१

श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सर्वतस्त्रस्वतस्त्रः भगवदंवसम्भूतः मुनीनामग्रणीर्वि खनाः कृपातरङ्गतेन मनसा स्वभक्ताननुजिघृक्षु- स्वस्यान्तोववासि नां, स्वमतलब्धजनुषा मुपकाराय श्राते स्मार्ते च सूत्राणि प्राणै षीत्, अयमेवमहशयो विखनोमुनिवरस्पूत्रकाराणां प्राधमिक इति स्फुटमेव प्रतीयते अनेकैः प्रमाणवचनैः. तादृशे नित्ये नैमित्तिके च कर्मणि बद्दादराणां यायुजकानां सुबोधाय प्रयोगरूपेण चिननै स्सङ्ग्रधितोयं सूत्रानुक्रमणिका नामको ग्रन्दः तत्र निखिल स्मार्तकर्मणां प्रकृति भूतः सर्वेष्यष्यनुस्यूतः आघारनामको ग्रन्थभागः अयमेवाग्निमुखं, स्थालीपाकः इत्यादिवदैर्व्यवदिशृते आपस्तमाृश्वलाय नाद्यनुयायिभिः अत्रच प्रकृतिभूतमाघारं प्रधानीकृत्य तदङ्गभूत पुण्याहादि सङ्कलितो यमादियो भागः ग्रन्देस्मिन् तत्र तत्रावश्यकानि स्मृत्यादिवचनानि अधैतॄणां सौलभ्याय अनुग्रध्य लघुटिप्पणिरूपेण प्रकाशमुपनीतो विजयतेतराम्. IV Scanned with CamScanner 45 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका श्रीरस्तु श्रीरामचन्द्र परब्रह्मणेनमः श्री मद्विखनस महागुनवे नमः श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका श्री मच्चुभाचल निवासिन मप्रमेयम् श्री भू सनाथ मखिलार्ति हरं दयाळुम् श्री मन्नृकेसरितनुं भगवन्त माद्यम् श्री पुष्टि कीर्तिद महं शरणं प्रपद्ये ॥ श्रीमन् जगज्जनि विवृद्धि लयैकलील श्री पादसेवक समुद्धरणैकशील श्री भूमि मुख्यमहिळा सुविलास लोल श्री वेङ्कटेश परिपाहि कृपालवाल ॥ निजाज्ञ नख चन्रिका प्रशमिता श्रित स्वानर्तसु 2 1 स्थिरान्थ तमसं भवाम्बुधि निमग्न निस्तारकम् मरीचि भृगु कश्यपात्रिमुख सन्नुनी नन्वहम् वदन्ति मखिलागमं विखनसं गुरुं धीमहि ॥ 1 Scanned with CamScanner 3 श्री वैखानस सूत्रान क्रमणिका श्रीमन्सृसिंह गुरुशेखर माश्रयाम श्रीवाजपेय सवदीक्षित पट्टितेन्द्रम् योभाष्यकृ न्मितवचोभि रनल्प मर्दम् सूत्रस्य नःकरुण योपदि देश सर्वम् ॥ परिभाषा 4 हरि- ओम्, यजमानस्सर्वत्र. शुभकर्मारमे. सूत्रोक्त. (ऎ) नित्यनैमित्तिक विधिनास्नात्वा.. (२) धृताहतावस्त्रोत्तरीय- (5) सोर्ध्व पुण्डः (४) बद्धशिखः प्रातस्सनन्यामुपास्य तर्पणं, (A) ब्रह्मयज्ञञ्च कृत्वा,,कृत (६) प्रातर्होमः करिष्यमाणकर्मोप योगिसम्बारान् सम्मृत्यस्वाचार्यं, सभ्या श्चाहूय, पाद्यार्घ्याच मनानि प्रदाय, दर्भाद्याननेषु, प्राङ्मुखानुदङ्मुखा न्वा न यित्वा पुष्पगननाक्षतैरभि पूज्याभिवन्द्य. उ. • सू. स्नार्वा पुण्येहनि संस्कारहोमं जुहु या दि ति विज्ञायते. (नृ) स्नात्वा - पूर्ववत् नित्यनैमित्तिक स्नानं कृत्वा, कर्म कर्ता सर्वत्र पुण्ये - शुभेहनि - दिने संस्कारो निषेकादि तस्यहोम- तं, संस्कारहोमं वक्ष्यमाण विधिनाजुहुयादिति विज्ञायते. २ हेमाद्रौ :- श्लो॥ ईषदौतं नवं श्वेतं सदशं यन्नधारितम् अहतं तद्विजानीयात्सर्वकर्मसु पावनम्॥ 3 मरीचि :- श्री वैखानस सूत्रोक्तानुष्टानं सर्वं समाचर न्नित्य नैमित्तिक काम्यानि कर्माणि सर्वाणूर्ध्व पुज्रं विना जपहुतार्चन ध्यानादीनि नकुर्यात्कुर्यच्चेन्निषुल माधिचारिकं भवती त्यारभ्य ललाट कुक्षि हृदय 2 Scanned with CamScanner 67 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्वयं(ं) पाणी पादौ च दक्षिणादि प्रत्येकं, प्रक्षाळ्य, सदर्भ हस्तो द्विराचम्य, इदं ब्रह्मपुनीमहेति (आ) पवित्रेगृहीत्वा. इदं ब्रह्मपुनीमहे । ब्रह्मापुनात्वित्यनामिकाङ्गुल्योर्निक्लिप्य ब्रह्मा पुनातु । दर्भाद्यासने प्राङ्मुख- उपविश्य, दक्षिणतः पत्नीमुपवेश यित्वा, मया करिष्यमाणस्या (F) स्यकर्मणः प्रारम्भ मुहूर्त स्सुमुहोर्तो स्विति(१०)भवन्तश्री मन्तो महान्तो नुगृह्लान्विति प्रार्थयेत्. (प्रति वाचका-) अयं मुहूर्तस्सु. मुहूर्तोस्तु इति प्रति ब्रूयु-. भगवत्रार्थनम् श्लो॥॥शुक्लान्बुरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् प्रसन्नवदनं ध्याये त्सर्व विघ्नोपशान्तये॥ तदेवलग्नंसुदिनं तदेव ताराबलं चक्रबलं तदेव विद्याबलं दैवबलं तदेवलक्ष्मीपते… स्त्री युगंस्मरामि॥ कणोदरदक्षिणपार्श्व दक्षिणबाहु मध्य कण दक्षिणपार्श्वो दर वामपार्श्व वामबाहु मध्य कण वामपार्श्व पृष्टोर्त्वककुदि केशवादिद्वादशनामभिः प्रणवादि नमोन्त मुच्चर्योर्थ्यपुज्रं कृत्वा पश्चाद्वादशाक्षर मुच्चार्य मूर्त्नि विन्यसेदिति. -311 उपवीतं शिखाबन्ध मूर्त्य पुज्रं विनाकृतम् कौर्मे :- अपवित्रकृतं कर्म विप्रस्य विफलं भवेत् । योन्यत्र कुरुते यत्नं धर्मकार्ये द्विजोत्तमः विहाय सन्या प्रणतिं सयाति नरकायुतम् ॥ 3 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका यत्र योगीश्वरः कृष्णो यत्रपार्थो धनुर्थरः तत्र श्रीर्विजयो भूति र्दृवा नीति र्मति र्मम॥ स्मृते सकल कल्याण भाजनं यत्र जायते पुरुष स्तमजं नित्यं प्रजामि शरणं हरिम्॥ सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषा ममङ्गलम् येषां हृदिस्थो भगवा न्मङ्गळाय तनं हरिः लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराभवः येषामिन्डीवरश्यामो हृदयस्तो जनार्थनः॥ आपदा मपहर्तारं दातारं सर्व सम्पदाम् लोकाभिरामं श्रीरामं भूयोभूयो नमाम्यहम् ॥ यस्य द्विरद वक्राद्याः पारिषद्याः परश्शतम् विघ्नं निघ्नन्ति सततं विष्वक्सेनं तमाश्रये॥ श्रात स्मार्तात्मिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् तस्मै समस्त वेदार्थ विदे विखनसे नमः॥ सूत्राणा मन्यक्लप्तानां नेत्रं यच्च स्थिरीकृतम् सूत्रं वैखानसं वन्डे भगवत्कर्म सूचकम् ॥ नारायणः पिता यस्य माता चापि हरिप्रिया भृग्वादिमुनय श्शिष्यास्तस्मै श्री विखनसे नमः॥ श्री लक्ष्मीनारायणभ्यां नमः। श्रीमते विखनसे नमः भृगु मरीच्यत्रि कश्यपेभ्योनमः॥ ॐ नमस्सदसे नमस्सद सस्पतये नमः स्सखीनाम् पुरोगाणां चक्षुषे, नमो दिवे नमः पृथिव्यै, सप्रधसभाम्मे गोपाय, येच सभ्यास्सभासदः, तानिन्ड्रियावतःकुरु, सर्वमायु रुपासताम्॥ 4 Scanned with CamScanner 8 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सर्वेभ्य श्रीवैष्णवेभ्यो नमः भगवतो बलेन, भगवतो वीर्येण, भगवतस्तेजसा, भगवतः कर्मणा, भगवतानु गृहीतो, भगवतानु ध्यातो, भगवद्ध्यात्वा बगवत्कर्म करिष्यामि तद्भगवाननु मन्यताम् ॥ भूशुद्धि- अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः प्रेत गुह्यकाः येचात्र निवसन्येते देवता भुवि सन्ततम् ॥ अपसर्पन्तु ये भूता ये भूताभुविसंस्थिताः ये भूता विघ्न कर्तार स्पैगच्छन्वाज्ञयाहरेः ॥ आसन मन्तस्य पुथिव्याः मेरु पृष्ठऋषिः, सुतलञ्छन्दः, श्री कूर्मोदेवता, आसने विनियोगः। पृध्वि त्वया धृता लोके देवित्वं विष्णुनाधृता त्वञ्च दारय मान्देवि पवित्रं कुरु चासनम् ॥ अशेष जगदाधार मनन्तं कूर्मंरूपिणम् आसनस्य विशुध्यर्थ मात्मानं तं भजेहरिम् ॥ अं अनन्तासनाय नमः । यं योगासनायनमः। विं विमलासनायनमः। रं कूर्मासनाय नमः (इति भूशुद्धिं कृत्वा) दक्ष्– श्लो॥ सन्ह्या हीनो शुचिर्नित्य मनर्हस्सर्व कर्मसु यदस्य त्कुरुते कर्म नतस्य फलमश्नुते । इति ॥

• सूत्रेषष्ठ प्रश्ने :- नान् वॆमितिके Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सभ्यल्पः द्विराचम्य (ऎं) त्रि- प्राणानायम्य (ऎं) दक्षिण जानुनि वाम हस्त मुत्तानं कृत्वा, तदङ्गुष्ठ तर्जन्योर्मध्ये अवाचीनस्य दक्षिण पाणे रङ्गुष्ठ रहिता शत्रप्रोज्ञुलीर्न्यस्य, दक्षिणाङ्गुष्टेनवामाङ्गष्ठं परिवेष्ट्य (१३) हरि- ॐ (इत्युपक्रम्य) श्री महाविष्णो राज्ञया प्रवर्तमानस्याद्यब्रह्मणः, द्वितीय परार्धे, श्वेत वराहकल्पे वैवस्वत मन्वन्तरे, कलियुगे, प्रथमपादे, जम्बूद्वीपे, भरतवर्षे, भरतखड्डे, मेरोर्द ६ अर्चनानवनीते :- श्लो॥ जॆपासन निहीनस्तु द्विजशूद्रसमो भवेत् औपासन विहीनश्चे द्विधुर- परिकीर्तितः ॥इति ॥ सायम्प्रातश्चाग्नि कार्यं यथाशक्ति जितेन्रिय- कुर्या त्प्रतिदिनं पर्डी ब्रह्मयज्ञञ्च तर्पणम् ॥ सूत्रेषष्टप्रश्ने– उपनयन प्रभृति ब्रह्माचारी पूर्ववत्स्नात्वासन्या मदित्यं चोपस्थाय तर्पणं ब्रह्मयज्ञञ्च कृत्या, सायम्प्रात रासमावर्तना न्नित्य मग्नौ समिद्भिर्जुहुयात् इत्यारभ्य, सप्तरात्रं हीने नित्य कर्मण्य वकीर्णोभवतीति. ७ भरद्वाज :- € आत्रिः ॥ जक्षान्तं जानुपर्यन्तमपिवा चरणद्वयम् कूर्परान्तं करौ सम्यक् क्षाळये त्प्रधमं बुधः॥ उपविश्य शुचौदेशे प्राङुभो ब्रह्मसूत्रदृत्. बद्दचूड- शुचौदेश प्राङ्मुखो ब्रह्मसूत्रधृत् बद्दचूडः कुशकरो द्विज शुचिरुपस्पृशेत् ॥ इति॥ उभाभ्यामिति हस्ताभ्यां विप्रेर्धर्भ पवित्रके. धारणीयेत् प्रयत्नेन ब्रह्मग्रस्धि समन्विते ॥इति । 6 Scanned with CamScanner 141 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका दक्षिण दिग्भागे, श्रीवेङ्कटाचला दुत्तर प्रदेश्, “महानद्यो” र्मध्यदेशे अस्मिन्गृहे, भगवद्भागवताचार्याणां सन्निधौ अस्मिन् वर्तमाने, व्यावहारिक चान्द्र (सौर) मानेन संवत्सरे अयने, ऋतौ, मासे, पक्षे, वासर युक्तायां नक्षत्रयुक्तायां शुभयोग शुभकरण विशिष्टायां अस्यां शुभतिता गोत्रस्य शर्मणोमम, एतदर्थमिदं कर्म करिष्मे, तदङ्गत्वेन तदादौ शुध्यर्थं वृध्यर्धं शास्त्वर्थ मभ्युदयार्थञ्च सुपुण्याहं करिष्यन्नादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्थं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (इतिसङ्कल्प्य) अप - उपस्पृश्य. १ करिष्यमाणस्यास्य कर्मण इत्यत्र गोत्रस्य शर्मणः कुमारस्य (गोत्राया- नाम्न्याः कुमार्याः) नामकरण कर्मणः इत्यादि गर्भसंस्कारेषु - गोत्रायाः नाम्न्याः मम धर्मपत्न्याः गर्भादानकर्मण- इत्यादि विवाहादिषु गोत्रस्य शर्मणो, मम पाणिग्रहण कर्मण इत्यादिकमूह्यम् 30 00 गृह्यरत्न कण्ठभूषणे :- श्लो॥ ब्राह्मणानां विनावाक्येः क्रियास्स्युर्नि प्पलास्ततः कर्तव्या ब्राह्मणानुज्ञा कर्मणां परिपूर्तये

॥इति ॥ संवर्त- श्लो॥ वाचिकं मानसं पापं कायेनैवतु यतृतम् तत्सर्वं नश्यति क्षिप्रं प्राणायाम त्रये कृते ॥इति॥ सज्रहे :- श्लो॥ देवार्चने जपे होमे सन्द्ययो श्राद्धकर्मणि स्नाने दाने तथा ध्याने प्राणायामा स्त्रयस्त्रयः ॥ इति ॥ स्मृतिरत्नावळ्याम्? श्लो॥ स व्यस्य पाणेरङ्गुष्टप्रदेशिन्योस्तुमध्यतः दक्षिणस्याङ्गुळी र्न्वस्य चतस्रोङ्गुष्ट वर्जिताः॥ तथा सव्यकराजुष्टं दक्षिणाङ्गुष्ट वेष्टितम् सदर्भ हस्तो जानूर्यो दक्षिणे दक्षिणोत्तरौ कृत्वा जानुनि कर्तव्य मेतत्कर्म करोमियत् तिथिवा 7 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका श्लो॥ पुण्याह कर्मणि कुशाक्षर दक्षिणाम्बु ताम्बूल कूर्च करकञ्च पवित्र गनौ अश्वत्थ पल्लव सुधूप फल प्रदीपा भिस्रावपात्र सुम तणुल माहरेतः॥ विष्वक्सेनाराधनम् (v) पात्रस्त तणुलोपरि कूर्चं पवित्रंवानिधाय, स्वहृदये विष्वक्सेनं ध्यात्वा आश्लो॥ विष्वक्सेनं सकल विबुध प्रौढ सैन्याधिनाधम् मुद्रा चक्रे करतल युगे शङ्ञद॰ दधानम् मेघश्यामं सुफणि मकुटं पीतवस्त्रं शुभाङ्गम् ध्याये देवं विजित दनुजं सूत्रवत्या समेतम्॥ रादिकं स्मृत्वा सुसङ्कल्प्य यधाविधि, स्वमानसे स्मरणं तत्सङ्कल्प इति स्मृतः इति. १३ श्रीनिवास दीक्षितीये :- श्लो॥ हरिरोमिति निर्दिश्य यत्कर्म क्रियते बुधै- आधीयतेवा राजर्षे तद्धि वेद्योत्तरम्भवेत् 112011 श्रीसूत्रस्य बाष्यवाख्यान प्रयोगवृत्त्यादिषु विष्णुबलि चैत्राश्वयुजी ग्रहशान्त्यादि कर्मस्वर्चनीय देवतावाहनस्य तणुलोपरि कूर्चे निर्दिष्टत्वा दत्र विष्वक्सेना वाहनमपि तधैव कर्तव्यम्. यज्ञाधिकारे भृगु- :- श्लो॥ ब्रह्ममासन मास्थाय देवदेव मनुस्मरन् ब्रह्माद्यानृदयात्पूर्वं प्रणिथ्यांसन्निवेशयेत् स्थन्डलोपरि कूर्चेषु प्रात्रादावाह येकमात् कूर्चं पवित्रं प्रागग्रन्निधाय, श्लो॥ विष्वक्सेन मशेष निर्जर महासेनाधिनाधं चतु र्भाहुं शज्ञ सुदर्दने दधतं शक्तिञ्च दण्डङ्करै- श्यामंरत्न किरीट कुण्डलधरं पीताम्बरालङृतम् वन्देसूत्रवती जयासहचरं मैनस्वदाशामुखम् (ध्यानश्लोकम्) 8 Scanned with CamScanner 13 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ॐ अग्नेयो यस्माद्यजामहेत्वा विश्वेसदात्वं महितोनुशम्भो, वैराजन्तो सुहुतन्नि थत्ताम् ॥ प्रैषामधीशो विबुधाना मनादिः, यामे शस्तान्धनितां दधातु. (१५) आयातु भगवान्डिव्यो दान्तश्शान्तो जनप्रियः, वर्षिष्टस्सर्व भक्तानां सर्वदा धनदो वरः॥॥ पुरुषस्सगण सूत्रवती जया सहायो 9 जितः परंसहदेवाताभि रनुमन्यताम्, यस्तु धर्मरधो नित्य मृषिभिश्चानुगा मिनं शास्त्रं भगवन्तमोम् (१६) विष्वक्सेन मावाहयामि, ॐ शान्त मावाह यामि, हरमावाहयामि, ॐअमितमावाहयामि नित्यानपायिन मावाहयामि, (तद्दक्षिणे) ॐ सूत्रवती मावाहयामि. (वामे) जया मावाहयामि. इति कूर्चे समावाह्य. पञ्चपचारमनै रासनं परिकल्प्य, लंहंयंरंवं॥॥ सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनायनमः पुष्पेणासनं परिकल्पयामि. रत्नाकरेच. कूर्चेषु पश्चिमे चक्रमुत्तरे शास्त्रं प्राच्यां गरुड मित्यादि प्रबल प्रमाण वचनानि बहूनि सन्ति. तानि ग्रन्ध विस्तरभीत्यानलिख्यनै तद्रष्टुकामॆ र्भार्गवादि श्री भगवच्छास्त्र संहितासु श्री भाष्यादिषु चद्रष्टव्यम्. 15. आयं मन्तः पज्चम मन्हप्रश्ने विराजते, काश्यपीये ज्ञानकाण्डे. भार्गवे यज्ञाधिकारेच, विष्वक्सेनावाहने समुपर्दिष्टः तस्मादनेवनाहन मुक्तम्. 16. इदं विष्वक्सेनाराधनं भगवता भृगुणा वासाधिकारे चतुर्विंशाध्याये विधीयते यधा.

9 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूतानुक्रमणिका प्रॆषामधीश इति प्रणम्य सम्प्रार्थ्य. प्रैषामधीशो विबुधाना मनादि-, यामे शस्तां धनितान्दधातु- सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः प्रणामं समर्पयामि प्रार्थनं समर्पयामि. आग्नेयस्मा इति स्नानं आग्नेयो यस्माद्यजामहे त्वा विश्वे सदात्वं महितोनुशमो, वैराजने सुहुत न्निधत्ताम् ॥ सूत्रवती जया सहितं श्रीविष्वक्सेनं शुद्धोदकेन स्नापयामि. सूत्रवती जया सहितं श्री विष्वक्सेनम्प्लोतेनविमृजामि, तद्बीजं तस्य सन्यस्य, ॐ विं. ॐ नूं, ॐ जं. अप्सरस्वति गन्दम्. अप्परस्सुयोगन्तो गन्द र्वेषु चयद्यशः, दैवोयो मानुषो गन्द स्वमागन्द स्सुरभि र्जुषताम् ॥ सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः गन्धं समर्पयामि. तत्सवितुरिति पुष्पम्. तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियोयोनः प्रचोदयात्॥ सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः पुष्पाणि समर्पयामि. अग्निं दूतमिति धूपम्. अग्निं दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसम्. अस्ययज्ञस्य सुक्रतुम्॥ 10 Scanned with CamScanner 144 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सूत्रवती जयासहित श्री विष्वक्सेनायनमः धूपं अघ्रापयामि अहमस्मीति दीपम्. अहमस्मि प्रधमाजा ऋतस्य पूर्वन्देवेभ्यो अमृतस्यनाभिः यो मा ददाति स इदेव मावाः॥ सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः दीपं दर्शयामि. श्लो॥ अतः परं प्रवक्ष्यामि विष्वक्सेनार्चनं परम्.

इत्यारभ्य पञ्चोपचार मन्रोश्च पीठमत्यैव कल्पयेत् ॥ विष्वक्सेनं प्रणम्यैव प्रार्थये न्मन्तमुच्चरन् प्रैषामधीश मर्रेण तत्रकार्यं समाचरेत् यधाजपन् ततः कुर्यात्स्नानकार्यं समाहितः अग्नेयो यस्मा दुच्चार्य स्तोतं सर्वं समाचरेत् तन्मूर्तिमन्र मुच्चार्य प्लोतवस्त्राद्यलं कृतम् तद्बीजं तस्य हृदये न्य सेत् त्प्रणव सम्पुटम् तस्य दक्षिण पार्श्वेतु देवीं सूत्रवतीं तथा तधैव वामभागेतु जयां देवीं समर्चयेत् ॥ अप्सरस्वति मत्रेण गन्धं तत्रैव लेपयेत् तत्सवितरिति मत्रेण स्रग्भिश्च परिवेष्टयेत् ॥ अग्निन्दत मित्युक्त्वा धूपं तत्रधूपयेत् अहमस्मीतिमत्रेण दीप मत्र प्रदर्शयेत्॥ तन्मूर्ति मन्र मुच्चार्य अर्ह्य माचमनं ददेत् अग्नअयाहि मन्रोण चरुं (फलम्) तत्र निवेदयेत्॥ येतेशति मिति मन्रोण पानीयाचमने दत् घृतात्परीति मर्रेण ताम्बूलं तत्र दापयेत्॥ 11 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अर्घ्यं समर्पयामि. आचमनं समर्पयामि. अग्नआयाहिति फलोपहारम्. अग्न आयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये, निहोतासध्सि बरुषि । सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः फलोप हारं निवेदयामि. ये तेशतमिति पानीयम्. ये ते शतं वरुणये सहस्रं यज्ञयाः पाशा वितताः पुरुत्रा, तेभ्योन इन्द्रस्सवितोतविष्णु र्विश्वेदेवा 2 मुञ्चन्तुमरुत स्स्वस्त्वा. सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः पानीयं समर्पयामि. आचमनं समर्पयामि. घृतात्परीति ताम्बूलम्. घृतात्परि मद्दॆ इवाप्सु स्नेहा स्सर्वाधिक स्सर्वधत्तेषु शर्वः, सचेतन श्चेतयते स्वशक्त्या, एकोलोकान् गर्भवत्पातु सर्वान् ॥ सूत्रवती जया सहित श्री विष्वक्सेनाय नमः सदक्षिणाकं ताम्बूलं समर्पयामि. सुरासुर शिरोरत्न मरीचि खचिताज्ञये विघ्नान्धकार सूर्याय विष्वक्सेनायते नमः॥ विष्वक्सेन ह रेर्भक्त पूजायां हीनमेवयत् तत्मस्वैति चोक्त्वातु प्रणामं कारयेत्पुवः॥ 12 Scanned with CamScanner 12 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अनयावाहनादि त्रयोदशोपचार पूजया सूत्रवति जया समेतः श्री विष्वक्सेनस्सुप्रीतोसुप्रसन्नो वरदोभवतु. सूत्रवती जया समेतं श्रीविष्वक्सेनं यधासुखं यथास्थानं प्रतिष्ठापयामि. शोभनार्थं क्षेमाय पुनरागमनायच. विष्वक्सेना राधनं समाप्तम्. पुण्याहम्. (१७) आथ पुण्याहं पञ्चत्रिया नाहूयाभिपूजयति आचार्यः तणुल पूर्णपात्रो परिस्तितं(?)करकं धारास्वित्यद्भिरापूर्व. धारासु सप्तसुच मानसेषुसरस्सरित्सु परिपूरितेषु, अपो2 भिगृष्णा प्रतिपादयिष्ये गृणोमि धत्ताग्ं सुचिरग्ंसुशर्म इदमापश्शिवा इत्यपोलि मन्ह इदमाप श्शिवा श्शिवतमा श्शान्ताशान्ततम सभा शुभ तमाः पूताः पूततमाः पुण्याः पुण्यतमा मेथ्या मेध्य तमा अमृता अमृतरसाः, पुताब्रह्म पवित्रेण पूता स्सूर्यस्यरश्मिभि। पुष्पादिभि स्सर्वतीर्थ जलमभ्यर्च्य. (1) सर्वतीर्थ जलं पुण्यं पावनं सर्वकारणं, विष्णुपोदोद्भवं शुद्धं सर्वमङ्गळदायिना, ब्रह्माणा समृतं यच्चमन्त पूतं शुभावहम्. कावेरी तुङ्गभद्रा च कृष्णवेणीच गौतमि, (?) इषेत्वेर्जेत्वेति करकं तन्तुना परिवेष्ट्य. इषेत्वोर्जेत्वा वायवस्तो पायवस्थ देवोव स्सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठत माय कर्मणे. ॥ (नृ) वक्ष्यमाण लक्षणेन कूर्पेन पाणिनावा भिमृश्य. (!) पुष्पगस्धाक्षताभिः करकस्यान्तराद्भा ह्चेच परितोभर्च्य श्लो॥ अस्थिरत्नं सिरास्तन्तुर्मांसोमृत्ना, प्रकीर्तिताः शोणितं रक्तमृद्भिस्तु जलम्मेदस्तदैवच । शुक्रन्तु कूर्चमित्युक्तं वस्त्रं पायच्चर्म वेष्टितम्॥ सप्तधातव इत्येते कुम्भेषु करकेषु च, एतेष्येकं विनाकुर्यान्नास्तितत्रास्य सन्निधि- (भृगु-) 13 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका भागीरधीति विख्याताः पञ्चगङ्गाः प्रकीर्तिताः करके 1 कूर्चाग्र इति कूर्चन्निक्षिप्य. कूर्चाग्र राक्षसाञ्छिन्दि एतत्कर्म विघातिनः त्वामर्पयामि कुम्भेस्मिन् पाफल्यं कुरुकर्मसु। वृक्षराज इत्याम्र पल्लवान्नि प्य. वृक्षराज समुद्भूत शाखायाः पल्लवत्वचः युष्मा न्कु म्भे ह्यर्पयामि सर्वदोषापनुत्तये नाळिकेर इति नाळिकेर मूर्ध्व मुखं विन्यस्य. नाळिकेर समुद्र त त्रिनेत्र हरसम्मत शिखया दुरितं सर्वं पापं पीडाञ्च मेनुद॥ सहिरत्नानीति रत्नं सुवर्णं रजितं वा निक्षिप्य. “सहिरत्नानि दाशुषे सुवाति सविता भगः,तं भागं चित्र विमहे॥” तस्मिन्पुप्प गन्द तुलस्यक्षतान्निक्षिप्य करके - पाञ्चभौतिक मावाहयामि जले

