रमित पितृकश्चेत्राचीनावीती॥ द्वितीयभागमन्नं गृहीत्वा यमनिर् ऋत्यो रन्तरे दक्षिणान्तं!।- पितृभ्योनमः॥ पितामहेभ्योनमः प्रपितामहेभ्योनमः ज्ञातिवर्गेभ्यो नमः तत्पश्चिमे - पितृ पत्नीभ्यो नमः, पितामहपत्नी भोम, प्रपितामहपत्नी भ्योनमः ज्ञातिवर्गपत्नीभ्योनमः उपवीति (अप,उप) भूतयज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य
  • (श्री) गृह्यः॥ अग्नेः पश्चिमतो लिप्यत त्तत्सानमनुस्मरण मध्यादितद्भलिं दद्यात्सर्वान्फ्रागुदगन्तका परिषेकोन एकस्यात्तदश क्तावयंविधिः। इति. (भूषुकाम = वर्धिष्णुम, उदधान्यां जलपूर्णघटे 198 Scanned with CamScanner 112 112 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका तृतीय भागमन्नङ्गृहित्वा यावन्तोन्नार्धिन्यत्याकाशे॥ यावन्तोन्नार्दिनस्तावध्भ्योनिर्वपामि॥ वरुणनिर् ऋत्योर्मध्ये॥ विश्वेभ्यो देवेभ्योनमः॥ यमाग्न्योर्मध्येदिवाचरेभ्योनमः रात्राचेत् । नक्तञ्चरेभ्योनमः तदुत्तरस्यां उच्छारुकेश्रियैनमः। तत्पूर्वस्यां पादतः भद्रकाळ्यै नमः॥ वरुणो दानयोर्मध्ये!॥ मरुद्भ्योनमः॥ तत्पूर्वस्याम्॥ अग्नये नमः॥ वायोः पूर्वतः अद्भ्योनमः। सोमेशानयोर्मध्येदृषदे नमः॥ इन्द्रपुरुषेशानयोर्मध्ये॥ वनस्पति भ्योनमः॥ ईशानपश्चिमन्याम्॥ औषधीभ्योनमः॥ इत्येकैकं बलिं दद्यात् । गृहस्य पृष्टभागे शुनाञ्चेति बलिशेषं सजलं विसृजेत्॥ शुनाञ्च पतितानाञ्चश्वपचां पापरोगिणां। वयसाञ्च क्रिमीणां भूमावन्नं पपाम्यहम् । पादौ प्राक्षाळ्याचम्य॥ पत्न्याइतरेणवा तद्बलिं विसज९यित्वा तत्थानं प्रोक्ष्यः! 199 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्नेरस्तः परिषेकं कुर्यात्॥ अदिते स्वमग्गिंस्ताः॥ – (४) भूतिस्स्मेति भस्मगृहीत्वा! आदित्यस्सोमोनम इति ललाटादिस्तानेष्वालि॥ भूतिस्माते। अदित्यस्योमोनमः॥ आपोहिष्टेति प्रोक्ष्य॥ आपोहिष्टामयो भुवः॥ यत्ते अग्न इत्यग्नि मुद्वय मित्यादित्यं चोपस्थाय॥ यत्ते अग्ने, उद्वयं तमसः। मनुष्ययज्ञं करिष्य इतिसङ्कल्प्य உ तत्काल प्राप्तोतिधीन् शक्त्या तर्पयेत् - ततो न्तहोमं हुत्वा! स्वयं बन्धुभिस्सह भुक्त्वा पश्चाद्वधूं स्त्रीभिस्सहैकपड्डा भोजयेत्॥ चतुर्थीहोमः तदेवं त्रिरात्रं हविष्यशिनौ ब्रह्मचारिणा धौतवस्त्रव्रत चारिणास्यातां। ततो2परस्यां रात्र्यां चतुर्ध्वामात्मानं पत्नीं चालङ्कृत्य॥ प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य शुभतिधौ (गोत्रां नाम्निं) एनां पत्नीं निषेकेन कर्मणा संस्करिष्यामि॥ इति सङ्कल्स्य (अप.उ) विवाहाग्नावाघारं हुत्वा! अग्निम्परिषिच॥ अदिते नुमन्यस्वः –(४) अग्नेवायवादित्या दित्य वायुवग्ने ग्नेवाय वादित्येति नव प्रायश्चित्तानि व्याहृतीश्चाज्येन जुहुयात्॥ 200 Scanned with CamScanner 10 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अग्ने वाय वादित्या दौत्यवाय वग्ने ग्नेवाय वादित्य॥ भूस्स्वाहा(+) अथ वधूमूर्नि स्वर्णं निधाय भूर्भगमित्यादि चतुर्भिर्मनैस्रु वेणाज्यमादाय मूर्नि जुहुयात्॥ भूर्भगन्त्वयि जुहोमिस्वाहा! भुवो यशस्त्वयिजुहोमिस्वाहा। सुवश्रियस्त्वयि जुहोमिस्वाहा! भूर्भुवस्सुव श्रियस्त्वयि जुहोमि स्वाहा॥ अन्तहोमाने२ग्निं प्रदक्षिणीकृत्य तमग्नि मरण्यामिध्मेवा समारोप्य दमृती व्रतं विसृष्टमित्वाभाष्य चर्मादि त्यजेताम् । बन्धुभिस्सहभुक्त्वा॥ भुक्तवत्यां पत्न्यां वितानादिभिरलङ्कृते सदीपे गृहेतल्पे प्राच्यामु दीच्यांवातामुपवेश्यः सुप्रजास्त्वायेत्युपगमनम् ॥ सुप्रजास्वाय, सुवीर्याय, सन्नाममन इत्यालिङ्गम् । “सन्नाममनस्संहृदयानन्नाभिस्सन्वचा॥ सन्त्वा कामस्ययोक्तेण युज्ञाम्य विमोचनाय॥ इमामनुव्रतेति वधूमुखेक्षणं कुर्यात् ॥ 201 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इमामनुव्रता भव सहचर्या मया भव॥ याते पतिघ्नी तनूजा९र घ्नीं त्वेनाज्करोमि। शिवा त्वं मह्यामेधि क्षुरपविजा९रेभ्यः • यद्यपिनिषेककर्मणि सूत्रकारैः॥ अभीष्ट्वा पञ्चशाखेनेतियोनि मभिमृश्यः अभीष्ट्वापञ्चशाभेति शिवेनाभित्वाष्ठावत॥ सहसरेण यशस्विना हस्तेना भिमृशामसि। सुप्रजास्त्वायेत्युपगच्चेत् सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय सन्नाममन इत्यालिङ्गनम् सन्नाममनः स्संहृदयासन्नाभिस्सन्त्वचा। सन्त्वाकामस्य योक्रेणयु इम्य मोचनाय। मधुहॆन्मद्विदमिति मैधुनं कुर्वीत मधु हॆन्मध्विदं मधु जिह्वातो भवतमश्विना मुखेमे सारसं मधुमत्सु संवदनं कृतम्। चाक्रवाकं संवननं यन्नदीभ्य उ दाहृतम् यद्युक्तादेवगन्दर्वौतेन संवनिनौ स्वः। इत्येकं पक्षमुक्त्वापश्चात् सुप्रजास्वा येत्यु पगमनं। सन्नाममन इत्यालिङ्गनं इमामनु प्रतेत् वधूमुखेक्षण मित्येक इत्येत तृक्षान्तरत्वेन प्रतिपादितं। तथापिद्वितीयपक्ष एव मुख्यो नुय इति श्रीनिवासाध्वरीन्टैः प्रतिपादितं तधा हि दीक्षितीये - वृद्धां वर्थ्यां सुवृत्तान्त तापत्यानु पुष्पिणीम् । कन्यां च बहुपुत्रां च वज येन्मुच्यते भया दिति (मैधुनस्य) कन्यायमशक्यत्वा दनुचितत्वात् । 202 Scanned with CamScanner 1 18 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका वधूगृहप्रवेशः ततस्सम्प्रवाहारयन्त्विति वधूंयानमारोप्य॥ सम्प्रवाहारयन्तु…. आविशस्तु। सम्प्रवाहारयन्तु सपशूनृद्धदेवताः। सोष्मणासूक्ष्मभि रचि=भि शुद्भिःः सज्योतिषाज्योतिभि रातन्वानाय इदं विश्वमपाट्लु-। यद्रुद्रो देवगनर्वा स्संयुक्ता स्तपसासंव्ययन्तो यजमानाः स्वैरम्पतन्ति सुकृतं वदन्ति स्वादण्णाद्रयिक्षमादधानाःः अस्माकं शत्रून दुःखाक्रोधयन्त वरुन्दमानाः। वसन्तस्सुकृतमाविशन्तु। स्सुखमिहयन्तः। समंवध्वेत्यारोपितमग्निं गृहीत्वा॥ समं वथ्वासहः स्वग्रामं नीत्वा!! समंवध्वासहवससहाग्ने सहमया सहदेवॆ रोषधीभिः सहभूत्यै क्षतयो नित्वमेव भार्यात्वहेतुरित्यभिप्रायेण मन्रजपरूपेण नङ्गमनमुक्त्वा तत्राप्राश्रङ्यपक्षान्त रेणोवपादयति “सुप्रजास्वायेत्युपगमनं सन्नाममन इत्यालिङ्गन मिमाय नुप्रतेति वधूमुभेक्षण मित्येके” इति अयमेवमुख्याध९ः इति, श्री. गृह्यः वधूगृहे चतुधी चेत्परेद्युस्स्वगृहं पुनः प्रविश्य पूर्ववत्थत्वा पुण्याहं, भोजयेद्द्विजान् साच नित्यंशुचिश्चाग्नि भर्तृशु श्रूणं चरेत्॥ इति ॥ 203 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका स्सहरय्या सहाद्भुताभिः। सहवारोग्यणवा सर्वमेध सहस्माभि सहभोगैरेधय। सहस्माकम्पशूनामृद्भिः सहपुत्रैस्सहमोदैः प्रमोदय ध्वम् सब्रह्मा ब्रह्मनिष्ठा ष्लो ब्रह्म भूतो ब्रह्मवादीभमेह॥ “संशास्त्रि दक्षिणं पादमग्रेतिहरदेहळीं माधिष्ठाः॥” इत्यावसधे प्रविश्य पुण्याहं वाचयित्वा औपासनवैश्वदेवाने बन्धुभिस्सहभुक्त्वा कन्यायै प्रतिव्रताधर्माण्याचक्षेत॥ पथिकृते स्वाहेति प्रायश्चित्ती हुत्वा पूर्व विदात्र हाज्जुहोति औपासने. जस्रे वर्तमाने त्र्यहे होमे विच्चिन्ने पतिरेकोपवासं कृत्वा तुत्पुनराधानङ्करोति। सद्योनुतेक्षिप्रन्त्र्यहाभ्यन्तरेखग्निन्ध्यात्वा तद्भस्मायन्तॆयोनिरीति समिधमारोप्योद्बुध्यस्वेतिलौकिकाग्नौ समिधं निधाय पूर्ववत्रायश्चित्तं हुत्वा नित्यं जुहुयात्। अनुगते त्र्यहे2 तीते_ न्याग्निना2 पि संसर्गे च पत्नी प्राजापत्यं पादकृच्छं वा पतिरेकोपवासङ्कृत्वा पुनराधानं कुर्यात् ॥ १९॥ औपासनन्धार्यं कर्तुमशक्ति ध्वानं गमिषन् वाप्ययन्तो योनिरित्यरण्यां समारोप्यपुन जातवेद इत्यहरहम९ दित्वा जुहुयात्। अथवा याते अग्न इत्यात्मन्युपावरोहेति समिधिवा समारोप्य तेनैव लौकिकाग्ना वारोप्य जुहुयात्। समारोपणे कृते होमे विच्चिन्ने पूर्वत त्रायश्चित्त माद्वाद शाहाज्ञु होति। द्वादशाहेविच्छिन्ने पुनराधनम्। मासे विच्छिन्ने प्राजापत्यम्। षाण्मासे चान्रायणम्। संवत्सरे प्राजापत्यं तप्तकृच्छञ्चाव्रायणं चरित्वातद्रव्यं ब्राह्मणेभ्योदत्वा पुनराधानं कुर्यात् अग्नौ त्यक्ते 204 1 100 Scanned with CamScanner 1006 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका भ्रूणहा भवति। पर्वणि पर्वणि स्तालीपाकः प्रसिद्धः। एवमौपासनं हुत्वापञ्चमहा यज्ञान्करोति॥ १९॥ ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्ञोभूतयज्ञो मनुष्य यज्ञश्छेति पञ्च महायज्ञाः। सावित्रिपूर्वं नित्यमिषेत्वोज्वे = त्वादि यधाकामं नैमित्तिके सावित्रीपूर्वै द्वादशसूर्तॆरग्निमीळिषेत्वोजे Fत्वा 2ग्न आयाहिशन्नोदेवी रितिचतुर्वेदादि मनैर्वा स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः पक्वेनान्नेन वैश्वदेवेन देवेभ्यो होमो देवयज्ञः पितृभ्यो बलिहरणं पितृयज्ञः भूतेभ्योबलि दानं भूतयज्ञः। अतिधिभ्यो भ्यागते भ्यो 2न्न प्रदानं मनुष्ययज्ञः। गृहस्थोयत्पक्वम्भुण्णित तेन भोक्ष्यन्नभोक्ष्यन्वां पिस्वगृहेतस्मिन्नौ पासनाग्नौ लौकिकाग्नौ वासायं प्रातर्वैश्वदेवं जुहुयात्। रात्रावमन्तकं बलिहरणं पत्नीवा करोति। एकाहेवैश्व देवहोमे हीने मनोज्योतिरिति प्रायश्चित्तं हुत्वा वैश्वदेवं जुहुयात्. உ आसुराद्विगुणं गान्दर्वे, गान्धर्वाद्विगुणं राक्षसे, राक्षसाद्द्वि गुणं पैशाचे, प्रायश्चित्तङ्करोति। आसुराद्यैश्शसैः क्षत्रियवैश्या विवाहं कुर्याताम्॥ पूर्वेषामलाभेपरेण। ब्राह्मणेना। सुरगान्दर्वौ चविधिना कर्तव्यावित्येके। होमं हुत्वा राक्षस पैशाचौ चेत्यपरे। अन्यधा कन्यागमन प्रायश्चित्तं करोति॥ षष्ठप्रश्न १२, रजः प्राप्तो कन्यां विवाहेकृते कृच्चं चरित्वा ग्नि माधाय वैष्णवं शतमावर्त्य हुत्वा तां पुनर्विवाहं कुरुते॥ विवाहे होम काले कन्याया रजस्युत्पन्ने तांस्नापयित्या न्यद्वस्त्रं परिधाप्य पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्यमिन्दाहुत्या श्रावितादीन् व्याहृतीश्च 205 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका हुत्वा कमप्रवर्तेत॥ तत्रियापरिसमाप्ते सा वधूरशुचिभ९वति। ज्येष्टेतिष्ठत्यनुजेन विवाहेकृते परिवेत्ता नुजश्चान्द्रयणं चरित्वा परिवित्तिञ्ज्येष्ठं विवाहं कारयित्वा पूर्ववत्रा यश्चित्तं हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्यात्॥ परदेशं गते ज्येष्टे द्वादाशवषे तीते मृतस्येवा कृति दहनादि कम९कृत्वा प्रायश्चित्तं हुत्वा विवाहङ्कुरुते तस्मिन्पुनरागते चानुजः पूर्ववत्करोति। ब्रह्मत्याद्यैः पतितेज्येष्ठी बान्धवसन्निधौ वारिपूणFघट त्यागेनैवतं त्यक्त्वाचान्दायणं चरित्वा विवाहं कुरुते॥ विवाहर्ते वधूगृहा द्विवाहाग्नि मौपासनं वथूञ्च स्वगृहमानी योत्तरस्यां यधोक्ते. ग्नि कुद्देपूर्ववद्बहि९षा खनित्वा प्रादेश मात्राः प्रागन्ताश्चोत्तरान्ता स्तिप्रोलेखाष्षडुल्लिखित्वा प्रोक्ष्यहिरण्य शकलं व्रीहीन्वानिधाय तत्राग्निं निदधाति। सो ग्निनि धार्यः चतुधे F… हन्याग्नेय स्थली पाकं वैश्वदेवं चकुर्यादि त्येके॥ प्राणिग्रहण प्रभृति गृहस्थोपि नित्यं स्नानं सन्ड्योपासनं ब्रह्मयज्ञं चकृत्वा नित्यमग्न्याधानाद्विवाहाग्नावौपासने परिस्तिर्य परिषिच्य सायं प्रातवी हिभिरग्नि होत्रहविषावा होमं जुहुयात्। सायं होमेहीने प्रातरग्नये स्वाहा वैश्वानराय स्वाहेति प्रात होF मे हीने, सायमग्नये स्वाहा॥ पथिकृतेस्वाहेति 206 Scanned with CamScanner 10 04 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका अत्रसूत्रम् (सूत्रं. प्र. 3, खं १) अधातः प्राणिग्रहणम् अस्टौ विवाहाभवन्ति। ब्राह्मोदैवः प्राजपत्य आषअसुरोगान्डर्वो राक्षसः पैशाच इति॥ यदीभि रूपं वृत्त वयस्सम्पन्नमाहूया हयित्वा कन्या लङ्कृता दास्यतेसब्राह्म इति गीयते । உ உ यदृत्विजो यज्ञस्मात्मनो लज्कृत्यकन्यां प्रतिपादयति सदैवः युगपद्धर्मानुवर्तिने स्यातामिति वाचा क नुमान्याग्निकार्यं स्वयं कृत्वा यत्कन्यामह९यित्वा दद्यात् सप्राजापत्यो भवति। यदोमिधुनेनैकेन द्वाभ्यां वा कन्यान्ददाति तमार्षमाचक्षते। यत्कन्यामाभरणमारोप्य शक्त्या बन्धुभ्योधनं दत्वा 2 2 हरते तमासुरमामनन्ति। कामयोगोयदुभयोस्स गान्धर्वः प्रसह्य यत्कन्या हरणं सराक्षसः ॥ सुप्तां प्रमत्तां वारहसि यद्गच्छति सपैशाचो भवति। एतेषां प्रधमे चत्वारस्तोय प्रदान पूर्वकाश्शस्ता ब्राह्मणस्य नेतरॆजघन्याः। यस्मात्रीन् पूर्वां स्त्री नपरानाषीण जातप्षट्पूरान् षडपरान् प्रजापत्येनोढाया जातस्सप्तपूर्वान् सप्तपरान् दैवीसुतो दशपूर्वान् दशापरानात्मानं चैकविंशतिकं ब्राह्मीपुत्रः पावयेदिति, 207 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका (सूत्रं. प्र. शाखं १०) समावर्तनं कृत्वास्नातक व्याहृत्या 2. ग्नावाज्यमापाणिग्रहणान्नि त्यं जुहोति. समावर्तन क्रियाहीने प्राणिग्रहणे कृते चान्दायणं चरित्वां ग्नि मादाय सावित्रिं वैष्णवं ब्राह्म मार्ष माग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा समावर्तनं कृत्या पुनर्विवाहे पूर्ववत्सर्वं कुर्यात्. (सूत्रं. प्र. F.खं. १२) ब्राह्मणो ब्राह्मणीं नग्निकां गौरीं वा कन्यां। क्षत्रियः क्षत्रियां वैश्योवैश्यां वरयेत् अष्टवर्षा दादशमान्नग्निकां रजस्यप्राप्ते दशवषा दाद्वाशादौरीमित्यामनन्ति। समावर्तनङ्कृत्वा विवाहे काले तीते क्रियाहीने 2 प्युपनयनाग्नावा घारं हुत्वा ब्राह्मं वैष्णवमाग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वां गृ्यथणं पुत्राथ९ञ्च ब्राह्मादिषु चतुषु पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात्॥ आसुरादिष्व सत्पुत्रा जायन्ति तस्मादासुरेण गान्दर्वेण विवाहेकृते चान्दायणं चरित्वा ग्नि माधाय ब्राह्मं त्रयस्त्रिंश द्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा ब्राह्मादिष्वेकेन पुनर्विवाहं कुर्यात्. (सूत्रं. प्र. F. खं. १८) त्र्यहे होमे विच्छिन्ने तन्तुन्तन्वन्नि त्याद्यै स्तन्तुमतीवैष्णवञ्जुहुयात् । द्वादशाहेग्ना वौपासने स्थालीपाकं कृत्वा पूर्ववदवकीणFप्रायश्चित्तं जुहोति। प्रवासे ध्वनि परस्य गेहेच भोक्ष्यन् किकाग्नाविन्दनाभावे भस्मां पोह्या ज्गारे. ज्गाराभावे जलेवा जुहोति। अन्नाभावे जलेनैव वैश्वदेवं 208 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका कुर्यात् । वैश्वदेवा नेयत्ने नाति दिमभ्यागतञ्चभोजयति। तयोरागतयोखो Fजनेहीने च वैश्वदेववत्रायश्चित्तङ्करोति। पाणिग्रहण प्रभृति गृहस्थ थर्माण्यनुतिष्टेत चतधीव्रतक्रियाहीने सङ्गमने कृते चान्दायणण्च रित्वां ग्नि मौपासनमाधाय वैष्णवं ब्राह्ममाष माग्नेयं बाहस्पत्यञ्चहुत्वा पुनश्चतुधी होमं कुर्यात्, औपासने स्थालीपाकादीन् पाकयज्ञसंस्थाज्ञहोति. इति श्रीवैखानस सूत्रानुक्रमणिकायां द्वितीयोबागः श्री श्रीनिवासार्पणमस्तु. ililililil 2032 ili/ 209 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका चूणिका स्वस्तिश्री कल्पद्रुम कामगवी चिन्तारत्न निज९रगजादि विस्तारकस्य, देवा शनप्रस्तारकस्य, विविध ग्राह घुम घुम यमाना.. भ्रङ्कष कल्लोलवेल्लितस्य वञ्जुलमञ्जरीकृत फेननवमञ्जरीलालितस्य, गङ्गादि महातरङ्गिणी सङ्गसमुद्भूतमङ्गळभङ्गश्रुङ्गारस्य, सकल गुणा धार पयः पारावारस्य, मध्यप्रदेश्, हारनीहार पटीर कर्पूर प्रभाध गधगायमान धवळद्वीपे, सन्तान सन्ततो द्यान परिवृते, सस्तत्वाता?.. मृतपरिपूरित परिघावलयिते, हिरण्य प्राकार प्रकाशमाने नवरत्न विचित्रित तोरणद्वारशोभित विविधसौधविभ्राजिते वैजयन्तिकान्तिनिरन्तरित नभोमण्डले, दिव्यनगरे, श्रीमति वैकुण्ठे, विष्वक्सेनादि प्रधान किङ्कर मन्दिर सन्दोहविस्तृते दुर्निरीक्ष जयविजयादि द्वारपालकसंरक्षित बहुळजन परिवारस्य बहिरङ्गणचित्रविचित्रित रत्न स्तम्भसहस्रभा स्वत्तेजो विशेषविस्पूर्जित महनीय सभामण्टपमध्यस्थ महासिंहानाधि रूढस्य, दिव्यश्रीवीज्यमान चामरस्य, ब्रह्मेन्दादि त्रयस्त्रिंशत्कोटिदेवता सङ्घात घूणा९यमान सभासन्नि वेशस्यः परितः प्रवर्तित दिव्यर्तनर्तना वलोकन सावधानचतुरस्य, कन्दर्पकोटि सौन्दर्यधुर्यस्य, उत्फुल्लपुण्ड रीक विशाल लोचनस्य, बाहुविटपा विभूतशङ्खचक्रगदा? भयभरितस्य, देवदेवस्य, श्रियः पतेः पुरुषोत्तमस्य, भगवतो नारायणस्य प्रसादेन (अस्मिन्ग्रामे स्थितानां ब्राह्मणा दिचतुर्वर्णाना ंव्याधिचोरदुभि क्षानावृष्टि राजबाधादि सर्वो पद्रवशान्यर्धं 210 दिव्य विलासिनी सहस्र सङ्ख्यशीर्ण वीधिविराजिते, राशिक्य टालण्टे 100 Scanned with CamScanner 00 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इक्षुक्षीरदधि मधु घृत गुडमरीचिजीर कैलालवङ्ग कर्पूर कस्तूरिकां . गुरु श्रीगन्ध मुक्ताहार कनक मणिविद्रुम शुक्लकौशेयकादि शुभद्रव्याणि शोभनकराणि भवेयुः) संवत्सरा यनर्तु मास पक्षतिथि नक्षत्रयोग करण लग्न होराद्रेक्काण नवांश द्वादशांश त्रिंशांश त्रिंशदंशकाः, निरन्तरमनुकूलाः शु भेश्शोभना स्सर्वेग्रहासुनक्षत्राश्शुभै कादशस्तानफल दा वरदास्सुप्रसन्ना स्सुमुहूर्ता भवन्तु. लग्नाष्टकम् (उनयनादौ पाठ्यम्.) विशङ्कटाज्के विहिता धिवासा भर्तुभ=वाब्धिस्खलि तैकतर्तुः पद्मोद्भवा पद्ममुखी प्रसन्ना सदाकुमाराय शुभं तनोतु॥ लक्ष्मीपतिल९ ब्धसमस्थ कामो लावण्यसिन्धु लघुभावबन्धुः आलिङ्गितोङ्गे रमया प्रकामं, सदा॥ مالز त्रय्यन्तचूडामिव शेषशैल मेको2थितिष्ठ=भुवि वेङ्कटाख्यम् वैखानसानां कुलदैवतं स, सदा॥ 211 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका आभूत्क्वचिन्नाभि सरोजरूपा त्वचिन्मुरारे हृदयाङ्ञकोशात् अण्डात्क्वचित्पद्मदलाच्च यो सौ, सदा॥ राजत्क रश्शङ्ख सुदर्शनाभ्यां व्याख्यानमुद्रा वरपुस्तु काभ्याम् अब्जासनान्ता ध्युषितो हयास्य, स्सदा॥ अभ्यर्चयन्ति प्रमुखे “गणानां” त्वेति श्रुतिज्ञा यमुदारभावम् वैकुण्ठ सम्राड्गणमुख्य एष, सदा॥ शमो दमस्सत्य मृतं तपश्च श्रद्धा श्रुतं ब्राह्म महीन मोजः प्रज्ञाच मेथा च दया गुरुणां, सदा॥ निरन्तरा धीतचिरन्तनो क्ति सन्तान सन्तानमहीरुहाणाम् आशीर मोघा विदुषा ममीषां सदा कुमाराय शुभं तनोतु॥ 212 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका मङ्गलाष्टकम् (प्राणिग्रहणादिषु पाठ्यम्) श्रीसाकेतपुरीश्वरे दशरधे पुत्रीयनाम्न्यध्वरे क्षीरान्नं प्रतिपादयत्यथिगतं दिष्ट्या वधूभ्यस्स्वयम् कृत्यान्त्मान मवातरत् क्षितितलेयो सौचतुर्धाहरि स्स श्रीमान् जगदेकमोहनवपुद द्यात्सदा मङ्गलम्॥ गाथेयानुचरो निशाचरवधू प्राणापहर्ता मख त्राता मौनिकळत्रशापहरणो धन्वी धनुर्भञ्जकः प्रीतो मैधिलकन्य कापरिणया दृध्धापसेवी सदा श्रीरामोजमदग्नि जस्मयहरो दद्यात्सदामङ्गलम्। कैकेयीप्रणयेन राज्जिविवशेमातुः प्रियं चिन्तयुन् स्वाच्छन्द्येन सहा नुयात्यवरजेतद्वत्कळत्रे… प्रियः गत्वा रण्यमुपेत्य दाशपतिना सख्यं मुनीन्द्रॆस्सुत श्रीरामः कृतचित्रकूटवसति दद्यात्सदा मङ्गलम्। सोदर्यङ्गुरुविप्रयोगचिकितन्दृष्ट्वात यो भ्यागतं प्रायच्छत्स्वपदार्पणोज्वलतले तस्मैनिजे पादुके ऊहीकृत्य तपस्विरक्षणमधोयो.. वीविशवद्दण्डकां सोमं पञ्चवटीतटी मधिवासन् द्यात्सदा मङ्गलम् ॥ 213 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका आश्रुत्यां… वनमाशरार्दित मुनिव्रातस्य धृत्वाधनु ह त्वा तत्र खरादिराक्षसगणं कृत्वा भयां दण्डकां भ्रान्त्वा हेममृगार्धधीहृतवधूदृष्ट्वा विपन्नन्द्विजं तन्निहणृत्यदनुं चयः प्रमुमुदद्यात्सदा मङ्गलम् ॥ अन्विष्यन् श्रमणीन्तया 29श्रमप देसम्पूजितस्सादरं सुग्रीवेण समागतो हनुमता हत्वा कपिं वालिनम् किष्किन्धाम्प्रति पाद्यमित्रमणये ज्ञात्वा मरुत्सूनुना सीतावृत्ति मदान्मुदंस भगवान् दद्यात्य्स दामङ्गलम् ॥ सेतु मपां विधौ कपिवरैरुद्ध्वा ध लङ्कापुरीं हत्वा रावणमाहवे निजवधूहर्तारमाप्त्या प्रियाम् लङ्कायाञ्च विभीषणस्य कुतुकात्कृत्वा भिषेकं पुनः पूतां यो वनितामवाप दहना द्दद्यात्सदा मङ्गलम्. ॥ सीतालक्ष्मण सङ्गतः प्रमुदितै श्शाखामृगैनैर् ऋतै रध्यारुह्य विमानरूपममलं श्रीपुष्प काख्यं ततः गत्वा स्वां नगरीं निजैःपरिवृतो राज्ये भिषिक्तः प्रजा यो वीद्रामविभुश्चि रायसहरिदद्यात्सदामङ्गलम् 214 Scanned with CamScanner 15 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका मङ्गलाष्टकम् (दशावतारसम्बन्धि) श्रीकण्ठाम्बुज सम्भवादिविनुत श्शान्तो2 च्युत श्शाश्वत स्सम्पुल्लामलपुण्डरीक नयनः पुण्यः पुराणः पुमान् लोकेश श्रुतिचोर सोमकहरो मत्स्यावतारो हरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ सप्तद्वीपकुलाचलेन्द जलधिस्तोमा भिसङ्क्रा न्तभू भारा22 लीढफणीन्द्रमन्दरधरो मन्दार मालाञ्चितः भावज्ञो बहुचक्रलाञ्छिततनुः कूर्मावतारोहरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम् ॥ लीलालोडित सर्वसागरजल स्सम्पूर्ण चन्द्र प्रभो हेमाक्षा सुरखण्डनो धृतगदश्च क्राङ्कितस्सन्ततम् दंष्ट्राग्रोद्धृत मेदिनीभयहरः क्रोडावतारोहरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ कुन्देन्दुस्पटिकि प्रभो बहुभुजो भूषासहस्रोज्ज्वलो दैत्येन्द्रोदरदारणे.. तिनिपुण स्तम्भोद्भवोभीषणः प्रह्लादार्ति हरोदयोनरमृगाकारावतारोहरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ 215 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका धातृक्षाळितपाद पङ्कजयुग स्पोता महाशाम्बरः प्रक्षाळीकृत पादपद्मयुगळो बालो जगज्जीवनः भिक्षार्थी बलिदर्पहा पटुवटुः खर्वा वतारोहरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम् ॥ सद्यःखण्डित राजमण्डल शरीरोद्भूतरक्तापग स्सम्यक्तर्पितपै तृकः पितृवचस्सम्पालने निष्ठितः वेदज्ञोजमदग्नि जः परशुभृद्रामावतारो हरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ राजेन्द्र रणरङ्ग राजविजिता नेकां सुरो भासुरा2 2 कारो रावणकोटि खण्डनपटुः कोदण्डदीक्षा गुरुः सीतेशस्सुरसज्जनावनकरो रामा२ वतारो हरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम् ॥ काळिन्दीबलभेदनो बहुभुजोपेत प्रलम्बासुर प्रध्वंसी मुसलायुधोहलथरो नीलाम्बरो निर्मलः लावण्यामृत रेवतीपतिरसौरामावतारोहरिः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ 216 Scanned with CamScanner 7 17 श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका धर्मज्ञस्त्रिपुरा ग्नि दाहविनुतो धर्मोपदेष्टा च्युतः पातिव्रत्यविशेष भञ्जनपरो वेदान्त वेद्यस्सदा दैत्यव्रातविनाशना ति चतुरो बुद्धा वतारो हारि श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ म्लेच्छव्रातविनाशकः कलियुगा ने श्वारि धिरूथो महा मायवी बहुभानुकोटि सदृशोभीमांशुचक्रा2__ युधः यस्सञ्ज्जीकृतकल्कि रूपविभवो भूमौभविष्यं स्वयः श्रीमान् सिंहगिरीश्वरः करुणया दद्यात्सदा मङ्गळम्॥ महासङ्कल्पः अध भगवतो महापुरुषस्य श्रीमदादि नारायणस्य अचिन्त्या परिमितशक्त्या ब्रियमाणस्य महाजलौघस्यमध्ये परिभ्रममाणाना मनेककोटि प्रबह्मज्ञाना मेकतमे, अप्तेजो वाय्वाकाशाहङ्कारमह दव्यक्ताख्य सप्तावरणैरावृते स्मिन्महति ब्रह्माणे, आधारशक्ति श्रीवराहकूर्मानन्ताष्ट दिग्गजो परिप्रतिष्ठितानां, अतल वितल सुतल तलातल रसातलमहातल पाताळाख्य सप्तलोकानामूध९्वभागे, भूलोके भुवलो क सुवलोFक महालोकाक जनोलोकतपोलोक सत्यलोकाख्यषल्लो काना मधोभागे महानाळाय मानस्य फणिराजस्य शेषस्यसहस्रफणा मणिमण्डलमण्णिते ऐरावत पुण्डरीक वामन कुमुदाञ्जन पुष्पदन्त 217 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सार्वभौम सुप्रतीकाख्याष्टदिग्धन्ति शुण्णादणोत्तम्भिते, अमरावती तेजोवती संयमनी रक्षोपती सिन्धुमती गन्धवत्यलकावती यशोवती त्यष्टदेवपुरी विराजिते। इन्द्राग्नि यम निरृति वरुण वायु कुबेरेशानाख्याष्ट लोक पालक परिपालिते, लोका लोकाचल वलयिते लवणेक्षुसुरासर्पिद९धिक्षीर शाक शुद्धोदकाख्यसप्राणFव परिवृते जम्बू प्लक्षशाल्मलि कुशक्रौञ्च शाक पुष्कराख्य सप्तद्वीपदीपिते महेन्द्र मलय सह्यशुक्ति मदृक्षवद्विन्ध्य पारीयात्राख्य सप्तकुलपर्वत विराजिते, भारत किम्पुरुष हरीळावृत भद्राश्व केतुमालकहिरण्य रमणक कुरुवषाणाख्य नववषाणां मध्ये भरतवषे९इन्द्रकशेरु ताम्रगभस्ति पुन्नाग गन्धर्व सौम्यवरुण भरताख्य नवखण्डानां मध्ये, भरतखण्डे, महानरोरुहाकार पञ्चाशत्कोटियोजन विस्तीण९भूमण्डले, लक्षयोजन विस्तीर्ण जम्बूद्वीपे दण्डकारिण्ये, प्रजापतिक्षेत्रे, कर्मभूमौ, अवन्तिकुरुक्षेत्रादि समभूमध्य रेखायाः पूर्वदिग्भागे, मेरोदक्षिणदिग्भागे श्रीरङ्गसोत्तरदेशे, महानद्यो र्मध्यदेशे, सत्यव्रतक्षेत्रे, सकलदेवता सन्निधौ सकलजगत्प्रष्टुः पराथFद्वय जीविनो ब्रह्मणोद्वितीयपराथे प्रधमव षेणप्रधमपक्षेण प्रधमे 2 हनि द्वितीययामे त्रयोदश घटिका द्विचत्वारिंश द्विघटिकासु गतासु, तृतीयमुहूर्ते प्रधम प्राणायामकाले पुरुहूतनामधे येन्द्रसमये, पाथि९व कूर्मप्रळयानन्त । श्वेतवराहा ब्राह्म सावित्राख्य सप्तकल्पानां मध्ये, पञ्चमे 218 Scanned with CamScanner 19
  • धर्मसावणि, दक्षसावणि, रुद्रपावत, ब्रह्म, श्री वैखानस सूत्रा 2नु क्रमणिका इन्द्रसाव०डि. श्वेतवराहकल्पे, स्वायं भुवस्वा रोचिषोत्तम तामस रैवत चाक्षुषवैवस्वत सूर्यसावणिगा वेद सावण्या ख्य चतुदकाशमन्वन्त
  1. राणाम्मध्ये, सप्तमेवैवस्वत मन्वन्तरे तत्रिक सप्ततिमहायुगानां, सप्तविंशति महायुगेष्वतीतेषुतदुपर्यष्टा विंशतितमे, महायुगे, अष्टाविंशति सहस्रान्वितसप्तदश लक्षा कृतयुगे याते, षण्णवति सहस्रान्वितद्वादशलक्षाब्दे, त्रेतायुगेयते, चतुष्षष्टि सहस्रान्विताष्ट लक्षाब्दे द्वापरयुगे याते, द्वात्रिंशत्सहस्रान्वित चातुर्लक्षाब्देवर्तमाने कलियुगे, प्रधमपादे, युद्धिष्ठिर विक्रमार्क शालिवाहन विजयाभिनन्दन नागाजुFन कल्किभूपाख्य षट्चकानां मध्येतृतीये शालिवाहनशके, अस्मिन्दे शे वर्तमान व्यावहारिक चान्द्र मानेन प्रभवादिषष्टि संवत्सराणां मध्ये 17 मासे पक्षे– तिधौ 17 वासरे 11 11 संवत्सरे – अयने नक्षत्रे योगे करणे मुहूर्ते, मम अनेकजन्मसु इहजन्मनिचे तत्क्षणपर्यन्तं बाल्ययौवन कौमार वाधि९केषु रहसिप्रकाशेच आवृत्तानावृत्त महापातकादि समस्त दुरितक्षयाथFO, दशपूर्वेषां दशापरेषां मद्वंश्यानां मातृवंश्य नां सर्वेषां पित्रूणां कुम्भीपाक लोहितधामातपसङ्घात कालसूत्रादि विविधेब्यो महाघोरेभ्यो, नरकेभ्यःउत्तीर्य तिलैस्सूर्य मण्डल पर्यन्तं, कृतराशेर्वष सहस्रावसाने एकैक तिलापकर्षण क्रमेण सर्वराश्यपकर्षण सम्मितकाले 219 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका L श्रीहरिलोकेनिवाससिद्ध्यथणं, यवैश्चन्द्र मण्डलपर्यन्तं कृतराशेर्वष सहस्रावसाने एकैक यवापकर्षण क्रमेण सर्वराश्यपकषण सम्मितकाले आदित्यलोके निवाससिद्ध्यध९ं, गङ्गावालु काभिस्सप्तषि मणल पर्यन्तङ्कृतराशेर्वषण सहास्रावसाने एकैक वालुकपकषण क्रमेण सर्वराश्यपकषण सम्मित कालेब्रह्मलोके निवास सिद्ध्यध९ं, माषैध्रुव मण्णल पर्यन्तं कृत राशेर्वषण सहस्राव साने एकैक माषापकर्षण क्रमेण सर्वराश्यपकर्षण सम्मितकाले ध्रुवलोके निवाससिद्ध्यध९ं, गोलोमभिन९क्षत्र मण्डल पर्यन्तं कृतराशेर्वष सहस्रावसाने एकैकलोमापकर्षण क्रमेण सर्वराश्य प्रकर्षण सम्मित काले गोलोके निवाससिद्ध्यध९ं, त्रिगुणी कृताग्निष्टोमातिरात्राप्तोर्याम सॊन्तपन वाजपेय पौण्डरी काश्वमेधादि शतक्रतुपुण्यफलावाप्त्यध९ं आमोद, प्रमोद सम्मोद वैकुण्ठाख्य लोकेषु, सालोक्य सामीप्य सारूप्य सायुज्यमिति चतुर्विधमोक्ष फलसिद्ध्यधरां, अस्य देवदेवस्य भगवतो नारायणस्य पुरव्यूहविभ वान्तर्याम्यचा स्वरूप रूपगुण विभवैश्व र्यादिनिरूपक श्रीविखनोमुनीन्द्र मतानुसारिबिर्मन्वादिभि भृग्वादि भिर्ववसिष्ठादिभि=दि व्यमहषिकाभि रुक्तगृह्य धर्मशास्त्र पुराणेतिहास प्रतिपादित कन्यादान कल्पोक्त सम्पूर्ण सकल फलावाप्त्यधणं, कन्यादानं करिष्ये! 