2

TODO: परिष्कार्यम्

श्री ज्वाल सालग्राम वीर योगानन्द लक्ष्मी नृसिंहस्वामिने नमः श्री वै खानस स्मार्त सूत्रम् श्री नृसिंह वाजपेय भाष्य सहितम् [षष्ठ प्रश्न प्रभृति एकादश प्रश्नात्मको ऒयं द्वितीयो भागः ] न Regd परिष्कर्तो “वै याकरण पञ्चानन" भारत राष्ट्रपति अवार्डु ग्रहीता श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारथि भट्टाचार्यः प्रचुरण : श्री वैखानस महामण्डलिः विजयवाटिका प्रथव, श्रावणि 9-8-1987 मूल्यम् : रु. 5. 25-00 ज्वाल सा२ग्राम वीरयोगानन्द लक्ष्मीनृसिंहस्वामि, वेदाद्रि योगपट्टसमासीनं जानुन्यस्त करद्वयं शङ्खचक्रधरं देवं योगानन्दमुपास्महे । श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्धसारधि भट्टाचार्युलवारु श्री लक्ष्मी नृसिंहाय नमः निवेदनमु श्री वैखानस निगमागम शास्त्र सारस्वतान्नि भावितरालवारिकि अन्दिञ्चालने सदाशयपथंलो प्रयाणिस्तुन्न विजयवाड श्रीवै खानस महामण्डलि इप्पुडु मरो अडुगु मुन्दुकु वेसिन्दि. तत्फलितङ्गा “श्री नृसिंहवाजपेय कृत भाष्य सहित श्री वैखानस कल्पसूत्र द्वितीय भागं” वॆलुगु चूचिन्दि. भाष्य ग्रन्थ प्रचुरण महा यज्ञंलो माकु सर्वदा सहकरिञ्चिन सुप्रसिद्धागम पण्डितप्रकाण्डु लकु, आर्धिकङ्गा इतोधिक सहायमु नन्दिञ्चिन सङ्घीयुलकु मुन्दुग मा शत सहस्र वन्दनालु. श्री वै खानस महामण्डलि भूत पूर्वाध्यक्षुलु की॥ शे॥ श्रीमान् डाक्टर् दीवि श्रीनिवासाचार्युलुगारि 81व जन्मदिनोत्सव स्मृति चिह्नमुग दि 29-11-1984न श्री वैखानस कल्पसूत्र भाष्य प्रथम भागान्नि द्वारका तिरुपतिलोनि श्री वेङ्क टेश्वर आगम पाठ शाल संस्कृत पण्डितुलु, अष्टावधानि, श्रीमान् रॊम्पिचर्ल श्रीनिवासा चार्युलुगारु आविष्करिञ्चारु. तदादि सूत्रभाष्यं द्वितीयभागान्नि कूड मुद्रिञ्चालनि निरन्तरं कृषि चेशामु. आ कृषि नेटिकि ग्रन्थ रूपमुन दर्शनमिच्चिनदि. वैयाकरण पञ्चानन, भारत राष्ट्रपति ग्रहीत की॥ शे॥ श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्धसारधि भट्टाचार्युलवारु सङ्कल्पिञ्चिन भाष्य मुद्रणमुनु नेटिकि सङ्घीयुल सहाय सहकारमुलतो पूर्ति गाविञ्चगल्गिनन्दुलकु मिक्किलि सन्तसिञ्चुचुन्नामु. केवल भाष्य रूपमुग नुन्न कृतिकि विखनस सूतमुनु जोडिञ्चि, साधु प्रतिनि सिद्धपरचुटतोपाटु कठिन संस्कृत पदमुलकु अवसरमगु तावुललो आधस्सूचिकलनु एर्परचियु, तॆलुगुलो अर्थ मुलु पॊन्दुपरचियु, भाष्यग्रन्थ मुद्रणलोनि व्ययप्रयासलनु चिरुनव्वुतो स्वीकरिञ्चि, सङ्घीयुलकु मन कल्पसूत्र विशिष्टतनु चूपवलॆननॆडि तलम्पुतो अहर्निशलु कृषिसल्पि, पाठकलोकमुनकु महोपकार मॊनरिम्प प्रयत्निञ्चिन कॊङ्केपूडि वा॥ लु श्रीमान् आग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलुगारिकि मा नमस्सुमाञ्जलुलु. भाष्य ग्रन्थ मुद्रणकु वलयु आर्धिक पुष्टिनि सकालंलो समकूर्चुटकु सहकरिञ्चिन तिरुमल दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सथा पालकवर्गानिकि, कार्यदर्शि श्रीमान् दीवि विखनसाचार्युलवारिकि; कर्णाटक राष्ट्रंलोनि वैखानस सङ्घीयुलकु, वारिनुण्डि विराळालु सेकरिञ्चिन बॆङ्गुळूरु वास्तव्युलु श्रीमान् वेदान्तं श्रीरामाचार्युलवारिकि, उभयगोदावरि जिल्लाल्लोनि सङ्घीयुल नु त्तेजपरचि द्रव्यसहायान्नि अन्दिञ्चिन कोरुकॊण्ड वास्तव्युलु श्रीमान् डा॥ पॆद्दिण्टि सीताराम भार्गवगारिकि, कृष्णा, गुण्टूरु जिल्लाल्लोनि सङ्घीयुलनु प्रोत्सहिञ्चि विराळालनु सेकरिञ्चि यिच्चिन श्रीमान् अग्निहोत्रं श्रीनिवासा चार्युलु गारिकि, श्रीमान् वेदान्तं रामकृष्ण माचार्युलु गारिकि, क्टर् दीवि कोदण्डरामाचार्युलु (वणुकूरु) वारिकि मा हृदय पूर्वक कृतज्ञ ताभिवन्दनालु. डाक्टर् श्री वै भानस कल्पसूत्र भाष्यानिकि सम्बन्धिञ्चिन विषयालनु गूर्चि सङ्घीयुलकु विस्तृत प्रचारमु चेयुचु, वारिकि ग्रन्थमु नन्दादराभिमानमुलु कल्गुनट्लु चेयुटलो विशेष कृषिसल्पि कृत कृत्युलैन श्रीमान् वेदान्तं केशवाचार्युलु वारिकि मा प्रत्येक समस्सु मनस्सुलु. भाष्यग्रन्थ प्रथम भागान्नि गुण्टूरु जिल्लालोनि सङ्घीयुलकु अन्दिञ्चुटलो सहकरिञ्चिन नल्लूरु श्री भगवच्चास्त्र ग्रन्थमालाधि कारुलु श्रीमान् दीवि कृष्णस्वामि अय्यङ्गार् सोदरुलकु कृतज्ञ ताभिनन्दनालु. मा श्री वै खानस सूत्रभाष्य द्वितीयभागानिकि तम अमूल्यमैन अभिप्रायालनु अन्दिञ्चिन पण्डित मण्डनुलु श्रीमान् दीवि वेङ्कट नरसिंहाचार्युल वारिकि, श्रीमान् अत्तिलि गोपालकृष्ण माचार्युलु गारिकि, श्रीमान् वेदान्तं अनन्त पद्मनाभाचार्युलुगारिकि, श्रीमान् अग्निहोत्रं योगानन्द नरसिंहाचार्युलुगारिकि मा नमोवाकमुलु. நியா දිල 1931 सं॥र प्रजोत्पत्ति संवत्सरादि सञ्चिकलो प्रचुरिञ्चिन “कल्पसूत्रमुलु” अनु व्यासमुन श्री दै कोटीश्वर दीक्षितुलुगारु वै धानस कल्पसूत्रमुनु गूर्चि व्रासिन विषयमुलनु यधा तध मुग यिन्दु मुद्रिञ्चुकॊनुटकु अनुज्ञ इच्चिन आन्ध्र पत्रिकाधिपतु लकुमा हृदयपूर्वक कृतज्ञतलु. حي कॊङ्केपूडि वा॥लु पण्डित श्रीमान् अग्निहोत्रं श्रीनिवासा चार्युलुगारु व्रासिन “श्री वै खानस कल्पसूत्रमु - विशिष्टत अनु विश्लेषणात्मक व्यासमुनु तिरुमललोनि दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सभवारु वारि रजतोत्सव सञ्चिकलो प्रचुरिञ्चिरि. आ व्यासमु पाठकलोकमुन मिक्किलि मन्नन पॊन्दुटवलननु, आ व्यासमु यी ग्रन्थ विषयमु नकु सम्बन्धिञ्चिन अंशमुलनु स्पृशिञ्चि युण्डुटचेतनु, मरल मेमु दानिनि यधातधमुग पाठकुल सौकर्यार्धमै मुद्रिञ्चुकॊनुटकु अनुज्ञ यिच्चिन श्रीनिवासाचार्युल वारिकि, दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सभ वारिकिनि मा कृतज्ञताञ्जलुलु. ( सङ्घ सेवा कार्यक्रममुलन्दु, विशेषिञ्चि यी ग्रन्थ मुद्र णकु माकु सूचन लन्दजेसि, माकु ऎन्तगानो सहकरिञ्चि, द्वितीय भागमु मुद्रण जरुगु कालमुलो परमपदिञ्चिन सङ्घ सेवा परा यणुलु, श्री लक्ष्मीचरण सेवापरायणुलु, डाक्टर् गुडिपूडि विखनस अप्पलाचार्युलु गारिकि मा भाष्पाञ्जलि. भाष्य ग्रन्थमनु मुद्रिञ्चुटलो तगिन सलहालनु सकालंलो अन्दिञ्चिन विजयवाड वाणी प्रॆस् अधिनेतलु, श्रीमान् अग्निहोत्रं रङ्गाचार्युलुगारिकि, मुद्रण समयंलो एर्पड्ड विद्युत् कॊरत वण्टि ऎन्नो कष्टनष्टालनु अधिगमिञ्चि, सर्वं तानॆयै निलिचि, अनतिकालंलो ग्रन्थान्नि सर्वाङ्ग सुन्दरङ्गा मुद्रिञ्चि मम्मु आश्चर्यचकितुलनु गाविञ्चिन ताडङ्कि, श्री नागभूषण प्रिण्टर्सु यजमानुलु पॊन्नाड श्रीनिवासरावुगारिकि मा शुभाभिवन्दनालु. मुद्रणार्ह मगु शुद्धप्रतिनि सिद्धपरचिन चिरञ्जीवि अग्निहो योगानन्द नरसिंहाचार्युलुकु, मुद्रण कालंलो अच्चु तप्पुलु विजृम्भिञ्चकुण्डा प्रूफुलु सरिदिद्दुटलो विशेष श्रम ननुभविञ्चि मुद्रणनु सकालंलो मुगिञ्चुटकु सहकरिञ्चिन चिरञ्जीवि पराशरं रामकृष्ण माचार्युलकु मा शुभाशीस्सुलु. वै खानस महामण्डलि पालक सभ्युल आशलनु, आशया लनु, आचरण रूपंलो चूपटानिकि, वॆ खानस शाखीयुल अभ्युदया निकि अहर्निशलु श्रमिञ्चे मा कार्यदर्शि श्रीमान् ऎं.सि.ए. मोहनु मा हृदयपूर्वक शुभाभिनन्दनालु. मा मण्डलि चेस्तुन्न सत्कार्यालकु प्रत्यक्षङ्गानु, परोक्षं गानु सहकरिस्तुन्न आन्ध्रप्रदेश्लोनि वैखानस सङ्घालन्निण्टिकी मा कृतज्ञतलु. मा मण्डलि गाविञ्चु कार्यक्रममुलकु सदा सहकारमुलु अन्दजेस्तुन्न श्री वेङ्क टेश्वरपुरं (विजयवाड, लब्बीपेट) लोनि श्री वेङ्क टेश्वरस्वामिवारि देवस्थान पालकवर्गमुनकु मा कृतज्ञता पूर्वक धन्यवादमुलु. सहृदय पाठक महाशयुलु ग्रन्थमुन नॆट्टि नेरसुलु दॊर्लि ननु मन्निञ्चि, वानिनि सूचिञ्चिन यॆडल मलि मुद्रणलो सवरिम्प यत्निन्तुमनियु सविनयमुग मनवि चेयुचुन्नामु. इप्पटिके ऎन्नियो कल्पसूत्रमुलु कालगतिलो कनुमरुगै पोयिनवि. कानि, मन पै खानस कल्पसूत्रमुनकु - नृसिंह वाज पेयि कृत भाष्यमुनकु मात्रमु अट्टि दुस्थिति कलुगकुण्ड जाग्रत्त पडुटलो सर्वदा, सर्वधा सहकरिञ्चिन पण्डित प्रकाण्डुलकु, मन वै खानस शाखीयुलकु शिरसु वञ्चि पादाभिवन्दनं चेस्तुन्नां य वाड प्रभव श्रावण पूर्णिम 1987 आगस्टु 9 इट्लु श्री वैखानस महामण्डलि रिजिष्टरु नॆं. 234/84 वैखानसार्य दिव्याज्ञा वर्धता मभिवर्धतां श्री लक्ष्मी नृसिंहाय नमः संस्कारं नारायणः पितायस्य यस्य माता हरिप्रिया भृग्वादि मुनय शिृष्या स्तव्मै श्री विखनने नमः चदुवु - संस्कारं अने माटलनि मनं अन्दरं नित्यं वाडु तूने वुण्टां. विण्टूने वुण्टां. कानि आ पदाल अर्धालनि गुरिञ्चि मनं ऎव्वरं अन्त लोतुगा विचारिञ्चं. भारतीय जीवन संस्कृतिकि चदुवु - संस्कारं अनेवि रॆण्डू रॆण्डु कळ्लु. मानवाळि मनुगडकु नागरिकतकु आ रॆण्डू उतकोललु पट्टुकॊम्मलु. “चदुवनि वाडज्ञुण्डगु । चदिविन सद सद्विवेक चतुरत गल्गुन्” अनि पोतन महाकवि आन्ध्र महा भागवतंलो हिरण्यकशिपुनि वाक् द्वार मुन पलिकिञ्चिन माटलु निजङ्गा मुत्याल मूटलु. चदुवु मनिषिलोनि सभ्यतनु मेल्कॊल्पुतुन्दि. चदुवु मनिषिलो निद्राणङ्गा पुन्न विनय वीणलनु मीटुतुन्दि. मनिषिनि मनीषिगा मलचगल अयस्कान्तमे चदुवु. मञ्चि चॆड्डलनु निष्पाक्षिकङ्गा बेरीजु वेयगल चतुरतनु नेर्पेदे चदुवु. आदे मनिषि मनीषकु मॊदटिमॆटु. मन्त्रद्रष्टलु – त्रिकालवेदुलुनै न महर्षुलु मनिषि निर्मलत्वानिकि पवित्रतकु प्रतिपादिञ्चिन कर्मले संस्कारालु, मानवुडु तन निर्मल जीवन विधानं द्वारा महोन्नत नागरिकता शिखरालनु अधिरोहिञ्चटानिकि संस्कारं प्रथम सोपानं. मनिषि मनसुलोनि मच्चलनु शारीरक मलिनालनु समन्त्रक संस्कारं कडिगिवेस्तुन्दि. मातृ गर्भवासं नुण्डे मनकु साङ्क्रामिकङ्गा वच्चिन डैजिक, गारिक दोषालनु अन्तमॊन्दिञ्च टानिकि निर्देशिम्पबडिन आचरणयोग्य कर्मलने संस्कारालन्नारु महर्षुलु. ई संस्कारालु मनिषि मानसिक शारीरक नैर्मल्यान्नि, पवित्रतनु प्रसादिस्तायि. C vii श्रियःपति चिन्तनद्वारा मनिषि मोनन्द सौधान्नि चेरटानिकि, अन्दलि अनन्तुनि अच्युतुनि, अव्ययुनि दर्शिञ्चटानिकि संस्कारालु निरन्तरं आलम्बनालु. ए ए समयाललो यॆलाण्टि कर्मल नाचरिञ्चटं चल्ल ये विधमैन मेळ्ळु मनकु ऒनगूडतायो प्रत्यक्षङ्गा विवरिञ्चेपे संस्कारालु, मन्त्रपूर्वक संस्कारालु मनिषिकि महोपकारान्नि अन्दि स्तायनि स्मृतुलु नॊक्कि वक्काणिस्तुन्नायि. सर्व मानवाळिकि पवित्रतनु, सुख शान्तुलनु एर्परिचे कर्मलने मन महरुलु संस्कारालनि सम्भा पिञ्चारु. चदुवु - संस्कारं कलिसि प्रति मनिषि हृदयंलोनु आध्यात्म दीपान्नि वॆलिगिस्तायि. मोक्षानन्द सौधाधिनेतयैन श्रियः सतिनि दर्शिञ्च टानिकि आ दीपं मनिषिकि दारि चूपगल्गिनप्पुडे ब्रतुकुलो मल्लॆलु - मन्दारालु नॆल्लि विरुस्तायि. अलाण्टि संस्कारालनु उपदेशिञ्चिन ग्रन्थालने मनं “कल्प सूत्रालु” अनि पिलुस्तां. ई मन्त्रन्तो यी पनि चेयालनि सूचिञ्चे ग्रन्थालनी कल्पसूत्रा लण्टामु. ई मुत्रन्तो यी कर्म चेयालनि सूचिस्तू मन्त्रारम्भ वाक्यालनु मात्रमे उदहरिञ्चटं सूत्र कारुल सम्प्रदायं. विखनस महर्षि प्रतिपादिञ्चिन संस्कारालनु, वाटि औन्नत्यान्नि मनं सम्भाविञ्चटं मेलु. समस्त वर्णाश्रम संस्कार धर्मकर्म समुच्चय सूत्रमे श्री सूत्रं, वैखानस सूत्रंलोनि प्रति संस्कारं वेदमन्त्र पुनीतमैन्दि. समस्त संस्कारालु श्रीमन्नारायण परङ्गा उपदेशिम्पबड्डायि. “आध विषेकादि संस्कारान् व्याख्यास्यामः” अनुचु विखनस महषि शारीरक संस्कारालकु श्रीकारं चुट्टाडु. आयन उपदेशिञ्चिन संस्कारालु सूत्रकर्त सूलङ्गा संस्कारालनु विषेक जातक संस्का रालु, दहनादि मृतसंस्कारालनि रॆण्डु रकालुगा विभजिञ्चारु. निषेकादि जातक संस्कारालु इहलोक मख सन्धायकालु. दहनादि मृतसंस्का रालु स्वर्गादि ऊर्ध्वलोक सुख साधकालु. निषेकादि संस्कारालु जीविकि कलुगबोवु. कल्गिन बैजिक, गारिक, दोष निवृत्तिकारकालु. निषेकादि सम्पाviii रालु मनिषिनि पुनीतुनि चेस्तायि. पुण्य शरीरुलकु दहनादि संस्कारालु चेयबडटंवल्ल मृतुनकु स्वर्गं लभिस्तुन्दि. निर्दोष शरीराहुतिवल्ल अग्निकि सन्तृप्ति कल्गुतुन्दि. संस्कर्तकु सकल सम्पत्समृद्धि चेकूरुतुन्दनि महर्षि स्वयङ्गा सूचिञ्चारु. नि षेकादि - पाणिग्रहणान्तं कल संस्काराल सङ्ख्य 18 ब्रह्मयज्ञमु 1 पाकयज्ञमुलु 7 हविर्यज्ञमुलु 7 सोमयजमुलु 7 तो मॊत्तं संस्कारालु 40 नि षेक संस्कारं नुण्डि सोमयज्ञान्त यज्ञमैन आप्तोर्याम यज्ञं वरकु कल ई 40 संस्कारालनु शारीरक संस्कारालुगाने महर्षि पेर्कॊ न्नारु. संस्कारालनु ब्रह्मालु दैविकालु अनि रॆण्डु विधालुग विभ い जिञ्चवच्चु. मरल ब्राह्म संस्कारालनु 1) बीजक्षेत्र संशुद्धिकरालु. 2) ब्राह्मणत्व प्रतिपादकालु. 3) शोत्रियत्व सन्धायूलु. 4) पाप क्षयकरशान्ति साधकालु. अनि नालुगु अवान्तर भागालुग वेरुचेयवच्चु. दैविक संस्कारालन्निण्टिनी भगवद्यजन विधिरूप प्रतिपादकालुग सम्भा विञ्चवच्चु. निषेक, ऋतु सङ्गमन, गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्त, विष्णुबलि संस्कारालु आरु बीजक्षेत्र संशुद्धिकरालु, जातकर्म, उत्थान, नामकरण, अन्नप्राशन, प्रवापागहन, पिण्डवर्धन, चौळक, उपनयन संस्कारालु मनिषिकि ब्राह्मणत्व प्रतिपादकालु. पारायण व्रतबन्ध विसर्ग, उपाकर्म, समावर्तन, पाणिग्रहण संस्कारालु मानवुनकु शुचित्व श्रोत्रियत्व सन्धायकालु. ix ब्रह्मयज्ञ, पाकयज्ञ, हविर्यज्ञ, सोमयज्ञ समुच्चयालैन 22 यज्ञालु नित्यकृत्यंलो मानवुनिकि अज्ञानंवल्ल सम्प्राप्तमैन पाप कर्म फलालनु, दोषालनु पोगॊट्टि इह परलोक सुख शान्तुलनु प्रसादिञ्चे साधनालु. यज्ञादुलु कर्तलकेकाक लोक कल्याण हेत्वापादकालु अयिनवि कूड चाल उन्नवि. विष्ण्वर्चन प्रतिष्ठादुलन्नियु दैविक संस्कारालु. मानवुडु सायुज्य मोक्षमु नन्दुटकु विष्ण्वर्चनमु सुलभ साधनमु शुभप्रदमु कूड. दीनितोपाटुग क्षत्रिय वैश्य शूद्रुलु आचरिम्पवलसिन संस्का रालनु धर्मालनुकूड महर्षि सूचिञ्चारु. शारीरक संसाराललो निषेकमु आद्यमैन्दि-अद्भुतमैन्दि. अत्यन्त विशिष्टमैन्दि. विलक्षणमैन्दि. महिमो पेतमैन्दि. अन्यसूत्रकारु लॆव्वरिचे सूचिम्पबडनिदि - निर्वचिम्पबडनिदि. मन्वादि स्मृतिकर्तलचे प्रमुखमुग प्रशंसिम्पबडिनदि. समन्त्रक नि षेक संस्कार महिमनेरिङ्गिन मनुवु तन मनुस्मृतिलो निषेकादि - श्मशानान्तं समन्त्रक संस्कार पुनीतुलैनवारु मात्रमे तन धर्मशास्त्रमुनु पठिञ्चुटकु अर्हुलु. योग्युलुननि कण्ठोक्तिग पल्किनाडु. अट्टि महिमा न्वित निषेक संस्कार विभवमु ननुभविञ्चु योग्यत ऒक्क विखसन सूत्रानुयायुलैन वैखानसुलके दक्कुट वारि पुराकृत सुकृत विशेष फलमुगदा! ऋतुसङ्गमन संस्कारान्ने निषेकमुग कॊन्दरु सूत्रकारुलु सुभाविञ्चारु. कानि अदि वारि भ्रान्ति मात्रमे. विखनस महर्षि निषेकान्नि विशिष्ट संस्कारङ्गाने पेर्कॊन्नारु. लेकपोते अष्टादश संस्कारालने सूत्रकाकारुनि वचनानिके विघातं कल्गुतुन्दनि, भाष्यकर्तयैन नृसिंह वाज पेययाजुलवारु सूत्रकर्त हृदयान्तर्गतभावान्नि आविष्करिञ्चारु. भार्याभर्तलिरुवुरु दर्शन स्पर्शन प्रेक्षणादुल ननुभविञ्चिन पिदप उभयुलु अनुराग तरङ्गितुलगुट सहजमु. दम्पतुल परस्परामरागमे भावि शिशु बीजमुनकु मूलमु शुक्र-शोणित सम्मेळनमे बीजरूपमुग T नवतरिञ्चुनुगदा : ई दशलो दम्पतुल पुराकृत दुष्कृतादुल वलन शिशुपुनकु सङ्क्रमिञ्चबोवु बीजसम्बन्ध दोषालनु पोगॊट्टुकॊनुट पुट्टबोवु शिशुवुनकु, अन्दुन बीजरूपमुग स्थिरपडनुन्न मांसपुमुद्दकु साध्यमु कादुगदा! अट्टि डैजिक दोष निवारणमुनकु तलिदण्ड्रु लिरुवुरिचेतनु चेय बडु होमपूर्वक मन्त्र संस्कारमुने निषेकमन्दुरु. इदि चाल सूक्ष्माति सूक्ष्ममैन सुनिशित संस्कारमु. मरियु विष्णुबलि संस्कारमु कूड अनितर साधारण गर्भवैष्णव संस्कार विशेषमु. विष्णुबलि संसा गर्भचक्राङ्कनमु अ त्तरि मातृमूर्तिकि चेयबडु श्रीमन्नारायणा ष्टाक्षरी मन्त्रोपदेशमु विशेषमैनदि. दीनिचे गर्भमुनकु, गर्भस्थ शिशुवुनकु वैष्णसत्वमु सिद्धिञ्चुनु. इदि लेकुन्न वैखानसुलकु परम दुर्लभमैन, परमपद सायुज्य मोक्ष साम्राज्य प्रतिपादकमैन, वैष्णसत्व सिद्धि लभिञ्चदु. पै खानसुलकिदि विशिष्टमैन गर्भपै ष्णव संस्कारमु. रंलो શ્રે मानपुडु तन अज्ञानंवल्ल ऎन्नो अकृत्यमुलनु चेसि पिदप तन दुष्कृत्यमुलकु पश्चात्तापमु नॊन्दि तन्निष्कृतिकै प्रायश्चित्तमुलनु शास्त्रीयमैनवाटिनि आचरिञ्चि पुनीतुडु कावच्चुननि महर्षि तलञ्चिये संसार विहीनतलकु अन्निण्टिकि तगिन प्रायश्चित्तमुलनु कूड सूचिञ्चिनारु, शाखीयुलन्दरु तत्त त्संस्काराल नाचरिञ्चि पुनीतुलुकागलरनि, कावलयु ननि आशिञ्चुचुन्नानु. इन्तकन्न मनकु उत्तम कार्यमु मरॊकटि उण्ड नेरदनि- सङ्घीयुलु ग्रहिन्तुरनि आशिञ्चुचुन्नानु. L सूत्रकारुलु सूचिञ्चिन मन्त्रालनु अदेवरुसलो पूर्तिग व्रासि फतिञ्चुचुन्नविये “मन्त्र प्रश्नलु” नारायण अष्टाक्षरी मन्त्र प्रतीकगा 8 प्रश्नलनु सूत्रकारुलैन विखनन महर्षि रचिञ्चारु. मन्त्र प्रश्नलु वै खानस सूत्रानुसारमु उण्डवलसिन विधि युन्नदि. सूत्रंलोनि 5 प्रश्न, 4 खण्डलोनि “ब्रह्ममेध” मन्त्रमुलु मॊदटि प्रचुरणलो 4 प्रश्नलो कानरावु. द्वितीय प्रचुरणलो निबन्धन ग्रन्थकारुलु एवियो कॊन्नि मन्त्रमुलनु चेर्चिरि. कानि अवि सूत्रानुसारमुग लेवु. दानिलो कूड मन्त्रवाक्यमुलु विडदीसि रॆण्डु रॆण्डुग वेसिरि. भाष्यानुसारमु परिशीलिम्प “मन्त्रावृत्त्या” अनि वुण्डुटचे अवि अनमञ्जनमुलनि अर्थमगु xi चुन्नदि. आ मुत्रमुलु ए वेदभागमो चूचि सरिचेयवलयुनन्न माकु साध्यमुकालेदु. कावुन मन्त्रभाष्यं प्रचुरिञ्चे समयंलोनैना विज्ञुलु वानिनि सरिचेसिन मा वण्टिवारिकि तॆलुसु कॊनुटकु वीलगुननि आश. सर्वत्र भाष्यमु सूत्रमु ननुसरिञ्चियुण्डवलॆनु. कावुन अट्टि मर्यादनु पाटिञ्चि श्री वासुदेव भट्टाचार्युलवारिचे परिष्करिम्पबडि 1914 सं॥लो कुन्धकोणं वारु ग्रन्थाक्षरि लिपिलो प्रकटिञ्चिन पाठमुने ग्रहिञ्चितिमि गान पाठान्त रमुल निन्दु पॊन्दुपरचलेदु. चदुपरुलिन्दलि प्रमादपर स्टालित्यालनु तॆलियपरचिन यॆडल मुदमुतो स्वीकरिञ्चि मरि मुद्रणयन्दु संस्क रिञ्चगलमनि सविनयमुग विन्न विञ्चुचुन्नानु. 32 じ श्रुति स्मृति नदी पूर्णं शास्त्र कल्लोल सङ्कुलं : विष्णु भक्त्युदकं शुद्धं वन्दे श्री विखनोर्ण वं॥॥ बुधजनविधेय (सं॥) वेदान्तं अनन्त पद्म नाभाचार्युलु लक्ष्मी हयग्रीव मन्दिरं ई डे पल्लि - मचिलीपट्टणमु श्री वैखानस कल्प सूत्रमु - विशिष्टत अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलु आगमिक प्रवर : आयुर्वेद वैद्य विद्वान् कॊङ्केपूडि, कृ Ther भरतभूमि कर्मभूमि. कर्मभूमि काधारबिम्मवु धर्ममु. धर्मकर्ममुलु रॆण्डिण्टिकि विहारण स्थलमुलु वेदमुलु. वेदमुलु मन्त्रब्राह्मण सम्मिश्रितमुलु. वेदमुलोनि मन्त्रार्थ विनियोग मुलनु ब्राह्मणमुल द्वारा तॆलुसुकॊनुट सम्प्रदायमु. रानु रानु वेदवेत्तलके यी सम्प्रदायमु लॆरुङ्गुट कष्टमनिपिञ्चिनदि. अप्पुडु महर्षु ली यनन्त वेदराशिनि मधिञ्चि दानिलोनि वै विक शारीरक कर्मल स्वरूपमुलनु प्रयोग विधानमुलनु सुलभग्राह्य पद्धतिलो विवरिञ्चुचु ग्रन्थमुलनु व्रासिरि. समकालीन समाजमुन कर्दमगु पद्धतिलो विवरिञ्चुचु विषयमुलनु तॆल्पुचु महर्षुलचे व्रायबडिन ग्रन्थमुलके कल्पसूत्रमुलनि पेरु. अट्टि वानिलो “श्रीमद्वैथानस कल्पसूत्रमु” उत्तममैनदि. दीनिनि ब्रह्म स्वरूपुडगु विखनस महर्षि रचिञ्चॆनु. वेदमुलोनि मन्त्रार्धमुलनु वानि प्रयोगमुलकु विपुलमुग तॆल्पिन महत्तर ग्रन्थमुले कल्पसूत्रमुलु. कर्तृकर्म समन्व यमुनकु परिपूर्ण स्वरूपमुले कल्पसूत्रमुलु. “क् पू- सामर्ध्य” अनु धातुवुनुण्डि कल्पशब्द मुद्भविञ्चिनदि. कल्प शब्दमुन कनेकार्धमुलुन्नवि. वानिलो शास्त्रमु, निबन्धनमु, 2 वेदाङ्गमु, सङ्कल्पमनॆडि यर्थमुलनु यिचट ग्रहिञ्चुट युक्त तममु. आनन्दसंहित व्याख्ययन्दी शब्दमुनु व्याख्यानिञ्चुचु “कल्प्यते सामर्ध्य वाचिनो पुत्सन्नोयं कल्पशब्दः सामर्थ्यञ्चेह वेदार्ध ज्ञासकत्वमेव, तादृश सामर्ध्य जनकं शास्त्रं सौलभ्य वद xiii च्छन्दो बद्दमेव प्रणीयमानं कल्पसूत्रं भवति” यनिरि. ‘वेद मुलो चॆप्पबडिन मन्त्रार्धमुलनु अर्थमु चेसुकॊनि वानि विनियोगा चुलनु तॆलुसुकॊनुटने यिचट सामर्ध्यमुग तलम्पवलॆनु. अट्टि सामर्ध्य प्रपूर्ण शास्त्रमुनु छन्दस्पर्शलेनि सुलभ वाक्यमुललो तेलिकगा नर्दमुनु तॆल्पुटकु महार्षुलु सूत्रमार्गमु नॆन्नुकॊनिरि. व्याकरणवेत्तलु सूत्रलक्षणमुलनु विवेचिञ्चुचु __ श्लो॥ “अल्पाक्षर मसन्दिग्धं सारवद्विश्वतो मुखं अस्तोक मनवद्यञ्च सूत्रं सूत्रविदो विदुः” अनि पल्किरि (तक्कुव अक्षरमुल द्वारा विस्तृतार्धमुनु स्पष्टमुग तॆल्पुचु, भव्यमै दोषरहितमै न दिव्यमगु वाक्यमुने सूत्रमनिरि) महर्षु लन्दरु सुलभमगु सूत्रमुल द्वारा मात्रमे विषयमुलु प्रस्ता विञ्चिरि. इट्टि कल्पसूत्रमुलु पदुनॆनिमिदि कलवु. वानिनि रचिञ्चिन महर्षुलु पदुनॆनिमिदि मन्दि कलरु. वीरिने मनं सूत्रकारु लनु चुन्नामु. सकल विषयमुलकु संस्कारमुले स्वरूपप्रतिपादकमुलै युन्नवि. संस्कारमुलु लेकुण्ड आचेतनमुलगु शिलादुले राणिञ्च नपुडु (शिललनु अन्दमैन बिम्बमुलुगा रूपॊन्दिञ्चुट) चेतनुलगु मानवुल विषयमुलो निक चॆप्पवलसिन पनि एमुन्नदि? मानवुलकु सञ्चारमुलु मुख्यमुलनि महर्षुलु भाविञ्चिरि. भूलोकमुन जविञ्चु प्रति प्राणिनि बीजसम्बन्धमैन, गर्भसम्बन्धमैन, दोषमुलु वॆण्ट नण्टि वच्चुनु अट्टि बै जिक, कार्मिक दोषनिवारणमुनकु महर्षुलु कर्ममार्गमे योग्यमैनदनि तलञ्चिरि. दीनिचे महर्षुलु कर्माचरण मार्गमुलने प्रस्फुटमुग प्रवचिञ्चिरि. अविये कल्पसूत्रमुलुग नवतरिञ्चिनवि. अट्टिवि पूर्वपर भेदमुचे 18 गलवु. Xiv “बोधायनीयमापस्तम्बीयं सत्याषाढं गार्गेयिन मागस्त्यं शाकल्य माश्वलायिनं शाम्भवीयं कात्यायन मिति सवानि पूर्वसूत्राणि” वै खानसीयं शौनकीयं भारद्वाजं याज्ञ वल्क्यं जै मिनीयं वाधूलं माध्यन्दिनं कौण्डिन्यं कौशिकीय मिति नवान्यपर सूत्राणि’ Q J बोधायनीयादि तॊम्मिदि कल्पसूत्रमुलु चतुर्वेदमूलक मुलै श्रोतस्मार्त कर्ममात्र प्रतिपादकमुलै सामान्य सूत्रमु लनि पिलुवबडिनवि. वै थानसादि तॊम्मिदि सूत्रमुलु वेदोपनिषत्प्र दिपादकमुलै दैविक - शारीरक कर्मलतोपाटु विष्ण्वर्चननु गूड विशिष्टमुग व्याख्यानिञ्चिनन्दुन वीनि नसामान्य सूत्रमुलनिरि. यज्ञ स्वरूपुडगु विष्णुवु यॊक्क पूजा विधानमुनु वैखानस कल्प सूत्रं विशेषमुग चॆप्पिनदि. ऐहिकामुष्किक फलमुल निच्चु नाचा रमु लन्नियु, तुल्यन्यायमुग वैखानस शास्त्रमन्दे चॆप्पबडिनवि. अष्टादश कल्पसूत्रमुललोनु श्री वै खानस कल्पसूत्रमु स्वयं सम्पूर्णमु, सर्वाङ्ग सुन्दरमनि पूर्वुले नॊक्कि वक्काणिञ्चिरि. ॥ त्रीमूर्तिनां यथा विष्णु श्शिवानान्तु सदाशिवः धर्माणां वैष्णवो धर्म स्स्मृतीनां मानव स्मृतिः विप्राणां वेदविदुषां यधा वैखानसोवर सूत्राणां तत्प्रणीतन्तु यधा श्रेष्टतमं स्मृतं त्रिमूर्तुललो विष्णुवु, शिवुललो सदाशिवुडु धर्ममुललो वैष्णवधर्ममु, स्मृतुललो मनुस्मृति, वेदविदुलैन विप्रुललो पै खानसुलु यॆट्लु श्रेष्ठुलो अट्ले कल्पसूत्रमुललो विखनस कल्प सूत्रमु श्रेष्ठमैनदनि ब्रह्मवैवर्त पुराणमु तॆल्पिनदि. XV विखनस महर्षि चे विरचितमैन कल्पसूत्रमुनके श्री वै खानस कल्पसूत्रमनियु, श्रीसूत्रमनियु, श्री शास्त्रमनियु, श्री वैखानस भगवच्छास्त्रमनियु, औखेयस सूत्रमनियु पेर्लु गलवु. कल्पसूत्रमुनकु विविधमैन नाममुलु लोकंलो प्रचारमु नन्दु न्नवि. ऒक्कॊक्क विषयमुनु बट्टि ऒक्कॊक्क नाममेर्पडिनदि. इवि यन्नियु सार्धक नाममुलुगने निलिचिनवि. श्लो!! विखनो मुनये पूर्वं सूत्रं भगवतेरितं तस्माद्भगवत स्सूत्रं लोके वै खाननं स्मृतं आदि यँदु श्री विखनस महर्षिकि भगवानुनिचे यी सूत्रमु उपदेशिम्पबडिनदि गावुन निदि वैखानस सूत्रमनबडुचुन्नदि. मरियु ब्रह्मशब्द वाच्युडगु विखनस महर्षि भगवानुनि आदेशानुसारमु ग्रहिञ्चि रचिञ्चिनदगुटचे नी सूत्रमुनकु पै खानस सूत्रमनि पेरु वच्चिनदि. श्रोतस्मार्त धर्मरूपमगु समस्त कर्म विषय प्रतिपाद कमै, बोधायनादि पूर्वसूत्रमु लन्निण्टिकिनि नेत्रभूतमै, वरलि नदी वै खानस सूत्रमॊक्कटिये. वेद वेदाङ्गमुलचे प्रतिपादिम्प बडिन विषयमुलकु कर्मलकु प्रामाणिकत्वमुनु कल्पिञ्चुटयेगाक भगवदर्चना विधानमुनु कूड प्रकटिञ्चिन एकैक सूत्रमिदिये यगुटवलननु सर्वसूत्रमुल किदि तार हारमध्यस्थमगु मणिवलॆ प्रकाशिञ्चिनदि. अन्दुवलनने वैखानस सूत्रमुनु महर्षुलु सूत्रानुक्रम पट्टिकलो मध्ययन्दु पठिञ्चिरि. चतुर्वेद प्रतिपाद कमुलगु सामान्य सूत्रमुलकु, वेद वेदाङ्ग प्रतिपादकमुलगु असामान्य सूत्रमुलकु पै खानस सूत्रमु वारधिपलॆ निलिचि विष्ण्व र्चना विधानमुनु विशिष्टमुगा प्रतिपादिञ्चिन्दि. पै खानस सूत्र कान्तुलु देहळीदीपन्यायमुग सामान्य सूत्रमुलकु, आसामान्य सूत्रमुलकु प्रसरिञ्चुचुन्न वनुटलो सन्देहं लेदु. xvi “लक्ष्मी विशिष्ट एक एव नारायणः प्रवत्तन्यो नान्यः” अनु वाक्य प्रामाण्यमुचे लक्ष्मीसहितुडगु नारायणुने दूराधिम्पवलॆ ननी प्रतिपादिञ्चुचु विखनस महर्षि सूत्रमुनु व्रायुटचे दीनिकि श्रीसूत्रमनि पेरु वच्चिनदि. विखनसाचार्युलवारु तन शिष्युलगु भृग्वत्रि मरीचि कश्यपादुलकु समस्तागम विषयमुलनु सार्दकोटि प्रमाण ग्रन्थमुग चॆप्पिरि. मानवुल अल्पबुद्धिनि गुर्तिञ्चिन महर्षि शिष्युलु नल्गुरु यी विषयमुलने चातुर्ल क्ष ग्रन्थमुगा क्लुप्तीकरिञ्चि सुलभ पद्दतिलो रचिञ्चिरि. वीरु व्रासिन समस्तागम वाङ्म यमुनकु विखनसाचार्युल वारि कल्पसूत्रमे भूमिकयै युन्नदि. कावुन यी सूत्रमुनु श्रीशास्त्रमनियु पलुवुरु पण्डितुलु प्रशं सिञ्चुचुन्नारु. प्रथमतः श्रीमन्नारायणुनिचे यी शास्त्रमु समस्तमः विखनो मुनीन्द्रुल कुपदेशिम्पबडिनदि गावुन दीनिकि वै धानस भगव च्छास्त्रमनि पेरु वच्चिनदि. “उखा स्वग्नीनादाय,” छुल्यां कपाल मारोप्य…. तमेन मुत्तपनीयं इत्युदा हरन्ति" इत्यादि सूत्रवाक्यमुल प्रमाण मुचे उथापात्रचे संस्कारमुलु चेयुवारु पै खानसुलु. उखायनु पेरुगल यज्ञ पात्रयन्दुत्पन्नमु चेयबडिन अग्निये उभाग्नि यनबडुनु. अट्टि अग्नि कलवारे औखेयुलु. वारि विधुलनु निर्दिष्ट मुग चॆप्पिनदे औखेयस सूत्रमु. उखाग्नि स्वरूपमु– प्रातःकाल सूर्यवीरण स्पर्शनु पॊन्दु चुन्न वल्मीकमृत्तिक, ऊक, गण्ड यिसुक, पॆङ्कुल चूर्णमु . मेक, लेडि वॆण्ट्रुकलनु कलिपि, पलाशकषायमुतो नूरि प्रादेश मात्र मॆत्तु, अरत्नि प्रमाणचतुरस्रमुगा तयारुचेसिन पात्रने 1 प्रादेशमु : सुमारु 8" ऎत्तु. 2 अतत्नि- मुडिचिन पिडिकिलि मूलमु नुण्डि मोचेति चिवरवरकुनुगल कॊलत xvil (iii) उदा पात्र यन्दुरु. ई उखा पा त विनियोगमुनु गूर्चि श्रोत मिट्लु तॆल्पुचुन्नदि. नेतिलो मुञ्चिन गो करीषमुनु यी उभापात्र यन्दुञ्ची आ पात्रनु आहवनीयहोममु पै नुञ्चि वेडिचेयुचुण्ड आ पात्रलोनि पिडकनिप्पु कणिकवलॆ मारिन तरुवात मुञ्जदर्भनु आ अग्निनुञ्चि उत्तपनमुचेसि आ अग्निनि 10 दिनमुलु रक्षिञ्चि, दानिलो अग्न्या धेय यज्ञमु चेयवलयुननि चॆप्पबडिनदि. पै मदहरिञ्चिन संस्कारमुल नन्निण्टिनि पॊन्दिन अग्निने उथाग्नियनि पिलिचिदि. इट्टि संस्कारमुतो कूडिन उत्तपनाग्निये पै खाससुनकु जातकर्मादि शव दहसॊन्तमु अत्यन्तावश्यकमैनदिगा चॆप्पबडुटचे ईसूत्रमु नकु औखेयस सूत्रमनि सार्धक नाममेर्पडिनदि. जातकर्म, अन्त्येष्टि यज्ञादुलयन्दु गूड यी विधमुग उखाप्यात प्रयोगमु गलदु. दीनिके उखा, शरावं, कपालं, अनि कूडा पदमुलनु प्रयोगिञ्चिरि. कल्पसूत्रमुल यन्दु साधारणमुग गृह्य सूत्रमुलु (स्मार्तमु) धर्मसूत्रमुलु श्रोतसूत्रमुलनॆडि त्रिविध विभागमु लुण्डुनु. श्रोत स्मार्त धर्मसूत्रमुलु मूडुनु कल सूत्रमुने परिपूर्ण कल्पसूत्र मन्दुरु. श्री वैखानस कल्पसूत्रमु गूड परिपूर्ण कल्पसूत्रमुल कोवकु चॆन्दिनदे. ण यीयी गृहमनगा भार्य. गृहसम्बन्धमैन कर्मलु गृह्यमुलु. अट्टि गृहकर्मलनु प्रबोधिञ्चुनवे गृह्यसूत्रमुलु. इवि कल्पसूत्रमुन 7 प्रश्नललोगलवु. वीनियन्दु जातकादि श्मशानान्त कर्मलु प्रायश्चित्त सहितमुग नुन्नवि. मरियु वर्ष वर्धनमु, गृहार्बाबिम्ब प्रतिष्ट, अर्चन, नवग्रह यज्ञमु, सप्त पाकयज्ञ मुलु गृह्यसूत्रमुललो चॆप्पबडिनवि. धर्ममुलु सर्वकालमुल यन्दु, समस्ताश्रममुल वारिचे सर्वदा आचरणीयमुलुगा उपदे शिञ्चुचुण्डुटयेगाक यत्याश्रम स्वीकार धर्ममुलु, धर्माचरण विधानमुलु, वारि अन्त्येष्टि क्रममुलु चातुर्मास्य व्रतमुलु,xviii अष्टाङ्ग योगमुलु, अनुलोम विलोमोत्पत्ति, वारि वारि वृत्ति विधानमुलु, विवरमुग निन्दु चॆप्पबडिनवि. कावुनने वीनिकि धर्म सूत्रमुलनि पेरु वच्चिनदि. इवि 3 प्रश्नललो नुन्नवि. प्रनरसूत्रमॊक प्रश्नलो कलदु. प्रवरसूत्रमुलो वैखा नस सूत्रानुयायुलैन वारि स प्तविध गोत्रमुलु वारि ऋषि निर्ल यमु, हौत्र प्रशंसनमुनन्दु यॆट्लुच्चरिम्पवलयुनो विवरङ्ग चॆप्पबडिन्दि. कावुन दीनिकि प्रवरसूत्रमवि पेरु वच्चिन्दि. क्रॊत सूत्रमुलु 21 प्रश्नललो गलवु. वीनियन्दु श्रति स्मृति विहित मगु यज्ञयागादि कर्मकाण्ड विधानमुलु चॆप्पबडिनवि. हविर्यज मुलु, सोमयज्ञ मुलु, विशेषयज्ञमुलु, वानि स्वरूपमुलु, अनु षेय मा मार्गमुलु, सप्रायश्चित्तमुग तॆल्पबडिनवि. अन्दुचे दीनिकि श्रोतसूत्रमनि पेरु वच्चिनदि. विखनस महर्षि अष्टाक्षरी महामन्त्रान्तर्गत अक्षरमुल नाश्र यिञ्चि मन्त्र प्रश्नलनु रीग विभजिञ्चिरि. चरम श्लोकमुनु दृष्टि यन्दुञ्चुकॊनि दानिलोनि अक्षरमुलनु ज्ञप्तिकि तॆच्चुनट्लुग कल्प सूत्रमुनु 32 प्रश्नलुग विभजिञ्चिरि. समस्त पै धानसागम वाङ्म याविर्भावमुनकु यी वैखानस कल्पसूत्रमे भूमिकमैनदि विखनस महर्षि शिष्युलगु भृग्वत्रिमरीचिकश्यपुलु दीनिनाश्रयिञ्चिये दैविक भागमुलनु बोधिञ्चु ग्रन्थरचन कुपक्रमिञ्चिरि. श्री वैखानस कल्पसूत्र पै शिष्ट्यमुनु गूर्चि यक पूर्वमे पलुवुरु पण्डितुलु पलुरकमुलुग विवरिञ्चिरि. वै खानस सूत्रमु पदि कारणमुलचे तन विशिष्टतनु निलबॆट्टुकॊनिनदनुचु श्री श्रीनिवासम खि श्री सूत्र भाष्योपोद्घातमुन तॆल्पिरि. “दळविध हेतु निरूपण” मनु पेर नॊक ग्रन्थमे वारि लेखिनि नुण्डि वॆलुवडिनदि.