सर्वतीर्थजल मावाहयामि. गङ्गादि सर्वतीर्थ जलाय नमः पुष्पगर्धाक्षत दूपदीपार्थ्या चमन फलोपहारान् समर्पयामि. प्रतिवाचकान्फ्राङ्मुखानु दङ्मुखान्वा स्थापयित्वो (१८) दङ्मुखः त्रिः प्राणानायम्य, तिधिवारादि सज्कीर्त्य. गोत्रस्य शर्मणो मम (गोत्रायाः नाम्न्याः) एतदर्थं एतत्कर्मणिन्यू नातिरिक्त दोष निवृत्ति द्वारा कर्मसाफल्यार्थं भवद्भि रनुज्ञातः, सुपुण्याहं करोमि, (इति सङ्कल्प्य) 14 Scanned with CamScanner प्रति वाचकं (प्र) कुरुष्व. श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्वस्ति सुप्रोक्षितमस्त्विति स्थानं प्रोक्ष्य. स्वस्ति सुप्रोक्षितमस्तु. (प्र) अस्तु प्रजापतिः प्रियता मित्युक्त्वातैः प्रियतामिति वाचयति’ प्रजापतिः प्रियताम्. (प्र) प्रियतां प्रजापतिः (नृ) कनकादि शुद्धपात्रं मृण्मयं वाभिस्रावजलधारणार्थं पुरत स्संस्थाप्य, तस्मिन्कु शाक्षत गनाश्वदपल्लवादीन्विन्यस्य, करकम्बाहु मात्रमुद्धृत्व, वामहस्ते निधाय दक्षिण हस्तेन करकाननं पिथाय तिष्ठन्. विपरीतं नकुर्वीत इति शास्त्रस्य निश्चय इति. यज्ञाधिकारे :- तपसा२ स्य सुतप्ते नसन्तुष्टो विष्टरश्रवाः मद्भक्तो मां यजे न्नित्य मनेन सहधर्मवित् यो यजेत विधानेन निर्मलं तस्य कर्मच विष्वक्सेन पदं चास्य गति रित्याह माधवः॥ इत्यारभ्य; श्लो॥ विष्वक्सेन हरेर्भक्त पूजायां हीनमेवयत् तत्तमस्वेति चोक्त्वातु प्रणामं कारयेत्पुनः ॥ इत्यस्तन्दष्टव्यम् अमूर्ता वाहन विषये भृगुः :- श्लो॥ मण्डले च जले चैव कूर्चेवा 2धार्चयमात्, समावाह्यार्चयित्वातु पूजानेन विसर्जयेत् ॥इति॥ 13. (नृ) अध - अरभ्यते - पुण्याहमिति कर्मनाम - पञ्च अवराः जघन्याः - येषां तान् पञ्चवरान्; श्रुति वृत्त सम्पन्नान् श्रोतियान् ब्राह्मणान्, सर्वत्रैतावद्भ्यों हीना स्पदस्याभवन्ति, तान् स्वगृहमाहूयागतान् अभिपूजयति, पुष्प गन्दाक्षतैरर्चय तीति. 15 · Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका शाम्यन्तु घोराणीति मन्रावृत्योत्तरान्तं यथास्यात्तथा पात्राद्बही र्भूम्यां त्रिः कृत्वोपस्रावयति. शाम्यन्तु घोराणि शाम्यन्तु पापानि शाम्यन्तु ईतयः, तथास्ते शु भानि वर्धन्तामित्यभिस्रावपात्रे 2 पस्रावयति (य) शुभानि वर्धन्ताम्. (प्र) वर्धन्तां शुभानि. अतोदेवा इत्य (१९) ग्रं दैविके. अतोदेवा अवन्तुनो यतो विष्णुर्विचक्रमे! पृथिव्यास्सप्त धामभिः। इदं विष्णु.र्विचक्रमे त्रेधा निदधेपदम्। नमूढमस्य पाग्ं सुरे॥ त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपाअदाभ्यः। ततोधर्माणि धारयन्॥ विष्णोः कर्माणि पश्यतयतो व्रतानि पस्पशे॥ इन्द्रस्य युज्यस्सभा॥ तद्विष्णो- परमं पदग्ंसदापस्यन्ति सूरयः ॥ दिवीव (१८) (नृ) पाज्मुखं यजमानं चासयित्वाचार्य उदज्मख आसीनः कर्मकारयति, सर्वत्र कर्मस्वयमेवासन विधिरिति, यजमानः स्वयमे वोदङ्मुखः पुण्याहं कुर्यादिति श्रीनिवास दीक्षितीयाशयः॥ (१९) श्री अत्र पुण्याहं द्विविधम्, दैविकं मानुषं चेति दैविकं द्विविधम्, शुद्धं मिश्रञ्चेति देवालयादिषु शुद्धम्, शारीरेषु संसारेषु क्रिय माणं मिश्रम्, मानुषं द्विविथम्, सूतकं प्रेतकं चेति अतोदेवाइत्यग्रण्डैविके. सन्यासिइ्चमीत्यग्रं सूतके. सूतके शुद्ध्यर्थं पुण्याहे शुचीवो हव्येत्यग्रं प्रेतके, प्रेतकाशाच निवृत्यर्थ पुण्याहे, अग्रमिति ऋचामाडा वतोदेवा इत्युक्त्वा सन्यासिञ्चमि शु चीवोहव्येत्यादि. सन्यासिज्चामीत्यग्रमादौ सन्यासिम्यतो देवा शु चीवो हव्येत्यादि शुचीवोहव्या इत्यग्र मादौ उक्त्या सन्यासिञ्चम्य तोडेवा इत्यादि जपे दिति. 16 9 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका चक्षुराततम्॥ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवां सस्समिन्धते । विष्णोर्यत्परमं पदम्॥ सन्त्वासिञ्चमि यजुषा प्रजामायुर्ध नञ्च । बृहस्पति प्रसूतो यजमान इह मारिषत् ॥ शुचीवो हव्या मरुतश्शुचीनाग्ं शुचिग् ंहिनोम्यध्वरग्ं शुचिभ्यः ॥ ऋतेनसत्य मृतसापायन्छुञ्चि जन्मान शुृचयः पावकाः॥ द्रविणोदा इत्यारभ्यादितिष्ट्वारित्यन्तं तत्तन्मव्रास्ते यजमानस्य शिरस्यक्षतान्नि क्षिपन्त स्सदस्यास्सर्वे वदेयुः यजमानस्तु करकं धारयन् प्रतिमन्रास्ते पात्रे पस्रावयति. द्रविणोदा द्रविणस्तस्तुरस्य द्रविणोदास्सनरस्य प्रियंसत्। द्रविणोदा वीरवतीमिषन्नो द्रविणोदारासते दीर्घमायुः॥ सवितापश्चातात्स वितापुरस्तात्सवितोत्तारात्तात्सविता धरात्तात्। सवितानस्सुवतु सर्वतातिं सवितानो रासतां दीर्घमायुः॥ नवोनवोभवति जायमानोह्नां केतुरुषसा मेत्यग्रे भागन्देवेभ्यो विदधात्यायन्र चक्रमा स्थिरति दीर्घमायुः। शतञ्जीवशरदो वर्धमान श्शतंहेमन्तान्छतमुपसन्तान् शतमिन्द्राग्नी सविताबृहसति श्शतायुषा हविषेमं पुनर्दुः॥ अष्टादेवा वसवस्सोम्यास श्चतस्रोदेवी रजराश्र विष्टाः॥ यज्ञं पान्तु रजसः परस्ता त्संवथ्सरीण ममृतग्गं स्वस्ति॥ हिरण्यरूप स्सहिरण्य सन्न् गपान्नपात्सेदुहिरण्यवर्णः । हिरण्यया त्परियोनेर्निषद्या हिरण्यदा ददत्यन्नमस्मै ॥ 17 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ऋध्यामस्तोमं सनुयामवाज मानोमन्त्रं सरथेहो पयातम्। यशोनपक्वं मधुगोष्वन्तरा भूतांशो अश्विनोः काममप्राः । आहार्षन्त्वा विदन्त्वा पुनरागाः पुनर्नवः सर्वाङ्ग स्सर्वं तेचक्षुस्सर्वामायुश्चते विदम्॥ अर्यमणं बृहस्पति मिन्द्रं दानाय चोदयः वाचं विष्णुगं सरस्वतीग्ं सवितारं चवाजिनम्॥ इन्द्रावरुणा सौमनसमदृप्तं रायस्पोषं यजमानेषु धत्तम् । प्रजापुष्टिम्भूतिमस्मासुधत्तं दीर्घायुत्वाय प्रतिरतन्न्न आयुः॥

श्रियेजात श्रियानिरियायश्रियंवयो जरितृभ्योदधाति श्रियंवसाना अमृतत्वमाय नृवन्ति सत्यासमिथामितदौ॥ यागुङ्गू र्यासिनीवाली याराका यासरस्वति। इन्द्राणी मह्वऊतये वरुणानीं स्वस्तये॥ यस्त्वाहृदा कीरिणामन्यमानो मर्त्यम्मर्त्योजोहवीमि जातवेदो यशो अस्मासुधेहि प्रजाभिरग्ने अमृतत्वमश्याम् ॥ यस्मैत्वग्ं सुकृते जातवेद उलोकमग्नेकृणवस्स्योनम्। अश्विनग्ं सपुत्रिणं वीरवन्तं गोमन्तग्ं रयिन्नशतेस्वस्ति॥ नर्यप्रजां मेगोपायामृतत्वाय जीवसे। जाताञ्जनिष्य माणां चामृतेसत्ये प्रतिष्टिताम्॥ 18 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सुत्रामाणम्पृथिवीं द्यामनेहसग्ं सुशर्माणमदितिग्ं सुप्रणीतिम् । दैवीर्नावन्ग्ं स्वरित्रामनागस मस्रवन्ती मारुहेमा स्वस्तये॥ शतायुधाय शतवीर्याय शतोतयेभिमातिषाहे। शतंयोन श्शरदोअजीता निर्दोनेष दतिदुरितानि विश्वा॥ दक्षिणावता मिदिमानिचित्रा दक्षिणावतां दीविसूर्यासःः दक्षिणावन्तो अमृतं भजन्ते दक्षिणावन्तः प्रतिरतन्न आयुः॥ भद्रं कर्णेभि शृणुयाम देवाभद्रम्पश्येमाक्षभिर्यजत्राः॥ स्थिरैरज्जॆ स्तुष्टुवाग्ं सस्तनूभि र्यशेम देवहितं यदायुः॥ शतमिन्नु शरदो अन्तिदेवायत्रानश्चक्राजरसन्तनूनाम्। पुत्रासो यत्रपितरो भवन्तिमानोमध्यारी रिषतायुर्गन्तोः॥ आदितिष्ठ्या रदितिर न्तरिक्ष मदितिर्माता सपितासपुत्रः। विश्वेदेवा अदितिः पञ्चजना अदितिर्जात मदितिर्जनितम्। (यजमानवचनानि) सर्वे देवाः प्रियन्ताम्. (य) सर्वे ऋषयः प्रियन्ताम्. प्रियन्ताम्. (य) सर्वेग्रहाः प्रियन्ताम्. (प्र) प्रियन्ताम्. (य) सर्वे पितरः प्रियन्ताम् (प्र) प्रियन्ताम् (य) सर्वाःदेव्यः प्रयन्ताम् (प्र) प्रियन्ताम् (य) सर्वाःऋषिपत्न्यः प्रियन्ताम् 19 (26) (25) Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका (प्र) प्रियन्ताम् (य) सर्वाःपितृपत्न्यः प्रियन्ताम् (प्र) प्रियन्ताम् (य) सर्वेवेदाः प्रियन्ताम् (प्र) प्रियन्ताम् (य) सर्वे यज्ञः प्रियन्ताम् (प्र) प्रियन्ताम् (य) पुण्याह मस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. 3 (य) शिवमस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) आयुष्यमस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) आरोग्यमस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) अविघ्नमस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) अचल मैश्वर्यमस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) यत्रेय स्तदस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) अस्तु प्रियन्ताम्. (य) शिवं कर्माअस्तु प्रियन्ताम्. अस्तु प्रियन्ताम्. (प्र) (य) शिवः पक्षोस्तु प्रियन्ताम्. Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका (055) शिवानि नक्षत्राणि भवन्तु (य) (055) सर्वकर्मसमृद्धिरस्तु (प्र) भवन्तु (प्र) अन्तु सर्वधनधान्य सम्पूर्णमस्तु (प्र) अस्तु यत्पुण्यं, स्वस्तिन, ऋध्यास्मेति, (90) पूर्वोक्तामितरेख नुवदन्ति, यजमानस्य नक्षत्र नामादि गोत्रनाम्नस्सुतान्तं मातृ गोत्र नामात्परं शर्मान्तं नाम प्रणवादि भवन्तो ब्रुवन्तु. पुण्याहं स्वस्त्यर्थ्यन्तं प्रत्येकं त्रिधा त्रिधा यथाविभक्ति वाचित मनुवाच येयुः. यत्पुण्यमित्यादृचः, क्रमेण यजमानेन पूर्वमुक्तो ऋचमितरे प्रतिवाचका अनुवदन्ति - अनूच्चरन्ति. पुरुषाणां नक्षत्र नक्षत्राणि पुरुषाणां नक्षत्र नक्षत्राणि नामानि नामानि अश्वनाय, आश्विना हस्तः हस्ताय य, अश्वयुजाय चित्ता चैत्राय अश्वयुजाय स्वाती स्वातये भरणि अपभरणाय विशाखा आपभरणॆय अनूराधा कृत्तिका कृत्तिकाय, कार्तिकाय ज्येष्ठा बाहुलेयाय मूल रोहिणि रौहिणाय पूर्वाषाडा विशाखाय अनूराधाय ज्येष्ठाय मूलकाय पूर्वाषाढाय मृगशिर- मार्गशीर्षाय आर्थकाय पुनर्वसू पुनर्वसवे पुष्य- तिष्याय आश्लेषा आश्लेषाय मघा माघाय पूर्वफल्गुनी पूर्वफल्गुनाय उत्तरफल्गुवी उत्तरफल्गुनाय उत्तराषाढा उत्तराषाढाय श्रवणम् श्रवणाय, श्रावणाय धनिष्टा श्रविष्टाय, धनिष्टाय शतभिषक् शतभिषजाय, शातभिषजाय पूर्वाभाद्रा पूर्वप्रोष्टपदाय उत्तराभाद्रा उत्तरप्रोष्टप्रदाय रेवती रैवताय. क्रियाफलस्यात्मगामित्वे स्वस्वैव नक्षत्रवामादिक मुच्चार्य कर्म वाम संयोजयेत्. अन्यगामित्वे तु तस्य तस्वैव. 21 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका 1 यमाजन प्रार्धनम् यत्पुण्यं नक्षत्रं तद्बट्कुर्वीतो पव्युषं- यदा वै सूर्य उदेति। अध नक्षत्रं नैति। यावति तत्र सूर्योगच्छेत्- यत्र जघन्यं पश्येल् । तावति कुर्वीत यत्कारी स्यात्II पुण्याह एवकुरुते। (२१) आश्विनाय भारद्वाजाय यज्ञदत्त शर्मण स्सुताय आत्रेयीनन्द नाय देवदत्तवर्मणे मह्य मस्मि (२२) न्कर्मणि ॐ पुण्याहं भवस्त्रब्रुवन्तु. एवन्त्रि- स्वष्तिव इन्द्र वृद्धश्रवाः! स्वस्तीनः पूषा विश्ववेदाः॥ स्वस्ति नस्तारो अरिष्टनेमिः। स्वस्तिनो बृहस्पति र्द धातु। अश्विनाय भारद्वाजाय यज्ञ दत्त शर्मण स्सुराय आत्रेयी नन्दनाय देवदत्त शर्मणे मह्य मस्मि न्कर्मणि ओग्ं स्वस्तिभवन्तो ब्रुवन्तु एवन्त्रि- प्रतिवचनम् यत्पुण्यं नक्षत्रं कुरुते॥ आश्विनाय … भारद्वाजाय यज्ञ दत्त शर्मण स्सुताय आत्रेयीनन्दनाय दे वदत्तशर्मणे तुभ्यम स्मिन्कर्मणिॐपुण्याहम्. स्वस्तिन इन्द्र….. दथातु । अश्विनाय भा रध्वाजाय यज्ञदत्त शर्मण स्सुताय आत्रेयी नन्दनायदेव दत्त शर्मणे तुभ्य मस्मिन्कर्मणि ओग्ं स्वस्ति. काश्यापाय भारद्वाजाय गौतमाय. कौशिकाय, भार्गवाय, वासिष्ठाय- आत्रेयाय अगस्त्याय इति गोत्रनामानि काव्यपी भारद्वाजी गौतमी कौशकी, भार्गवी, वासिष्ठी, आत्रे यी वन्दनाय. इति मातृगोत्र नामानि २२ अस्मिन्नित्यत्र विवाहकर्मणि. इत्यादि कर्मनाम संयोजयेत्. 22 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ऋध्यास्म हव्यै र्नमसोपसद्यमित्रं देवं मित्रधेयन्तो अस्तु । अनूराथान् हविषा वर्णयन्तिः। शतञ्जी वेमशरद सृवी रा- त्रीणित्रीणि वैदेवानामृद्धानि। त्रीणि छन्दाग। त्रीणि सवनानि । त्रय इमे लोकाः ऋध्या मेव तद्वीर्यएषु लोकेषु प्रति तिष्ठति ॥ अश्विनाय भारद्वाजाययज्ञदत्त शर्मण स्सुताय आत्रेयी नन्दनाय देव दत्त शर्मणे मह्यमस्मि न्कर्मणि ॐ ऋ द्दिं भवन्तो ब्रुवन्तु. एवन्त्रिः ऋद्ध्यास्महव्यै - तिष्ठति, अश्विनाय भार द्वाजाय यज्ञदत्त शर्मण स्सुताय अत्रे यी नन्दनाय देवद यी त्त शर्मणे तुभ्य मस्मि स्कर्मणि ॐ ऋद्ध्य ताम्. आपोहि प्रेति अभिस्रावोदकं करके संयोज्य आपोहिष्टाम यो भुवस्तान ऊर्जे दधातन । महेरणाय चक्षसे। योव श्शिवतमो रसस्तस्य भाजयते हनः॥ उशतीरिव मातरः तस्मा अरङ्गमामवो यस्य क्षयाय जिन्वध । आपोजनयधाचनः॥ 23) हिरण्य पवमानैः प्रोक्षयति. 23 (नृ. ) पुण्याहजलेन साचार्यैः प्रतिवाचकै रात्मानं प्रो क्षयती Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका हिरण्य वर्णा श्चुचयः पावका यासु जातः कश्यपोया स्विन्द्रः अग्निं यागर्भं दधिरे विरूपास्तान अपश्शन्ग् स्योनाभवन्तु। यासाग्ं राजा वरुणोयाति मध्ये सत्यानृते अवपश्य ज्ञानानां। मधुश्च्युत श्शु चयोयाः पावकास्तान आप श्शब्दं स्योना भवन्तु । यासा न्देवा दिवि कृण्यन्ति भक्षं या अन्तरिक्षे बहुधाभवन्ति। याः पृथिवीं पयसोन्दन्ति शुक्रा स्तान आपश्शग्ं स्योना भवन्तु! शिवेन मा चक्षुषा पश्यतापश्शिवया तनुवो पस्पृशत त्वचं मे। सर्वाग्ं अग्नीग्ं रप्पुषदोहुवेवो मयि वर्चोबल मोजोनिधत्त। यदद सम्प्रयतीरहावनदताहते! तस्मादा नद्योनामस्थ तावो नामानि सिन्धवः - यत्प्रेषिता वरुणे न ता श्शीभगं समवल्गत ! तदाप्नो दिन्दोवोयती स्तस्मा दापो आनुस्तनः आपकामग्ं स्यन्दमाना अवीवरत वोहिकम् इन्द्रो व श्वक्तिभिर्देवी स्तस्माद्वार्णा मवोहितम् । एको देवो अप्यतिष्ठ ध्स्यन्दमाना यधावशम् । उदानिषु र्महीरिति तस्मादुदक मुच्यते! आपो भद्रा घृतमिदाप आसु रग्नीषोमौ बिभ्रत्याप इत्ताः॥ तीव्र रसो मधु पृचा मरङ्गम आमा प्राणेन सह वर्चसागन् । आदित्पश्याम्युतवा शृणोम्यामा घोषा गच्छति वाङ्न आसाम्। मन्ये भेजानो अमृतन्य तर्हि हिरण्यवर्णा अतृपं यदावः। आपोहिष्ठायमोभुव स्तान ऊर्जे दधातन । महेरणाय चक्षसे। यो व श्शिवतमोरस स्तस्य भाजयते हनः॥ उशतीरिव मातरः। तस्मा अरं गमामवो यस्य क्षयाय जिन्वध । आपो जनयथाचनः। दिवि श्रयस्वान्तरिक्षे यतस्व पृथिव्या स्सम्भव ब्रह्मवर्चसमसि ब्रह्मवर्चसाय त्वा! 24 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका पवमान स्सुवर्जनः पवित्रेण विचर मणिः यः पोता सपुनातु मा। पुनन्तु मा देव जनाः। पुनन्तु मनवो थिया । पुनन्तु विश्व आयवः। जातवेदः पवित्रवत् पवित्रेण पुनाहिमा! शुक्रेण देवदीद्यत्। 1 अग्ने क्रत्वा क्रतूग्ंरनु । यत्तेपवित्र मर्चिषि । अग्ने वितत मन्तरा! ब्रह्मतेन पुनीमहे। उभाभ्यां देवसवितः पवित्रेणसवेनच। इदम्ब्रह्म पुनीमहे। वैश्यदेवी पुनती देव्यागात्। यस्यैबह्वी स्तनुवो वीत पृष्टाः तया मदन्त स्सधमा द्येषु । वयग्ं स्याम पतयो रयीणां। वैश्वानरो रश्मिभि र्मा पुनातु । वातः प्राणेनेषिरो मयोभूः। द्यावा पृथिवी पयसा पयोभिः। - ऋतावरी यज्ञ ये मा पुनीताम् । बृहद्भि स्सवितस्तृभिः । वर्षि र्देवमन्मभिः। अग्ने दक्षिः वुनाहिमा। येन देवा अपुनत । येनापो दिव्यं कशः । तेन दिव्येन ब्रह्मणा । इदं ब्रह्मपुनीमहे ! यः पावमानी रध्येति ! ऋषिभि स्सम्भृत्ं रसम्। सर्वग्ं स पूत मश्नाति । स्वदितं मातरिश्वना। पावमानी र्वो अध्येतिः ऋषिभि स्सम्भृतग्ं रसम् । तस्मै सरस्वती दुहे! क्षीरग्ं सर्पि र्मधूदकम्। पावमानी स्स्वस्त्ययनीः॥ सुधुघाहि पयस्वतीः। ऋषिभि स्सम्भृतो रसः॥ ब्राह्मणेष्वमृतग्ं हितम् । पावमानीर्दि शन्तु नः इमं लोक मथो अमम् । कामा स्धमर्थयन्तु नः । देवी र्देवैस्समाभृताः। पावमानी स्वस्त्ययनीः सुदुघाहि घृतश्चुतः। ऋषिभि स्सम्भृतो रसः । ब्राह्मणेष्वमृतग्ं हितम् ॥ येन देवाः पवित्रेण। ॥ Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सोमस्स्वस्त्या वरुण स्समिच्या । यमो राजा प्रमृणाभिः पुनातुमा। जातवेदामोर्ज यन्त्यापुनातु॥ पुण्याहे कृते तदहः पुण्यम्भवत्यादावर्तेवापुण्या हेन सर्वाः क्रियाः पुण्याः परिपूर्णाभवन्ति. अचार्यादिषु स्काङृतो सीति दक्षिणाकाल मुक्त वत्सुसत्सु स्वाङ्कृतो..सि विश्वकृद्दिश्वेभ्य स्तेन्टियेभ्यो दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्यः॥ स्वस्ति दक्षिणाकालः. * घृतात्परीत्यद्भि र्यधाशक्ति दक्षिणां हस्तेन दक्षिणेन ददाति. घृतात्परिमण्ड इवाप्सु स्नेह स्सर्वाधिक स्सर्वधत्तेषु शर्वः। स चेतन श्चेतयते स्वशक्ति । एको लोका - गर्भवत्पातु सर्वान् ॥ त्वमग्ने यज्ञनाग्ं होतेत्याचार्यादयोदक्षिणहस्तेन प्रतिगृष्णायु-. (२४) 1 त्वमग्ने यज्ञानाग्ं होता विश्वेषाग्ं हितः ॥ देवेभि र्मानुषा जनैः । देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे॥ अश्विनो र्भाहुभ्यां। पूष्णोहस्ताभ्यां प्रतिगृष्णामि। राजा त्वा वरुणो नयतु देवि दक्षिणेनि ग्नये हिरण्यम् । तेनामृतत्व मश्याम् । वयोदात्रे । मयो मह्यमस्तु प्रतिग्रहीत्रे । क इदं कस्मा अदात् । * 1 आचार्याय प्रतिवाचकेभ्यश्च. W -55 f ។ Scanned with CamScanner I श्रीवैखानस सूत्रानुक्रमणिका कामः कामाय । कामो दाता । कामः प्रतिग्रहीता । कामग्ं समुद्र माविशः कामेन त्वा प्रतिगृहाणमि। कामैत त्तॆ । एषा ते कामदक्षिणा उत्तनस्वा 9. ज्जीरसः प्रतिगृह्लातु । सोमाय वासः रुद्राय गाम् । वरुणायाश्वम् । प्रजापतये पुरुषम् । मनवेतल्पम् । त्वप्रैजाम् पूष्टेविम् । निर् ऋत्याअश्वतर गर्दभौ । हिमवतो हस्तिनम् । गन्ध र्वाप्सराभ्वस्त्रगल ज्करणे॥ विश्वेभ्यो देवोभ्योधान्यम् । वाचेन्नम् । ब्रह्मण ओदनम्, समुद्रायापःः उत्तानायाज्द्रसायानः। वैव्वानराय रथम्। वैश्वानरः प्रत्नथा नाक मारुहत्। दिवः पृष्ठं भन्दमून स्सुमन्मभिःः स पूर्ववज्जनय ज्जन्तवेधनम्। समानमज्मा परियाति जागृविः। राजा त्वा मरुणो नयतु देवि दक्षिणे वैश्वानराय रथम् । तेनामृतत्व मश्याम्। वयो दात्रे॥ मयो मह्य मस्तुप्रति ग्रहीत्रे॥ क इदं कस्मा अदात् । कामः कामायः कामोदाता। कामः प्रतिग्रहीता। कामग्ं समुद्र माविशः कामे नत्वा प्रतिगृष्णामि। कामैतत्ते! एषा ते काम दक्षिणा! उत्तानस्वा 9 9 ज्द्रसः प्रतिगृह्लातु। 2 यत्र दक्षिणादाना दाने तत्रैवंस्यादिति विज्ञायते श्री वैखानस सूत्रोक्त पुण्याह प्रयोगः स्समाप्तः 27 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अघारसम्बारलक्षणम् कल्पसूत्रे प्रधम प्रश्ने अथाग्न्यायतनम् C प्राक्रवणेवोत्तर प्रवणे वा शुद्धदेशे गोममेनोपलिप्ते शुद्धाभिस्सिकताभि- प्रक्पश्चिमं दक्षिणोत्तरञ्च द्वात्रिंश दङ्गुल्यायतं द्वृङ्गुलोन्नतं यथालाभोन्नतं वा स्थब्दाल मग्न्या यतनं भवति परिस्तरण बर्हिषः प्रतिदिशं पञ्चदश स्थलप्रमाणाः कुन्देषट्रिंशदङ्गुलाः तधैकाङ्गुलिपरीणाहा प्रणवक्रहीनाः परिधयः पञ्चदश दर्भैर्गधितं चतुरङ्गुलाग्रं द्व्यङ्गुलग्रन्धिंहस्त मात्रं प्रोक्षण कूर्चम् तधैव द्वादशाब्दुल मात्रं पवित्रम् तत्प्रमाणा याज्ञिकास्समिधः पात्रस्रुवादयो यज्ञेप्रोक्ताः दर्भेषु द्वन्द्वं पात्रादिसम्भारा नुत्तरे दैविके, प्रत्येकं दक्षिणतःपैतृके सम्भरति 3 2 -कनमरिनं रात्रिंश गजुलायतां Scanned with CamScanner 119 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका वनस्धस्य श्रामणका ग्नेः कुण्णमाधान विशेषञ्च धर्मे वक्ष्यामः। GO १ नृ :- प्राक् - प्राचीनं प्रवणं - अनुपूर्व्येणकिण्चिन्नि म्नम्. । यस्यतस्मिन्फ्राक् प्रवणेवा. तथोत्तर प्रवणेवा. शुद्धे शल्य लोष्टादि रहिते, (सुं) वितानदीपादिभिरलङ्कृते गृहमध्ये. इति. २ सू– चतुर्दशं चतुर्हस्तं गोचर्मेत्युक्तं गोचर्म मात्रोपलिस्ते 3 सिकतादोषाः श्रीनिवास दीक्षितीये :- “बोधायनः" अधातस्सिकतादोषं व्याख्यास्यामः भस्मकेशतुषकपाल शर्करातृणास्त्रि पिपीलिका 2.2. आसिकतानि । वर्जयेत्, भस्मनायजमान क्षयम्, केशेनस्त्रीमरणं, तुषेणपुत्र । नाशनं, कपालैरर्थनाशनम्, शर्करैर्भन्दु वियोगम्, तृणेनकर्मक्षयं, । अस्नाग्रामविनाशम्, पिपीलिकै राष्ट्रविनाशनम्, आरसिक तैर्व्याधिभयं भवति. श्री · सिकताभावे. श्लो॥ केवलैस्तब्धुलैर्वापि तच्चूर्णेन मृदापिवा, गौरवर्णेनकुर्वीत स्थस्धलं चतुरश्रकम्. ४ नृ– सिकताभावे आपस्तमा दीनाम्मतेन, भूम्या मेव । प्रोक्षणोल्लेखना दीनिकृत्वाग्नि प्रतिष्टापनं कर्तव्यम्. परिष्कृत भूमेस्थण्णिलत्वाच्च. दर्भाहरणविधिः Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका आयातयामास्तेदर्भा नियोज्यास्युः पुनः पुनः श्रीनिवा :- कुशाःकाशायवादूर्वा गोधूमाश्चाथ कुन्दुराः उशीरा व्रीहयो मौञ्जी दशदर्भाश्चबल्बजाः ॥ वृद्धवसिष्ठः :- काशस्तुरौद्रोविज्ञेयः कौशं ब्राह्मन्तथास्मृतः आर्षस्तु दौ र्वोविख्यातो विश्वामित्रस्तु वैष्णवः ॥ शौनकः :- शुचौदेशेशुचिर्भूत्वा स्थित्वाप्रागुत्त रामुखः ॐकारेणैवमस्त्रेण कुशा स्पृश्याद्विजोत्तमैः॥ उत्पाटनमस्त्रमावाहन एव :- विरिञ्चेनसहोत्पन्न परमेष्ठिनि सर्गज नुद सर्वाणिपापानि दर्भस्वस्तिकरो मम. हारीतः :- देवार्थान्फ्राङ्मुखोदर्भा= पित्रर्तान्दक्षिणामुखः छित्वोपविती प्राचीनावीती तान्निक्षि पेत्पृथक् पथिदर्भाश्चितौदर्भा येदर्भा यज्ञभूमिषु वरणासनपिद्दार्धा ष्षदर्भान्परिवर्जियेत् ब्रह्मयज्ञेच येदर्भा येदर्भा यज्ञभूमिषु हतामूत्रपुरीषाभ्यां तेषान्त्यागो विधीयते॥ ये त्यन्तगर्हितादर्भाः ये चच्छिन्नानखैस्स्म ृताः क्वथिताश्चाग्निदग्धश्च दर्भास्तान्परिवर्जयेत् ॥ व्यासः - छिन्नमूला गृहीतव्याः प्रस्तरार्थं कुशोत्तमाः अग्नि कार्येच यागेच समूलान्परिवर्जयेत् प्रकीर्णाधिकारेभृगुः :- अग्रस्थूलम्भवेन्नारी मूलस्थूलन्नपुंसकम् मूलादग्रङ्क्रमाद्वृत्तं पुन्दर्भमितिकीर्त्यते ॥ I गोभिलः :- अप्रसूतास्स्मृतादर्भाः प्रसूतास्तेकुशास्स्मृताः समुलाः कुतपाःप्रोक्ताः छिन्नाग्रास्रुणसञ्ज्ञताः 30 Scanned with CamScanner 24 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका नृ :- परिस्तरणबर्हिहिषो धर्मेवक्ष्यमाणव त्कूर्चाभवन्ति. यद्वा :- आपस्तम्भबोधायनादीनां मतेन स्थड्डिलो बर्हिषेव भवन्ति. सूत्रेधर्मप्रश्ने :- षडङ्गुळा गैर रैरथिते थस्त्रिधाकृतं रज्जुवन्मूलेबद्धं षट्रिंशदऱुळप्रमाणं परिस्तरणकूर्चं कृत्वा, मध्यवेद्यां परिस्तृणातीति. समित्परिध्यादिलक्षणम् 2 உ श्री - परिधीध्मोक्ता, पालाश खदिर बिल्वाश्शशमिनां शाखाः परिधयश्च मुख्याः, विकङ्कतोदुम्बर न्यग्रोध प्लक्षकाश्शर्यप्रतुद्रोहितकादीनां यज्ञोक्तवृक्षाणां मध्यमाः. अनामिकाञुलि नाहा मुख्याः कनिष्ठा इुलिनाहामद्यमाः न्यूना गौणाश्शक्तापरिधय इत्येके, मूलाग्रेविज्ञाय प्रागग्रास्समिधो होतव्या इति. श्लो. समिद्रहणमन्रः समिथपावनाःपूज्याश्चर्मयुक्ताः परुद्बराः युष्मान्हरामि होमार्थ मस्मान् रक्षितु मर्हथे ॥ इति 11 निम्बश्लेष्मातक नीपतिल्व राजवृक्ष विभीतकशाल्मली कोविदारकरञ्ज कपित कार्पासतुरु निर्गुणीपलाण्णूनां समिधः परिधींश्च वर्जयेत्. समिधोलक्षणं वक्ष्ये सज्ज्यामानन्तदैवच विशीर्णाविदळावक्रा ह्रस्वाश्च सुषिराः कृशाः॥ अतिस्थूलातिदीर्घाश्च समिधः कार्यनाशनाः विशीर्णायुःक्षयङ्कुर्वा द्विदळा पुत्रनाशिनी. सुषिरा व्याधि जननी कृशाच रिपुवर्धिनी दीर्घा विदेश गमनी स्थूलाचात्म विनाशिनी, 31 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अकृशाच समास्थूला आर्धाच सुपलाशिनी, प्रादेशायामिकाचैव समिधि स्सर्वकर्मणि. इति. नृ - दक्षिणावर्त ग्रन्धियुतमिति. श्री