220 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका दम्पत्योरनुग्रहः श्रीलक्ष्मीवल्लभा_रम्बां विखनोमुनि मध्यमाम् अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्दे गुरुपरम्प राम्॥ महध्ब्यो नमः। स्वामिनः स्वस्ति मन्तार्धास्सफलास्सन्त्विति तत्र भवन्तश्र्मीमन्तो _ नुगृहन्तु॥ १॥ अनयोर्धम्पत्योर्वेदोक्तं दीघनामा युष्यं भूयादिति तत्र भवन्तश्री मन्तोमहान्तो 2 नुगृहन्तु॥२॥ अद्यानुष्टिते वैवाहिके शुभकर्मणि सम्भवत्यपि मन्त्रलोपे तन्त्रलोपे द्रव्यलोपे सर्वंसाङ्गं यधान्याय मनुष्टितं भूयादिति तत्रभवन्तश्री मन्तो महोन्तो नुगृष्णनु ॥3॥ உ अनयोर्दम्पत्यो र्लक्ष्मीनारायण योर्योग इव योगोभूयादिति तत्र भवन्त– ॥४॥ इमौदम्पती अरुन्दती वसिष्ठाविव सकलधर्मकर्माचरणा भूयास्तामिति तत्रIFI इमौ दम्पती पुरन्दरप्रभृति विबुथबृन्दवन्दित नित्यानपेत लक्ष्मीसमेत सकलचराचरजगन्निर्माण धुरीण विखनो विखनस वैखानस विरिञ्चादि 221 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा 2 नु क्रमणिका पदव्य पदेश्य चतुरानस प्रभव नाभिविवर श्रीमन्नारायण दिव्य चरणार विन्दनिष्यन्दमानदिव्यामृत कदम्बकास्वादन तत्परभ्रमद्भ मरायमाणनिजान्तः करणा अस्तोकपरिमळस्तम्ब कस्तूरिकादिवस्तु विशेषविस्तार विनयनैपुण्य विलाससम्मेळनौ सन्ततं शुभैकादशस्तान फलदान 2 भिमुखदिवाकरमुखा शेष ग्रहा 2 नुकूल्य समृद्ध निखिलमनोर धौच भूयास्थामिति तत्रःः। इमौ दम्पती निलिम्पककुतुक सम्पादक दण्डनवन चन्दनतरु चम्पकचाम्पेय पुल्लहल्ल मागधी शितभीरु शतप्रास शेफालिका नवमल्लिका वकुळ कुटज मालती पारिजात नीलोत्पलादि सुमनस्सन्दोहभास मनामन्देन्देवर निष्यन्दमान मधुभराह्लादतुन्दिल दीर्घाका शतरिरंसु कलहंससदवतंस युवजनकुतुकतितांसु कुतुकभर चटपट रटित विघटित विकटतटगरु दधिकमधुररुत कनक कमल जठर पटतट लुठ दविरल विटपिगृह कुहर विहरमाण गीर्वाणचारण सिद्धगन्धर्व विद्याधर मिधुन पर्वानुपर्व बिब्बोकदम्ब रविडम्बित कल्पिताच भूयास्थामिति तत्र I८ इमौदमृती श्रीमत्समस्त सभ्यसभास्थारित प्रशस्तसौजन्य सौभाग्य सौलभ्य धैर्य शौर्यौदार्य गाम्भीर्य चातुर्य माधुर्यानवधिकैश्वर्य कृतपूर्वानवद्यविद्या सङ्गीत साहित्य प्रावीण्य वै चक्षण्य दाक्षिण्य 222 118 Scanned with CamScanner 118 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका शम दम नय विनय विवेक आयुष्कार पौष्कल्याद्यखिलभोग्यविशिष्टा नेक पुत्रपौत्र समृद्धि मन्ता च भूयास्थामिति तत्र । इमौ दम्पती अम्भोभवन भव शतमखमुख निखलमख भुगधिपति फणिफणामणि किरणकोटिरकोटि सङ्घट्टन पुङ्खानुपुङ्ख निर्जरतेजः पुञ्ज नीराजमान शोभा विभ्राजमान परमपद नायक दिव्यश्रीचरणारविद्दां मन्दा2 2 नन्द सन्दोहास्वादन लम्पट चञ्चरीक कायमाणनिजान्तः करणा भूयास्थामितीतत्र… ।१०॥ इमौ दम्पती सन्ध्या समय सुसम्भ्राम्यमाण शिवजटाटवी घुम घुमायमान सर्वाहि नीकल्लोल लीलावद्वावदूक व्यूह वाग्निजृम्भणा घटितपृथुल विविधमाणिक्यमञ्जरीखचित मञ्जीर पुञ्जितचरणाच भूयास्थामिति तत्र… ११ इमौदम्पती तेजस्विनावो जस्विनौ यशस्विनौ वर्चस्विनौ बोधायनौ श्रीधारिणा मेधाविनौ प्राभाविनौ पूर्णात्मकामौ चिर्णानुलोमौ तीर्णानुभावौ जीर्णात्मनामौ प्रकलितजापौ विकलिततापौ प्रकटितक्षेमौ विघटितक्षामौ सुमन्त्रसं देवका विमन्त्रवै देशिकौपूजित रमानिवासौश्रीजित धनेशवासौ पराकृतामयौ निराकृत व्ययौ ऊरीकृतसत्क ृत्या दूरीकृतदुष्कृत्या च भूयास्थामिति तत्र… १२ च 223 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका इमौ दम्पती शर्मसुन्दरौ कर्मबन्धुरौ भर्ममन्दिरौ धर्मचन्दिरौ शु भगुण ब्रंहिष्ठा निगमगरिष्ठा महिम स्पेष्ठा महितश्रेष्ठा तजितरागा वजि९तरोगा न्यक्कृतक्रोधौ सक्तोत्सेधौ धूनुतद्रोहू धुतसम्मोहौ प्राप्तप्रसादौ दीप्त प्रमोदौ विधूतलो भौविशौषलाभौच भूयास्तामितित त्र…. १३ इमौदम्पती विनीत वेषौ व्यपेतरोषा महीयांसौ विद्वांसौ श्रेयांसौ भूयांसौ सदसि ज्यायांसौ सुहृदिप्रेयांसौ समिति स्थेयांसौ पयसिच वषीयांसौ लोचनद्राघीयांसौ लोचित क्षपीयांसौ सौजन्यस्थवीयांसौ दौर्जन्यदवीयांसौ अविनय लघीयांसौ विनयगरीयांसौ विगुणतनीयांसौ विबेधकनी यांसौ वीरहयवीयांसौ विहितवरीयांसौ च भूयास्थामिति तत्र.. इमौ दम्पती लक्ष्मीनारायणाविव सर्वलक्षणविचक्षणा सलक्षणा सुदक्षिणा भारतीब्रह्मणाविव विचित्रकर्म निर्माणा लङ्कर्मिणा सहधर्माणा श्रितमर्माणा शाङ्करी चन्द्रशेखराविव सन्ततसंश्लेषाञ्छनौ सर्वमङ्गळां चनौ सकलसुखासनौ रक्षितापन्नौ शचीपुरन्दराविव समधिगतदिव्यभोगा समुद्गतानुरागौ बुधानुयोगा रोहिणि चन्द्रमसाविवौ सकलकलाविलासौ सहजातिभासौ सहितसौम्यहासौ जानकीरघुनायकाविव परपुरुष परदारसहोदरौ बहुभूतवात्सल्य सहोदरौ परिभूतमात्सर्य 224 116 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका सहोदरौ अरुन्धतिवसिष्ठाविव संशितव्रता सशमद्योता वंशोद्योतौ शान्तरृश्यश्रुङ्गाविव सम्प्रार्धित समागमौ सम्मोदि तसमागमौ रतिकुसुमशराविवातिसुन्दरौ रतिबन्धुरौ मतिमन्धरौ रुक्मिणि श्रीकृष्णाविव वसुदेवामूलॆ वरवत्सजालौ वसुमत्कुचेलौच भूया स्थामिति तत्र १४ इमौदम्पती सन्त सन्तुष्ठा नकिष्ठा नारि निष्णा नोदुष्टो नोरुपौ श्रीजुष्ठा धीजुष्ठा अतिधृष्टा वतिहृष्टा बहुदृष्टा बहुशिष्ट्ला बहुपुत्रा बहुमित्रा सच्चरित्रा बहुधान्यौ बहुमान्यौ वदान्यौ मूर्खन्यौ महान्ता श्रीमन्ता युक्ति मक्ता शक्ति मन्ता, भक्ति मन्त्रक्ति मस्त् मधुर सम्भाषणा महितसंशेषणा मद कधादैषणा मदनसद्भूषणा सुवर्णजल्पौ सुवर्णतल्पौ देवकल्पा वृषिकल्पा विचित्रवि विधां कल्पौ वितरणजितकल्पौ सिद्धसङ्कल्पौच भूयास्तामि ततत्र १९ ता अनयोर्धम्पत्योः वेदोक्तायुष्याभिवृद्धि ररोगधृढगात्र ता अपरिमित धनधान्य समृद्धि रविच्छिन्न बहुक्षीरबहुळमृता सारमृष्टान्न समृद्धि रवारितान्न सम्पत्तिरनुपमपशुपुत्रमित्रकळत्र सम्पत्ति रनेक सुजन सम्पतिश्च भूयादिति तत्र १७सत्या ह्येता अशिषस्पन्तुसमस्त सन्मङ्गळानि सन्तु. 225 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका वटोराशीर्वादः अयं कुमारः कृतोपनयनशुभकर्मा पुराणादिषु व्यासइव व्याकरणेषु पाणिनिरिव तर्केषु कणादइव, पूर्वमीमांसायं भाट्ट प्रभाकराविव, उत्तरमीमांसायां श्रीमद्भगवत्सर्वतन्तस्वतन्द्रश्री श्रीनिवासमखि वेदन्तदेशिकइव, साङ्ख्यशास्त्रे कपिल इव, ज्योतिश्शास्त्रे बृहस्पतिरिव, न्यायदश ९ने गौतमि इव, बाहटे धन्वन्तरिरिव, काव्ये वाल्मीकिरिव, शुक इवतत्त्वज्ञाने, भगवद्भक्ता प्रह्लाद इव, जलधिरिवा क्षोभ्यः हिमवानि वा प्रकम्प्यः, सोम इवसौम्यः, मार्ताण्ड इव तेजस्वीमहाविष्णुरिन महायशाः, कुबेरइव धनाढ्यः, पुरुहूतइव महासत्त्वः, हरिश्चन्द्रइव सत्यवाक्, सौभरिरिव सन्ततसन्य मानसन्तानः माक९ण्डेय इव दीघा युः सन्ततै कादशस्थान फलप्रदानाभिमुख दिवाकरमुखा१_शेषग्रहा नुकूल्य समृद्धनिखिल मनोरधः शारद पूर्णचन्द्र इवाह्लादकरः, यावज्जीव मरोगदृढगात्रः पूर्वपूर्वाधिक गुणोत्तरकल्याण परम्परानिदान भूतश्च भूयादिति तत्र अयं कुमारः अहरहरनु वेलं कर्तव्यप्रातस्स्नान सन्ध्योपासन गायत्रीजपदेवषि Fतर्पण ब्रह्मयज्ञ समिदाधान गुरुशुश्रूषा वेदा 2 नुवचना 2 गीता वर्तन भैक्षचर्या गुरुनि वेदनादिस्वाश्रमधर्मनित्या 9 सक्तो भूयादिति तत्र २ 1 226 Scanned with CamScanner 4 श्री वैखानस सूत्रा नु क्रमणिका तुल्यकुलशील वयोवृत्त चातुर्यौ दार्य सौन्दर्य भक्ति श्रद्धाविनय नयदाक्ष्यदाक्षिण्यादि लक्षण लक्षित सकलभूषण भूषित मन्दहसित विकसित मुखारविन्द स्वच्छायानु वर्तिकन्यकामणि पाणिग्रहणाहो भूयादिति तत्र 3सत्याह्येता अशिषस्सन्तु. समस्त सन्मङ्गळानिभवन्तु. कुमार्या आशीर्वादः इयं कुमारी इन्द्राणिवा_ खिलैश्वर्यवती अदितिरिवा2 ति शयित बहुपुत्रवती सीतेवपति प्रियगुणपती रतिरिवा 2 ति सौन्दर्य भोगवती सरस्वतीव निखिलवाग्विलासवती पार्वती वोत्कृष्टतपश्चर्यालब्ध भर्तृमती लक्ष्मीरिवा खिल सम्पदनिजैश्वर्यभाग्यवतीच भूयादिति तत्र भवन्तश्रीमन्तो महन्तो _ नुगृष्णन्तु. உ सर्वशेषः कालवृष्ट्या नदीतटाकास्सर्वे परिपूर्णाभूयासुरित तत्र–1 गोब्राह्मणेभ्वळ्ळु भम्भवतु देशो 2 यामिति बाधारहीतो स्तु सर्वे जनाः कुशलिनोभवन्तु। अस्मि९गृहेश्री महालक्ष्मी नि९यतावासं कुर्यादिति तत्रः नित्यश्रीनिकात्य मङ्गळं च भवतु। 227 Scanned with CamScanner 228 ETTENERE श्री वैखानस सूत्रा 2… नु क्रमणिका Scanned with CamScanner