  1. अखिल जगत्कारणं भूतेस विखनसा प्रणीतत्वात् मत्स्यावतारकालमुन ब्रह्मदेवुनि प्रार्थन मेरकु श्री महा Ком xix Q विष्णुवु यज्ञ निर्वहणमुनकु लोक प्रीतिकि, वेदपुराण धर्म शास्त्रमु लकु मूलमै नदियु, साङ्गोपाङ्गमुग नुन्नदियु, पदि यर्बुद मुल निडिविकलदियुनगु वैखानसमनु पेरुगल वेदराशिनि रचिञ्चि, दानिनि विपुलमुग ब्रह्मदेवुन कुपदेशिञ्चिनाडु. विखनसब्रह्म जटा कषाय दण्डकमण्डल मण्डितुडै नैमिशारण्यमुनु प्रवेशिञ्चि मुनि बृन्दपरिवृतुडै विष्णुध्यानमु चेयुचु वेदमन्त्र सहितमै बहु विस्तृतमुग नुन्न वे खानस सूत्रमुनु चूचि दानिलोनि सारमुनु ग्रहिञ्चि सार्दकोटि प्रमाणमुगा सङ्क्षेपिञ्चि तन शिष्युलगु मरिच्यादि महर्षुल कुपदेशिञ्चिरि. विखनस ब्रह्मचे नुपदेशिम्पबडिन वैखानस सूत्रमु निङ्कनु सङ्क्षेपिञ्चि नाल्गु लक्षल ग्रन्थमुग मरीच्यादुलु प्रपञ्चमुन कन्दिञ्चिरि. वॆ खानस शाखयनु पेरुगल वेदराशि नुप योगिञ्चि सकल जगत्कर्तयगु श्री विखनस ब्रह्मचे वैखानस. सूत्रमु रचिम्पबडुटचे विशिष्टमैनदिगा पेर्कॊनबडुचुन्नदि.
  2. सर्वसूत्राणा मादि म त्वात् समस्त कल्पसूत्रमुलकु आद्यमैनदी वैखानस सूत्रमु, दैविकशारीरक संस्कारमुलनु प्रवचिञ्चिन सकलसूत्रमुललो नीटि मॊदटिदि. श्लो॥ पै खानस मततस्मिन्नादो प्रत्यक्ष दर्शनं . स्मर्यते मुनिभि र्नित्यं पै खानस मतः परम् ॥ 1 समस्त शाखलकु वै भानसमे प्रत्यक्षमैनदि. दीनिचे मुनुलन्दरुनु खानस मतमुने निरन्तरमु स्मरिन्तुरु. “वैष्णवं सूत्रमे तद्धि, सर्वसिद्धि करम्परं 1 आद्यत्वा त्सर्व सूत्राणां वैष्णवत्वाच्छ त त्तुवै मयानु व र्तितं तद्वत्काश्य पात्रि मरिचिभिः" मॊ॥ प्रामाणिकवाक्यमुलचे श्री वै खानस सूत्रमु वैष्णवत्वमुनु The प्रतिपादिञ्चुटयेगाक समस्त सूत्रमुलकु इदिये आद्यमैनदै युन्नदि. कावुनने दीनिनन्दरु महर्षुलु आचरिञ्चुटकु प्रयत्निं चारु, ई वै भानस सूत्रमु ऐहिकामुष्किक सकल फलमुलु दीनिचे लभिञ्चुननुटचे इदिये सर्वसूत्रमुलकु मॊट्टमॊदटिदियगुचुन्नदि. इदि वैष्णवत्वमुनु बोधिञ्चुननुटचे मिगिलिन सूत्रमु लेवियु वैष्णव धर्ममात्र प्रतिपादकमुलु गावु कावुनने मरीचि कश्यपादि महर्षुलुनु दीनि नसुष्टिञ्चुचुन्नारनि स्कान्दपुराणमु विवरिञ्चिन्दि. वेदसमिष्टि स्वरूपमगु सूत्रमुनन्दु परमेष्टियगु विखनस मह क्षिचे प्रवचिम्पबडिन त्रिविधार्चनलु, वैदिकाचारमुलु, ब्राह्मणां भेदमुलु, आचारमुलु मॊ॥ वानिनि मॊदटिग निरूपिञ्चिनदिदिये. कावुन निदि समस्त सूत्रालकु मॊट्टमॊदटिदै नदि. इदि यॊक विशिष्ट लक्षणमु.
  3. प्रधानादि कर्मसु श्रुतिमार्गानु सारित्वात् श्री वै खानस सूत्र मितर सूत्रालवलॆ गाक प्रत्यक्षमुग ‘वेदमुले मूलमुग दीसुकॊनि प्रवर्तिञ्चिन्दि. समस्त संस्कारमुलु स्त वेदविहितमुग निर्वचिम्पबडिनवि. शुद्धाचमनमुनु आचरिञ्चु सम यान ऋग्वेदः प्रीणाकु यनि श्रुत्याचमनमुनु निर्देशिञ्चिन दी सूत्रमु. इतर सूत्रकारुलन्दरु केशवादि नाममुलचे स्मृत्याचम नमुनु, आच्युतानन्त गोविन्द नाममुलचे पुराणाचमनमुनने विधिम्पग यी सूत्रमु श्रुत्याचमनमु पल्कि तन विशिष्टतनु चाटु कॊनिनदि. बोधायनुडु अर्घ्यप्रदानमुनु चॆप्पलेदु. सन्ध्योपस्थाना दुलकु प्रधानमैन अर्घ्यप्रदानादुलनु कूड यी सूत्रमु श्रुति विहितमुगने पल्किनदि, “वेदो नारायण स्साक्षात्स्वयं छूरिति शुभ्रुमः" अनु प्रमाणमुचे वेद धर्मं श्रेष्ठमैनदनियु आ वेदं नारायण स्वरूपमनियु तॆलियनगुनु, “अग्निर्वै देवनामनमो विष्णुः परचुस्तदन्तरेण स्यू अन्यादेवताः" अनु श्रुति ननुसरिञ्चि ति xxi विष्णुवु देवतललो नुत्तमुडनि वेदमु घोषिञ्चुचुण्डुटचे नट्टि वेद स्वरूपुडै न नारायण देवुडे मुख्युनिगा प्रतिपादिञ्चुट चेतनु श्रुति मार्गानुसारित्वमुने स्वीकरिञ्चुट चेतनु श्री वैखानस कल्प सूत्रं विशिष्ट मैनदि.
  4. समन्त्रक सर्वक्रिया वत्त्वात् विखनस सूत्रं समस्त संस्कारालनु कर्मलनु समन्त्रकमुग निर्देशिञ्चुट विशिष्टमैन लक्षणमु, नित्यानुष्ठान विधियम्म “इन्द्रोह मुखाभ्यां”यनि दूरम्भिञ्चि कर प्रक्षाळनादुलनुगूड समन्त्रकमु गने विधिञ्चिन दी सूत्रं. इतर सूत्रकारुलॆवरुनु चॆप्पनट्टि यौपा सनाग्निकुँड विधानमिन्दु स्पष्टङ्गा चॆप्पबडिन्दि. आ घोर होम विधिलो मन्त्ररहितमुग ने कर्मनु महर्षि प्रतिपादिञ्चलेदु. नान्दी मुख पूर्वकमुग उपनयनादि शारीरक कर्मलन्नियु समन्त्रकमु गने प्रवचिम्पबडिनवि. इतर सूत्रकारुलु चॆप्पनि पलुतावुल यन्दु विखनस महर्षि मन्त्र निर्देशमु गाविञ्चिनारु गान सर्व सूत्रो त्त मत्व मी सूत्रमुनकु दक्किन्दि. બે ती. निषेक संस्कारादि म त्त्वात् विखनस सूत्रं निषेक संस्कारमुनु प्रथम संस्कारमुग प्रव चिञ्चिन्दि. विखनस सूत्रमुन निषेकादि श्मशानान्त संस्कारमुलु मन्त्रपूर्वकमुग चॆप्पबडिनवि. श्लो॥ निषेकादि श्मशानान्तो मन्तैर्य स्योधितो विधिः तन्य शास्त्रेधिकारोस्मिन् ज्ञेयोनान्यस्य कस्यचित् " निषेकमादिगा गल सर्व संस्कारमुलु मन्त्रसहितमुग नॆवरिकि चॆप्पबडिनवो वारु मात्रं यी मनु धर्मशास्त्रमु ननुसरिञ्चुट यन्दु अर्हुलै युन्नारनि सूचिञ्चुटवलननु, श्री सूत्रमुनन्दु निषेकमादि संस्कारमुग चॆप्पबडि युण्डुटचे अट्टि अधिकारमुनु पै खानसुले कल्गियुण्डुटगाक, मनुपुकूड पै खानसुडै यी विखनस П xxii सूत्रावलम्बकुडगुट वलन यी सूत्रमुनकु इतोधिकमगु विशिष्टत एर्पडिन्दि.
  5. अष्टादश शारीर संस्कारात्म क त्वात् { इतर सूत्रमुललो कन्पिञ्चनिवियु, श्रुतिसिद्धमैनवियुनगु अष्टादश संस्कारमुलनु विखनस सूत्रमु तॆल्पिनदि. “निषेकादि संस्का रान् व्याख्यास्यामः” यनि यारम्भिञ्चि निषेक, ऋतु सङ्गमन, गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्त, विष्णुबलि, जातकर्म, उत्थान, नामकरण अन्नप्राशन, चौळ, उपनयन, पारायण, व्रतबन्ध विसर्ग समा नर्तन, पाणिग्रहणमुलनु पदुनॆनिमिदि संस्कारादुलनु विवरिञ्चि नारु. इवि यन्नियु शारीरक संस्कारमुलु.
  6. साङ्गक्रिया कलाप वत्त्वात् ખે की विखनस महर्षि चॆप्पिन अष्टादश संस्कारमुलु साङ्गक्रियापूर्व कमुग नुन्नवि. अनुक्तमन्यतो ग्राह्यमनु न्यायमुन की सूत्र मुन तावुलेदु. समस्त कर्मलकु विधि विधानमुलु मन्त्रपूर्वकङ्ग चॆप्पबडिनवि. आपस्तम्ब बोधायनादि सूत्रान्तरमुलन्नियु न सु पूर्णमुगने युन्नवि कानि पै खानस सूत्रमेमात्रमु सूत्रान्तर विषया पेक्ष लेकुण्ड सर्व सम्पूर्ण मै, विलसिल्लुचुन्नदनुटलो सन्दि यमु लेदु. कावुन निदि विशिष्ट सूत्रमुग पेर्कॊनदगिनदि.
  7. मन्वाद्यैः स्वीकृत त्त्वात् M श्लो॥ पुष्पमूल फलैर्वापि केवलै र्वरमेत्सदा कालपक्वै स्स्वयंशी- वैखानस मतेस्थित Chan पुष्पमुलु, मूलमुलु, फलमुलु मॊ॥गु वानिनि कालपक्वमुलै तमन्तट तामु पण्डि रालिनवगु वानिनि मात्रमे ग्रहिञ्चि देह यात्र गडुपुडनुचु पै खानस सूत्रमन्दु चॆप्पबडिन धर्ममुलु ननुष्ठिञ्चुचु वानप्रस्थाश्रममुनु गडुपवलयुननि मनुवु तॆल्पॆनु. इट्ले वानप्रस्थो वैखानस शास्त्र समुदाचार यनि बोधायनुडु P 54 xxiii श्रमणकेन विधानेन सायं प्रातरुपस्पृशेत्" यनि यमुडु आपस्तम्बुडु, जैमिनि, शङ्ख लिखितुडु, वशिष्ठादुलु मनुवु ननुसरिं चियु वै खानस सूत्रमु ननुसरिञ्चियु, वानप्रस्थादि आश्रमधर्ममु लनु विवेचिञ्चिरि. दीनिवल्ल वैधानस सूत्रमुनकु यॆन्तटि प्रामुख्य मुन्नदो तॆलियुचुन्नदि.
  8. अखिल जगदेक कारणभूत, श्रीमन्नारायणैक परत्वात् ॥ विखनस सूत्रमुलो प्रथम प्रश्न प्रथम खण्डान्तमुन नारायण परायणो निर्द्वन्द्वो मुनिँ अनियु, आचमन विधियन्दु विष्णुः प्रीणातु अनि हृदयप्रदेशावास श्रीयुतुडगु श्रीमन्नारायणुनि नाम मुपदेशिम्पबडुटयु, सन्न्यास विधियन्दु “सदाध्यात्म सरतो ध्यान योगी नारायण परम्ब्रह्म पश्यन्, धारणां धारयेदक्षरं परम्ब्रह्माप्नोति" यनुटचे सर्वकाल सर्वावस्थलयन्दुनु आध्यात्म रतुडै ध्यानयुक्तुडै परम्ब्रह्मयगु नारायणुनि दर्शिञ्चुचु धारणमुनु चेयवलॆनु. अतडु आक्षरमगु परब्रह्मनु पॊन्दु चुन्नाडु. अट्टि परब्रह्मयु नारायणुडे. सन्न्यास विधियन्दु नारायणपारम्य मुपदेशिम्बडिन्दि. पुण्याह आघारान्त होम नाण्डी पाणिग्रहणादि अन्त्य कर्मल वरकुनु, अतो देवादि वैष्णव मन्त्रमुले प्रयोगिम्पबडिनवि. नारायण परम्ब्रह्म, एकोहवै नारायणः, नारायण परायणः, नारायणं ध्यायन्, भगवन्तं नारायण मर्चयेत् मॊ॥ वाक्यमुलन्नियु नारायण परत्वमुने बोधिञ्चिचुचुन्नवि. सर्वदेव नमस्काराः केशवं प्रतिगच्छति यनु नट्लु सम स्तविषयमुलुनु नारायणपरमुगने प्रतिपादिम्पबडिनवि. गावुन अखिल जगदेक कारणभूतुडगु श्रीमन्नारायणुडे सर्वान्त र्यामियै युण्डुनु गावुन नातनिने आराधिम्पवलॆननि निर्देशिञ्चिन एकैक सूत्रमिदिये यगुटवलन मिक्किलि विशिष्टमैनदिगा सन्धा चिम्पबडिनदि. xxiv 10 तत्सूत्रो क्त धर्मानुस्थानवतामेव भगवत्प्र्पयकमत्योसप त्तेश्च महात्मुलगु वैखानसुलु श्रीमन्नारायणुनकु अत्यन्त प्रियतमुलगुचुन्नारनि चान्दोग ब्राह्मणमु तॆल्पुचुन्नदि. श्लो॥ “अश्वत्थः कपिलागाव स्तुलसी विखना मुनिः चत्वारो मत्रिया राज शेषां वैखानसो वरः” राविचॆट्टु, नल्लनि गोवुलु, तुलसि, वै कॊनसुलु ननु नल्वुरुनु नाकु प्रियमैनवारु. अन्दुननु पै खानसुलु श्रेष्ठुलु. अनि वराह पुराण मुन तॆल्पबडिन्दि. दीनिनिबट्टि श्रीमन्नारायणुनि ऎवरु अराधिन्तुरो (वै खानसुलु)वारु विष्णुवुनकु प्रीतिपात्रुलनि दीनियर्थमु. श्रीमन्ना रायणुडे तानु श्री पै खानसुलनु अत्यन्त प्रियतमुलुगा चूचु चुन्नट्लु सङ्कल्पिञ्चिनाडु. अट्टि सूत्रानुयायुलैन वै धानसुले भगवानुनि प्रेमकु पात्रुलगुचुण्डिरि. अन्दुचे वारि सूत्रमु गूड भगवत्प्रतियै युण्डुट युक्तमै युन्नदि. श्लो॥“मद्भक्ति युक्तस्य मदौरसस्य । निषेक कर्मादि विराजितस्य वै शानसस्यास्य नत समुद्रा । न मन्त्रदीक्षा नगुरुर्मया एना? । अनि श्रीकाष्यमु तॆल्प, वै खासनास्तु मत्सुत्रादासाश्चान्ये वरानने” अनियु चॆप्पॆडि भगवद्वाक्यप्रमाणमुलचे निदि भगवत्प्रप्रियतनु मै युन्नदि. मरियु वै खानसुलु श्रीमन्नारायणुनकु प्रीतिपात्रुलै युन्नारु.
  9. शिखा यज्ञोपवीत त्रिदण्डयुतमुगु विशिष्टाद्वैत सन्यासा श्रम स्वीकार पद्धतुलनु श्रीमन्नारायण परत्वमुग विखनसमहर्षि यॊक्करे चॆप्पिरि. इदि अन्यस्तू त्रमुल यन्दॆच्चटनु कानरादु.
  10. समस्त यज्ञमुलनु आचरिञ्चिन पिदप सर्व पाप परिहा रार्धमु, सर्वुलुनु आचरिम्पदगिन ‘मृगारेष्टि’ यज्ञ मुनु विपुलङ्गा चॆप्पिन्दि विखनस महर्षि यॊक्करे. इतर सूत्रासुयायुलु कूड दीनिने यनुष्ठिञ्चुट नेटिकिनि मनमु चूचुचुने युन्नामु. ને XXV (iv)
  11. अधाग्नौ नित्य होमा स्ते विष्णोर्नित्यार्चा सर्वदेवारा भवति” यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवति, द्विजाति रतन्द्रितो नित्यङ्गृहे देवायतनेवा भक्त्या भगवन्तं नारायण मर्चयेत्" अनि विष्ण्वर्चनमुनु, प्रतिष्ठाविधिनि सूत्रप्रायमुग चॆप्पि, सार्ध कोटि प्रमाणग्रन्थमुग शिष्युलकु तॆलुपगवारु नाल्गु लक्षल ग्रन्थ मुग विषयमुनु सूक्ष्मीकरिञ्चि विपुलीकरिञ्चुटचे आसामान्य सूत्र मुललो निदि प्रधानत्वमुनु पॊन्दि ‘सर्वसूत्राणामादि मत्वात्’ अनु हेतुवुनकु सरिपोवुचुन्नदि.
  12. “वैष्णवं सूत्रमे तद्दि सर्वसिद्धिकरं परं’ अनु भग वानुनि वाक्यमुचे यी वैथानस सूत्रानुयायुलकु वैष्णवत्व सिद्धिकि त स्त मुद्रादुलतो पनिलेकुण्ड विष्णुबल्यादि कर्मलचे वैष्णवच्वि सिद्धिनि प्रसादिम्पजेयुटचे उत्कर्ष एर्पडिनदि. भगवानुडु सर्वतन्त्र स्वतन्त्रुडु गनुक गर्भरक्षणार्थमनि सङ्कल्पिञ्चि विष्णुबलि कर्मचेयगा ‘गर्भस्थ शिशुवु चक्राङ्कितुडगुगाक’ यनि श्रीमन्नारायणुडु सङ्क ल्पिञ्चुटये वै खानसुलकु गर्भ वैष्णवत्व सिद्धि हेतुवुगा प्रतिपा ॐपबडुट गॊप्पदैन युपदेशमु. प्रह्लादुडु यिन्दुकु दृष्टान्त मुगा नुन्न विषयमन्दरिकि तॆलिसिनदे. रामायणमुलोनि पुत्र कामेष्ठिलो यज्ञ पायस भक्षणमु निट्टिडे.
  13. विखनस सूत्रमुन केवलं वैखानस धर्ममुलेगाक. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्रुलकु गूडा चेयदगु संस्कार मुलु तॆल्पबडिनवि. उपनयनकाल, दण्डधारण, अजीन, मौञ्जी भेद मुलु, वारि कुपदेशिम्पदगिन मन्त्रमुलु मॊदलगुनवियु, वारि वारिकि उतममैन विवाह भेदमुलु विवरमुग नुद्भोधिम्पबडि युण्डुटवलन नी सूत्रं सर्वुलकु धर्ममार्गादर्शकमुगा नुन्नदि.
  14. विखनस सूत्रमु भगवत्प्रतिष्टा, सन्दर्भमुन बिम्ब शुद्धिकै ‘अष्टकलश स्नपनमुनु’ विशिष्टमुगा बोधिञ्चिनदि. xxvi
  15. ई सूत्रमु वरिष्टमगु अंशमुलनु कॊन्निण्टिनि प्रति पादिञ्चिनदि. ‘वर्षवर्धन महोत्सवमुनु अष्टादश संस्कारान्तर्ग तमु काकुण्ड विशेषमुग चॆप्पिनदि. ई उत्सवमुनु उपनयन पर्यन्तमु जन्म नक्षत्रमु नन्दुनु, तदादि उपनयन नक्षत्रमु नन्दुनु, विवाहानन्तरमा नक्षत्रमुनन्दुनु, यत्याश्रम स्वीकारा नन्तरमु आ नक्षत्रमु नन्दुनु, (वर्ष वर्धनोत्सवमु) चेयुचु सहस्र चन्द्र दर्शन महोत्सवमुनु गूड विशेषमुग तॆल्पि विशिष्ट सूत्रमैनदि. मरियु अग्निष्टोमादि क्रतुवुल नाचरिञ्चु वारु आधान नक्षत्रमन्दुनु ई महोत्सवं चेसुकॊनवच्चुननि तॆल्पिनदि.
  16. अग्नि प्रतिष्टापनमुन (आधारमु) इतरसूत्रमुलन्नियु चतुष्पात्र प्रयोगमुनु चॆप्पुचु विशेष क्रतुवुललो विशेष संस्का रमुललो मात्रमु षट्पात्र प्रयोगमुनु निर्देशिम्प विखनसमहरि सर्वत्र ‘द्वादशपात्र प्रयोगमुने चॆप्पि तम संस्कार विशिष्टतनु चाटुकॊनिनारु. अट्ले मरेसूत्रमु चॆप्पनट्टि ‘श्रमणाकाग्नि’ विधान मुनु तॆल्पिरि. इदि यॊक कुण्डभेदमु. दीनियन्दु आश्रम स्वीका रमु चेसिन वानप्रस्थुलु मात्रमे नित्याग्नि वेल्चुदुरु. s
  17. ई सूत्रकारुलु श्रित स्मार्त भागमुललो चॆप्पिन होमकुण्ड, पात्रसृवादुल निर्णयमुलु प्रशंसनीयमैनवि. मरि ए इतर सूत्रमुलन्दुनु यिट्टि विशिष्टत कानरादु.
  18. यज्ञमु चेयुनपुडु पदुनॆनिमिदि सूत्रमुलवारिकि पचु नेनिमिदि स्थानमुलु गलवु. कॊन्नि स्थानमुलनु कॊन्नि गोत्रमुल (सूत्रमुलवारे) वारे स्वीकरिम्पवलयुननु निर्णयमुचे “प्रस्तो तारं वैखानसं” अनु दानिनि बट्टि वैधानस सूत्रानुयायुलु प्रस्तोत्र ‘प्रस्तोतार’ स्थानमुनु निर्वहिञ्चुदुरनि तॆलियुचुन्नदि.
  19. इतर सूत्रक र्तलु स्नातकुनकु स्नातकमैन वॆण्टने विवाहमु तप्पक चेयवलयुननि निर्णयिञ्चिरि. अट्लु कुदरनि यॆडल xxvii स्नातकुडु प्रत्येकङ्गा चेयवलसिन नित्यहोम विधानमुनु चॆप्प लेदु. अट्टि स्नातकुनकु विखनस ऋषि स्नातक प्रभृति पाणिग्रहण मुलो औपासनमुनु उत्पत्तियगुवरकु व्याहृति मन्त्रमुलतो अज्यहोमं चेयवलसिन विधानमु चॆप्पियुन्नारु. इट्लु विविधांशमुललो नुत्कृष्टतनु प्रदर्शिञ्चिनदगुटचे वैखानससूत्र मुत्तमोत्तममै सर्वसमग्रमै स्वयं सम्पूर्ण मुगा वॆलुगॊन्दुचुन्नदि. वै भानस सूत्रमुनु प्रचुरिञ्चिन वारि विवरमुलु : 1. की. श. 1914लो ग्रन्थाक्षर लिपिलो एकादश प्रश्नात्मक मुगा कुम्भकोणमुनन्दु मुद्रिञ्चिरि.
  20. क्री. श. 1927लो डाक्टर् विलियं कॆलाण्डु अनु आङ्ग्ल पण्डितुडु परिशोधिञ्चिन प्रतिनि बॆङ्गाल् राष्ट्रंलोनि रायट् एषि याटिक् सॊसैटीवारु ‘नागरलिपि’लो प्रचुरिञ्चिरि. पदि प्रश्नल स्मार्त बागं मात्रमे यिदि. दीनिने मरल 1929लो आङ्ग्लानुवादमु गानु वारे प्रचुरिञ्चिरि. 1941लो वारे 12व प्रश्ननुण्डि 32व प्रश्नान्तमु गल्ल श्रात भागमुनु ‘नागरलिपि’लो प्रकटिञ्चिरि.
  21. क्री. श. 1848लो गुण्टूरु जिल्ला वाक्य भेदमुलतो तॆलुगु लिपि यन्दु 11 प्रश्नलु प्रकटिम्पबडिनवि. यड्ल पल्लि वारिचे कॊद्दि प्रवर सूत्र सहितमुगा
  22. क्री. श. 1960लो गुण्टूरु जिल्ला पॊन्नूरुलोनि विखनस ग्रन्थमण्डलिवारु सप्तम प्रश्नान्तमु अष्टादश कल्प सूत्र समीक्ष परम्परलो समीक्षा व्यास रूपकमुगा आन्ध्रमुन प्रकटिञ्चिरि.
  23. क्री. श. 1967लो श्री तिरुमल तिरुपति देवस्थानमु वारु श्री श्रीनिवास मखि वेदान्त देशिक विरचित “श्री सूत्र तात्पर्य चिन्ता मणी” अनु व्याख्यतो कलिपि नागर लिपिलो 10 प्रश्नलु प्रकटिञ्चिरि.श्री xxviii
  24. क्री.श 1873लो कृष्णाजिल्ला उय्यूरु श्री कृष्णवेणी ग्रन्थ माल वारु श्रोत सूत्रमुनु सप्तम प्रश्नान्तमु (वैखानस कल्प सूत्रमन्दु 12 नुण्डि 18 प्रश्नान्तं) तॆलुगु लिपिलो प्रकटिञ्चिरि.
  25. 1984लो श्री वॆ खानस महामण्डलि विजयवाड प्रान्तीय शाख वारि आध्वर्यमुन श्री नृसिंह वाजिपेययाजी कृत भाष्य सहित सूत्रमु तॆलुगु लिपिलो 1 नुण्डि 5 प्रश्नलवरकु प्रचुरिम्प बडिनदि.
  26. प्रस्तुतमु विजयवाड श्री वै खानस महामण्डलि वारु 6व प्रश्ननुण्डि 11व प्रशान्त्तमु (श्रीनृसिंहवाजपेययाजिकृत भाष्य सहित सूत्रमुनु) तॆलुगुलिपिलो प्रचुरिञ्चिरि. अदिये यी महोन्नत ग्रन्थमु. श्रोतसूत्रमुलोनि 14व प्रश्नयु 15व प्रश्नयन्दु कॊन्त भागमुनकु श्रीनिवास दीक्षितुलवारि व्याख्यतो नुन्न प्रति यॊकटि मद्रासु ओरियण्टल् लैब्ररी यन्दुन्नट्लुगा श्री पण्डित विलियं कॆलाण्ड् वारु पीठिकलो व्रासिरि. दानिनि कूड सम्पादिञ्चि प्रकटिम्प वलसिन बाध्यत स्वशाखीयुलन्दरिपै नुन्नदि. भगवानुनि कृपवलन आदियु अनतिकालमुलोने वॆलुगु चूडगलदनि आशिञ्चुचुन्नानु. (सं) आत्रेय श्रीनिवासः -)0(- अत्तिलि गोपालकृष्णमाचार्युलु ऎं. ए. (संस्कृतं) ऎं. ए., (तॆलुगु) बि. यिडि., भाषाप्रवीण, साहित्य विद्याप्रवीण, लॆक्चरर् & हॆड् आफ् दि डिपार्टुमॆण्ट् आफ् संस्कृत श्री Y. S. कालेजी, नरसापुरं वाचा वीचिक सरसापुरं @ 27.8.87 श्री वैखानस वाङ्मयमु मिक्किलि प्राचीनमैनदि. अष्टादश कल्पसूत्रमुललो ऒकटियु यजुश्शाखीयमुनैन यौखेयमु सुप्रसिद्धमु. सुप्रसिद्दमे कादु, सुप्रशस्तमु, सर्वसमग्रमु, अन्यान पेक्षमुपै सर्वतन्त्रमैन सूत्रराजमुगा दीनिनि पेर्लोनु टको नॆट्टि प्रतिपक्तियु नुण्डबोदु. कॊन्दरु पाश्चात्य देशीयुलैन आङ्ग्ल पण्डितुलु Dr. Ram Gopal, A. A. Macdonell. T. Gowdrian, W. Caland प्रभृतुलु. भारतदेशमुनकु वच्चि भारतीय संस्कृतिकि मूलमुलैन अष्टादश कल्पसूत्रमुलनु परिशीलिञ्चि परिशोधन चेसि श्रित स्मार्त भागमुल सन्निटिनि मुद्रिम्पचेसि प्रकटिञ्चु समयमुन श्री वै खानस सूत्रमु नन्दलि उत्कृष्टतनु ग्रहिञ्चि वैखानस स्मार्तसूत्रमुनु आङ्ग्लानु वादमु चेसि विश्वविद्यालयमुलन्दु उपवाचकमुगा निर्णल पठिम्पचेसिरि. इतर देशीयुलै युण्डियु ई सूत्रमुनकु सर्व सम ग्रतलो प्राधान्यमु कलदनि वारन्दरु एक कण्ठमुगा वक्काणिञ्चिरि. इन्तटि महोत्कृष्टमैन कृषिसल्पि मन वैदिक धर्ममुलकु दोहद मॊनर्चुनट्टिवारिकि मनमॆन्तयो ऋणपडियुन्नामु. ( निर यिञ्चि “कल्पमु” वेदाङ्गमु लारिण्टिलो नॊक्कटि कल्पवाङ्मयमु सूत्रात्मकमगुटचे “कल्पसूत्रमुल”नुट परिपाटि. वेदशरीरमुनकु कल्प मु करयुग सदृशमु कावुन कार्यनिर्वाहोपयोगि ‘कल्पः करौ’ अनु भास्कराचार्युलु सिद्धान्त शिरोमणि सूक्ति भावमुने स्पष्टीकरिञ्चुचुन्नदि. कल्पसूत्रमुललो 1 गृह्य (स्मार्त) 2 धर्म 3 श्रोत 4 क्पुल सञ्ज्ञलु कल्गिन नाल्गु विभागमुलुण्डुनु. ई नाल्गु भागमुलु कल्गिन कल्प सूत्रमुलुमात्रमे परिपूर्ण कल्प सूत्रमुलु. 1 गृह्य मनगा आध्यात्मिक विधान गर्भितमैन अष्टादश संस्कारमुलु सप्त पाकयज्ञ मुलनु विवरिञ्चुनदि. 2. धर्ममनगा चातुर्वर्ण्यमुल वारि यॊक्कयु चातुराश्रममुलुनु, वाटि स्वीकरण नियममुलु वगै रालु कूलङ्कषमुगा विशदीकरिञ्चुनदि. लिश्रातमनगा सर्व यज्ञमु लनु सप्रायश्चि तमुग निर्णयिञ्चुनदि. 4 कुल्चमनगा यज्ञपरिकर मुलु, यज्ञ कुण्डमुलु दूगशाल मॊदलैनवाटि परिमाणमुलु, तूकमुलु, कॊलतलु निर्ण यिञ्चुनदि. श्री वै खानस कल्पसूत्रमुन कुलमु वेरुगा लेक एए क्रियलकु अवसरमगु वाट्लनु आया क्रियलयन्दे निर्दिष्टमुगा विशदीकरिम्पबडिनदि. भगवदंश सम्भूतु डैन विखनसमुनि कल्पवाङ्मयमुगा सूत्रग्रधितमु काविञ्चिन 3 वै खानस कल्प सूत्रमु नाल्गु सूत्रमुलु (1 गृह्य, 2 धर्म, श्री श्रात, 4 शुल्ब सूत्रमुलु) कल्गियुण्डुटचे सरिपूर्ण सिद्धि कल्गि युन्नदि.सूत्रमनगा “अल्पाक्षर मसन्दिग्धं सारवद्विश्वतोमुखं; अस्तोभमन वद्यं च सूत्रं सूत्र विदो विदुः” अनुचु निबन्धिम्प बडिन दानि निन्दु सूत्रकारश्रेष्ठुडैन विखनसमुनि यन्वर्धमु गाविं चॆनु. भाष्यमनगा “भाषणाद्भाष्य” मनि काव्य मीमांसलो राजशेख रुडु सङ्क्षेपमुगा लक्षणमुनु चॆप्पॆनु. प्राचीनाचार्युलु दीनिने “सूत्रस्थं पदमादाय वाळ्यै स्सूत्रानुसारिखिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्य विदो विदुः॥" ई निर्वचनमुल प्रकारमे सूत्र ग्रन्थमुलकु भाष्यमुलु व्रायबडुचु नच्चिनवि. शास्त्राध्या समुनकु ई सूत्रभाष्य प्रक्रिय मिक्किलि युवयुक्तमैनदि. वाजपेयमनगा सोमयागमुलेडिण्टिलो इदॊकटि “वाजमन्नं पेयं सुराद्रव्य मस्मिन्निति वाजपेयः” अनु प्युत्पत्तिचे अन्नं 5 6 xxxi सुराद्रव्यमु प्रधानमुलुगा चेयबडु सोमयज्ञ विशेषमु वाज पेयमु. वाजपेय विधानमु श्री वै धानस श्रोतसूत्रमुलो (240- 48 पुटल्लो) विपुलङ्गा प्रतिपादिम्पबडिनदि. “वाजपेयेन ब्राह्मणो राजन्योवा बुद्धि कामो यजेत" आनुटचेत वाजपेय फलमु सर्व समृद्धियनि स्पष्टमौचुन्नदि. ई भाष्यकर वाजपेय यज्ञमु चेयगा वीरिकि वाजपेययाजि नामधेयमु कल्गिनदि. वीरिचे रचिम्प बडिन ग्रन्थमुललो 1 श्री वै खानस सूत्र दर्पणमु, 2 श्री सूत्र भाष्यमु, तिप्रतिष्टा विधि दर्पणमु, 4. भगवदर्चा प्रकरणमु, ह्मोत्सवानु क्रमणिक ग्रन्थमुलु मात्रं मुद्रिम्पबडिनवि. ई महामहुडु इङ्कनु एमि ग्रन्थमुलु व्रासॆनो ई पण्डित प्रकाण्डुनि देशकालादुल निर्देशमेमियो तॆलियवलसि युन्नदि. ई याचार्यवर्युडे तन गुरुवु (आराध्युडु) मरीचियनि प्रतिष्टा वीधि दर्पणंलो पेर्कॊनॆनु. तानु माधवाचार्युल पुत्रुडननियु- नृसिंह शब्द पूर्वुडनैन अग्निचित्तु (अग्निचयनमु चेसिनवाडु) अनियु तन रचनललो नन्निण्टनु कण्ठोक्तिगाने पेर्कॊनॆनु. महाविद्वांसु डिन्नि ग्रन्थमुलु व्रासि श्री वै खानस शास्त्रमुयॊक्क अस्थित्वमुनु स्थापिञ्चुटयेगाक दीनियॊक्क प्रचुरप्रचारमुन कॆन्त गानो दोहदं काविञ्चॆनु. { ई तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुवारु पै याकरण पञ्चानन पार्ध सारधि भट्टाचार्युल वारि प्रोत्साहञ्चे मुद्रिञ्चिन “श्रीनिवास दीक्षि तीय” नामधेय प्रसिद्धमै श्री वैखानस स्मार्त (गृह्य सूत्र भाष्यमैन “तात्पर्य चिन्तामणि" सम्पूर्णङ्गा लभ्यं काकपोटवुचे सप्तम प्रश्ननुण्डि चिवरिवरकुनु नृसिंहवाजपेय याजीय भाष्य मुने सीकरिञ्चिरि. अन्तेकादु, प्रतिप्रश्नान्तमुन नृसिंहवाजिपेय भाष्य विशेषमुलनु प्रत्येकङ्गा मुद्रिम्पिञ्चिरि. श्रीनिवास दीक्षितीयं (तात्पर्य चिन्तामणि) बृहद्ग्रन्थमेमैननु दानिलोनि असमग्रत्व xxii मुनु, प्रत्यंशव्या ख्यानावरोध रूप श्लोक बाहुळ्यमु गान आ क्लेशमुनु श्री नृसिंहवाजपेयनाष्यमु तीर्चिनदि. इट्लनि तात्पर्य चिन्तामणि स्वीकार्यमु कादनि ई यल्पज्ञुनि तार्पर्यमु कादु.– श्री सूत्र सूक्ष्मांशमुलनु जिज्ञासुवुलैन औखेय शाखीयुलकु ई भाष्य द्वयं नित्यं नध्येतव्यमेकानि वेरॊण्डुगादु. तात्पर्य चिन्तामणिलो सूत्रोपरिभागमुनन्दा या सूत्रस्थ मैन यंशमु पशीर्षिकगा (Sub-headding) चूपबडलेदु. मरियु ग्रन्थमु रॆण्डु भागमुलुगा नुण्डि विषयानुक्रममन्तयु प्रथम सम्पुटमुलोने चेर्चबडिनदि. ई रॆण्डु विषयमुलुनु पठितल किञ्चु कन्त असौकर्यमुनु कल्पिञ्चुचुन्नवि. इट्टि लोपमु नृ. वा. भाष्य मुल रॆण्डिण्टिलोनु तीर्चबडिनदि. उपशीर्षिकलु सूत्रोपरि भागमुन चेर्चुट ए भागंलोनि विषयमुला भागमुनन्दे वेरुचेसि मुद्रिञ्चुट चक्कनि मार्पुमात्रमेकाक इदि कूर्पकुलु योर्पु नेर्पुलकु मञ्चि तार्काणं. अन्तेकादु. इदि परिष्कर्तल अनुभवदृष्टिकि दृष्टान्तं. बहुधा अभिनन्दनीयमु. मुख्यङ्गा महोपकारकमु. श्री वैभा नस मण्डलिवारु चेसिन, चेयुचुन्न कृषि अद्भुतमु. गॊल्लप्रोलु वास्तव्युलैन की. शे. वाडपल्लि रङ्गनाधाचार्युलु वारिचे सङ्कलनमु चेयबडियुन्न श्री वै भानस मन्त्र प्रश्न भाष्यमुनु कूड अति त्वरलो मुद्रिञ्चि स्वशाखीयुलकु मेलु चेयगलरनि आकाङ्क्षिम्पु चुन्नानु. अलभ्यमुलुनु, अमुद्रितमुलुनैन स्वशाखीय ग्रन्थ मुलनु क्रमङ्गा प्रकाशिम्पचेयवलसिन बाध्यत मण्डलि वहिञ्चि वै खानस दीप्ति दिग्गिगन्त व्याप्ति गाविञ्चि प्राचीनौन्नत्यमुनु, सम्प्रदाय वै भवमुनु मरियॊकमारु विजृम्भिम्प चेयवलयुननि भावुक भाव वाचा वीचिकल देलुटये प्रस्तुत कर्तव्यमनि यिन्तटितो विरमिञ्चुचुन्नानु. (सं॥) अत्तिलि गोपालकृष्ण माचार्युलु xxxiii (v) “आन्ध्रपत्रिक” प्रजोत्पत्ति संवत्सरादि सञ्चिकलो (1931 सं॥र) कल्प सूत्रमुलु अनु व्यासमुन दै. कोटीश्वर दीक्षितुलुगारु वै खानस कल्प सूत्रमु वैशिष्ट्यमुनु गूर्चि व्रासिन विषमुलु पै खानस कल्पसूत्रमु कूड तैत्तिरीय शाखकु सम्बन्धिञ्चिन कल्प सूत्रमुललो नॊकटिये. गृह्य धर्म श्रोत विभागमुलु मूडुन्नू लभिञ्चुचुन्नवि. गृह्य धर्म विभागमुलु मात्रमु मुद्रितमुलु, श्रोत सूत्रमु आमुद्रितमु. ई सूत्रमु ननुसरिञ्चु ब्राह्मणुलनु “वैखानस वैष्णवुलनि” अन्दुरु. आन्ध्र द्राविड कर्णाटक देशमुलन्दे यी सूत्रमु नमसरिञ्चुवारु गलरु. महाराष्ट्रुलन्दुगानि, इतर देशमुलन्दुगानि यी सूत्रमु ननुसरिञ्चु ब्राह्मणुलु लेरु. स्मार्त ब्राह्मणुललोगानि, मध्व ब्राह्मणुलतोगानि यी सूत्रमु सनुसरिञ्चुवारु आन्ध्र द्राविड कर्णाटक ब्राह्मणुललो कूड लेरु. ई कल्पसूत्रमुनकु सृसिंहकृत प्रयोगदर्पण ग्रन्थमुगलदु. श्रीनिवास दीक्षितीय व्याख्यानमु कूड लभिञ्चुचुन्नदि. ई पैखानस गृह्य सूत्रमुनन्दु इतर सूत्रमुलकुवलॆ सूत्रान्तर सहायमक्करलेदनियु सकल विषयमुलनु तम सूत्रकारुडे चॆप्पियुन्नाडनियु इतरसूत्रमुल कण्टॆ इदिये ई सूत्रमुनन्दुगल विशेषमु अनियु तत्सूत्रानुसारुलु सगौरवमुग चॆप्पुकॊन्दुरु. ई गृह्य सूत्रमुलकु सम्बन्धिञ्चिन मन्त्रमुलन्नियु “पै खानस मन्त्र प्रश्नाष्टकमु” अनु पेरुतो आन्ध्राक्ष रमुललो मुद्रितमैयुन्नदि. ई गृह्यसूत्रमुनन्दु ब्राह्म, दैव, आर्ष, प्राणापत्य, गान्धर्व, राक्षस, आसुर, पैशाचमुलनु अष्टविध विवाह लक्षणमुलु चॆप्पबडिनवि. xxxiv वीनिलो ब्राह्मणुनकु दानपूर्वकमुलगु ब्राह्म, चैव, आर्ष, प्राजापत्य विवाहमुले शस्तमुलनियु, गान्धर्व, राक्षस, पैशाच, आसुरमुलनु नालु विवाहमुलु निन्द्यमुलु कावुन तगवनियु चॆप्पबडियुन्नदि. ब्रह्म, क्षत्रिय वैश्य जातुलवारु नग्निकयगु कन्यनुगानि, गौरियगु कन्यमुगानि पॆण्ड्लाडवलयुननियु, सग्निक यनगा 8, 9, 10 सं॥ वयस्सुगल पिल्ल यनियु, गौरि यन 10 मॊदलुकॊनि 12 सं॥रल लोपल वयस्सु कलिगि ऋतुमति कानि पिल्लयनियु निर्णयिम्पबडिनदि. प्रथम ऋतुस्नानमु चेसिन वॆण्टने मॊट्टमॊदट भर्तनु सन्दर्शिम्पवलॆननि, ई गृह्यसूत्रमुनन्दु प्रतिपादिम्पबडियुन्नदि. ई कल्पसूत्रमुनकु श्रीनिवासदी क्षितीय व्याख्ययु नृसिंहवाज वेय कृतमगु दर्पणमनु व्याख्ययु गलवु. -)o(- 1965 आन्ध्रपत्रिक स्वर्णोत्सव सञ्चिकलो पुनर्मुद्रितमैन व्यासमु नुण्डि यधातधमुग ग्रहिम्पबडिनदि . XXXV अभ्यर्धन स्व सङ्घीयुलन्दरकु ना हृदयपूर्वक कृतज्ञताभिवन्दनालु : T मन वै खानस शाखीयुल अण्डदण्डलतो मन वॆ खानस महा मण्डलि पदुनैदु वसन्तालनु चवि चूचि पदुनाऱव वसन्तंलोकि अडुगिडुतोन्दि. इप्पटिवरकु मन मण्डलि अध्युदयानिकि प्रत्यक्षं गानु, परोक्षङ्गानु पाटुपडुतुन्न प्रति ऒक्क सभ्युनिकि ना धन्यवादालु. उ तेजपरुसू मण्डलि आशयाचरणलो सद्गुरुवुलै, रधसारधुलै, सदा ना वण्टि युवकुलकु नूतनोत्साहान्नि कल्गिस्तू मण्डलि कार्यवर्गमुनु सन्मार्गमुलो पयनिम्पजेस्तुन्न मा मण्डलि आध्यक्षुलु डा॥ दीवि लक्ष्मणाचार्युलु (वणुकूरु) वारिकि ना नमोवाकमुलु. मण्डलि कार्यकलापमुलन्दु सदा नाकु सहकरिञ्चि श्रमि सुन्न सह कार्यदर्शि, ना सोदरुडु चि। अग्निहोत्रं योगानन्द नृसिंहाचार्युलुकु कृतज्ञतापूर्वक अभिनन्दनलु, आशीस्सुलु– अनुङ्गुसोदरुडैना, आतनि कार्यदीक्षादक्षतकु विशेषिञ्चि ई वैखानसु सूत्र भाष्य ग्रन्थ मुद्रणकु श्रमिञ्चिन निरन्तर कृषिकि अञ्जलिघटि स्तुन्नानु. माननीयुलु, महोदारुलैन दातल सहाय सहकारालतो 25 वेल रूपायल व्ययन्तो श्रीवैखानस कल्प सूत्र भाष्य ग्रन्थान्नि रॆण्डु भागालुगा मुद्रिञ्चटं पूर्तयिन्दि. भाष्य ग्रन्थ प्रचुरण महत्कार्यंलो मातोपाटु पालुपञ्चुकुन्न वारन्दरिकि कृतज्ञतलु. वैखानस कल्प सूत्र भाष्य ग्रन्थं मन शाखीयुलकु परम पवित्रमैनदि. परम प्रामाणिक मैनदि. ग्रन्थारम्भमुललो XXXVI सूत्र विशिष्टतनु गूर्चि विश्लेषणात्मकमुग विषयमुलनु विशद परचुचु पण्डितुलु व्रासिन व्यासमुलनु सङ्घीयुलु तप्पक चदुव गलरनियु, चदुववलयुननियु प्रार्धिञ्चुचुन्नानु. The सङ्घीयुलॆल्ल गु यी रॆण्डु भागमुलनु स्वीकरिञ्चि ई ग्रन्थ वैशिष्ट्यान्नि तॆलुसुकॊनि आचरिञ्चि आनन्दिम्पगलरनि आशिस्तुन्नानु. मनकु सम्बन्धिञ्चिन यिङ्कॆन्नियो महो त्तमग्रन्थमुलु सङ्घयु लकु अन्दिञ्चालने मण्डलि आशयान्नि अन्दरू सहृदयततो स्वीक रिञ्चगलरनि आशिस्तुन्नानु. “श्री वैखानस सन्ध्यावन्दनमु”, “श्री वै खानस नित्यार्चना विधानमु” मॊ॥ मुख्यविषयालनु वीडियो, आडियो कानॆट्ल द्वारा सङ्घीयुलकु अन्दिञ्चालनि सङ्कल्पिञ्चामु. यान्त्रिकयुगंलो जीविस्तुन्न मन शाखीयुलकु इवि चाल उपयोग कारकमुलु कागलवनि आशिस्तुन्नानु. प्रस्तुत तरुणंलो पालकुलु अनुसरिस्तुन्न विधानाल द्वारा आर्बक उनिकिकि, देवालय व्यवस्थकु मिक्किलि भङ्गं वाटिल्ले परिस्थितुलु असन्नमौतुन्नायन्नदि निर्विवा दांशङ्गतोस्तोन्दि. काबट्टि “सङ्घेश क्तिः कलौ युगे” अने आर्योक्तिनि मनं कललो कूड विस्मरिञ्चरादनि सङ्घीयुलकु सविनयङ्गा मनवि चेसुकुण्टू इकमुन्दु यिप्पटिकन्न मिन्नग कलिसि मॆलिसि मॆलगगलमनि विश्वसिस्तू मी मुन्दु सॆलवु तीसुकुण्टुन्नानु. वै द्य सेवा सदन् विजयवाड 3 9-8-87 सदा सङ्घ सेवलो गडिपे मी वाडु, यं. सि. ए. मोहन् कार्यदर्शि वै खानस महा मण्डलि रिजिस्टर् नॆं. 234/84 विजयवाड Xxxvii श्री लक्ष्मी नृसिंहाय नमः श्री सूत्रं अदॊक महोत्कृष्ट समयं. सर्व प्रपञ्चं महाप्रशयंलो लयमैन्दि. कानि वेदं, धर्मं अनेवि रॆण्डू स्थिरङ्गा शाश्वतङ्गा, निश्चलङ्गा निलबड्डकालमदि. भगवन्तुडु तन सङ्कल्मानुसारं पुनः सृष्टि चेयटानिकि तिरिगि उपक्रमि सुन्न तरुणं अदि, ई कालान्ने मन महर्षुलु वेद कालङ्गा अभिवर्णिञ्चारु. ई वेदकालंलो उन्न अपारमैन अखण्ड वेदराशि समस्तं यजुर्वेदं अने ‘पेरुतोने गौरविम्पबडिन्दि. दीनिके व्यासमहर्षि “एकायन शाख” यनि नामकरणं चेशारु. ऎ आ अखण्ड वेदराशिने ऋग्यजु स्सामाधर्व वेदमुलुग विधा गिञ्चिये व्यास भगवानुडु वेदव्यास बिरुदान्नि पॊन्दाडु. वेदालु अपार विज्ञान समुद्रालु. आनन्त वेद विज्ञान खनिनि ए ऒक्क पुरु षुडु सर्व समग्रङ्गा अवगाहन चेसुकोलेडनि महर्षुलु ग्रहिं चारु. समस्त पेद वाङ्मयान्नि लोकंलो व्याप्ति पॊन्दिञ्चटानिकि पठन पाठनादुले साधनालनि महर्षुलु गुर्तिञ्चारु. वॆण्टने यी सुविशाल भरतखण्डंलोनि वारिलो कॊन्दरिनि ऋग्वेद्यातलुगानु, मरिकॊन्दरिनि यजुर्वेदाध्येतलुगानु, इङ्कॊन्दरिनि सामवेदा ध्येतलु गानु, इङ्का कॊन्दरिनि आधर्ववेदाध्येतलुगानु विभजिञ्चारु. इला वेदाध्येतल्नि विभागिञ्चिन तरुवात ए वेदशाखकि चॆन्दिनवारु मुन्दुग आ वेदान्ने चदवालनि कठोर शासनं चेशारु. अभिरुचि, उत्सुकत कलवारु तम वेदाध्ययनं तरुवातने यितर वेदालनु चदवटं मञ्चिदनि निर्णयिञ्चारु. पै नियमान्नि उल्लङ्घिञ्चि पठन पाठना दुलु चेसिनवारिनि शाभारण्डुलुगानु, स्वधर्म कर्म विदूरुलुगानुXxxviii परिगणिम्पबडतारनि पॆद्दलु शासिञ्चारु. इट्टि कठिन नियम निबन्धनल नेर्परचटंवल्लने भरतखण्डंलो अन्तटा देश भाषा भेदालकि अती तङ्गा नाटिनुण्डि नेटिवरकु वेदाध्ययनं अविच्चिन्नङ्गा, अजस्रङ्गा कॊनसागुतोन्दि. वेदाध्ययनमे भारतदेशानिकि वे वॆलुगुलनु प्रसादिस्तोन्दि. पतञ्जलि महर्षि तन व्याकरण महाभाष्यंलो ऋग्वेदानिकि 21 शाखलु, यजुर्वेदानिकि 101 शाखलु सामवेदानिकि 1000 शाखलु आधर्ववेदानिकि 9 शाखलुन्नट्लु विवरिञ्चारु. आलनाटि वेदशाखलु यिप्पुडु चालवरकु कालगर्भंलो कलिसिपोयायने चॆप्पवच्चु. विशिष्ट वेदविज्ञान खनिनि महर्षुलु तरचितरचि वानिलोनि दैविक शारीरक कर्मल स्वरूप स्वभावालनि, प्रयोग पद्धतुल्नि सुलभ ग्राह्य विधानंलो विवरिस्तू ग्रन्थालनु निबन्धिञ्चारु. आ ग्रन्थालके “कल्पसूत्रालु” अनि पेरु. वेद मन्त्रालतो यी यी कर्मलु चेयदगुननि सूचिस्तू मन्त्रारम्भ वाक्यालतो कर्मकलापालनु उप देशिञ्चिन महत्तर ग्रन्थालने महर्षुलु “कल्प सूत्रालु” अनि पिलि चारु. समन्त्रक संस्कार विवरण समुच्चयमे कल्पसूत्रं अनि तेलिन्दि. इलाण्टि कल्पसूत्रालु 18 उन्नायि.
  1. बोधायनं 2) आपस्तम्बं 3) सत्याषाढं 4) द्राह्वा यणं 5) आगस्त्यं 6) शाण्डिल्यं 7) आश्वलायनं 8) शाम्भ वीयं 3कात्यायन मिति नवानि पूर्व सूत्राणि.
  2. वैखानसीयं 2) शौनकीयं 3) भारद्वाजं 4) अग्नि वैश्यं 5) जै मिनीयं 6) वाधूलं 7) माध्यन्दिनं 8) कौण्डिन्यं 8) कौषीतक मिति नवान्यपर सूत्राणि. अनि पै द्यनाधीय वर्णाश्रमाचारकाण्ड यन्दुनु, स्मृतिरत्ना करंलोनु “कल्पसूत्राल" पेर्लु पूर्व सूत्र परसूत्र विभागंलो 18 उन्नट्लु तॆलुस्तोन्दि. XXXİX पै सूत्रालन्नी ऋग्यजुस्सामाधर्व वेदशाखललो देनिको ऒकदानिकि चॆन्दिन वानिनिगने तलञ्चवच्चुनु. आश्वलायन, शान्थ्यायन गृह्य सूत्रालु ऋग्वेदानिकि सम्बं धिञ्चिनवि. शाङ्ख्यायन गृह्य सूत्रानिके कौषीतकी गृह्यसूत्र मनॆडि मरॊक पेरु लोकंलो प्रचुरङ्गा वुन्दि. अश्वलायन सूत्रासुयायुलु ऎक्कुवग पञ्चगौडुललोनु, पञ्चद्राविडुललोनु उन्नारु. आन्ध्रदेशंलोनि वॆलनाडुलु, वेगि नाडुलवा री सूत्रमुने अनुसरिञ्चुचुन्नारु. आन्ध्रब्राह्मणुल लोनि नन्दवरीक ब्राह्मणुलु, करणकम्मलु अनुवारु केवलं अश्वलायन सूत्रानुसारुले. शाङ्ख्यायन सूत्रानुयायुलु केरळलोनु, उ तर हिन्दूदेशं लोनु वुन्नारु. आन्ध्र तमिळनाडुललो यी शाखवारु लेरनिये चॆप्पवच्चुनु. दीनिकि कौषीतकी गृह्यसूत्रमनु नामान्तरमु वुन्दि. श्रोत सूत्रानिकि मात्रं शाङ्ख्यायन श्रोत सूत्रमने प्रसिद्धि. यजुर्वेदं कृष्ण यजुर्वेदमनि, कुक्ल यजुर्वेदमनि रॆण्डु विभागालुगा चीलिन्दि. कृष्ण यजुर्वेद शाख मरल तैत्तिरीयशाख, मैत्रायणीयशाख, चरकशाख यनि मूडुग विडिवड्डायि. इदे लोकंलो प्रचुरङ्गा प्रसिद्धिनि, प्रचारान्नि पॊन्दायि. . आव स्तम्ब, सत्याषाढ, जोधायं, भारद्वाज, वैखानस, वाधूल कल्प सूत्रालु आरु कृष्ण यजुर्वेदीय, तै त्तिरीय शाखकु चॆन्दिनवि. आपस्तम्ब सूत्रानुयायुलु भारतदेश मन्दन्तटनु उन्ननु आन्ध्र तमिळनाडु राष्ट्राललो अत्यधिक सङ्ख्याकुलुन्नारु. सत्याषाढ सूत्रानुसारुलु तमिळनाडु, केरळ, महाराष्ट्रललो XXXX उन्नारु. महाराष्ट्र ब्राह्मणुलु यी सूत्रान्नि अत्यन्तादर प्रपत्तुलतो गौरविस्तारु. बोयधान सूत्रंवारु द्राविडुललोनु, कर्णाटकलोनु अधिकङ्गा वुन्नारु. आन्ध्रदेशंलोनि आदिशैवुलु, शिवद्विजुलु ई सूत्रानु यायुलमने चॆप्तारु. भारद्वाज सूत्रंवारु तमिळनाडुलो ऒकटिरॆण्डुचोट्ल उन्नारनि विनिकिडि. ई सूत्रानुयायुलु अल्पसङ्ख्याकुलुग नुन्नारु. वै खानस सूत्रानुयायुलु, आन्ध्र, तमिळनाडु, कर्णाटक राष्ट्राललो अधिक सङ्ख्यलो वुन्नारु. वाधूल सूत्रंवारु केरळलो चाल तक्कुवमन्दि उन्नारट. लि मानव, वाूह कल्प सूत्रालु यजुर्वेदीय मै त्रायणीय शाखकु सम्बन्धिञ्चिनवि. मानव सूत्रानुयायुलु, बॊम्बायि, नासिक् नगराललोनु, गुजरात् राष्ट्रंलोनु वुन्नारु. वाराह सूत्रं वारु आन्ध्र, तमिळ कर्णाटादि राष्ट्राललो लेरु. वीरु गुजरात् राष्ट्रंलो वुण्डवच्चुनट. 4 करक कल्पसूत्रं. यजुर्वेदीय चरक शाखकु चॆन्दिनदि. इदि चरकाध्वर्यु द्वादशशाखल्लो ऒकटैन काठकशाखकु सम्बन्धिञ्चिन्दि. दीनिने लोगाक्षि सूत्रमनि कूड पिलिचॆदरु. काश्मीरु ब्राह्मणुलु ( ई शाखीयुले. यजु 5 कात्यायन कल्पसूत्रं शुक्ल यजुर्वेद सम्बन्धि. दीनिके कातीय सूत्रमनि, पारस्कर सूत्रमनि कूड दीनिकि पेर्लु गलवु. र्वेद शाखलोनि पदिहेनव शाखमैन काण्व माध्यन्दिन शाखलु रॆण्डिण्टिकि कात्यायन कल्पसूत्रमे प्रामाणिकमैन्दि. आन्ध्र, Xxxxi (vi) तमिळनाडुल्लोनि यी शाखवारिनि प्रथमशाखीयुलनि पिलुस्तारु. देशमन्ता वुन्नारु वीरु. 6 सामवेदानिकिप्पुडु राणायनीय, कॊधुम, जॆ मिनि यनु मूडु शाखले प्रचारंलो वुन्नायि. द्राह्यायण कल्पसूत्रं सामवेदीय राणायनीय शाखकु चॆन्दिन्दि. भरतखण्डंलोनि, पञ्चद्राविडुलु, पञ्च गौडुललोनु वीरु कलरु. 7 गोभिल कल्पसूत्रं सामवेदीय काधुनु शाखकु, जैमिनीय कल्पसूत्रं जै मिनीय शाखकु सम्बन्धिञ्चिनदि. गोभिल सूत्री युलु गुजरात्, उ त्तर हिन्दूदेशालल्लोनु, जैमिनीय सूत्रं वारु तमिळनाडु, केरळ, कर्णाटकलो चाल तक्कुवमन्दुन्नारु. 8 अधर्वण वेदानिकि तॊम्मिदि शाखलुन्नट्लु पतञ्जलि महर्षि सूचिं चिना शौनकशाख ऒक्क टे लोक व्यवहारंलो दर्शनमिस्तोन्दि. ए कौशिककल्प सूत्रं अधर्वणवेदानिकि सम्बन्धिञ्चिन्दि. ई सूत्रानु यायुलु गुजरात्, काश्मीर् राष्ट्राललोनु ऎक्कुव उन्नारु. प्राचीन सूत्र व्याख्यातलु पै नुदहरिञ्चिन वानिनेकाक, मरि कॊन्निण्टि पेर्लनु तम तम व्याख्यान ग्रन्थाललो सन्दर्भानुसारं स्मरिञ्चटं जरिगिन्दि. वानिलो 1) शाण्डिल्य गृह्य सूत्रं 2) शाक टायनसूत्रं 3) जाबालि गृह्यसूत्रं 4) पैङ्गीगृह्यसूत्रं 5) बै जावाप गृह्यसूत्रं 6) अधर्वण गृह्यसूत्रं 7) शौनक गृह्य सूत्रं 8) पराशर गृह्यसूत्रं 9) शार्दूल गृह्य सूत्रं 10 श्वेताश्वतर गृह्यसूत्रं 11 निदानसूत्रं उन्नायि. पै सूत्रालिप्पुडु लभिञ्चनि कल्पसूत्राल जाबितालो चेर्चबड्डा, ऒक नाडु अनि विश्वविख्याति नार्जिञ्चिनट्लु व्याख्यातलनुबट्टि तॆलुस्तोन्दि. T श्रोतस्मार्त विधुलकु मन्त्रपूर्वक प्रयोगालनु निर्देशिञ्चिनवारु गृह्य सूत्रकारुलु. आ सूत्रकारुलचे रचिम्पबडिन 18 सूत्रालु XXXXII प्रामाणिक सूत्रालुगा निलिचायि. भारतीय संस्कृतिलो अष्टादश सङ्ख्यकु अद्वितीय चरित्रमुन्दि. आ अष्टादश सङ्ख्यलोने प्रामाणिक कल्पसूत्रालु कूड ऒदिगिवुन्नायि. वानिलो “श्री वै थानस कल्प सूत्रं” पूर्वापर सूत्र क्रमंलो तारहार स्थानंलो वुन्दि. वेदानिकि कल षडङ्गाललोनु कल्पमॊकटि वेद पुरुषुनकु छन्दमु पादमुलु कागा, कल्पमु चेय यनि पॆद्दलु निर्ण यिञ्चारु. श्री वै खानस कल्पसूत्रं समस्तं श्री विखनसमहर्षि प्रोक्त मैन्दि. श्रिय्यपति मनस्सुनुण्डि प्रप्रथमङ्गा ये मूर्ति सृजिम्प बडिलो वारे विखनस महर्षिगा वॆलुगॊन्दिरि. विखनस महर्षि श्रीहरि मानस पुत्रुलु. विखनसुडे ब्रह्मस्वरूपुडनि अन्दरू अनुकुं टारु कानि विखनस महर्षिकि ब्रह्मकु चाल विषयाललो यॆन्नो व्यत्यासालुन्नट्लु पुराण परिशोधकुलु कनुगॊन्नारु. आडु विखनसमहरि सूत्रकर्त पद्मनाभमनस्सञ्जातुडु एकमुखुडु अग्रजुड ब्रह्मदेवुडु सृष्टिकर्त पद्मसम्भपुडु चतुर्मुखुडु अनुजुडु अनि पुराणालु प्रवचिस्तुन्नायि. प्रप्रथमङ्गा श्रियःपति मनस्सञ्जातुडैन विखनस मुनिये आरुजन्मल अनन्तरं चतुर्मुखुडै (ब्रह्मयै सर्वप्रपञ्च स्रष्ट यैनाडनि नृसिंह पुराणं स्पष्टञ्चेस्तोन्दि. कावुन विखनसमहर्षि ये ब्रह्मकन्न पूर्वीकुडनि पौराणिक परिशोधकुलु कण्ठोक्तिगचॆप्पिनारु. . ને 3 विष्णुपूजा विशारदुडु, हिरण्य गर्भुडुनगु विखनस महर्षिकि “अपान्तर तम वेदाचार्य” बिरुदं उन्नट्लु वेदव्यास महर्षि मोक्षधर्म पर्वंलो सूचिञ्चिनट्लुन्नदि. महर्षि विशेष शास्त्रमुलनु सृजिञ्चिनन्दुवल्ल “शातातपुलु" अने पेरॊन्दिनट्लु आगमशास्त्रं प्रस्तुतिस्तोन्दि. विखनसमहर्षिकि भृगुवु, मरीचि, अत्रि, कश्यपुडनु नल्गुरु शिष्युलुन्नारु. Xxxxiii विखनस महर्षि विष्ण्वर्चननु तन शिष्युल कुपदेशिम्पग वारु भगवद्यजनविधिनि विस्तृतपरचि विपुलीकरिञ्चारु. श्री वै थानस कल्पसूत्रं अन्यसूत्रान पेक्षितमै, सर्व समग्र मैन सूत्रङ्गा विज्ञुलचे कीर्तिञ्चबडुतोन्दि. बहुकल्पद्रष्ट, अति पुरातनुडुनै न मार्कण्डेयमहर्षि वैखानस सूत्र महात्म्यान्नि वेविधाल विनुतिञ्चटंवल्ल दानि औन्नत्यं - वैशिष्ट्यं विशिष्टमैनवनि स्पष्टपडुतोन्दि. श्रोतस्मार्त क्रियलनु मन्त्रवत्प्रयोगपूर्वकङ्गा उपदे शिञ्चबडिन धर्मान्नि अत्युन्नतमु, अत्युत्तमुनैन धर्मङ्गा महा भारतं पेर्कॊन्दि. इट्टि समन्त्रक प्रयोगालनुपदेशिञ्चिन वारिलो विखनसुडु, बोधायनुडु अग्रेसरुलु. बोधायन महर्षिकि कल्पसूत्रकारुललो अ समुचित स्थानं लभिञ्चिन्दि. कल्पसूत्रकारुललो बोधायनुडु प्राची नुडु - प्रामाणिकुडु. बोधायन कल्प सूत्रंलो वैखानस सूत्र प्रस्तावन - प्रस्तुति पलुतावुल कन्पिस्तोन्दि. कनुक वैखानस सूत्रं दोधायनीयङ्कन्न प्राचीनमैन्दिगनु, प्रथममैन्दिगनु, उत्तमो त्तममैन्दिगनु भाविञ्चवच्चु. वै खानस कल्पसूत्रंलो ये सूत्रकारुनि प्रस्तावन लेदु. मिगिलिन धर्मसूत्र-कल्प सूत्रालन्नी वैखानस सूत्रान्तर विषया लनि, धर्मालनि, सप्रमाणङ्गा स्वीकरिञ्चायि. मन्वादि धर्मसूत्र शास्त्र रचयितलकु, तद्व्याख्यातलकु कूड यी पै भानस सूत्रम्पै परमप्रत्ययमुन्दि. मनुवुनकु महर्षि चे प्रतिपादिम्पबडिन पै भा नसाश्रमम्पैन, निषेक संस्कारम्पैन अचञ्चल गौरव विश्वासा लुन्नायि. शैव शाक्तेयादुलु, इतर तन्त्रालु कूड पलुतावुललो 1 पॆ खासस कथामधनं पण्डित पराशरं वेङ्क ट्रामाचार्युलुगारु G ને दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सभ रजतोत्सव सञ्चिक 1984 पुट 131 Xxxxiv वै खानसान्ने प्रमाणङ्गा स्वीकरिञ्चायि. इटु कल्प सूत्राललोनु, आटु आगमसूत्राललोनु कूड वैखानस सूत्रानिकि विशिष्टमैन स्थानं वुन्दि. पै धानस कल्पसूत्रं ऎन्नेन्नो संस्कारालनु प्रतिपादिं चिन्दि. ऎन्नॆन्नो प्रायश्चित्तालनु सूचिञ्चिन्दि. विखनस महर्षि आखण्ड वेदराशिनुण्डि यॆन्नॆन्नो मन्त्रालनु उद्दरिञ्चि, सन्ध्यानन्द नं नुण्डि भगवद्यजन विधि वरकुनु, निषेकादि संस्कारन्नुण्डि आपो र्याम यज्ञंवरकु गल 40 शारीरक संस्कारालनु वेदमन्त्र पुनीतं गाविञ्चाडु. अमन्त्रक क्रिय यॆच्चटनु कानरादु. महर्षि प्रतिपा दिञ्चिन प्रति संस्कारं ऒक अनर्हरत्नं. श्रीमन्नारायण भक्तिविहीनमैन वर्णाश्रमाचारालु, दान धर्मालु, यज्ञ दूगादि क्रतुवुलु, तपः पाण्डित्यालु निष्पलालु.. निष्प्रयोजकालु अनि महर्षि प्रगाढङ्गा विश्वसिञ्चारु. कावुनने श्रीमन्नारायणुनि नित्यं आर्चिञ्चालनि कठोरङ्गा शासिञ्चारीमहर्षि. मरियु श्रियःपति प्रतिष्ठार्चना पद्धतुलनन्निण्टिनि वेदमन्त्रपूतं गानु वैदिक क्रिया प्रपूर्णङ्गानु उपदेशिञ्चारु. वैखानस सूत्रं समस्तान्नि श्रीहरिपरङ्गाने उपदेशिञ्चटान्नि बट्टि यी यी सूत्रान्नि नारायणपरायण सूत्रङ्गानु, वेदप्रधानपरमवै ष्णवसूत्रङ्गानु कूड महर्षुलु गौरविञ्चारु. समस्त संस्कारालुकूड श्रीमन्ना रायण परङ्गाने उपदेशिम्पबड्डायि. विखनस महर्षि उपदेशिञ्चिन विष्ण्वर्चन सौवर्ण गिरिशिखर समुन्नतमैन्दि. विखनस महर्षि प्रसादित वैखानसाश्रमानिकि वानप्रस्थं, शामणाकाग्नि रॆण्डू रॆण्डु वेगुचुक्कलु. श्रीवै खान कल्पसूत्रं सर्वविधाल अन्यसूत्रा पेक्षलेनि सर्वोत्तम कल्पसूत्रं. र्त ई ग्रन्थंलोनि मॊदटि 7 स्मार्त प्रश्नलकु 3 धर्म प्रश्न लकु श्री नृसिंह वाजपेययाजुलवारु भाष्यान्नि प्रसादिञ्चारु. XXXXV A 11व प्रवर प्रश्नकु भाष्यंलेदु. मन वैखानस सङ्घीयुलकु अदि चाल मुख्यमैनदि. आ उद्देश्यन्तोने प्रवरप्रश्ननु भाष्यग्रन्थंलो मुद्रिञ्चटं जरिगि वुण्टुन्दि. इदि बहुधा प्रशंसनीयकृत्यमु. मन कल्पसूत्रानिकि भट्ट भास्करुडु, श्रीरामसूरि, वेङ्कट योगि, सञ्जीवयाजि, श्रीनिवासदीक्षितुलु, नृसिंहवाजपेययाजिवण्टि महोद्दण्ड पण्डितुलु व्याख्यलु वॆलयिञ्चिननु, अवि अन्नियु नेडु आलभ्यमुलु. अधवा लभिञ्चिननु असमग्रमुलु. अन्दुचे नृसिंह वाजपेययाजिगारि भाष्यग्रन्थमुने मन पूर्वीकुलु परम्परागत मग अनुसरिञ्चुचुन्नारु. मह त्तर विषय विवरण पूर्वक समग्र भाष्यङ्गा पेरॊन्दिन नृसिंहवाजपेय कृक तलसूत्र भाष्यान्नि सङ्घीयुलकु, मानवाळिकि अन्दिञ्चटानिकि श्री वैखानस महामण्डलि विजयवाडवारु चेसिन प्रयत्न फलमे यी ग्रन्थ रूपङ्गा मी मुन्दु निलिचिन्दि. डा॥ अग्निहोत्रं योगानन्द नरसिंहाचार्य ऎं. ऎ. भाषाप्रवीण चिजयवाड आन्ध्रोपन्यासकुलु - शारदा कळाशाल 4.8.1987 सह कार्यदर्शि, श्री वै खानस महा मण्डलि, विजयवाड ई विषय रचनकु उपयोगपडिन व्यासालु श्री 1 कल्पसूत्रालु. श्री दै. कोटीश्वर दीक्षितुलु-1931. प्रजोत्पत्ति संवत्सरादि सञ्चिक. 2 वैखानस कधामधनं. पण्डित श्रीमान् पराशरं वेङ्कट्रामाचार्युलु. 1984, दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सभ - तिरुमल, रजतोत्सव सञ्चिक XXXXVI श्री लक्ष्मी नृसिंहाय नमः अभिप्रायमु आ स्तिक महाशयुलकु नमस्कारालु ! श्री नृसिंह वाजपेय भाष्य सहित “श्री वै खानस स्मार्त सूत्र द्वितीय भागमु नामूलाग्रमु पठिञ्चि आनन्दभरितुडनैतिनि. ऎन्दरो महापुरुषुल चिरकाल प्रयत्न फलमुग भाष्यग्रन्थमिप्प टिकि वॆलुगुचूचिनदि. ई ग्रन्थमु भावितरालवारिकि वै खानस सम्प्र दाय करदीपिग वॆलुगॊन्दगलदु. पुराकृत जन्म सुकृत विशेषमुन मनमु वैखानस जन्ममु नॊन्दि निरन्तरमु विष्ण्वर्चानाराधनमु नन्दे निमग्नमै भुक्ति मुक्तुल नॊन्दुचुन्नामु. विखनस महर्षि विशिष्ट सम्प्रदायानु यायुलमैन मनकी भाष्य ग्रन्थमु परम पवित्रमैनदि, परम प्रामाणिक मैनदि. अष्टादश शारीरक संस्कारमुलनुण्डि यत्याश्रम स्वीकारमु वरकुगल समस्त संस्कारमुलनु, वानिलो सम्भविञ्चु दोषमुलकु परिहारमुग चेयदगिन प्रायश्चित्तमुलनु, विस्तृतमुग विपुलीक रिञ्चिन श्री वै खानस कल्पसूत्रमे श्रामणकाग्नि विधानमु नुण्डि योग विधानमुवरकु गल समस्त विषयमुलनु सर्वसमग्रमुगनु सम्पूर्णमुगनु विवरिञ्चिनदी सूत्र मॊक्कटिये. तृतीयाश्रम स्वीकर्तलन्दरु विखनसमहर्षि प्रणीत कल्पसूत्र प्रतिपादितांशमु लने अक्षरशः अनुष्टिञ्चुटचे वारिनि प्राचीनुलन्दुरु “वैखानसुलु” अनिये पिलुचुट सर्वसाधारणमैनदि. मन वैखानस कल्पसूत्रमु अन्यसूत्रान पेक्षितमै नट्टिदनि अन्यसूत्रानुयायुलु पलुवुरु इतः पूर्वमे प्रशंसिञ्चिनारनु XXXXVII Ca विषयमुनु मन शाखीयुलु विस्मरिञ्चरादु. वैयाकरण पञ्चानन भारत राष्ट्रपति बहुमति ग्रहीत, श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्धसारधि भट्टाचार्युलवारि श्रम आशयमु, सङ्कल्पमु नेटिकि फलवन्तमु लैनवि, आचार्युलवारि कोरिक फलरूपमु नॊन्दुटकु अहर्निशलु श्रमिञ्चिन सुप्रसिद्धिगम सूत्र पण्डित प्रकाण्डुलैन “आत्रेय सोदरुल” कृषिकि ना नमोवाकमुलु. आत्रेय सोदरुललो ऒकरैन श्रीमान् वेदान्तं विप्रनारा यणाचार्युलवारि सूचनलनु स्वीकरिञ्चि, भाष्यमुनकु अनुपगुरीतिलो सूत्रमुनु जोडिञ्चि, अवसरमैन तावुल कठिनपदमुलकु अधस्सूचि कललो तॆलुगर्थमुलनु कूर्चि पाठकुलकु सुगममुग नुण्डुनट्लु शुद्ध प्रतिनि तयारुचेसि, प्रथम, द्वितीय भागमुलनु रॆण्डिण्टिनि प्रचुरिम्पजेयुटकु प्रधान कारणभूतुलैन कॊङ्केपूडि वा स्तव्युलु श्रीमान् अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलवारिकि ना प्रत्येक कृतज्ञता भिवन्दनमुलु. मन कल्पसूत्र महोत्कृष्टतनु भावितरालवारिकि अन्दिञ्चालने तपनतो इट्टि उत्तमोत्तम ग्रन्थमुनु ऎन्नो कष्ट नष्टमुलकोर्चि प्रचुरिञ्चिन विजयवाड श्री वैखानस महामण्डलि वारिकि मन जातिऎन्तयो ऋणपडि युन्नदि. श्री मात्र भगवच्चा स्त्र ग्रन्थमुलनु इतोधिकमुग मुद्रिम्पिञ्चु शक्ति सङ्घमुनकु श्रियः पति प्रसादिञ्चुगाक यनि प्रार्धिञ्चुचुन्नानु. प्रभव श्रावण पूर्णिम 9-8-1987 सुधीजन विधेयुडु, (सं) दीवि वेङ्कटनरसिंहाचार्युलु साहित्य विद्या, भाषा, राष्ट्र भाषाप्रवीण विश्रान्त आगम संस्कृत पण्डितुलु श्री वेङ्कटेश्वर पै खानसागम पाठशाल, द्वारकातिरुमलई ग्रन्थ मुद्रणकु सहकरिञ्चिन दातलु (महामण्डलि निर्णयमु प्रकारमु रु. 100/- ला मरियु आ पै बडिन मॊ त्तमुलनु यिच्चिन वारि नामधेयमुलनु मात्रमु प्रकटिञ्चटमैनदि.) प्रथम भागमन्दलि दातल नाममुल तरुवात चेरिन दातल नाममुलु इन्दु प्रकटिञ्चुचुन्नामु. सवरण :- प्रथम भागमुलो प्रकटिञ्चिन दातल पेर्ललो दीवि कोदण्ड रामाचार्युलु (प्रणुकूरु) वारि धर्ममु. वारि पितरुलैन दीवि श्रीनिवासाचार्युलु, अलमेलु मङ्गम्मगार्ल ज्ञापकार्धं रु. 1C00/- लु नॊसङ्गिरि. श्रीमान् पेरु ग्राममु अङ्गर वेङ्कटाचार्युलु & लक्ष्मणाचार्युलु गारु, पॆनिकेरु पराशरं रामकृष्णमाचार्युलुगारु, कुम्ममूरु दीवि भार्गव गोपाल कृष्णमाचार्युलुगारु, चागण्टिपाडु वेदान्तं श्रीरामाचार्युलुगारु, बॆङ्गुळूरु विराळमु दु. 116 116 116 100 300 रॊम्पिचर्ल रामाचार्युलुगारु, विन्नकोट वेदान्तं सत्यनारायणाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं गुडिपूडि वेङ्कटाचार्युलुगारु, तिरुवूरु भार्य रामानुजम्मगारु, एलूरु डा॥ दीवि लक्ष्मणाचार्युलुगारि स्मृत्यर्थं कुमारुलु आञ्जनेयमू र्ति & सोदरुलु, नूजॆळ्ळ 125 250 116 श्री वैखानस दिव्य सिद्धान्त विवर्धिनी सभ, तिरुमल (2व पर्यायं) 1000 दीवि जनार्थनाचार्युलुगारु, तमिरिळ आग्निहोत्रं कृष्णमाचार्युलुगारु, चिन्नापुरं नल्ल पाटि गोपालाचार्युलुगारु, गुडिवाड वेदान्तं वेणुगोपाल् गारु, एलूरु 116 116 116 116 श्रीमान् xxxxix पेरु ग्राममु विराळमु मुत्तेवि शेषभट्टाचार्युलुगारि स्मृत्यर्थं कुमार्लु रामकृष्णसिंहाचार्युलु & सोदरुलु, सर्किल् पेट, बन्दरु 116 खण्डपल्लि सीतारामाचार्युलुगारि स्मृत्यर्धं भार्य लक्ष्मीकान्तम्मगारु, विजयवाड “आयुर्वेद विशारद”, डा॥ चक्रवर्तुल नरसिंहाचार्युलु, 116 मङ्गतायारम्मगार्ल ज्ञापकार्थं, वारि कुमार्तॆलु वेदान्तं भानुवाणीसीतामहालक्ष्मिगारु, विजयवाड 116 वेदान्तं वेङ्कट रामलक्ष्मम्मगारु, विजयवाड 116 “राजवैद्य" पॆद्दिण्टि केशवाचार्युलुगारु, अनन्तलक्ष्मिगार्ल स्मृत्यर्ध कुमारुडु डा॥ पॆद्दिण्टि सीतारामभार्गवगारु, कोरुकॊण्ड 1000 116 116 नारायणं श्रीनिवासाचार्युलुगारु, पामूरु पण्डित वेदान्तं रामचन्द्राचार्युलुगारु, उय्यूरु. "" गुडिपूडि रङ्गाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं, वारि कुमार्लु, वॆणुतुरुमिल्लि पुलिपाक लक्ष्मीनृसिंहाचार्युलुगारि स्मृत्यर्धं - कुमारुडु वेङ्कटाचार्युलुगारु, पैडूरुपाडु नारायणं पुरुषो त्तमाचार्युलुगारु, कुम्ममूरु डा॥ रॊम्पिचर्ल श्रीरामाचार्युलुगारु, कॊडालि अग्निहोत्रं राजगोपालाचार्युलुगारु, श्रीकाकुळं “न्यायाचार्य” पॆद्दिण्टि भावनाचार्युलुगारि कुमारडु नरसिंहाचार्युलुगारु, गुण्टूरु रॊम्पिचर्ल वेङ्कट कृष्णमाचार्युलुगारि कुमारुडु 100 116 116 116 116 558 डा॥ आर्. सत्य श्रीनिवासाचार्युलुगारु, कॊडालि डा॥ रत्नाकरं श्रीनिवासाचार्युलुगारु, तॆनालि 116 116 मुत्तेवि विखनसमूर्ति & वारि कुमारुडु रविप्रसाद् गार्लु, कुरुमद्दालि 116 अग्निहोत्रं मुदित नरसिंहाचार्युलुगारु (कॊङ्केपूडि) बन्दरु 116 श्रीमान् पेरु L ग्राममु विराळमु वेदान्तं योगानन्द नरसिंहाचार्युलु गारि ज्ञापकार्थं कुमार्लु आदिशेषभट्टाचार्युलुगारु, मचिलीपट्नं मु त्तेवि राधाकृष्णमाचार्युलुगारु, गोकवरं वेदान्तं बलरामाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं कुमारु श्रीनिवास भट्टाचार्युलुगारु, मचिलीपट्नं मुत्तेवि अनन्त वॆङ्कट लक्ष्मीनरसिंहाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं कुमार्डु वॆङ्कटरङ्गाचार्युलुगारु, कॊरिमॆर्ल डा॥ अग्निहोत्रं कृष्णमाचार्युलुगारु, श्रीकाकुळं पराशरं वॆङ्कटनरसिंहाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं कुमार्लु वेणुगोपालाचार्युलु & सोदरुलु, वीरङ्किलाकु गुडिपूडि विखनस आप्पलाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं सोदरुडु लक्ष्मीनरसिंहाचार्युलुगारु, मचिलीपट्नं दीवि भावनाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं कुमारु . गोपालकृष्णमाचार्युलुगारु, बार्ल पूडि वेदान्तं वेणुगोपालाचार्युलुगारु, बल्लिपर्रु वेदान्तं सत्यनारायणाचार्युलुगारु, बल्लि पडु वेदान्तं वॆङ्कट विजयसारधिगारु, मचिलीपट्नं वेदान्तं श्रीनिवासाचार्युलुगारु, कपिलेश्वरपुरं वेदान्तं राधाकृष्णमाचार्युलुगारु, वुय्यूरु ‘पॆद्दिण्टि रामचन्द्र वरप्रसाद् गारु, लब्बीपेट, विजयवाड श्री श्रीनिवासुलु रघुरामाचार्युलुगारु, वडालि वेदान्तं वि. रामाचार्युलु, S/o केशवाचार्युलुगारु, शिवगङ्ग आयुर्वेद विशारद डाक्टर् चक्रवर्तुल नरसिंहाचार्युलु, तुङ्गतायरम्मगार्ल ज्ञापकार्थं वारि कुमार्तॆ श्रीमति खण्डवल्लि पद्मावति 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116 116