पवित्रलक्षणम् तधैवेत्युक्तत्वात्पञ्चदशदर्भै रितिचेत्तदसत् श्राते :- समावग्रवन्ता दर्भा प्रादेशमात्रा पवित्रे. इति पवित्रेस्थ इतिमन्रोच. द्वाभ्यामगर्भदर्भाभ्यां पवित्रङ्कार येद्भुधः. उ दगग्रेपवित्रेप्रक्षिप्ये ति सूत्रे, उत्तरत्रवक्ष्यमाणत्वात्; इति. वेदलक्षणम् नृ :- वत्सजानुत्रिवृच्छिरसंवा श्रातवद्दनिः प्रादेश मात्रं छित्वा. वेदङ्करोति, परिस्तरणादींश्च सर्वानेकीकृत्य पुनर्बध्नाति. इति. वत्सजानुसमाकारोवेदः प्रादेशसम्मितः, निर्मितश्शतदर्भैश्च शोधनार्धमधाध्वरे. इतिक्रियाधिकारे उक्तम्. नृ :- तस्यपवित्रस्य प्रमाणमायामो यासान्तास्तत्प्रमाणाः, । यज्ञ सम्बन्धाः - याज्ञिका होमार्दाः, अस्त होमोकवृक्षीया । समिधस्सत्वचः, अन्वयंशुषाः प्रणक्रिमिलेपवर्जिता स्सङ्ञृह्य परिधिभिस्सहबध्नाति. प्रणिधिशरावादिलक्षणम् सुं– प्रणिधिशरावौ अष्टाङ्ञुळमुखायामौ, षडङ्ञुलमध्या चतुरजुलमूलायामौ, चतुरजुलोन्नतौ, त्रज्ञुलन्नि 32 Scanned with CamScanner 23 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका चतरश्रास्याताम्. प्रस्थार्थकमितौ, वृत्तोदरौ, प्रणिधिशरावौ, मृण्मयौवास्याताम्. लोहजा आज्यस्थाली प्रस्थसम्पूर्णा वृत्ताभवेत्. चरुस्थाली प्रस्थसम्पूर्णा वृत्ताभवेत्. चरुस्थाली लोहजामृण्मयीवा द्विप्रस्थतणुलपाकयोग्यास्यात्. शरावं प्रस्थमितञ्च कारयेत्. पैतृकेप्रस्थपाकयोग्यास्स्याच्चरुस्थाली. जुह्वादिपात्रलक्षणम् जुहूःपलाशी सृक्चोर्थ्वबिला चतुर्विंशत्यङ्गुलायामिनी स्यात्तदा यामं चतुर्धाविभज्य तद्विबागेनतदर्धसद्दणमूला मष्टाङ्गु लपरीणाहं दण्णाग्रेषडङ्गुलपरीणाहं क्रमान्मध्ये कृशंवृत्तं यधाभवति तधाकृत्वा तदूर्ध्वन्द्विभागं षोढाकृत्वा तस्मिंश्चतुर्भागं षडङ्गुलविस्तृतं त्य्रङ्गुलघनं, चतुरश्रमेकाङ्गुलिखित्ति युतङ्कृत्वा, तद्भित्तिमध्य मर्धाङ्गुलि निम्नंवृत्ता कारं चतुरङ्गुलिविस्तारं षडङ्गुलायतं बिलं पृष्टे पलाशपर्णाकारवृत्त मवविष्टद्विभागमग्रं क्रमात्कृशं गजोष्ठाकारं मूर्थ्निघृतधारायुतं शेषं युक्यैव कारयेत्. एवंविथाय जुहूमाश्वती माकृतिमानाभ्यां जुहूमु पभृतं,विकङ्कतेन जुहूवत्रोक्षणीपात्रं कुडुपमितंवृत्तं मृण्ययंवाकरोति. स्रुवोहस्तमात्र स्तस्मिन्नेकविंशत्यङ्गुलो दद्दो दण्णमूलाग्रम्पूर्ववत्तरूर्येत्र्यगुलंवृत्तन्द्व्यङ्गुलं घनं एकाङ्गुलिविस्तारं निम्नं द्विपुटवद्भित्तिरिति स्यात्. चतुरृहीतहोमार्थं पालाशीस्रुक्रुवायता, तदग्रेषडङ्गुलायतं पद्ममुकुळाकारं तन्मध्येद्व्यङ्गुलविस्तारं एकाङ्गुळिनिम्नं बिलन्त स्मादामुकुला धृ 33 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तदारायुतास्यात्. दर्वीद्वितालयामा चतुरङ्गळीविस्तारमूलाग्रा द्व्यङ्गुलम्मध्यङ्कृशन्द्रङ्गुलघनां वा कारयेदिति केचित्. स्रुवादिपात्रालाभेप्रतिनिधिः पात्राणामभावेतु पलाशपर्णाभ्यां हूयते हविरिति. शौनकस्मरणा त्पलाशपर्डेनहोतव्यम्. “एध इध्मसक्तुपुष्पतिलमू लफलतृण मेतद्धस्तेन होतव्यम्" नान्यत्किय्चेद चोदित मिति वचनादतिरिक्तं पलाशपठेन होतव्यमितिकेचित्. पलाशपर्णाभ्यामित्युक्त्वा द्विप्रादेवमात्र पालाशदण्णाग्रेपलाशपठेन बिलवदाबथ्य तेनाज्यहोमं कुर्वन्ति. तच्चिन्त्यम्. श्रीनिवा - स्रुवादी नामलाभेतु पलाशस्य तधैवच । किंशुकसाधवा मध्यपत्रेणैव प्रकल्पयेत् ।I अथवाअश्वत्थ पत्रेण कृत्वाहोमं यथाविधि ॥इति॥ आहुतिप्रमाणम्. सर्वत्र माषमात्रपरीणाहा चतुरङ्गुलसंस्रावा आज्याहुतिः. अवदानद्वयान्विताङ्गुष्ठपर्वमात्रेणाहुतिश्चरोः. व्रीही णां यवानां वाशतमाहुतिरिष्यते. तिलसर्षपसक्तूना माहुति श्शुक्तिमात्रा स्यात्. मुष्टिमिता लाजाहुतिः. कुशदूर्वादीनां ग्रहशान्तिप्रकरणे वक्ष्यामः. सर्वत्रोत्तरमन्तस्यादिग्रहणा त्पूर्वमन्तावसानं विन्द्यात्. मन्रान्हेकर्मारम्भः अघारहोमेत्वाद्यारम्भः इति. हविर्लक्षणम् हाविरुक्ता. यवनीवारवेणु शामाक व्रीहिजाति प्रियङ्गवो धान्यानि हविष्याणि, तेषामलाभे कन्दमूलदधि फलानि ग्राह्याणि, सर्वेषु थान्येषु, 34 Scanned with CamScanner 25 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका वरककोविदार कोद्रवाणिवर्णनीया न्याज्योक्तोगव्यं घृतं श्रेष्टं, तस्याभावे घृतमाज्यम्माहिषिंवातदलाभे वयसैलं सार्षपं प्रतिनिधिः, कुसुम्भातसी नाळिकेरवृक्षाणां स्नेहमन्यच्चयद्भोज्यं तद्वा पिष्टमित्रोदकण्च होम्यं भवत्यभोज्यं गन्धरसदुष्टणं वर्णनीयम्. सर्वेषाम्पूर्वपूर्वं श्रेष्ठतमं. पूर्वाभावे परं गृष्णातीत्याह भगवान्विखनाः. अग्न्यायतनस्यो त्तरेदैविके, निषेकजातकर्मोत्थान व्यतिरिक्तेषु कर्म सुद्वन्द्वं दर्भेसु सम्भरति. जातकर्मण्युत्थानेच सहैव केवलमानुष त्वात्. आशौचे क्रियामानत्वाच्च. दक्षिणतः स्थलस्यदक्षिणतः प्रत्येकं सम्भरति. श्रुतिरपि. “यदेक मेकग्ं समृरे त्पितृदैवत्यानिस्यु र्यत्सहसर्वाणि मानुषाणि द्वे द्वेसम्भरति” निषेकादिषु सहैवेति. श्री. श्राते - गृहेसौम्ये पश्चिमपूर्वायतां तधानुवंशां पूर्व दक्षिणयो र्ध्वारयुता मग्निशालां कल्पयत्यस्थिरोमकेश तुषकाष्ठाश्म लोष्टपिपीलिकादीन् वर्णयित्वा, मृदाशुद्धये त्यादिसर्वेषां याज्ञिकानां यजमानस्याध्वर्योर्वादक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्ञु लेर्मध्यपर्वणाङ्गुल्या मानमाचरती, ति. अस्मिन्नित्यनेवचुल्ल्यामौपासनप्रतिषेधःनचुल्ल्यामौपासनं जुहुया दितिबोधायनः. कुणेसणिलेवा रगर Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका षोडशाङ्गुलमायानु मुन्नतं गोलकम्भवेत्, शूर्पाकारन्तुकृत्वातु दक्षिणाग्रं प्रकल्पयेत्, उत्तरे सोममुद्दिश्य षोडवाङ्गुलमायतम्, भागोन्नन्तं तधाकुर्या त्समवृत्तं विचक्षण. इति. सूत्रे :- श्रामणकाग्ने श्चोर्ध्ववेदि रात्रिग् ंशदङ्गु ल्यायता, चतुरङ्गुळिविस्तारोन्नता, मध्यमा तत्परिगता पञ्चङ्गुलिविस्तारा, चतुरङ्गलोत्सेधा, अधस्तादूर्ववेदि विस्तारोन्नता, तृतीयवेदि र्ध्वादशाङ्गुलं, मध्येनिम्नं त्रिवेदिसहितं कुणं कृत्वे, ति. अग्निप्रतिष्ठापनम् सम्भाराः आघारे प्रणिधिद्वयं घृतचरुल्यौ शरावोक्षणे दर्वीञ्चापि स्रुवं जुहू मुपजुहुं दर्भा नध्मान्यपि व्रीही नक्षतपुष्प चन्द नघृतं प्रागन्ततस्तण्डुलान् युञ्ज्या दिन्द नगोकरीषधमनी र्घृष्टिङ्कुशेषूत्तरे 11 यजमानः पादौप्रक्षाळ्याचम्य धृतोर्ध्वपुज्रः शुद्देदेश् गोमयेन (१) गोचर्ममात्र मुपलिष्य पैष्ट्याभूमि मलं कृत्य, तत्र शुद्धाभिस्सि कताभिः द्वात्रिंशदङ्गुल्यायतं द्व्यङ्गुलोन्नतं यथालाभोन्नतंवा स्थलमुपकल्प्य. समारासादनम् अथामारविधनम्. (२) “ब्राह्मं” प्राङ्मुखमासीनो 2 ग्न्यायतनस्योत्तरे उदगग्रानर्भानास्तिर्य शेषुप्रणिधीद्वे, सहाज्यस्ताल्या 36 Scanned with CamScanner 26 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका चरुस्थालीं, प्रोक्षण्या शरावम्, सृक् सृवौ, दर्वीद्वे, जुहूपभृता, एवन्द्वस्ध्व मवाङ्मुखं प्रागन्तं निधाय परिस्तरण कूर्च विनियोग दर्भ पवित्रे वेदैस्समित्परिधीन् प्रागग्रा नसङ्कुला ना ज्येन चरुतज्ञुलान्पुपै श्चन्दनं व्रीहिभिरक्षता निन्दनै र्गोकरीषा नुपवेषेण धमनी मेवं समृत्य. अग्नेर्नैऋत्वां दान्योपरि जलपूर्ण करकं निधाय. तस्मिन्रोक्षण कूर्चन्निछाय. सङ्कल्पः उभयपवित्रपाणि- प्राणायामं कृत्वा अद्यपूर्वोक्त एवं गुणविशेषण विशिष्टायां अस्यांशुभतिधौ एतत्कर्माङ्गं अघारकर्म करिष्ये, (इति सङ्कल्प्य) अपुउपस्पृश्य (प्र) कुरुष्व. (3) अघारप्रयोगः एतोन्विभ्रमित्यग्न्यालयम्पोक्ष्य : एतोन्विन्द्रंस्तवाम शुद्धं शुध्धानसाम्ना । शुद्धॆरुकैर्वा वृद्ध्वांसं शुद्ध आशीर्वान्ममत्तु । इन्द्रशुद्धोन आगहिशुद्धशुद्धाभिरूतिभिः शुद्धोरयिं निधारय शुद्दोममद्धि सोम्यः इन्द्रशुद्धेहि नोर कोरयेत्युकम् Scanned with CamScanner सिषाससी॥ श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका शुद्धोरत्नानि दाशुषे । शुद्धोवृ ताणिजिघ्नसे शुद्धोवाजं स्थन्डले भूमिमावाहयामि मयिदेवा इत्यादिभिश्चतुर्दिशं, चतुरश्चतुरः, द्वौद्वौवा प्राग ग्रानुदगग्रान् दर्भानुक्षयेत्. (v)मयिदेवा इतिप्राच्या मुदगग्रान् मयिदेवा द्रविणमायजन्तां मय्याशीरस्तु मयिदेवहूतिः। दैव्याहो तारावनिषन्त पूर्वेरिष्टास्स्याम तनुवासुवीराः। मह्यंयजन्त्विति दक्षिणस्यां प्रागग्रान् _ _ मह्यंयजन्तु ममयानिहव्या कूतिस्सत्या मनसोमे अस्तु। एनोमानिगां कतमच्चनाहं विश्वेदेवासो अधिवो चतामे ॥ देवीषडुर्वीरित्युत्तरस्यां प्रागग्रान् देवीषडुर्वी रुरुणःकृणोत विश्वेदेवास इहवीरयध्वम् । माहास्महि प्रजयामा तनूभि र्मारधाम द्विषतेसोमराजन्. प्रोक्षणादिलक्षणम्. (3) श्री. दक्षिणहस्ते नोत्तानेव सेचनं प्रोक्षणम्. करतलमवा क्कृत्वा सेचनमवोक्षणम्, बद्धाङ्गुष्ठानमुष्ठिना अभित स्सेचनमभ्युक्षणम्, एवङ्कूर्चेन वाकुर्यादिति. (~) मयिदेवाइति प्राच्यान्दक्षिणाग्रान् मह्यंयजन्त्विति 19. K-017505 Scanned with CamScanner 2. श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अग्निर्मन्युमितिपश्चिमस्याय मुदगग्रान् अग्निर्मन्यं प्रतिनुदन्पुरस्ताददऱो गोपाः परिसाहिनस्त्वम् । प्रत्यञ्चयन्तु निगुतः पुनस्तेमैषाञ्चित्तं प्रबुधाविनेशत्। बर्हिष्टु सप्तऋषीनावाहयामि. उद्धन्यमानमिति. (x) मध्या पर पूर्व यम निर् ऋत्यग्नि सोम मरु दीशानानि वक्रितेनयुग्म बर्हिषा खनति. उद्धन्य मान मस्या अमेध्य मपपाप्मानं यजमानस्यहन्तु । शिवानस्सन्तु प्रदिशश्चतस्र श्शन्नो मातापृथिवीतो कसाता! (F) तथापूत ह्यतनेनेति मध्ययमसोमेषु पश्चिमादिप्रागनास्तिस्रो मध्यापरपूर्वेषु दक्षिणाद्युत्तरान्तास्ति सेवंषश्लेखाः (७) प्रादेशमात्रंलिखित्वा. पूतह्यतनेनसौम्याः कृणुध्वग्ं रशनाहोतविग्ंशत् ॥ अष्टाबन्धमितिवक्रितं युग्मधर्भं उत्तरपश्चि मस्या मुत्सृज्य. अष्टाबन्दग्ं रशनाभितो 9 हरं येनदेवासो जनयन्नभिष्क्रियाः । सूर्येण ब्रह्मऋतथाविदु रधैकञ्चक्रं यद्गुहा नृ. पैतृकेतु मध्य पूर्वा पर यमा ग्नि निर्ऋति सोमे शान मरुतो बर्हिषाखनति. (६) नृ. तथा मध्योत्तरदक्षिणेषु पूर्वादि पश्चिमान्ता स्तिस्रोलेखाः मध्यपूर्वापरेषूत्तरादि दक्षिणान्ता स्ति प्रोलेखाः पैतृकेनखनति. (c) सूत्रेषष्ठप्रश्ने. प्रादेशमात्राः प्रागन्ताश्चोत्तरान्ताश्च ती प्रोलेखालिखित्वा प्रोक्ष्य, हिरण्यशकलं व्रीहीन्वानिधाय, तत्राग्निन्निद धातीति. नृ. प्रादेशमिति - तर्जन्यङ्गुष्टाभ्याम्मितं. मानं प्रादेशमात्र मायतं यासान्ताः प्रादेशमात्रा इति. 39 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तदहं विश्वेदेवासो अनुदन्मानुजातग्गं श्रोत्रन्तोचक्रे आस्तां द्वीपस्थाः चराचरशुचीते पुत्रंवृणीत पूषायद्यत्ं शुभस्वती वरेयम् । (८) अपुउपस्पृश्य. खननेपित्यानावाहयामि. रेखायां स्कन्दमा वाहयामि. रेखागायत्रि प्रोक्ष्य. तत्सवितर्वरेण्यं भर्गोदेवस्यधीमहि थियोयोनः प्रचोदयात्॥ (F) जातवेदोभुवनस्येत्यरणीं गृहीत्वा मधितं लौकिकंवाग्नि मादायाहरेत. (८) नी. राक्षस रौद्र नैर्ऋत पैतृकछेदन भेदन खनन निरसनाप घ्राणा त्माभिमर्शनानि कृत्वा, सर्वत्राअपउपस्पृशेदिति. श्राते. सूत्र कारवचनादिति. अग्निनिर्णयः (F) सुं. यस्मिन्जातकहोमःक्रियते सोग्निर्जातकः जातकाग्ना व्यरण्यामारोपिते जातवेदोभुवनस्ये त्यरणिङ्गृहीत्वा मधिते उ त्थानादिहोमो विधेयः समिध्यात्मारोपितश्चे तत्समिधं लौकिकाग्नौ प्रक्षिप्याहृत्य तस्मिन्नुत्थानादिहोमोविधेयः. तदुत्सृष्टपक्षे लौकिकेसर्वं भविति. तस्मिन्नासमा वर्तनं कर्माणिभवन्ति. विवाहास्ते तदग्नि रौपासनं भवति. तस्मिस्स्मार्तकर्माणि भवन्ति. गर्भसंस्काराः गर्भिण्माःपत्यु रौपासनाग्नौ कुर्वीत, लौकिके, शान्तिकसौष्टिके इत्यारभ्य यस्मिन्रधानहोम स्तस्मिन्नभ्युदयश्राद्धहोमः, कर्तुः कर्मणोनु कूल मग्निंशरावेगृहीत्वा पुरतोनिधाय इति. श्री यस्मिन्विवाहङ्कुरुते सोग्निरृह्य इतिस्मृतः जातकर्मादिसि ध्यर्धं योव्याहृतिभिराहितः, साग्निर्लोकिक इत्युक्त श्शालाग्निर्लाकिक स्तथेति. वाशब्धात्. पौरुषाग्न्यिदि- औपानसाग्नि श्चेज्ञात वेदोभुवस्येति मन्हलोपः. पूर्वमेवसिद्धाना मौपासनाद्यग्नीना मरणिग्रहणापेक्षाभावात्, समित्समारोपणे धार्यग्नि विषयेलोपः. 40 Scanned with CamScanner 2: श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका जातवेदोभुवनस्य रेत इहसिइ्च तपसोय ज्जनिष्यते । अग्निमश्वत्था दधिहव्यवाहग्ं शमीगर्भा ज्जनयन्यो मयोभूः । (१०) अग्निंशरावेगृहीत्वा गोकरीषाद्यैः, घृत प्रतीक इति प्रज्वाल्य. घृतप्रतीको घृतयोनिरग्नि र्हृतै स्समिदो घृत्तमस्यान्नम् ॥ घृतप्रुषस्त्वा सरितोवहन्ति घृतम्पिब न्थुयजायक्षिदेवान् ॥ आयुर्दा इति प्रणम्य. आयुर्दा अग्ने ह विषोजुषाणो घृतप्रतीको घृतयोनिरेधि॥ घृतम्पीत्वा मधुचारुगव्यं पितेवपुत्र मभिरक्षतादिमम्॥ लेखामध्ये हिरण्यं व्रीहीन्वाविन्यस्य. उपावरोहेत्यग्निन्निधाय. । प्रजाग्ं रयिमस्मासुधेह्यजत्रोदीदिहिनो दुरोणे । उपावरोहजातवेदः पुनस्त्वं देवेभ्योहव्यं वहनः प्रजानन् आयु । अग्निग्रहण पात्रे सजलाक्षता न्निदाय. । अग्न आयाह्यश्रेयोनिरिति. (११) इन्दनैःप्रज्वाल्य. अग्नि प्रज्वलनविधिः र्यादग्नि धमनं नकुर्याद्व्यजनादिना॥ सज्रहे (ऎं) स्मृत्यन्तरे. श्लो. वस्त्रेणवाथपठेन पाणिशूर्पास्यदारुभिः नकु प वेद्व्याधिशूर्पेण धननाशनम् ॥ पाणिनामृत्युमाप्नोति आयुःक्षीणं मुखाद्धमेत्॥ धमनीमस्तरेकृत्वा तृणंवाकाष्ठमेववा मुखेनाग्निंसमिनीत मुखतोग्निरजायत ॥इति ॥ मुष्टिस्तूलान (१०) अभिण्णादर्शे. शो कर्मसिनि इन्दनलक्षणम् Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अग्न आयाहिवीतये गृणानोहव्यदातये॥ निहोतासत्सिबर्हिषि अयत्ते योनिर् ऋत्वियोयतो जातो अरोचथाः तञ्जानन्नग्न आरोह धानोवर्धयारयिम् । मयिगृह्लामित्यभिवन्द्य. मयिगृह्लाम्यग्रे अग्निग्ं रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय। मयिप्रजां मयिवर्चोदधाम्य रिष्टास्स्याम तनु वासुवीराः योनो अग्निःपितरो हृथ्स्वन्तरमर्त्यो मर्त्याग् ं आविवेश ॥ तमात्म न्परिगृष्णामहे वय म्मासो अस्माग्ं अवहाय परागात्॥ अग्निथ्यानम् (१२) अग्नि ध्यानमहामन्तस्य, अगस्त्य भगवाँ ऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, हुताशनोदेवता, रम्बीजं स्वाहाशक्तिः, स्वधाकीलकं. हुताशनप्रीत्यर्थे जपेविनियोगः. स्वस्तिपूर्ण मुखात्मने - अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः तेजोराशये - तर्जनीभ्यान्नमः स्तधैवच! नीपनिम्बकरञ्जांश्च तिलकं शाल्मलीमपि श्लेषात्मकमपित्यक्त्वा ग्राह्योन्यस्सकलद्रुमः॥ स्मृत्यन्तरे अक्षारग्वधकार्पास करवीरकरञ्जकान्. इन्दनेतिन्रिणीन्निं ऐं सर्वान्कण्टकिन स्त्यजेत्॥ कण्टकिनः

याज्ञोयेभ्योअन्ये. गुडाकतालहिन्ताल केतकाश्च बृहद्वटःः खर्जूरोनाळिकेरश्च सप्लै तेतृणराजकाः॥ अपस्तम्भः- नाप्रोक्षितमिन्दन मग्ना वादध्यात्. मनुः - नामेध्यम्प्रक्षि पेदग्नौ नचपादौप्रतापयेत्। अदस्तान्नो पदध्याच्छ नचैनमतिलङ्घयेत् ॥ 20 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका धूम्राक्षाय - मध्यमाभ्यान्नमः धनुर्थराय - अनामिकाभ्यान्नमः सहस्रार्चिषे - कनिष्टि काभ्यान्नमः वैश्वानराय - करतलकरपृष्ठाभ्यान्नमः एवं हृदयादिन्यासः स्वस्तॆ पूर्नमुखात्मने - हृदयायनमः भूर्भुवस्सुवरो मितिदिग्बन्धः सप्तहस्तव्चतुशृङृस्स प्तजिह्वो द्विशीर्षकः त्रिपात्प्रसन्नवदन स्सुखासीन श्शुचिस्मितः स्वाहान्तु दक्षिणेपार्श्वे देवींवामे स्वधान्तथा, बिभ्रद्दक्षिणहस्तेस्तु शक्तिमन्नं स्रुचंस्रुवम्. तोमरं व्यजनं वामैर् घृतपात्रन्तु धारय E मेषारूढं जटाबद्धं गौरवर्णं महौजसम्. धूमध्वजं लोहिताक्षं सप्तार्चिस्सर्वकामदम्, आत्माभिमुखमासीनमेवं ध्यायेद्धुतावनम्, यज्ञरूपधरं विष्णुमग्निमण्डलमध्यगम्, शब्धचक्रधरं देवं शुद्धजाम्बूनदप्रभम्, सर्वयज्ञमयं देवं वेदाङ्गोपाङ्ग शोबितम्, लक्ष्म्यासहसुखासीनं ध्यायेद्यज्ञपतिं हरिम्. ध्यात्वाग्निमण्डलं तस्य ध्यायेन्मध्ये प्रभांशुभाम्, द्ये स्थितन्यायेदासीनंवा जनार्थनम्, ^^^नशोभिनीम्, Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सुखभोगासनासीनां स्वथामेवं विभावयेत्.