116 विष या नु क्र म णि का अथः षष्ठः प्रश्नः पुट विषया に गोचर्म निर्वचनम् ओषयाः पुट नि षेकादीनां प्रायश्चि तम् 1 निषेकादीनां सामान्य प्रा 17 आघारे क्रियालो पे प्राय- दे विशाषिषु सङ्खर निक्षेपणं 2 3 पतने प्रा - * होमे न्यूने अतिरिक्तेच प्राय 4 विशेषानुकौ प्रायश्चि तम् अग्न्याडौ मक्षिणादि पत ने अग्न्यायतने ‘गवादिगमने परि सरणादीनां दाहादौ अन्त होमे हीने प्रा - ऋतॊ सङ्गमने हीने । पा ऋतौ होमः स्वभार्यायाः पन्ध्यात्वे नान्दीमुखे हीने प्रा- नान्दीमुख वरनीयानि गर्भाधान कालेऒतीते प्रा- Late 20 21 चान्द्रायणव्रतं तद्भेदाश्च 18 प्राजापत्यं, पादकृच्छं, अन्नकृच्छं, सुवर्ण कृच्छं 19 उपनयन कालावधि निर्णयः उपनयन कालेऒतीते पॊ - उपनयन कर्तृ निर्णयः 5 नित्यस्नाने हीने प्राची सन्ध्योपासन हीने प्रॊ- ब्रह्मयजे हीने प्रा - समिदोमे हीने 6 F L 23 ** 24 ** 7 दिनत्रये स्नानादा हीने प्रा - 25 अवकीर्ण प्रायश्चित्तम् आभोज्य भोजने प्रा- 8 ** 50 L 10 पुनरुपनयसं NNN 26 27 .. पारायण व्रत बन्ध विसर्ग कालेजि तीते Lato 28 12. 29 30 पुंसवने सीम नेच अतीते प्रा - 11 विषु बलौ हीने प्रॊ- गर्भसंसार होमाग्नि निर्णयं गर्भिण्याः भर्तृमरणे सर्वगर्भ संस्कार निर्णयः " उपाकर्म हीने प्रा. समावर्तन क्रिया हीने प्रा - नग्निका, गौरी, कन्या स्वरूपं 31 13 विवाहकाले तीते 32 सपिण्डित्व आशौच निर्णयः असुरादि विवाहे प्रॊ- आशौचे वर्ण्य निर्णयः 14 रजस्वला विवाहे प्राय. 34 जातकाग्नौ समुत्पन्ने प्रॊ- विवाहमध्ये रजस्युत्पन्ने प्रा 35 उत्थान कालेऒतीते प्रा- 15 ज्येषे तिष्ठति विवाहे कृते प्रा- नामकरण कालेऒतीके 要想 नक्षत्र होमे हीने प्रा.. 16 अन्नप्राशन कालेऒतीके प्रवासागमन पिण्डवद्द सूलेतीते -17 प्रा. चौळके कालेऒतीते ** ज्येषे परदेश गते- सायम्प्रात रोपासनहीने प्रॊ -38 त्र्यहे औपासन हीने प्रा- 39 पुनराधानं - मासे वत्सरे हीने प्रा. 40 44 36 विषया तप्त कृच्छं पञ्चमहायज्ञ प्राय. एकाहे वैश्वदेवे हीने प्रा. त्र्यहे होमे हीने प्रा. द्वादशाहे हीने प्राय प्रवासादौ पै श्वदेवः पाकयज्ञ संस्थानां अग्नि B फुट विषया पुट 44 । अस्नामप्य लाभे प्रायश्चित्तम् 64 45 । सूतिकादीनां मरणे 46 । सगर्भाया 47 । सूतक प्रेतकयोः एकाह सन्निपाते " 48 पापमरणे 65

66 57 67

69 शवस्य दहनकालेऒतीते प्रा- 49 । शवदहनाग्नौ उत्सन्ने ”” उपनयना दूर्ध्वं मरणि निर्णयु स्थालीपाके हीने प्रायश्चि त्तम् 50 पादकृच्छं आग्रयण हीने प्राय अषका हीने प्राय- पिण्ड पितृयज्ञे मासि श्राद्धे - चैत्री यजे हीने प्रा… आश्वीयुज् यजे हीने प्रा- नित्यार्चन हीने प्रा… मृत संस्कार प्रा - संस्कार विभागः मृत संस्कार कर्तुः फलं आहिताग्न्यादीनां अग्नि निर्णयः पत्न्याः मरणे अग्नि निर्णयः मरणे-

" कृत चौळस्य मरणे. जातदन्तस्य मरणे- अजात दन्तस्य कृत चौळादीनां मरणे - शवे आन्याशौच यु क्तेच श्व कुक्कुटादि स्वर्शने प्राय- देशान्तरमृते, शवे जीर्णोदहन हीने प्रायश्चि त्तम् अमन्त्रकं शवे दग्गे प्रा - 50। आशौच निर्णयः 51 । दन्तजननामार्ध्यं 52 ॥ आशोच निर्णयः " स्त्री मरणे आशौच निर्णयः स्त्री 53. मातादीनां गर्भस्रावे 32 70

71 22 梦多 54 । सूतक । प्रेतकयो सृजातीय 55 । समागमे आशौच निर्णयः असपिण्ड शवस्य स्नानाडॊ कृते * 56 । आशौच निर्णयः 57 ग्राम प्रवेशनादिषु 59 आशोच निर्णयः 60 । शवस्पर्शने प्रायश्चित्तम् 61 । असपिण्ड मरणे आशौचं पे शिलार्चन 19 $5 ! 53 +9 72 73 74 23 24 2 प्रेतशिलायाम्बू हीने प्रा. 75 61 । (पेताश्मनी श्वकुक्कुटाद्यैः स्पृष्टे प्रा- 62 । आस्ति निक्षेपः 63 64 सर्वणि समुद्र स्नान एधिः आ नरशाहे दर्श सन्धवे पेत त शिला विसर्जनु 76


77 विषयाः निमित्त श्राद्धे हीने प्रा. संवत्सर मध्ये सपिण्डीकरण निर्णयः सपिण्डीकरण विधिः पिण्ड समाधोषणं उदक संयोजनु च सपिण्डीकरणे हीने प्रा. वीच्छिन्नॊपासन काले मरणे प्रायश्चि त्तम् वर्णाश्रम धर्मा आश्रम भेदाः धर्माळ्ळ ब्रह्मचारि भेदाः गायत्रः ब्रह्मचारी ब्राह्मः, प्राजापत्यः गृहस्थ धर्माः गृहस्ध भेदाः वार्तावृत्तिः, कृषि विधानं कालीन वृत्तिः या या वरः घोराचारिक- वानप्रस्ध धर्माः, श्रमणक अग्नि विधानं श्रामणकाग्नि कुण्ड प्रमाणं वानप्रस्थ भेदाः औदुम्बर रिञ्च वालखिल्यः, फेनवः अपत्नीक भेदाः भिक्षक भेदाः कुटीचकः, बहूदकः पुट C परमहंसाः विषया पुट 78 हंसाः 111 112 79 वर्ण भेदेन आश्रम निर्णयः । आ 113 80 सकाम स्वरूपं 114 निष्काम स्वरूपं 29 81 निष्काम भेदाः प्रवृत्ति स्वरूपं 55 निवृत्ति स्वरूपं 115 82 योगि भेदा?, योगभेदाः 118 84 सारङ्गाः, अनिरोधकाः 128 129 87 । निरोधकाः, मार्गगा ः, 91

विमारगाः यमम्, नियमम् 92. । आसनम् 93 प्राणायामम् 94 । प्रत्याहारः 97 धारणा 1 130 132 133 135 समाधि ः 2 136 98 । एकार्ष्याः, दूरगाः 137 99 अदूर गाः 142 100 भूमध्यगा ः 143 असम्भञ्य, सन्थकाः 144 101 विसरगाः 145 102 मोक्षोपायः 148 104 श्रामिक विधानं - 150’ 152 161 106 । आवश्नीक वानप्रस्थ धर्माः 163 सन्न्यासाश्रम स्वीकारः 105 । वानप्रस्थ धर्माः 107 । श्रामणक निर्वचनं 109 वै भान(सन्न्यासाश्रमक्रमः 164 110 । सदाचारः 176 विषया मूत्रपुरीष विसर्जन विधिं शौच विधि वानप्रस भिक्ष्वाश्शौच विधिः रेतो विसर्गे शौच विधिः प्राणायाम लक्षणं सावित्री जपसङ्ख्या अभिवादन प्रकारः आशीर्वादः प्रत्यहमभिवादनीयाः प्रोष्याऒगत्या भिवन्द्याः मातृवत्पूजनीयाः परस्त्री वन्दन प्रकार अन ध्यायाः तिस्रोष्टकाः वेदाध्ययनं भिक्षान्न भोजनं व्रत विसर्गकालु, तद्विदिश्च माध्याह्निक स्नानादिः पारक्ये स्नान विधिः कूपस्नान विधिः पुट विषया पुट 177 मृतादि शुद्धिः शुद्ध निर्णयः 211 212 178 वासप्रस्थ धर्माः 213 179 । भक्षक धर्माः 217 181 । अनाहिताग्नेः मरणे * कर्तव्यं 224 आहिताग्नि मरणे 184 । क र्तव्यं 226 185 । नारायण बली ः 227

241 चातुर्वर्य सङ्करोत्पन्न प्रतिज्ञा 186 । अनुलोम स्वरूपं 187 । प्रतिलोम स्वरूपं 188 । अन्तराळ स्वरूपं व्रात्य स्वरूपं 191 । शुद्ध ब्राह्मणः 190 3 कुण्डगोळकौ दि 192 वद्द क्षत्रियः 195 । भोजः तद्वृत्तिः शुद्ध वैश्यः

242 243 244 आतुरस्नान विधिः भोजन विधिः 196 । वणिकार स्तव्वृत्तिः शुद्द शूद्रः उच्छिष्ठा द्याः 197 । माळवक स्त द्वृत्तिः 245 تسب रात्राप भोज्यं 199 सङ्करोत्पन्न अनुलोमा गृहस्ध धर्माशि 202 द्युत्पत्तय्य वृत्ति यश्च 245 सामान्य धर्माः रत्नसौवर्णादि शुद्धिः 204 क पु सके विशेषः 210 । ख पुस्तके, ग पुस्तके विशेषः 262 261 ज्वाल सालग्राम वीर योगानन्द लक्ष्मीनृसिंहाय नमः अथ षष्ठः प्रश्नः अथ प्रथमः खण्डः ऐ षेकादीनां प्रायश्चित्तम् 1 अथ नि षेकादि संस्काराणां प्रायश्चित्तं व्याख्यास्यामः स्नानादिस्मार्तमाभास्य वाजपेय कृदग्निचित्. लामु सत्वाथ वक्ष्ये तत्रायश्चित्तन्य भाष्यकम् الله अथेलि, विषेकादीनुक्त्वा अथान स्तरं निषेकादयश्च ते संस्काराः निषेकादि संस्कारास्तेषां निषेकादि संस्काराणां प्रायश्चित्तमिति प्रायोविनाशः कधं प्रायमुपविष्टं विनाशकमात्मनः उपदिष्टमितिलो केदर्शनात्. चिती सञ्ज्ञान इत्यस्य धातो चित्तं अनेकार्थत्वात् ढातोः सन्धानं चि चित्त मित्युच्यते. प्रायस्यचित्तं प्रायश्चित्तं विनष्टकर्मणः वस्धानं प्रायश्चित्त मित्युच्यते. प्रायशब्दस्य विनाशपर्यायस्य अकारा स्तत्वाच्चित्ति चित्तयोः सुडस्कारोवेति सुडागमंः तदेतत्रायश्चित्तं व्याख्यास्यामः. स्नात्वा सङ्कल्प्य पुण्या हेविधिवत्संसारान्डुर्यात् २ स्नात्वा सङ्कल्प्येति यजमानः पूर्वं नित्यन्नैमित्तिकं स्नानं कृत्वा पाणानायम्य इदं कर्म करिष्यामिति सङ्कल्प्य पुण्यञ्च तदहस्तस्मिन् पुण्याहे शुभेदिने विधिवत् तत्तदुक्त प्रकारेण संस्कारा निषेकादि कर्माणि क्रमेण कुर्यात्. गोचर्म निर्वचनम् चतुर्देशं चतुर्द स्तं गोचर्मे त्युक्तम् चतस्रो दियस्य तत् चतुर्देशं चतुर्णां हस्तानामायतं विस्तारं यस्य तच्चतुर्हस्तं भूतलं गोचर्माकृतिः तन्यप्रमाणः गोचर्मे त्युक्तं मुनिखिरुदितं सङ्क्षितं भवति. 2 प्र. ६ खं. इ गोचर्म मात्रोपलिप्ते पूर्वपदग्निं निधायाभिमुख मासीन मग्निं ध्यात्वाऒऒघोरं जुहुयात् गोनुयेन गोचर्ममात्रमुपलेपयित्वा तस्मिन् गोचर्ममात्रोपलिप्ते देशे पूर्ववत् द्धण्डिलादीन् कृत्वा तत्राग्निं निधाय अभिमुखमिति होमकाले कर्ता यस्यां दिश्यासीनो जुहोति तडिज्मुखं स्वस्याभिमुख मापीनं पद्मासनस्थं यथास्यात्तथा चत्वारिशृङ्गेरि मन्त्रेण ध्यात्वा परितः पुष्पाक्षतादिभिरिस्त्रदि नामभिरभ्यर्च्य आघारं जुहुयात्. आघारे क्रियालो पे प्रायश्चित्तं सर्वस्यादावाघारे क्रियालो पे विपर्यासे चव्याहृती रायत्रीं सावित्रीं मिन्दाहुति वैष्णवं च द्विरावर्त्य हुत्वा पुनराघारं जुहोति. L -सर्वस्य कर्मणः आदौ प्रधाने आघारे हीने क्रियेति तदन्तर्भूतायाः कस्याश्चित्र्कियायाः लोपोहीनः तत्रियालो पेच विपर्याने तस्त्र पै परेत्येच व्याहृतिं महाव्याहृतिं गायत्रीं सावित्रीं मिन्दाहुतिं वैष्णवं द्विरावर्त्य द्विः कृत्वः आवर्तनं कृत्वा आज्येन हुत्वा पुन सदाद्याघारं जुहोति, स्धण्णिले परि स्तरणादि सम्भारेच प्रमाण वर्जिते हीने मिन्हाहुती सावित्रीं व्याहृतीश्च जुहुयात् स्धण्डिलेकुण्डे चवा परिस्तरण मादिर्येषां प्रोक्षण कूर्च पवित्रादिबर्हिषा मिध्मानां परिथ्यादीनां प्रणिधिपात्रादीनां अन्येषामपि सम्भाराणां तस्मिस् वरि _स्तकणादि सम्भारेच प्रमाण वर्णिते त त्तदुक्त प्रमाणरहिते प्रमाणाधि के हीनेच सर्वेषा मभावे एकैकन्यवा सम्भारस्य अथावे विपर्यासेच मिन्दा माती सावित्रीं व्याहृतीश्च जुहुयात्. ऋत्विजोरभावे दक्षिणोत्तरयोः प्रागग्रं कूर्चं निधाय ब्रह्म सोमौ सङ्कल्पयति. T श्री पै खासन सूत्र भाष्यम् 3 ऋत्विजोरभावे ब्रह्मसोमयोः एकस्याभावे चेद्विद्यमासं ब्रह्माणु वृत्वा आन्यस्य स्थाने कूर्चॊं विदध्यात्. उभयोः ऋर्विजोरभापे आसन्धवे स्धण्डिलस्य कुण्डस्यवा दक्षिणोत्तरयोरथोवेद्यां प्रागग्रु यथास्यात्तथा प्रत्येकं कूर्चं हस्तसूत्रप्रमाणं निधाय तत्र ब्रह्माणं सोममावाह्यासनाड्यैरभ्यर्च्य ब्रह्मसोमा ऋर्विभौ सङ्कल्पयति. सङ्कल्प्य स्वयमेवत तन्मन्त्रा सुक्त्वात तत्कर्मकुर्यात्. दॆ विकादिषु सम्भार निक्षेपणं सर्वं युग्मं प्राच्या मुदीच्यांवा ग्रमस्तं च दैविके करोति. अ सर्वं युग्ममिति मयि देवादिभिश्चतुर्देशं वर्भानुक्षयेदित्यत्र सर्वं बर्लि ः प्रत्येकं युग्मं युगळं व्वाव्वा चतुरर्चकुरोवा परिस्तुण बर्हिषः परिधींश्च सर्वं परिमार्जनं परिषेचनं कुण्डस्य स्धण्डिलस्य प्राच्यां चोडीच्यां वा शब्दश्चार्धे अग्रमिति परिस्तरणाधीनां बर्हिषां परिधीनां चाग्राणि आ स्तमिति अदितेनु मन्यस्व दक्षिणतो वेदिं परिमृजा मीत्यादि परिमार्जनानि. उद्दन्यमासमिति जननं तत् षल्लेखानां चास्त मनसानानि च तत्सर्व मग्रमस्तञ्च दैविके कर्मणि करोति. सर्वमयुग्मं दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वाऒ गमन्तं च पैतृके करोति तथैव सर्वमयुग्मं अयुगळ मेकैकं त्रं स्त्रीन्यामयि देवादिभिः दर्भास् सर्वमन्य त्परि स्तरणादिकं च दक्षिणस्या मित्यनेन पश्चिमस्यां वेत्येतन्य ग्रहणं भवति. साहचर्यात्. यद्धानिके अद्वैपत्येन पैतृके भवतीति न्यायाच्च नैर् ऋत्याद्यन्त मिति निर्दिष्टत्वाच्च. तस्माद्दक्षिणस्यां पश्चिसु स्यामग्रमन्तं च तत्सर्वं पैतृके प्रेतकेच कर्मणिकरोति, ब्रह्मसोम कूर्च मुत्सवन पवित्रं प्रणिधि पवित्रेच वर्षिष्ट समिथा पूर्ध्व समिधा वाघाराहुतीयुक्तो वहाद्या हुतीश्च पूर्ववदेव दैविके पैतृकेप्येतेषा मग्रमुतं च करोति. विवरीतो नकर्तव्यः तेषां सर्वदा दैविकत्वात्.हो मे न्यूने आतिरिक्ते चप्रायश्चित्तं प्र. हो मेन्यूनेऒतिरि _क्लेचपूर्णाहुति मिनाहुतीजुहो तिणं हूयत इति होमः तस्मिन् होमे सर्वत्रन्यूने सङ्ख्याहीने त त्तदाहुति प्रमाणहीने च अतिरिक्तेच अधिके सङ्ख्याधिके आहुति प्रमा णाधिकेच पूर्णाहुतिं मिन्दाहुतिं जुहोति. विशेषानुक्ता प्रायश्चित्तं 00 विशेषेऒनु केसृवेण होतव्य माज्यं हविर्व्याहृति र्मस्त्रं प्रायश्चि तेनुके वैष्णवं प्रायश्चित्तम् विशेष इति अने नजुहुयादिति यत्र पाठाणां विशेषेऒनु केसति स्रुवेण होतव्यं तत्रपात्रं स्रुवः तेन स्रुवीण होमः कर्तव्यः हूयते - नेनेति हविरन्नादि यत्रेदं हविरित्यसुक्तं भवति. तत्र आज्यङ्गव्य माजमाविकं माहिषंवा घृतं हविर्भवेत्. एतेषा मुक्तस्यालाभे शुद्धतै लेनवा आज्य मिश्रेणान्ने सदा यवाग्वा पै ष्टि केनवा क्षीरेण उन्ना तण्डुलेनान्येनाग्निहोत्र हविषा वा श्रातो क्तेनान्येन होमः कर्तव्यः मन्त्रमिति यत्रास्यायु मुत्र इति विशेषेणानुक्तं तत्रव्याहृति क्मत्रं भवेत्. यत्राप्येदं प्रायश्चित्तमिति विशेषेण प्रायश्चित्ते. … नु क्लेसति तत्रवैष्णव सुतोचेवादि षड्वैष्टवं प्रायश्चित्तं भवति. अग्न्याडौ मक्षिकादि पतने प्रायश्चित्तं अग्नावाज्ये चरौवा होमे मळ्लीक क्रिमिरोम पिपीलिकादि पतने तद्व्यपोह्य बर्षिषोद्दीप्य प्राजापत्य माग्नेयम् अग्नौवा अज्ये वाचतावा अन्यस्मिन् होम्येवा होमूले मक्षिना मशकादि क्रिमिषद्रजस्तु शिधिलादि रोमकेशानि तनूरुहं पिपीलिका वर्तकृष्ण वर्णाः आदिशब्देन सार्धयो नन्दयोवा सर्वेस्वेदजाः शलधादय तेषां पतन म न्तर्गमनं तस्मिन् मक्षिकाकिृमरो मपिपीलिकादि पतने सति परितं तद्व्य वै खानस सूत्र भाष्यम् 5 पोह्य अपोद्धृत्य बर्हि द्ध्वा तेन बर्हिषा यथा ज्वाला स्तः प्रविशति तथा होम्य मुद्दीप्य उज्ज्वाल्य अग्नौ प्राणापत्य माग्नेयं च हुत्वा तेन होम्येन जुहुयात्. अग्न्यायतने गवादिगमने प्रायश्चित्तं अग्न्यायतने गोवराहाश्व सर्प मूक मार्जाराद्यै र्गमने तत्पदानि “इदं विष्णुः" इति प्रोक्ष्य वैष्णवं रौद्रञ्च. अग्न्यायतने सण्डिलादाव्क्यगारे च गोवराह श्व सर्पि मण्डूक मार्जोरा दै ्यरादिशब्देन महिषरासभ काकादिभिश्च गमनेसति तस्यपदानि पॊद निक्षेपण स्थानानि तत्पदानि इदं विष्णुरिति प्रोक्ष्य भस्म विकीर्य वैष्णवं L रौद्रं च हुनेत्. परि स्तरणादीनां दाहादौ प्रायश्चित्तं परि_स्तरणादि सम्भाराणां दाहे भेदे छेदेना च तत्तत् स्थाने संयोज्य मिन्दाहुती द्विरावर्त्य जुहुयात् १४ परि स्तरणाधीति. आदिशब्देन परिधि वर्षिष्ठ समिदूर्धनि समिदादयो अन्येच पेदकूर्च पवित्रादयः सम्भार्या तेषां परिस्तरणादि सङ्खाराजां दाहे सर्वं दग्गे यत्रकुत्र चिद्दाहे भेदे यतस्ततो गते छेदे छिन्ने नाशे नष्टे चनति सर्वनाशे पुनरस्यद्गृहीत्वा तथा विदध्यात्. नोचेत्तं तमेस त तस्थाने संयोज्य मिन्दाहृतं द्विरावर्त्य जुहुयात्. आघारेकृते तस्मिन्नग्नौ समुत्सन्ने ऒग्निं ध्यात्वा तद्भस्म “अयन्तेयोनि रिति समिध मारोप्य उद्भुद्य स्वेति लौकिकाग्नौ समिधं निधायो ज्ज्वल्य परिषिच्य मनोज्योतिः अयाश्चाग्ने “मिन्दाहुती व्याहृतीश्च जुहुयात्. 03 प्र. ओ खं. यस्मिन्नगा वाघारे कृते तस्मिन्नग्नौ समुत्सन्ने सुगतेऒग्निं ध्यात्वा तद्भस्म समूह्य तीस्मिन् आयुते योनिरिति समिधं पालाश माश्वतं औदिरंवा इध्ममारोष्य निधाय उद्बुध्यस्वेत लौकिताग्नौतां समिधं निधायोज्ज्वल्य इन्धनै उद्दीप्य परिषि च्य मनोज्योतिरयाश्चाग्ने मिस्ट बान्ती व्याहृतीश्च जुहुयात्. पुन स्तदादि तत्कर्म कुर्यात्. अन्तहो मेहीने प्रायश्चित्त सर्वहोमाना म न्हेस्विष्ण कृत्प्र्पभृत्य नहोमेहीने विष्णोर्नु कादि मिन्दाहुत्या श्रावितादीन् जुहुयात् १६ सर्वहोमानामिति स्मार्तानां नान्दी मुखादीनां सर्वेषां होमानामुते होमावसाने स्विष्टकृत्प्रभृति स्विष्टकृदाडि आप्तहोमे हीवे अकृलेचेत् तत्रायश्चित्तं विष्णोर्नु कादि मिन्दाहन्त्या श्रावितादीस् तत्तत् स्थाने जुहिर यात्, सर्वेषाु होमानां न्यूनालि रक्तस्य क्रियलो वस्य विवर्या सस्यच पूर्वो ज्ञाहुतीः व्याहृतीर्महा व्याहृतीः गायत्री सावित्रीं मिन्दाहुतं वैष्णवं च द्विरावर्त्य गौरवे जुहुयात्. लाघवे सकृदेव जुहुयात्. अधवा पैप्लव मिदं विष्णुरित्येकं व्याहृतीश्च सर्व प्रायाश्चित्तं जुहुयात्. इति प्रथमः खण्डः अथ द्वितीयः खण्डः ऋतौ सङ्गमने हीने प्रायश्चित्तं ऋतौ सङ्गमनं निषेक मित्याहुः 02 इदानीं नि षेकादीनां प्रत्येकं प्रायश्चित्त माह. ऋतानित्यादि, ऋतुकाले सङ्गमसं तद्वीधिना भार्यायां मैमनं निषेकयित्याहुः. एके वदन्ति पक्ष्यमाण वत्रायश्चित्तं कुर्यात्- श्री पै खानस मात्र भाष्यम् स्वभार्यायामृतु स्नातायां षोडशाहे सङ्गमने हीनेऒग्नि माछायाघारं हुत्वा वैष्णवं ब्राह्मं रौद्र मैन्द्र माग्नेयं दद्भ्य स्वाहेत्यङ्गहोमं जया नध्याताना र्राष्ट्र धृतो हुत्वा नहोमं जुहोति. 7 स्वभार्याया मृतु स्नातायां सत्यां चतुर्देहनि पूर्ववदोमु हुत्वा सङ्गमनं कुर्यात् तद सम्भवे ऋतुकालेषु षोडका हेषु ‘एकस्मिन् दिने होमं कृत्वा सङ्गमनं कुर्यात्. तत्रासम्भवे षोडशा हे सङ्गमने हीने स्यस्मिन् ऋतुकाले अग्निमाधायापरं हुत्वा वैष्णवं ब्राह्मं रौद्र मैन माग्नेयं चद्भ्यः स्वाहा हनूभ्यां स्वा हेक्यङ्ग होमं जया सभ्य तानान् राष्ट्रं धृतो हुत्वा पुनस्त त्कर्म कृत्वा न होमं जुहोति. स्नाता मलं कृतां भार्यां पूर्ववद्दच्छेत् E तस्यामेव रात्र्यां स्नाता ऋकुन्नाता चालङ्कृता गन्धाद्वैद्विभूषिता च तां स्नाता मलङ्कृतां भार्यां पूर्ववद्दच्छेत्- सङ्गमनं कुर्यात्- ऋतौ होमः ऋतौ प्रथमे होमं जुहुयात्. व्रतमे ऋतौ होमु जुबाुयात्. ऋता वृता सङ्गमनं करोति. ‘सर्वत्रर्ता वृतो प्रत्यर्तुकालं सङ्गमनं मैधुनं करोति. तत स्सा भार्या गर्भ पूछाय पुत्रं जनयति. 200 तत स्त्रस्मात्कारणात् सेरियाकृत सङ्गमना साभार्या गर्भमाथाय गर्भिणी भूत्वा पुत्रं जनयति. पुत्रेण पितरः प्रीता भवन्ति. तेस पुत्रेण पितरः तस्य पित्रादयः प्रीकाः तुप्ता भवस्तॆ. 3 प्र. 2 खं. आ तेनैव स्वर्गं गच्छन्ति. तेनैन तत्पुत्रेडैन स्वर्गं देवलोकं गच्छन्ति पितरः प्राप्नुवन्ति. स्वभार्यायाः वन्ध्यात्वे तस्यां पुत्रहीनायां पुत्रार्थ मन्यां विवाहं कुर्यात्. तस्यां भार्यायां पुत्रहीनायां मृतप्रजाया मप्रजायां वा सत्यां पुत्रार्धं पुत्रोत्पाडनार मन्यां कन्यांविवाहं कुर्यात्. नान्यधा, यस्य भार्या पतिव्रता पुत्रपती साध्वी ससर्वां सिद्धि माप्नोति. यस्य पुरुषस्य भार्या वर्भर्ततस्य शुश्रूषैव व्रतं नियमो यस्याः सापतिव्रता पुत्रो अस्या अ स्त्रीति पुत्रवती साध्वीसती सर्वत्र साधुगुणा स्या त्सपुरुषः सर्वां सिद्धं स्वर्गादेः प्राप्ति माप्नोति गच्छेत्. तस्माद्दुष्टामसाध्वीं वास्तव सन्निधौ त्यक्त्वा न्यामुपयच्चेत् . तस्मात्कारणात् दुष्टां दुर्गुणा मसाध्वी मसती मपतिव्रतां भार्याम्पुत्र वतीषपि बान्धवानां स्वजनानां सन्निधिरग्रे तस्मिन् बसव सन्निधौ इयमी दृशीति विज्ञाप्यतां त्यक्त्वान्यां भार्या मुपगच्छेत्’, विवाहयेत्. नान्दी मुखे हीने प्रायश्चित्तं गर्भाधानादि संस्कारेषु नानी मुखे ऒभ्युदयश्राद्धे हिने दैविकेन सहैका हे पैतृकवत्कृते च तत्कार्य मशुभं भवति. गर्भाधानादि संस्कारे क्रियमाणे सति नान्दी संस्कारदिनं तस्यामुखं पूर्व दिनं तस्मिन् नान्दीमुखेन्नी अभ्युदयं पितॄणां देवानां च श्री वै भावस सूत्र भाष्यम् [2] G सन्तोषकरञ्च तत् श्राद्ध मभ्युदय श्राद्धं तस्मिन्हाने आकृतेच दैविकेन कर्मणासह एकाहे संस्कारकरणदिन एवकृतेच पैतृकपण् श्राद्धबुद्ध्या पैतृक इव कृतेच तदीयं तत्कर्म यद्येवं कृतं तत्कार्यं कर्तुमर्हं कर्मकार्य मशुभं शुभरहितं भवति. तस्मा त्पूर्वेद्यु शैविक पत्कुर्यात्. तस्मात्कारणा त्पूर्वेद्युः संस्कारदिना त्पूर्व दिने यद्यपररात्रा कर्मतद ह्ने पूर्वाहे दैविक वत्कुर्यात्. ព द्वौ विश्वेदेवौ चतुरः पितॄन्फ्र्बाह्मणान्वरयित्वा नान्षी मुखाः पितरः प्रियन्ता मितिहस्ते यवोदकं दत्वा६ घारा स्र्ती पूर्ववद्दामं हुत्वाऒस्ते ब्राह्मणान्फोजयेत् . I तद्यधेत्यत आह. द्वा विश्वेदेवा विश्वेदेवापुद्दिश्य द्वा ब्राह्मणा चतुरः पितॄन् वृद्ध प्रपितामहादी सुद्दिश्य चतुरो ब्राह्मणान् पूर्व सद्वरयित्वा पादप्रक्षाळनादीन् कृत्वा सयित्वा भ्यर्च्य पूर्वाग्रेषु दर्भेषु प्रत्येकमर्थ्य पात्रं संसाद्याद्भिरापूर्य यवास् निछाय नान्दी मुखाः विश्वे देवाः प्रियन्तामिति विश्वेषां देवानां नान्दी मुखाः पितरः प्रियन्तामिति वृद प्रपितामहादीनां हस्ते यवैः व्रीहिभिर्वा अक्षतै स्सहित मुदकं यवोदकं प्रत्येकं दत्वा आघारास्ते पूर्ववद्दामं हुत्वाऒस्ते पूर्ववद्भाह्मणान् भोजयेत्. भोजयिकु मशक्तश्चेत् होमं हुत्वा प्रत्येक मामदानं कुर्यात्. (उद्य स्तं) उद्यतं वा ददाति. 30 तदप्यसम्भवे होमारीन् कृत्वा भोजनारमुद्यत मिति तानुद्देश्य यस्मै कस्मै ब्राह्मणायामं हिरण्यं वा यददाति तदुद्यतं वा ददाति एवं शरावपूर्ण मोदनंवा पितॄन् स्मृत्वा श्रोत्रियाय ब्राह्मणाय ददाति. じ पूर्वेद्युरेव कर्तुमशक्तो वा त्वरान्वितोवा सद्यपान वा सृधगेप होमं 10. प्र. कृत्वा €3 हुत्वा ब्राह्मण भोजनार्थ माम मुद्यतं वा ददाति. एवं नान्दीमुखं तदानीमेन यासुगन्धारसावर्णा इति कुन्थाद्भिरभिषिच्य प्रोक्ष्यना तत स्तत्कर्म कुर्यात्. तथा श्रोते सूत्रकारः. दूर्वाक्षत युक्तोदकुम्भं निधाय पूर्वपद्दैविकं ‘पैतृकञ्च हुत्वा तदासीमुदकुमाृद्भिः या ‘सुगन्ध रसा इति यजमानम[नो ऒ]भिषिच्य पुण्याहं वाचयतीति. तस्मा देवं नान्दी मुखं कृत्वा तत्तत्कर्म कर्तव्यम्. 2 अन्यधा नान्डीमुखे हीने वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं एतेय इह पितरः, उश न्त स्वा, सानोददातु पृथिवी गतेभ्यः इत्यादि पितृदैवत्या हुत्वा तधा नान्दी ‘मुखं कृत्वा पुनशुभकर्म कुर्यात्. अन्यभेति. यद्यकृले नान्दीमुखे यक्कर्मकृतं तदशुभं भवेत्. तस्मात्सनर्नां दी मुखङ्कृत्वा पुनर्शुभ कर्मेति. कृतमपि तच्छुभकर्म गर्भाधानानि डै एकं कर्म पुनः कुर्यात्. नान्दीमुल वर्णनीयानि जाककर्मोतानयो र्नान्डिमुखं वर्णये दित्येके जातकर्मोग्धानयोः कर्मणोः नान्दीमुखं वर्णयेदित्येके वदन्ति. इति श्री वाज वेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये षष्टप्रश्नार्थ विवरणे प्रथमः पटलः - इति दित्वीयः खण्डः अथ तृतीयः खण्डः गर्भाधान काले तीते प्रायश्चित्तं गर्भाधान कालेऒडिते क्रियाहिने विपर्यासे च पूर्व पदाघारान्तो सुपर्णेन गर्भवत्कृत्वा तस्याः कुक्षौ सुन्यस्य दर्भेण बन्धयेत् . श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 11 गर्भाधान कालेऒतीतेच क्रियाहीनेच विपर्मासेद पूर्ववदा मारान्तो गर्बाधान कालातिपन्न प्रायश्चित्तं करिष्य इति सङ्कल्प सुवर्णेन यू शक्ति हिरण्येन निष्केन निष्कार्देनवा गर्भवत् तस्या गर्भरूपमिवकृत्वा कारयित्वावा तस्याः भार्यायाः कुक्षा वुदरो परिसन्न्यस्य दर्भेण बनयेत्. परिषिच्य वैष्णवं ब्राह्मं रौद्र मैन माग्नेयं बार्हस्पत्य मङ्गहोमञ्च हुत्वा पूर्ववड्गर्भाधानं कुर्यात्. 3% पैष्णवं ब्राह्मं रौद्र मैन माग्नेयं कार्हस्पत्य मङ्गहोमञ्च प्रायश्चित्तं हित्वा पूर्वव दर्भाधानं कृत्वा- विष्णु सूक्तेनोदर मभिमृशति. विष्णु सूक्तेनोदरं तस्या गर्भ मभिमृश्य. L सुवर्ण गर्भ मादाय ब्राह्मणेभ्यो दत्वा तान् भोजयति. 32. . सुवर्ण गर्भमादाय ब्राह्मणेध्यः आचार्यादिभ्यो दत्वा तान् ब्राह्मणा नष्टा ध्योऒहीनान् भोजयति. पुंसवने सीम नेच अतीते प्रायश्चित्त पुंसवन सीम न योश्च गर्भादानपत्रायश्चित्तं हुत्वा तौ करोति. 32 पुंसवन सीमन्तयो रन्यतरस्य द्वयोर्वा तदुक्तकाले तीते क्रियाहीने विपर्यासेच आघानान्ते व्रायश्चित्तु करिष्य इति सङ्कल्प्य गर्बाधासव तायश्चित्तु हुत्वा तौ पुण्डवनि सीमन्ता पूर्ववत्करोति. अ स्तः पुम्पद्रूपयुतं सुवर्णगर्भं पुरुषसूक्तेनो दरमभिमृशतीति विशेषः अन्तः गर्भप्रति कृतेर्मध्ये पुंवत्पुरुष वम्राप माचार सेनयुत 12 प्र. जि. खं. 3 मन्वित मन्तः पुंवद्रूपयुतं सुवर्णगर्बं कारयित्वा तस्याः कु सन्न्यस्य पुरुषसूक्तेनोदराभिमर्शनं कुर्यादिति विशेषः. अन्यत्सर्वं गर्भाधानवत्. विष्णुबलौ हीने प्रायश्चित्तं विष्णुबलो हीने वैष्णवं विष्णुसू कं चतुरावर्त्य हुत्वा विष्णु बलिः क रव्यः. विष्णुटलॊ हीने कालेऒतीते क्रियाहीने विपर्यासेच वैष्णवं विष्णुसूक्तं चतुराव र्त्य चतुष्कृत्वो हुत्वा पूर्ववद्विष्णु बलिः कर्तव्यः. इति विधि प्रत्यय बलाद्गर्भ रक्षणार्थं प्रयत्नेन विष्णुबलिः कार्यः पूर्वपूर्वस्य गर्भाधानादेः कालाति पन्नस्य उत्तरोत्तरेण पुंसवनादिना कर्तव्यः. तद सम्भवे प्रसवकाला त्रागेव वा कर्तव्यः . तदभावे जातकर्मादिना सहगर्भ संस्काराः कर्तव्याः. गर्भाधानादि चौळकान्तेषु हीनेष्वित निर्दिष्टत्वात्. गर्भ संस्कार होमाग्नि निर्णयं लौरिकाग्नौ गर्भ संस्कारा इुहोति. लौकिकाग्नौ गर्भं संयत इति गर्भसंस्कारो गर्भाधानादयः तान् गर्भ संस्कारान् जुहोति, पितुरौपासनाग्ना वित्येके. ដ पितुरिति गर्भस्थ मपत्य मुद्दिश्योच्यते. गर्भ संस्काराश पितुः गर्भस्थन्य जनकस्यौ पासनाग्नौ जुहु यादित्येके आचार्या पदन्ति. गर्भिण्याः भ रृ मरणे भर्तृ भ र्तुर्मरणे तत्पिता भ्राता सपिणो योनिबन्दु र्वा कुर्यात् . भर्तुः गर्भिण्या पत्युर्मरणे तस्य भर्तुः पिता जनकः तत्पिता, तस्याभावे भ्राता तस्यसोदर्यः, तस्याभावे सपिण्ड स्तन्य ज्ञातिः, तस्याभावे योनिबन्धुः श्री वै खानस नूत्र भाष्यम् 13 तस्याः पत्नाः पित्रादिभिर्वा गर्भ संस्कारान् यजमानस्य पत्नीमनेन कर्मणा संस्करिष्य इति सङ्कल्प्य कुर्यात्. सर्व गर्भ संस्कार निर्ण यः E गर्भिण्याः प्रधमे गर्भे कृतागर्भ संस्कारा सस्या स्सर्व गर्भाणां संस्कारा भवन्ति त्येके. यस्याः गर्भिण्याः स्त्रियाः प्रथम गर्भे कृताः संस्काराश्चते गर्भ संस्काराः तस्याः गर्भिण्याः सर्वगर्भाणां प्रतिगर्भं संस्कार्या स्संस्कर्तु मल्ला भवन्तित्येके आचार्य वदन्ति. सपिण्डत्व निर्णयः 岛 इति तृतीयः खण्डः अथ चतुर्धः खण्डः कुमारस्य कुमार्याश्च जनने सपिज्ञानां दशाहमाशौचं विधियते. कुमारस्य पुत्रस्य कुमार्याश्च पुत्र्याश्च जनने जन्मनि सपिण्डानां दकाहं जन्मकालादि दशदिनानि अशुचेर्भाव आशौचं विधीयते. श्रोत्रिय प्याहिताग्ने काह माशौचं, अनाहिताग्ने रश्रोत्रियस्य त्यहमन्ये षां दशराश्रमितिकेचिद्वदन्ति. चतुर्थे दशरात्रं पञ्चमे षरात्रं षष्ठि चतुरात्रं सप्तमे पुन्नि सूतकं आशोचं ना स्त्रीति पराळरं. पुरुषस्य नपिङ्ञता षष्ठ पुरुषावधिः कन्याया स्त्री पुरुषावधि र्भवति. पुरुषस्य पुंसः सपिण्डन्य भावः सपिण्डता तस्य भाव स्वतला चिति तत् प्रत्ययः, सपिण्डत्वं षष्टश्चासौ पुरुषः सएवावधिरवसानं षस्त पुरुषा वधिर्भवति. कन्याया स्ससिण्डता त्रिपुरुषावधिर्भवति.14 आकौचे वर्ण्य निर्णयः प्र. 2 ऐं. 8 आशौचे सूतके प्रेत केच सद्द्योपासनादि नित्यकर्माण्य न्यानि दैविक पैतृकाणिस्वाध्याय दानप्रतिग्रहाणि च वर्जयति. सूतके जातके ! प्रेतके शावाशाचे च सन्ध्यापापानाडीश्यादि शब्देन जपकर्पण ब्रह्मयज्ञ नित्यॊपानन चैश्वदेवारि पूर्वोक्तानि नित्यकर्माणि, अन्यानि नैमित्तिकानि दैविक ‘पैतृक कर्माणि च स्वाध्यायो वेदस्वाध्ययन मध्या वनं दाननुन्न दानादिकं तस्य प्रतिग्रहिञ्च तानि स्वाध्यायन प्रति ग्रहणि च पर्षियति. यावदाशौचं तावत्परित्यजेत्. ग्रहणकाले दानं कर्तव्यमितिकेचित्. स्नान ममन्त्रकं सर्वदा कर्तव्यम्. अग्निहोब्राडी नित्यहोममन्येस ब्रह्मचारिणा वा यष्टव्य मिति केचित्. कुमारे जाते जातकाग्नौ प्रातल्लो मे हीने व्याहृती श्चतुरावर्त्य हुत्वा सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातर्द्विगुणं पूर्वपदादशाहाज्जुहोति. SE कुमारे जाते पूर्ववत् जातकाग्निं परिकल्प्य तस्मिन् जातकाग्नौ सायं प्रातर्जुहुयात् . प्रॊतल्लोमेहीने व्याहृतीक्चतुरावर्त्यहिुत्वा सायु द्विगुणं हुनेत्. सायमे हीने व्याहृतीक्चतुरावर्त्य हृत्वा प्रातर्द्विगुणं जुहुयात्. पूर्ववत् प्रायश्चित्तम् हुत्वा आवकाहा द्विगुणा२ वृद्ध्या जुहोति. अतीतेऒ प्येवं जातकर्म कुर्यात्. दळा हे६ तीतेपि एव मनेन प्रकारेण प्रायकृत्तु हुत्वा पूर्ववत् जातकर्म कुर्यात्, जातकाग्नौ समुत्पन्ने प्रायश्चित्तं जातकाग्नौ समुत्सन्ने तद्भस्मनि पूर्ववत्समिध मारोप्य लौरिकाग्नॊ निधाय प्रायश्चित्तं हुत्वा कथैव जुहुयात्. श्री चैखानस मात्र भाष्यम् 15 जातकाग्नौ समुत्सन्ने सद्योवानुगले तद्भस्म समूह्य तस्मिन् पूर्ववत्समिध मारोप्य निक्षिप्य तां समिधमादाय लौकिकाग्नौ निधाय प्रायश्चित्तं मनोज्योतिरयार्चाग्ने मिन्दाहुठिं व्याहृतीश्च हुत्वा यथोक्तं तथैव जुहुयात् चिरकाले सुगते पूर्ववदग्निं संसाध्य अस्मिन्नग्ना वेप ततायश्चित्तं हुत्वा तथैव जुहुयात्. दशमे- ऒहनि जातकाग्नि मरण्यामिध्मे वा समारोप्य तमेवाग्निं मधित्वाछाय वास्तुहोमो स्थान होमौ हुत्वाऒग्निं समारोप्या प्रमादं निदधाति दशमेहनि होमावसाने जातकाग्नि मरण्या मिधे ऒश्वत्थाति समिधिवा पूर्ववत्समारोप्य तमेवाग्निमिदि दशमेहम्युत्थानं चेत्त स्मिन्नह्न्येव तमेवाग्निं अरण्यालोपितं चेसृधित्वा समिधारोपितं चेस्तां समिधं लौकि काग्नौ प्रज्वाल्य आधाय तमुग्निं पण्डिते निधायाघारं कृत्वा वास्तु शुद्यरं वास्तु होमु हित्वा अस्मिन्नग्ना वेवोत्थान होमु जुहुयात्. एवं वास्तिहोमोत्थान होमौहुत्वा अग्निन्तथा समावोप्य अप्रमादं नामकरणाद्यर्थं सुरक्षितं निरधात. यधि द्वादशेहन्युज्ञान मेकादशेख ह्नि लौकिकाग्नौ वास्तु होमु मुक्वा द्वादशे ऒह्नि शातकाग्नौ वुद्धान होमं कुर्याद्- उत्थान काले तीते प्रायश्चित्तम् उत्थानस्य कालेऒतीते वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्वपदुत्थानं कुर्यात्. Xo उत्थानस्य कर्मणः काले तीले वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रं प्रायश्चित्तु हुर्वा पूर्वोक्तो ज्ञानं कुर्यात्, नामकरण कालेऒतीते प्रायश्चि टैम् नामकरणस्य वैष्णवं मूलहोमं यदेवाडि दिग्देपत्यq्च हुत्वा नामकरणं करोति. 3.0 16 प्र. नामकरणस्य कालेऒतीते हीवेच वैष्णवं मूलहोमं यद्देवादीन् दिगैन त्यं च प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्ववनामकरणं करोति. इति चतुर्ध ः खण्डः इति श्री वाजपेययाजीये श्री वैखानस स्मूत भाष्ये षष्ठ प्रश्नार विवरणे द्वितीयः पटलः अथ पञ्चमः खण्णनि नक्षत्रहो मे हीने प्रायश्चि त्तम् नक्षत्रहोमे हीने स्कन्द दैवत्यं नपग्रह दै पत्यं वैष्णवं प्रायश्चित्तम्. नक्षत्रहोमे हीने स्कन्द दैवत्यं नवग्रह होमं वैष्णवञ्च प्रायश्चित्तं हुत्वा अतिकान्त होम मुत्तरेण सह जुहुयात्. पूर्ववन्न क्षत्र होमं जुहुयात्. अन्नप्राशन कालेऒतीते प्रायश्चित्तम् अन्न प्राशने ‘कालेऒतीते बालेनैवान्ने भुक्तेच जात काग्नौ वैष्णवं ब्राह्ममाग्नेय मैन्द्रं सौम्यं बार्हस्पत्यञ्च हुत्वा जातकाद्यष्ट मे दश मेद्वादशेवा मा सेजुन्न प्राशनं बाह्मणभोजनं च कुर्यात्. ** maha आन्न प्राशने कालेऒतीते बालेनै वेति स्वयमेव कुमारेणान्ने भुक्ते च जातकाग्नॊ वै ष्णवं ब्राह्ममाग्नेयं ऐन्द्रं सौम्यं बार्हसृत्यं च प्रायश्चित्तं हुत्वा जातकाद्यष्टमे दशमे द्वादशेवा मापे पूर्वस्या सम्भवेऒस्यस्मिन् मासे पूर्वविदन्नप्राशनं कृत्वा यथाशक्ति ब्राह्मण भोजनं च कुर्यात् . श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् [3] प्रवासागमन पिण्डवर्धन काले ऒतीते प्रायश्चित्तम् L तत्त त्काले प्रवासागमन पिण्णवर्धन योरी ने मूलहोमं जुहोति. 17 ** तस्यान्न प्राशनस्यकालः तस्मिन् तत् काले अन्नप्राशन कर्मावसान काले प्रवासागमन पिण्डवर्धनयोः कर्मणो रन्यतरस्यवाहीने मूलहोमं प्रायश्चित्तम् जुहोति. तानपि पूर्ववत्कुर्यात्. चौळके कालेऒतीते प्रायश्चि तम् चौळ के कालेऒतीते मक्त्रवर्णं कृतेच जातकाग्नौ वैष्णवं मूलहोमं ब्राह्मं वारुण माग्नेयं रौद्रं च हुत्वा यथाशक्ति सुवर्ण पशुदान ब्राह्मण भोजनानि कृत्वा चौळकं कुर्यात्. चौळके कालेऒतीते च न स्त्रवर्ण ममस्त्रकं यथास्या त्तथास्य चौळके कृतेच जातकाग्नौ वैष्णवं मूलहोमं ब्राह्मं वारुण माग्नेयं रौद्रं च प्रायश्चि तॊहुतीरुत्वा यथाशक्ति सुवर्ण पशुदान ब्राह्मण भोजनानि कृत्वा पूर्वव च्चौळकं कुर्यात्. इतिः पञ्चमः खण्णः अथ षष्ठः खः निषेकादीनां सामान्य प्रायश्चित्तम् अथ नि षेकादीनां सामान्य प्रायश्चित्तम्. 32 महाप्रायश्चि तौन्यु त्त्वेदानीं पक्षान्तरेण सामान्य प्रायश्चित्त मधा रथ्यते. निषेकाधीना मष्टादश संस्काराणां कालाति पन्नानां समानमेव सामान्यं च तत् प्रायश्चित्तम् सामान्य प्रायश्चित्तम्. -18 प्र. आ खं. इ विष्णोर्नु कादि मिन्दाहुत्या श्रावितादी न्विरावर्त्य हुत्वा तत्तत्कर्म कुर्यादिति केचित्. रा विष्णोर्नु कादि मिन्दाहुत्या श्रावितादीन् द्विरावर्त्य प्रत्येकं हुत्वा पूर्वव त त्तत्कक्म कुर्यादिति केचिद्वद नि. अथाप्युपनयनं यावत्तावत्कालं गर्भाधानादि चौळ का नेषु हीनेषु तस्त्रयित्वैक होमे कुर्याच्चेत्पिता चान्द्रयणं पुत्रः प्राजापत्यं चरित्वा ब्राह्मण भोजन सुवर्ण पशुदानानि कृत्वा विष्णोर्नुकादि मिन्द हुत्या श्रावितादीन् रौद्रं मूलहोमं वैष्णवं च द्विरापर्त्य प्रत्येकं हुत्वा तस्त्रयित्वैक होमे गर्भाधानादी स्कुर्यात्. अधवेति विकल्पमाह. उपनयनं कर्मयावत्कालं भवेत्तावत्कालं गर्भाधानादि चौळका न्डे ष्वेकादशनु कर्मसु हीने स्वकृतेषु सत्सुतन्त्र यित्वा उपनयनेन सह समूहीकृत्य एकोमुख्यः प्रधानं नचायु होम सस्मिस् एकहोमे कालातीतांस्तान् कुर्याच्चेत् पिता कुमारस्य जनकः चान्द्रायणमिति कृच्छनाम चान्द्रायण व्रतं :- तद्विविधं चान्द्रायणम्. यवमध्य चान्द्रायणं पिप्पलिमध्य चान्द्रायणं चेति. तत्रप्रधमो यधाशुक्ल प्रति पदमारभ्य शिख्यण्ड परिमितैकैक ग्रासवृद्ध्या चरन् पौर्णमाप्यां भुक्त्वा पुनरपि कृष्णप्रतिपद मारभ्य तद्वदेकैक ग्रासहासेन चरन् अमावास्या यां न भुञ्जीतेतीदं यवमन्य चान्द्रा यूणं. एकैकं वर्धमे त्पिञ्चानिकि वशिष्ठ स्मरणात्/ द्वितीयो यथा कृष्ण प्रतिपद मारभ्य चन्द्रगत्यानुष्ट्रीयते. तधा पिप्पलिका मध्यमिति वसिष्ठः. यधा कधं चित् प्रतिदिनं मध्याह्ने अष्टकटलानश्नी यादधवा सक्तं दिवसयोश्चतुरश्चतुरः पिण्डासश्नीयात्तधैकस्मिंश्चतुरोपकस्मिन् द्वादश तधै करात्र मुपोष्या परस्मिन् षोडशेत्यादि प्रकाराणा मन्यत मेन शक्त्या द्य पेक्षया भुञ्जीतेत्यपरं चान्द्रायणं प्रत्यहं मध्यन्दिदे हविष्या श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 19 स्यन्यान्यष्टा पिण्डान् भुक्त्वा यद्र्वत माचरेत्तद्यतीचान्द्रायण मित्याहुः प्रतिदिनं प्रातश्चतुरः पिण्डान् अस्तमिते सूर्ये चतुरः पिण्डान् मुक्त्वा यश्चरति तच्चिकु चान्द्रायण मित्साहु प्रतिदिनं दिपैन तीस् पिण्डान् प्राढ्य नियतात्या यच्चदति तदृषिचान्द्रायणमिति वदन्ति. एतेषां मध्ये तस्यपिता यव मध्य चान्द्रायणमन्यतमं वाचरेत्. पुत्रः प्राजापत्यम् :- प्राजापत्यमिति कृचनामु तथ्यथा पञ्चदशिगा पै रेक भुक्तं द्वादशग्रासैरक्तं चतुर्विंशति ग्रावैरयाचित मेकाह मपक मुपवास इति पराशक्त प्रकारेणवान्येन ना एक भक्ता याचितोप वासरू पेण चतुरहस्साध्यः पादकृच्छः एवं त्रिगुणं प्राजापत्यं त्रिदिसमेकभुक्तं त्रिदिनं नक्तं त्रिदिनमयाचितं त्रिदिनमुपवास मित्ये तत्राजापत्यं इत्या वस्तम्बः मरुळ्च. एतत्प्र्पजापत्यं कृच्छं पुत्रश्च चरेत्. आशक्तश्चेद्धेमु वा आचार्याय दद्यात्, एवं पिता चान्द्रायणं पुत्रः पारिजापत्यं चरित्वा ब्राह्मण भोजन मिति द्वादश सङ्ख्याक भोजन मेक मन्न कृच्छं सुवर्णमिति त्रिगुञ्जाभिस्तुलितं सुवर्ण मेकं सुवर्णकृवं पशुस्पपत्सागौरेतानि ब्राह्मणभोजव सुवर्णपशुदानानि यधाशक्ति कृत्वा विष्ण्नाकानि मिनाहुत्या शास्त्रि वितादीस् रौद्यं मूल होमं पै ष्णवञ्च द्विरावर्त्य प्रत्येकं हुत्वा तन्त्रयित्वा एकतन्त्य्रं कृत्वा एकहोमे मुख्यहोमे प्रत्येकं पूर्ववत्सङ्कल्प्य क्रमेण गर्भावानादीन् संस्कारान् कुर्यात्. आघारोऒन्त होमळ्चैको भवत्यादापर्तेच प्रत्येकं परि षेकं करोतीति विशेषः - الكسي £0 आघारश्चान्त होमळ्चैको भवति. आदाविकि तस्य तस्य कर्मणः सङ्कल्पा न मं अदितेनुमन्य स्वेत्यादिभिरस्त इति तस्य तस्य कर्मणो ऒवसाने अदितेनु नग्ंस्डा इत्यादिभिरेप मादावस्ते च प्रत्येकं प्रतिकर्म परिषेकं परिषेचनं करोतीति विशेषोव्यत्सर्वं तत्तत्करोक्तं कर्तव्यमिति. 8 E 8 इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये षष्ठप्रश्नार्थ विवरणे तृतीयः पटलः - 20 प्र. 0 3 * अथ सप्तमः खणः ब्राह्मण्यां ब्राह्मणा ज्ञातमात्रे ब्राह्मणस्य प्रथम जन्मस्यात्. ब्राह्मण्यां विधि वदूढायां ब्राह्मणा जात मात्रेण ब्राह्मणस्य प्रथम जन्मस्यात्. भवेत् . उपनयन संस्कारे द्वितीयं भवति. उपनयन संस्कारे कृतेसति तस्यैव ब्राह्मणस्य द्वितीयं जन्मभवति. द्वितीये जन्मन्याचार्यः पिता सावित्रीमाता, द्वाभ्यां जन्मभ्यां द्विजो भवति. द्वितीये जन्मनि आचरति कर्मेत्याचार्यः, सावित्रीप्रदः, तस्यपिता भवति, सावित्री गायत्री तस्यमाता भवति. तस्माद्वाभ्यां जन्मभ्यां द्विजोभवति. उपनयन कालावधि निर्ण यः अष्टवर्षं ब्राह्मण मुपनयीते ति श्रुतिः. अष्टवर्षं ब्राह्मण मुवनयीतेति श्रुतिः. 27 तस्मा द्गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्यो पनयनं श्रेष्ठं तदसम्भवे नवमे दश मेवा प्याषोडशात्तुर्यात् तस्मात्कारणात् गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनयनं कार्यं, तत् श्रेष्ट मुत्तमम्, क त्तस्मिन् अष्टमे वर्षे कर्तुमनुभवस्तस्मिं पद स्तड सम्भवे गर्भाधानादि नवमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनयनं मध्यमं, तर सम्भवे गर्भाधानादि दशमेवा वरे ब्राह्मणस्योपनयनं कनिष्ठम्. तद सम्भवे गर्भाधानाद्येकादशे त्प्रयोदशे चतुर्दशे पञ्चदशे षोडशेवा नरे पूर्व स्यालाभे सत्युत्तरस्मिन् उपनयनं कुर्यात् इति आषोडशाद्वरा त्य्राक्’ एकस्मिन् वर्षे ब्राह्मणस्योपनयनं कुर्यात्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 21 उपनयन कालेऒतीते प्रायश्चित्तम् (षोत्ससोनु) षोडशे वर्षेऒतीते पूर्वोक्त मुद्दालक प्रायश्चित्तम् गर्भाधानादि संसारञ्चकृत्वा शुद्धे ब्राह्मणभोजन सुवर्ण पशुदानानि कुर्यात्, E षोडशे वर्षेऒतीते पूर्वोक्त मुद्दालक व्रतं कारयित्वा पुनः गर्भाधानादि संस्कारान् कृत्वा शुद्धे तस्मिन्ुमारे व्रतादिना पूतात्मनिसति ब्राह्मण भोजन सुवर्ण पशुदानानि बहूनि यधाशक्ति कुर्यात्. पिता चान्द्रयणं चरित्वा तस्य जातकाग्नि माछाया घोरं हुत्वा मिन्दाहुती पूर्णाहुती ब्राह्मं वैष्णवं चाष्टशतमापर्त्य हुत्वा पूर्वपदुपनयनं कुर्यात् पिता चान्द्रयणं चरित्वा तस्य कुमारस्य जातकान्नि माधायाघारं हुत्वा मिन्दाहुती पूर्णाहुतं ब्राह्मं वैष्णवं चाष्टशत मष्टोत्तर शत माप र्य प्रायश्चि त्तम् हत्वा पूर्ववदुपनयनं कुर्यात्. 1 उपनयन कर्तृ निर्णयः पितृभ्रातृ ज्ञाति सगोत्र मातुलादिषु यळ्ळुचि र्विद्वा नुपनयनं करोति. इदानी मुपनयन कर्त्यनाह. पिताच पितृभ्राता पितृव्यः च. भ्राता सहोदरः, ज्ञाति स्सपिण्डः, सगोत्र एकगोत्रः माशुलो मातृभ्राता आदि शब्देन पितामह प्रपितामह स्वजनाडयो गृह्यन्तो, तेषु पितृ भ्रातृ जाति सगोत्र मातुलादिषु यः पित्राः शुचिर्महारोगादि दोषरहितः पतितः शुदात्मा विद्वान् विधिजः न उपनयनं करोति. अन्यधा मलान्ध कारौ तेन योजयति. अन्यधेति, अशुचिर विद्वान् यड्युवनयनं कुर्यात् मलं पापमर्धकाको…. जानं तौ मलान्धकारौ तेप उपनीतेन सह योजयति. 22 पित्रादि बान्धवा भावेऒन्यं ब्राहणमुपनयनार्धं भजेत पित्रादि बान्धवा भावे पति अन्य मितरजातिजं शुचिं विद्यां समाचारा स्वय वेदशास्त्र सम्पन्नं सर्वलक्षणान्वितं ब्राह्मण मुपनयनार्ध मपनयन कर्म करणाय भजेत. स्वी कुर्वीत. सोपियजमानस्य सूते पनयनं कुर्यात्. तड सम्भवे स्वसूत्रेण वा उपसयमु कुर्यात्. व्याधि दुर्भिक्षाद्वै रन्त्य जातौ न्यूने समाश्रिते सुवर्ण पशु भूम्यादी स्धत्वाऒग्नि पूछाय वैष्णवं यद्देवारी नाह मैन्द्रं वारुणं मूलहोमं व्याहृत्य नं हुत्वोपनयनं कुर्यात्. व्याधि रपस्मारादिः दुर्भिक्षं क्षामः आदिशद्देशन राज विद्वरादय्य, तैक्व्याधि दुर्भिक्षाद्यैः आ स्त्यजातौ चण्डालाडौ न्यूने स्वकुलदावरणे शूद्राद्रावनु लोम प्रतिलोमादौ वा समाश्रिते तदन्न पानादिभिर्मिश्रिते सति ब्राह्मणा सुज्ञामधिगम्य तैरुत्तानि तदनुरूपाणि कृच्भाणी आचरित्वा सुवर्ण पकु भूम्यादीनिति आदिशट्टेन पापापनोदनानि तॆलपाद्रादीनि च तानि सुपॆर्ण पशु भूम्यादीनि दानानि ब्राह्मणेभ्यो दत्वाग्निं लौकिकाग्नि माधाय वैष्णवं यद्देवादीन् ब्राह्म मैनं वारुणं मूलहोमं व्याहृत्यनं व्राय श्चित्तम् हुत्वा पूर्ववर्गर्भाधानादीन् कृत्वा गुरुः उपनयपं कुर्यात्- इति स समः ख© & अथाष्ट वरिः खण्णः उपनयन प्रभृति ब्रह्मचारी पूर्व पत्स्नात्वा पन्ध्य मादित्यं चोपस्थाय तर्पणं ब्रह्मयज्ञञ्च कृत्वा सायं प्रातरासमावर्तनान्नित्यमग्नौ समिद्बि रुहुयात् . पै खानन न्यूत भाष्यम् 23 उपनयन प्रभृत्युपनयन कालादारभ्य ब्रह्मचारी पूर्ववत् स्नात्वा सन्ध्या मुपास्यादित्यं चोपस्थाय तर्पणं ब्रह्मयज्ञं च कृत्वा सायं प्रातरा ‘समावर्तनान्नित्यमग्नौ उपनयनाग्नॊ तदभावे लॊकि काग्नौ समिद्भिः यैः कैश्चिद्भि रष्टाभि रिध्मै ग्जहयात् - नित्यस्नाने हीवे प्रायश्चि तम् 器 नित्यस्नान विहीने पूर्वपत्स्नात्वा जुम्बकाय स्वा हेति निमज्ज्य नारायणं ध्यायन्स जुम्बकेना घ मर्षणसू क्तेनाघ मर्षणङ्कृत्वा वैष्णवं मन्तांश्चजपति इदानीं स्नानादि नित्यकर्महीन प्रायश्चित्त माह. नित्यं यत्कर्तव्यं स्नानं तस्य विहीनमुनाचरणं तस्मिन् नित्यस्नान विहीने कालेऒतिते च मध्यं दिनादर्वागा सायमस्त मया त्रागेव ना पूर्ववत्स्नात्वा चम्य पुनर्जुम्बका यस्वाहेति शरीरार्धं निमज्ज्य निमग्नो भूत्वा नारायणं ध्यायन् केशवाद्यैरामभिर्विष्णु स्मरणं कुर्वन् सजुम्बके जुम्बकाय स्वाहेति मन्त्रान्वि तेन ऋतञ्च सत्यं चेत्यघ मरण सूक्तेन अघं पापं मृष्यते हिंस्यते अघमरणं पापापनोदनं कृत्वा तीरं गत्वा वासः परिधायाचम्य वै ष्णनानतो देवादीन् मन्त्रांश्च जपति. सन्द्योपासन हीने प्रायश्चित्तम् બે सन्ड्योपासन विहीने स्नात्वा दशप्राणायामान्कृत्वा 2 ष्टशतं सावित्री मधीत्य सन्या मुपास्य वैष्णवा न्पौर मस्त्रं श्च जपति. सन्ध्योपासन विहीने कालातीतेवा स्नात्वा चम्य दश प्राणायामान् कृत्वाष्ट शतमष्टोत्तर शतं सावित्री मधीत्य जप्त्वा कालातीतां सन्ध्या मुपास्य वैष्णवान् सौरानुद्वय मित्यादीन् मन्त्रांश्च कालातीत प्राय श्चित्तार्ध ं जपति.24 प्र. ऒखं. रा पुनस्सन्या गमा दनशनं कृत्वा सन्द्या मुपासीतेत्येके. मतान्तरमाह. पुनः सन्ध्यागमादिति प्रातस्सन्ध्या हीने आमध्यन्दिन सन्ध्यागमात्. मध्यन्दिन सन्ध्याहीने आसायं सन्ध्यागमात् सायं सन्ध्या आप्रातस्सन्ध्यागमात् एवं पुनः सन्ध्यागमात्’ अनशन मभोजनं कृत्वा पूर्ववत्स्नात्वाऒचम्य अतीतं सन्ध्यामुपास्य ताता लिकी मपि सन्ध्या मुपासीतेति एकेवर न्डि. सन्ध्यावन्दन कालातीते पूर्व वत्सन्ध्या मुपास्य अतीत प्रायश्चित्तार्धं चतुर्धमर्थ्यं सप्तव्याहृतिभि रभिम न्यु निक्षि पेडित्येके. तर्पणे हीने द्विगुणं तर्पयति. इदि प्रात स्तर्पणे हीने माध्यं दिवे द्विगुणं माध्यन्दिन तर्पणे हीने सायं द्विगुणं एवं तर्पणे हीने द्विगुणं तक्पयति. असिना पूर्वे द्यु स्तर्पणा हीनेऒपरेद्युर्द्विगुणं तर्पयति. ब्रह्मयज्ञे हीने प्रायश्चित्तम् ब्रह्मयज्ञ विहीने पुरुषसूक्त पूर्वं यजुस्संहिता यां स्वाध्यायं करोति. 22 ब्रह्मयज्ञ विहीने ऒपरेहनि पुरुषसूक्तं पूर्वं प्रथमं यस्मिंस्त त्पुरुष सूक्त पूर्वं यजुस्संहिताया मिषेत्वो र्जेत्वेत्यादि यधाशक्ति स्वाध्यायं करोति. समिधोमे मी हीने प्रायश्चित्तम् प्रातस्समिद्दोमे हीने सायन्द्विगुणं सायं हीने प्रातर्ड्विगुणम्. प्रात स्समिद्धमे हीने सायु द्विगुणं कुर्यात् सायं समिद्धमे हीने परेद्युः प्रातन्तोमकाले द्विगुण मिति पूर्वफत् यधा हतदित्याडि सर्वतन्त्रं सकृदेव कृत्वा समिधो द्विगुणं मन्तावृत्त्या षोडश समि दोमु कुर्यात्. एवं सर्वं द्वितीये द्विगुणं तृतीये त्रिगुणं स्नानादीन् कुर्यात् . वॆ खानस सूत्र भाष्यम् [4] दिनत्रये स्नानादौ हीने प्रायश्चित्तम् 25 28 दिन त्रये स्नानादौ हीने पूर्वपत्स्नान जपौ कृत्वा सौरमाग्नेयं च हुत्वा समिद्भि र्जुहुयात् . दिसत्रये स्नानादाविति. पूर्वोक्तस्नान सन्ध्योपासन तर्पणब्रह्मयज्ञ नमिद्दामेष्वन्य तमस्य सर्वस्यवा हीने अकृतेसति चतुर्धे हनि पूर्वव त्स्नान जपौ क्वत्वा तदग्नौ सौरमाग्नेयु च प्राय त्तम् हुत्वा अष्टाभिस्समिद्भि र्जुहुयात्. सप्तरात्रा हीने नित्यकर्मण्यव कीर्ली भवति. एवमास प्त माहात् द्विगुणादि वृद्ध्या प्रायश्चित्तम् हुत्वा समिद्भिः जुहुयात्. सस्तरात्रा स्नानादौ नित्यकर्मणि हीने सति अवकीर्य ने विच्छिद्य न्त इत्यवकीर्णं तत् अस्यास्ति त्यवकीर्ण क्षतव्रतो भवति. अवकीर्ण प्रायश्चित्तम् इत्यष्टमः खण्डः अथ नवमः खण्णुः अथावकीर्ण प्रायश्चि त्तम्. قا अथानकीर्ण प्रायश्चित्त मारभ्यते. अवकीर्णानाङ्गविता (अन्तरितानां) नित्यकर्मणां प्रायश्चित्त मनकीर्ण प्रायश्चित्तम्. L ف) स प्तरात्रं स्नान सन्त्योपासन स्वाध्याय समिद्दाम भैक्षा चर्यादि हीने मेखलोपवीताबजिन दण्ण धारणादि ब्रह्मचर्य विवर्जिते च पादकृच्छ मुपवासंवा क्वत्वा ऒग्नि माछाय परी स्तिर्य परिषिच्या-ज्येन मोहिनो अग्न एनसे; साहिनो विश्ववेदसे; यज्ञं पाहि सर्वं , 26 26 प्र. . & $0. 2 पाहि कामापकीर्णः, कामाभिदृग्दः, सम्मासिञ्चं त्विति ग्रहीभिः, हुत्वा, पुनरूर्जा, सहरय्या, पाहि चत -सृभिः, स्वाहे, त्यतो देवा इदं विष्णु रिति जुहुयात्. सप्त चता रात्रयश्च सप्तरात्रं द्विगुरेकवचनं सप्तसुरात्रिपु पूर्णासुस्नानं सन्ध्योपासनं स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः समिद्दामः क्षा चर्यं बिक्षाटनं आदिशब्देन गुरुशुश्रूषादय स्तेषां हीन मकरणं तस्मिन् मेखला मौञ्जीरशना उपवीतं यज्ञसूत्रं अजिनं कृष्णमृगचर्म दण्डः पालाशदण्डः तेषां धारणं तदादि च तत्प्र्बह्मचर्यं योनावयोनौ वा अरेतः स्धलन मताम्बूल चर्वण मगन्धाञ्जनाद्यनुलेपन मपुष्पादि धारण मित्यादि प्रतं तेन वर्णितः परित्यक्तस्तस्मिन् स्नान सन्ध्योपासन स्वा ध्याय समिदोम बै क्षा चर्यादि हीनेच मेखलोपवीताजिन दण्ड धारणादि ब्रह्मचर्य विवर्जितेच सति पाद कृच्छमिति एकभक्त नक्तायाचितानशन प्रतेन चतुर्दिन स्पाध्यः प्राणापत्यस्य चतुर्धभागः पादः कृन्तति पाप मिति कृच्छं तत्पाद कृच्छञ्चरेत्. आशक्त उपवासमेकदिन मनशनंवा अग्नि मुपनयाग्नि माधाय दर्भैः परिस्तीर्य आघारं कृत्वाग्निं परि षिच्य आज्येन पाहिनो अग्न एनने, पाहिनो विश्ववेदसे, यज्ञं पाहि सर्वं पाहि कामावकीर्ण ः, कामाभिद्रुद्धः सं मासिञ्चन्त्विति, ग्रहीभिः पुनरूल्जा नहरय्या, पाहि चतसृभिः स्वाहेत्यतोदेवा इदं विष्णु जुहुयात् . एवं पञ्चदशरात्रं स्नानादौहीने द्विगुणम्मापे चतुर्गुणं एवं प्रतिमासं प्राजापत्य कृच्छं चतुर्गुणादि वृद्ध्या अवकीर्ण प्राय श्चित्तम् चासमावर्तनात्कर्तव्यम्. सन्ध्यावन्दन हीनस्य नास्ति प्राय श्चित्तम् सन्ध्यविन्दन हीसः शूद्र एवेति सूत्रकारैरु क्तत्वात् . अभोज्य भोजने प्रायश्चित्तम् पितृ ज्येष्ठ योरन्ये प्रामुच्छिष्ट भोजने मधु मत्स्य मांस सूतक प्रेतकान्नाद्य भोज्य भोजने च पुनरुप सयनं करोति. वै खानस सूत्र भाष्यम् 27 पिताजनकः ज्येष्तो ग्रजो भ्राता तयोः पितृज्येष्ठयोः अन्येषा मितरेषं. L L पितृव्य कनिष्ठ भ्रातादीनां वयो वृद्धानामप्यु च्छिष्टस्य भुक्त भक्षितादि शेषस्य भोजनं तस्मिन् उच्छिष्ट भोजने कृतेच मधुक्षोद्रं मत्स्याः मीनादि जलचराः मांसमन्येषां मृगपक्षिणाञ्च पललं सूतकस्य प्रेतकस्य चान्नमादिर्येषामभोज्यानां तेषां भोजनं तस्मिन् मधु मत्स्य मांस सूतक प्रेतकान्नाध्य भोज्य भोजने कृतेच भोक्तुः ब्रह्मचारिणः पुनरुप नयनं करोति. इति नवमः फ ण : इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये षष्टप्रश्नार्थ विवरणे पुनरुपनयनम् चतुर्थः पटलः - अथ दशमः खणः अथातग पुनरुपनयनम्. राळ यतः पुनः पनयन मुकं अतः कारणात्पुन रुषनयन मथारथ्यते. पादकृच्छमुपवासंवा कृत्वाग्नि माछायाघारास्ते व्याहृत्या पालाश समिधो हुत्वा-ज्येन विष्णुसू मिन्द हुत्या श्रावितादी न्पूर्णाहुती व्याहृतीश्च हुत्वा पूर्वपदुपनयनं करोती. तद्यभेत्यत आह. पूर्ववद्बह्मचारी पादकृच्चं चरेत्. आशक्तश्चे दुपवासं वा कृत्वा अग्नि मुपनयनाग्निं लौकिकाग्नि मनवा छायाघोरं हुत्वा घारा स्र्ती व्याहृत्या स्तोत्तर सहस्र मष्टोत्तर शतुवा पालाश समिधोहुत्वा आज्येन विष्णुसूक्तं मिनाहुत्या श्रावितादी पूर्णाहुतु वाहृतीश्च प्रायश्चित्ताहुतीर्लु ज्वा पूर्ववरुपनयनं करोति. 28 प्र. इ खं. अं वपन मेखलाऒजिन डण्ण धारण प्रत भै क्षा चरणानि -पुनस्संस्कारे वर्णने. नवनं मन्त्रवत् क्षौरं तथा मेखलाजिन दण्डानां धारणञ्च व्रतं ओसावीत्र व्रतबन्द विसर्गावि पारायणव्रत मक्षारलवणाशन व्रतं ‘चरणञ्च तानि वपन मेखलाजिन दण्ड धारणव्रत बैक्षा चरडानि मेखला ‘जिनेत्येतदेवोप लक्षणं अश्माधिरोहणादेरपि अश्माधिरोहण वस्त्रोत्तरीय यज्ञोपवीतधारण देवस्य श्वेत्युवनयनाचार कधन सावित्र्युपदेशाश्च पुनस्संस्कारे पुनरुपनयन कर्मणि वर्ण. वर्ण्या स्याज्या भवन्ति, अथवा सावित्री मष्टशतमापक्त्याभि मृश्यतयैन घृतं प्राश्नीयात् . अधवेत्यशक्त विषय विकल्पः पुनरुपनयनं कर्तुमशक्तश्चेत् गव्यं घृतं पात्रे सङ्गृह्य उत्पूय पर्यग्निं कृत्वा सावित्री मष्टोत्तर शतमावर्त्य जप्त्वा मृतं कुशेनाभि मृश्याभिमन्य तयैन सावित्र्या तदृतं प्राश्नीयात्, भक्षयेत्, गुरो रुच्छिष्टंवा भुञ्जीत. एवं कर्तु मशक्त श्चेत् गुरोः पित्रादेः आचार्यस्य उच्छिष्टं भुक्तशेषं वाभञ्जेत. ततग पूतो भवति. तत स्तस्मात्स ब्रह्मचारी पूतः शुद्धात्मा भवति. इति दशमः खणः अथैकादशः खणः पारायण व्रतबन्द विसर्ग कालेतीते प्रायश्चित्तम्