• अग्नयेनमः, ध्यायामि. आवाहयामि, आसनादिसर्वो पचारान् समर्पयामि. परितः पुष्पाक्षतादिखि रिन्हादीनभ्यर्च्य • इन्दायनमः, अग्नयेनमः, यमायनमः, निर्भतयेनमः वरुणायनमः, वायवेनमः, कुबेरायनमः, ईशानायनमः, कर्मणेवामिति करौप्रक्षाळयति. कर्मणेवा न्देवेभ्य श्शकेयम् ॥ इदमापश्शिवा इत्यपोभिमस्त्र. इदमाप श्शिवा श्शिवतमा श्शान्ताश्शान्ततमा श्शुभा श्भुब तमाः पूताः पूततमाः पुण्याः पुण्यतमा मेध्या मेध्य तमा अमृता अमृतरसाः, पूताब्रह्मपवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्शिभिः॥ करके - पाञ्चभौतिक मावाहयामि. मरीचिः, पश्चिमाभिमुखम्. ब्राह्मसनसमासीनं सर्वदेवैः परिवृतम्. रक्तवर्णं, त्रिपादं, द्विशीर्षं, चतुश्रोत्रं, चतुश्शृङ्गं द्विनासिक मा स्यद्वययुतं, चतुर्नेत्रं, सप्तजिह्वं सप्तबाहुं. सप्तर्षिनामयुतं, मकुटाद्याभरणान्वितं, दक्षिणे स्रगक्षमाला खड्गशक्तियुतं. चतुर्हस्तं, वामे स्रुव भेटक घृतपात्रयुत त्रिहस्त मजवाहनं. दक्षिणवामयोस्प्याहा स्वधाभ्यांसंयुतं. इध्महोमे स्थित मन्नहोमेत्वासीन माज्यहोमेशयानं मेवंरूपं, हुताशनं, ध्यायामि. अग्नयेनमः हुतवहायनमः, हुताशिनेनमः, कृष्णवर्त्मनेनमः Scanned with CamScanner 8 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका, ୪ पूर्वव त्पुष्पाद्यै रभ्यर्च्य. कूर्चाग्र ग्रन्धिमूलेषु, ब्रह्माण मावाहयामि. विष्णुमावाहयामि. शिवमावाहयामि. १३ अदिते 9 नुमन्यस्वदक्षिणतो वेदिं परिमृजामिति दक्षिण वेदिं नैरत्याद्याग्नेयान्तम्. अदिते 2 नु मन्यस्वदक्षिणतो वेदिं परिमृजामि सत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो हमस्मि॥ असुमते_ नुमन्वस्वपश्चिमतोवेदिं परिमृजामिति पश्चिमवेदिं नैर्त्वा दिवायव्यान्तम्. अनुमते9नुमनुन्यस्वपश्चिमतोवेदिं परिमृजामिसत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो हमस्मि॥ सरस्वतेनु मन्यस्वोत्तरतो वेदिम्परिमृजामात्युत्तरवेदिं वायव्यादीशानान्तम्. सरस्वतेनुमन्यस्वोत्तरतो वेदिम्परिमृजामि सत्येनत्वापरिमृजामि सत्यव्रतोहमस्मि ॥ आग्नयेनमः जातवेदसेनमः सहॊसजसेनमः अजिराप्रभवेनमः वै श्वानरायनमः. नर्याधसेनमः, पक्किराधसेनमः, विसर्पिणेनमः.
• इन्दायनमः ईशानायनमः (१3) (नृ) दक्षिणवेदिं नैरुतिरेवाद्यन्तो यस्मिन्कर्मणितन्नैर् ऋत्याद्यन्तम्. L.LAR Scanned with CamScanner देवसवितु-प्रसुन पु दीशानार्हम्. देवसवित प्रसुन मन पुरस्ताद्वेदं परिसृतानि सत्य प्रतो हनुमं साधावनपाणिना कूर्चेनुवा परिष तत्ववित शृतमु प्रोक्षयति. प्रचोदयात्- ब्रह्मसोमा पूर्ववेदं चाग्नेय ॐभूपते भुवनमाते महते भूतन्यपते ब्रह्माणन्त्वा वृणीमहे॥॥ ॐ भूपते भुवनपते महतो भूतन्यपते सोयगं राजानन्त्वा वृणीमहे ॐ भूपते भुवनवते महतो भूतन्यपते सोमन् राजानन्त्वा वृणीमहें दक्षिणोत्तरयोधु वुनवेशयेत्. (GK) ऋत्विकोवलाने ब्रह्मसोमवेद्यो रोवेद्याञ्चा प्राक्ट हस्तमात्र’कूर्पे विधा ब्रह्माजज्ञानग्ं सोमोचेनुमिति ब्रह्मसोमा वावासायेत्. ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीम तप्पुनुतो वेन आवः सबुर्निया उपमाजस्यविष्णा सृतश्वयोनि मनतश्वविम॥ ॐभूर्जह्मणमावाहयामि. ॐ भुवःप्रजापतिमावाहयामि. ओग् सुवः पितामहमावाहयामि. ॐभूर्भुवस्सुवः हिरण्य गर्भमावाहयामि. Scanned with CamScanner सोमोरे सुग्ं सोमोटर्वन्तमाशग्ं सोमोवीरं कर्मण्यन्ददातु। साधन्यं विदर्यग् असलेयं वितुश्रवणं योददाशरस्मै! ओ भूस्सोममावाहयामि. ॐ भुवर्वज्ञाङ्ग मावाहयामि. ओग् सुवरिस्तुन वाहयामि. ॐ भूर्भुवस्सुव शृक्रमावाहयामि, आसन पाठ्यपुष्पगड्ड धूप दीपै रभ्यर्चयेत्. अभ्यर्थ्वु रोम्भूपते भुवनपत इति प्रत्येकं प्रेक्ष, ताभ्या महम्भूपति अत्युक्तेनदि. ॐ भूपतेभुवनपते महतो भूतन्यपतेः ब्रह्माणन्त्वा वृणीमहे। अहम्भूपति रपाम्भुवनवति रहम्महतो भूतन्यपति देवेन सवित्रा प्रमात आर्द्विज्यं करिष्यामि देवसवित रेतस्त्वाव्पणते बृहस्पतिं दैन्यं ब्रह्माणं तरहम्मनसे प्रब्रवीमि मनो गायत्रियै गात्रीत्रिष्टुले त्रिष्टुल गत्वैजगत्वमुष्टुले. सुष्टुकृक्कै पक्षिक प्रजापतये प्रजापति द्विश्वभ्योचेवेभ्यो विश्वदेवा (QV) नृ, भूपतेभुवनपत इति यधालिजं मत्रेण यजमानेन वरयि त्वा, अध्वर्युच्छप्रोण मग्नेर्घक्षिणत उदङ्मख मुत्तरत स्सोमं दक्षिणालि मुखं दर्भेष्वासयित्वा पुष्पगनाक्षतै रभ्यर्च्य मन्राभ्यां तुष्टिञ्चा प्रत्येकं ब्रह्माणं सोमञ्च प्रेक्ष (A) नृ. ब्रह्मसोमयो लेकस्याभावेचे द्विद्यमानम्ब्रह्माणं कृत्वां न्यस्यस्थाने कूर्चन्नि दद्यात्, उभयोर् बत्विकोरभावे स्तट्टीलस्य कुब्जन्यवा दक्षिणोत्तरयोररोवेद्यां प्राग ग्रंयथास्मात्तथा प्रत्येकं कूर्चं पॊस्त प्रमाणं निधाय, तत्रब्रह्माणं सोममावाह्यां. सनाद्यैरभ्यर्च्य ब्रह्मासोमा सङ्कल्प्य स्वयमेव तत्तन्मस्तानुक्त्वा तत्तत्कर्मकूर्याधिति. 47 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका बृहस्पतये बृहस्पतिर्र्बह्मणे ब्रह्मभूर्भुवस्सुवः बृहस्पति र्देवानाम्ब्रह्मा(हं मनुष्याणां बृहस्पते यज्ञङ्गोपाय॥ उत्तरतः, ॐभूपतेभुवनपते महतो भूतस्यपते, सोमग्ं राजानना वृणीमहे (१६) अहम्भूपति रहम्भुवनपति रहम्महतोभूतस्यपति र्यज्ञपति रार्त्विज्यं करिष्यामि देवसवित रेतन्वावृणते बृहस्पतिन्टेव्यग्ं सोमं तदहं मनसे प्रब्रवीमि मनोगायित्रियै गायत्रीत्रिष्टुभे त्रिष्टुब्जगत्यै जगत्यनुष्टुभेनुष्टुक्पज्येपक्तिः प्रजापतये प्रजापतिर्विश्वेभ्योदेवेभ्यो विश्वेदेवाबृहस्पतये बृहस्पतिर्रह्मणे ब्रह्मभूर्भुवस्सुः। बृहस्पतिर्देवानाग्ंसोमो(हं मनुष्याणां बृहस्पतेयज्ञङ्गोपाय। (१७) ब्रह्मान्रोक्षिष्यामित्यन्तं तथोक्त्वापुनस्ताभ्यां प्रोक्षेत्युक्त स्तथाप्रोक्षयति. ब्रह्मन्रोक्षिष्यामि। प्रोक्षयज्ञं देवतावर्धयत्वन्नाकस्य पृष्टे यजमानो अस्तु सप्तरीणाग्ं सुकृतां यत्रलोक स्तत्रेमं यज्ञं यजमानइ्चदेहि। ॐ प्रोक्ष॥ सोमप्रोक्षिष्यामि, प्रोक्षयज्ञं देवतावर्धयत्वं नाकस्यपृषे यजयानो अस्तु! सप्तरीणाग्ं सुकृतां यत्रलोकस्त त्रेमंयज्ञं यजमानइ्चधेहि। ॐ प्रोक्ष (१६) भट्टभास्करीये. ब्रह्मणेभूर्भुवस्सुवरित्येतया स्सोमनिर्दे शोनभवति. नपुंसकत्वेन तयोरर्त्विक्परत्वाभावाधिति. १७ श्री. ब्रह्मन्सो मप्रोक्षिष्यामिति… आन्तंयधाभवति तथाअग्नि Scanned with CamScanner 7 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका प्रोक्षण्यां करक पात्रा दाथावमादाय पुरतोनिधाय पवित्रेस्थ इत्युत्तरस्यां वेद्यां (१८) बर्हिषस्थापयित्वा. पवित्रेस्थोवैष्णव्येस्थो यज्ञ येस्थोवायुपूतेस्ट्लो विष्णोर्मनसापूतेस्थो यज्ञस्यपावनेस्थः. तान्परशुरसीति सकृन्मस्त्रेण द्विःप्रोक्ष्य. परशुरसि पवित्रेस्तो वैष्णव्यो देवसवितः प्रसुन पुनात्वच्छि श्रेणपवित्रेण वसोस्सूर्यस्यरश्मिभि रपोदेवी रग्रेपुवो अग्रेगुवोग्र इमंयज्ञं नयताग्रेयज्ञपतिन्धत्त युष्मानिन्टो वृणीत वृत्रतूर्येयूय मिन्द मवृणीध्वं वृत्रतूर्वे प्रोक्षितास्थ्सः॥ प्रोक्षणीपात्रमापूर्व. तधा…. वक्ष्यमाणवत्. “श्रातवद्वा”वसूनां पवित्रमि त्युदगग्रेपवित्रेप्रक्षिप्य, दक्षिणेनपाणिनाग्रमित्यादि. यद्वा. श्रातवदुदग ग्राभ्याम्पवित्राभ्यां देवोवइति त्रिररत्पूया पोदेवीरित्यभिमन्त्य. ब्रह्मन् सोम प्रोक्षिष्यामिति. अन्यधा 2 नश्शब्धतधाशब्धयोर्वैयर्थ्यं पात्रादाधाव मादायेति तूष्टीमुक्त त्वादमन्द्रकमे वेतिछेन्न. पूर्वापरपर्या लोचनया? 9 दौमध्येच क्रियान्तरं वक्तव्यम्. अमस्त्रकत्वेन समन्द्रकत्वेनच प्रोक्षण द्वयं कर्तव्यम् तधाप्रोक्षयतीत्युक्तत्वात्. पात्रादाधाव मादायेत्युक्त्वा परशु र सीत्यादि प्रोक्षणस्य प्रतिपादितत्वा त्पूर्वोक्तमार्गेणकर्तव्यम्. किञ्भबोधायनः अथाप्युदाहरन्ति. असंस्कृताभिः प्रोक्षणीभिः प्रोक्षितै- पात्रैर्होमश्चा सम्मार्जितैस्सुक्सुवै र्नाधिश्रितपक्वै राज्येन प्रचरे द्यातुधानारक्षांसिपिशाचा यज्ञं ग्राहयेयुरिति श्रुतिः “प्रोक्षणी रसादयति. आपोवैरक्षोघ्नी- रक्षसामपहत्यै” इत्. (18) बर्हिहिषः ….. परिस्तरण कूर्च पवित्र विनियोगदर्भान्. (19) नृ. तान्परशुरसीत्यारभ्य स्रुवादीन् स्रुग्न्यइत्वन्तं. प्रत्येकं Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका समिधो मुक्तबन्दाः कृष्णासीति உ कृष्णो स्याखरेष्टो 2 ग्नयेत्वास्वाहा! वेदिरसीति पश्चिमवेदिम्. वेदिरसि बर्हिषेत्वास्वाहा! बर्हिहिर सेतिबर्हिः॥ बर्हिहिरसि ॥ स्रुवादीन् सृग्भ्यइति स्रुग्भ्यस्वास्वाहा बर्हिहि षोग्रं दिवेत्वेति. दिवेत्वा! मथ्यमन्त रिक्षायत्वेति। अन्तरिक्षायत्वा! मूलं पृथिव्यैत्वेति॥ पृथिव्यैत्वा. पोषायत्वेत्यपो बर्हिर्भस्थने संस्राव्य. पोषायत्वा । स्वधापितृभ्यइति सापसव्यं दक्षिणतः प्रोक्ष्य. स्वधा पितृभ्यः॥ उपवीति अपुपस्पृश्य. अपांशेषं पश्चिमस्या मुत्तरान्त मूर्भवेतिस्रावयेत् ऊर्भवबर् हिषद्भ्य ऊर्जा पृधिवीङ्गच्छत॥ उभाभ्यामिति पाणीप्रक्षाळयति. ज उभाभ्यान्देवसवितः प्रहरेमवीतये॥ पूषातइति बर् हिर्भन्धं विसृज्य. Scanned with CamScanner 219 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका मूलादूर्थ्य मादित्यव्यञ्जनमसीति पाणिना 2 आदितय व्यज्ञ‘नमसि। भिमृश्य. । पश्चिमतोवेद्यधस्तादुत्तराग्र मूर्णाम्रदसमिति दळ्भैरच्छिद्रं परिस्तीर्य. ऊर्णाम्रदसन्त्वास्त ृणामि। स्वासस्थन्देवेभ्यइति प्रागग्रग्ं स्वासनेचैकं निधाय. स्वासस्तन्देवेभ्यः (२०) विष्णोस्तूपोसीति प्राच्याम् विष्णोस्तूपोसि॥ दक्षिणत इति याम्याम्. दक्षिणतो विष्णोस्तू पोसि॥ उत्तरत इत्युदीच्याम्. उत्तरत उदीच्यैर्युज्ञनमसि विष्णोस्तू पोसि॥ पश्चिमत इतिप्रतीच्याम् पश्चिमत स्सौधत्तान्देवेभ्यो विष्णोस्तूपोसि. चतुष्षुपरिस्तरणकूर्चेषु ॐ-विष्णुमावाहयामि. महाविष्णुमावाहयामि, सदावि मावाहयामि, व्यापिनारायण मावाहयामि. (२०) नृ. त्रिवेदिसहितकुण्णस्य मध्यवेद्यां द्विवेदिकुण्णस्य अधोवेँ । स्थलस्य बहिस्समीपे परिस्तरणकूर्चान्, परिधींश्चनिदद्यार्थि (सूत्रभाष्याभिप्रायः.) Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका (२१) वेद्याम्प्रागुत्तराग्रं परिस्तृणाति उत्तराग्र मैशान्यामूर्थ्वं कृत्वा. गन्धर्वोसीति (२२) पश्चिमस्याम्. गन्दर्वो विश्वावसुर्विव्वस्मादीषतो यजमानस्यपरिधि रिडईडितः॥ इन्दस्येतियाम्याम्. इन्दस्यबाहुरसि दक्षिणोयजमानस्यपरिधिरिड ईडितः॥ मित्रावरुणावित्युदीच्याम्. मित्रावरुणात्वोत्तरतः परिधत्तां धृवेणधर्मणा यजयानस्य परिधि रिड ईडितः॥ पश्चिमपरिध्यां गन्धर्वमावाहयामि. दक्षिणपरिध्यां इन्द्रमावाह यामि, उत्तरपरिध्यां मित्रावरुणानावाहयामि वेद्याम्प्रागुत्तराग्रा न्परिधीन्परिदधाति. वायव्यामुत्तराग्रमूर्त्वङ्करोति. सूर्यस्त्वेति प्राच्या मुत्तरान्त मधोवेद्यां कूर्चेनाद्भिः परिषिच्य, सूर्यस्त्वापुरस्तात्पातु कस्याश्चिदभिशस्त्याः॥ उपरिष्टादेवा इत्यग्नेरूर्ध्वभाग मुत्तरान्त मद्भिःपरिषिच्य उपरिष्टा द्देवारक्षन्तु कस्याश्चिदभिशस्त्याः॥ अधस्तान्नागा इत्यग्नेरधश्च तथाद्भिःपरिषिच्य, अधस्तान्नागारक्षन्तु कस्याश्चिदभिशस्त्याः । वीतिहोत्रमित्यग्न्यालये समिधावगीशयोगि नोXवादाने आ Scanned with CamScanner 3031 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका वीतिहोत्रन्वाकवे द्युमन्तग्ं समिधीमह्य ग्नेबृहन्त मध्वरे। समिदसि. समिदस्यायु षेत्वा!। ऊर्ध्वसमिध्योः प्रजापतिमावाहयामि. (२3) परिस्तीर्यमित्यादीनै न्दाद्यमुद्यगन्त मार्षेणा पोदत्वा. परिस्तीर्यमग्निं परिददाम्यग्ने अग्निग्ं सृतां वेदि मभिमन्तयामि सृतासीत्यादिभि र्दक्षिणादितैनैव प्रागन्तमुत्तरान्तञ्चपरिषिच्य सृतासि घृतासि, धृवासि॥ तारुणीसी त्याग्येया दीशानान्तम्. तारुणासि॥ पुनस्तथासोगृहीत्वा प्रदक्षिणमाग्नेयाद्यन्त मारेणतीर्तेन तूप मद्भिःपरिषिञ्चति. (२४) वानस्पत्योसीति मन्रावृत्या प्रणिधी प्रक्षाळ्य. वानस्पत्योसिदेवेभ्यश्शुनस्व, वानस्सत्योसिदेवेभ्यश्शुन्धस्व॥ (२२) नृ. पश्चिम परिधिं स्थनिष्ठ मितोणीयांसं दक्षिणपरि मग्न्यभिमुखाग्र मितोणीयांस मुत्तरपरिधि मग्न्यभिमुखाग्र परिधथाति. (२३) श्री. परिस्तीर्यमित्यादिभि स्त्रिविधपरिषेचनमुच्यते. परिस्ती मित्यारभ्य आर्षेणापोदत्वेत्यनेनैकम्. सृतासीत्यादिस्तिसृभिः प्रागन्तव त्तरान्तञ्भ परिषिच्य. दक्षिणमुत्तरं प्रागन्तं पश्चिममुत्तरान्तम्. तॆ वार्षेणेत्यर्धः. तारुणासीत्याग्नेयादीशास्त्र मित्यनेनैकम्. प्रदक्षिण माग्नेय द्वनमित्वेकम्. इदमम।नकम्. एवन्त्रिविधपरिषेचनङ्कुर्यात् अत Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका पृधिव्यापो गृहीष्यामिति मन्तावृत्या साक्षतमद्भिरापूर्य पृधिव्यापोगृहीष्यामि कोवोगृष्णातु, सवोगृष्णातु, कस्मैवोगृष्णामि । तस्मैवोगृष्णामि पोषायवः अनयापृधिव्यापोगृहिष्यामि॥ पृधिव्यापो गृही…. पृधिव्यापोगृहीष्यामि॥ वसूनाम्पवित्र मित्युदगग्रे पवित्रे प्रक्षिप्य. वसूनां पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्र धारम् ॥ वसूनाम्पवित्र… स्रधारम्॥ दक्षिणेनपाणिनाग्र मितरद्वामेन (२) गृहीत्वा दक्षिणाग्रङ्कृत्वा पाण्यो । रुत्तानाङ्गुष्ठा नामिकाभ्यां मन्रावृत्या देवोवस्सवितेति प्रागन्तम्. देवोवस्सवितोत्पुनातु॥ अच्छिद्रेण पवित्रेणेतिपश्चिमान्तम्. अच्छिद्रेणपवित्रेण॥ वसोस्सूर्यस्यरश्मिभिरिति प्रागन्तं. त्रिरुत्पूय. वसोस्सूर्यरश्मिभिः॥ (२४) नृ. यदिदारवे प्रणधीमनावृताप्रक्षाळ्य. यदिलोह र्पुण्यये. तदामन्रोलुप्यते. मस्त्रलिङ्गात्, तूप्लींसमन्तकं चेत्या पस्तमृवचनाच्च प्रणिथिप्रक्षाळन जलपूरण पवित्रप्रक्षेपणोत्पवन प्रणयन जलसम्प्रावणेषु मन्राणान्द्विरावृत्तिः. ‘—`बी अभिवादन द्व्यत्यस्तपाणिना केचित्कुर्वन्ति तदसत्. ‘उ 3213 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका प्रदक्षिणं यथातथा निदथाति. प्रणधिपात्रयोः, ब्रह्माणमावाहयामि, सोममावाहयामि. ब्रह्मन्न प इति सोमापइतिच ब्रह्मसोमावृत्यिजौ प्रत्येकं प्रेक्ष्य तथाप्रणयेत्युक्तः. ॐ ब्रह्मन्नपः प्रणेष्यामि यजमानवाचं यच्छ। प्रणय यज्ञं देवतावर्थयत्वं नाकस्यपृष्टे यजमानोअस्तु। सप्तऋषीणाग्ं सुकृतां यत्रलोक स्तत्रेमं यज्ञं यजमानञ्च धेहि॥ ॐ प्रणय॥ ॐ सोमापः प्रणेष्यामियज…. ॐ प्रणयः। कोवइति प्रणीय (२६) कोवः प्रणयतु सवः प्रणयत्वापोदेवीः प्रणयानि यज्ञग् सग्ंसादयन्तुनः इदम्मदन्तीर् घृतपृष्ठा उदाहु स्सहस्र पोष यजमानेन्यञ्चतीः ॥ कोवोयुनक्तु सवोयुनक्तु॥ कोवःप्रणयतु….. सवोयुनक्तु॥ वेद्यां दक्षितोत्तरयोः प्रणिधीनिथाय.
• (१७) संविशन्तामिति मन्तावृत्यातत्तत्तीरेन कूर्चेन प्रणिधौ जल संस्राव्य. (26)नृ. प्रणीय… लालाटा न्तमुद्गृह्य नीत्वा दक्षिणप्रणिधिमग्नि प्रदक्षीणकृत्य वेद्यान्दक्षिणस्यां ब्रह्मणःपुरतः पूर्ववन्निदाय तधो प्रणिधि मुत्तरस्यांवेद्यां सोमस्याग्रे निदधाति. ब्रह्मसोमार्त्विजाभावे ब्रह्माणमेववावृत्वा तेनैवयन्रा च्छारयित्वा प्रोक्षणादिसर्वङ्कर्तव्यम्. ब्रह्मणस्सर्वमन्रोच्छार धिकारत्वात्. श्रातेतथादृष्टत्वाच्च. (27) संविशन्तामिति मन्रावृत्या ब्राह्मेणतीर्थेन ब्रह्मप्र दैवेनसोम प्रणिधौ कूर्चेन जलं संस्राव्ये ति. 65 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका संविना वीर्विशः पात्राणि देवयज्वायै, संविशन्तानैवीर्वि…. यज्यायै॥ गायत्र्या स्रुवादीप्रोक्षयेत्, तत्सवितुर्वरेण्यं….. प्रचोदयात्॥ भूस्रुवं गृष्णामिति स्रुवादीनृहीत्वा. भूस्रुवङ्गृष्णामि भुवस्रुवङ्गृहमिसुवस्रुवङ्गृह्लामि । भूर्भुवस्सुवस्रुवङ्गृह्लामि रायस्पोषायत्वा स्रुवङ्गृह्लामि । विष्णोर्हस्तोसि पूष्णोहस्ताभ्यां बृहस्पति रुत्तानन्ग्ं स्रुवङ्गृष्णामि॥ वर्षि अथिनाकेति वेद्यधस्तात्समिधौन्यस्य. वर्षि अधिनाके 2 ग्निस्तेतनुवं मातिधागग्नेहव्यग्ं रक्षस्व वर्षिष्टसमिधोरग्निमावाहयामि. अहीनोनिर्वपामिति स्रुवं प्रक्षाळ्य. अहीनोनिर्वपामि सुप्रतीक मजस्रेणभानुना दीत्यसात्प्रदद्याम्। पश्चिमाताग्ं सोममहिष्यामरण्येसिद्धेसश्रेयाजिमान्सा क्षीमेभवान्भव॥ निर्धग्धमिति दर्भोल्केन पर्यग्निङ्कृत्वा. निर्धग्धगं रक्षो निर्धग्धाअरातयः। निर्दग्धस्सोसियो स्मान्वेष्टि यञ्च वयन्द्विष्मः॥ निष्टप्तमिति पुनरग्नौ प्रताप्य समिधोर्निदथ्यात्. निष्टप्तग्ं रक्षो निष्टप्ताआरातयः निष्टप्तस्सों सियो.. स्मान्वेष्टि यञ्चवयन्विष्मः ॥ 56 Scanned with CamScanner 35 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्रुवेसोममावाहयामि. जुह्वादिपात्रेषु दिवाकरमावाहयामि. अदितिरस्यछिद्रपत्रे त्याज्यस्थालिङ्गृहीत्वा. अदितिरस्यछिद्रपत्र (२८) उत्तरे भूतकृतस्थापोढ मित्यक्गारंव्यस्य. भूतकृत स्तापोधं जन्यम्भयमपोढासेना अभीत्वरीः॥ सगरा स्थेतिविन्यस्य. सगरास्थ॥ महीनामितिपचति. महीनाम्पयोस्योषधीनाग् ंरसस्तस्यते - क्षीय माणस्य निर्वपामि देवयज्यायै॥ (२९) वसूनां पवित्रमित्युदगग्रं पवित्रम्प्रक्षिप्य. वसूनाम्पवि….. धारम् ॥ पूर्ववत्सवित्रेण देवोवस्सवितेति त्रिरुत्पूय. देवोनस्स …… सूर्यस्यरश्मिभिः ॥ (२८) दर्पणे. भूतकृतस्थीत्य ङ्गरमुपवेषेणा दञ्चन्निवर्त्य इति. उ पवेषोनामधृष्टि :. तल्लक्षणम्. याज्ञिकंयत्किण्चितास्त्रं द्वितालदीर्घं धृष्टिरीति. श्रीनिवासदीक्षितिये श्रितवचनम्. (२९) पूर्ववत् ….. प्रणिधिपात्रवत्, (30) सर्वत्रा ज्यादि होमद्रव्याणामेवं कर्तव्यम्. 57 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका आज्यस्थाल्याः पृष्ठगतभस्मेदं विष्णुरिति वेदेनशोधयित्वा इदंविष्णुर्विच….. सुरे ॥

(दर्पणे) अङ्गारात्प्रत्यूह्य. वेदमुत्तरेनिधाय उद्भवस्थोदहमितिबर्वार्धग्ध्वा. उद्भवस्थोदहं प्रजयाप्रपशुबिर्भूयासगं हरस्तेमाविका दुद्यन्ड्स्वर्गालोक स्त्रिषुलोकेषु रोचय॥ (30) अङ्गरमन्तरितमित्या ज्यस्यदर्वयति. अन्तरितग्ंरक्षो 2 न्तरिताअरातयो 2 पहतावृद्धि रपहतं पापं कर्मापहतं पापस्यपापकृतः पापं कर्मयोनः पापङ्कर्मचिकीर्षति प्रत्यगेनमृच्छ॥ उदगुद्वास्या ग्निम्परिसमूह्य.

आज्यस्थाल्यां भूमिमावाहयामि, आज्ये - हुताशनमा वाहयामि. उपवेषेण दक्षिणतोद्गारङ्गायत्र्याव्यस्य. तत्सुवितुः …. चोदयात्॥ पञ्चगायत्री मुच्चरेत्. (30) तयैवचरुस्ताली मधिश्रित्य दर्भोल्के पक्त्वाभिघार्योत्तरतो 2 वतारयति. चरोरिश्राग्नी मावाहयामि. (३२) स्रुचाम्पश्चिमतः आज्यस्थालीन्निधाय. पूर्ववत्पवित्रेणाज्यं पात्रेत्रिरुत्पूय. देवोवस्स…… तु, आछिद्रेण…… त्रेण वसो…… रश्मिभिः घर्मोसीति ग्रन्धिं विसृज्य. 58 Scanned with CamScanner 3,7 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका घर्मोसिरायस्पोषावनि रिहोर्जनृग् ंह, इहप्रजां पशूनग् ंह॥ उत्तर पश्चिमे वेद्यूर्ध्व निथाय. अपुउपस्पश्य. अद्भि-प्रोक्ष्या प्यायन्तामिति पवित्रं जुहोति. आप्यायन्तामाप ओषधयो मरुताम्पृषतयस्स दिवङ्गच्छततोनो वृष्टिमेरयस्वाहाः॥ । वीति होत्रमिति समिदग्रं घृताक्त (33) मग्नौवायव्ये स्थापयित्वा वीतिहोत्रन्वाकवे द्युमन्तग्ं नमिदीमहग्ने बृहन्तमध्वरे। समिदसि, समीदस्यायुषेत्वा!। देवस्यत्वेतिसृवेण होम्यं अग्निम्प्राजापत्यमितिस्मृत्वा मन्रान्हेघृतं विहरा मिति द्विधा विहरति. देवस्यत्वा सवितुःप्रसवे 9श्विनोर्भाहुभ्यां पूर्णोहस्ताभ्याम्। घृतंविहरामि॥ दक्षिणप्रणिधौ ब्राह्मेणतीर्थेन प्रजापतिपुरोगानावाहयामिति. (३१) सुं. पाकदर्बोल्कादर्शनो त्तारावरोपणानि गायत्र्या समाचरेत्. अधवा लौकिकाग्नौ कृतपाकं चरुमाघाराग्नावधिश्रित्य सकलं कुर्यादिति. (३२)(नृ) स्रुचाम्…. स्रुवादिपात्राणाम्. स्रुवोपभृज्जुहू र्ना तुस्रुवोभेदा स्रुचस्त्रिय, इत्यमरकोशात्. (33) नृ. समिदग्रङ्घृताक्तम्…. आज्यप्लुतमग्नेर्वायव्यान्दैविके, नैरृत्यां पैतृके உ ग्नौस्थापयित्वेति. 59 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ॐ प्रजापति मावाहयामि, ॐ इन्द्रमावाहयामि. ॐ अग्निमावाहयामि. ॐ सोममावाहयामि. उत्तरप्रणिधौ दैवेनतीर्थेन अग्न्यादी (3४) नौपासनयज्ञं यज्ञ दैवतविश्वान्देवान्सर्व देवानावाहयामित्यन्तं प्रणवपूर्व मावाह्य- ॐ अग्निमावाहयामि. ॐ सोममावाहयामि. ॐ अग्नी षोमा वावाहयामि. ॐप्रजापतिमावाहयामि. ॐ ब्रह्माण मावाहयामि, ॐ इन्द्रमावाहयामि. ॐ वसूनावाहयामि. ॐ मरुत आवाहयामि. रुद्रानावाहायामि. (अप उपस्पृश्य) ॐ विष्णुमावाहयामि. ॐ बृहस्पति मावाहयामि. ॐ मित्रमा वाहयामि. ॐ वरुणमावाहयामि. ॐ आदित्यानावाहयामि. ॐ आश्विनावावाहयामि. ॐ पूषणमावाहयामि. ॐ कक्षमावाहयामि. ॐ कक्षदैवत सोममावाहयामि. ॐ औपासनयज्ञ मावाहयामि. ॐ यज्ञदैवत विश्यान्देवानावाहयामि ॐ सर्वदेवानावाहयामि. आवाहितदेवान् सर्वोपचारै रभ्यर्च्य. (3x) यधावाहनग्ं आज्यभागयोः स्रुवेणाज्यमूर्ध्वन्नी (३४) सूत्रे. पैतृकेवैश्वदेवयज्ञं यज्ञदैवतविश्वान्देना नावाह यामीत्यन्तमावाहयेत्. नृ. पैतृकेकर्मणि औपासनयज्ञ पदंविहाय. तत्तत्थाने वैश्यदेवयज्ञमित्युक्त्वा यज्ञदैवतविश्वानेवानित्यन्त मावाहयेत्. ससर्वदेवान्तम्. अयमेवपैतृ केवि शेषः अन्यत्पूर्ववत्. एवन्तत्तत्कर्म देवतावाहनमपिकर्तव्यम्. तथापैतृकेदृष्टत्वादिति. 2 (3x)नृ. यथादक्षिणोत्तरयोः प्रणिध्या रावाहनं तधा ज्यस्ताल्यं पूर्वमेव विहृतयोः दक्षिणोत्तर भागयोः प्रत्येकंस्रुवेणाज्यं 60 Scanned with CamScanner 3AC श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका त्वा जुष्टन्निर्वपामिति चतुर्ध्यने तत्तन्नाम्ना तत्तद्भागयोः आज्यपात्रे निर्वापङ्करोति. दक्षिणभागे. ॐ प्रजापतये जुष्टन्निर्वपामि. ॐ इन्द्रय जुष्टं निर्वपामि, ॐ अग्नयेजुष्टं निर्वपामि, ॐ सोमाय जुष्टं निर्वपामि. उत्तरभागे. ॐ अग्न येजुष्टं निर्वपामि, ॐ सोमायजुष्टं निर्वपामि ॐ अग्नीषोमाभ्यां जुष्टं निर्वपामि, ॐ इन्द्रयजुष्टं निर्वपामि ॐ वसुभ्यो जुष्टं निर्वपामि, ॐ मरुद्भ्यो जुष्टं निर्वपामि, ॐ रुद्रेभ्यो जुष्टं निर्वपामि, (अपुउपस्पृश्य) ॐ विष्णवेजुष्टं निर्वपामि, ॐ बृहस्पतयेजुष्टं निर्वपामि, ॐ मित्रायजुष्टं निर्वपामि, ॐ वरुणायजुष्टं निर्वपामि, ॐ आदित्ये भ्योजुष्टं निर्वपामि, ॐ अश्विभ्यां जुष्टं निर्वपामि. ॐ पूष्टेजुष्टं निर्वपामि, ॐ औपासन यज्ञायजुष्टं निर्वपामि, ॐ यज्ञदैवत विश्वेभ्योदेवेभ्योजुष्टं निर्वपामि, ॐ सर्वदेवभ्यो जुष्टं निर्वपामि. त्यप्यधिद्वयेनद्विधाग्नौ (3६) होम्यन्दर्शयत्वा. तृप्यधिश्रयामि, तृप्यधिश्रयामि. अग्नेर्ज्योतिर्द्वयेन समिदुल्केन (32) द्विधादहति.