पारायण प्रशबन्ध विसर्गे च कालेऒतीते हीने- प्युपनय 29 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् नाग्नि माछायाघारा नेतत्तद्र्वत सूक्तं वैष्णवं चतुराव र्त्यहुत्वा वेदप्रतानां बन्धं विसर्गञ्च कुर्यात् पारायण व्रतानां प्राजापत्यार्थि वेडव्रतानां बन्धश्च विसर्गश्च तस्मिन् पारायणव्रत बद्ध विसरे कर्मणि क्रियालोपे विपर्यासेचकालेजतीते च हीने अकरणेपी उपनयनाग्नि माछायाघोरं कृत्वा स्तेयक् व्रतस्य कालातीतादिर्भवति. तद्र्वत सूक्तं पूर्वोक्तं वैष्णवं चतुरापर्त्य हुत्वा तस्य प्रकस्य बन्धं विसर्जनं ना कुर्यात्. एवं प्रायश्चित्तं हुत्वा कालातीतानां आकृतानाञ्च पेद प्रतानां बन्धं विसर्गं चकारात् व्रतकान्नाध्ययनं च पूर्ववत्कुर्यात्- उपाकर्म हीने प्रायश्चित्तम् उपाकर्मणि चतुर्वेदादि मुन्तान्फ्र्बाह्म मार्षं चतुरा वर्त्य हुत्वोपाकर्म कुर्वीत. काद उपाकर्मणि कालेतीते हीने विपर्यासेच उपनयनाग्नौ चतुर्वेदादि मन्तान् ब्राह्ममार्षं चतुठावर्त्य प्रायश्चि यमात्वा पूर्वनदुपाकर्मकुर्वीत. श्रावणहोमं हुत्वाऒ स्ते सावित्र्या सहस्र समिथो स्ते श्रावणस्यां पौर्णमास्या मन्ययन पारायणार्धं श्रावणहोमं करिष्य इति सङ्कल्प्य उपनयनान्ना वाघाराने पूर्ववत् श्रावणहोमं हुत्वा वे होमावसाने अस्मिन्नेवाग्नौ सर्व प्रायश्चित्तार्धं सावित्र्यो सहस्र समिद्धोमं करिष्य इति सङ्कल्प्य पालाशादि यज्ञ वृक्षिजानां तद्वा दशाङ्गुल प्रमाणानां समिधां सङ्गृह्याण्येनाभ्य ज्य प्रत्येकं मन्त्रा वृत्त्या सावित्र्या स्वाहान्तय नहस्र समिधः क्रमेण जुहोति. एऎं प्रति संवत्सरमासमावर्तनात्कर्तव्यम्. श्रीवार्षिक मित्येके. ततः परे स्वद्देषु सहस्र सङ्ख्याकः सावित्री जपः ब्रह्मचारिणा कर्तव्यः. श्रावणे चोसौकर्मवत्प्र्पयश्चित्तम् विधीयते. 30 प्र. . 40. 00 श्रावणे होमे हीने कालेतीतेच उपाकर्मवत् प्रायश्चित्तम् विधीयते. चतुर्वेदादि मन्तान् ब्राह्ममार्गं चतुरावर्त्य हुत्वा श्रावणंहोमं जुहोती त्युच्यते. प्राजापत्यादि वेदव्रतान्या चरन्वेदानधीयीत. प्राजापत्यादि वेदव्रतानि पूर्वोज्ञान्याचरन् क्रमेण व्रतचरणं कुर्वन् वेदान् ऋग्य जुस्सामाख्यान् क्रमेणाधीयीत. यद्यशक्तोद्वावेकंवा वेदं सूत्रसहित मधीयीत. अनधीयान स्सर्व कर्म बहिष्कार्यो भवति. किमनेन नियमेनेत्यत आह. अनधीयानः वेदाध्ययन मकुर्वाणो ब्राह्मणः सर्वेषु दैविकेषु पैतृकेषुन कर्मसु कार्येषु बहिष्कर्तु मनर्जी कर्तुं योग्यः सर्वकर्म बहिष्कार्यो भवति. अशक्तोपि यत्कि इ्च च्छा खा मधीयीत. अशक्तोपि सम्पूर्णं वेदाध्ययनं कर्तु मक्षमोपि यत्किञ्चि त्स्वल्प मुपि वेदाध्ययनं कुर्यात्. तस्याप्य शक्तश्चेत् स्वकीयां शाखां वाधीयीत. अन्यधा सर्व कर्म बहिष्कार्य एव भवेत्. समावर्तनङ्कृत्वास्नातको व्याहृत्याग्ना वाज्यमा सौणिग्रहणान्नित्यं जुहोति. समावर्तनं कृत्वा स्नातक इति. शीतोष्णाभि रद्भिरापोहिष्ठादि मन्तैर्यः कृतस्नानः सस्स्नातकः व्याहृत्या स्वकीयेग्नौ लौकिकाग्नोवा आज्यमा पाणिग्रहणाद्यावदौपासनोत्पत्ति स्तावन्नित्यं सायं प्रातर्जाहोति. समाव र्तन क्रिया हीने प्रायश्चित्तम् समाव र्तन क्रियाहीने औणिग्रहणे कृते चास्त्रायणं चरित्वाऒग्नि माछाय सावित्रीं वैष्णवं ब्राह्ममार्ष माग्नेयं शतमावय्य हुत्वा समावर्तनं कृत्वा पुनर्विवाहं करोति. श्री पै खासन सूत्र भाष्यम् الله 31 समान र्तन मेव क्रिया संस्कारः तस्याहिनो लोपः तस्मिन् समावर्तन क्रिया हीन सति पाणिग्रहणे विवाहे कृतेसति कृतविवाहो विप्लैरनु ज्ञातः चान्द्रायणं चरित्वाग्निं लौकिकाग्नि माधायाघारं कृत्वा सावित्रीं वैष्णवं ब्राह्ममार्ग माग्नेयं शतमापर्त्य शतकृत्वः प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्ववत् समावर्तनङ्कृत्वा पुनर्विवाहं करोति पुनर्विवाहे पूर्ववत्सर्वं कुर्यात्. . पुनर्विवाहे कर्मणि पूर्ववत्सर्वं कुर्यात्. कन्यादानाभरण वस्त्रार्पण द्वितीय यज्ञोपवीत धारणानि वर्जयेत्. इत्येकादशः खण्डः. अथ द्वादशः खणः ब्राह्मणो ब्राह्मणीं नग्निकां गौरीं वा कन्यां क्षत्रियः क्षत्रियां वैळ्योवैश्यां वरयेत्. 000 ब्राह्मणस्यावत्यं ब्राह्मणः ब्राह्मणस्यापत्यं ब्राह्मणी तां लजते वीड यतीति नग्निकां तां मनसा विवाहं प्रति गुरवे पित्रे उद्यततेति गौरी ताम्प्ट कसतीतृ्यतुमती भवतीति कन्यातां वरयेत्. क्षतात् त्रायत इति क्षत्रः तस्यावत्यं क्षत्रियः क्षत्रियस्यापत्यं’ क्षत्रियतां गौरीं वरयेत्. विशापत्यं वै श्यः वैश्यस्यापत्यं पै श्यातां कुमारीं वरयेत् . अष्टवर्षा दाडशमा स्नग्निकां रजस्य प्राप्ते दशवर्षा दाद्वा दशादौरीमित्या मन न्ति. રે तासां वयः परिपाकमाह. अष्टवर्षादारभ्य आदशमाद्वरात् नग्निका मित्या मनन्ति. अष्टवर्षं नववर्षं कन्यां नग्निकामिति वदन्ति व्यर्थं. रजनी आ र्तवे अप्राप्ते अनागते सति दशपट्टादारभ्य आद्वादशवर्षा दौ रीत्या मनन्ति, दशवर्षा मेकादश वर्षां कन्यां गौरीमिति वदन्ति व्यर्धः. इ 32. विवाहकालेऒतीते प्रायश्चित्तम् प्र. उ खण्डङ्ग समावर्तनं कृत्वा विवाहकाले तीते क्रियाहीने ऒ प्युपनयनाग्ना वाघारं हुत्वा ब्राहं वैष्णव माग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा ग्न्यर्धं पुत्रार्धञ्च ब्राह्मादिषु चतुर्दु पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात् . L समावर्तनं कृत्वा विवाहे काले संवत्सरे वत्सरतयेवाऒतीते क्रिया हीने प्युवनयनाग्ना वाघारं हुत्वा ब्राह्मं पैष्णव माग्नेयं शतमाव र्त्य प्रायश्चि टैम् हुत्वाग्न्यर्ध मौपासनाग्नि सिद्ध्यर्थं पुत्रार्धं पुत्रोत्पादन सिद्ध्यर्धं ब्राह्मादिषु चतुरु पूर्वो क्तेषु विवाहेमु ब्राह्म दैव प्राजापत्यार्धेषु मध्ये पूर्वस्य ब्राह्म विवाह स्यालाभः असम्भवः तस्मिन्’ पूर्वाला भेसति परेणोत्तरेण दैवेस विवाहं कुर्यात्. तदसम्भवे. परेण प्राजापत्येन विवाहं कुर्यात्. तदसम्भवे परेणारेण ब्राह्मणक विवाहं कुर्यात्. आसुरादि विवाहे प्रायश्चित्तम् आसुरादि ष्व पत्पुत्रे जाय स्ते. 200 कध मासाुरादयः. तन्य नेच्छस्तीत्यत आह. आसुराजषु चतूरु आसुरु गान्धर्व राक्षस पै शाचेषु मध्येयेन तेनचित् कृत विवाहस्य असत्पुत्राश दुष्पुत्राः जायन्तो आसत्पुत्रैः तत्पितरो ऒधः पतन्ति. तस्मा दासुरेण गान्दर्वेण विवाहेकृते चान्द्रायणं चरित्वाऒग्नि माछाय ब्राह्मं त्रयस्त्रिंश द्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा ब्राह्लादि ष्वे केन पुनर्विवाहं कुर्यात्. 100 तस्मात्कारणात् ब्राह्मादि ष्वेकेन विवाहु कुर्यात्. तत्रासम्भवे आसुरेण विवाहं कुर्यात्. तदसम्भवे गान्धर्वेण विवाहं कुर्यात्. एवं पूर्वा, [5] 33 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् लाभे परेण आसुरेण गान्धर्वेण विवाहेन यस्य विवाहेकृते सति तस्य ब्राह्मणस्य चान्द्रायणं चरित्वा अग्निं विवाहाग्नि माथायाघारं हुत्वा ब्राह्मं त्रय स्त्रिंशद्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेयं शतमावर्त्य प्रायश्चित्तम् हुत्वा यज्ञ पत्न्यर्धं ब्रह्मतृप्त्यर्धञ्च ब्राह्मडि चतुर्ह्वेकेन विवाहेस तन्त्रेण सङ्कल्प्य तामेव पुनः विवाहं कुर्यात् आसुराद्द्विगुणं गान्दर्वे गान्दर्वा द्विगुणं राक्ष से राक्षसा द्विगुणं पैशाचे प्रायश्चित्तम् करोति. असुरात्सायश्चित्ता द्विगुणं गान्धर्वे कर्तव्यम्. तदसन्धवे राक्षसेन वा विवाहयेत्. तदसम्भवे पैशाचेन विवाहयेत्. तयोः प्रायश्चित्तम् गान्धर्वाद्विगुणं राक्षसे कर्तव्यं. राक्षसाद्विगुणं पैशाचे विवाहे प्रायश्चित्तम् करोति. Ch आसुराद्यै श्शसैग क्षत्रिय वैश्या विवाहं कुर्याताम् एवं त त्तदु क्त प्रायश्चित्तम् हुत्वा ब्राह्मादि ष्वेकेन तामेव पुस र्विवाहं कुर्यात्. ब्राह्मणस्यैते आसुराद्या गौणा आपत्कल्पा भवन्ति. क्षत्रिय वै श्ययोर्यद्यासुराद्याः शस्ता भवन्ति. तस्मादासुराद्यैः चतुर्भि ळ्ळस्टैः श्रेषैः शुभै र्विवाहैः पूर्वलाभे परेण क्षत्रिय वैश्या विवाहु तां. पूर्वेषा मलाभे परेणु, 003 पूर्वेषा माद्यानां ब्राह्मादीना मलाभेसति परेणासुरादिना ब्राह्मणेन पूर्वोक्त प्रायश्चित्त पुरस्सरं विवाहः कर्तव्यः. ब्राह्मणेना सुर गान्दर्वौच विधिना कर्तव्या वित्येके. ब्राह्मणे नासुर गान्धर्वेच विधिना पूर्वोक्तेन विधानेन कर्तव्या वित्येके आचार्या वदन्ति. होमं हुत्वा राक्षस पैशाचौ चेत्यपरे. 00F होमं हुत्वेति प्रसुग्म ति निरीक्षणादि तस्त्रं विहाय अग्निरै34 प्र. ६ खं. १ त्वत्यादि होममेव कृत्वा राक्षस पैशाचौ विवाहॊ ब्राह्मणेनि कर्तव्या विठ्यपरे आचार्या वदन्ति. अन्यधा कन्यागमन प्रायश्चित्तम् करोति. L 000 अन्यधेति तदु क्त विधिना विवाह कर्मणा विनायः कन्यामुपगच्छेत्. तस्यकन्याया अनूढाया गमने मैधुने यत्रायश्चित्तु मन्वादिभिरु क्तं तत्कन्यागमन प्रायश्चि तम् सॊन्तपन कृभ्रं सकृत्कव्यागन्तु उक्त मेव दिनसङ्ख्यया कन्यागमन प्रायश्चित्तम् आचरित्वा गोभूमि हिरण्य दानानि कृत्वा ब्राह्मं प्रिय स्त्रिंशद्वैष्णवं वा सावित्री माग्नेयं शतमावर्त्य प्रायश्चित्तम् हुत्वा तामेन ब्राह्मादिष्वेकेन विधिव द्विवाहं करोति. इति द्वादशः खणं. Q इति श्री वाजपेय याजीय श्री वै खानस सूत्रभाष्ये षष्ठप्रश्नार्थ विवरणे पञ्चमः पटलः - अथ त्रयोदशः खण्डः रजस्वला विवाहे प्रायश्चित्तम् रजः प्राप्तो कन्यां विवाहेकृते कृच्चं चरित्वा ऒग्नि. माधाय वैष्णवं स्रावित्रीं शतमापर्त्य हुत्वा तां पुनर्विवाहं कुरुते रजः पुष्पं तस्यप्राप्ति रागमनशन्ता तस्यां रजः प्रापौ सत्यामपि वा रजः प्राप्ता सत्यमेववा प्रलोभ्यता माच्छाद्य आज्ञानाद्वा कन्यां विवाहेकृते सति पश्चिद्यदि तज्ञानाति तत्रायश्चित्तु चान्द्रायणं प्राजापत्यं वाकृच्छं चरित्वाग्निं तदोपासनाग्नि मधाय वैष्णवं शतमावर्त्य हुत्वा तां कृत विवाहं स्त्रीयं पुनर्विवाहं कुरुते. कुर्यात्. श्री शैखानस सूत्र भाष्यम् विवाह मध्ये रजस्युत्पन्ने प्रायश्चित्तम् 35 विवाहे होमकाले कन्यायाः रजस्युत्पन्ने तां स्नापयित्वा–न्यद्वस्त्रं परिधाव्य पुण्याहङ्कृत्वा प्रोक्षिणैन प्रोक्ष्य मिन्दाहुत्या श्रावितादीन्व्याहृती श्च हुत्वा कर्म प्रप र्तेत. विवाहे होमकाले यस्याः रजनि आर्तवे उत्पन्ने उद्दतेयदि दृष्टे सतितां कन्यां स्नापयित्वा नचेलस्नानं कारयित्वा कुकतोयेनाभिषिच्य स्नासव स्त्रं विसृज्य अन्यद्धातं वस्त्रं परिधाप्याच्छादयित्वा गन्थ पुष्पाथरिजैरलं कृत्वा पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणै रापोहिष्टादि मस्त्रैः प्रोक्ष्यतां कन्यां पञ्चगव्यं प्राशयित्वा पूर्ववदासयित्वा विन्द हुत्या श्रावितादीस् व्याहृतीश्च प्रायश्चित्ताहुतीष्णत्वा वै वाहिक मन शिष्टं कर्मप्रवर्तेत कुर्यात्- तति या परिसमाप्ता सावधूरशुचिर्भवति. 003 तस्यविवाहस्य क्रियायाः तन्त्रस्य परिसमाप्तः पूर्णस्तस्मिन् कत्रिया परिसमाप्ते सति सापुष्पिणी वधूः श्री अुचिरस्सृश्या भवति. चतुर्धेऒहनि ऋतुस्नातया सह आग्नेय स्थालीपाक नित्यहोम वैश्वदेवाः कर्तव्याः- ज्येष्टे तिष्ठति विवाहेकृते प्रायश्चित्तम् ज्येषे तिष्ठ त्यनुजेन विवाहेकृते परिवेत्ता नुजश्चान्द्र यणं चरित्वा परिवित्तिं ज्येष्ठं विवाहं कारयित्वा पूर्ववत्र्पायश्चित्तम् हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्यात् इदानीं परिवित्ति परिवेत्तृप्रायश्चित्त माह. ज्येष्टे स्वस्याग्रणे भ्रातः अकृतविवाहे पाराशरमताद परिगृहीताग्निहो लेदा अकृतसोम यागेवा तिष्ठति सुखेनावस्धिते सति अनुजेन तस्यावरणेन कनिषेन विवाहेऒग्नि ‘त्रादि स्वीकरणे वाकृतेसति ज्येष्ठं परित्यज्य वधूमग्नि होत्रादिकं 36 प्र.

  • 5 $0. 03 ना विन्दति लभ्यत इति परिवेत्ता अनुजः कनिष्ठः तदोष शहनार्धं चान्द्रा यणं चरेत् . अपिना पाराशर मतेन परिवेस्ताद्वो कृच्छौ तत्पत्नी कृच्छं कन्याप्रदाता अति कृच्छं याजकश्चान्द्रायणं चरित्वा श्राद्धा परिवर्ज्यत इति परिवि त्तिः तं ज्येष्ठं विवाहमग्निहोत्रादि स्वीकरणंवा कारयित्वा पूर्ववदिति ब्राह्मं आर्षं श्रय स्त्रींश द्वैष्णवं सावित्र चूग्नेयं शतमावर्त्य प्रायश्चित्तम् हुत्वा तां पुनर्विवाहं पुनरा छानाडीस् कुर्यात्. ज्येष्ठ परदेशगते इति त्रयोदशः खणः अथ चतुर्धशः खण्डः परदेशगते ज्येष्टे द्वादशवर्षे ऒतिते मृत स्ये वा कृति दहनादि कर्म कृत्वा प्रायश्चि तम् हुत्वा विवाहं कुरुते. स्वदेशादन्यः परदेशः तङ्गतः प्राप्तस्तस्मिन् परदेशगते ज्येष्ठ धर्माकु योर्गते पुनः पुनः श्रूयमाणे अनूरेऒगजेबगृहीताग्नि होत्रे वा द्वादश वर्षेतीते अश्रेयु व्यवस्था बहुशः शूयमाणे द्वादशवर्षे किञ्चित् श्रूयमाणे दशवर्षे विवाहादिमासात् सर्वधाऒ शूयमाणे ऒष्टव प्रोषितेत्य क्तं वृद्धे षड्वर्षे त्रिवर्णातीत इति वसिष्ट गौतमादयो वदन्ति. विवाहादि मासाक्स्ट्रागे कस्मिन् मापे ब्राह्मणानुज्ञा मधिगम्य पूर्ववत्सा लाश परैः मृतस्यैत स्याकृतिं कृत्वा तदग्निना ऒकृति दहनादि सपिणी करणान्तं कर्म कृत्वा विवाहकाले प्रायश्चित्त मपनयनाग्नौ ब्राहं वैष्णव माग्नेयं शतमावर्त्य हुत्वा समावर्तनं कृत्वा विवाहं कुरुते. परिवेत्तुः कनिष्ठस्य विवाह मग्निहोत्रादि प्रयोगंवा कुर्यात्, 2 श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् तस्मिन्पुनरागते चानुजः पूर्वपत्रायश्चित्तम् हुत्वा विवाहं करोति. a 37 तस्मिन् परिवित्ता श्येष्ठ देशा न्तरात्सुनरागते सति च परिवेत्ता सोऒनुजः पूर्ववदिकि तच्चान्द्रायणं प्राजापत्य द्वयं वा चरित्या पुनरागतस्य ज्येष्ठस्य पुनर्जातकर्मादि समावर्तनान्त मेकस्मिन् होमेहकृत्वा विवाहं कारयित्वा स्वयं पूर्ववत् प्रायश्चित्तम् पुत्वातां पुनर्विवाहयेत् तथैव सर्वं कृत्वा ज्येष्ठस्याग्नि होत्रादि ग्रहणं कादयित्वा स्वयं पुनराधानं कुर्यात्. ब्रह्महत्याद्यैः परितेज्ये बान्धव सन्निधौ वारिपूर्ण घटत्यागेनैव तं त्यक्त्वा चास्त्रायणं चरित्वा व विवाहं कुरुते. तिष्ठति A ब्रह्महत्या ड्वैरित्यादि शद्देश महापातकै कुष्ठादि महारोडै रपस्मारो न्माद ब्राप्त जड कुब्ज वामनखर्व पङ्गुमूक जात्यन्ध क्लीब वेश्याशिपक्षाति वृद्ध कृषि सक्ति वनि वृष्ठि प्रसक्त कामछरित्राधिकोन्मत्त गड्डदाङ्ग हीना चिखिः पा (प) रा शर्या द्युकैर्धोषैळ्ळ पतिते विण्डिते च अनूरे ज्येषे सती विवाहाद्यर्ध मरुजोभास्तव सन्निधौ तत्कार्यं विज्ञाप्यतैरनु ज्ञातः स्वयंवारिपूर्ण घटमादाय स्वस्य ज्येष्ठस्य चान्तरे भूम्या मुक् ओप्य तेव वारिपूर्ण घटत्यागेनैव तं दोष दुष्टं ज्येष्ठं त्यक्त्वा स्वयु चान्द्रायणं चरित्वा विवाहं कुरुडे. यविज्येष्ठः काला परेण शुद्धोभवेत्. तदा स्वयं पूर्वपत्रायश्चित्तं चरित्वा, ज्येष्ठं विवाहयित्वा तां पुनर्विवाहयेत्. विवाहा स्र्ती पथू गृहाड्वि वाहाग्नि मौपौसनं पधूञ्च स्वगृहमानी योत्तरस्यां यधो केऒग्नि कुण्णि पूर्व वद्बर्हि षा खवित्वा प्रादेशमात्रा प्रागन्ताश्चो तरान्ता श्रीस्र स्तिस्रो लेखाषडुल्लिखित्वा प्रोक्ष्य हिरण्य शकलं व्रीहीन्वा निधाय तत्राग्निं विदधाति. { 38 www प्र. ओखं. इळा विवाहान्तो नध्वाः पताक्ष्यः गृहं तस्मात्वभूगृहात् यस्मिन्नग्नौ विवाहः कृत सृविवाहाग्निः सोयमुपासते वित्यमनेने व्यापासना स्त मौपासनं विवाहाग्नि मरण्यां समिधि स्वात्मनि वा समारोप्य तमग्निं वधूञ्च स्वगृहमानीय होमूलालागेव सम्प्राप्य स्वगृहस्यो त्तरस्यां वायव्यां पूर्वस्या मन्यत्रवाग्निकालां कल्पयित्वा तत्र यथो क्त मौवसनाग्निं कुण्डं कृत्वा तस्मिन् यथो क्ले - गिकुण्डे पूर्व वत् आघारो क्तवत् बर्हिषा नवधा खनित्वा प्रादेशमिति तर्जन्यङ्गुष्ठाभ्यां मितं मानं प्रादेश मात्रमायतं यासां ताः प्रादेशमाताज प्रागन्ताश्च मध्यमाध्याः तिपोलेदा उत्तरान्ताश्च पध्यमाद्याः ति सो लेखा एवं षल्ले खा उल्लि खित्वा तत्सवितुरिति प्रोक्ष्य तन्मध्ये हिरण्य शकलं तदभावे व्रीहीन् वा मुष्टिमात्रं विधाय तत्राग्निकुण्ड मर्ये मणित्वा वा लौकिकाग्नो वा वरोष्य वा तमग्निं निदधाति, सोऒग्नि र्नित्यं धार्यः ན य औपासन स्सोग्नि र्नित्यः धार्यः गृहस्थे नामरणास्तु वारयितुं योग्यः. चतुर्धेऒहन्याग्नेय स्थालीपाकं वैश्वदेवं च कुर्या दित्येके. विवाहकालादारभ्य चतुर्देऒहनि रात्र्यां निषेककर्मणः प्रागेवाग्नेय स्थालीपाकं पै श्वदेवं चकारादौ पासनञ्च कुर्यादित्येके वदनि. इति चतुर्दशः खण्णः अथ पञ्चदशः खपैक सायं प्रातरौपासन हीने प्रायश्चित्तम् पाणिग्रहण प्रभृति गृहस्धऒपि नित्य स्नानं सस्त्यो पासनं ब्रह्मयज्ञं च कृत्वा नित्य मग्न्याधाना {श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 39 द्विवाहाग्ना वौपासने परिस्तिर्य परिच्य सायम्प्रात द्वीहिभिः अग्निहोत्र हविषावा होमं जुहुयात् पाणिग्रहण प्रभृति विवाहाचारभ्य गृहस्थोप्य प्रमत्तप्पन् वित्यं स्नानं सन्ध्योपासन मित्यनेनै व तर्पणादीन्यपि गृह्यळ्ते. तात्कालि कत्वात् ब्रह्मयज्ञञ्च कृत्वा वित्यमन्न्या धान्यात्सागिति शेषः प्रागाधाना द्विवाहाग्नावौपासनाभिधाने तस्मिन् कुट्टे कूष्टिं दर्भैः परिस्तिर्य अपिवा पाणिना नेवीं परिमृज्य अदितेनु मन्यस्वेत्याधिभिः परिषिच्य सायं प्रात र्वीहिभिन्यपै र्वा अग्निहोत्रस्य हविर्यत् श्रोत्रोक्तं क्षीर माज्यं दधि युग्यू अन्नं तण्डुलाः पिष्टं सोमरसादितेष्वन्यत मेन यथा सम्भवे नाग्निहोत्र हविषा वाहोमं पूर्ववज्ञहुयात्. सायं होमे हीने प्रातः अग्नये स्वाहा वैश्वान राय स्वाहेति प्रातर्णो मेहीने सायं अग्नयेस्वाहा पथिकृते स्वाहेति प्रायश्चित्ताहुतीर्हुत्वा पूर्वपदा त्र्यहा जहोति. { सायु होमे हीवे तदव्येण प्रॊतर्हिमकाले अग्नये स्वाहा वैश्वा नूयस्वाहेति प्रायश्चित्त हुती हुत्वा पूर्ववत्साय माहुती हुत्वा प्रातराहुतीच जुहुयात्. प्रातल्लोमे हीवे सायं होमकाले अन्न येस्वाहा पुृतेस्वाहेति प्रायश्चित्ति हुति हुत्वा पूर्ववत् प्रात राहुती सायमहिन्तीच जहुयात् एवं प्रायश्चित्तानान्ती हुत्वा पूर्ववत् नित्यहोम मात्र्यहा त्तिदिनं जुहोति. त्र्यहे औपासन हीने प्रायश्चि तम् औपौसनेऒज से वर्तमाने त्र्यहे होमे विच्छिन्ने पतिरेकोपवासं कृत्वा तत्पुनूधानं करोति. L औपासनाग्ना वज्रत्रे आविच्छिन्ने वर्तमाने चर्यमाणे सति त्रिदिनेत्र्यहे होमे विच्छिन्ने अकृतेसति पतिर्भर्ता एकोपवासं कृत्वा तव्विच्छिन्नं पुनूधीयते सन्धीयत इति पुनराधानं पुनस्सन्धानं कुर्यात्, 40 Lá-E 40, D सद्योऒनुगते क्षिप्रं त्र्यहाभ्यन्तरेऒग्निं ध्यात्वा तद्भस्म अयन्ते योनिरिति समिथमारोप्य उच्चुध्यव्व इति लौकिकाग्नौ समिधं निधाय पूर्वपत्पायश्चित्तम् हुत्वा नित्यं जुहुयात्. गमनिक :- इचट रॆण्डु सूत्रमुलकु ए प्रतियुदुनु भाष्यमु दॊरुक नन्दि न भास्कर भट्टीय व्याख्य व्रायबडुचुन्नदि. “अतीतरात पश्चिमादि तागामि र्यात्यावृत्त दैव सद्य स्काल अत्रसद्यस्काले अनुगते त्यहाभ्यन्तरे ज्ञातश्चेत् क्षिप्रं यदा ज्ञातं तदैव तमग्निं ध्यात्वा तद्भस्मायं तेयोरिते समिध मारोप्योच्चध्य स्वेति लौकिकाग्नौ समिधं निधाय मनोज्योतिरयाश्चाग्ने मिन्दहतिश्च हुत्वा तात्कालिकं जुहुयात्. अनुगळेत्र्य हेतीतेऒन्याग्निनापि पम्परेच पत्नी जा पत्यं पॊदकृच्चंवा पतिरेकोपवासं कृत्वा पुनरा धानं कुर्यात् . Д अग्नावनुगते दै वान्मानुषाद्वा त्र्यहेत्ते अन्येन औपासनेनु वैदिकेस् गृहदाहाग्निना अशनिवह्निना लौकिकेनवासि सुसर्ले पत्नी प्राजावत्यं. चिरकाल विषये. अल्पकालेतु पादकृच्चं वा चरित्वा पतिरेकोपवासं कृत्वा पुनराधानं कुर्यात्. इति पञ्चदशः खण्णः इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस स्मूत भाष्ये षन प्रश्नार विवरणे षष्ठः पटलः पुनराधानं अथ पोडशः खवालि अधातः पुनराधानम्. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [6] 41 इदानीं पुनराधान माह. अदेति. आरम्भार्धः अत इति यतः पुनराधान मु क्तं अतः कारणात् पुनराधान मारभ्यते. पूर्व वदर ण्यां मधितं व्याहृत्या श्रोत्रियागा रादा हृतं वाग्नि माछाय पूर्वपदाघारं जुहुयात्. पूर्ववदितिजातवेदो भुवन स्येति मन्रोण यव्य रत्यारोपितो न्निः तप्या मरण्यां मधितं तमग्नि मधवा लौकिक्या मुख्यां मधिकमग्निं वा अधवा व्याहृत्या श्रोत्रियागारात्स्वगृहाद्वाऒहृत मानीत मग्नि माभाय कुण्डे स्धण्डिलेवा विधानेन विधाय पत्न्या सहप्राणानायम्य पुनराधानं करिष्य इति सङ्कल्प्य पूर्वपदाघारं जुहुयात्. अग्निं परिषिच्यो त्पूत माज्यं स्रुवेशादाय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा पूर्णाहुती जुहोति. अग्निं परिषिच्य पूर्वमेव पवित्रेणोत्पूतमाज्यं स्रुवेणावाय चतुष्कृत्वः स्रुचि सङ्ग्रृह्य उच्चतुर्गृहीतं स्रुचमाज्यं गृही त्वा द्विः कृत्वः पूर्णाहुती जुहोति. तथा चतुर्गृहीतं गृहीत्वा तुं तन्वन्; उद्बुध्य स्वाग्ने, त्र यस्त्रिंश तन्तवः इति तन्तुमतीस्रः; अग्ने ऒभ्यापर्तिन्, अग्ने ऒङ्गरः पुनरूर्जा; सहरय्या इत्य भ्यावर्तिनी श्चतस्रः, मनोज्योतिः इति मनस्विनीं, प्रजा पतिर्णयान् इति प्राजापत्यं अस्वग्नि रुषसामित्यनु भ्यां अयाश्चाग्ने नीति प्रायश्चित्ति यां उद्वयं तम सेति ज्योतिष्मतीं आयुर्दा अग्नेत्यायुर्दां मिन्द हुती व्याहृतीश्च प्रत्येकं चकुर्गृहीतं गृहीत्वा पुनराधानं हुत्वा पूर्ववदौपासनं जुहोति. रा 42 प्र. .E $0. Qu यथा पूर्वं तथा चतुष्कृत्वः स्रुचि स्रुवेणाज्यं सङ्गृह्य रच्चकु गृहीतं स्रुच्यमाण्यं गृहीत्वा तन्तुमा नग्निर्देवतायासां तास्तस्तु मती स्तिस्रो यिच स्त्रीः कृत्वः क्रमेण हुत्वा तथा चतुर्गृहीतं स्रुच्य माज्यं गृहीत्वा चतुष्कृत्वः अभ्यावर्तिनी सञ्ज्ञाग्नि देवता यासान्ता अभ्यावर्तनीश्च त्रसो ऋचोहुत्वा नस्तथा चतुर्गृहीतं स्रुचमाज्यं गृहीत्वा मनस्वी त्यग्नि र्यस्यास्तां मनस्विनीं हुत्वा तथा चतुन्गृहीत माज्यं गृहीत्वा प्रजापतिर्देवता यस्य तत्राजापत्यं हित्वा पुनः स्तथा चतुर्गृहीतं गृहीत्वा अनुध्या इति सञ्ज्ञायस्यास्तामनुख्यां ऋचं हुत्वा तथा चतुर्गृहीतं गृहीत्वा प्रायश्चित्त सम्बन्धी यातां प्रायश्चि तीया ऋचं हुत्वा पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीत्वा ज्योतिष्मान् सूर्योदय स्याप्तं ज्योतिष्मती मृचं हुत्वा पुनस्तथा चरुन्गृहीतं गृहीत्वा आयुर्ददातीत्या युलो यमग्निर्देवता यस्यास्त्रां आयुर्दा मृचं हुत्वा पुन स्तथाज्यं गृहीत्वा द्विः कृत्वः मासं ददातीति मीन्दः मिन्द इति सञ्ज्ञा ययोस्ता मिस्थाहिती हित्वा पुनस्तथा चरुन्गृही तं सृच्यमाज्यं गृहीत्वा चतुष्कृत्वो व्याहृतीश्च जुहुयत्, चः समुच्चये एवं प्रत्येकं प्रतिदै पित्यं चतुर्महीतं स्रुत्यमाज्यं गृहीत्वा पुनराधानं पुनस्सन्धानाहतीरुत्वा पूर्ववदौपाननं होमं सायं पूर्वं हुत्वा न होमु जुहोति, औपासनं धार्यं कर्तु मशक्तोऒध्वासं गमिष्यन्वापि आयन्तेयोनि रित्यरण्यां समारोप्य पुनः जात वेदेत्य हरहर्मधित्वा जुहुयात्. औपासन मग्निं धार्यमजस्रं कर्तु मशक्तोवा अध्वानं तीर्ध यात्रा द्यर्धं • सन्धानं गमिष्यन् गन्तुमिच्चन्वापि यजमानः नित्यहोमाने पाणिभ्या मरणिं आदायाग्नेरुपरि धारयन्नयन्ते योनिरिति मन मुच्चरस् चूवन्म स्त्रास्त्रं तावत्प्र्पति तप्याग्नि माहरेत् एवमरण्यां समारोप्य होमकाले पुवस्ता मरणिं प्राक् शीर्षं निधाय मन्धु संयोज्य મે श्री वैधानस सूत्र भाष्यम् 43 जातवेद इत्यहरहः प्रतिदिनं मधित्वा तमग्निं पात्रे विधाय सायं प्रातः औपासन होमं जुहुयात्. अथवा याते आग्ने त्यात्मन्यु पावरो हेति समिधि वा समारोप्य तेनैव लौकिकाग्ना पवरोप्य जुहुयात्. अथपे त्यशक्त विषये विकल्पः. यच्यरण्यारोपण विधानं कर्तुमशक्तो यजमानः याते अग्न इति पाणि प्रतप्य तमूष्मण माघ्रा यात्मनि हृदये समारोप्य होमूले तमग्नि मुनावरोहेति लौकिकाग्नो अवरोप्य सायु प्रातर्जुहुयात्. आत्मारो पिताग्निर्यजमानः नाप्सु निमज्जेत्. श्री शूद्रादि सम्भाषण परिवेषणादीन् वर्णयेत्, सूतक प्रेत काद्य भोज्य भोजनानिच वर्जयेत्. एवं कर्तुमनक्तश्चेत् . अश्वत्थ खदिर पलाशानामस्यतमां साग्रां समिध मारायोपावरोहेति मन्यं जपन् यावदीष त्कृष्ण वर्णास्यात्समितो तावत्सन्तप्याग्नि माहरेत्. एवं समिधिवा समारोप्य तेनै वोपावरो हेति मस्त्रैणतां समीधं लौकिकाग्नौ विछायाग्नि मनरोव्य पूर्ववज्ञहुयात्. एवं नित्यंहुत्वा होमाने पूर्वपदग्निं समारोपयेत्. समारोपणे कृते होमे विच्छिन्ने पूर्वपत्प्र्पयश्चित्त माद्वादशहा ज्जुहोती. 13 L एव मरण्यादौ समारोपणे कृतेग्नौ होमे विच्छिन्ने सति पूर्ववडिति सायं होमे हीने प्रातरग्नये स्वाहेत्यादि पूर्ववत्रायश्चित्तम्. प्रतिदिनं हुत्वा त त्तत्कालाहुतीश्च आद्वादशाहा जुहोति. द्वादशाहे विच्छिन्ने पुनराधानं करोति. X3 द्वादशाहे होये विच्छिन्ने सति पुनराधानं करोति सूतक प्रेतकयोः स्वेन ब्रह्मचारिणा असपिण्डेनान्येन वा ब्राह्मणेन वा नित्यहोमः कर्तव्यः. तदसम्भवे चेदाशाचा स्ते मधितमग्निं समिधं वा लौकिकाग्ना नव रोप्य पूर्ववत्रायश्चित्त माद्वादशाहत्कृत्वा तात्कालिक होमं जुहोति. यद्यात्मारोपितो ऒग्निः तस्या शाचाने पुनराधानं कर्तव्यम्,44 मा नेपत्सरे हीने प्रायश्चित्तम् し प्र ऒ खु. १९ मासे विच्चिन्ने प्राजापत्यं षाण्मासे चान्द्रयणं संवत्सरे प्राजापत्यं तप्त कृच्चं चास्त्रायणं चरि त्वा दर्द्रव्यं ब्राह्मणेभ्योदत्वा पुनराधानं कुर्यात् मागेहोमे विच्छिन्ने प्राजापत्यं पूर्ववच्चरेत्. अशक्तश्चेद्धेनुं दद्यात्. तदभावे निष्कं तदिसम्भवे तदग्धं पादमेव वेत्ययं प्राजा पत्यं कृच्छं चरित्वा होमद्रव्यं ब्राहणेभ्यो आचार्याधिभ्यो दत्वा पुनस्सन्धानं कुर्यात्. एवमाषाण्मासात्कर्तव्यम्. षण्मासे होमे विच्छिन्ने पूर्ववच्चानायणं चरेत्. आशक्ति श्चे ताजापत्याष्टकं वा चरित्वा होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुनस्सन्धानं कुर्यात्. एतदा संवत्सरात्कर्तव्यम्. संवत्सरे होमे विच्छिन्ने प्राजापत्यं तप्त कृच्छं :- त प्त कृच्छमिति. त्र्यह मुष्णोदकं त्र्यह मुष्णषीरं त्र्यिह मुष्टघृतं पीत्वा त्यह मुपवास मेतत्तप्त कृच्चं चरेत्. आश क्तश्चे त्राजापत्य त्रयं चरेत्. पूर्ववच्चानायणं चरित्वा तद्रव्यं होमस्य द्रव्यं व्रिह्यादि धान्यमाज्यञ्च तद्रव्यं षष्टि प्रस्धमितं धान्यं त्रिप्रस्ध मितं मृतं च ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुनराधानं कुर्यात्. एवं प्रति संवत्सरं प्राजापत्यं आ प्रकृच्छं चान्द्रायणं चरित्वा तद्रव्यं होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुनराधान मा मरणा स्त्रं कर्तव्यम्. मरणादूर्ध्व सुप्येऐ मेव प्राय श्चित्तम् हुत्वा होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा प्रेताधानं कुर्यात्. अग्नौत्य क्ते भ्रूणहा भपती. L 8e2 एव मकृत्वा नास्तिक्येन येनाग्नौ औपासनादि वह्नौ त्यक्ते विसृष्टे सति स ब्राह्मणः भ्रूणं सोमयाजिनं हस्तिति भ्रूणहा भवति. पर्वणी पर्वणि स्थालीपाकः प्रसिद्धः एव मौपासनं हुत्वा पञ्च महायज्ञान्करोति. तस्मादिति नियमेन नित्यहोमं हुत्वा पर्वणि पर्वणि प्रतिपर्व स्थाली श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् 45 पाकः प्रसिद्धः प्रख्यातः सोपि कर्तव्यं एनमनेन प्रकारेण प्रतिदिन मौपासन होमं हुत्वा पञ्चमहायज्ञान् ब्रह्मयज्ञान् पूर्ववत् करोति.. इति षोडकशि अणशि इति श्री वाज पेय याजीये श्री चै भावन सूत्र भाष्ये षष्टप्रश्नार विवरणे पञ्च महायजोशॆ स प्तमः पटलः अथ सप्तदशः खणुः ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञ मसुष्य यज्ञ श्चेति पञ्च महायज्ञा!- ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञः चकारस्स मुच्चये, इत्यनेन प्रकारेणैते पञ्चमहान्तो यक्षाः आस्महतः. सुयोग स्येति, महच्छब्द स्यारारादेशः. सावित्री पूर्वं नित्यमि षेत्वोर्जेत्वेति यथाकामं नैमित्तिके सावित्री पूर्वैर्द्वादश सूळ्लै रग्नि मीके पुरोहित मि षेत्वोर्णेत्वाऒग्न आयाहि शन्नो देवी रीति चतुर्वेदादि मस्त्रैर्वा स्वाध्यायो ब्रह्म यज्ञः, तद्यधेत्यत आह- सावित्री पूर्वं प्रथमु येषान्तैः सावित्रीपूर्वैः द्वादश सङ्ख्यारानिच सूक्तानि त्वमग्ने पनस्वेत्यादीनि तैः द्वादशसूकैः स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः. पक्षात्तर माह. अग्निमीळे इषे त्वो अग्न आयाहि शन्नो देवीरिकि चटर्वेदादि मुनैर्वा स्वाध्यायो वेदपालो ब्रह्मयज्ञो भवति. पक्वेनान्नेन वैश्व देवेन देवेभ्यो होमो देवयज्ञः पक्वेन भोजनार्धं पाचिते नान्नेन पूर्वो क्तेन वैश्वदेवेन देवेभ्योहोमो देवयजः भवति. 46 पितृभ्यो बलिहरणं पितृयज्ञं. (*. £ 90. na तेनैवान्नेन पितृभ्यः पूर्ववत् बलिहरणं बलिदानं वितृयज्लो भवति. भूतेभ्यो बलिदानं भूत यज्ञः- तेनैवान्नेन पूर्ववत् भूतेभ्यो विभेदानं भूतयज्ञो भविति. अतिथिभ्योऒभ्यागतेभ्योऒन्न प्रदानं मनुष्य यज्ञः- न विद्यते तिथिर्येषां तेध्योजतिथिल्यो गृहमखि मुख मुख्यागच्चन्ति त्यभ्यागता स्टेभ्योऒतिथिभ्योऒभ्यागते भ्यः वैश्वदेविकाले उपस्थितेभ्यः दूरा ध्वनीनेभ्यः परिश्रानेभ्यो ब्राह्मणेभ्योमन्येद्यो वान्न प्रदानं यू- शक्ति भोजनदानु तदलाभे अग्रं भिक्षा मात्रं वान्नं प्रदीयते, इत्य न्नदानं मनुष्य यजः भवति. गृहस्ध यत्पक्वं भुज्जित पक्वेन तेन भोष्यन्न भोग्य न्वापि स्वगृहे तस्मिन्नौ पापनाग्नौ लौकिकाग्नौ वा सायं प्रातर्वैश्वदेवं जुहुयात्. गृहस्ध यत्पक्व मन्मादिकं भुञ्जीत. तेनानाडिना भोक्ष्यन् धोजनं करिष्यन् अथोक्ष्यन्वापि स्वगृहे तस्मिन्निति यस्मिन् नित्यहोमं करोति- तस्मिन्नो पासनाग्नौ लौकिकाग्नौ वा पूर्ववत्सायं प्रातर्वैश्वदेव जुहुयात्, रात्राव मन्तकं बलिहरणं पत्नीवा करोति. रात्रावम स्त्र कमिति समस्तकं होमु कृत्वा अनुस्त्ररं शूष्ट्रा बलिहरणं ब्रह्मणेनम इत्यादि बलिदानं कुर्यात्. पत्नीवा तूप्लीं बलि हिरणं करोति. प्रातलेन वैश्व देवमिति केचित्. एकाहे वैश्वदेपे हीने प्रायश्चित्तम् एकाहे वै श्वक्षेप होमेहीने “मनोज्योति"रिति श्रेय श्चित्तम् हुत्वा वैश्वदेवं जुहुयात्. ‘श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् 47 एकाहे वैश्वदेवेहीने विच्छिन्ने सति मनोज्योति रीति प्रायश्चित्तम् तेनैवान्नेन हत्वा तात्कालिकं पैश्वदेवं जुहुयात्. एवमात्र्याहा :जाहुयात्.. इति स पदशः इण्डकि अथाष्टादशः खण्डः हे हीने प्रायश्चि त्तम् त्र्य हे होमे हीने तनुं तन्वन् इत्यादि तन्तुमती र्वैष्णवं जुहुयात्. त्र्यहे वैश्वदेव होमे हीने तन्तुं तन्वन्नित्यादीं स्तन्तुमतीस्रो वैष्णवञ्च प्रायश्छित्तम् हुश्वा तात्कालिकं वैश्वदेवं जुहुयादेव माद्वादशाहा ज्ञाहोति. द्वादशाहे हीने प्रायश्चित्तम् द्वादशाहे६ग्ना वौपासने स्थालीपाकं कृत्वा पूर्वव दपकीर्ण प्रायश्चि त्तम् जुहोली. L द्वादशाहे वैश्व देवेहीने..ग्ना वॊपासने लौकिकाग्नो वाटऒघाटं कृत्वा पूर्ववदाग्नेयं स्थालीपाकं कृत्वानेन पक्वेन पूर्वपदवकीर्ण प्रायश्चित्तम् हुत्वा तात्कालिकं वैश्वदेवं जुहोति. एवं मासानु कुर्यात्. माने वैश्वदेवे हीवे प्राजापत्यं चरित्वा होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पूर्ववत् स्थालीपाकं कृत्वा वकीर्ण प्रायश्चित्तम् हत्वा वै श्वदेवं जुहोति. एएं षण्मासान्तु कुर्यात्. षण्मासे वैश्व देवे हीवे चान्द्रायणं चरित्वा होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पूर्व फत् स्थालीपाकं कृत्वाऒवकीर्ण प्रायश्चित्तम् हुत्वा वैश्वदेवं जुहोति. एवमासंवत्सरात्कुर्यात्. संवत्सरे वैश्वदेवे हीने पूर्ववत्प्रजा पत्यं तप्त कृच्छं चान्द्रायणं चरित्वा तद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो 8 प्र. ६ खं दत्वा स्थालीपाकं कृत्वाऒवकीर्ण प्रायश्चित्तम् हुत्वा वैश्वदेशं जुहो तीति सूत्रजार षतम्. सतिलेनाक्षतेन वैश्वदेविं कुर्यात्. परिधानीये दृष्टत्वात्. प्रवासादौ वै श्वदेवः प्रवा सेऒध्वनि परस्यगेहेच भोग्यन् लौकिकाग्ना विन्दना भावे भस्मा ऒपोह्याऒज्गारेद्दाराभावे जलेवा जुहोली. प्रवासे देशा न्तरेऒध्वनि मार्ले परस्य गृहे अन्यगृहेच समुच्चये धोक्ष्यन् ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थः आहिताग्नि रनाहिताग्नि र्विधुरोवा पदग्नौ लौकिकाग्नौ वा वैश्वदेवं जुहुयात्. इन्दनानां काष्टानामभावो सम्भव स्तस्मिन्निन्धना भावे सति भस्माङ्गा रोपरि गतं भस्मापोह्य, अपगमयित्वाङ्गा रेग्नौ वैश्वदेवं जुहोति. अङ्गाराभावे यदि जलेदा न्नेन वैश्वदेवं जुहोति, आग्नेः जलयोनित्वात्. अन्नाभावे जलेनैव वैश्वदेवं कुर्यात्. यद्यन्नाभावे जलेनैव जलेषु वैश्वदेवं कुर्यात् वैश्व देवास्ते यत्नेनातिथि सभ्यागतञ्च भोजयति. वैश्वदेवान्ते यत्नेन नियमेन पधः शान्तासलिधी सभ्यागतांश्च यथाशक्ति भोजयति. 8 कयोरागतयोर्भोजने हीने वैश्वदेववत्र्पायश्चित्तम् करॊति, तयोरतिध्यभ्यागत योर्गृहं प्रत्यागतयोः सतोः भोजने हीने वैश्वदेव वदिलि तन्तुमरी र्वैष्णवं च प्रायश्चित्तम् करोति. पाणिग्रहण प्रभृति गृहस्थ धर्मा ण्यनु शिषेक. L पाणिग्रहण प्रभृति धर्मे वक्ष्यमाण धर्मवित् गृहस्थ धर्माण्यनु तिष्टेत. अनुसुदधीत. 49 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [7] चतुर्थी प्रतक्रिया हीने सङ्गमने कृते चास्त्रायणं चरित्वाग्नि मौपासन माधाय वैष्णवं ब्राह्म मार्ष माग्नेयं बार्हस्पत्यं च हुत्वा पुनश्चतुर्थीहोमं कुर्यात् . ae विवाहादारभ्य चतुर्ध्वां त्र्यां यद्र्वतमुक्तु तस्य क्रियायाहीनं तस्मिन् चतुर्थी व्रत क्रियाहीने निषेक कर्मण्य कृते सति सङ्गमने मैधुने कृते सति तस्याः पतिः चानारायणं चरित्वाऒग्नि मौपासनाग्नि माधाया घारान्तो वैष्णवं ब्राह्म माग्नेय मार्षं बार्हस्पत्यं प्रायश्चित्तम् हुत्वा पुनश्चरुन्षी होमं निषेक कर्म कुर्यात्. पाकयज्ञ संस्थानां अग्नि निर्णयः औपासने स्थालीपाकादीन्पाक यज्ञ संस्धाण्णुहोति. औपासनाग्नौ स्थालीपाकादीन् आश्वयुज्यन्तान् पाकेस यज न्त इति पाकयज्ञाः सम्यक्’ तिष्ठं तिति सुस्धा स्संस्कारास्तेच तेतान् पाकयज्ञ संस्थान् क्रमेण जुहोति. इत्यष्टादशः खण्डः अथैकोन विंशः खण्डः अधातः पाकयज्ञ संस्थानां प्रायश्चित्तम्. अध शब्द उपक्रमार्धः. यक उत्तः अतः कारणात् पाकयज्ञ संस्थानां संस्काराणां प्रायश्चित्त मथारभ्यते. L द्वाविंशद्यश्लेषु पञ्चमहा यज्ञानुष्ठानं प्रधमो यज्ञ 8. द्वा विंशदिति. ब्रह्मयज्ञाद्यष्टोर्यामा नेनु द्वाविंशद्यश्लेषु मध्ये Y 50 प्र ओ खं. राजु पञ्चानां ब्रह्मयज्ञा दीनां महायज्ञा ना मनुस्थानं करणं पञ्चपहा यज्ञानुष्ठानं प्रधमो यज्ञाना मादिर्यज्ञो भवति. तस्य प्रायश्चित्तं पूर्व मेवोक्तम्. तस्य ब्रह्मयज्ञादेः प्रायश्चित्तं पूर्वमेवोक्तं भवति. सालीपाके हीने प्रायश्चित्तम् पर्वणि स्थालीपाके हीने पादकृच्छ मुपवासं वा कृत्वाऒग्निं प्रणम्य प्राणायामं कृत्वा ऒग्नि दैवत्यं पधि कृद्देपत्यं च स्धल्यां द्वौ चरूपक्त्वाऒ ग्निं परि स्तीर्य परिषिच्या ज्येनाग्नेयं सौम्यं स्वष्टा कारं मिन्दाहुती वैष्णवं व्याहृत्यस्तं हुत्वा पूर्ववत्सालीपाकं द्विगुणं जुहुयात्. ne सम्प्रति पाकयज्ञानां प्रायश्चित्त माह. पर्वणि स्थालीपाक होमेहीने पूर्ववत्पाद कृच्छ मेकभुक्त नक्तायाचित निरशनै श्चतुर्धिन साध्यं पादकृच्छ स्तं चरेत्. अपि वा उपवासं कृत्वाऒग्निं प्रणम्य फत्न्यासह प्राणायामं कृत्वा सङ्कल्प्य अग्निर्देवता आस्येत्यग्नि दैवत्यं चुं पठिकृन्नामाग्निर्देवता अप्येतिपथि कृदेवत्यं चरं स्था ल्यौ द्वे पूर्ववदभिमर्शनाधीन् कृत्वान्नावधि श्रित्य अग्नये जुष्टं पथिकृते जुष्टं निर्वपामिति तण्डुलान् निर्वाप्य द्वौ चरू पक्त्वा उत्तुत उद्वास्याग्निं परिस्थैर्य परिषिच्याण्येन उत्पूतेन मृतेन आग्नेयं सौम्यं स्विष्टाकारं मिन्दाहुती वैष्णवं व्याहृत्यनु प्रायश्चि तम्प् हुत्वा चरुमभिघार्य अवदाय पूर्ववत् स्थालीपाकं द्विगुणं जुहू यात्. मासे स्टॊरीपाके हीने प्राजापत्यं षण्मासे चान्द्रायणं संव त्सरे प्राजापत्यं त प्तगृच्छं चान्द्रायणं चरित्वा पूर्ववत् प्राय श्चित्तम् हुत्वा तन्द्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा स्थालीपाकं कुर्यात्. एवं प्रति संवत्सरं कुर्यात्. इत्यत्रापि सूत्रकाराभिप्रायः. पै खानस सूत्र भाष्यम् आग्रयणे हीने प्रायश्चित्तम् 51 आग्रयण होमे हीने नवान्ने भुक्ते सौदकृच्च मुपवासं वा कृत्वा स्थाल्या मैना ग्नं चरुं श्रप मैन्हाग्नं यित्वा पक्वेनाज्य मिश्रेणाग्नेय मैन्द्रं वैश्वदेवं स्विष्टाकारं पूर्णाहुती वैष्णपं च हुत्वा पूर्वपदा ग्रयणं कृत्वा ब्राह्मणान्भोजयित्वा नवान्नं आग्रयण होमे हीने नपै ः तुडुलै पक्वमन्नं तस्मिक् नवान्ने भुक्ते सति. पादकृच्छ मुववासं कृत्वा औपासनाग्ना वाघारं हुत्वा पूर्वपत् स्धालीं सङ्क्षाळ्य अधिश्रित्य इन्द्राग्निध्यां जुष्टं निर्वपामिति नवा.न् तण्डुलान् निर्वाप्य स्धल्यामेन मिन्द्राग्नि देवते अन्ये त्यैन्द्रा ग्नं चरुं श्रपयित्वा उत्तरत उद्वास्याभिघार्य पूर्ववदवदायाभि घार्य तेन पक्वेनाज्य मिश्रेण चरणाग्नेय मैनं वैश्वदेवं स्विष्णा कारु पूर्णाहुतिं वैष्णवञ्च प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्ववदाग्रयणं कृत्वा यथाशक्ति चतुरोवा ब्राह्मणान् भोजयित्वा नवान्नं भुञ्जीत. यधोक्त कालेऒष्टका होमं हुत्वा पितृभ्यः पिण्णं निरुप्य ब्राह्मणान्भोजयेत्. यधो क्त तिरौ माघप्रोष्ठ पदयो रपर पक्षे स्टय्या मष्टकां कुर्यादित्ये तस्मिन् यथोक्ते काले पूर्व पदष्टकाहोमं हत्वा पितृभ्यः पिण्डान् निरुप्य ब्राह्मणान् भोजयेत् . अधवाऒष्ट केति ब्राह्मणान्फोजयेत्. आधवा एवं कर्तु मशक्तश्चेरियु मसष्टकेति मत्वा पूर्ववचा ह्मणाना मन्त्य होमु विना पिण्डं विसव्य ब्राह्मणान् भोजयेत् . अधवा सर्वं विहाय ब्राह्मणान् यधाशक्ति भोजयेत्. 52 उद्यस्तं वा ददाति. प्र. ऒ खं. एका दरिद्रश्चे न्ममेय मष्टकेति श्रोत्रियाय ब्राह्मणाय उद्यन्तु पूर्णळरावमन्नं पितॄसुद्दिश्य ददाति. अष्टका हीने प्रायश्चि त्तम् अष्टका हीने वैश्वदेव पैतृका द्वौ चरू पक्त्याज्य पक्त्वा भ्यां वैश्वदेवं ब्राह्मं वैष्णवं रौद्रं याम्यं पैतृकहोमं च त्रिरापर्त्य हुत्वा पूर्व पदष्टकां कुर्यात्. L अष्टका हीने पादकृच्च मुपवासं वा कृत्वा पूर्ववदौपासनाग्नौ स्थालीद्वय मधिश्रित्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति तण्डुलान्’ निर्वाप्य एवं वैश्वदेव सैतृका द्वा चरूपक्त्वा उडगुद्वा स्याभिघार्य प्रधम माज्येन प्रायश्चित्तम् हुत्वा पश्चात्तैन पक्वेन प्रायश्चित्तम् जुहुयात्. एव माज्य मध्या मसिवाज्य मि い पक्वेनवा वैश्वदेवं ब्राह्मं वैष्णवं रौद्रं याम्यं पैतृकं होमं च त्रिरावर्त्य प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्वपदष्टकां कुर्यात्- संवत्सरे आग्रयणाष्टक योर्डीने प्राजापत्यं चरित्वा तद्रव्यं ब्राह बेभ्यो दत्वा पूर्वपच्चडिम्पक्त्वा प्रायश्चित्तम् हुत्वा आग्रयण मष्ट कां वा कुर्यात्. एवं प्रति संवत्सरं द्विगुणादिवृद्ध्या प्रायश्चित्तम् कृत्वा तद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दक्वा पूर्ववदाग्रयण मष्टकां कुर्या दिव्यात्रापि सूत्रकाराभिमतम्. इति एकोन विंळः क्षणः. अथ विंशः पिण्ड पितृयज्ञे मासिश्राद्धे हीने प्रायश्चित्तम् एण पितृयज्ञे मासिश्राद्धेच हीने ऒष्टकापत्रायश्चित्तम् जुहोति. श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् 53 पॆद्द पितृयज्ञे हीने मासिश्रार्धेच हीने पूर्ववत् पादकृच्छ मुपवासं वा कृत्वा अष्टकानत् प्रत्येकं वैश्वदेव पैतृका श्वा चरू पक्ष्वाऒज्य चरुभ्यां वैश्वदेवं ब्राह्मं वैष्णवं रौद्रं याम्यं पैतृकं होमु चत्रिरावर्त्य प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्ववत् पिऱ्ऱ पितृयज्ञं मासिश्राद्धञ्च जुहोति. षण्यासे हीने प्राजापत्य कृच्छं संवत्सरे हीने प्राजापत्यद्वयं जीवं प्रत्यब्दं द्विगुणादि वृद्ध्या प्रायश्चित्तं कृत्वा पूर्ववत् पिण्ड पितृयज्ञं मापि श्राद्धञ्च जुहोतीति सूत्रकाराभि मतम्. चैत्री यज्ञे हीने प्रायश्चित्तम् चै त्री यज्ञ विहीने चरुं पक्त्वाऒज्येन चरुणा सौम्यं श्रीदै वत्यं विष्णुसूक्तं मिन्दाहुत्या श्रावितादीन्द्रुत्वा पूर्ववच्चैत्र्या यजेत, चैत्री यज्ञ विहीने पूर्ववत् पादकृच्छ मुपवासं ह कृत्वा तदुत्त वच्चरं पक्त्वे द्वास्याखिघार्य आण्येनतेन चरुणाच सौम्यं श्री डैपत्यं विष्णुसूक्तं मिन्दाहुत्या श्रावितादीन् प्रायश्चित्तंहुत्वा पूर्ववच्चैत्र्या यजेत. संवत्सरे हीने प्राजापत्यम्. एवं प्रत्यब्दं द्विगुणादिवृद्ध्या प्रायश्चित्तम् कृत्वा चैत्र्यायवेत. आश्वयुजी यज्ञे हीने प्रायश्चित्तम् आश्वयुजे यज्ञ विहीने चरुं पक्त्वाऒज्य चरुभ्यां रुद्रसूक्तं मिन्दाहुत्या श्रावितादी नुत्वा पूर्वव चाश्व युज्या यजेत. ** आश्वयुजीयज विहीने कालेतीतेच पूर्ववत् पादकृच्छ मुपवासं वा कृत्वा तदुक्त वच्चारुं पत्त्वावतीद्याभि घार्य आज्येन चरणाचैन माज्य चरुख्यां रुद्रसूक्तं मिनाहुत्या श्रावितादीन् प्रायश्चित्तम् हुत्वा ( पूर्वपदाश्व युज्या यजेत. संवत्सरेऒतीते प्राजापत्यं एवं प्रत्य L54 प्र. ओ खं. २रा ब्दं द्विगुणाः वृद्ध्या प्रायश्चित्तम् कृत्वा तद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पूर्ववदाश्वयुज्या यजेत. इत्येवं निध्यानां पाकयज्ञा ना मक्क तानां प्रत्येकं प्रायश्चित्तम् हुत्वा यावज्जीवं यजेत. नित्यार्चने हीने प्रायश्चि त्रम् प्रॊतर्लोमा ने विष्णो र्नि त्यार्चने हीने सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातर्द्विगुण मर्चनं हविर्नि वेदनं च कुर्यात् . प्रातर्हिमा न्हे विष्णो र्नित्यार्चना हीने सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातर्द्विगुण मर्चनं हविर्नि वेदवञ्च कुर्यात्. आद्वादशाहात्. एव माद्वदशा हाद्द्विगुणादि वृद्ध्या प्रायश्चित्तम् करोति. द्वादशा हेतीते पुरुषसू क विष्णुसूक्ताभ्यां हुत्वा पूर्वपदभ्यर्च्य हविर्नि वेदयतीति विज्ञायते. द्वादशाहे तीतेग्नौ पुरुषसूक्त विष्णुसूक्ताभ्या माज्येन प्रायश्चित्तु हुत्वा पूर्वपदभ्यर्च्य हविर्नि वेदयति. एवं मासान्तं कर्तव्यम्. मासेतीते एतदेव प्रायश्चित्तम् द्विगुणं कृत्वा पूर्ववदर्चियेत् ऎवं द्विगुणादि वृद्ध्या संवत्सरं प्रत्यब्दं प्रायश्चित्तं हुत्वा ूर्ववदभ्यर्च्य हविर्नि वेदयति, निवेदयतीति वीप्साप्रश्न परिसमाप्ता. इति विंशतिः खण इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये षस्थप्रश्नार्थ विवरणे अष्टमः पटलः - माधवाचार्य पुत्रेण सृसिंहाग्नि चिता कृते वाज पेय कृताभा ष्ये षष्ठः प्रश्न स्वमापितः. इति षष्ठः प्रश्नः. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् अथ सप्तमः प्रश्नः अथ प्रथमः खण्डः अथ मृत संस्कार प्रायश्चित्तम्. कृत्वा भाष्यं निषेकादि प्रायश्चित्तन्य राघवम् नत्वाऒक पितृमेथस्य प्रायश्चित्तस्य भाष्यते. 55 अथ निषेकादि प्रायश्चित्ताना मन स्तरं मृतसंस्कार प्रायश्चित्तं, व्याख्यास्याम इतिवाक्य शेषः, संस्कार विभाग जातक संस्कारो मृत संस्कार, श्चेति द्वौ संस्कार् जातक संस्कारो नि षेकादिः, मृतसंस्कारो दहनादिश्च इत्यनेन प्रकारेण द्वौ संस्कारो भवतः . पूर्वेणेमं लोक मपरेण परलोकं जयति. 3 पूर्वो क्त जातक संस्कारेण इष्टं लोक मिदं भुवशं भूलोक मित्यर्थः. अपरेण मृतसंस्कारेण परमूर्ध्वं लोकं जगत्स्वर्गादि लोक मित्यर्ध ः. जयति जीयात्. आमुत्र परत्रच सर्वोत्कर्षण व र्तत इत्यर्ध : . मृतस्य पंस्कार श्शरीरस्य दहन मित्याहुः. मृतस्य पुरषस्य संस्कारः शरीरस्य शवस्य दहशं पूर्वो क्तेन विधिना पितृमेधेन दहन मित्याहुः ऋषयो वदन्ति. निर्दोष शरीराहुती रग्नेः प्रियतमा भवति. किमने नेत्यत आह. निर्दोषस्य पापरहितस्य शरीरस्याहुतिर्विधि वद्दहनं निरोष शरीराहुतिः अग्नेः प्रियतमा अत्यन्त प्रियाभवति. 56 तया हुत्या पमृततो देवलोकं गच्छति. प्र. शा खं. ण तया निर्दोष शरीर स्याहत्या समृतकः देवलोकं स्वर्गं गच्छति. तस्मानिर्दोष शरीरस्य वहनं कर्तव्यम्. माता पित्रोः पुत्रोऒन्यो भ्राता पपिण्ण प्सगोत्र पितुर्मातुश्च योनिबन्धुर्गुरु शिृष्यर्त्वितो वा पत्न्याग च पती स्सुतग पत्युः भ्राता सपिण्ण स्सगोत्रः पितुर्मातु श्च योनिबन्धु र्वा पुत्रस्य पित्रादयो मृतप्य शरीरं दाहयति, इदानीं दहनादि श्राद्ध कर्त्यनाह, माता पितो र्मृत योश्शरीकं पुत्र औरसः अन्योद त्तकः भ्रातृ पुत्रोवा भ्राता मृतस्यानुल्लो ज्येष्णोवा सपिण्डो ज्ञाति स्सगोत्र एकगोत्रः मृतस्य पितुश्च योनिबन्धुः तस्य मातुश्चवा योनि बन्धुः गुरुर्नि षेकादिकृत्. शिष्यो नैवासी ऋत्वि गात्मनो यज्ञ याजकोध्वर्यु प्रभृतिर्वादाहयति. पत्न्या श्च शरीरं पतिः तस्या भर्ता सुतः पुत्रः पत्युः भर्तुः भ्राता देवरो भावुको वा सपिण्डः जातिः सगोत्रः एकगोत्रः पितुश्च मातुळ्ळवा योनि बन्धुर्वा दाहयति. पुत्रस्य शरीरं पितादय्य एमं पूर्वस्य पूर्व स्वालाभे परः होमृतस्य पितादेः शरीरं दाहयु. उहूदि कर्मकरोति, असगोत्र सृगोवा पुमास्वा श्रीवा यो दाहकर्ता सदशाहानु कुर्यात्. शाद्ध समिडीकरणादि पुत्रादि श्राद्ध कर्ता कर्तव्यमिति केचित्, यदा पुत्र आगतः तदादि सर्वं तेनैव कर्तव्यमिति केचित्. इ मृत संस्कार क रुः फलं मृतन्य पंस्कारेकृते संस्कर्तु स्सर्व सम्पत्समृद्धि स्स्यात् . किं फल मने नेत्यत आह. मृतस्य पीतादेक संस्कारे दहनाद् कृतेसति संस्करु सस्य पर्वन पक्समृद्धिः सकलैश्वर्याभिवृद्धिं स्यात्- श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [8] 57 अन्यथा भ्रूण हत्या मवाप्नोति. ግ अन्यधा यद्यकृत मृत संस्कारः कर्ता भ्रूणहत्या मवाप्नोति. आहिताग्नाश्री दीनां अग्नि निर्णय तस्मा द्र्बह्म मेधेन पितृमेधेन वा विधा नेन पूर्वपत् अग्निर्यजुर्भि स्सेनेन्द्र स्य वाचस्पते विधेना मन्, वाचस्पते वाचोवीर्येण, सोमस्सोमस्य, वाचस्प तेऒच्छि दया, वाग्जोतेति सप्तभिर्मस्त्रैराहिताग्नेः शरीरं पठ्बाग्निभि स्त्रेताग्नि भिर्वा दाहयति. OO तस्मा त्कारणात् ब्रह्म मेधेनेति इमं प्रेतं ब्रह्ममेध विधानेन. संस्करिष्या मिति सङ्क ऎ्य ब्रह्म विदाप्नोति परं, भृगुर्वै वाणि रीति दक्षिणादि कर्णयोग प्त्वा पूर्ववत् स्नानादि सर्वं कृत्वा सर्व होमूले चित्तिः स्रुगादिभिः सग्रहैः दशहोत्रादि भिर्जुहुयात्. मेरो रंह इत्युद्धरणकाले “भ र्तासस् ब्रि यमाणो भिभ र्ती"त्य सुवाकं जपेत्. अनुमरणे भरद्वाजमतेन इयुनारीति सेनेन्द्रस्येति च पत्नीं चोष निवासयेत्. अस्यैव मते प्रेतस्य हस्तयोः सुवर्णं निक्षिप्य सुवर्णं. हस्तादितिदेवस्यत्वा सवितुरिकिच सप्तदशेन तस्य प्रेतस्यहृदयसम्मार्जनं. कृत्वा प्रतिग्रहदोष निरसनं करोति. हिरण्य शकल प्रधानकाले सुवर्णं. घर्ममिति आस्ये. ब्रह्मेन्द्र मिति मुत्रा वृत्त्या नेत्रयोः शतं. नियुत इति मन्त्रावृत्त्या कर्णयोः सुवङ्कोशमिति दक्षिणे नासापुटे, इन्द्रो राजेति वामेच सुवर्ण शकलानि निक्षि पेत्. पात्र चयनकाले अग्निर्य जुर्भिरित्यनुवाकस्य प्रत्येक मेकमेकेन वाक्येन पात्राणि निक्षिप्यावशिष्टानां पात्राणां चयनं पुनर्मन्ता) वृत्त्या करोति. दहनकाले ज्योतिष्मतीं त्वा सादयामित्यनु वाकेन दहेत्. उपस्थानकाले सहस्रशीर्षा अदृ्य स्सम्भूत इत्यनुवाकाभ्या मुपतिष्टेत. ब्राह्मण एकहोतेति हृदयं जपेत् . केचित्पक्षे चित्तं सन्तानेनेति हविरा पन्तं जुहुयात्. प्रया 58 प्र. 2 ख पाय स्वाहेत्यनुवान स्रुवाहन्ति गहुयात्. हरिं हरन्त मिति म्यत्युसूक्ते नानु *शंसनं कुर्यात्, आप्यायस्व मदिन्तमु इति सुगाह नं कुर्यात्. तुणिर्विश्व दर्शत इत्या दित्य मुपतिष्टेत. ईयु प्लेय इति स्नानं कुर्यादन्यत्पर्वं पितृमेधवत्. पूर्वं पैतृमेधिकं समन्त्रं तन्त्रं कृत्वा पश्चादनेनोक्त प्रकारेण ब्रह्ममेदेव विधानेन ब्रह्मनिष्ठमहिताग्निं अनाहिताग्निं वा ब्रह्मचारिणं वाच हेत्. नान्येषां तथाह कल्पसूत्रे भरद्वाजः. अथात. उत्तरं पितृमेधं व्याख्यास्यामोयं ब्रह्ममेध इत्या चशते. अथाप्युदाहरन्ति. त्विजाती नामपवर्गोरस्तत्व दर्शिभिः ऋषिभि स्तपसो योगाद्वेष्टितं पुरुषोत्तमम्. होतॄंश्च पितृमेधं च संसृज्य विधिरुत्तरः. विहितश्च समासेन क्रतूना मुत्तमक तुरिति. प्रकृति विकृती यथा पुरस्तात्तस्य सग्रहै तृभिर्होमः भर्तृसूक्तेव पश्नीभिरुपवेशनं दक्षिणाप्रतिग्रहैर्नि र्मार्गो हृदये हिरण्य शकलान् सम्भार यजुर्भिः पात्र चयनं ज्योतिष्मति रुपोषणं नारायणभ्या मुपस्थानं ब्राह्मण एक होतेति चानुमु क्त्रणं चित्तं सन्तानेनेति हविराहुतिः प्रयासाय स्वाहेति स्रुवाहुतिः -मृत्युसूक्ते नानुशंसनं सौम्या सङ्गाहनं सौर्येणादित्योपस्थानं ईयुष इत्यवगाहनं अत ऊर्ध्वं पैतृमेधिकमायवोदन प्राशनान्ता त्परं ब्रह्मेत्या चक्षते. तां न साधारणे प्रयुञ्जीत. नानाचाक द्वि जातीना मेवं सन्तिष्ठते ब्रह्ममेध इति. तस्मादनेन ब्रह्ममेधेन विधा नेनवॊ पूर्वो क्तेन पितृमेधेनवा विधानेन पूर्ववत्सर्वं कृत्वा अग्नि र्यजुर्भिः सेनेन्द्रस्य वाचस्पते विधेनामन् वाचस्पते वाचोवीर्येण सोम स्पोमस्य वाचस्पते च्छिद्रया वाग्जोतेति सप्तभिर्मनैः आहिताग्नेर्मृतस्य शरीरं यथा धानक्रमं पञ्चाग्निभि स्त्री ताग्निभिर्वा दाहयति. い अग्निर्यजुर्छि “स्से नेन्द्र स्येति द्वाभ्या मौपौसनाग्निना गृहस्थ मनाहिताग्निं तदुपनयनाग्निना ब्रह्म चारिणं च दाहयेत्.
  • शुसनं : सुतिञ्चुट. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 59 अग्निर्यजर्भिः सेनेन्द्र स्येति द्वाभ्या मनुवाक्याभ्या मौपासनाग्निना गृहस्थ मनाहिताग्निं दाहयति. तदुपसयनाग्निना ब्रह्मचारिणं दाहयति, चकारान्निर्मन्ध्यन कपाल सन्तवनाग्निना ना विधुरं विधवाञ्च सावित्र्यो वा दाहयेत्. अस्मात्त्व मधि भूग पृधिवीं गच्चतु भुवोऒ स्तरिक्षं गच्छतु सुपर्दीपं गच्छत्विति चतुर्भिर्मस्त्र रित्येते. अस्मात्त्व मधि भूः, पृथिवीं गच्छतु, घवो नरिक्षं गच्छतु, सुवर्दिनं गच्छत्विति चतुर्भिर्मनैर्दाहये उत्येके वदन्ति. इति प्रथमः खण्डः अथः द्वितीय खण्डः पत्न्याः मरणे अग्निनिर्णयः आहिताग्नि रनाहिताग्नि श्च पूर्वं पत्न्या सुरणे स्वकीयाग्ने रर्ध मादाय तदग्निना तैर्मस्त्र स्तां दाहयित्वाऒन्या मुपयम्य पुनरग्नि मादधीत, १३ 03 आहिताग्नि श्चानाहिताग्निश्च गृहस्था वानप्रस्थो वा आत्मनः पूर्वं पत्न्याः स्वभार्यायाः मरणेसति स्वकीय आत्मीयश्चा य मग्निः तस्य स्वकीयाग्नेदर्धमिति स्वकीयाग्निं पूर्ववद्दुत्वा द्वेधा विभज्य स्वस्यार्ध मरण्यादौ समारोप्य पत्न्या अर्धमादाय तेन तदग्निना तैर्मनैरिति यद्याहिताग्नेः पत्नी तस्योकै सैर्मनै स्सप्तखिः तान्दाहयेत्. अना हिताग्नेः पत्नी चे तस्यो कैर्मनैः अग्निर्यजुर्भिस्सेनेन्द्रस्येति द्वाभ्यां तां दाहयेत्. एवं तैर्मनैं पत्नीं दाहयेत्. अत्रकेचिद्वद नि आहितागेः पूर्वमृतां पत्नीं श्रेताग्निना दहेत्. पश्चास्मृत माहि ताग्निं श्रोतौपासन वह्निधिर्दहेदिति. आहिताग्नेः पूर्वं मृतां पति . 200.3 प्रतां पत्नीं, वै तानिकाग्नि भिर्धहेत्. वश्चादूढां सतीमपि स्मार्ताग्निना दहेत्. यज्ञमुखे तन्मध्येपि निर्मन्याग्नि नाद हेत्. पत्नी बाहुल्ये 2 कनीयवीं पूर्वमृतां पत्नीं निर्मन्द्येन दहेत्. भर्तुः पूर्वं मृतां ज्येष्टारुग्निहोत्रेण द हेत् पश्चादौपासनाग्निना दहेत्. एव मनाहि ताग्नेः पूर्वं मृता मौपासनाग्निना वश्चान्निर्मन्येन लौकिकेन वा दहे दिति. एवं तां दाहयित्वा सपिण्डीकरणान्तं कर्म कृत्वा अन्यां कन्या मुपयम्य विवाह्य पुनरग्नि मादधीत पुनराधानं कुर्यात् तदग्नौ स्थालीपाकादीन् श्रोते हविर्यज्ञादीन् कुर्यात्. विवाहं कर्तु मनाध्य श्चेत्स स्न्यपेत्. अनाश्रमी नतिष्टेतेति वचनात्. तदसम्भवे स्वकीय मर्धमग्नि सनुत्सृजन् नित्योपासनं वैश्यदेवमेव मेवास्मिन्नग्नौ कुर्यात्. तदर्ध मेवार्धा हरणं अपिवा लौकिकाग्नौ कुर्यात्. अने तेनाग्निना तन्द हेदिकि केचिद्वदन्ति. दम्पती मरणे सहमरणे सहेक चितायां दम्पती दाहयति. सह समं समकाले मरणं ययोगम्पत्योः तस्मिन् सहमरणे दम्पत्योः युगपन्मरणे पूर्वापरकाले मृतयोः विधिवत्कृत दाहादी कयोर्दम्पत्योः एककालिके पुनर्दहन कर्मणि वा सह तन्त्रेण दहनादिकं कुर्यात्. अपिवा सहमरणे भर्ता सहानुमरणे सहतन्त्रेण सर्वं कृत्वा एक चितायां दम्पती पूर्ववज्जायापती दाहयति. तदाहिरण्य शकलाज्य तण्डुलवह्नि चानादि तिलोदकबलि पिण्डदान नग्न प्रच्छादन नव श्राद्ध ब्राह्मणाम स्त्रणाधिकं पृथक् पृधगेव कर्तव्यम्. आन्यत्सर्वं सहैव कुर्यात्. एकाग्ना वेप उभयोः श्राद्धं सपिण्डीकरण होमं प्रत्येक मावाहनादिकं कृत्वा पितामहादीनां पितामह्यादीनां च मृतक योश्च पूर्ववत् पिण्डदानाटकं कृत्वा वृधगेव ब्राह्मणान् भोजयित्वा पितृपिण्डं त्रिधाविभज्य तत्पित्रादीनां पिण्डैः सह संयोज्य मातृ पिण्डं पितृपिण्डवत् सहैव संयोजयेत्. 1 वितानः = यज्ञमु - 2 कनायसी = चिन्नदि श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् कृत चौळस्य मरणे 61 कृतचौळ मनुपनीतं जातकाग्नि ना लौकिकाग्निना वा _स्मात्त्वमधेत्येकर या दाहयेत्. कृत चौक मुनुपनीतं कुमारं जातकाग्निना लौकिकाग्निनावा पितृमेध तन्त्रं सर्वं कृत्वा अस्मात्त्व मधीत्येकया ऋचा दाहयेत्. मरणे जातद वन्य जातद स्तस्य तेनाग्निना पितृमेधप त्तुष्टिं दहनं कुर्यात्- जातद स्तस्य कुमारस्य लेनाग्नि नेति जातकाग्निना लौकिकाग्निना वा पितृमेधव तन्त्रं कृत्वा तूष्ली मम स्त्रकं दहनं कुर्यात्. अजातद स्तस्य मरणे अजातड स्तं भूम्यामवटे पदछाति. 02 अजातद स्तं कुमारं कन्याञ्च पूर्ववद्भूम्यामनटे पिडवालि. कृतचौळकादीनां मरणे अथवा कृतचौशौ कन्याकुमारौ जातदनं कुमारं मृतदारं विधवा मितरांश्च तूस्लीं मृतकं स्नाप यित्वा शाखया श्मशानं पूर्वपत्. अपेतवीतेति सम्मृज्य चितायां प्रेतमारोप्य हिरण्यशकल तिल तण्डुलान्या ओ पहेत्या स्ये निदधाति. अथवा कृत चौशौ कन्या कुमारौ जातदत्तं कुमारञ्च मृतदारं विधुरं च विधवाञ्च इतर मेतेभ्योन्यान् अनार्तव वन्ध्यादीना पद्दा ह्यांश्च तूष्ली ममस्त्रकं मृतकं स्नापयित्वा पालाश्या शाम्या वा शाखया श्मशानं पूर्ववद पेतवीतेति सम्मृज्यशाशां विसृज्यप्रोक्ष्यतत्र अलाष्तान् विकीर्य तत्र काष्टानि चाल यित्वा तस्यां चितायां प्रेतमा 62 प्र. ज खं, का चोप्य हिरण्य शकलानि च तलमिश्राणि तण्डुलानि आस्य तण्डुलं तानि हिरण्य शकल तिलतण्डुलानि पूर्वपदा ओवहेत्या स्ये निदधाति. आज्य मस्मात्त्व मधीति व्याहृतीश्च हुत्वा वातास्ते वान्त्विति सिग्वातं कृत्वेमा आपोमधुमत्य इत्यादि भिरुदकुम्भं परीत्योत्थाव्य कपालशेषोदकं भूः पृथिवी मित्या स्ये दत्वा कपाल सन्तपनाग्निना स्मात्त्व सुधी त्येकर्चया सावित्र्या वा दाहयति. आग्ना वाज्य मस्मा त्व मनीति व्याहृतीश्च हृत्वा वातास्ते वान्त्विति पूर्ववल्सिग्वातं कृत्वा इमा आपो मधुमत्य इत्यादि पूर्ववत् कृत च्छिद्र मुदकुम्भं परीत्य प्रेतस्य परितः प्रसव्यं नीत्वा दक्षिणत स्तिष्ठन् पृष्ठभागे भूम्या मुत्क्षिप्य कपाल शेषोदकं भूः पृधिवी मित्यास्ये दत्वा कपाल सन्तपराग्नि ना अस्मा त्त्व मधी त्ये कर्बया सावित्र्या वा दाहयति. आरोन्यत् सभवेत्. आयमान दाह्य विधिः. एवं दहनु कृत्वा जातद न्त कृत चौळका नुपनीतानां कुमाराणाञ्च पूर्वन त्तिलोदका दीन् दत्वा द्वादशा हे सपिण्डीकरणस्थाने नारायण बलिं कुर्यात्. मृत दारस्य विधवा याश्चा निण्डिताया इतरेषां कृत विवाहानाम निन्दितानां च सपिण्डी करणा स्त्रं कुर्यात्. निन्दिता नामा पद्धाह्यानां प्रायश्चित्ता ने नारायण बलिं कृत्वा . श्राद्ध कर्तव्यम्. इति द्वितीयः खण्डः इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये सप्तनु प्रश्नार विवरणे प्रथमः पटलः आथ तृतीयः खण्डः शवे अन्याशौच यु क्तेच श्व कुक्कुटादि स्पर्शने प्रायश्चित्तम् शवेऒन्या शौच यु क्तेश्व कुक्कुट नूतिका रजस्वला श्री वै भासन सूत्र भाष्यम् 63 द्यस्पृश्य स्पर्शनेच मृतकं पञ्च गव्यैगि कुळतो यैश्च स्नापयित्वा प्रोक्षणैन प्रोक्ष्य विधिपद्दहनं करोति. शवे मृतके अन्ये नेतरेणा शौचेन सूतकादिना युक्त नस्मिन् अन्याशौ च यु क्ते सति श्वा कुनकः कुक्कुटस्ताममाडः सूतिका प्रसूता रजस्स्वला आदिशट्टेन खरकाक आशौचि द्विजाति शूद्राद्यनुलोम प्रतिलोमादय स्तेच ते आस्पृश्या स्पर्शानर्हा मूत्र विष्णा द्याः तैः स्पर्शनं लेपनु वा यस्य तस्मिन् श्व कुक्कुट सूतिका रजस्स्वला द्य स्पृश्य स्पर्शने सतिच तं मृतकं पञ्चगव्यैः कुळतोयैश्च स्नापयित्वा प्रोक्षणे रापोहिष्ठादि मन्त्रैः प्रोक्ष्य कृच्छ श्रयमेशं प्राजापत्यं वा चरित्वा प्रोत्य विधिवत् पूर्वो क्तेन विधानेन दहनं करोति. देशान्तर मृते शवे जीर्णे दहन हीने प्रायश्चित्तम् F देशा स्तरे मृते दहन विहीने श्व काकाद्यै श्शवे जीर्ण तदस्थीन्यादाय काषायतोयैन पञ्च गव्यैः कुळतोमै श्च प्रक्षाळ्याकृतिं कृत्वा तस्याग्नौ वैश्वदेवं याम्यं पैत्यकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तंहुत्वा विधिवद्दहनं कुर्यात्. देशास्तरे परदेशे मृते दहन विहीने श्व क्षाकाद्यैरित्यादि शट्टेन जम्बुक वृक गृधाविभिश्च शवेजीर्णे क्षयेसति तदस्ध न्यादाय कृष्णाजिने ना बद्ध्य वेण्वग्रौ बद्ध्वा ऒनधो निडधानः स्वग्रामं नीत्वा ग्राम मन्या दाया 3 निधाय कषायतोयैरिति अश्वर्थो दुम्बर पक्ष पटाम्रजम्बूनां त्वचो गृहीत्वा तोयेषु प्रक्षिप्य तैः कषाय कोयैश्च पञ्चगव्यैळ्ळ कुशतोयै श्चक्रमेण प्रक्षाश्य तदस्थिनि सस्याकृतिं कृत्वा तप्य प्रेतप्याग्नौ औपासनादौ वै श्वदेवं याम्यं पैतृरं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तम् हृत्वा विधि पद्दहनं कुर्यात्.64 अमन्त्रकं शवे दग्गे प्रायश्चित्तम् प्र. 2 90. 3 अमस्त्रकं शवे दग्गे तदस्थीन्यादाय पयसाज्येन प्रक्षाळ्या कृतिं कृत्वा पूर्ववत्र्पायश्चित्तंहुत्वा सम स्त्रकं दाहियति. आमन्त्रकं पितृमेधादि विधिना विना तूप्लीं शवे दग्धच सति तदस्ध न्यादाय सङ्गृह्य पयसाक्षि रेणाज्येन प्रक्षाश्य तस्य आकृतिं कृत्वा पूर्वव त्तस्याग्नौ पै श्वदेवं याम्यं पैत्यकं व्याहृतीश्च प्रायश्चि त्तम् हुत्वा तेनाग्निना समुत्रकं यथा स्यात्तथा दाहयति. अर्ध्ना मप्यलाभे प्रायश्चि तम् तदस्ध्ना नुप्यलाभे दशाहादूर्थ्वं पालाशपप्लै र्विधाने नाकृतिं कृत्वा प्र्रायश्चित्तान्तो तदग्निना दाहयेत् . तन्य देशा न्तर मृतस्य वाऒन्यस्यवा अस्थिनि तेषां तदस्ना मध्यलाभे असम्भवे नति दशाहादूर्ध्वं पालाशवण्णः पूर्वोकै न्दर्यैश्च विधानेन पूर्वोक्तविधिना आकृतिं कृत्वा तस्याग्नौ पूर्ववत् प्रायश्चित्तम् हुत्वा प्रायश्चित्ताने तमग्निना दाहयेत्. कर्तु रेवा शौचं भवति. कर्तुः तत्संस्कर्तु रेवा शौचं भवति. न सपिण्डानाम्. त्र्यहं बलिनिर्वापण माशौचं चेति केचित्. इदानीं त्रिरात्राशौच पक्षमाह. त्यहं बलीनां पिण्डानां निर्वापणं निक्षेपणं बलि निर्वापणं आशौचं चकारात्ति लोदूदींश्च दशाहादूर्ध्वं कृतास्द्य कृति दहनानां पलाश वर्णाकृति दहनानाञ्च विषये पुत्राणां इदं बलिनिर्वापणादीकं भवतीति केचिद्वदन्ति. नयमिदं मातापितो कन्ये षां विषयं दत्त पुत्रेणेति केचित्. तथा प्रथमे ऒह्नि द्वादश, द्वितीये त्रिंशत्, तृतीये त्रय स्त्रिंशत्, तिलोदकानि भवन्ति. तथा त्रयश्चत्वार वॆ खानस सूत्र भाष्यम् [9] 65 त्रयः, पिण्डा बलयश्च स्युः द्वितीये ह्न्यर्धि सञ्चयनं, चितापिधानं प्रथमेह्नि नग्न प्रच्छादनं, पञ्चनव श्राद्धानि, चतुर्धे हन्येक मेव षण्णव श्राद्धानि स्युः. तृतीये ह्नि तीर्ध विसर्जनं चतुर्दे हन्येकोद्दिष्टं पञ्चमेह्निवा यथाकालं सपिणीकरणं भवेत्. एवं त्रिरात्रा शोचपडे कर्तव्य मन्य त्पूर्ववत्. इदमनाहिताग्नेः, सर्वत्रा हिताग्नेः पुन स्संस्कारेपि दशरात्रमेव. सूतिकादीनां मरणे प्रायश्चित्तम् सूतिकां मृता मुदक्यां च दावाग्निना मस्त्र हीनं दाहयित्वा दशाहेऒतिते तदस्थिखिग पालाश पर्जॆर्वा कृतिं कृत्वा दहनं करोति. मृतां सूतिकां मृता मुदक्यां रजस्स्वलां च दावाग्निना पनवह्नि ना अमन्त्रकं दाहयित्वा दशाहेतीते तदस्धन्यादाय कषायतोयैः पञ्च गव्यैः कुशतोयैश्च प्रक्षाळ्य तदस्थिभिराकृतिं कृत्वा पूर्व वद्द हेत् . अपिवा पालाश पर्णे र्वाकृतिं कृत्वा पूर्ववदहनं करोति. अधवा तद ह्न्येव काषायतो यैग पञ्चगव्यैः कुशतो मैळ्च स्नापयित्वा पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणैग प्रोक्ष्य विधिवद्दहनं कुर्यादित्येके. अथवेति पक्षान्तर माह. मृतां सूतिकां मृता मुदक्याञ्च तदह्येव तम्मरण दिन एव कषायकोयैः पञ्चगव्यैः कुळतोयैश्च स्नापयित्वा प्रत्येक मभिषिच्य पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणैर्मन्त्रैः प्रोक्ष्य प्राजा पत्यं चरित्वा विदिवद्दहनं कुर्यादित्येके वदन्ति. इति तृतीयः खण्डः अथ चतुर्धः खण्णः सगर्भायाः मरणे प्रायश्चि त्तम् प्र. 1.200. Y सगर्भाया मरणे स्पन्दमानेनोदरेण जीवन्तं गर्भमा लक्ष्य भर्ता पुत्रो न्यो बन्दुर्वा वैद्यकुशलाभ्यां नाभ्युपस्थ योरन्तरे गर्भं परिहरन् हिरण्यगरेति श स्त्रीणोत्पाटयति. सगर्भायाः गर्भिण्या मरणे स्पन्दमानेन कम्पमानेनोदरेण तस्याः कुक्षिणा जीवन्तं जीव्यमानं गर्भमालक्ष्य जीव न्तमिद मजीवन्त मिति तल्लक्षणं विज्ञाय भर्ता तस्याः पतिः तदभावे पुत्रस्तदभावे व्यो योनि लन्दु स्तदभावे बन्धुस्सजातिः पुमान् तत् जाग्रीवा वैद्यकुशलाभ्यां भिषक् शस्त्र वैद्याब्यां एव मुत्पाटयत्यालक्षितं सभ्युवस्थयोरन्दरे तस्या नाभि योन्योर्मध्ये गर्भं परिहरन् यथा न स्पर्शयति शस्त्रं तथा कुर्वन् हिरण्यगर्भ स्समवर्त ताग इति मन्त्र मुच्चरन् शस्त्रेण क्षरेणोत्पाटयति. छेदयति. शस्त्र स्पर्शना द्गर्भ स्य मरणे पतितो भवति. शस्त्र स्पर्शनाद्गर्भस्य गर्भ गतस्य मरणेनति पठितः पापीयान् भवति. तस्माद्गर्भं परिहर न्नु त्पाटयति. जीवन्त मपत्य मुन्मुच्य स्नापयित्वा आदाय धात्रीं लोकमातर मभ्यर्च्य तस्यान्यां कल्पयति 30 जीव स्त्रं सप्राण मपत्यं पुत्रं दुहितरंवा उन्मुच्य गर्भस्थानादपो दृत्य स्नापयित्वा धात्रीं लोकानां जगतां जनानाञ्च माता जननीतां लोक मातरं धात्रीं भूदेवी मभ्यर्च्य पुष्पादिभिः सम्पूज्य तत्र नीतु निधाय तमादा यान्यस्यै दत्वा तस्यावत्यस्य रक्षणार्थं अन्यां स्वज वां मातरं धात्रीनामिकां जननीं कल्पयति. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 67 पेतायाः कुक्षावाज्येन प्राणायस्वाहा, असानाय स्वाहेति हुत्वा निर्वणं कृत्वा तां स्नापयित्वा विधिवद्दहनं करोति. L 30 तस्याः प्रेतायाः कुक्षौ आज्येन प्राणायस्वाहा पानाय स्वाहेति पञ्चभिर्लु त्वा तदुदरं निर्वणं सूच्याधिना अक्षरं यथास्यात्तराकृत्वा तां मृतां गर्भिणीं कषायकोयैः पण्डगप्यैः कुशतो यैश्च स्नापयित्वा प्राजापत्यं वा चरित्वा विधिवदहनं करोति. E कुमारस्य जातकाग्नौ पूर्ववज्जातकं कुर्यात्, तदपत्यं कुमार श्चेत्तन्य कुमारस्य जातकाग्नौ पूर्ववज्जातकहोमं जुहुयात्. सूतक - प्रेतकयो एकाह सन्निपाते प्रायश्चित्त L सूतक प्रेतकयो रेकाह सन्निपाते तस्त्रयित्वा वास्तु होमं हुत्वा पृथगेवोत्थान होमं पिण्ण निर्वापं च करोति. 33 सूतक ( प्रेतकयो राशौचे एकाह सन्निपाते एकदिन प्राप्ति नतितुत्र यित्वा सूतक प्रेठकाशौच निवृत्त्यर्धं वास्तुहोमं करिष्य इति सङ्कल्प्य एकदैव वास्तु होमं हुत्वा पर्यग्नि पञ्चगव्याख्यां गृहादिकं शोध येत्. पृथगेव कुमारस्योत्थान होमं प्रेताया एकोद्दिष्ट श्राद्धादिकं पिण्ड निर्वापणं च करोति, पाप मरणे प्रायश्चित्तम् { ब्राह्मणाद्वैश्चन्हालान्टै रद्भि स्सर्पेण दंष्टिनाशनिपाते नाग्निना पशुनावा पॊपमरणे तस्या शाच वाक्तोदकम्प नाश्रु शव भरणानुगमन दहनोदक बलिपिऐ दानादिकस्य चिन्नैव कुर्यात्. 3 2 प्र. शि खं. ४ सम्प्रति पापमरण विधिमाह. ब्राह्मणाद्यै शृण्डालानै र्जनै र्वा अद्भिर्वा सर्पेण वृश्चिकेन वा दंष्ट्रा दस्त विशेष सदस्येति दंष्ट्र तेन दंष्ट्रिडा वाराह व्याघ्र वृक गज सिंहादिना मृगेणवा अशनिपातेनिवा अग्निना दवगृहदाह विद्युदादि वह्निना पशुना गोमहिषा श्व खरादिना वा पूर्वो क्तेन रज्जु शस्त्र विष विभ्रम भृगुपतन महौघ परिसर्पणादि नान्येनवा पापमरणे दुर्मरणे सम्भवेसति तस्यमृतकस्या शाचं वाक्तोदः आस्येतुत् भवतीति वाग्व्यधा कम्पनं दुःखाद्वेपनं अश्रुरोदनं शव तद्वहन मनुगमनं तदनुयानं दहनमग्नि दाहन मुदकं तिलोदकं बलिः सायं प्रातर्बलिः पिण्ड स्तदादि सपिण्डीकरणान्ताङ्ग पिण्ड विक्षेपः दानमेत मुद्दिश्य यत्किञ्चि व्य त्यागः एतेषां दानंवा एतानि कन्य चित्पाप मृतस्य पित्रादेरपिनैन कुर्यात्. भरणं L एतानि क र्तु श्चास्त्रायणं तप्त कृच्छं प्रायश्चित्तं भवती. 3 X किमित्यत आह. एतानि पूर्वोक्ता न्या शाचादीनि भयादज्ञाना न्मोहा द्वा यः करोति तस्य कर्तुः पुत्रादेः चान्द्रायणं तप्त कृच्छञ्च प्रायश्चित्तम् भवति, तस्मादाशौचादीनि कन्य चिन्नैव कुर्यात्. पाप मृतस्य शरीरं दावाग्निना शूद्रॆर्दाहयित्वा दशाहेऒतीते नारायण बलिं कुर्यात्. 32 किन्तर्हित्यतआह. पापमृतस्य पित्रादेः शरीरं स्वयमस्पृश्यन् कूड्रै रावाग्निना दाहयित्वा दळाहेतीते तदुक्त प्रायश्चित्तम् चरित्वा स्ते सर्व प्रायश्चित्तार्धं नारायणबलिं कुर्यात्, अथवा पालाशवल्लै रेवा कृतिदहनं करोति. 32 तदस्थिखिः पालाशपण्ण र्वा पूर्ववदाकृतिं कृत्वा तदग्नि ना ऒकृतिदहनं कृत्वा पूर्ववत्सपिण्डीकरणाप्तं करोति त्यत्र केचिद्वदनि. तुत् = तुदपीडने धातुः- श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् श्लो॥ शस्त्रा उत्पाटनं कृत्वा आत्मानं यस्तु घातयेत् तस्य पाप विशुद्ध्यर्धं प्राजापत्य शत त्रयम् विषोद्भन्धन शस्त्रा द्यै रात्मानं मातये द्विजः जीवेत्कृब्रेण कुद्द्येत्तु दत्वा गोमिधुनं द्विजः उदक्या शव विष्णा द्यैः व्याघ्रसिंह यादि भिः रजकव्याध शैलूषपशुदंष्ट्रि मुखैस्तथा चण्डाल श्वपचक्षत्र वेणु चर्मोपजी विभिः सूतिकाळ्ववराहाद्यैः व्याघसिंह हयादिभिः 69 स्पृष्टेच चर्विते प्रोक्तं कृच्छ त्रयं पृथक् पृथक्. इत्यादि वचनै र क्त प्रायश्चित्तम् तत्पुत्राधिभिरा चरित्वा विधि वद्द हेदिति. शवस्य दहन कालेऒतीते प्रायश्चित्तम् L शवस्य दहनकालेऒतीते क्रियाहीने विपर्यासेच प्रेत कर्मणि सर्वत्र तिरै रेव वैश्वदेवं याम्यं पैत्यकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तं जुहोति. . शवस्य दहने कालेतीते क्रियाहीने विपर्यासे चप्रेतकर्मणि सर्वत्र तिफै रेव वैश्वदेवं याम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तम् जुहोति. शवदहनाग्ना वुत्सन्ने प्रायश्चित्तम् शवस्य दहनार्धं होमेहुते तदग्ना वुत्सन्ने पूर्ववद्भस्म समिधमारोप्य लौकिकाग्नौ निधाय प्राय श्चित्तम् हुत्वा तेनाग्निना दहनं कुर्यात्. 3F शवस्य धहनार्धं होमे हुते तदग्ना वुत्सन्ने पूर्ववद्भस्मायु ते योनीरीति समिधमारोप्यो द्बुध्य स्वेति लौकिकाग्नौ निधाय प्रायश्चित्तु मनोज्योति रयाश्चाग्ने मिन्दाहुति व्याहृती श्चाज्येन हुत्वा तिल्लै र्वैश्व देवादिकञ्च हुत्वा तेनाग्निना दहनं कुर्यात्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये सप्तम प्रश्नार्ध विवरणे द्वितीयः पुलः इति चतुर्ध ः खण्डः 70 प्र. शाखं. इ अथ पञ्चमः खणः उपनयनादूर्ध्वं मरणे आशौच निर्णयः उपनयनादूर्ध्वं ब्राह्मणव्य मरणे सपिज्ञानां दशाह माशौचं विधीयते. इदानीं शावाशोच निर्णय माह, उपनयना दूर्वं ब्राह्मणन्य मरणे सपिण्डानां चूह माशौचं विधीयते. क्षत्रियस्य द्वावाराहं वैश्यस्य पञ्चदशाहु सपिण्डाना माशोचं विधीयते. उपनीतस्य वा गर्भाष्टमस्य वा मरणे प्रत्यासन्न सपिण्डानां दशरात्रं, पञ्चमानां सत्रात्रं, षष्टा नां चतुरात्रं, स प्तमानां त्रिरात्र मिति केचितो वदन्ति. दन्त जनना दूर्वं आशौच निर्णयः दन्त जननादूर्ध्वं त्र्यहं नामकरणा दूर्ध्व मेकाहं जननादूर्ध्वं सद्य श्शाचम्. द न्त जननादूर्ध्वं चौशात्रा गौहत्यागयो स्त्रीरात्रु नामकरणादूर्ध्यं (च स्ते जनना त्पाक्). निखननेत्वेकरात्र माशौचं सपिण्डानां विधीयते. जननामार्ध्वं नाम्नः प्राक् स्नानान्त माशौचं, जनना दूर्व मुत्ता नात् प्राक् सद्यश्शौचं सपिण्डानां विधीयते. स्त्री मरणे आशौच निर्णयः स्त्रीयाश्च नुरणे विवाहादूर्ध्वं दशाहमष्ट पड्डादूर्ध्वं त्र्यहं चौळकाचूर्ध्व मेकाहं पूर्वं सद्यश्शाचम्. स्त्रीया दुहितुर्मरणे च विवाहा दूर्ध्वं भर्तादि सपिण्डानां दळाह माशौचं विधीयते. वागत्ताना मनूधानां मरणे स्व सपिण्डानां पर सपिण्डानामपि त्रिरात्रं वाग्दत्ताना मष्टवर्षा दूर्वं भस्त्रादि स्वनपिण्डानां त्रिरात्रमाशौचं विधीयते. चौळकामार्थ्यं वाग्दात्तानां मरणे सपिण्डाना मेकाह माशोचं विधीयते. पूर्वं चौळकाक् स्त्रीया मरणे सपिण्डा नां सद्यः शौचं विधीयते. श्री पै भासन सूत्र भाष्यम् 71 मातादीनां आशौच निर्णयः गर्भस्रावे आशौच निर्ण यञ्च माता पित्रोर्रा तॄणाञ्च सर्वत्र दशाहमेप गर्भे मृते गर्भिण्या स्तन्मासतुल्यै रहोभिराशाचम्. तस्य मृतकस्य माता पित्रोश्च भ्रातॄणां सोदराणाञ्च सर्वत्र पूर्वो श्लेष्वाशौच विषयेषु दळाह माशौचं विधीयते. नामकरणात्पश्चा द्भा तूॄणां दशरात्र माजौच मिति केचित्. क्रीताद्यनौरस पुत्राणां जनने मरणेच त्रिरात्र माणाचं भवति, गर्भेमृते विनाशेसति गर्भिण्या ब्राहण्या तन्मास तुलै ्यरिकि तद्गर्भस्य यावन्तो मासाः पूर्णास्ते तुल्या सङ्ख्या येषान्तै स्तन्मान तुल्यै रहोभिर्दि नैराशाचं विधीयते. प्रथमा दिषु त्रिषुमा सेषु जनन्या स्यहं चतुर्ध चतुरहं सञ्चमे पन्दाहं षष्टे षडहं एवं तन्मास तुल्यै रहोभिताशौचं, सप्तम मासादिषु तस्या स्पूतिका शौचं विधीयते. अत्र सर्वत्र पितुः स्नानान्तमाशाडु. पञ्चमास प्रभृति सपिण्डानामपि स्नानान्त माशौचं विधीयते. जातस्य मरणे मातापितोर्दशाह माशौचं विधीयते. प्रसूतायां दुहितरि मृतायाञ्च पितृगृहे मातापितो स्तिरात्रमितरेषां तद्गृहवापे सत्येकरात्र माशौच मिति विधीयते. सूतक प्रेतकयो स्सजातीय समागमे आशाच निर्ल सूतकेचान्य सूत के प्राप्ते प्रेतके चान्य प्रेतके प्राप्ते पूर्वाशौचेन ुद्धि स्स्यात्, . सूतके वर्तमाने तुल्य निमित्ते तुल्य सङ्ख्यके असमानदिवन प्राप्ति केचान्य सूतके प्राप्ते सति प्रेतके शावाशौचे वर्तमाने तधान्य प्रेतकेच प्रा प्लेसति पूर्वाशाचे नेतर स्यागन्तुकस्य आशाचस्य शुद्धिः स्यात्. आशौच निवृत्तिः स्यात्. द्वितीय सूतिकायाः द्वितीय शावाशौचस्य तत्सं सर्गिणो भर्तु रपि. नपूर्वतः शुद्धि, नकुत्रापि सूतक वशाच्छाव निवृत्तिः - शाव वशात्. सूतक निवृत्ति र्भवति. एतत्सर्वं तुल्य सङ्ख्य विषयम्. विषमसङ्ख्या विषये दीर्घ वशात्स्वल्पस्य समाप्तिः. न स्वल्पा दीर्घ 72 L. 2 00. * समाप्तिः यदि स्वलेपि पश्चा द्भावि दीर्घाडिकः स्यात्तधा स्वल्पवळा दीर्घ स्यापि समाप्तिः. पञ्चदिनाधिका दल्पा दपि दशरात्रा देश्चोत्तर तोधिका शौचान्त्य दिवसे पूर्णा शौच प्राप्ते सति पूर्वस्मा दुपरि द्व्य हाच्चु द्दि र्भवेत्. अत्रापि प्रभाते चेत्ति रात मधिकं भवेत् . पूर्णाशौचप्योत्तर तोऒधिका शौचान्य दिवसे तत्प्रभाते वा प्राप्ते पूर्वाशाचे नैव शुद्धि स्या दित्यर्ध्यः- इतरस्य स्राप्तेऒपर स्वैवा होभि श्शुद्धि र्भवति. सूतके वर्तमाने परस्य शावा शौचन्य प्राप्ता सत्यां मुप्यैन शावस्यैवा होभिर्दिनैः शुद्धि राशाच निवृत्ति र्भवति. असपिण्ड शवस्य स्नानाद् कृते आशौच निर्णयः असपिण्ड शवस्य स्नानालङ्करणे कृते त्र्यहं दिवसंवा वहने कृते स्नात्वा दशप्राणा या मान्कृत्वा नक्षत्र दर्शना त्पूर्वं ग्रामाद्बहि रासीत. असपिण शवस्य सजातीयस्य विजातीयस्य वा ब्राह्मणस्या सगोत्र प्रेतस्य स्नेहादिना स्नानालङ्करणे कृते सति त्र्यहं दिवसमेकदिनंवा ऒशौचं भवती. असपिण्ड शवस्य वहने भरणे दहने वा कृते सति सवेलं स्नात्वा दशप्राणा यामान् कृत्वा नक्षत्र दर्शनात्पूर्वमिति यावन्न क्षत्र दर्शनं भवति तावप्र्रामाद्बहिः बाह्यप्रदेश आसीत उपविशेत्. ताव देवा शौचम्. नक्षत्रं दृष्ट्वा ग्रामं प्रविशेत्. रात्रे सूर्योदया त्पूर्व मासीत. रात्रे चेद्दहन वहनाधी करणं सूर्योदयात्पूर्वमिति यापत् सूर्य उदितेतावत् ग्रामादृहिरासीत, सूर्यं दृष्ट्वा ग्रामं प्रविशेत्. उभयत्र तावदनशन मेव कर्तव्यम्. पश्चा त्पञ्चगव्यं प्राश्यानुष्ठानं कुर्यात्. भृत्यपेक्षया दहनवहनादिकं कुर्वाणस्य पूर्वा द्विगुणं धर्मार्थं दहनादि क्रियमाणस्य सवेल स्नान मेव भवेत्. खानस सूत्र भाष्यम् [10] ग्राम प्रवेशनादिषु आशौच निर्णयः 73 अन्यधा तध्धामे प्रविष्टे शवथ र्तुरेकाहं तद्गृहे प्रविष्टे त्र्यहं तत्र भोजने कृते दशाहं भवति. अन्यधा एव मकृत्वा तमे मृतकस्य ग्रामे प्रविष्टेसति शवभर्तुस्तस्य मृतक वाहकस्य एकाह माशोचं भवति तद्गृहे प्रतस्यगृहे प्रविष्टे सति त्र्यहं आशौचं भवति. तत्राशौचे गृहेभोजने कृते दशाहमाशा चं भवति. गत्यन्तराभावे भुक्तवत एकरात्रं. अज्ञानाद्भुक्त वतः तदन्न शुद्ध्यवधिक माशौचं. आशौचिभि स्सह शयनादिभिर्वा सतां वसित दिनान्या शौचं भवति. आस्ति सञ्चयनादर्वाक् ब्राह्मणस्य रुदित्वा स्नायात्. अ न्दरशा हेत्वाचमनं कुर्यात्. क्षत्रियवैश्य यो रस्थि सञ्चयना दर्वाक्. ब्राह्मणोरौतिचेत्तो एकरात्र माशौचं पश्चात्सचेलं स्नानं शूद्रविषयेऒस्ध सञ्चयनादर्वाक् शवस्पर्शे पति त्रिरात्र माशा चं तद्रहिते द्विरात्रं पश्चादेकरात माशाचं भवति. समानहीन वर्णन विषये रोदने यवा शौचमुक्तं तदे (ख. ग) वास्याशौच मिति विधीयते. इति पञ्चमः खणः अथ षष्ठः खणः शव स्पर्शने प्रायश्चित्तम् प्रेतं ज्ञाती मज्ञातिं वानुगम्य स्नात्वाग्निं स्पृष्ट्वा घृतं प्राश्नी यात्. 30 ज्ञाति मज्ञातिंवा प्रेतमनुगम्य वा तत्ती ननुसृत्यवा सचेलं स्नात्वा पाणिभ्या मग्निं स्पृष्ट्वा घृतं गव्यमन्यं वाऒज्यं हृदयुगम मात्रं प्राश्नीयात्. पुनस्स्नात्वा शुद्ध्यति.74 असपिण्ड मरणे प्रायश्चि तम् प्र. 2 खं . ऋ आत्मनः पितुः मातुश्च योनिबन्धूनाञ्च मरणे विज्ञाते सचेलस्नानं करोति. आत्मनः स्वस्य पीतुश्च मातुश्च मरणे यदा विज्ञाते श्रुते सति तदा यत्र कुत्र वा स्दितः पुत्रः सचेलस्नानं कृत्वा तदादि दशाहमाशौचं करोति, योनिबन्धूना मित्यत्र विषय विभागः कर्तव्यः मातृपित्रो र्मातृभ्रातुर्मातृष्वसुळ्च मरणे विज्ञाते त्रिरात्र माशौचं श्वकुर यो र्मरणे विज्ञाते त्रिरात्र माशौचं ऋत्विजश्चा चार्यस्य चाचार्य पत्न्याश्चा चार्य सुतस्य याजकस्यच शिष्यस्यच गृहप्राप्त श्रोत्रियस्य च मरणे विज्ञाते जाति व्यतिरिक्त त्वेसति त्रिरात्रमाशौचं मातृष्वप्रादीनां प्रादु र्भूत रजसामेन त्रिरात्र मित्येके, अप्युभयत्र सद्यश्शाचमिति केचित्. मातामहस्य मातामह्याः पितामहस्य पितामह्याः मातुर्मातुलस्य तत्पुत्रदुहित्रोः मातृष्व सुस्तत्पुत्र दुहित्रोः पितुः पितृव्यस्य तत्पुत्र दुहित्रोः पितृष्वसु स्तत्पुत्र दुहित्रोः भ्रातु स्तत्पुत्र दुहित्रोः स्वसु स्तत्पुत्र दुहित्रोः दुहितुः तत्पुत्र दुहित्रोः स्व पुत्र दुहितुश्च मरणे पक्षि ण्याशौचं पुरुषविषये पक्षिण्युपनीत मरणे भवति. कृत विवाह स्त्री, विषये पक्षिणी प्रादुर्भूत रजसोमरणे भवति. L उभयत्राप्यतो ऒर्वाक्सद्य श्शाचं भवति. मातृ सपत्न्या ऊढाया स्पपत्नी सुतायाळ्ळ मरणे चैकरात्रं एकग्रामवासिनः श्रोत्रियादे सुहृदश्च मण्डलाधिपतेश्च श्वशुरस्य च मरणे विज्ञाते श्वेकरात्र माशा चं भवति, अन्येषां योनिबन्धूनां च मरणे विज्ञातेसति सचेल स्नानं करोति. प्रेत शिलार्बनं : द्वितीयेऒहनि पुनर्दहन प्रभृति तदश्मन्युदकं दत्वा दक्षिणाग्रं कूर्चं निधाय तन्नाम्ना प्रेत मावाह्य तैल नुज्जनं स्नानं वासोदकं दत्वा 8 वे खानस सूत्र भाष्यम् 75 पाद्याचमन गन्धपुष्प धूप दीपाक्षताचमनै रभ्यर्च्य सायं प्रातर्बलिं दत्वोदकं ददाति. द्वितीयेहनीति, आहिताग्ने रनाहिताग्न्या देश्ब दहनदिना द्वितीयेहनि पूर्वपत् पुनर्धहनं कृत्वा पुनर्दहन प्रभृति यदश्म पूर्वेद्युरवणे निक्षिप्तं तदश्मनि उदकमिति पूर्ववद्वासोदकं दत्वा अवटयोः प्रत्येकं दक्षिणाग्रं कूर्च मळ्मनासह निधाय तन्नाम्नेति गोत्रं कर्माणं प्रेतमावाह यामीति द्वितीयान्तो तन्नाम्ना प्रेतमावाह्य गोत्राय शर्मणे प्रेताय तैलं दडामीति तैलाभ्यङ्गं प्रेतायाञ्जनं ददामी त्यं जनं प्रेताय स्नानं ददामिति स्नानं वस्त्रं ददामिति वासः शर्मणे प्रेताय तिलोदकं ददामीत्युदकं एवं क्रमेण दत्वा पुनश्च शुद्ध्यनेन तन्नाम्ना पाद्याचमन गन्थपुष्प धूप दीप मक्षत माचमनं दचामीति क्रमेण दत्वा तैः पाद्याद्यैः प्रेतमव्यर्च्य गोतायकर्मणे प्रेताय पिण्डं ददामीति पिण्डं एवं सायम्बलिं प्रातर्बलिं दत्वा स्त्रेताय पानीयं दादामीत्युदकं ददाति . प्रेत शिलायां बलौ हीने प्रायश्चित्तम् { प्रातर्बलॊ हीने सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातर्द्विगुण मेव मा दशाहात्करोति. 33 प्रातर्बलौ हीने सायं द्विगुणं दद्यात्. सायम्बलौ हीने प्र्रात र्विगुणं बलिं दद्यात्. असिवासाय मवकृष्य प्रातरेव ददाति. एव मा दशाहा त्करोति. प्रेताश्मनिश्व कुक्कुटाद्यै स्पृष्टे प्रायश्चित्तम् श्व कुक्कुट सूतिकोदक्या स्त्य जैरश्मनि स्पृष्टे पञ्चगव्यैः प्रक्षाळ्य बलिं दद्यात्. 2+F श्व कुक्कुट सूतिकोदक्यान्त्य जै रश्मनि तदवटस्थे पाषाणे स्पृष्टेनति तदश्मानं पञ्चगव्यैः प्रक्षाळ्यानचे निधाय पूर्वपद्बलिं दद्यात्. 76 प्र. ज खं. ऒ यद्यश्मनि नषे पुनरस्य मश्मानं निधाय स्त्रेतमावाह्या भ्यर्च्य गत तिलोदकादीन् पुनरावर्त्य कृत्वा तात्कालिकं बलिं दद्यात्. श्व कुक्कुट सूतिकाद्यैः पिण्ड फौण्डे स्पृष्टे नष्टेवा पुनर्नूतनेन फौण्डेनं श्रवयित्वा तान् पिण्डान् बलींश्च पुनरावर्त्य दत्वा तात्कालिकं बलिं तद्यात्. अस्ति निक्षेप सप्तमेऒहनि नवे मृत्पात्रे चितार्थी न्यादाय पुण्य नद्यां समु देवा प्रदीपति. 32 सप्तमेऒहनि नवे मृतात्रे चिताया मनशिष्टा न्यस्त्रीनि पूर्वमेव सञ्चितानि नियुक्तावशिष्टा व्यधीन्यप्यादाय सङ्गृह्य वंश यष्ट्यां बद्ध्वाऒनदो निदधानः पुण्यनदीं गङ्गाद्यास्वन्यतहं समुद्रगामिनीं पावनीं नदीं गत्वा तस्यां पुण्यनद्यां वा पूर्यवत्स्नात्वा पञ्चग्य नास्टीनि प्रक्षाळ्य वल्मीकादि शुद्द मृदाकृते पाते सतिलहिरण्य शकलान्य स्टीनि सङ्गृह्य सम्पुटीकृत्य तमादायागाध जलं प्रविश्य निमज्ज्या घ मरण सूक्तं जपन् परिक्षिपति. पर्वणि समुद्रं गत्वा रत्नाकर नमस्तुभ्य मिति प्रणम्य पिप्पलाद समुत्पन्न इति मन्त्रावृत्त्या सप्त पाषाणान् समुद्र प्र्रक्षिप्य सर्वरत्न मयश्रीमन्नि त्यर्घ्यं दत्वाऒवगाह्य विश्वाची च घृताची चेति स्नात्वा पिप्पलादं तर्पयामीत्यादीनि तर्पयेत्, एव मन्यत्त त्कल्पोक्त वत्स्ना त्वा पूर्ववदस्थी न्यादायाघ मर्षण सूक्तं जपन् समुदेवा प्र्राक्षपति. ऎ अ वर्दशा हे दर्श सम्भ वे अन्तर्दशाहेऒ मावास्या यदि भवे त्तस्यामेव शेषा नृली न्दत्वा बलिकर्म समाप यति. X अ न्तर्दशाहे दशाह मध्येऒमावास्या यदि भवेत्त स्या ममावास्या मेन शेषान् दत्वाऒवशिष्टान्’ तिलोदकान् बलीनपकृष्यदत्वा बलिकर्म समापयति. समा पिं करोति. पै खानन सूत्र भाष्यम् द्वि चन्द्र दर्शने महान्टोषो भवेत्. 77 यस्मादित्यत आह. द्वि चन्द्र दर्शने द्वयोर्मासयोश्चन्द्र दर्शनं -द्वि चन्द्र दर्शनं तस्मिन् सति महास् मह त्तरोदोषः तत्कुलस्य भवेत्. आयं माता पित्रोरन्येषां अपिवा त्रिनादूर्ध्व विषयः, त्रिदीनादर्वा गमा वास्या चेत्ता मतिक्रम्य कर्तव्यम्. पेत शिला विसर्जनं रा दश मे=हन्येकदा बलिं दत्वाऒश्मानं विसृजेत् . दशमे_हन्येकदा एककाले प्रातर्बलिं दत्वा पूर्ववदश्मानं विसृजेत्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये सप्तमु प्रश्नार्ध चिवरणे तृतीयः पटलः इति षष्ठः खण्डः अथ सप्तमः खुः जातद स्तन्य चौळकात् पूर्वं मरणे त्र्यहं भूमौ तूप्लीं बलि निर्वापण मित्येके. जातद स्तस्य चौशकात्पूर्वं मरणे त्र्यहं तदानि त्रिदिनं त्रीन् त्रीन् तॆलाञ्जलीन् दत्वा भूमौ तूस्जीं बलि निर्वापणं कृत्वा नारायण बलिं कुर्यादित्येके वदन्ति. दहन प्रभृत्या हिताश्नेर्मरण प्रभृत्यनाहिताग्ने रेकादशे हन्येकोद्दिष्टं कुर्यात्. दहन प्रभृति दहनकालादारभ्य आहिताग्नेः मरण प्रभृति मरणकाला चारथ्य अनाहिताग्नेः तथा तत्तत्फत्न्या श्च एकादशेहन्येकोद्दिष्ट श्राद्धं कुर्यात्-. 78 प्र. एकोद्दिष्ट निमित्त श्राद्धे तन्नाम्ना प्रेत निमित्तं भुज्ज्वेति ब्राह्मणं वरयित्वा प्रेतायस्वधा इति पाणा तिलोदकं दत्वा होमं पिण्ण दानञ्च कृत्वा न्नादि सकृत्सकृ द्दत्वा भोजयेत्. $ एक मुद्दिश्य क्रियत इत्येकोदिष्टं एकोदिष्ट कारणञ्च लेच्छाद्धं तस्मिन् एकोदिष्ट निमित्त श्राद्धे गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्येति तन्नाम्ना प्रेत निमित्तं प्रेत तृप्त्यर्धं भुञ्ज्वेति भोक्ष्यतामिति पूर्ववत् प्रत्येकं ब्राह्मणं वरयित्वा सयित्वाभ्यर्च्य पूर्ववत् प्रत्येक मर पात्रं संसाद्य प्रेताय स्वधेति पाणा तत्करे तिलोदकं दत्वा होमं पिण्डादानं च पूर्ववत्कृत्वा पात्राण्युव स्थैर्यान्नादि सर्वं भोज्यं सकृत्सकृत्पात्रेषु दत्वा तान् ब्राह्मणान् यथा तृप्ति भोजयेत्. उद्यन्तं वा ददातीति केचित्. आशक्त श्चेदन्ना भावेवा भोक्त भावेवा उद्यन्तु वा आमं वा ददातीति केचिद्वदन्ति. भोजनार्धं द्वि प्रस्थ तण्डुलै पूर्ववृत्तिलोदनं सापूप व्यञ्जनं पक्त्वा पात्रे प्रक्षिस्य प्रभूतेन सर्फिषोप सिच्य द्वात्रिंशत्क बशानि कृत्वा६ग्नि मभ्यर्च्य तस्मिन्नग्ना वेन पुरुषुसू केस ना उश न स्वाहवामह इति पितृसूक्तेन वा यत्ते कृष्ण श्शकुन आतुतोद इति मुत्रावृत्त्या वा जुहुया त्येके वदन्ति. निमि त्त श्राद्धे हीने प्रायश्चि तम् …. निमित्त श्राद्धे मा सेऒतीते हीनेच प्राजापत्यं चरित्वा प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्ववदेको र्दिष्टं कुर्यात् . 2 निमि त्त श्राद्धे एकोद्दिष्ट श्राद्धॆ मास्केतीते हीनेच तत्कर्ता प्राजापत्यं चरित्वा प्रायश्चित्तमिति प्रेतकर्मणि सर्वत्र तिभै रेव वैश्वदेवंयाम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्वपदेकोद्दिष्टं कुर्यात्. एवं प्रतिमासं द्विगुणादि वृद्ध्या प्रायश्चित्तं कृत्वा संवत्सराप्तं पै थासन सूत्र भाष्यम् 79 कुर्यात्. निमित्त श्राद्धे संवत्सरे ऒतिते दहनादि सर्वं पूर्ववत्कर्त व्यमिति सूत्राभिप्रायः, सपिणी करणा त्पूर्वं मासि मासि तन्मरण दिने पिऱ्ऱं निरूव्यैकं भोजयति. सपिण्डीकरणा त्पूर्वं प्रतिदिनं सोदकुम्भ श्राद्ध मेक मेकं कृत्वा मासि मासि तन्मरण दिने एकोद्दिष्ट वद्भाह्मणं वृत्वाभ्यर्च्य पिण्डं निरुप्य एकं ब्राहणं भोजयति. संवत्सर मध्ये सपिण्डीकरण निर्णयं से द्वादशे षष्टे तीृतीये वा मासे शुभकार्ये प्राप्ते द्वादशाहे वा सपिण्डीकरणं कुर्यात्. D मरणकालादारभ्य द्वादशे मासेवा षष्टे मापे तृतीयेवा मासे शुभकार्ये प्राप्ते नि षेकादो शुभकर्मण्यागते सति द्वादशाहे सपिण्डीकरणं कर्तव्यम्. कुर्यात्, तदा एकादशेहन्ये नै कोद्दिष्टं कृत्वा स्वा देशकाल शक्त्य पेक्षयाश्वः सपिण्डीकरणं कर्तव्यम्. तस्मात्तत्काल एहितान्यपि षष्ट्यधिक शतत्रय मेकोद्दिष्ट श्राद्धानि सोदकुम्भानि सदक्षिणाकानि प्रेत तृप्त्यर्ध प कृष्याद्य करिष्यति सङ्कल्प्य ब्राह्मणेभ्य स्तावत्सङ्ख्याकान्या मदानानिरत्वा स्नात्वा पुनः गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य तृप्त्यर्थं तत्तत्काल विहिता न्यपि षोडशै कोद्दिष्ट श्रद्धान्यपकृष्य अद्य करिष इति सङ्कल्प्य एकोदिष्ट वत् षोडश ब्राह्मणानाम स्त्र्य पूर्वपदभ्यर्च्य षोडशै कोद्दिष्ट श्राद्धाङ्ग पिण्ड प्रदानं करिष्य इति सङ्कल्प्य पूर्ववत् पिण्डस्थानादि सर्वं कृत्वा न्नं षोडशधा विभज्य पिण्डान् कृत्वादाय गोत्राय शर्मणे प्रेतायै तत्पिण्ड मुफतिष्ठ द्विती क्रमेणैकस्मिन् स्थाने षोडश पिण्डान् दत्वा ताक् भोजयेत् . द्वादशाहे सपिण्डीकरणं कुर्यात्. केचिदधिकम् : पुनर्मासि मासि त्रिपुरुषोद्देशेश द्वादश श्राद्धानि कुर्या दित्येके केचित्. इति सप्तमः खण्डः क 80 अथाष्टमः खण्डः प्र. इ खं. रा पूर्वेद्युर्वौ विश्वे देवार्धं श्री न्नित्रं मेकं प्रेतार्धं सपिण्डीकरण श्राद्दे भोष्यता मिति वरयित्वा स्वाहा, स्वधा इति तेषां करे तिलोदकं दत्वा पितृभ्य स्स्वधेति पात्रं तिलोदकैः पूरयित्वा पितॄनावाह्म तन्नाम्ना प्रेताय स्वधा इत्यन्यत्पात्रं पूरयि त्वा प्रेत मावाह्य तधा होमं हुत्वा पिऱ्ऱं निरूप्य विश्वे देवाभ्यां द्वि द्वी र्धश्वा पितृभ्यः प्रेताय सकृत्स कृद्दत्वा तान्फोजयति. इदानीं सपिणीकरण विधि माह. पूर्वेद्युः सपिणीकरण दिनात्पूर्वस्मिन् दिवसे रात्रा पूर्वोक्त लक्षणान् ब्राह्मणा ना हूय द्वौबाह्मणा विश्वे देवार्धं सपिणीकरण शाद्धे भोक्ष्यता मिति वृत्वा श्रीनिति पिता महर्धं प्र्रपितामहार्धं वृद्ध प्रपिता महार्ध मेवं स्क्रीन् बांह्मणान् पितर्धं सपिण्डीकरण श्राद्धे भोक्ष्यतामिति वरयित्वा प्रेतस्य सपिण्डीकरण शाद्धे भोक्ष्यता मित्येकं ब्राह्मणं प्रेतार्धमेकं विष्ण्वर्थं सपिण्डीकरण भोक्ष्यता मिति फलैर्वरयित्वा पठेद्युः पूर्ववत् प्रक्षाळित पादान् ब्रा जानानयित्वाऒभ्यर्च्य प्रत्येक मर्घ्यपात्रं संसाध्य स्वाहा स्वधेति विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति प्रत्येकं विश्वेषां देवानां करे यवोदकं दत्वा पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः स्वरेति तेषाङ्करे तिलोदकं दत्वा विष्णवेस्वा हेति विष्णोः करे यवोदकं दत्वा पूर्ववत्पिण्डस्थानं कृत्वोल्लेखनादीन् कृत्वा सपवित्रं पात्रं निधाय पितृभ्यः स्वधेति तत्पात्रं तिलोदकैः पूरयित्वा गोत्रान् रूपान् पित्यना वाहयामित्ये वं आम आगच्छ न्त्विति मस्त्रं सन्नम्य पितॄन् पितामहान् प्रपितामहा नावाह्य तन्ना म्नेलि गोत्राय शर्मणे प्रेताय स्वदे त्यन्य त्रेत पिण्ड स्थानस्धं पात्रं तिलोदकैः पूरयित्वा तन्नाम्ना प्रेतमावाह्याभ्यर्च्य श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [11] 81 यथा सपिण्डीकरणे पूर्वमुक्तं तधाहोमं हुत्वा पिण्डं निरुप्येति पितॄणां प्रेतस्य च प्रत्येकं पिण्डं निक्षिप्य विश्वेदेवाभ्यां पात्रयोः यथाभागं होम शिष्टान्नादिकं द्विर्द्विर्थत्वा प्रक्षिप्य देवशेषं पितृभ्यः पात्रेषु सकृत्सकृद्दत्वा पूर्ववत्तान् ब्राह्मणान् भोजयति. पिण्ड समारोपणं उदक संयोजनं च पितृपिज्जाः प्रेतपिण्डं समारोप्य पितृपात्रोडकै ः प्रेतपात्रोदकं संयो जयति. ओतृपिणै स्त्रीभिः क्रमेण प्रेतपिण्डं त्रिधा कृत्वा पूर्ववत्समारोप्य G पितृ पात्रे प्रेत पात्रोदक मावाहन पात्र जलं संयोजयति. सपिण्डीकरणे हीने प्रायश्चि त्तम् सपिणीकरणे हीने कृतं शुभकार्यं विनश्यति. रा सपिण्डीकरणे हीने अकृते सति कृतं शुभकार्यं निषेकादि शुभकर्म विनश्यति. अशुभं भवति. तस्मात्रायश्चित्तं हुत्वा सपिण्डीकरणं कृत्वा भिन्ने ऒहनि विष्णुसूक्तं मिन्दाहुत्या श्रावितादी नुत्वा पुनश्शुभकर्म कुर्यात्. 8 तस्कात्कारणात् कर्ता प्राजापत्यं चरित्याग्निं संसाध्य वैश्वदेवं याम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च तिलै : प्रायश्चित्तम् हुत्वा पूर्ववत् सपिण्डीकरणं पिण्ड संयोजनानं कृत्वा भिन्ने हनि पृथक् शुभदिने तदग्निमाधाय विष्णोर्नु कादि मिनाहुत्या श्रावितादीन् आज्येन प्रायश्चित्तं हुत्वा कृतमपि पुनश्शुभकर्म कुर्यात्. अष्टका हीने तद्वंश विनाशो भवेत्. सपिण्डीकरण दिनाद्द्वितीये तृतीयेवाह्न्यष्टका हीने सति तप्यकर्तुर्वंशः कुलं तन्य विनाशो ओ शुभं तद्वंश विनाशो भवेत्… 82 यत्नेनाष्टकां करोति. ( प्र. ७ खं. C तस्मा त्पूर्ववत्रायश्चित्तम् हुत्वा यत्नेन नियमेनाष्टकं करोति . यथो क्त जलदान पिण्ण निर्वाप ब्राह्मण भोजनेषु श्रद्धया कृतेषु सर्वसम्पत्समृद्धि र्वंश विवर्धनं च भवेदिति विज्ञायते. श्राद्ध कर्तुः किं फल मित्यत आह. यदोक्त मुक्त प्रकार मनतिक्रमः जलु तिलोदकादि तस्य दानं बलीनां पिण्डानां निर्वापो निक्षेपः एकोद्दीष श्राद्धाद्यङ्गं ब्राह्मणभोजनं च तेषु जलदान पिण्ड निर्वाप ब्राह्मण भोज नेनु श्रद्धया कृतेषु नक्सु ततरुः सर्व सम्पत्समृद्धि स्सकलैश्वर्याधि वृद्धिर्भषित्. वंश विवर्धनं तत्कर्तुः कुलाभिवृद्धिश्च भवेदिति विज्ञायते. इत्यष्टमः खण्डः अथ नवमः खणः विच्छिन्नौपासन काले मरणे प्रायश्चित्तम् गृहस्ध स्यौपासने विच्छिन्ने यदि प्राणोत्य्रान्ति वृद्धानु ज्ञातस्तत्पुत्र श्रोत्रियागारा दग्नि मा हृत्य संस्कृतायां भुवि व्याहृतीखिः संस्थाप्यो पति षेत. L 23 इदानीं प्रेताधान माह. गृहस्धस्येति. आहिताग्ने रनाहिताग्ने गृहस्धस्य वनस्धस्यवा औपासने अग्निहोत्रादिके हेमे विच्छिन्ने नष्टेपति यदि प्राणाना मसूना मुत्रा निर्देहान्निर्गमनं प्राणोत्कान्ति सस्य मरणं भवेच्चेत् वृद्धाः प्रायश्चित्तादिज्ञान वृद्धा नैरसुज्ञातो वृद्धानु जातः अस्येदं प्रायश्चित्तम् तदा चरे त्यनुजा मधि गतवान् पु पुनराधानो क्तं प्रायश्चित्तम चरित्वा तद्रव्यं ब्राहणेभ्यो दत्वा श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् 83 अकण्याद्यारोपितं चे त्त द्विधिना तम्मधित्वा निदध्यात्. अधवा श्रोत्रिया गारादग्नि माहृत्य संस्कृतायां प्रोक्षणोल्लेखनादि कृतायां भुवि भूम्या माघारं विना व्याहृतिभि रग्निं संस्थाप्य उपतिष्टेत. “जुष्टोदमूना” इत्यथैनं परिसमूह्य परिस्तिर्य पर्युक्ष्याज्यं विलाप्यो त्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा सप्तव्याहृतीरुत्वा पुनरपि पूर्ववद्दृ हीत्वा पूर्वं देवाः, प्राणापानौ इति द्वाख्यां मात्वा वृक्ष सम्बाधि ष्टां मत्वा वृक्षा सम्बाधेढां इति द्वाभ्यां अग्ने ऒभ्यावर्तिन्, अग्ने अभिरः इति द्वाभ्यां पुनरूर्जा, सहरय्या इति द्वाभ्यां अया श्चाग्ने, ब्राहण एकहोका इति द्वाढ्यां क्रमेण चतुर्गृहीतानि हुत्वा पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीत्वा महा व्याहृतीश्च जुहुयात्. जुष्टो दमूनेत्यग्ने ‘रुषस्थानं कुर्यात्. अथोवस्थानान नरं एनमग्निं परिसमूह्येति. परितस्समूहनं शोधनं परिसमूहनं पाणिना परि समूह्य दर्भैः दक्षिण पश्चिमाग्रं परिस्तीर्य पन्युक्ष्येति परित उक्षणं सेचनं पर्युक्षणं परिषेचनङ्कृत्वा आज्यं विप्येति आज्यस्धालीं गृही त्वाग्नावधिश्रित्य पवित्रेणोत्पूय दर्भोल्केन पक्त्वावतीर्य स्रुचि चतु ष्कृत्वः आज्यं गृहीत्वा चतुर्गृहीतं स्रुच्यमाज्यं गृहीत्वा सप्त कृत्वः सप्त व्याहृतीर्हुत्वा पुनः पूर्ववच्चतुर्गृहीतं गृहीत्वा द्विः कृत्वः पूर्वं देवादि द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां हुत्वा पुनश्चतुर्दृहितं गृहीत्वा द्विः कृत्वः मत्वा वृक्षमिति द्वाभ्यां मस्त्राभ्यां हुत्वा पुनश्चतुर्गृहीत्वा चतुष्कृत्वः अग्नेथ्या वर्तिन्नित्यादि चतुर्भिर्हत्वा एवं क्रमेण चतुर्गृहीतान्याज्यानि हुत्वा पुनश्चतुर्गृहीतं स्रुच्य माज्यं गृहीत्वा चतुष्कृत्वः महाव्याहृतीश्च हुत्वा सायं पूर्व मग्निहोत्रादिकं होमं जुहुयात्.84 प्र. खं. का एव मग्नि मुत्पाद्य पूर्वोक्तेन विधिना दहनं कुर्यादित्याह भगवान्विखनाः. ex एन मग्नि मुत्पाद्य पूर्ववदिति. तिलै र्वैश्वदेवं याम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तं हुत्वा तेनाग्निना पूर्ववत् दहनं कुर्यादित विखनाः प्राह. प्राहेति वीप्सा शारीरकर्म परिसमाप्ता भवेदिति. इति नवमः खणः. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये सप्तम प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्धः पटलः - माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिता कृते वाजपेय कृता भाष्ये प्रश्नोयं सप्तमोगतः सप्तमः प्रश्नः समा प्तः वर्णाश्रम धर्माः अथाष्टमः प्रश्नः अथ प्रथमः खणः अथ वर्णाश्रम धर्मम्. चतुर्मुख मुखाम्भोज भृङ्गन्तु विदुषां परम् मनसा शिरसा वाचा वने विखनसं मुनिम्.॥ स्मार्तं सर्वं प्रभाष्याथ रामं सत्वाऒह मग्निचित्. तद्वर्णाश्रम धर्मस्य भाष्यं वक्ष्यामि सम्प्रति . C स्मार्तं नि षेकादि प्रायश्चित्त मुक्त्वा इदानीं तदृढी करणार्थं तद्धर्ममाह. अदेति. आथ शब्द आरम्भार्धं. वर्णाश्रम धर्ममारभ्यत इति वर्ण धर्मश्च आश्रम धर्मश्च वर्णाश्रम धर्मश्च गुणधर्मश्च तद्वर्णाश्रम ५ श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 85 धर्मं अष्टमे ब्राह्मण मुपनयी तेत्यापि वर्णधर्मः समिद्दाम चर्याद्याश्रम धर्मः, ब्राह्मणस्य पालाकोदण्ड इत्यादि वर्णाश्रम धर्मः, पारुपाल्यादयो गुणधर्मः, प्रायश्चित्तादयो निमित्त धर्म इति. ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्रा मुख बाहूरु पादेषु जाताश्चत्वारो वर्णा यस्मा द्भाह्मणोऒस्य मुखमासी दित्यादि श्रुतिः - तरि केते वर्णाः किय प्त इत्यत आह. ब्रह्मणो सत्यं ब्राह्मणः क्षतात्तायत इति क्षेत्र स्तस्या पत्यं क्षत्रियः, विशत्या श्रादिकमिति विट् तस्यापत्यं वैश्यः, शुद्धं दानेन छातीति शूद्रः, ते ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्राः कुत्रजाता इत्यत आह, ब्रह्मणः परमात्मनो विष्णोः मुखे जाता ब्राह्मणाः, परमात्मनो बाह्वोर्जाताः क्षत्रियाः, परमात्मन ऊर्वोर्जाता पै श्याः, परमात्मनः पादयोर्जाताः शूद्राः इत्येवं रीत्या मुख बाहूरु पादेषु जाताः सम्भूत्वा चत्वारो वर्षा भवन्ति. कपिलारुण पेत कृष्ण वण्णः वर्ण्यन्तो निरूप्यन्त इति वर्णाः अस्मिन्नरे श्रुतिमाह. ब्राह्मणो ऒन्य मुखमासीदित्यादि शब्देन बाहू राजन्यकृतः. ऊरूतदस्य यद्वैळ्यः, पद्भ्यां शूद्रो अजायतेति श्रुतिः. तस्माम्मखादिषु जाताः. पूर्वेषां त्रयाणां निषेकाद्या स्संस्कारा विधीयस्ते. 器 पूर्वेषां प्रथमानां त्रयाणां ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्यानां चि षेकाद्याः सोमान्ताः चत्वारिंशत्संस्कारा विधीयने. उच्यने. तेषां द्विजन्मनां वेदाधिकारः L शेषां त्रयाणां द्वितीयं जन्म येषान्ते द्विजन्मानः शेषां ब्राह्मण क्षत्रिय वै श्यानां वेदाधिकालो भवति. वेदेषु वेदोक्त कर्म स्वधिकारः अनुष्ठानार्लो वेदाधिकारः, तस्मा द्र्बाह्मणस्याध्ययनाध्यापन यजन याजन दान प्रतिग्रहा ष्षट्कर्माणि भवन्ति. L K 86 प्र. रा खं. गा तस्कात्कारणात्’ ब्राह्मणस्य अधीते वेदवतनं करोतीत्यध्ययनं, अध्यापनं कारयरीत्य ध्यापनं, यजति यागं करोतीति यजनं, याज यति यागं कारयतीति याजनं, ददाति दावं करोतीति दानं, प्रति गृष्णति दानस्वीकरणं करोतीति प्रति ग्रहश्च एते षट् क्रिय स्त इति कर्माणि तान्यध्ययनाध्यापन यजन याजनदान प्रति ग्रहाष् ट्कर्माणि कर्तव्यानि भवन्ति. क्षत्रिय वैश्ययोर्यजनाथ्मयन दानानि. क्षत्रिय वै श्ययोर्वर्णयोः यजनाध्ययन दानानि त्रीणि कर्माणि कर व्यानि भवन्ति. नान्यानि त्रीणि. क्षत्रियस्य प्रजापालन दुष्ट निग्रह युद्धाश्च. इदानीं गुणधर्माण्याह. क्षत्रियस्य प्रजाः जनान् पालयति रक्षतीति प्रजापालनं, दुष्टान् मनुष्यान् निगृह्लाति दण्डयरीति दुष्ट निग्रहः, युद्ध्यते प्रत्यर्धि भिरिति युद्धः ते प्रजापालन दुष्टनिग्रह युद्धाश्चत्रय्य एतानि षट्कर्माणि कर्तव्यानि भवन्ति. वैश्यस्य पाशुपाल्य कुसीद वाणिज्याश्च. वैश्यस्य वशून्’ पालयतीति पशुपालनु तत्सम्बन्धिकर्म पाशुपाल्यं, कुत्सितेन वृद्ध्यादिना पीद्यते वर्तत इति कुपीदः, वणिज्यते व्यवस्रीयते सर्वमिति वणिक् तत्सम्बद्धि कर्म वाणिज्यं एते पाशुपाल्य कुसीद वाणिज्या श्च त्रय एन मेतानि षट्कर्माणि भवन्ति. शूद्रस्य द्विजन्मनां शुश्रूषा कृषि श्चैव. शूद्रस्य द्विजन्मनां ब्राह्मणादीनां शुश्रूषयते सेव्यत इति शुश्रूषा, कृष्यते हलेस भूमिर्वि लिख्यत इति कृषिः. चकारात्पाकु पाल्यादिळ्ळ कर्माणि भव स्ते. ब्राह्मणस्या श्रमा शृत्वारः. aa सम्प्रति तेषां आश्रमा उच्य स्ते. ब्राह्मणस्य आश्रम्यन्ति तपस्यस्त्य स्मिन्नित्याश्रमाः. चत्वारो ब्रह्म चर्यादयो भवन्ति. श्री चै खानव सूत्र भाष्यम् क्षत्रि यस्या द्यास्त्रयः. क्षत्रियस्य आद्याश्रमा स्त्रीयः भव न्ति. न सन्न्यासः . वैश्वस्य द्वावेष वैश्वस्य द्वावे वाद्यावाश्रमौ भवतः, नवानप्रस्ध सन्यासौ. आश्रम भेदाः तदाश्रमिण श्चत्वारो ब्रह्मचारि गृहस्ध वानप्रस्तो भिक्षु रीति.