• गृहीत्वा. ऊर्थ्यं ….. किञ्बदुपरिष्टादधास्या त्तधोर्ध्वन्नीत्वा, समुधृत्व निर्वपामीति चतुर्ध्यनेन तत्तन्नाम्ना तत्तद्भागयो रेवनिर्वापम्…. प्रतिक्षेपं करोतीति. (3६) होम्यम् ….. आज्यम् (3७) द्विधा …. दक्षिणोत्तरभागयोः 61 Scanned with CamScanner श्री वैनन सूत्रानु क्रमणि का सूत्रानुक्रमणिका अग्नेर्वोतिरसि, अग्नेर्ण्योतिरसि ॥ समिदसिस्वाहेति समिधञ्जुहोति. समिदसिस्साहा॥ स्रुवेणाज्यङ्गृहीत्वां मृतमसीत्यादिभिस्तत्तत्रमेण होम्यं प्रदक्षिणमभिमन्य. अमृतमसीत्यनुत्तानम्. अमृतमसिवारुणमसि॥ अन्तरित मित्युत्तानम्. अन्तरितग्ंरक्षोऒस्तरिता अरातय- प्रत्युष्ट मित्यनुत्तानम्. प्रत्युष्टगंरक्षः प्रत्युष्णा अरातयः॥ अज्यङ्गृहित्वोत्तानंस्वतोदक्षिणतोवा मतः प्रणीतायां सन्धाय, चित्पतिस्वादिभि स्त्रिभिरेवं त्रिधाग्नौसंवपति, चित्पत्तिस्वापु नात्वच्चि ट्रेणप वित्रेण वसोस्सूर्यस्यरश्मिभिः वाकृतिस्वापुनात्व छिद्रेण पवित्रेण वसोसूर्यस्यरश्मिभिः । देवस्वासविता पुनात्वछिद्रेण पवित्रेण वसोसूर्यस्यरश्मिभिः ॥ गायत्र्या समिधः प्रोक्ष्य तत्सवितु …. दयात्॥ एकविग्ंशत्याहुतीः प्रमाणाः करसम्पूर्णावा समिधो गृहीत्वा मूलाग्राभ्यां घृतग्ं स्पर्शयित्वा (रा) भ्यर्च्याक्षत अज्यचरुभि 62 Scanned with CamScanner 35 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका रिमामे अग्नइति मश्रावृत्या मूलमध्याग्राणिस्पर्शं स्पर्श मधोनीत्वोर्ध्वभागे मध्येचसन्दथाति. इमामे अग्निइष्टका धेनवस्सन्वे काचशतञ्च सहस्रञ्चायुतञ्च नियुतञ्च प्रयुतञ्चा र्भुदञ्चन्यर्बुदञ्च समुद्रश्च मध्यं चा न्तश्च परार्धश्चे मामे अग्नि इष्टका धेनवस्सन्तु॥ एकविंशत्समित्सु सर्वान्देवानावाहयामि. दैवेनतीर्थन दक्षिणस्यामद्भिः प्रागन्तमदितेनुमन्यस्वेति. अदितेनुमन्यस्व!! पश्चिमस्यामुत्तरान्त मनुमतेनुमन्यस्वेति अनुमते_ नुमन्यस्व. उत्तरस्याम्प्रागन्तं सरस्वतेः सुमन्यस्वेति सरस्वते. नुमन्यस्व. देवसवितःप्रसुवेति पूर्वस्यामुदगन्तम्. देवसवित- प्रसुव॥ पुनराग्येयाद्यन्तं सर्वतश्चतूष्टीं प्रदक्षिणं परिषिखृति षष्टिशतेति समधोभिमन्य षष्टिशतसहस्राण्ययुत मक्षयमर्बुदयानमः (आ८) नृ. अभ्यर्च्य, वक्ष्यमाणवत्सम्पूज्य अक्षता इतिन विद्यते 2.. क्षतं येषान्तङ्ञुलानां तेदि.. क्षतावॄज्यञ्चचरुश्चतै रक्षताज्यचरुभिः. मूलम्मध्यमग्रञ्ब, मूलमध्याग्राणि. स्पर्शंस्पर्वं…. स्पर्शनं कुर्वन्. अधः समिधामधस्तात्. अक्षतादिनीत्वा तासामूर्ध्वभागे मध्यभागेच क्रमेणसन्दधाति, सम्यण्निदधुति. अत्रमश्रावृत्तिर्भवति, पैतृकेत्येतदेव वैपरीत्येनभवत्य ग्रमध्यमूलानीति. 63 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका आयन इध्मइतीध्मानसङ्कुलान् (3९) शरोङ्गारेग्नौजुहुयात्. अयन इध्म आत्माजातवेदस्तेनेध्यस्व वर्धस्ववोचे वर्धयचास्मा न्रजयापशुभिर् ब्रह्मावर सेनान्नाद्येन, ब्रह्मान् सोम इध्ममाधात्से (प्र) आधथ्स्य समेथयस्वाहा॥ इति. (३९)नृ, शरोङ्गारे…. जाज्वल्यमाने 2. ग्नौ नात्यग्रं प्रहरेत्, सप्तजिह्वाः श्री यज्ञादिकारे, भृगुः. श्लो. यत्र यत्रच काष्ठादि तत्रकर्ण विदुर्भुधाः. धूमस्स्वल्पतरोयत्र नासिकामपि तद्विदु-. मन्दप्रज्वलनंयत्र तत्रनेत्रं प्रचक्षते. अङ्गारपुञ्जमग्नेस्तु शिरश्शंसन्तिपण्णिताः, महतज्वलनं यत्र मुखन्तत्रविशिष्यते. ज्यालाजिह्वाशतयुतं ध्यायन्नेवहुनेत्सुधीः. कर्ले यदिहुनेद्व्याधिः नासिकायां महद्भयम्. चक्षुष्वनोभवेत्किन्तुमस्तकेसर्व नाशनम्. अन्यैःकराग्रैर्धारिरद्यं तस्मादन्यैर्विचर्याच शरोङ्गारेण सम्मन्य जिह्वाग्रेजुहुयात्सुधी- हिरण्याकनकारक्ता कृष्णाचैवतुसुप्रभा. अतिरक्ताबहुरूपा स्सप्तजिह्वाः प्रकीर्तिताः॥ दक्षः. हिरण्यावारुणे जिह्वा मध्य माकनकास्म ृताः, सुप्रभापूर्वदिगिह्वा अतिरक्ताग्नि गोचरा. रक्ताचैवोत्तरे जिह्वा कृष्णायाम्यदिशिस्थिता. ईशान्ये बहुरूपाच सप्तजिह्वाः प्रकीर्तिताः॥ विवाहेवारुणीजिह्वा मध्यमाजातकर्मणि, उत्तरा चोपनयने दक्षिणापितृकर्मसु ईशान्याशान्तिहोमेच आग्नेयीचो ग्रकर्मणि. पूर्वदिक्सर्वकामार्था एतर्गोमस्य लक्षणम्. अन्यत्र, सप्तजिह्वाश्चनज्ञात्वा हॊमंयः कुरुतेद्विजः, होमोनिष्पल तांयाति होताच नरकं व्रजेत्, ईशानेत्राग्नि निरति वरुणानिल मध्यगाशि, Scanned with CamScanner 31 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तिलं सर्वामरप्रियम्, अन्यानिबहुरूपायां जुहोति मनसास्मरन्, समिदोमेस्तितो वह्निळ्ळेते सचघृताहुतौ, आशीनश्चरु होमेषु तिलसर्षपसक्तुडु, अन्यधाग्नौ (४ं) यस्यै देवतायै हविर्निरूप्येत तान्देवतां मनसाह वैध्यायन्निर्वपेत्. यथाहवास्य सुषुम्ना ज्योतिष्मती प्राणवतीरेतोधा इत्येता आहुतिं गृहीत्वा रश्मयिश्चतस्रः पृश्नासन्दधीरन्, सहवा शुद्धामृतवहाचिनुहि दिव्यलोक पावनीत्येताभि श्चन्द्रमसमाप्याययति. असौनुराजासोम आप्यायितो मूलगामि वपायाम्यमृतोद्दारी सुरप्रियेत्येताभि रमृतेनतान्देवता स्तर्पयति. सृवेणाज्यं स्रावयन् परिधीमु पस्पृश्य वायव्यादाग्ने यान्तमुपांशुना प्रजापतयेस्वाहेति. ॐ प्रजापतये स्वाहाः॥ नैरृत्यादीशानान्तं परिधिमुपस्पश्य (कणरवेण) इन्स्टाय स्वाहेति. हुतं यत्तत्पर्वम्भवतिनिष्पलम्. चतुरङ्गुळिसंस्रावा स्यविच्चि न्नाघृताहुतिः अङ्गुष्ट पर्वमात्रातु गृहीतान्नाहुतिस्सृता, अन्न मक्षप्रमाणं स्याल्लाजं मुष्टिमितिर्भवेत्, तिलसर्षपसक्तूनां शुक्तिमात्रा हुतिर्भवेदिति. किञ्च-साङ्गुष्ट यानामिकया समालिङ्ग्य स्रुव स्तधा, प्रदेशिनीमध्यमेच स्रुवस्याधः प्रसार्यच वेदाङ्गुल प्रमाणञ्च यजेदा ज्याहुतिर् बुधः. अङ्गुष्ठानामिकामध्यैस्समिधं जुहुयाच्चरु मिति. (40) श्री अत्रोद्धेशत्यागं केचिद्वदन्ति. केचित्तु. मानवर् कदेवेभ्य स्प्याहान्तं हूयतेहविः. सएवोद्देश इत्युक्तस्त्यागश्चहविषस्प्म ृतः. इति. श्रातेच यजमानस्यैव समर्तेक्रतौ श्रूयमाणाः कामाः ब्रह्मचर्यं द्रव्योपस्तानं दक्षिणादान मकर्मकरणा मन्त्राप्रत्यगा शिषश्चेति. “अग्नेरहं" देवयज्ये, त्यादि मीमांसकमतानुसारेण कुर्वन्ति. करणेभ्युदयः आकरणेनदोषः, अनुक्तत्वादिति.
• जुहुयात्. 65 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ॐ इन्दायस्वाहा॥ इत्यामाराजुहु यात् चक्षुषीबुद्ध्वा. अग्नयेस्वाहा सोमायस्वाहे त्याज्यभागावुत्तर दक्षिणयोर्जुहोति, अग्न येस्वाहा॥ सोमायस्वाहा॥ युक्तोवहेति पश्चिमादि सौम्यान्तम्. युक्तोवहजात वेदः पुरस्तादग्नेविद्दिकर्मक्रियमाणं यथेदम्॥ त्वम्बिषग्भेषज स्यासिकर्त त्वयागा अश्वान्पुरुषान नेमस्वाहा॥ यातिरश्चीति सौम्यादीन्दान्तम्. यातिरश्चीनिपद्यसेहंविधरणीइति। तान्त्वा गृतस्यधारया यजे सग्ंरादनीमहन्ग्ं स्वाहाः॥ सग्ंराधन्यै देव्यैस्वाहे तीन्दादियाम्यान्तम्. सग्ंराधन्यैदेव्यैस्वाहा॥ प्रसाधन्यैदेवैस्वाहेति याम्यादिवारुणास्तं स्रावय हुत्वा. प्रसाधन्यैदेव्यैस्वाहा॥ मध्यमास्यमितिबुद्ध्वा, तत्र व्याहृतीर्णुहोति. भूस्स्वाहा! भुवस्स्वाहा! सुवस्स्वाहा! भूर्भुवस्सुव स्स्वाहा॥॥ तदग्निमुखमिति ब्रह्मवादिनोवदन्ति. सत्येने त्याज्यम्प्रदक्षिणं स्रुवेणाभिमस्त्र, सत्येनत्वा २भिघारयामि तस्यतेभक्षीय॥॥ आज्येन अग्नयेस्वापेत्यादिभिर्जु होति. 66 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ॐ आग्न येस्वाहा ॐ सोमायस्वाहा. ॐ अग्नीषोमाभ्याग् स्वाहा, ॐ प्रजापतयेस्वाहा. ॐ ब्रह्माणेस्वाहा. ॐ इन्दायस्वाहा, ॐ वसुभ्यस्स्वाहा. ॐ मरुद्भ्यस्वाहा. ॐ रुद्रेभ्यस्स्वाहा. (अप उपस्पृश्य) ॐ विष्णवेस्वाहा. ॐ बृहस्पतये स्वाहा. ॐ मत्रायस्वाहा, ॐ वरुणायस्वाहा, ॐ आदित्येभ्यस्वाहा, ॐ अश्विभ्याग्ं स्वाहा. ॐ पूष्टेस्वाहा. ॐ कक्षायस्वाहा. ॐ कक्षदैवतसोमाय स्वाहा. (४०) ॐ औपासन यज्ञायस्वाहा. ॐ यज्ञदैवतविश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहा. ॐ सर्वदेवेभ्यस्स्वाहा॥ दर्व्याभिघार्य, चरुग्ंसावित्र्या द्विरृहीत्वा, जुह्वामुपस्तीर्य. ॐ भूर्भवस्सुवः तत्तवितुर्व ….. प्रचोदयात्॥ अवदाय पुनरभिघार्य व्याहृतिचतुष्टयस्य प्रत्येकं प्रत्येक मक्षमात्रं गृहीत्वा जुह्वाव्याहृतीर्णुहोति. ॐ भूस्स्वाहा. ॐ भुवस्स्याहा. ॐ सुवस्स्वाहा. ॐ भूर्भुवस्सुवस्प्वाहा॥ अतोदेवा इदंविष्णु रित्याज्येन समृध्यैजुहूति. Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तद्विष्णोःपरमम्पदग्ं सदापश्यन्तिसूरयः दिवीवचक्षु राततग्गं स्वाहाः॥ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवां सस्समिन्दते। विष्णोर्यत्परमं पदग्गं स्वाहाः॥ देवतीर्थेन उत्तरपरिषेकङ्कुर्यात्. अदितेन्वमग्गि स्थाः, अनुमते स्वमग्गि ः सरस्वते२ न्वमग्गिस्ताः॥ देवसवितः प्रासावीः॥ इति सर्वहोमाना मादि राघारो विज्ञायते. ++++ (४१) सूत्रे. पैतृकेवैश्वदेवयज्ञायस्वाहा यज्ञदैवतविश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहेत्यन्तं हुत्वापक्वञ्जु हूयादिति. • सर्वहोमानां…. दैविकपैतृकादिहोमानां. आदिराघारोभवेदि तिविज्ञायते. 68 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका आघारप्राश्चित्तम्. अथनिषेकादि संस्काराणां प्रायश्चित्तं व्याख्यास्यामः (१) स्नात्वा सङ्कल्प्य पुण्याहेविधिवत्संस्कारान्कुर्यात्. चतुर्दशं चतुरस्रं गोचर्मेत्युक्तम्. गोचर्ममात्रोपुलिस्ते पूर्ववदग्निन्निधाया (२) भिमुखमासीनमग्निन्ध्यात्वा लि २ घोरं जुहुयूत्. सर्वस्यादावा घारे (3) क्रियालोपे विपर्यासेच (v) व्याहृती र्महाव्याहृती र्गायत्रीं सावित्रीं मिन्दाहुतीःवैष्णवञ्च द्विरावर्त्य हुत्वा पुनराघारं जुहोति. स्तण्णिले परि (1) नृ. स्नात्वासङ्कल्प्येति….. यजमानः पूर्वन्नित्यं नैमित्तकं स्नानङ्कृत्वा प्राणानायम्य. इदङ्कर्म करिष्यामिति सज्कल्प्य. पुण्यञ्च तदहस्तस्मिन् पुण्याहे. शुभेदिने. (2) नृ. अभिमुखमिति… होमकाले यस्यान्दिश्यासीन स्तद्दिङ्ग्मुखं स्वाभिमुखमासीनं पद्मासनस्थं यधास्यात्तधाचत्वारिशृणेति मन्रोण ध्यात्वापरितः पुष्पादिभि रिस्ट्रादिनामभि रभ्यर्च्य अघारञ्जु हुयूत्. (3) नृ. क्रियेति…. तत्तदन्तर्भूतायाः कस्याश्चित्रियायाः. लोपो… हीनन्तत्रियालो पेच, विपर्यासे…. तस्त्रवैपरीत्ये. (4) भूस्वाहेत्यादयो व्याहृतयः भूरग्नयेच पृधिव्यॆच महतेच स्वाहेत्यादयो महाव्याहृतयः. तत्सवितुरिति गायत्री. ॐ भूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुरिति सावित्री. मिन्दाहुतीः, वैष्णवमन्राः प्रसिद्धाः. 69 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्तरणा (x) दिसम्भारेच प्रमाणवर्जिते हीने मिन्दाहुतिस्सावित्रीं व्याहृतीश्च जुहुयात्. ऋत्विजोरभावे दक्षिणोत्तरयो- प्रागग्रङ्कूर्चन्निधाय ब्रह्मसोमौ सज्कल्पयति. सर्वं (L) युग्मम्प्राच्यामुदीच्यां वाग्रमन्तञ्च दैविके, सर्वमयुग्मन्दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वा ग्रमन्तं चपैतृकेकरोति. होमे (3) न्यूना तिरिकेच पूर्णाहुति मिन्दाहुतीजुहोति. (C) विशेष् .. सुकेसुवेणहोतव्यम्. (F) आज्यंहवि र्व्याहृतिर्मस्त्रम्प्रा (A) नृ, सज्जीलेकुन्देचवा परिस्तरणादिर्येषां प्रोक्षणकूर्च पवित्रादिबर्हिषा मिध्मानां परिध्यादीनां प्रणिधिपात्रादीनां अन्येषामपि सम्भाराणाम् तस्मिन्परिस्तरणादिसमाृरेच. (ओ) सर्वं युग्ममिति मयि देवादिभिः क्रमेणचतुर्दि शं दर्भानुक्षये दित्यत्रसर्वम्…. बहिषःप्रत्येकं युग्मं. युगळं ्व्व चतुरश्चतुरो वापरिस्तरणबर्हिषः परिधींश्चपरिमार्जनं परिषेचनं कुण्णन्यस्तण्णिलस्यवा प्राच्याञ्चोदीच्यांवा शब्धश्चार्जे (अग्रमिति) परिस्तरणादीनाम्बर्हिषां परिधीनां चाग्रणि अस्तमिति. अदिते नुमन्यस्व दक्षिणतो वेदिम्परिमृजामी त्यादिपरि मार्आनानि, उर्धन्यमानमिति खननं. तत्तल्लेखानां चान्त मन्वत्पर्वमग्र मन्तञ्च दैविककर्मणि. तधैवसर्वमयुग्म…. मयुगळमेकैकं त्रीन्द्रीन्वादर्भान्सर्व मन्यत्परि स्तरणाधिकञ्च दक्षिणस्यामित्यनेन पश्चिमस्याञ्चेत्येतस्य ग्रहणं भवति सामान्यात् यड्डॆविके तद्वैपरीत्येन पैतृकेभवतीतिन्यायाच्च नैरृत्याद्यन्तमिति निर्दिष्टत्वात्. तस्मादक्षिणस्यां पश्चिमस्यामग्रस्तं पैतृककर्मणङ्करोति. ब्रह्मसोम कूर्चा वुत्सवनपवित्र प्रणिधिपवित्रेच परिषिष्टसमिधा वूर्ध्वसमिधा वाघाराहुति युक्तोवहाद्याहुतीश्च पूर्ववदेव दैविके पैतृके प्येतेषा मग्रमन्तञ्चकरोति विपरीतो नकर्तव्यः तेषां सर्वदा दैविकत्वात् (2) न्यूने….. सङ्ख्येहीनेतत्तदाहुति प्रमाणहीनेच अतिरिक्तेच…. आ दिके…. सङ्ख्याधिके. आहुतिप्रमाणाधिकेच. (८) विशेष ……. स्रुवादिपात्रविशेष (F) यत्रेदंहविरित्यनुक्तम्भवतितत्राज्यम्. 70 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूतानुक्रमणिका यश्चि तेनुके वैष्णवं प्रायश्चित्तम्. अग्निवाज्येचरौवाहोमेमु क्षिक परिस्तरणा (33) । प्राजापत्यमाग्नेयम्. अग्न्यायतने गोवराहाश्व सर्वमङ्ञूक मार्जारा क्रिमि रोम पिपीलिका (ऎं) दिवतने तद्व्यपोह्य ऐरोहिषोद्दीप (ऎं) द्यैर्गमने (२) तत्पदानीदं विष्णुरिति प्रोक्ष्य वैष्णवं रौद्रं. सय्यो मिहुति द्विरावर्त्य जुहुयात्. अघरेकृते तस्मिन्नगा दाहेभेडे छेदे (ऎ) नाशेच तत्तत्त्वाने समुत्सन्ने ग्निन्ध्यात्वा तद्भस्मा … यस्तायोनिरिति समिध मारोप्योद्बुध्यस्वेति लौकिकाग्नौ समिधं निधायोज्वाल्य परिषिच्य, मनोज्योतिरयाश्चाग्ने मिन्दाहुति व्याहृतीश्च जुहुयात्, पुस्तदादि तत्तत्कर्मकुर्यात् (1) सर्वहोमानामत्ते स्विष्टकृति प्रभृत्यन हॊमेहिने विष्णोर्नु कादीन् मिन्दाहुत्याश्रावितादीन् जुहोति. इत्याघोर प्रायश्चित्तम्. (१०) अस्वादयोवा सर्वे स्वेदजा शृष्णादयश्च (११) आदिशब्देन महिषरासकाकादिभिश्च (१२) तत्पादानि…. तत्पादनिक्षेपणस्थानानि (१3) अदिशब्देन परिधिवर्षिष्ट समिदूर्ध्वसमिधादयो अन्वेचवेदकूर्च पवित्रादय स्वम्भाराः (१४) नाशे

(नृ) सर्वना शे पूर्ववद्दृहीत्वा तथानिदध्यात्, नोचेत्न्तमेव तत्तत्पानेसंयोज्य, सुं. वर्षवातादिभि स्थानाच्चलने सम्भवे सत्यत्रपरिस्तर णादीनादायाग्नि मपि स्थाल्यामुद्धृत्यादाया न्यत्रस्थलङ्कृत्वा तूस्लिमुल्लि ख्याग्निन्निधाय. परिस्तरणान्यथाक्रमं निधाय विष्णोर्नु कादिहुत्वा कर्मशेषं समाचरेदिति. (१५) सर्वेषांहोमानां न्यूनातिरिक्तन्य क्रियालोपस्य विपर्यासस्यच पूर्वोक्ताहुति र्य्वाहृती र्महाव्याहृतीर् गायत्रीं सावित्रीं मिन्दाहुति र्वैष्णवञ्च द्विरावर्त्य, गौरवे जुहुयात्. लाघवे सकृदेव जुहुयात्. अपिवावैष्णवं अधर्वणवेदं इदंविष्णुरित्येकां व्याहृतीश्च सर्वप्रायश्चितं जुहुयात्. 71 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सामान्यहोमः अथसामान्यतः क्रियायाहोममन्राः धातादि धाताददात्वित्यार्भ्य कुहुर्देवानामित्यन्तं धातादिषोडश • धाताददातुनोरयि मीशानो जगतस्पतिः। सनः वूर्णेनवाव सत्स्वहा॥ १ दाताप्रजाया उतराय ईशे धातेदंविश्वं भुवनञ्जजानः धातापुत्रं यजमानायदाता तस्माउहव्यं मृतवद्विधेमस्वाहा॥ 2 धाताददातुनोरयिम्प्राचीं जीवातुमक्षिताम्। वयन्देवस्यधीमहि सुमतिग्ं सत्यराधसस्स्वाहा॥ 3. धाताददातु दाशुषेवसूनि प्रजाकायाय मीढुषेदुरोणे। तस्मैदेवा अमृतास्संव्ययन्तां विश्वेदेवासो अदितिस्सजोषा स्स्वाहा॥ अनुनोद्यानुमति र्यज्ञं देवेषुमन्यताम्। अग्नि श्चहव्यवाहनो भवतान्दाशुषेमयस्स्वाहा॥ शि अन्विदनुमतेत्वं मन्यासै शञ्चनःकृधिः क्रत्वेदक्षायनोहिनु प्रण आयूगं षितारिषत्स्वाह॥ ६ आमावाजस्य प्रसवोजगम्या दाद्यावा पृथिवी विश्ववमूर्ख। आमागन्तां पितरा मातराचामासोमो अमृतत्वाय गम्यात्स्वाहाः॥ ७ समाववर्तिपृथिवी समुषास्समु नूर्यन्समुविश्वमिदञ्जगत् ॥ वैश्वानरज्योतिर्भूयानं विभुङ्कामंव्यश्नवै भूस्स्वाहा॥ अनुमन्यतामनुमन्यमाना प्रजावन्त्ग् ंरयि मक्षीयमाणम् ॥ तस्यैवयग्ं हेडसि मा(पि भूम सा नोदेवी सुहवाशर्मयच्छतुस्वाहा॥ यस्यामिदम्प्रदिशि यद्विरोचतेनुमतिं प्रतिभूषन्त्यायवः॥ यस्याउपस्त उर्वन्तरिक्षग्ं सानोदेवी सुहवाशर्मयच्छतुस्वाहा॥ १० राकाम हग्ं सुहवाग्ं सुष्टुतीहुवे शृणोतुनस्सुभगा बोधतुत्मना। सीव्यत्वप 72 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्सूच्यां_च्छिद्यमानया ददातुवीरग्ं शतदायमुक्यन्ग्ं स्वाहा।०१ यास्तेराके सुमतयस्सु पेशसो याभिर्ददानि दाशुषेवसूनि ताभिर्नोअद्य सुमनाउपागहि सहस्रपोषग्ं सुभगेरराणास्वाहाः॥ १२ सिनीवालिपृथुष्टुके यादेवानामसिस्वसा। जुषस्वहव्य माहुतं प्रजान्देविदिदिड्डिनस्स्वाहाः॥ १३ यासुपाणिस्वइल्गरि स्सुषुमाबहुसूवरी। तस्यैविश्पत्नियै हविस्सिनी वाल्यैजुहोतनस्वाहा॥ १४ कुहूमहाग्ं सुभगां विद्मनापस मस्मिन्यज्ञे सुहवाञ्जोहवीमि। सासोददातु श्रवणं पितृणां तस्यास्तेदेवि हविषाविधेमस्वाहा॥ कुहूर्देवाना ममृतस्यपत्नी हव्यानो अस्य हविषश्चि केतु। सन्दाशुषेकिरतु भूरि वायग्ं रायस्पोषं चिकितुषेदधातुस्वाहाः॥ OF पञ्चवारुणम् इमम्मेवरुणेत्यारभ्य त्वमग्ने अयासीत्यन्तं पञ्चवारुणम् इमम्मेवरुणश्रुधीहव मद्याचमृडय। त्वामवस्युराचकेस्वाहा॥ १ तत्वायामि ब्रह्मणावन्दमान स्तदाशास्ते यजमानोहविर्भिः। अहेडमानो वरुणेहबोध्युरुशग्ंसमान आयुः प्रमोषीस्स्वीहा॥२ त्वन्नो अग्ने वरुणस्यविद्वान्देवस्यहे डोवयासिसीष्ठाः॥ यजिष्टोवह्नित मश्नोशुचानो विश्वाद्वेषाग्ंसि प्रमुमुग्ध्यस्मत्स्वाहा॥ ३ सत्वन्नो अग्नेवमोभवोती नेदिष्टोअस्या उषसोव्युष्टा। अवयक्ष्यनो वरुणग्ं रराणोव्रीहिमृडीकग्ं सुहवोनेधिस्वाहा ॥त्वमग्नेअयास्य यासन्म नसाहितः। अयासन् हव्यमूषिषेयानोधेहिभेष जग्गा ंस्वाहा॥ 73 Scanned with CamScanner

• मूलहोम प्राजापत्यम् प्रजापतेनत्व शृजापतिर्णयानित्युपांशुयाते प्राजापत्ये : प्रजापतेनत्वदेशान्यन्यो विश्वाजातानि परिताबभूवः यत्कामास्ते जुहुनु नन्नो अस्तु वयग्गांस्यानु पतयोरयीणाग् स्वाहाः १, प्रजापतिर्णयानिनाय वृष्टेप्रायच्छरुगु पृतनाज्येषु तस्मै विशस्समनमन सर्वास्पउग्र सृहिहव्योबभूवस्वाहालु. भूस्वान भुवस्स्वाहाः सुवस्स्वाहः भूर्भुवस्सुवु जया चित्तख्पस्वाहेत्यादि रथन्तरञ्चस्वाहेत्यस्तं द्वादशजया- चित्त०चस्वाह॥ . चित्तवृस्वाहा चित्तवुस्वाहा . आकूतञ्चस्वाहाः आकूतिश्चस्वाहाः . विज्ञातञ्चस्वाहा . विज्ञानञ्चस्वाहा! मनश्चस्वाहा शक्वरीश्चस्वाहाः 4.

दर्शश्चस्वाहा॥ का पूर्णमानाश्चस्वाहः णं. बृहच्चस्वाह। 30. रथस्तरञ्चस्वाह" १२. अभ्यतानाः Scanned with CamScanner fo अग्निर्भूताना मधिपतिस्नमाट. वत्व सिगृह्मन्नस्मिन् क्षत्रे.. स्यामाशिष्यस्याम्पुरोधाया मस्मिन्कर्मन्नस्यां देवहूत्याग्ं स्वाहा॥ १. इद्रोत्येष्णानामधिपतिस्समाः.. वत्वस्मिन्…. देवहुत्याग्ं स्वाहा॥२ … यमःस्पधिव्या अधिपतिस्समाः वत्वस्मि"…. देवहूत्यागं स्वाहः॥ 3. वायुरन्तरिक्षस्याधिपतिस्समावः त्वस्मिन्… देवहूत्याग् स्वाहाः॥ सूर्योदिवोधिपतिस्समाः.. वत्वस्मिगा देवहूत्याग् स्वाहा॥ चक्रमानक्षत्राणा मधिपतिस्समाः.. वत्वस्मिगा देवहूत्याग् स्वाहाः॥ बृहस्पति ब्रह्मणोधिपति स्समाः… वत्वस्मिगा… देवहूत्याग् स्वाहा॥ मित्रसृत्यानामधिपतिस्चमा … वत्वस्मिन्… देवहूत्याग् स्वाहां वरुणो २. पामधिपतिस्समाः.. वत्वस्मिन् …. देवहूत्याग् स्वाहा॥ .. समुद्रप्रोत्यानामधिपतिस्समाः.. वत्मन्.. देवहूत्याग् स्वाहाः॥ णं. अन्नग्ं साम्राज्यना मधिपति तन्नां… वत्वन्मि… देवहूत्याग् स्वाहाः॥ 00. सोम ओषधीना मधिपति स्पमां… वत्वस्थिक… देवहूत्याग् स्वाहा॥ १२. सविताप्रसवाना मधिपतिस्समाः.. वत्वस्मि!… देवहूत्याग् स्वाहाः॥ 32. रुद्रःपवूना मधिपतिस्समाः. वत्वस्मिन्… देवहूत्याग् स्वाहाः॥ ४. (अपउपन्न ृश्य) त्वष्टारूपाणा मधिपतिस्नमा… वत्वन्मी!… देवहूत्याग् स्वाहा॥ कॆ. विष्णु- पर्वतानामधिपस्समाः वत्वस्मि!!… देवहूत्याग् स्वाहाः॥ १६ Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका राष्ट्रभृतः ऋताषाडृतादि भुवनस्य सनइति वर्णयित्वा प्रत्येकं ताभ्योन्ताराष्ट्रभृतो (२) द्वादश. ऋताषाडृतथामा ग्निर्गन्धर्वस्तस्यौषधयो 2 प्सरसऊर्णोनामस इदम्ब्रह्मक्षत्रं पातुताइदं ब्रह्मक्षत्रं पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ १ सग्ंहितोविश्वसामासूर्यो गन्धर्वस्तस्यमरीचयो प्सरस आयुवोनामगुइदं ब्रह्मक्षत्रं पातुताइदम्ब्रह्मक्षत्रं पान्तुतस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ 2 सुषुम्नस्सूर्यरश्मिश्चन्दमागन्धर्व स्तस्यनक्षत्राण्यप्सरसो बेकुरयोनामसइदं ब्रह्मक्षत्रम्पातु ताइदम्ब्रह्मक्षत्रं पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ 3. भुज्युस्सुपर्लो यज्ञोगन्धर्व स्तन्य दक्षिणाअप्सरस स्त वानामसइदं ब्रह्मक्षत्तम्पातु ता इदं ब्रह्मक्षत्रम्पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥प्रजापतिर्वि श्वकर्मा मनोगन्धर्वस्तस्यरा मान्यप्सरसो वह्नयोनाम सइदं ब्रह्मक्षत्रम्पातु ता इदं ब्रह्मक्षत्रपान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ * इषिरोविश्वव्यचावातोगन्धर्वस्तस्यापो प्परसोमुदानामस इदं ब्रह्मक्षत्तम्पातु ताइदं ब्रह्मक्षत्रं पान्तुतस्मै स्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥६ भुवनस्यपते यस्यत उपरि गृहाइहच, सनोरास्वाज्वानिग्ं राय स्पोषग्ं सुवीर्यग्ं संवथ्सरीणाग्ं, स्वस्तिग्गा ंस्वाहा॥ ७ परमेष्ठ्यधि पतिर्मृत्युर्गन्धर्वस्तस्य विश्वमप्सरसोभुवोनाम सिद्दं ब्रह्मक्षत्रम्पातु ता इदं ब्रह्मक्षत्रं पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ सुक्षितिस्सु भूतिर्भद्रकृध्सुपर्वा न्पर्जन्योगन्धर्व सस्यविद्युतो 2 प्सरसोरुचोनाम, 76 2 Scanned with CamScanner 43 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका सइदं ब्रह्मक्षत्रम्पातु ता इदम्ब्रह्मक्षत्रम्पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहाII F दूरेहेतिरमृडयोर्मृत्युर्ग न्धर्वस्तस्य प्रजाअप्सर सोभीरुवोनामसइदं ब्रह्मक्ष त्रम्पातुताइदं ब्रह्मक्ष त्रम्पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहाः॥ १० चारुः कृपणकाशी कामोगन्धर्व स्तसाध्ययो 9 प्परस श्शोचयन्तिर्नामस इदम्ब्रह्मक्षत्रम्पातु ताइदम्ब्रह्म क्षत्रं पान्तु तस्मैस्वाहा, ताभ्यस्स्वाहा॥ ११ सनो भुवनस्यपतेयस्यत उ परि गृहाइहचुउरुब्रह्मणे स्मैक्षत्राय महिशर्मयच्छ तुस्वाहाः॥ १२ व्याहृतिः भूस्स्वाहा, भुवस्स्वाहा, सुवस्स्वाहा, भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा॥ प्राजापत्यादि राष्ट्रभृदन्तं मूलहोमः बभूव पैतृक, यच्छान्तो व्याहृतिः. सामान्यहोम स्समाप्तः ++++ १ सुं. पितरःपितामहाः परेपर इत्यस्मिन्मश्रेयजमानो जीवपितृक श्चेत्पितृपदंविना पितामहाः परेपर इति वदे तस्यपितामहोपिजीवितश्चे तिृतामहपदं वर्णयित्वा, परेपर इतिवक्तव्यम्. २ श्री ननुप्रत्येकन्ताभ्योन्ता राष्ट्रभृतोद्वादशेतुयक्तत्वात्, द्वादशाहुतय इतिवदन्ति. तदसत्. ऋताषाडृतधामेत्यारभ्य तस्मैस्वाहेति पूर्वा नाहुतिञ्जुहोति. ताभ्यस्स्याहेत्युत्तरामिति. बोधायनवचनात्. लिङ्गभेदेनविद्यमानत्वात्. मन्हेषुपठितत्वात्. “तस्मैस्वाहा ताभ्यस्स्वाहेतिजुहोतीति" श्रुतौ श्रूयमाणत्वाच्छ आहुतिद्वयमपिकर्तव्यमेनेति. नृ. यत्रयत्रैते धातादयोमन्ताः कर्माङ्गत्वेन विवक्षिता भवन्ति तत्रतत्र कर्मण्येते मस्त्रहूयनेनसर्व त्रेति. 77 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अन्तहोमः अस्यकर्मण- परिसमाप्ता कर्मसाद्गुण्यार्थमुपरिष्टादन्त होमं करिष्ये. अप उपस्पृश्य. अदितें नुमन्यस्व…. देवस वितःस्रसुव॥ स्विष्टाकाराः यदस्येत्यादि वास्तुपतय इत्यन्तं द्वादशमान्ता स्स्विष्टाकाराः यदस्यकर्मणोत्यरीरिचं यद्वान्यून मिहाकरम् । अग्निष्टत्स्विष्टकृ द्विद्वान्सर्वन्ग्ंस्विष्टग्ं सुहुतङ्करोतुस्वाह॥ अग्नयेस्विस्टकृते सुहुतहुदाहुतिनाङ्कामानाग्ं समर्थयित्रेस्वाहाः॥ २ अगये स्वाहा" 3 अ्नगये 9न्नादायस्वाहा॥ अग्नयेन्न पतये स्वाहा” ५. प्रजापतयेस्वाहा॥ ६ इन्फ्रायस्वाहा" विश्वेभ्योदेवेभ्यस्स्वाहा॥ सर्वाभ्योदेवताभ्यस्वाहाः॥ सर्वत्रैवादिष्टग्०सर्वत्रैवाना दिष्टन्दैवतममु ष्मैस्वाहा॥ १० अग्नयेस्विष्टकृतेस्वाहा॥ १० वास्तुपतेनमो वास्तु पतयेस्वाहा॥ 12. 2 4 मिन्दाहुती यन्मआत्मनः पुनरग्निश्चक्षुरिति द्वेमिन्दाहुती 2 90 यन्म आत्मनोमिन्दा भूदग्निस्तत्पुनराहा र्जातवेदाविचर्षिणि स्स्वाहा॥ १. पुनरग्निश्चक्षुरदात्पुनरिन्होबृहस्पतिः॥ पुनर्मे अश्विनायुवं चक्षुराधत्तम स्स्वाहा॥२ 78 Scanned with CamScanner 445 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ऋद्धिः इष्टेभ्य इत्यादि दशान्तो व्याहृति ऋद्धिः 3 इष्टेभ्यस्स्वाहाII २ १ वषडनि स्टेभ्यस्प्याहा॥ २ भेषजन्दुरिप्लैस्वाहाः॥ ३ निष्कृत्यैस्वाहाः॥ ४ दौरार्ज्यॆस्वाहा॥ १ दैवीभ्यस्स्वाहा॥ ६ तनूभ्यस्वाहा॥ ७ ऋध्यैस्वाहा! ८ समृद्ध्यॆस्वाहा! F सर्वसमृद्द्यैस्स्याहा॥ १ं भूस्स्वाहाः॥ भुवस्स्वाहा सुवस्स्वाहाः॥ भूर्भुवस्स्वुहाः॥ 3 विच्छिन्नम् आश्रावितं ब्रह्म यदकर्मेति कृता न्तं यत्प्रमत्त इत्यादियत इन्द्रइत्यन्तं (१) नवविच्छिन्नम्. உ अश्रामितमत्याश्रावितं वषट्क ृतमभ्यनूक्तञ्च यज्ञे॥॥ अ तिरिक्तङ्कर्मणोयच्चहीनं यज्ञः पर्वाणि प्रतिरन्ने तिकल्पय न्स्वाहाकृतां 2 हुति रेतुदेवान्स्वाहा॥ १ ब्रह्मप्रतिष्ठा मनसो ब्रह्मवाचो ब्रह्मयज्ञानाग्ं हविषामाज्यस्य अतिरिक्तङ्कर्मणो यच्चहीनं यज्ञः पर्वाणि प्रतिरन्नेतिकल्पयन्स्वाहा कृता 9 9 हुतिरेतुदेवान्स्वाहाः॥ २यदकर्मयन्नाकर्म यदत्यरे चियन्नात्यरेचि। यदतिरिक्तं यच्चहीनं तत्त्वंविष्णु र्यज्ञोय. ज्ञं १ नृ. कृताहुतिरेतुदेवान् स्वाहेति शब्धान्तीयस्यत त्कृतानुतु माश्रावितादि. तत्रयं यत्प्रमत्तादिष्कटञ्च, विच्छिद्यते न्यूना तिरिक्तमेभिरिति विच्चिन्नमिति सञ्ज्ञा अश्रावितादीनां नवानां भवति. श्री. आहुतिद्वय शङ्कानिवृत्यर्थं कृतान्तमित्युक्तम्. ज्ञं 79 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका प्रतिष्ठापयस्वाहा कृता हुतिरेतु देवान्स्वाहा 3 यत्प्रमत्तोन्तरगा मिकिण्चि दस्मिन् यज्ञेमव्रतः कर्मतोवा॥ अनयाहुत्या तच्छमयामि सर्वं तृप्त्ययन्तुदेवा आवृषन्तां घृतेनस्वाहाः॥ १ मनोज्योतिर्जुष तामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञग्ं समिमन्दथातु। याइष्टाउषसोनिम्रु चश्च तास्सन्दधामिहविषा घृतेनस्वाहा॥ ५ अयाश्चाग्नेलि स्यनभिशस्तीश्च सत्यमित्वमया असि। अयसामनसाधृतो यसाहव्यमूहिषे यानोधेहि भेषजन्ग्ंस्वाहाः॥ ६ यदस्मिन्यज्ञेन्तरगामिकिण्चि दस्मिन्यज्ञे मस्त्रतः कर्मतोवा॥ अनयाहुत्वा तच्चमयामिसर्वन्त ृप्यन्तुदेवा आवृषक्ताङ्घृतेनस्वाहा॥ ७ स्वस्थिन इन्द्रवृद्धश्रवाः स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाःः स्वस्तिनस्तार् क्ष्यो अरिष्टनेमि स्स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दधातुस्वाहा॥ यतइन्द्रवीर्यमकृणो दूर्व् अध्वरहोता॥ अग्नेर्वेदोर्थ्वस्तया स्विष्टकृद्देवेभ्य इन्द्रआज्येन हविषाघृतेन स्वाहा॥ ९ 5 सप्तसमिथः बैल्वम् = मारेडु, पालावम् = मॊदुगु, नैय्यग्रोधम् अश्वत्थम्_रावि. औदुम्बरम् 9 मञ्चि मेडि एधोसीतिबैल्वम्. एधोस्येधिषीमहिस्वाहा॥ समिदसीतिपालाशम्. समिदसितोजोसि तेजोमयिधेहि स्वाहा! यमस्येतिनैय्यग्रोधम्. यमस्यधीमहि मृत्योर्मेपाहिस्वाहा। सूर्यस्येत्यश्वत्थम्. सूर्यस्यधीमहि चक्षुर्मेपाहिस्माहा॥॥ सोमस्येत्यौदुम्बरम्. सोमस्यधीमहि चित्तम्मेपाहिस्वाहा॥ २ नृ. सप्तसमिधौ घृताक्ताः प्रहरति, सर्वेषामलाभे यधासम्भवं अन्वेषां प्रतिनिधि- पालाशो अश्वत्थावाभवतीति. 80 Scanned with CamScanner 47 वायोरितिशमिम्