’ 87 तर्ष्ये तेकिं नामान इत्यत आह, ते आश्रमायेषां ते तदाश्रमणः चत्वारः, ब्रह्मवेद स्तदध्ययनं चरतीति ब्रहचारी, गृहे तिष्ठ तीति गृहस्धः वने प्रकर्षण तिष्ठतीति वनप्रस्थः, तेन वर्तमानो वानप्रस्थः, वसं प्रस्थित इतिवा वानप्रस्धः, भिक्षते अन्नं याचत इति भिक्षु रित्यनेन प्रकारेण आश्रमिणश्च त्वारो भवन्ति. इति प्रथमः खण्डः अथ द्वितीयः खण्डः उपनीतो ब्रह्मचारी मेखलोप वीताजिन दण्ण धारी स्नात्वा तर्पणं ब्रह्मयज्ञं सायं प्रात स्सन्ध्य पापन समिधो मौच कुर्वन् गुरोः पॊदा पुपसङ्गृह्य नित्याभिवन्डी (प्रतेनाध्ययनं करोति. सम्प्रति ब्रह्मचारिणो धर्म मुच्यते. उपनीतः पूर्ववत्कृतोपनयनः ब्रह्मचारी मेखला मौञ्जी रळन्ना उपवीतं यज्ञ सूत्र मळ्लीनं, कृष्ण मृगचर्म दण्डः पालाशयष्टिः एतेषां धारण मस्यास्तिति मेखलोपवीता जीन दण्डधारी भूत्वा पूर्ववत्स्नात्वा तृप्यन्ति देवर्षि पितरोजलाञ्जलि 88 प्र. राखं. आ भीरिते तर्पणं, ब्रहणावेदेन देवान् यजत इति ब्रह्मयज्ञ स्तं सायं प्राथः सन्ध्या मुपास्यत इति सन्ध्योपासनं समिद्भिः होमः क्रियत इति समिद्धिमः, तेळ च स्समुच्चये. कुर्वन् कुर्वाणः गुरो राचार्यस्य पादौ दक्षिणं दक्षिणेन, वामं पादं नामेन पाणिना एवं पादा वुप सङ्गृह्य संस्पृश्य नित्यमभिवन्दितुं नमस्कर्तुं शीलमस्येति वित्याभि वन्दी भूत्वा प्राजापत्यादि वेदप्रतान्याचरन् प्रतेन नियमेना ध्ययनं. करोति. स्धिते गुरौ स्धयात्. व्रत मेवाह. गुरौ स्धिते सति यात्. स्वयं तिषेक्. उत्तिते पूर्वमुत्थाय प्रजन्त मनुगच्छेत्. DE गुरा वुत्तिते उत्तिष्ठति सति पूर्वं तस्योज्ञाना त्रागेव स्वयमुद्धाय प्रजन्तं गच्छस्तं गुडिमनुगच्छेत्. गुरोः पश्चाद्गच्छेत्. आसीने शयानेच नियुक्तो नीचै रन्वासनशयने कुर्यात् गुरावासीनेच सति गुरौ शयानेच सति नियुक्त सैनानु ज्ञातस्सन् वीचै रनुन्नत आसने शयनेवा आन्वासस मनुशयनञ्च तेचासन शयने कुर्यात्. अनुक्तो यत्किण्चि त्कर्म नाचरति. आनुक्तं गुणा इदं शुर्वित्य वियु क्तस्सन् यत्किञ्चित् कर्म किमपि कार्यं नाचरति. नकुर्यात्. अनुक्तोपि स्वाध्याय नित्यकर्माण्या चरेत्. अनुक्तोपि स्वयमेव स्वाध्यायो वेदपठनं नित्यानि स्नान सन्ध्या पासन तर्पण ब्रह्मयज्ञ, समिद्दामादीनि कानिच कर्माणि स्वाध्याय नित्य कर्माण्या चरेत्. उष्णाम्बु स्नान दन्तधावन अञ्जनानु लेपन गन्द पुष्पो पान च्छत्रदिवा स्वापरेतस्स्कन्द श्री दर्शन स्पर्शन मैधु नानि कामक्रोध लोभ मोह मद मात्सर्य हिंसादीनि श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [12] 89 वर्णयित्वा सदा शुश्रूषुर्गुरोः प्रियहित कर्माणि कुर्वीत. ब्रह्मचारिणोऒनर्हाणि कर्माण्याह. उष्णमग्नि तप्तञ्च तदम्बु तेन स्नान मुष्णाम्बु स्नानं वर्जयेत्. यदि कुर्यात् पुसः शीराम्बु स्नानेन शुद्ध्यति दन्तानां धावनं काषेन शोधनं दन्तधावनं. अञ्जते अने नेत्यञ्जनं नेत्रकज्जलं तस्यानुलेपनं नेत्रयोद्धारण मञ्जनानुलेपनं गन्धो मलयजादि परिमलद्रव्यं पुष्पाणि करवीर चम्पकादीनि कुसुमानि उपानह्यते पादानिक्युपानत् चर्मणा कृत पादत्राणं छत्रमातपत्र मेतानि च वर्णयेत्. यदि परिग्रहेत् स्नानतः शुद्ध्येत्. यद्युपान च्छत्र धारयेत् इति केचित्. दिवा स्वापं दिवा निद्रिञ्च सदा विशेषतः पक्वणि वर्णयेत्. यदि कुर्यात् स्नात्वाष्ट शतं गायत्रीं जपेत्. रेत स्कन्द मिन्द्रिय स्थलनं कामकोऒकामतोवा वर्षयेत्. कामतश्चेदव कीर्ण प्रायश्चित्तम् कुर्यात् . यद्यकामतः स्नात्वा शुद्द्येत्. स्त्रीणां रागतो दर्शनं स्पर्शनं च पर्जयेत्. यदि कुर्यात् प्राजापत्यं चरेत्. मैधु सं च वर्णयेत् . यदि कुर्यात् आर्थिकृच्चं चरेत्. कामो विषयाभिलाषः क्रोधः कोपः, लोभः पिशुनता, ‘मोहः आशा, मदो गर्वशि, मत्सरस्यभावो मात्चर्यमेते अरिषड्वर्गाश्च हिंसा जीवहननं आदिशब्देन _यानृत निन्दादयश्चतानि उष्णाम्बु स्नान दन्तधावनाञ्जनानु लेपन गन्ध पुष्पो पान च्छत्र दिवास्वप्न रेतस्स्कन्द स्त्री दर्शन स्पर्शन मैधुनानिच कामक्रोध लोभ मोह मदमात्सर्य हिंसादीनिच वर्णयित्वा सदा शुश्रूषां कर्तु मिच्चुः शुश्रूषुस्सन् गुरोर्यानि प्रियाणि हितानिच कर्माणि कार्याणि तानि प्रियहित कर्माणि कुर्वीत. प्रिय मप्य हितं हितमप्य प्रियं कार्यं न कुर्यादित्यर्ध ः. अद्वेषी वार्चित्तानुकूलः प्रियं सत्यं वदति. स्तेयानृत ना स्त्री द्वेष म स्येत्य द्वेषी वाचो वचनस्य चित्तस्य मनसोनुकूलं यस्य वाक्चित्तानुकूलः सन्’ यत्रियं सत्यं तद्वचनं वदलि. प्रिय मष्य सत्यं सत्यमप्यप्रियं नवदेदित्यर्धः. 93 आर्तोऒप्य सत्याप्रिय निद्दां नाचक्षित. प्र. राखं. २ आर्तोपि क्षुत्तृष्णादि पीडितोपि असत्यं चा प्रियञ्च विन्दिञ्च तामसत्या प्रिय निन्दां ना चक्षित. सवदेत्. मधु मांस मत्स्य रसशुक्ता द्यभोज्य भोजनवर्जी भे क्षा चरणं कृत्वा गुरुणानुज्ञतो भै क्षान्न सुश्नी यात्. मधु क्षोदाद्रि. मांस मामिषं, मत्स्यं मीसञ्च नाश्नीयात्. यदि भुञ्जीयात्राजापत्यं चरित्वा *मौञ्जी होमेन शुद्ध्यति. रसोलवणादि शुक्तं द्रव्यान्तरयुक्तं पर्युषितु आदिशट्टेन प्युषितोच्छिष्ट केशादि चूषिक सूतक प्रेतकाद्यन्नादि भोकु मन मभोज्य मेतेषां भोजनं वर्जितुं शीलम स्येति मधु मत्स्यमांस रस शुक्ताद्यभोज्य भोजन वर्जी भवेत्. ँयदि भुञ्जीयात्. अहोरात्र मुपोष; पञ्चगव्यं पीत्वा युद्ध्येत्. सूतक प्रेतक नवश्राद्ध सपिण्डीकरण श्राद्ध मासिकाद्यन्नं यदि भुञ्जी -यात् त्रिरात्र मुपोष्य पञ्चगव्य पानेन शुद्ध्यतीति केचित्. भिक्षाणां समूहो भै क्षं तदर्धं चरणं गृहादृहादटनु लैव्लो चरणं मौन प्रतेना निन्दितानां ब्राह्मणानां गृहेभैशं कृत्वा तदैृक्षं गुरवे निवेद्य भुङ्क्ष्वेति गुरुजामुज्ञातस्सन् सायं प्रातर्भिक्षान्नं मौनेन यधेष्ट मश्नीयात्. भुक्त्वा तदुच्छिष्ट पात्राधिक मवटेसिदध्यादिकि केचित्. यदि बै क्ष चरण मकृत्वा एकाह मश्नीयात् गायत्र्य ष्टशतं जपेत्. यद्यपोशनं मौनं चाकृत्वा अश्नी यादष्टोत्तर शतं गायत्रीं जपेत्. गुरु वृद्ध दीक्षिताना माभ्यां न ब्रूयात्. गुरनः पितृ मात्राचार्या वृद्धाः ज्ञानेन वयसा कर्मणा विद्यया वृद्धा अधिकाः धीयते ज्ञानं क्षीयते पापमनयेति दीक्षा तदस्येति दीक्षितः ‘सोमयाज्यादयः तेषां गुरुवृद्ध दीक्षितानामाख्या मखिधानं पूर्वनाम -स ब्रूयन्नोच्चरेत्. गुर्वभावे तत्पुत्रे च गुरुपत्कर्मा चरति. ર