श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका वायोरीधीमहि प्राणान्मे पाहिस्वाहाः॥ । ब्रह्मणितिखादिरम्. - ब्रह्मणोधीमहि बुद्धिम्मेपाहिस्वाहा॥ पूर्णाहुती सप्ततेअग्ने ऋतुधानेति द्वीपूर्णाहुती. E ल सप्ततेअग्ने समिदस्सप्तजिह्वा स्सप्तऋषय स्सप्तधामप्रियाणि। सप्तहोत्रा सप्तधात्वायजन्ति सप्तयोनी रापृणस्वामृतेनस्वाहा॥ ऋतधानविद्या ननुष्टुब्ब ृतेन पूर्णमाहुतिं जुहोमि मनसा प्रजापतयेस्वाहा॥ २ स्रुवेणाज्यं प्रत्येकमुपजुह्वा गृहीत्वातया ग्नि रुक्तमित्यादि पञ्चभिर् हुत्वा अग्निर्भुक्तग्गि स्वाहा॥ वेदिर्भुक स्वाहा॥ २ द्यौर्भुक्तĀंस्वाहा॥ 3 पृथिवीभुक्तग् ० स्वाहा॥ओषधिवनस्पतिगन्धर्वाफुरसशैव भुक्तग्ं स्वाहा॥ ग । जुह्वान्दर्व्याचरुमुपस्तीर्य द्विरवदायाबिघार्य तयाग्निजीर्ण मित्यादि पञ्चभिर्जुहोति. 6 अग्निर्डीक्टर्ग्ं स्वाहा॥ २. वेदिर्जीर्णग् स्वाहाः॥ २ द्यौतीर्थग्गिं स्वाहाः ॥ 3 पृथिविजीर्णग् स्वाहा॥ ओषधिवनस्पति गन्धर्वाप्सरसशैव जीर्णग् स्वाहाः॥ । स्रुवेणाज्यङ्गृहीत्वा वेद्यां पश्चिमाद्रिप्रागन्तं समङ्काम्बरारिति स्रावयन् जुहोति. Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका । अग्नेरुपरिधारय न्नाज्यशेष मिन्दायजहोमिस्वाहेति जुहुयात्॥ ततोवामेन स्रुवङ्गृहीत्वादक्षिणेनाज्यपात्रं सङ्गृह्य इन्दायजुहोमिस्वाहा।॥ ‘तत्प्रत्रेणाधावमादाय स्रुवेणान्तरित मग्निस्तृप्यत्वि त्युपाग्नि. अग्निस्त ृप्यतु॥ । पश्चिमतोवेदिस्त ृप्यत्वितिवेद्याम्. वेदिस्तृप्यतु॥ द्यौ स्तृप्यत्वित्याकाशे, द्यौस्त्रृप्यतु॥ पृधिवीतृप्यत्विति वेद्याःपश्चिमे भूमौ पृधिवीतृप्यतु॥ ब्रह्माद्यस्तृप्यन्तमिति दक्षिणस्यां वेद्यां तर्पयति. ब्रह्माद्यास्त्रृप्यन्ताम्॥ प्रणीतायान्दक्षिणस्यां स्रुवेण दैवेनतीर्थेना पोगृहीत्वा ओषधिववस्पति गन्दर्वाप्सरश्चैव तृप्यक्तामित्युत्तरस्यां वेद्यां तर्पयित्वा. ओषधिवनस्पतिगन्थ र्वाप्सरसश्चैव तृप्यन्ताम्॥ तथोत्तरस्याम्प्रणीतायां सापसव्य मापोगृहीत्वा पैतृकेण तीर्थेन मेदक्षिणतः पितरःपितामहाः प्रपितामहाश्चाक्षय्यमस्तु तृप्यन्तमिति दक्षिणस्याम्भूम्यां तर्पयति ॥ 82 Scanned with CamScanner 48 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका मेदक्षिणतः पितरः पितामहाः प्रपितामहाश्चाक्षम्यमस्तु तृप्यन्ताम्॥ (अप उपस्पृव्य) प्रासावीरित्यनैश्चतर्भिः दैवेनतीर्थेन प्रागन्तमु दगन्तं प्रवाहणइ्चकृत्वा. अदिते स्वमग्गिंस्थाः, अनुमतेन्वमग्गाः, सरस्वते स्वमग्गिंस्थाः॥ देवसवितःप्रासावीः ॥ (3) दक्षिणादिप्रणिध्यो () रुपान्ताङ्गुष्ठानामिकाभि- तूष्टीम्पवित्र मक्षतं गृहीत्वाग्रन्धि विसृज्य (अपउपस्पृश्य) पवित्रमसिपूर्णमिसि सदसि सर्वमसीति पर्यायतोजुहोति. पवित्रमसिपवित्रं मे भूयात्स्वाहाः पूर्णमनि पूर्णम्मे भूयात्स्वाहा॥ सदसिसन्मेभूयात्स्वाहाः॥ सर्वमसिसर्वम्मे भूयात्स्वाहाः॥ अक्षितमसीतिप्रणिधि (9) मुत्तरां चालयित्वा अक्षितमुक्षित्यैजुहोमि अक्षितमसिमामेक्षेष्ठाः॥ तत्पात्रेण…. तदाज्यपात्रेण. उपाग्नि…. अग्नेस्समीपे. 3 नृ. तूष्टीं दक्षिण प्रणिधि पवित्रङ्गृहीत्वा पवित्रमसीतिहुत्वा. तूप्लीन्दक्षिण प्रणिध्यक्षतानृहीत्वा पूर्ण मसीतिहुत्वा, तूष्ठीमुत्तरप्रणिधि पवित्रङ्गृहीत्वा सदसीतिहुत्वा, तूष्ठीमुत्तर प्रणिध्यक्षता नृहीत्वासर्व । मसीतिहुत्वा एवं पर्यायतो जुहोति. इति. () उपान्ता…. मध्यमा. 83 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तदाधावेन प्राच्यान्दि. त्यादिभिर्यधादिशं परिषिच्य. प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजोमार्जयन्ताम् । दक्षिणायान्दि शिमासाःपितरोमार्जयन्ताम् । प्रतीच्यान्दिशिगृहाः पशवोमार्जयन्ता मुदीच्यान्दिश्याप ओषधयो वनस्सतयोमार्जयन्तामूर्ध्व यान्दिशियज्ञस्संवत्सरो यज्ञपतिर्मार्जयन्ता मधोधराधरै रागेभ्योमार्जयन्ताम् ॥ (x) माहम्प्रजामिति उत्तरप्रणिथि गृहीत्वा दक्षिणप्रणिधौ स्वल्पमाधावं स्रावयित्वा. माहम्प्रजाम्परासिषं यानस्ययावरीस्तन समुद्रेवो निनयानि स्वम्पाधोआपिथ। तन्तुन्तन्वत्प्रजसो भानुमन्वहि ज्योतिषुतः पथोरक्ष थियाकृतान्। अनुल्बणंवयत जोगुवामपोमनुर्भवजनया दैव्यञ्जनम्॥ स्वांयोनिमितिदक्षिण प्रणिध्यां (स्थितं) • जल मुदकपात्रेस्रावयित्वा स्वांयोनिमपिगच्चताच्छिद्रःप्रजयाभूयासं मापरासेचि मत्पयः॥ आपोषिष्ठादिना तदद्भिः (आत्मानं) प्रोक्ष्य पूर्वस्थानात्. किण्चित्राचीङ्कृत्वा, जलं स्रावयित्वा तदाधावेन…. स्रावितजलेन उत्तरप्रणिधि मग्नेःपूर्वतोनीत्वा. उदकपात्रे…. करके F प्रणिध्याधिपात्रविसर्जनं…. पात्र पेटिकायान्निधानम्. स्रुवादीनां धारणं यावज्जीवं. अनाहिताग्नेस्रुवादीनि धेनुर्वहाणा मित्यादधीतेति परिधानीये कर्मणि निर्दिष्टत्वा इति. 84 Scanned with CamScanner 50 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका आपोहिष्ठामयोभु…. जन यथाचनः। पुनर्देवेभ्योहव्यंवहेत्यग्नेर्दर्शनेन स्रुवं विसृज्य. पुनर्देवेभ्यो हव्यं वह॥ तूप्टीं गृहीत्वा. वर्षिप्गा गह्वरेष्ठाग्रमिति वर्षिष्ठसमिधौ जुहुयात्. वर्षिष्ठा गहर्वेष्णोग्रंवचो अपावधीं श्वेषंवचो अपावधीग्ं स्वाहा॥ तूल्जीङ्गृहीत्वा, ऊर्थ्वंयज्ञन्नयत मित्यूर्थ्वमिधौ ऊर्थ्वयज्ञन्नयतं माजीह्वरत मत्ररमेधां वर्मन्नृधिव्या दिवो वाविष्णु वुतवापृधिव्यास्स्याहा॥ पश्चिमतःपरिथिमपनयेत्येवं दक्षिण उत्तरतः परिधीनपनीय नात्यग्रं तूष्ठीमग्नौ प्रत्येकं (इ) प्रहृत्य. पश्चिमतः परिधिमपनय। दक्षिणतः परिधिमपनय। उत्तरतः परिथिमपनय॥॥ पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसीत्वेवं दक्षिणत उत्तरत प्राच्यामितिच. परिस्तरणबर्हि हिष उदृत्य. पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसि दक्षिणतो विष्णोस्सदनमसि। उत्तरतो विष्णोस्सदनमसि। प्राच्यां विष्णोस्सदनमसि॥ सर्वानन्यान्रस्तरणबर्षि षश्चापनीत्वा, समूह्य कूर्चाश्चे द्रस्थान्विसृ ज्वाल_प उपस्पृश्य अद्भिःप्रोक्ष्य, आप्यायन्तामिति नात्यग्रं सकृदेव जुहोति. आप्यायन्तमाप ओषधयो मरुतां पृषतयुस्थदिवं गच्छततो नोवृष्टिमेरयस्वाहा॥ 85 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका शुध्यन्ताम्पितृसदनग्ं शुध्यन्तां देवसदन मित्यविच्छिन्नंउल्मुका नास्तीर्य नैरृत्येदहे दविच्छिन्नेन ब्रह्मवर्चसायेति. शुध्यन्तां पितृसदनग्ं शुध्यन्तां देवसदनम्॥ भूतिस्मेति भस्मगृहीत्वा. भूतिस्मातेलभते नित्यग्ं सर्वयज्ञकृतम्भवेत्। अग्नि मारुत योर्भूतिः॥ ललाटहिक्कबाहुकण्णादी नादित्यसोमोनम इत्यूर्ध्वाग्रमालिष्य. आदित्यस्सोयोनमः। त्रायुषञ्जमदग्नेः कश्यपश्यत्रायुषम्॥ यद्देवानान्त्र्यायुषं तने अस्तुत्र्यायुषम् । दीर्घायुत्वाय बलाय शताय शतंवर्चसे त्र्यायुषम्॥ अपोहिष्टे त्यात्मानं प्रोक्ष्य. आपोहिष्ठा…. धाचनः॥ ॐचमे स्वर इति, बालकृतंवेति, यत्नेअग्ने इति. (ला)चाग्निं. उपस्थायि ॐ चमे स्वरश्चमेयज्ञोपचतेनमश्च. यत्तेन्यूनन्तस्मैत उपयत्ते तिरिक्तन्त स्मैतेनमः. बालकृतंवा चरितंवासत्यहीनं वापुष्पहीनंवा होत्रुहीनंवालि वषडर्धहार मुपा(ग्नये जातवेदसे भगवान्द्रज्वलित ओन्नमः॥ यत्ते अग्ने ते जस्तेनाहं तेजस्वीभूयूसं। यत्ते अग्ने वर स्तेनाहं वर्चस्वीभूयासं। 2 श्री. शौ. उत्तरस्याग्रं मद्यमस्याथो क्गारेषू पोहति दक्षिण स्याम ग्रमुपरि. चकारात्, यत्तेअग्नइत्यादिभि श्चाग्निम्पूर्ववत्… उद्वयन्तमि त्यादिभि रादित्यञ्चोपस्थायेति. 86 Scanned with CamScanner 49 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका यत्ते अग्नेहरस्तेनाहग् ं हरस्वीभूयासम् ॥ मयिमेधां मयिप्रजां मय्यग्निस्तेजोदधातु॥ मयिमेथां मयिप्रजां मयीन्द्र इन्रियन्दधातु। मयिमेधां मयिप्रजां मयिसूर्योभ्राजोदधातु॥ आदित्योयत्रदृश्यते तत्रगत्वा उद्वयन्तमसीति पूर्ववदादित्यं चोपस्थाय. उद्वयन्तमसस्परि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तमम् । देवं देवत्रासूर्य मगन्मज्योतिरुत्तमम्॥ उदुत्यञ्जातवेदसं देवंवहन्ति केतवः। दृशेविश्वायसूर्यम्॥ चित्रं देवाना मुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य - वरुणस्याग्नेः । अ2 प्राद्यावापृथिवी आन्तरिक्षणं सूर्यआत्मा जगत स्तस्थुषश्च॥ तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्॥ पश्येमशरदश्शतं जीवेमश्शरदश्शतं नद्दामशरदश्शतं मोदामशरदश्शतं भवामशर दश्शतग्ं शृणवामशरदश्शतं प्रब्रवामशरदश्शत मजीतास्स्याम शरदश्शतं ज्योक्चसूर्यन्दृशे॥॥ युदयगा न्महतो र्णवा द्विभ्राज मान स्सरिरस्यमध्या स्समावृषभो लोहिताक्ष स्सूरो विपश्चि न्मनसापु नातु॥ पुनर्वेदिमूलमासाद्याग्निं (F) वैश्वानरसूक्तेनो पस्ताय प्रणामं कुर्यादिति क्रियान्तहोमः॥ ६ श्री वैश्वानरसूक्त मित्यत्र केचिद्यैश्वानरोन ऊत्येत्वा वदन्ति वैश्वानरायप्रतिवेदयाम इतिकेचित्. वैश्वानरस्वरूपमितकेचित् अत्र वैश्वानरस्वरूप मित्यनेनोपस्तानं कुर्यात्. वैश्वानरेणोपतिष्टइति. मस्त्रैविद्यमानत्वात्. श्रातेगृहीतत्वात्, मन्हप्रश्नेपठितत्वाच्चा… त्रवैश्वानर स्वरूप मित्यनेनोपस्तानं कुर्यादिति. 87 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका वैश्यानरस्यरूपम्। पृथिव्याम्परिस्रसा। स्योनमाविशन्तुनः। अग्निनाग्ने ब्रह्माणा! अनशेव्यान श्शेसर्वमायुर्व्यानशे॥ नर्यप्रजामे गोपाय। अमृतत्वाय जीवसे। जाताञ्जनिष्यमाणाञ्च अमृतेसत्य्पेतिष्ठिताम्॥ अधर्वपितुम्मेगोपाय। रसमन्नमिहायुषे॥ अदब्धायोशीततनो। अविषन्नःपितुं कृणु। शग्गांस्य पशून्मेगोपाय॥ द्विपादोयेचतुष्पदः। अष्टाशफाश्चय इहग्ने! येचैकशफा आशुगाः॥ सप्रधसभाम्मेगोपाय। येचसभ्यास्सभासदः। तानिन्रियावतः कुरु। सर्वमायुरुपासताम्॥ आहेबुध्नि यमस्त्रम्मे गोपाय, यमृषय स्त्रैविदाविदुः। ऋचस्सामानियजूग् ंषि, साहिव्रीरमृतासताम्॥ चतुश्शिखण्णा युवतिस्सु पेशाः घृतप्रतीका भुवनस्यमध्ये॥ ममृर्ज्यमाना महतेसौभगाय। मह्यन्धुक्ष्व यजमानायकामान् इहैवसन्त त्रसतोवो अग्नयः॥ प्राणेनवाचा मनसाबिभर्मि। तिरोमासन्त मायुर्माप्रहासीत् ज्योतिषावो वैश्वानरेणोपतिष्टे। पञ्चधाग्नि न्व्यक्रामत्। विराट्सृष्टाप्रजापतेः॥ उर्ध्वं 2. रोहद्रोहिणी। योनिरग्नेप्रतिष्ठितः॥ नमोब्रह्मणे नमो अस्त्वग्नये। नमः पृधिव्यै नम ओषदीभ्यः नमोवाचे नमोवाचस्पत तये नमोविष्णवे बृहते करोमि ॥ अहमिन्द्रोभवा म्यहंविष्णु सूर्यस्सर्वान्तरात्मा ब्रह्म ब्रह्मान्तरात्मा, विराडहं चतुर्मुखः यामहमग्नौवपाम्याहुतिम् । तद्देवानाममृतग्ं षाण्मासिकम्। तदसुराणां विषग्ं सद्योना शम्भवतु। यन्ममहास्तं तद्विष्णो रसुरान्तकमस्तु। यन्मन्तहीनं Scanned with CamScanner 46 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका मामाविशन्ताम् ॥ शास्त्रामेवाचि संविवन्ताम् । तदस्माकम्भूत्यै रयिमत्यै पुष्टिमत्यै मनोनो भवतु वर्चोभवतु। सर्वमस्माकग्ं सम्पदस्तु॥ (१०) ॐचमेस्वरिति लौकिकाग्नि विसर्जनमिति विज्ञायते. ॐचमे……… ॐ नमः थार्यमग्निं कर्तुमशक्तः समिध्यात्मनिवासमारोपयेत्. अग्निमुद्वासयामि. अन्तहोमप्रायश्चित्तम्. सर्वहोमानामन्तो स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्त होमेहीने, विष्णोर्नुकादीन् मिन्दाहुत्याश्रा वितादीन् जुहोति. ११न. यत्रयत्रा पासनाग्नौ संस्कारहोम स्तत्रतत्रवैश्वानरसूक्ते Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका नानीमुखम् अध शारीरेषु संस्कारेषु निषेकर्तुसङ्गमन जातकर्मोत्थानपारायण प्रतबन्धविसर्गवर्णं (ऎ) नान्डिमुखं कुर्यात्. पूर्वदिनकृत्यम्. (२) पूर्वेद्यु रेव पूर्वाप्ते (3) युग्मान्फ्राह्मणान् सुप्रक्षाळित पाणिपादान् श्रोत्रियानाहूय गनाद्यैरभ्यर्च्य कर्मावेद्याभिवन्य तैरनुज्ञातः प्राणानायम्य. ॐभूः…….. भूर्भुवस्सुवरोम्, अस्मद्गुरुभ्योनमः….. श्री विखनस गुरुभ्यो नमः, श्री गोविन्द गोविन्द गोविन्द श्रीमहाविष्णोराज्ञया…. एवङ्गुण विशेषण विशिष्टायां अस्यां शुभतिधौ, मम कुमारस्य गोत्रस्य… शर्मणः उपनयन कर्माङ्गं नान्डीमुखमभ्युदय श्राद्धं करिष्यामि. इति सङ्कल्प्य, अप उपस्पश्य. १ श्व कर्ता स्मीति गर्भाधानादि क्रियां यदहः करोति तदहर्नानी भवति तस्यामुखं सर्वदैवत्यं नान्डीमुखमभ्युदयश्राद्धं दैविकव त्करोति. इति श्रीसूत्रं. अग्रश्वः कर्तास्मीति ज्ञात्वा गर्भादानसमाधिर्या साङ्क्रियाणां संस्काराणां तां गर्भाधानादि क्रियं यदहः यस्मिन्दिने करोति तदहः तद्वासरं समन्तितुष्यनियस्मिन्देवता पितरश्चेति नान्दीसञ्ज्ञ्याभ वतितस्यां सन्ध्यां मुख इति प्रधमत्वं गम्यत इति मुखं सर्वे देवास्सर्वे पितरश्च यस्य देवता भवन्ति तत्सर्वदैव पितृदैवत्वं नान्दीमुखं किमिदमिति सज्जायत इत्यतो नामास्तरमाह, अभ्युदयेति सन्तोषस्तेषामस्वादित्यभ्युदयं. Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका (ऎ) नान्लीमुखे सत्यवसु सञ्ज्ञिक विश्वेदेवार्थेभोक्ष्यत्यां, इति द्वा नान्तीमुखे (x) मातृपितामहि प्रपितामह्यर्धि भोक्ष्यतां इति द्वा नान्षिमुखे पितृपितामह प्रपितामहार्देभोक्ष्यतां इति द्वौ. नान्धिमुखे सपत्नीक मातामहमातुः पितामह मातुः प्रपितामहार्दे भोक्ष्यतां इति द्वौ (६) नारिकेळादि फलेन वृत्वाः श्रद्धया भक्त्या क्रियत इति श्राद्धन्तच्च तत्तदभ्युदयश्राद्धं पैतृकम प्यत्र दैविकवत् सर्वं करोति शुभकर्माङ्गभूतत्वात्. इतिवाजपेयीये. पूर्वेद्युरेवनान्डीमुखदिनात्पूर्वस्मिन्दिन एव. . 3 युग्मान् - समसङ्ख्याकान् इत्यर्ध- आधाभ्युदयिके. युग्मा ब्राह्मणाः आमूलाः प्रागग्रा दर्भाः. प्राङ्मुखो. यज्ञोपवीती स्यात्. प्रदक्षिणमुपचारं यवास्तिलार्धमे कैकस्य द्वौद्वौ इत्यादि सङ्ग्रहः सङ्कल्पावाहनादिषु सर्वत्र नान्डीमुख शब्दान पितरो विशेष्याः. इत्ययं विशेषः मातृश्राद्धन्तु पूर्वं स्यापितॄणां तदनस्तरम् ततोमातामहा नाञ्च वृद्धि श्शाद्देषु दातृभिः नैमित्तिके मृताहे च वृद्दिश्राद्धे तीधैवच मात्रादीनां पृथक् श्राद्धमन्यत्र पितृभिस्पह. इतिवचनाच्च पृध क्षेन कर्तव्यम्. इति श्रीनिवासदीक्षितीये यत्कि_ण्चित्पार्वण श्राद्धं तत्र सर्वत्र वैद्विज- पूजयेद्विष्टु मित्येवं श्राद्धं सिद्ध्यति नान्यधा, इति, दैवाद्यन्तं तदीहेत पित्राद्यन्तं न तद्भवेत् पित्राद्यन्तं त्वहमानः क्षिप्रं नश्यति साद्वयः इत्यादि मन्वादिभिश्राद्दे विष्ण्वाराधनसांवश्यकर्तव्यता भोधनात् अन्यधा" विष्णोः कव्यं रक्षस्व इति प्रार्धनाया दुर्वचत्वार्, श्राद्धस्य निष्पलत्व प्रसङ्गात्, राघवसूरि प्रभृतिभिरष्यत्र तदाराधनविधानात्. अन्न Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अपरेदु स्स्नात्वा, धौतं परीदाय, विधिना ऊर्ध्वपुज्ञाणि धृत्वा, सन्ध्यमुपास्य, देवादीनद्भिस्तर्पयित्वा, ब्रह्मयज्ञमौ पासनं कृत्वा, नार्दीमुखाङ्गं पुण्याहमाघारं च कृत्वा, विश्वेभ्यो देवेभ्योजुष्टं निर्वपामि, नान्डिमुखेभ्यः मातीभ्यो जुष्टं निर्वपामि, नान्डिमुखेभ्यः पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामि, नानीमुखेभ्यः सपत्नी केभ्यः मातामहेभ्यो जुष्टं निर्वपामि, इति स्थाल्यान्त ण्णुलैरेव चरुं, बह्वन्न मवूपादिकं लौकिकाग्नौ पाचयित्वा, पूर्वेद्युर्निमस्त्रिता नाह्मणानासनेष्वा सयित्वा, तान्नमस्कृत्व. इदं ब्रह्म पुनीमहे इति द्विदर्भकृतो भयपवित्रे गृहीत्वा ब्रह्मा पुनातु इति हस्तद्वयानामिकां गुल्योर्निक्षिप्य आसनोपरि आसीनस्सE अस्मद्गुरुभ्यो नमः……. श्री विखनसगुरुभ्योनमः, प्राणानायाम्य देशकालौ च सज्कीर्य. एवङ्गुण विशेषण विशिष्टायां शुभतिधौ. गोत्रस्य शर्मणः ममकुमारस्य उपनयन कर्माङ्गं नान्डीमुखमभ्युदयश्राद्धं करिष्यामि. (अप उपस्प ृश्य) सत्यवसुसञ्ज्ञिक विश्वेदेवारे भोक्ष्यताम्, नान्दिमुखेमातृ पितामहिप्रपितामह्यर्धि भोक्ष्यताम्. नान्दिमुखे पितृपितामह त्रतधा राधनदर्शनाच्च विष्णुवरणाराधनादिकं कर्तव्यं मित्येवाभि प्रयस्त्यभियुक्ताः, ६ अत्र अन्नेन परिवेष्ट्य - इति श्रीसूत्रं. आत्र वाजपेयी, अतीत्यन्नं भक्षणं तेनान्नेन नारिकेळादिफलेन परवेष्ट्य नान्दिमुखे भोक्ष्यताम्. इति पूर्ववत्रमेण हुत्वा थातूनामने कार्धत्वा दत्रवरणमेवार्थः. इत्यादि : 92 Scanned with CamScanner 4 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका प्रपितामहार्दे भोक्ष्यताम्, नान्डीमुखे सपत्नीक मातामह मातृपितामहमातृ प्रपितामहान्देभोक्ष्यताम्, (इतिवृत्त्वा) गृहाङ्गणे तालायतविस्तारे पश्चिमादिप्रागन्तो चतुरश्र मण्डले गोमयेनोपलिप्य तत्र सदर्भ यवान्नि धाय, तस्मिन् चषकादिपात्रं विन्यस्य, पश्चिममण्डले विश्वे देवौ प्राङ्मुखमासयित्वा, स्वयमुत्तराभिमुखः आपः पादावनेजनीरिति पादौ प्रक्षाळयेत्. आपः पादाननेजनीर्ड्विषन्तं नाशयन्तु मे। अस्मिन्कुले ब्रह्म वर्चस्यसानि॥ आचमनं दत्वा, नान्डी मुखाः मातृपितामहि प्रपितामहीः प्राबु ्मखमासयित्वा, सर्वं पूर्ववत्कृ, त्वा, पितृ पितामहप्रपितामहान् प्राङ्मुखमासयित्वा, सर्वं पूर्ववत्कृत्वा, सपत्नीक मातामह मातृ पितामहमातृप्रपितामहान् प्राङ्मुखमासयित्वा, सर्वं पूर्ववत्कृत्वा, स्वयम्पादौ प्रक्षाळ्याचम्य. आराधनम् अधेळामभ्युक्ष्य, अथावनीदमिति अग्नेः पश्चिमतो विश्वेषां देवा नामुदगन्तं, अग्नेर्धक्षिणतः प्रागन्तं वर्गत्रयस्य गोमयेन चतुरश्रमण्डलान्युपलिप्य. अथावनीदं परमं पवित्रं सुरेशवीर्यादिदमस्तु रक्षा। आयान्तु देवाः पितृभिस्सहात्रा 9 स्मिग्ं स्थले सन्निधिन्धत्तलिस्ते॥॥ आस्त्वासनमित्या सनानि सदर्भयवानि निधाय. अस्त्वासनग्ंवुभंलोके भ्रुसी शुद्धस्तपोयम् । तपश्चायुस्तथा योगमस्तुते परमं पदम्॥ 93 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका तेष्वासनेषु प्राणुभौ विश्वेदेवा उदगन्तं, मात्रादीन् पित्रादीन् मातामहादींश्च पश्चिमादिप्रागन्तं, उत्तराभिमुखान् आसयित्वा, तेष्वासीनान् पुष्पाद्यैर्यधोपपादमलज्करोति. आयनेतेति पुष्पं. आयने तेपरायणे दुर्वारोहन्तु पुष्पिणी- प्रदाश्च पुण्णरीकाणि समुद्रस्य गृहा इमे॥ स्वामिनः इमानि पुष्पाणि तुलसीदळानि. अर्चत प्रार्चत इत्यक्षतान्. अर्चत प्रार्चत प्रिय मेधासो अर्चतः अर्चन्तु पुत्रका उतपुरन्न धृष्ट्वर्चतः॥ स्वामिनः अक्षतान् समर्पयामि. गन्द द्वारामिति गन्दम्. गन्दद्वारान्धुराधर् षां नित्यपुष्टां करीषिणीम्। ईश्वरीग्ं सर्वभूतानां तामि होपह्वये श्रियम्। स्वामिनः अमी वो गनाः, धूरसीति धूपम् धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्वतं यो. स्मासुर्वतितं धूर्वयं वयं धूर्वामस्त्वं देवानामसि सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं वह्नितमं देवहूतममहृतमनि। हविर्धानं दृग्ं स्व माह्वार्मित्रस्य त्वा चक्षुषा प्रेक्षे मा भेर्मासं विक्र मा त्वा हिग् ंसिषम् ॥ स्वामिनः धूपमाघ्रापयामि. उद्दीप्यस्वेति दीपं. अष्टकावदित्यतिदेशो दीक्षितयादौ उद्दीप्यस्व जातवेदोपघ्नं निर् ब्बतिं मम पशूग् ंश्च मह्य मावह जीवनं च दिशो दिशः॥ स्वामिनः दीपं दर्शयामि. युवा सुवासा इति वस्त्रं. 94 Scanned with CamScanner 4 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका युवा सुवासाः परिवीत अगात्स उश्रेयान्भवति जायमानः तन्धीरासः कवय उन्नयन्ति स्वाध्योवैमनसा देवयन्तःः स्वामिनः धारणार्धमिदं वस्त्रम्. सोमस्यतनूरसि इति उत्तरीयम्. सोमस्य तनूरसि तनुवं मे पाहि। स्वामा तनूराविश॥ स्वामिनः इदं उत्तरीयम्॥ इदं ब्रह्म पुनीमह इत्यङ्गुलीयकम् इदं ब्रह्म पुनीमहे, स्वामिनः इदमङ्गुळीयकम्. ऋतु भिरिष्ट्वार्तवैरिति कुण्डलम्. ऋतुभिरिष्ट्वा र्त वैरायुषे वर्चसे संवत्सरस्य धारय साधेनु स्संहननु ग्रन्धिवदसि॥ स्वामिनः इदमाभरणम्, इतिदत्वा. विश्वे देवयोः पुरतः प्रागग्रदर्भोपरि अर्घ्यपात्रमासाद्य, प्रोक्ष्य, द्विदर्भपवित्रं निक्षिप्य, शन्नोदेवीरित्यक्षतयुतं जलं पूरयित्वा. शन्नो देवीरभिष्टय अपोभवन्तु पीतये। शंयोरभिस्रवन्तुनः॥ अक्षतपुष्पतुलसीदर्भ गन्दान्यवांव्च यवोसीत्यर् घ्यपात्रेनिक्षिप्य. यवोसि धान्यराजो वा वारुणो मधुसंयुतः। निर्णोदस्सर्व पापानां पवित्रमृषिभिस्सृतम्॥ सत्यवसुसञ्ज्ञिक विश्वान्देवान् पुष्पगन्धाक्षत वस्त्राभरणाद्यैरलङ्करोतीति वाजपेये. 95 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका भवत्सु अवाहयिष्ये (प्र) आवाहय. आगच्छन्तु महाभागा विश्वेदेवा महाबलः, ये अत्रविहिता श्राद्देसावधानाभवन्तुते॥ सत्यवसुसञ्ज्ञ कविश्वान्देवास्ध्यायामि. इति साक्षत दर्भपुष्पं तस्य शिरसि निधाय, ततः आवाहयामिति करकोदकं कूर्चेन शिरसि किइ्चत्संस्राव्य॥ विश्वेदेवाश्रुणुतेमग्ं हवम्मे ये अन्तरिक्षे यउपद्यविष्ठ ये अग्नि जिह्वा उत वा यजत्रा आस्यस्मिन् बर् हिषि मादयध्वम्॥ वा सत्यवसु सञ्ज्ञि कविश्वान्देवानावाहयामि। इत्यावाह्य. या दिव्या इति अर्घ्य पात्रस्तितयवोदकं उद्धरिण्या गृहीत्वा. या दिव्या आपः पयसा सम्बम्भूवुर्या अन्तरिक्ष उतपार्ध वीर्याः॥ हिरण्यवर्णा यज्ञ यास्तान आपश्शग् स्योना भवन्तु॥ मन्रास्ते सत्यवसुसञ्ज्ञि काः विश्वेदेवाः प्रियन्तां स्वाहा अर्घ्यं नमः, इति तदक्षिणहस्तेदद्यात् प्राप्नोतु भवा९ (प्र) ॐतथा प्राप्नुवानि. सकलाराधनै स्वर्चितम्. ततः नास्दामुखाः मातृ पितामहि प्रपितामहीः आयनेतेति पुष्पमित्यादि अभरणास्त्रं विश्वेदेववदभ्यर्च्य. मातॄणां पुरतः उत्तराग्र दर्भोपरि अर्घ्यपात्रं संसाद्य, तस्मिन्विदर्भपवित्रं निक्षिप्य, शन्नो देवीरित्यक्षत युतं जलमापूर्व अक्षतपुष्पतुलसी दर्भगस्थान् यवांश्चय वोसीत्यर्घ ्यपात्रेनिक्षिप्य नान्डीमुखाःमातृ पितामहि, प्रपितामहीः, भवत्सु, आवाहयिष्ये (प्र) आवाहय. उशन्तस्त्वा हवामह उशन्तस्समिधीमहि। उशन्नुशत आवहपितॄन् Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका इति साक्षतदर्भपुष्पं शिरसि निधाय, ततः आवाहयामिति करकोदकं कूर्चेन शिरसि किइ्चत्संस्राव्य. सानो ददातु श्रवणं पितृणां तस्यास्ते देवि हविषा विधेम॥ नान्दिमुखाःमातृ पितामहि प्रपितामहीः आवाहयामि. इत्यावाह्य, या दिव्या इति अर्घ्यपात्रस्थितयवोदकं उद्धरिण्यागृहीत्वा. यादिव्या…. भवन्तु॥ नान्डीमुखाः मातृ पितामहीप्रपिता मह्यः प्रियन्तां (प्रत्येकं) स्वाहार्घ्यं प्राप्नोतु भवान् इति तद्दक्षिणहस्ते दद्वात् (प्र) ॐतथा प्राप्नुवानि, सकलाराधनै स्वर्चितम्. नान्दिमुखान् पितृ पितामहप्रपितामहान् आयनेतेति पुष्पमित्यादि आभरणान्तं पूर्ववदभ्यर्च्य, हितॄणां पुरतः उत्तराग्रदर्भोपरि अर्घ्यपात्रं संसाद्य तस्मिन्विदर्भपवित्रं निक्षिप्य, शन्नोदेवीरित्यक्षतयुतं जलमापूर्व, अक्षतपुष्पतुलसी दर्भगस्धान् यवांश्चयवोसीत्यर्ध्य पात्रेनिक्षिप्य, नान्डिमुखान् पितृपितामह प्रपितामहान् भवत्सु आवाहयिष्ये (प्र) आवाहय उशन्तस्त्वा…. स्वधानमः नानीमुखान् पितृ पितामह प्रपितामहान् ध्यायामि॥ इति साक्षतदर्भपुष्पं शिरसिनिधाय, ततः आवाहयामिति करकोदकं कूर्चेन शिरसि किण्चित्संस्राव्य. सानोददातु… विधेम॥ नान्दिमुखान् पितृ पितामहप्रपिता महान् आवाहयामि. इत्यावाह्य, या दिव्या इति, अर्घ्यपात्रस्थितयवोधकं उद्धरिण्या गृहीत्वा, या दिव्या…. भवन्तु॥ मन्त्रास्ते नान्डीमुखाः पितृपिता 978 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका मह प्रपितामहाः प्रियन्तां (प्रत्येकं) स्वाहार्घ्यं प्राप्नोतु भवान्, इति तद्दक्षिणहस्ते दद्यात्. (प्र) ॐ तथा प्राप्नुवानि. सकलाराध नैस्वर्चितम्. नान्दिमुखान् मातामह मातृपितामह मातृ प्रपिता महान् सपत्नी कान् आयनेतेति पुष्पमित्यादि सकलाराधनै स्वर्चि तमित्यन्तं पितृवदभ्यर्च्य. अग्न्यादिदेवताराधनम् अग्नेरक्षिणतस्समिपे अधावनीदमिति प्रागन्तान्यष्टा मण्डलान्युपलिष्य. आधावनीदं… लिपे व्रीह्यादिभिस्थण्डलं कृत्वा अस्त्यासनमिति प्रत्येकमुदगग्रं कूर्चन्निधाय अस्वासनग्ं ….. पदम्॥ तेष्वग्न्यादि देवानावाह्य. (आ) अग्निमावाहयामि, सोममावाहयामि, प्रजेशमावाहयामि, विश्वान्देवानावाहयामि, ऋषीनावाहयामि, पितृनावाहयामि, भूतानावाहयामि, सर्वान्देवानावाहयामि. इत्यावाह्य नम इत्यनेन तत्तन्नाम्ना पुष्प गन्द धूप दीपार्घ्य आचमनादिभिः प्रत्येक मभ्यर्च्य, (१) चतुश्शुक्लमादाय. अग्नये चतुश्शुक्ल बलिं निवेदयामि. सोमाय चतुश्शुक्ल बलिं निवेदयामि, प्रजेशाय चतुश्शुक्ल बलिं निवेदयामि, विश्वेभ्यो देवेभ्यश्चतुश्शुक्लबलिं निवेदयामि, ऋषिभ्यश्चतुश्शुक्ल बलिन्निदेदयामि, पितृभ्यश्चतुश्शुक्लबलिं निवेदयामि, भूतेभ्यश्चतुश्मुक्ल बलिं निवेदयामि, सर्वाभ्यो देवताभ्यश्चतुश्शुक्ल बलिं निवेदयामि. इति बलिन्दत्वा (२), चरुमवूपादि चनिवेद्य. 98 Scanned with CamScanner 3 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अग्नये चरुमपूपं निवेदयामि, सोमाय चरुमपूपं निवेदयमामि, प्रजेशाय चरुमपूपं निवेदयमामि, विश्वेभ्यो देवेभ्यश्चरुमपूपं निवेदयामि, ऋषिभ्यश्चरुमपूपं, निवेदयामि, पितृभ्यश्चरुमपूपं निवेदयामि, भूतेभ्यश्चरुमवूपं निवेदयामि, सर्वाभ्यो देवताभ्यश्चरुमपूपं निवेदयामि. इति निवेद्य. पानियाचमनताम्बूलानि नाममस्त्रैर्दत्वा. उदकुम्भाद्यासादनम् उदकुम्भं प्रक्षाळ्य तन्तुनावेष्ट्य धारास्वित्यद्भिरापूर्य. धारासु सप्तसुचमानसेषु सरस्सरित्सु परिपूरितेषु। अपो(भिगृष्णा प्रतिपादयिष्ये गृणोमिधत्ताग्ं सुचिरग्ं सुशर्म॥ नमस्सु लोमसु लोमिभुवि भुवो चित्तळगुहळदोणीयत्॥ इति पूर्णकुम्भे कूर्चं सुवर्णं निक्षिप्य, पाप्मनो पहत्यै अश्वत्था पाप्मनो महत्यै अश्वत्थ दुम्बरप्लक्ष वटानां किसलयैर्य धासम्भवं तद्वदनमाच्चाद्य तत्र नारिकेळफलं निधाय तत्कणं नववस्त्रेण कौशेयेन वावेष्ट्य अग्ने- पूर्वस्यां दक्षिनस्यांवाव्रीह्यादिस्थज्ञोलोपरि निधाय. १ शुक्लं बलिश्वेतसर्षपदधि तणुलमित्यामनन्ति चतुश्शुक्ल मेतिदितिश्रीसूत्रं. शुक्लं, श्वेतवर्णं, बलिरन्नं, श्वेतानि सर्षपाणि? दधि, तणुलांश्च तद्बलिश्वेत सर्ष पदधितणुल मेतच्चतुष्टयं, चत्वारि शुक्लानि यस्य तत् चतुशुक्ल मित्यामनन्ति. वदन्ति. समेत्यादाय हस्तेन प्रत्येकं कबळमात्रं गृहीत्वा, प्रागन्तं बलिं ददाति, इति वायिपेयी. चरुमन्नं, अपूपं, पैष्टिकं, आदिशब्देन व्यञ्जनफलसक्तूंश्च प्रतेक्यं तन्नाम्ना चरुमपूपं व्यञ्जनं फलं सक्तुन्नि वेदयामिति यधोपपादं निवेद्याचमनं ताम्बूलं चदत्वा - इति वाजपेयी. आदिशब्देन फलादीनि, चकारात्ताम्बूलादिकं, इति श्रीनिवासदीक्षितीये, 99 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका पुष्पगस्धाक्षतैरलङ्कृत्य, तदुत्तरे कांस्य पात्रस्ततणुलो परिरक्षार्थं मृच्चन्देनादिकं, गिरिजाताविकादिरोमजं, कौशेयं, कार्पासादि तन्तुजं, वा (१) त्रिवृत्तं कौतुकमलङ्कारार्थमाभरणं पुष्पगन्हाक्षत ताम्बूलनाळिकेरादिकं च निधाय. प्राणानायम्य होमकर्म करिष्यामिति सङ्कल्प्य. अदितेनुमन्यस्व, अनुमतेनुमन्यस्व, सरस्वतेनुमन्यस्व, देवसवितः प्रसुव (स्रुवेण आज्यं गृहीत्वा) ऋचोलि_ग्नेनयाद्यग्नि दैवत्याः अग्ने नय सुपधा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्! युयोध्यस्मङ्ञुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नमुउक्तिं विधेम स्वाहा॥ प्रववु.क्राय भानवे भरथ्वग्ं हव्यं मतिञ्चाग्नये सुपूतम्। यो दैव्यानि मानुषा जनूग् ंष्यन्तर्वि श्वनि विद्मनाजिगाति स्वाहाः अच्चा गिरो मतयो देवयन्ति रग्नि यन्ति द्रविणं भिक्षमाणाः सुसन्दृशग्ं सुप्रतीकन्ग्ं स्वइ्चग्ं हव्यवाहमरतिं मानुषाणाग्ं। स्वाहा॥ अग्नेत्वमस्मद्यु योध्यमिवा अनग्नित्रा अभ्यमन्तकृष्टीः॥ पुनरस्मभ्यग्ं सुविताय देव क्षां विश्वेभि रजरेभिर्यजत्र स्वाहाः॥ अग्ने त्वं पारयानव्यो अस्मानृस्तिभिरति दुर्गाणि विश्वाः पूश्च पृध्वी बहुलान उ र्वी भवा तोकाय तनयाय शंयोस्स्वाहाः॥ प्रकारवो (१) त्रिवृत्तां पुष्पा आदिशब्देन गन्दपुष्पताम्बालनारिकेळ च गृह्यते. अपिव्यात्र तणुलादिकम् “भृगु” आचार्य स्थापकैर्युक्तः पुण्याहमपि वाचयेत् पृथक्पूर्यन्न्यसेत्पात्रमाधकापीनतणुलै- निष्कत्रयसुवर्णेन कृतं प्रतिसरं न्यसेत् हस्तप्रमाणमात्रेण कृतं वातास्तवन्तु वेति. श्री श्रीनिवासदीक्षितीये. 100 Scanned with CamScanner 5 श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका मनना वच्यमाना देवद्रीचं नयध देवयन्तः दक्षिणावाड्वाजनीप्राच्येति हविर्भरन्त्यग्नये घृताची स्वाहा॥ सोमोधेन्वादि सोमदैवत्वाः सोमोधेनुग्ं सोमो अर्यन्तमाशुभ्रं सोमोवीरं कर्मण्यं ददातु। सादन्यं विदध्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं योददाश तस्मैस्वाहाः॥ आषाढं युथ्सु पृतनासु पप्रिग्ं सुवर् षामस्स्वां व्यजनस्य गोपाम् । भरेषु जाग्ंस्सक्षितिग्ं सुश्रवसं जयन्तं त्वामनुमदेम सोम स्वाहा॥ त्वग्ं सोम क्रतुभिस्सुक्रतुर्भूस्त्यं दक्षॆस्सुदक्षोविश्ववेदाःः त्वं वृषावृषत्वेभिर्म हित्वा द्युम्नेभिन्द्युम्न्यभवो नृचक्षास्वाह॥ यातेधामानि हविषा यजन्ति ताते विश्वापरिभूरस्तु यज्ञम्॥ गयस्पानः प्रतरणस्सुवीरोवीरहा प्रचरासोमदुर्यास्वाहा॥ त्वमिमाओषधी स्सोम विश्वास्त्वमपो अजनय स्वङ्गाःः त्वमाततन्धर्वन्तरिक्षं त्वं ज्योतिषा वितमो ववर्थस्वाहा॥ याते धामानि दिवि या पृधिव्यां या पर्व तेष्वोषधीष्वप्सु। तेबिर्नोविश्वैस्सुमना आहेडन्राजस्थोम प्रतिहव्या गृभाय स्वाहा॥ ब्रह्मजज्ञानमित्यादि ब्रह्मदैवत्ये. ब्रह्मजज्ञानं प्रधमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचो वेन आवः सबुद्ध्निया उपमा _ _ अन्यविष्ठान्सतश्च योनिमनतश्च विवस्स्वाहा! हिरण्यगर्भस्समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्! सदा थारपृदिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषाविधेमस्वाहाः॥ रुद्रमन्यमित्यादि रुद्रदैवत्ये. रुद्रमन्यं बहुतो हुतं वृषभं नमस्ते अस्तु। तन्मे अस्तु बाहुभ्यां वीतये स्वाहा॥ त्य्रम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमि वबन्धनान्मृत्यो र्मुक्षीयमामृता त्स्वाहा॥ 101 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अतो देवा इत्यादि विष्णुदैवत्वाः अतो देवा अवन्तु…. भिस्स्वाहाः॥ इदं विष्णु…. सुरेस्वाहा॥ त्रीणि पदा… धार यन्स्वाहाः॥ विष्णोः कर्माणि…. स्वभास्वाहा तद्विष्णोः ततग्ं स्वाहा॥ तद्विप्रासो…. पदग्गं स्वाहाः॥ • आज्यचरुभ्यां, आनो विश्वे इत्यादि विश्वेदेवदैवत्याः आनो विश्वे अस्क्रागमन्तु देवामित्रो अर्यमा वरुणस्सजोषाः। भुवन् यथानो विश्वेवृधासः करन्धुषाहाविधुरन्नशव स्स्वाहा॥ शन्नो देवा । विश्वदेवा भवन्तु शग्ं सरस्वती सहधीभिरस्तु। शमभिषा चश्शमुरातिषा । चश्शन्नो दिव्याः पार्थिवाश्शन्नो अप्यास्स्वाहाः॥ ये सवितुस्सत्यसवस्य । विश्वे मित्रस्य प्रते वरुणस्य देवाः। ते सौभगं वीरवद्दामदप्नोदधातन द्राविणं चित्रमस्मे स्वाहा॥ अग्ने याहि दूत्यं वारि षेण्यो देवाग्ं अच्चाब्रह्मकृता गणेनः सरस्वतीं मरुतो अश्विनापो यक्षि । भ्रातर्वसवो मृडतानः॥ विश्व आदित्या अदिते सजोषा अस्मभ्यग्ं शर्म देवव्रतधेयाय विश्वान्स्वाहाः॥ द्यौः पितः पृधिवि मातरधृगग्नॆ बहुलं वियन्ति स्वाहाः॥ विश्वे देवाशृणु तेमग्ं हवं मे ये । आन्तरिक्षेय उपद्यविज्ञ। ये अग्निजिह्वाउतवा यजत्रा आसद्यास्मि न्बर्षि मादयध्यग्धं स्वाहाः॥ यतसस्वमासीदित्यादि सप्तऋषि दैवत्याः सर्वेषामाज्वेनहोमः कर्तव्यं वैश्वदेव पैतृक हो चरुभ्यां, द्वौ संस्कारार्धा॥. तच्चरुमितिवचनात्, 39 मा Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका यतस्स्वमासीद्धृदयादनादेर् ऋषिस्त्विषा2 2दीप्यजगद्दधारः ख्यातेरीवसे धृगग्नौजुहोमिस्वाहा॥ अस्मा अस्मादा ददानो द एन ऋद्धिना योस्वतपसः। आयमां भुयो भूयस्सृते मृते स्वाहा॥ कस्याजिरा भूच्चिरसोयं मनन्तिः श्रेष्ठं विभोर्वीतिहोत्रे ददेयन्ग्ं स्वाहा॥ विस्मापयत्यत्र मुदाबभासे॥ पोपुष्यते स्यात्प्र्पभया गमोनस्स्वाहा॥ व्यावर्धतेयो विबुधो व्यान एष व्यापूरयन्नो धरते सर्वमर्वाक्। तस्मादेवं जुहुतश्शग्ं समेतु स्माहा॥ सस्मार सोग्रे असृजच्चतस्रः कन्यास्स उक्ट्र्यं च सकीर्तिमन्तः॥ स्मृत्या तस्मादित एतु होतुस्स्वाहा॥ य एषो दान उदितः पुलस्त्य उपोष विश्वं प्रबयाहमस्मै। जुहोमि ऋषये सो वतु यातु शर्म स्वाहा॥ आनन्दरो दैत्यपरः पुलस्त्यः प्रीत्यात्रयन्तत्सहते द्वितीयः तस्यास्ति सान्निध्यन्नियतग्ं रक्षतु स्वाहा॥ प्रप्रायशोपा निदं वपुर्यस्ते पापमग्र्यः क्रतुकीर्तिकामः। तमाहुतीर्यो जुहुतप्रेत एष स्वाहा॥ ये निष्यन्ता अजायन्त पतन्त्यर्क पधाअसि तन्तु नर् हितस्मै यजानि स्वाहा॥ यो नो वसिष्टस्ससमानजातः कस्याशेषग्ं सर्वमिदं ततारु तस्मैयज ईशाय मुनय इदन्तु स्वाहा॥ सप्तोत्तमा ये मुनयो वशिष्ठ ऊर्जातु तेभ्यस्सहितेभ्यस्सुजातः। नित्यमस्मादमुदजानि स्वाहा॥ य आनसूयेशोनिदधन्निरक्षस्सग्ं सारवेलामुदितो ररक्ष! भूयादयं वंशकरोस्य वग्वस्वाहा॥ य एष दिग्ब्यो वपृधे… त्रिराजा तस्मैतस्वेदञ्जुहुतो रातुसोमगं स्वाहा॥ ये भूता इत्यादि Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका स्वाहा!॥ भूतानामग्रण्यमहं जहोमि भूतानामिशं भुननस्य गोपम्। भूतानां पतिमत्युग्रवीर्यं भूतानां पतये नमस्स्वाहा॥ भूतो भूतेषु चरति प्रविष्टस्स भूतानामधिपतिर्भभूवः सर्वेषां भूतानामधि पतिस्तस्मै विष्णुभूता क्षहन्ताय स्वाहाः॥ अक्षहर्ते निहितास्सहायास्सर्वेषां प्राणिनाग्ं शान्तये स्वाहा॥ भूस्स्वाहाः॥ भुवस्स्वाहा सुवस्स्वाहा!॥ भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा॥ आज्यचरुभ्यां पैतृकमुपवीती हुत्वा. अग्नये कव्यवाहनाय स्वधानमस्स्वाहाः॥ सोमायपितृमते स्वधानमस्स्वाहा!॥ यमाय चाङ्गरस्पतये स्वधानमस्स्वाह॥ एतेय इहपितरस्ते देवाश्च विद्मयान् पितृयज्ञग्ं सुहुतग्ं सुष्टुतग्ं सुवेद सोहविर्ये वहन्तो स्वधानमस्स्वाहा!॥ उशन्तस्त्वा हवामह उ शन्तन्समिधीमहि! उशन्नुवत अवह पितॄन् हविषे अत्तवे स्वधानमस्स्वाहाः॥ सा नो ददातु श्रणं पितृणां तस्यास्ते देवि हविषा विधेम स्वाहा॥ पृधिवीग तेभ्यः पितृभ्यस्स्वधानमस्स्वाहाः॥ अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यस्स्वधानम स्स्वाहाः॥ दिवि गतेभ्यः प्रपितामहेभ्य स्स्वधानमस्स्वाहा!॥ भूस्स्वाहा…. वस्स्वाहाः॥ (१) सामान्यतो देवताभ्यन्ताभ्यो ष्टाभ्यो जुहोति. अग्नये स्वाहा! सोमाय स्वाहा! प्रजेशाय स्वाहा! विश्वेभ्यो देवेभ्वस्स्वाहा. ऋषिभ्यस्स्वाहाः पितृभ्यस्स्वाहाः भूतेभ्यस्स्वाहा! Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ब्राह्माणानां पुरतश्चतुरश्रमण्णलोपरि भोजनपात्राणि विन्यस्य पात्रेष्याज्य (2 ) भागं स्रुवेणाभि 2 घार्य विश्वेदेवपात्र योरन्नादि सर्वं द्विर्ड्विर्दत्वा (3) देवशेषं पितृभ्यः प्रागन्तं क्षिप्त्वा भूर्भुवस्सु वरित्यन्नं प्रोक्ष्य. ॐ भूर्भुवस्सुवः यजमानः सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामिति दक्षिणमारभ्य परिषिच्य सत्यं त्वर्तेनपरिषिञ्चामि। (v) पृथिवी ते पात्रमिति पाणिभ्यां पात्रं स्पृष्ट्वाजपति. पृथिवी ते पात्रं द्यौरपिधानं ब्रह्मणस्वामुखे जुहोमि. ब्राह्मणा नान्त्वा प्राणापानयोर्जुहोम्य क्षितमपि मैषाङ्क्षेष्ठा अमुत्रामुषि मन्लोके॥ इदं विष्णुरिति स्वाङ्गुष्ठ मुलेनतदङ्गुष्ठं गृहीत्वा तच्चरुंस्पर्शयति. नृ सामान्यतः - सामान्याकारेण अग्न्यिदीनां नामभिः अग्न्यादिभ्यः जुहुयात्. 3 दैवं पैतृ मित्याज्यं विभज्य तदाज्यभागम्. नृ तधा द्विर्देवशेषं - विश्वेदेवानान्त तदवशिष्टमन्नादिकम्पि तृभ्यः प्रागन्तं - उदङ्मुखानां पश्चिमादि प्रागन्तं यधा स्यात्तधा. क्षिप्त्वा - दत्वा. श्री. देव सवितः प्रसुव पृथिविते पात्रमित्यारभ्यस्वधानम इत्यन्त मष्टकावत्कुर्यात्. 105 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका इदं विष्णुर्वि… सुरे. श्री विष्णोहव्यग्ं रक्षस्व, सत्यवसु सञ्ज्ञिकविश्वेदेवाः इदमन्नं सपरिकरं परिविष्टं परिवेक्ष्य माणं ब्राह्मणस्त्वाः… हवनीयार्धगयेयम्भूः गदाधरोभोक्तान्ननञ्च ब्रह्मा अहञ्च ब्रह्मा भोक्ताच ब्रह्मा सौवर्णमिदं पात्रमक्षय नटच्छायेयं सत्यवसु सञ्ज्ञकविश्वेभ्यो देवेभ्यः इदमन्नं अमृतस्वरूपं अतृप्तेर्दत्तं दास्यमानं हव्यं स्वाहा ननुः गयायां श्रीविष्णुपादेदत्तं (प्र) गयायां दत्तमन्तु. भूर्भुवस्सुवरित्यन्नं प्रोक्ष्य. ॐ भूर्भुवस्सुवः यजमानः सत्यन्त्वर्तेन परिषिञ्चामिति दक्षिणमारभ्य परिषिच्य. सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामि. कृथिवी ते पात्रमिति पाणिभ्यां पात्रं स्पृष्ट्वा जपत. पृथिवी ते पात्रं द्यौ….. श्लोके॥ दं विष्णुरिति स्वाङ्गुष्ठमूलेन तदङ्गुष्ठं गृहीत्वा तच्चरुंस्पर्शयति. इदं विष्णुर्वि…. सुरे॥ श्रीविष्णहव्यग्ं रक्षस्व नान्डीमुखाभ्यः तृपितामहि प्रपितामहीभ्यः इदमन्नं सपरिकरं परिविष्टं रिवेक्ष्यमाणं ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्धे गयेयं भूः गदा रोभोक्ताअन्नञ्चब्रह्मअहञ्चब्रह्मभोक्ताचब्रह्माराजत मिदम्पात्र क्षयवच्चा येयं नान्डीमुखाभ्यः मातृपिताम हिप्रपितामहीभ्यः दमन्नं अमृतस्वरूपं आतृप्तेर्धत्तं दास्यमानं हव्यं हानमः गयायं श्रीविष्णुपाडे दत्तं (प्र) गयायां दत्तमस्तु. 106 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका भूर्भुवस्सुवरित्यन्नं प्रोक्ष्य….. श्री विष्णो हव्यग् ं रक्षस्व, नान्दामुभेभ्यः पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः इदमन्नं….. वटच्छायेयं नान्दिमुखेभ्यः पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः इदमन्नं… गयायन्दत्तमस्तु. भूर्भुवस्सुवरित्यन्नं प्रोक्ष्य…. श्रीविष्णो हव्यग्ं रक्षस्व, नान्दिमुखेभ्यः मातामह मातृपितामह मातृप्रपितामहेभ्यः, सपत्नी केभ्यः इदमन्नं… वटच्छायेयं. नान्धिमुखेभ्यः मातामह मातृपितामह मातृप्रपितामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यः इदमन्नं… गयायां दत्तमस्तु. विश्वेदेवादयः सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामिति स्वयम्परिषिच्य, सत्यन्त्वर्तेनपरिषिञ्चामि॥ यजमानः भगवत्पादोदकं. गृहीत्वा गुरपरं परामनु सन्धाय, विश्वेदेवाः अमृतं भवन्तु, नान्दिमुखाः मातृ, पिता महि, प्रपितामहाः अमृतं भवन्तु, नान्दिमुखाः पितृ पिता महा प्रपितामहाः अमृतं भवन्तु नान्तीमुखाः मातामहमातृ पितामह मातृप्रपितामहाः सपत्नीकाः अमृतं भवन्तु इति दत्वा. अमृतोपस्तरणमसि. ऊर्जस्करमित्यपः पीत्वा. ऊर्जस्करं बलकरग्ं सोमाद्यमन्न ममृताय स्वाहाः॥ वामहस्ता नामिकाङुष्टमध्यमैः पात्रंस्पृशन् प्राणायस्वाहे त्यादिभिः —पारान्नि कामध्यमै J Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका प्राणायस्वाहा, अपानायस्वाहा, व्यानायस्वाहा, उदानाय स्वाहा, समानायस्वाहा, प्रत्येकं हृदयङ्गमं कृत्वा. पुनश्चाधानं पीत्वा ब्रह्माणि म आत्मामृतत्वाय. इति वामहस्तं प्रक्षाळयेत् ब्रह्माणिम आत्मामृतत्वाय॥ यजमानः साक्जिलिस्सन् आसत्येनेत्यृच आश्रावयेत्. आसत्येनरजसावर्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्यञ्च। हिरण्ययेन सवितारथेनादेवोयाति भुवनाविपश्यन्न्॥ क्षेरेण (१) दध्नावाश्वेतमन्नं ब्राह्मणान्यथातृप्तिभोजयेत् (२) ततो यजमानः पात्रे तीर्थं प्रसादं च गृहीत्वा विश्वेदेवाः तीर्थं प्रसादः (प्र) सकलं सम्पूर्णम्. तृप्तास्थ्स (प्र) त्वप्तास्स्मः नान्दिमुखाःमातृ पितामहि प्रपितामह्यः तीर्थं प्रसादः (प्र) सकलं सम्पूर्णं तृप्तास्थ्स (प्र) तृस्तास्स्मः नान्दिमुखाः पितृपितामह प्रपितामहाः तीर्थं प्रसादः (प्र) सकलं सम्पूर्णं. तृप्तास्थ्स (प्र) तृप्तास्स्मः C क्षीरेण दध्नावावाशब्दश्चार्तः सूपादिव्यख्चनपरः यद्वा. यधालाभ द्रव्येण श्वेतमन्नं…. कृष्णव्रीह्यादितण्णुलान्न निषेधः. इति श्रीश्रीनिवास दीक्षितिये. अचमनोच्चिष्टशोधनोत्थापनादन्यद्विश्वेदेव पूर्वं कारयेत्. अन्यधारक्षांस्यपहरेयुरिति. वाजपेयीये. 108 Scanned with CamScanner । श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका नान्दिमुखाः मातामह मातृपितामह मातृप्रपिता महाः सपत्नीकाः तीर्थं प्रसादः (प्र) सकलं सम्पूर्णं. तृप्तास्थु (प्र) तृप्तास्स्मः अमृतापिधानमसीति उत्तरापोशनं दत्वा. अमृतापिधानमसि॥ (१) पितृपूर्वमुत्थाप्य, अनुतितेभ्यस्समूह्योच्छिष्टं संशोध्य गोमयेन मण्डलशुद्धिं कृत्वा, आचार्तेभ्योविश्वेदेवादिभ्यो मुखवासं यथाशक्ति दक्षिणां च दत्वा, तैरनुज्ञातः स्थापितकुम्भस्यापरे विष्णरे यजमानमध्वर्युरासयित्वा, पुण्याहं वाचयित्वा. पुण्याहजलेन प्रतिसरं कर्तारं च प्रोक्ष्य. कांस्य पात्रुस्थतणुलोपरिगतं कौतुकङ्गस्थ नुलिप्तं स्वस्तिसूक्तेनाभिमृश्य. स्वस्तिनोमिमि तामश्विनाभगस्स्वस्तिदेव्यदितिरनर्वणः॥ स्वस्ति पूषा असुरोदधातुनस्स्वस्ति द्यावावृधिवीसुचेतना। स्वस्तये वायुमु पब्र वामहै सोमं स्वस्ति भुवनस्य यस्पतिः॥ बृहस्पतिं सर्वगणंस्वस्तये स्वस्तय आदित्यासो भवन्तुनः॥ विश्वेदेवानो अद्यास्वस्तये वैश्वानरो वसुरग्नि स्स्वस्तये॥ देवा अवन्त्वृभव स्स्वस्तये स्वस्तिनो रुद्रःपात्वं हसः। स्वस्ति मित्रावरुणा स्वस्तिपध्ये रेवति। स्वस्तिन इन्दश्चाग्निश्च स्वस्तिनो अदिते कृधि स्वस्तिपन्थामनुचरेम सूर्याचन्द्रमसाविवः पुनर्ददता घ्नताजानता सङ्गमेमहि। स्वस्त्ययनन्तार्य मरिष्टनेमिं महद्भूतं वायसं देवतानां। असुरघ्न मिन्द्रसखं समत्सु बृहद्यशो नावमिवारुहेम। अंहोमुचमाङ्गिरसं गयञ्चस्वस्त्या तेषुतृप्ते षु अन्नादि शेषं तेभ्योदर्शयित्वा यथोक्तं करणीयम्. इति श्रीसुन्दरराजीये. 109 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका त्रेयं मनसाच तार्यम् प्रयतपाणिश्शरणं प्रपद्ये स्वस्ति सम्बाधेष्वभयन्नो अस्तु स्वस्ति दा विशस्प तिरिति प्रतिसरं पुरुषस्य दक्षिणहस्तमणिबन्दे स्त्रियाश्च वामहस्तेद्विर्बध्नाति. स्वस्तिदा विशस्पतिर् वृत्रहा विमृधो वशी वृषेन्दः पुर एतु नस्स्व स्तिदा अभयङ्करः॥ मृच्चन्दनादिभिर्ललाटाद्यं गेषूर्वाग्रपुणान्विष्णुस्त्वां रक्षत्विति कारयति. विष्णुस्त्वाग्ं रक्षतु चक्र ऊर्थ्वं धनुः पूर्वग्ं शक्तिर्दक्षिण मपरं गदोदीची नन्दको २ धस्ताद्वासुकिरन्तरेष्वितरे स्त्राःः विघ्नो विघ्नादीशो 9 प्रसादादिन्द्र भयाद्दुः खाद्यमो वरुणो विक्रमात्। कुबेरोर्धक्षयाछ्छीस्स र्वाभ्य ऊनाभ्यस्सम्यक्सु मननसर्वे रक्षन्तु। नान्दिमुखेभ्यः मातृपितामहिप्रपितामहिभ्यः, स्स्वधानमः, नान्दिमुखेभ्यः पितृपितामहिप्रपितामहेभ्यः स्वधान नमः, नान्दिमुखेभ्यः मातामह मातृपितामहमातृ प्रपितामह्येभ्यः, सपत्नी केभ्यस्स्वथानमः (प्र) स्वधास्तु. इत्युक्त्पेतिवदतस्तान्नि सर्जयति. 110 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका ततः, विश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहा नमः (प्र) स्वाहास्तु. इति विश्वान्द्वेवान्विसर्जयति. ततोन्तहोमं हुत्वा, बन्धुभिस्सह भुञ्जीत(१)तेनोदकुम्बेना परेद्युस्स्नायात्. नान्दिमुखमिति विज्ञायते. नान्दिमुख प्रायश्चित्तम् गर्भादानादिसंस्कारेषु (२) नान्दिमुखेभ्युदयश्राद्धे (२) हीने दैविकेन सहैकाहे पैतृकवत्कृते च तत्कार्यम शुभम्भवति॥ (१) तस्मात्पूर्वे द्युरै विकवत्कुर्यात्. 1 (१) तेन मन्तसाधितोदकुम्भेन जलेनापरेद्युः संस्कारकरणदिने. स्नायात्, यजमानो नियमेस स्नानं कुर्यात्, पाप्मनोपहत्या इति वचनात्. यद्वा. तदानीमेव या सुगन्ध इति तेनोदकुम्भे नाभ्युक्षणं कुर्यात्. इति श्री वाजपेयी. 111 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका द्वौविश्वेदेवौ, चतुरःपितॄन् (2) ब्राह्मणान्वरयित्वा, नान्दि मुखाः पितरः प्रीयन्तामिति हस्ते यवोदकं दत्वा. आघारान्तो साद्यसाकलिके तु तदानीमेव स्नानं. उक्तं च श्राते. तदानीमुद कुम्भाद्भिर्यासुगन्धा इतियजमानमभिषिच्य पुण्याहं वाचयेदिति. होम ब्राह्मणभोजनाद्युदकुम्भजल स्नानान्तं नाśमखमिति विज्ञायते. ܦ नान्डीमुखाभ्युदय श्राद्धशब्ध पर्यायवाचका, तथाच, नान्डीमुख शब्धा होमादि कुम्भाभिषेचन पर्यस्तपरः अभ्युदयश्राद्धशब्दस्तु ब्राह्मण भोजनपरः इति श्री श्रीनिवासदीक्षितिये. ३ वा नान्डीमुखेभ्युदय श्राद्धे वा हीनेदैविकेन कर्मणा सहेकाहे समानतश्रेण कृते पैतृकवचयुग्मं प्राचीनावीतं दक्षिणमुखादि पैतृकवत्कृते च तत्कार्यमशुभं भवति इति श्रीश्रीनिवासदीक्षितीये. दैविकेवकर्मणा सह एकाहे संस्कारदिने एवः कृते च पै तृकवत् श्राद्धबुद्ध्या पैतृक एव कृते च. तदीयं तत्कर्म यद्येपं कृतं तत्कार्यं अशुभं शुभरहितं भवति इति श्री वाजपेयी. 112 Scanned with CamScanner Sp श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका पूर्ववद्धामं हुत्वा, ब्राह्मणान्भोजयेत्. उद्यन्तं वादद्यादिति (3) केचित्. (v) अन्यधानान्तिमुखे हीनेवैश्वदेवं वैष्णवं, ब्राह्मं, रौद्रं. तस्मात्कारणात्पूर्वेद्युः संस्कारदिनात्पूर्वदिने. यद्यपररात्रे कर्मतदह्नि पूर्वाह्लि दैविकवत्कुर्यात्. इति श्रीवाजपेयी. ब्राह्मणान्पूर्ववद्चरयित्वा पादप्रक्षाळनादिभोजनान्तं कर्म पूर्वोक्त वत्कुर्या दित्याशयः 6 3 भोजयितुमशक्तश्चेत् होमं हुत्वा प्रत्येकमामदानं कुर्यात्. तस्याप्यसम्भवे होमादीन् कृत्वा भोजनार्धमुद्यन्तमिति तानुद्दिश्य यस्मैकस्मै ब्राह्मणायामं हिरण्यं वा निधाय यद्ददाति तदुद्यन्तं शरावपूर्ण मोदनं वा, पितॄन् स्मृत्वा श्रोत्रिय ब्राह्मणाय ददाति. इति श्री वाजपेयी. येनकेन हेतुना पूर्वेद्युरकृतं चेत्तद्दिने वा प्रधानकर्मणः पूर्वमेव आघारास्ते विश्वेदेवस्य विश्वे अद्येतिद्वाभ्यां अतोदेवाभिष्षड्भिः ब्रह्मजज्ञानं हिरण्यगर्भ इति द्वाभ्यां. रुद्रमन्यं त्र्यम्बकमिति द्वाभ्यां, एते य इह पितर उशन्तस्वा सानोददातु. पृधिवीगतेभ्यो 9_ न्तरिक्षगतेभ्यो दिविगतेभ्य इत्येतैः प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्व वन्नान्दिमुखं कृत्वा पृथ गग्नौ संस्कारः कर्तव्यः इति श्रीसुन्दरराजीये. உ प्रधानकर्माकरणे प्रजापत्यत्रयं च गाम् ब्राह्मणै रप्यनुज्ञतो विष्णुसूक्तं सवैष्णवम्. आश्रावितादीन् हुत्वा तु कृत्वा चाभ्युदयं पुनः, बध्वा प्रतिसरं चापि परेद्युश्शुभकर्म च कृत्वा संस्त्ययनं ते च कुर्या द्र्बाह्मणभोजनम् इति श्रीश्रीनिवासदीक्षितीये. 113 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका एते य इह पितर. उश न्तस्त्वा सानो ददातु, पृधिवीगतेभ्य इत्यादि पितृदैवत्या हुत्वा (x) तथानार्दीमुखं कृत्वा, पुनश्शुभकर्म कुर्यात्. जातकर्मोत्थानयोर्नान्डी मुखं वर्णयेदित्येके. नान्गोमुखं कृत्वा तदानीमेव यासुगन्दा रसावर्णा इति कुम्भाद्भिरभिषिच्य प्रोक्ष्य वा ततस्तत्कर्य कुर्यात्, तधा श्राते सूत्रकारः दूर्वाक्षतयुक्तोदकुम्भं निधाय पूर्ववद्दॆविकं पैत्यकं च हुत्वा तधा त दुदकुम्भाद्भिर्यासुगन्धरसा इति यजमानमभिषिच्य पुण्याहं वाचयि त्वातस्मादेवं नान्डीमुखं कृत्वा तत्तत्कर्म कर्तव्यम् यदकृते नान्डीमुखे यत्कर्म कृतं तदशुभं भवेत्. पुनर्नान्डीमुखं कृत्वा पुनश्शुभकर्मेति कृतमपि तत्. शुभकर्म. गर्भाधानादिदैविकं पुनः कुर्यात्. उद्वाहेदशरात्रं स्याच्चतुर्धं मौञ्जिबन्धने कर्मादौ कौतुकं बध्वा कर्मान्तो चान्यसुत्यजेत्. इति स्मृतिवचनम्. कार्मने कौतुकं त्यक्त्वा स्नायात्. तन्मध्वे तद्विनाशे, पुण्याहाने पूर्ववद्बन्धयेत्. इति श्री सुन्दरराजीये. अत्रान्ये बहवो विशेषाः भाष्यादिष्ववगन्तव्या इतिनात्रविस्तरः 114 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका (ऎ) अज्कुरार्पणम् अथाङ्कु रार्पणविधिं व्याख्यास्यामः चौळकोपनयन समावर्तन पाणिग्रहणादि संस्कारदिनात् पूर्वस्मि (२) न्नयु ग्मे दिवसे बावा (3) न्पञ्चविथानाहूयाभिपूज्य, तत्कर्ता स्नात्वा धौतम्परीधाय सोत्तरीयो बद्धशिखः, धृतोर्ध्वपुण्णः, सायं सस्ध्यामुपास्य, अभ्यन्तरे गोमयेन (v) गोचर्ममात्रमु पलिप्य, पञ्चवस्थैरल ज्कृत्याद्भिरभ्युक्ष्य, तण्णुलैर्वीहिभिर्वा द्विहस्तायतविस्तारं भागोच्छयं यथालाभोच्छयं वा स्थलङ्कु र्यात्. पालिकालक्षणम् ततस्सुवर्णेन रजतेन ताम्रेण मृदा वाकृताः द्वितालोचयाः पञ्च पालिका गृहीत्वा. ताः मेदिनीदेवीरिति शुद्धाभिर्मृद्भिरापूर्व. “मेदिनीदेवीवसुन्धरास्याद्वसुधा देवी वासवी। ब्रह्मवर्चसः पितॄणाग्ं श्रोत्रं विष्णुर्मनः॥” 0 इदं गृह्यपरिशिष्टोक्तम्. इति श्रीनिवासदीक्षितिये चतुधर्ध प्रश्नव्याख्याने द्रष्टव्यम्. 6 3 तृतीये पश्चिमे नवमे वान् कुर्यात् पञ्चविधान् - पञ्च प्रकारा. पित्रादिः

मातामहादिः. श्वशु रः कन्याग्राहकः कन्याप्रदश्च एते पञ्चसम्बन्दिनस्तान् पञ्चविधान् बान्ध वानाहूय, इति वाजपेयी. चतुदि९शं चतुहस्तं गोचर्मेत्युक्तम्. श्रीसूत्र्येष्ठप्रश्ने. दूर्वाश्वत्थपत्रकुशान् तन्तुना तासां मूले बध्नीयात्. 115 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका

• धान्यानि यवतिलमुद्दनिष्पावसर्ष पादिधान्यानि सज्जृह्य क्षीरेण सेचयित्वा पदेषु पालिकास्थापनम् स्तन्डीले प्रागुत्तरैश्चुतुस्सूत्रैर्नवपदं कृत्वा, मद्ये ब्राह्म पडे तास्वेकां पालिकां ब्रह्मजज्ञानमिति ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रधमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचो वेन आवः। स बुध्निया उपमा अस्य विष्टास्सतश्च योनिमसतश्च विवः॥ द्वितीयां पूर्वे इन्द्रं प्रणयस्तमिति, इन्द्रम्प्रणयन्तं वपुरिन्द्रग्गा स्रवन्तग्ं सवितारमिस्त्रं दधातु, शक्रस्सुकृतस्यलोक विन्द्रं मन्ये पितरं मातरं च॥ तृतीया याम्ये यमो दाधारेति, यमोदाधार पृधिवीं यमो द्याउत सूर्यः, यमस्सर्वमृत्युस्ते नः प्राणानां वायूनाम् चतुर्धां वारुणे ये ते शतमिति ये ते शतंवरुणये सहस्रं यज्ञो याः पाशा वितताः पुरुत्रा! तेभ्योन इन्द्रस्सवितो तविष्णुर्विश्वेदेवा_ मुख्चन्तु मरुतस्स्वस्त्या॥ पञ्चमिं सौम्ये सोमोधेनुमिति, सोमोधेनुग्ं सोमो अर्व न्तमाशु ग्ं सोमो वीरं कर्मण्यन्दधातु। सादन्यं विदध्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं- यो ददाशदस्मै॥ इति क्रमेण पञ्च पालिकास्संस्थाप्य, गायत्रा 22 ग्नेये सम्प्रोक्षणकूर्चयुतं करकं, नैरृते अर्चनार्थं चन्दनं पुष्पं वायव्ये वापनारमङ्करं, ऐशान्येदक्षिणां ताम्बूलं सन्न्यस्य, तत्सवि…. चोदयात्॥ ताश्चवस्त्रेण वेष्टयेत्. 116 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका देवताह्वानम् • तत्कर्ता दक्षिणतः पत्न्यासह उदङ्मुखस्समा सीनः. आचम्य उभय । पवित्रपाणि, भूशुद्धिं कृत्वा, त्रिः प्राणानायम्य. ॐभूः रोम्. हरिः ओम् इत्युपक्रम्य देशकालौ च स स्कीर्त्य शुभतिधौ…. गोत्रस्य शर्मणः कर्माङ्गं अङ्मुरार्पण कर्म करिष्यामिति सङ्कल्व्य, अप उपस्पृश्य. पालिकानु. ॐ भूः मेदिनीमावाहयामि, ॐ भुवः उर्वी
• मावाहयामि, ओग्ं सुवः अक्षतामावाहयामि ॐ भूर्भुवस्सुवः अमितामावाहयामि. मध्यम पालिकायां ॐ भूः ब्रह्मणमावाहयामि. ॐ भुवः प्रजापति मावाहयामि, ओग् सुवः पितामहमावाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः हिरण्यगर्भमावाहयामि. प्राक्पालिकायामिन्द्रं, ॐ भूः इन्द्रमावाहयामि. ॐ भुवः शचीपति मावाहयामि. ओग्ं सुवः पुरुहूतमावाहयामि. ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरन्दरमावाहयामि. दक्षिण पालिकायां यमं, ॐ भूः यममावाहयामि, ॐ भुवः धर्मराजमावाहयामि ओग्ं सुवः प्रेतेशमावाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः मध्यस्थ मावाहयामि. पश्चिमपालिकायां वरुणं. ॐ भूः वरुणमावाहयामि, ॐ भुवः प्रचेतसमावाहयामि, ओग्ं सुवः रक्तामम्बर धरमा वाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः यादस्सतिमावाहयामि. उत्तर पालिकायां सोमम् ॐ भूः सोममावाहयामि, ॐ भुवः यज्ञाङ्गमावाहयामि, ओग्ं सुवः इन्दुमावाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः चन्द्रमावाहयामि. 117 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अग्ने ये, करके…. पाज्ञ भौतिकमावाहयामि, कूर्चाग्र ग्रन्दिमूलेषु ब्रह्माणमा…. मि, विष्णुमा… मि शिवमावा…. मि, नैरृते पुष्पे पुल्लमावाहयामि, गन्दे पृधिवी मावाहयामि. वायुव्ये, अब्कुरे सोममावाहयामि.
• व्याहृतिभिः तत्तन्नाम्ना वाहयेत्. ऐशान्ये ताम्बुले श्रियमावाहयामि. अक्षते रविमावाहयामि. इति क्रमेणावाह्य. उपचाराः ब्रह्मदीन् तत्तन्नामभिः असनपाद्याचमनस्नान प्लोतव स्त्रोपवीताचमन पुष्पगन्धधूप दीपनैवेद्याचमन ताम्बूल प्रणामैषोडशोपचारै रभ्यर्च्य (पुण्याहङ्कृत्वा) स्वजनाननुज्ञा प्य तत्तद्देवार्द्रणम्यौषधीसूक्तं जप्त्या. ओषधीसूक्तम् या जाता ओषधयो देवेभ्यस्त्रीयुगं पुरा मन्दामि बभ्रूणा महग्ं शतं धा मानि सप्तच शतं वो अम्ब धामानि सहस्रयुत वो रुहः अधाशतक्रत्वो यू यमिमं मे अगतं कृता पुष्पावतीः प्रसूवतीः फलिनीरफला उत अश्वा इव सजत्वरीर्वीरुधः पारयिष्टवः ओषधीरिति मातरसद्वो देवीरुपब्रुवे रसाग्ंसि निम्नतीरितिं पश्चातयमानाः अश्वत्थ वो निषदनम्पर्णेवो वसतिः कृता गोभाज 118 Scanned with CamScanner श्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका इत्किलासथ यध्सनवध पूरुषम्. यदहं वाजयन्नि मा ओषधीर् नास्त आदधे आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति पुराजिनगृभो यथा यदोषधयस्सं गच्चन्तो राजानस्स मिताविव। विप्रस्स उद्यतेभिष द्रक्षोह मीन चातनः। निष्कृति र्नामवोमाता था यूयग्दंस्थसङ्कृतिः, सराः पतत्रिणिस्थुन यदामयति निष्कृत! अन्यावो अन्यामवत्व न्या न्यन्या उपावत तास्सर्या ओषधय स्संविदाना इदं मे प्रावता वचः उच्चुष्मा ओषधीनां गावो गोष्ठा दिवेरते धवग्ं सनिष्यन्तिना मात्मानां तव पूरुषः अत विश्वाः वरिष्टास्से इव प्रजमक्रमु- ओषधयः प्राचुच्चवुद्यत्किञ्च तनुवाग्ं रपः याः ता तस्थुरात्मानं या आविविशुः परुःपरु- तास्ते यक्ष्मंविभाधन्तामुग्रोमध्यन्तीव, साकं यक्ष्म प्रपत श्येनेन किकिदीविसा साकं वातस्य ध्राजायपाकं वश्यनिहाकया अश्वावतिग्ं सोमवतीमूर्ज यन्तीमुदोजसम्, आविध्सि सर्वा ओषधीरस्मा अरिष्टतातये॥ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः बृहस्पतिप्रसूतास्तानो मुञ्चन्त्वग् ंहसःः याः ॐषधयस्सोमराजीः प्रविष्टाः पृधिवीमनुतासां त्वमस्युत्तमाप्रणो जीवातलेसुव! अवपतन्तीरवदन्धिव ओषधयः परि। यं जीवमश्न वामहै न सरिष्याति पूरुषःः याश्चेद मुपशृण्वन्तियाश्च दूरं परागताः इह सङ्गत्य तास्सर्वा अस्मै सन्धत्तभेषजम् मावोरिषत्प्रनिता यस्मैचा हं खनामिवः द्विपच्चतुष्पदस्माकग्ं सर्वमस्त्वनातुरम्, ओषधयस्संवदत्ते। सोमेनसह राज्जा, यस्मै करोति ब्राह्मणस्तग्ं राजन्पारयामसिः॥ 119 Scanned with CamScannerश्री वैखानस सूत्रानुक्रमणिका अङ्कुरावापः रात्रा शुभे मुहूर्ते, इदं विष्णुर्विष्णोर्नुकमित्यङ्कुरानुदृत्य. इदं विष्नु….. सुरे॥ ब्रह्मजज्ञानं, इन्द्रम्प्रणयन्तं, यमोदाधार, ये तेशतं, सोमोधेनु मितिवाचयित्वा पालिकादिषु मथ्यादिक्रमेण तानर्पयित्वा शुद्धाभिर्मृद्भि- पालिकोपरि प्रच्छाद्य, ये तेशतमिति वारुणमश्रेण जलसेकं कारयित्वा, ये तेशतं…. मरुतस्वस्त्याः॥ एरणपत्रैरर्कपत्रैर्वा 2 च्छाद्य दिशाम्पतिमिति नमस्कुर्यात् 2 श्लो॥ दिशाम्पतीन्न मस्वामि सर्वकामफलप्रदान् कुर्वन्तु सफलं कर्म कुर्वन्तु सततं शुभम्॥ ततश्च पालिका नुदृत्य, सौम्ये प्रागन्तमुत्तरान्तं वा संस्थाप्य, नित्यं तत्तद्देवेभ्यों भ्यर्च भोजनं चार्धिभ्यःप्रदाय 2 உ उपयुक्तधान्यस्थण्णिलं दक्षिणामाचार्यायदत्वा प्रधानान् स्वजनान् सम्पूज्य, पुन- क्रियामारभेत, अङ्कुरानन्हेलिप्सु विसृजेत् कर्माभ्यूदयोङ्कुराश्रय इति विज्ञायते. इत्यङ्कुरार्पणविधिः. Scanned with CamScanner Scanned with CamScanner