  • मौञ्जीहोमं 家 पुनरुपनयनं श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 91 ते یسه गुर्वभावे आचार्या सम्भवे तत्पुत्रे आचार्यात्मजे चकारा त्तद भावे शत्पात्र प्रपौत्रादिके शिष्येवा गुरवद्दुरो रिप पूर्वोक्तं कर्माचरति. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार्ध विवरणे प्रथनुः पटलः ब्रह्मचारि भेदाः इति द्वितीयः खण्डः अथ तृतीयः खणः ब्रह्मचारिण श्चतुर्विधाः. तÍ्यत क्रिय न इत्यत आह. ब्रह्मचारिण श्चतुर्विधाः. गायत्रो ब्राह्मः प्राजापत्यो नैष्ठिक इति. L 19 92 गायत्री मात्र मध्ययन मस्येति गायत्रः. ब्रह्म वेद मधीयतेऒ नेनेति ब्राह्मः प्रजापति र्नारायणो देवता अस्य ध्येयत्वेनेति प्राजा सत्यः. निष्णाब्रह्मचर्यमेव नियमो स्येति नैष्ठिकः. इति चतुर्विधा भवन्ति. गायत्रः गायत्र उपनयना दूर्ध्वं त्रिरात्र मक्षारलपणाळि गायत्री मधीत्या सावित्र प्रक समाप्तेरत्र व्रतचारी. इदानी येतेषा माचार माह. गायत्र इति नामा ब्रह्मचारी उपनयना दूर्ध्व मुपनयनकालादुपरि लिप्रश्च रात्र्य स्तत्तिरात्रं त्रिदिनं, सङ्ख्यापूर्वो द्विगुः द्विगुरेकवचनं, क्षारं मरीच्यादि, लवणं सामु द्रादि नविद्यते ताख्यं मिश्रितं भोजन मस्ये त्यक्षारलवणाशी भूत्वा गायत्री मधीत्य गुरोरध्ययनं कृत्वा आसावित्र व्रत समाप्ते सावित्र व्रत विसर्जन पर्यन्तु आश्र त्रिपिन व्रत मक्षारलवणाशनं तदा चरितुं शीलमस्येति प्रतचारी भवेत्. 92 ब्राह्मः प्र. ला खं. 3 ब्राह्मः सावित्र व्रता दूर्ध्व मनभिशस्ता पतितानां गृहस्धानां गृहेषु भै क्षा चरणं वेदव्रत चरणं च कृत्वा द्वादशसमा विंशति समावा गुरुकुले स्धित्वा वेदान्वेदौ वेदंवा सूत्र सहित मध्ययनं कृत्वा गार्ल प्यानुसरणं कुर्मात्. ब्राह्म इतिनामा ब्रह्मचारी सावित्र व्रता दूर्ध्वं सावित्रव्रत विवर्ण नादुवरि आसमावर्तना दनभिशस्ताः अनारोपित पातका अनिन्दिताश्चते आवतीता अकृत पापाळ्च तेषा मनभिशस्ता पतितानां गृहस्थानां ब्राह्मणानां गृहेषु भैक्ष चरणं सायं प्रातर्भिक्षाटनं कृत्वा तन्नि वेदितान्नं भुक्त्वा पेदव्रतानां प्राजापत्यादीनां चरणं त त्तत्कान्ताध्ययनारम्भ काले बन्दनं त त्त द ने विसर्जन मेवं वेदव्रताचरणं कृत्वा द्वादशसमा उपनयनादूर्ध्वं द्वादश संवत्सरावा विंशति समा विंशति वत्सरावा कालाध्वनोरत्य न्त संयोग इति द्वितीया. प्रति वेदं द्वादश संवत्स रानिति* (केचित् स्वीकरणा स्त्रं वा द्वादश वर्षाण्ये तद्वेदे ब्रह्मचर्यं चरेत् तत्प्रति द्वादशवा सर्वेषु ग्रहणान्तं वेति) वा वेद स्वीकरणान्तं वेति गौतमवचनात् गुरोः कुलं वंशः तस्मिन् गुरुकुले स्थित्वा वेदान् ऋग्यजुस्सामाख्यान् स्क्रीन् वेदान् द्वा ऋग्यजुषी वेदमृग्वेदं स्व सूत्रं यद्वेदमूलं तद्वेद मपिना सूत्र सहित मध्ययनं कृत्वा गार्हस्थ्यानुसरणं गृहस्धस्य भावो गार्हस्थ्यं ददनुसरति तन्मार्गं गच्छ तीति गार्हस्थ्यानुसरणं कुर्यात्, समावृत्तस्सन् दारसङ्ग्रहणं कुर्या “दित्यर्धः. प्राजापत्यः प्राजापत्य स्स्नात्वा नित्यकर्म ब्रह्मचर्यशीलो नारा “क” पु सके. श्रीवैखानस सूत्र भाष्यम् 93 यण परायणो वेद वेदाज्ञार्थान्विचार्य दारसङ्ग्रह णं करोति. 30 प्राजापत्य इति नामा ब्रह्मचारी स्नाश्वा समावृत्तो भूत्वा नित्य कर्मसु स्नान सन्ध्योपासनादिषु ब्रह्मचर्येच शीलं तात्पर्यं यस्य स नित्यकर्म ब्रह्मचर्य शीलः नारायण परायणस्सन् वेदाश्चत्वार स्त्रयो वा वेदाङ्गानि शिक्षा व्याकरण छन्दो निरुक्तादीनि मन्वादि स्मृतयोवा मीमां सादयो वा तान् वेद वेदाङ्गान् विचार्य अर्थतो ऒवगम्य पश्चात् दार सङ्ग्रहणं विवाहं करोति. प्राजापत्ये त्रिपंवत्सरादूर्ध्वं नतिष्ठ दित्यृषयो पद नि. 30 प्राजापत्ये ब्रह्मचर्याश्रमे त्रिसंवत्सरामार्ध्वं समावर्तन कालादार भ्य त्रिसंवत्सरादुवरि काले सतिष्टेविति ऋषयोपदवि. स्वदारनिरतो ऋतुकालाखि गामी सदा परदारवर्ड् प्राजापत्य इतिकेचित् - नैष्ठिकः काषायं धातुव स्त्रमजिनं वल्कलं वा परि छाय जऱिशिखि वा मेखली दण्णि सूत्राजिनछारी ब्रह्मचारी शुचिरक्षारलवणाशी यापदात्मनो विप्रयोग स्ता वद्गुरु कुले स्थित्वा निवेदित भै क्ष भोजी भवति. नैष्ठिको नाम ब्रह्मचारि काषायं रक्तमृदाप्लुत वस्त्रं धातुनागैरि शेण रक्तवर्णेनान्येनवा, हारितक्यादि दसेनवा प्लुतं वसनं धातुव स्त्रमनवा काषायं नाम थातुवस्त्रं वा, अजिनं कृष्णाजिनंवा, वल्कलं तरुत्व ग्वस्त्रं वा परिधाय जला अन्येति जटी, शिखा अस्येति शिखीवा, मेखला अप्येति मेखली, पालाशो दण्डोऒ स्येति दण्डी, सूत्राजिन योर्दारणम स्येति सूत्राजिनधारी, ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः शुचिः शुद्धात्मा अक्षारलवकाशी वर्त लवण वर्ग्यान्न भोजी भूत्वा यावत्काले नात्मनः प्राणस्य विप्रयोगो94 प्र. खं. जॆ नाशः स्यात् तावत्काल पर्यन्तं गुरुकुल इति गुर्वखापे तद्भार्यायां तत्पुत्रे तर्पौत्रे तत्प्रपौत्रे तत् ज्ञाता स्मब्रह्मचारिणि वा एवं गुरुकुले स्थित्वा पूर्ववत् भिक्षाटनं कृत्वा तद्भैक्षं गुरवे निवेद्य ते नानुण्णातो भूत्वा निवेदितं च तदैृक्षं भोक्तुं शीलमस्येति निवेदित धैत भोजी भवति, गृहस्थ धर्माः इति तृतीयः खण & अथ चतुर्धः खण्डः L दारान् सङ्गृह्या गृहस्थोपि स्नानादि नियमाचारो नित्य मौपापनं हुत्वा पाकयज्ञ याजी वैश्व देव होमा स्र्ती गृहागतं गुरुं स्नातकञ्च प्रत्युत्थाया भिवन्द्यासन पाद्याचमनानि प्रदाय मधुना तोयेन वा घृत दधि क्षीर मिश्रं मधुपर्कं दत्वान्ना द्यैर्यदा श ८ भोजयति. €€ इदानीं गृहस्थ धर्म माह, दारास् सङ्गृह्येति. सवर्णा मनस्य पूर्व मसमानर्षि गोत्रजातां (चकुस्तीं) पितृत स्पप्तमा दूर्ध्वं मातृतः पञ्चमादूर्ध्व मेवं विचार्य कन्यां विवाहयेत्. गृहस्थ स्सदृशीं भार्यां विन्दे तानव्य पूर्विकाम्. अरोगिणीं भ्रातृमती मस पिण्डा यवीयसीम्.* असमान प्रवडैर्विवाहः - ऊर्ध्वं सप्तमातृत्य बन्धुभ्यः बीजिनश्च मातृबन्धुध्यः पञ्चमादिरि गौतम सूत्रे निर्दिष्ट त्वात्. एवं दारानात्म भार्यां सङ्गृह्य पाणिग्रहणं कृत्वा गृह सोपि नित्यं स्नान मादिर्येषां सन्ध्योपासन तर्पण जव ब्रह्मयं दीनां तन्नियमेनाति प्रयत्नेनाचरति करोतीति स्नानादि नियमाचारस्सन्
  • यवीयसी यौवनुरालु 95 श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् नित्यं प्रतिदिनं पूर्ववदौपासन होमं हुत्वा पाकयकैः स्थालीपाका दिभिः यष्टुं शीलम स्येति पाकयज्ञयाजी भूत्वा पूर्ववद्वैश्व देवहोमु कृत्वान्तो पै श्वदेव होमाने गृहागतं स्वगृह मभ्यागतं गुरु मित्याचार्यं ज्ञानवृद्धं वयोवृर्धं विद्यावृद्धं कर्म श्रेष्ठमाचार्या न्वय वेदशास्त्र निपुणं योगितं पितरं मातरं डा गुरून् स्नातकं कृतसमावर्तनं प्राजापत्याभ्यं ब्रह्मचारिणं च गृहागतं प्रक्कु गाय असनादुग्धतो भूत्वा ऒभिवस्थ्य यधोचित मानम्यासन पाद्याचमनानि प्रदायेति. इदमासनमिति पीठं दर्भासनंवा दत्वा तत्रोपविष्टस्य इदं पाड्यमिति पादयोर्जलं संस्राव्य आपः पादावस्मिन् कुल इति मुत्रा भ्यां पादौ प्रकाशयेत्. सरॊत पादो विराज इति स्वहस्तेन तद्धस्तं परिमृज्य तेनात्मनो हृदय मभिमृकति. इदमाचमन मित्याचमनं दत्वा मयितेज इत्यर्घ्यं ददाति. एवमासन पाद्याचमनानि प्रकाय मधुना कॊद्रेण तदभावे तोयेन, जतेनवा, मृत दधि क्षीराणि समभागं गृहीत्वा मिश्रीकृत्य तत् मृत दधि क्षीरमिश्रं मधुना पृच्यते युज्यत इति मधुपर्कञ्च यन्मधुनो मनव्यमिति दत्वा अन्नाद्यैरित्यादि शब्दान यधा सम्भवैः शाकमूलफलादिभिः वा यधाशक्ति यधा तृप्ति भोजयति. भिक्षू न्रह्म चारिणोतिधी न्वेदविद शोत्रिया न्पितृ व्याचार्य र्त्विङ्मतुल श्वशुराडि नभ्यागता न्बाल वृद्धा ननाछार्ता ध्व श्रान्तांश्च यधार्हं पूजयति. एवं गृहागतान् भिक्षून् कुटीचकादीन् तीन् ब्रह्मचारिणो ब्राह्मणा दीन् वेदाभ्यासरतान् अतिधीन् नविद्यते तिधिर्येषां तानआधीन् ब्राह्मणाद्यास् वेदविदः वेदार्थ जान् श्रोत्रियान् श्रुतवृत्त सम्पन्नान् पितृव्यः पितृ भ्राता आचार्यो निषेकादिकृत् ऋत्विगध्वर्यु प्रमुख आत्मयज्ञ याजक ः मातुलु मातुर्यात्ता श्वशुरो भार्याजनकः आदिशब्देन तत्पुत्रादयो बान्धवाश्चतान् पितृव्याचार्यर्त्विजातुल श्वशु रादीनशनार्धं गृहं प्रत्या गतान् ब्राह्मणादि बाला स्तरुणवयसः वृद्धाः अपरवयसः तान् बालवृदास् नविद्यते नाधः स्वामी अन्नप्रदः वा येषां ताननाधान् आर्ताः क्षुत्पिपा ! 96 ॐ. 8 सादि पीडीताः अध्वश्रान्ताः परिश्रान्ताः तान् अनाधार्ता ध्व श्रान्तांश चकारस्सर्वत्र सम्बध्यते. यधार्हं यधोचितं पूजयति, यस्य यक्य यद्यत्पूजार्हं तस्य तस्य तथासन पाद्यादिना पूजडेदित्य र्ध ः. अशक्तेव्यग्रं भिक्षां वा सोदकं दत्वा शेषं भुज्जेत दया सत्यशौचाचारयुत, स्स्वा ध्याय तर्पणाध्या मृषीन्यज्ञ बलिहोम जलपुष्पा द्यै र्देवान्, क्राकैन पुत्रैश्च पितॄन्बलिना भूता नन्ना द्यैर्मनुष्यां श्च नित्यमर्चयेत्. قلب शेष एवं क रुमशक्तोपि दरिद्रोपि आग्रं शूवपूर्णमन्नं ददाति. तदप्यता ने खिकां पाणिपरिमितमन्नं वा सोदकमिति पूर्वं तद्ध स्ते स्ते जलं प्रदाय ततोस्त्रं भिक्षांवा दत्वा पुनर्हस्तोदकं दद्यात्. एवं सोदकं दत्वा मन्नं स्वयम्पोषितवल्लॆ स्सह भुञ्जीत. दया कृपा सत्यं अत्यं शौचं शुचित्व माचारस्नान सन्ध्योपासनाद्यनुस्थानं तैर्युतो ऒन्वितः दयासत्य शौचाचारयुतः सक् स्वाध्यायो मेध्ययनं अध्यापनं ब्रहयजञ्च तर्पणं कूस्याभ्यः स्वाहेति दत्त जलाञ्जलिः ताभ्यां स्वाध्याय तर्पणाभ्या मृषीन् विश्वामित्रादीनि नित्यमर्चयेत्/ यज्ञो ब्राह्मयज्ञाग्निष्टोमाधि बलिर्वैश्वदेवकाले दत्तान्नबलिः होमो नित्य होमादिः जलं देवार्चनकाले पाद्यार्ध मन्वित मुदकं, तथा पुष्पाणिच आदिशट्टेन धूपदीपादयश एतैर्यज्ञ बलिहोम जलपुष्पाद्यैः देवान् विष्णुप्रभृतीन्, इष्टान् देवान् नित्यमर्चयेत्. शाद्धॆ रष्टकाद्यैः पुत्रार्यथा विधि सम्भूत सुतैश्च पितॄन् वस्वादीनर्चयेत्. बलिना वैश्वदेवकाले दत्तबलिनाभूतान् नक्तञ्चरादीन् देवयोनीसर्बियेत् . अन्नाद्यैर्मनुष्यान् वैश्वदेवकाले गृहागतान् अतिधि सभ्यागतान्नि ब्राह्मणादीन्वा यधाशक्ति धोजनादिना नित्यमर्चयेत्. एवमृषिदेव पितृभूत मनुष्या ब्रह्म यज्ञादिभिः क्रमेण नित्यमर्चयेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [13] ऋणत्रयैः मुक्तोऒनृणो भवती. 8 97 ऋणत्य्रयैः ऋषि देव पैतृकैः तिभिः ऋबैर्मुक्त स्त्यक्तः सन् न विद्यते ऋणान्यस्ये त्यनृणो भवति. तथा च श्रुतिः. ब्रह्मचर्येन ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्य इत्यादि. L इति चतुर्धः खण्ड शि अथ पञ्चमः खणः गृहस्थ भेदाः गृहस्धा श्चतुर्विधाः तर्यैते किं नामानः क्रियः कीदृश इत्यत आह, गृहस्थाश्चतुर्विधा इति - चातुर्विध्यमेवाह. वार्तावृत्ति श्शालीनवृत्तिर्यायावरो घोराचारिकश्चेति. वार्ता व्यर्धा वृत्तिर्वर्तनं यस्य वार्ता वृत्तिः शालीनं शालि सम्बन्धि शुभावृत्तिः यद्वा शालीना श्रेषा वृत्तिर्यस्य सशालीन वृत्तिः यायावरो याचावृत्तिः घोरमाचारमस्येति घोराचारिकः चेति समुच्चये. इत्यनेस प्रकारेण गृहस्था श्चतुर्विधा भवन्ति. वार्ता वृत्तिः वार्ता वृत्तिः कृषि गोरक्ष्य वाणिज्योप जीवी. सम्प्रत्ये शेषां विशेषधर्म माह तत्प्रप्रथमो यजेत्यत आह. वार्ता वृत्तिर्नाम गृहस्धः कृषिरिति. प्रातस्स्नात्वा सस्ध्यावननादिकं समाप्य स्थिराङ्गं 1 नीरुजं तृप्तं 2सुसर्धं षण्डवर्जित मनद्वाहद्वयु हलेन संयोज्य घटिका चतुष्टयं कर्षयित्वा तावुन्मुच्य पुनरेतद्विद मनडुहर्वयमायोज्य चतस्रो घटिकाः कर्षयित्वा तावुन्मुच्य पुनरन्यो 2 सुनर्दं - 1 नीरुजं 98 ને प्र. रा खं. x वाहयित्वा तधा कर्तयित्वा तौ विसृज्य न्यद्वयं वाहयित्वा निकृष्य विसृजेत्. अश क्तश्चेत् प्रतियामं द्वौ द्वौ वाहयेत्. एवं मधितं तृषितं श्रान्तं हीनाङ्गं व्याधित क्लीबं *बलीवर्धं विप्रोनवाहयेत्. एवं पराशरोक्त वद्दिवसार्धं कृषिं कृत्वा पश्चात्स्नात्वा पूर्ववन्नि त्यानुष्ठानं समाप्य चतुरः तीन् द्वावा ब्राह्मणान् भोजयेत्. एवं नित्यं कृत्वा तद्धान्यं विभज्य राजः षड्भागं देवानां चैकविंशतिकं भागं विप्राणां विंशतिकं भागं दत्वाव्यत्सर्वं स्वयं गृहीत्वा नित्य कर्मानुष्ठान परो भवेदेवं कृषिः कर्षणं, गोरक्ष्यमिति प्रात स्स्नात्वा सन्ध्यावन्दनादिकं कृत्वा तृणादानार्धं गाः प्रस्थावयित्वा सायमुप संहृत्य तदीयं क्षीरादि देवेभ्योऒतिथिभ्यश्च दत्वा वशिष्टं स्वयमुप युञ्ज्यादेव गोरक्ष्यं धर्मेण पाशुपाल्यं वाणिज्यमिति तृण कॊष्ठ क्रमुकादि कन्याहय मध्वाज्य तैलसोम गुडलवणक्षीर दध्याज्यत क्र जम्बीरादि फलकस्तूरिकादि गन्द हेम रूप्यादि लोहकार्पास् तिलचित्रवस्त्र स्नेह पक्वान्न गवादीनां लाभार्धं क्रयं विक्रयं विहाय कुटुम्ब पोषणार्धं अन्येषां क्रयं विक्रयञ्च कुर्यात् एवं वाणिज्य मनिन्दित क्रयं कैरुपजी वितुं शीलमस्येति कृषि गोरक्ष्य वाणिज्योपजीवी ब्राह्मणो नित्य कर्मानुष्ठान होरो वार्ता वृत्तिर्नाम गृहपो भवेत्. शालीन वृत्तिः एण्ड् आगमशास्त्रि स्वमूलधन शालीन वृत्ति र्नियमैर्युत पाकयज्जॆ रिष्ट्वा ग्नी नाधायपडे पठे दर्शपूर्ण मासयाज्) चतुरु चतुरु मा सेपु चातुर्मास्य याजी षट्सु षट्सु मासेषु पशु बन्द याजी प्रति संवत्सरं सोमयाजी च. द्वितीयो यथेत्यत आह. शालीन वृत्तिर्नाम नियमैर्वक्ष्य माणलक्षणै- स्नानादिभिः दशभिक्नियमैर्युतः पाकयज्ञः स्थालीपाकाग्रयणाष्टका पिण्ड पितृयज्ञ मासिश्राद्ध चै त्र्याश्वयुजीति सप्तभिरिष्ट्वा यधा क्रमेण यधा

बलीवर्दं

ऎद्दु पै खानस सूत्र भाष्यम् 99 कालयोगं कृत्वाग्नी नाधाय वक्ष्यमाणवदाधानं कृत्वा पक्षे पक्ले च कृष्णच पर्वणि पर्वणि च क्रमेण दर्शपूर्णमासौ दूगौ यष्टुं शील मस्येति दर्शपूर्ण मासयाजी भूत्वा चतुरु चतुरु मासेपु प्रति चाडु र्मासं प्रति मासं चातुर्मास्यैः वैश्वदेवादिभिर्यष्टुं शीलमस्येति चातु र्मास्य याजी भूत्वा षट्सु षट्सु मासेषु प्रतिषण्मासं प्रत्ययनं वा वक्ष्यमाण लक्षण वत्सरु बनेन निरूढ पशुना यष्टुं शीलमन्येति पशुब याजी भूत्वा प्रति संवत्सरं वक्ष्यमाण वत्सोमेनाग्निष्टोमादिना सोमि यागेन यष्टुं शीलमस्येति सोमयाजीच यो ब्राह्मणो भवेत्. असौ शालीन वृत्ति र्नाम गृहस्थो भवेत्. यायावरः यायावरो हविर्यज्जॆ स्सोमयक्षैश्च यजते याज यत्यधीतेऒध्यापयति ददाति प्रति गृष्णति षट्कर्म निरतो नित्यमग्नि परिचरण मतिधिभ्यो भ्यागतेभ्योज न्नाद्यं च कुरुते. तृतीयो यथेत्यत आह. यायावर इति. हविर्यजै रीति वक्ष्यमा लक्षणैः आग्न्याधेय मग्निहोत्रं दर्शपूर्ण मासा वाग्रयणेष्टिः चातु र्मास्यः निरूढ पशुबन्धः सौत्रामणि रित्येतैः सप्तभिर्घ विर्यक्षैश्च सोमयज्ञे रिति, अग्निष्टो मात्यग्निष्टोमोर्ध्य षोडशी वाजपेयाति रात्राप्तोर्यामाख्यैः स प्तभिर्वक्ष्यमाण लक्षणैः सोमयज्जॆ श्च यजते स्वयं यागं करोति. याजतेऒन्यं यागं कारयति अधीते स्वयं वेदाभ्यासं करोति अध्याप यते अन्यं वेदाध्ययनं कारयति ददाति स्वयं दानं करोति प्रति गृष्णति स्वयमन्यस्माद्दन स्वीकरणं करोति. एव मेतानि षट्कर्माणि, तेषु निरतं तात्पर्यं यस्य षट्कर्म निरतस्सन् नित्यं सायु प्रात रग्नि परिचरणं वक्ष्यमाणवदग्नि होत्रा चरणं वैश्वदेवञ्च कृत्वाऒ तिधिभ्योऒभ्यागतेभ्यः ब्राहणादित्योन्नं यधाशक्ति भोजनञ्च कुरुते 100 यायावरोनानु गृहस्थो भवेत्. घोराचारिक प्र. रा खं. ५ घोराचारिको नियमैर्युक्तो यजतेनयाजयत्यधीतेना ध्यापयति ददाति न प्रति गृष्णात्युङ्छ वृत्ति मुप जीवति नारायण परायण स्सायं प्रात रग्निहोत्रं हुत्वा मार्गशीर्ष ज्येष्ठ मासयो रसिधाराव्रतं वनौष धीखिरग्नि परिचरणं करोति. चतुर्धोयभेत्यत आह. घोराचारिक इति. नियमाः सद्ध्यावस्थ नादय्य यमा अहिंसा सत्या स्तेयादयः, तैर्वक्ष्यमाण लक्ष्यडै : नियमैर्य मैर्युक्तस्सन् यजत इति पूर्वोकैः पाकयज्जॆः हविर्यणैः सोमयज्ये च यजते स्वयमन्यं न याजयति. अधीते स्वयमन्यं नाध्यापयति. ददाति स्वयं. अस्यस्मान्न प्रति गृष्णति. उञ्छानां भूमौ पतितानां धान्याना मेकै कश उद्दरणमेव वृत्तिर्वर्तनं तामुञ्छ वृत्तिं कापोतीं वृत्तिमुपजीवति. प्रतिदिन माहृतों छ वृत्ति मुपयुनक्ति. नारायण फरायणस्सन् नित्यं सायं प्रातरग्निहोत्रं जुहोति. मार्गशीर्ष ज्येष्ठ मासयोः असेः खड्गस्य धारा आश्रिः तप्य वरस्तस्य (त) वर्तमानस्य व्रतमिव व्रतं यस्मिंस्तत् असिधाराव्रतं चरतीति विशेषः. मार्गशीर मासे जलमध्ये स्थित्वा तपश्चरेत्. ज्येष्ठमासे पञ्चाग्नि मध्यग स्तपश्चरे दित्यर्धः. वने या ओषध्यः फलपाकान्ता स्पन्ति ताभिर्वनौषदीभि र्वी ह्यादिभिः उञ्छवृत्ति लब्धाभिः अग्निपरिचरण मग्निहोत्रादि होमाचरणं कृत्वा आवशिष्ठ नातिधी सभ्यागतान् भोजयित्वा स्वयं भुञ्जीयात्. वार्ता वृत्त्या दय एते चत्वारः आमरणात् शत संवत्सराभिः क्रियाभिर्यजने आत्मानं प्रार्धय स्र्ती अपिवा सर्वाश्रम प्राप्ति मिच्चुः द्वादश षट् त्रीणिवा वर्षाणि प्रत्येकं त त्तदाश्रम धर्माज्या चरित्वा वनाश्रमं गच्छेत्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार्ध विवरणे द्वितीयः पटलः इति पञ्चम ः ख वै खासस सूत्र भाष्यम् वानप्रस्ध धर्माशि अथ षष्टः खणः 101 गृहस्ध स्सपत्नीकः पश्चाग्नि भिस्तेताग्नि भिर्वा गृहाद्व नाश्रमं यास्य न्ना हिताग्नि)रनाहिताग्नि श्चापासन मरण्या मारोप्य गृहे मधित्वा श्रामणकीय विधा 4 नेनाधाया घोरं हुत्वा श्रामणकाग्नि मादाय तृतीयमाश्रमं गच्चेत्. इदानीं वानप्रस्थ धर्ममाह. गृहस्थ एवं गृहस्थ धर्माण्या चरित्वा शतस्सवत्नीरः पत्नी सहित स्सन् पञ्चाग्नि भिरार्हपत्याहवनीयान्वाहार्य सब्यावसद्ध्येर्वा त्रेताग्निभिर्दार्ल पत्याहववीयान्वाहार्यैर्वा आधानक्रमेण तैस्सह गृहात् गृहस्थाश्रमाद्वनं वनाश्रमु यास्यन् गमिष्यन् आहिताग्निरर्गाधानी चे त्तदौपासनाग्नि मरण्यादा वारोप्यमधित्वा श्रमणकं संसाध्य तेन सहगच्छेत्. सर्वारा चेन्निर्मन्येन श्रमणकाग्निना च सह तृतीयमाश्रमं गच्छेत्. श्री गृहद्वनं यास्यन्न साहिताग्निश्च औपासन मग्निमरण्यादावारोप्य गृहे पद्मनि पूर्वपस्मधित्वा वक्ष्य माणवत् श्रामणकाग्नि कुण्डं कृत्वा तत्र वक्ष्यमाणेन श्रामणकीय विधा नेन अग्निमाधाय सुसाध्याघारं हुत्वा श्रामणकहोमं हुत्वाग्नि मुत्पाद्य अरण्यादावाकोप्यतं श्रमणकाग्नि मादाय सपत्नीकः तृती याश्रमं वानप्रस्थाश्रमं गच्छेत्. तत्रववे आहिताग्नि श्चेत् तस्वाधानेन पञ्चाग्नीस् (त्रेताग्निन् वा परिकल्प्य पूर्वपदग्निं मधित्वाऒऒधाय नित्य मग्निहोत्रादिकं वक्ष्यमाणवत् श्रामणक होमञ्च नित्यं जुहुयात् . पूर्वपदग्न्यालये प्रोक्षणो ल्लेखनादि कर्म कुर्यात् VV यद्यनाहिताग्नि स्तत्र श्रामणकाग्नि कुण्डं कृत्वा पूर्ववदग्न्या लय प्रोक्षणोल्लेखनादि कर्म कुर्यात्. 102 प्र. रा खं. ओ. तृतीयामपि वेदिं परिमृज्य षडङ्गुला गैरर्बैर्ग्रधिते ऒ धस्त्रिधाकृतं रज्जुपन्मू लेबद्धं, षट्टिंश दङ्गुल प्रमाणं परि स्तरण कूर्चं कृत्वा मध्य वेद्यां परि स्तृणाति. अत्र विशेषमाह. तृतीयामपि वेदं मेखलां परिमृज्य साधावेस पाणिना कूर्चेन वा परिमृज्य षडङ्गुलाधिकान्यग्राणि येषां तैः षडङ्गु लागैः पञ्चदश सङ्ख्याकैरर्यैः ग्रधिते कृतग्रन्थॊ सति अधः ग्रन्धे रधस्तात् त्रिधाकृतं त्रिवृत्कृतं रज्जुन द्रशनामिन दक्षिणान र्तं कृत्वा ग्रस्धामूले परिवेष्ट्य बन्धं कृत बन्धनं द्व्यङ्गुल ग्रन्धिं षट्तिङ्क दङ्गुलानामायतं प्रमाणं यस्यतत् षट्तिंशदङ्गुल प्रमाणं परि स्तरणार्धं कूर्चं परिस्तरण कूर्चमेवं चतुरः कूर्चान् कृत्वा मध्य वेद्यां पूर्वऎत्परि स्तृणाति. श्रामणकं, श्रामणक यज्ञं. यज्ञदैवत विश्वान्देवान् सर्व देवान् इत्यस्त मावाह्याज्यं निरुप्य “ग्रामण कायस्वाहा, श्रामणकयज्ञाय स्वाहा, यज्ञ दैवत विश्वेभ्यो देवेभ्यस्साहा सर्वदेवेभ्यस्स्वाहा” इत्यस्तं हुत्वा चरुणा व्याहृतीर्जुहुया दित्याघार विशेषः आवाहनकाले औपासन यज्ञपडं विहाय तत्र श्रामणक मावाहयामि. श्रामणकयज्ञमावाहयामि, यजदॆ वत विश्वान् देवानावाहयामि, सर्व देवानावाहयामी त्य न्तमावाह्य तथै वाज्यं विरुष्य होमकाले श्रामण काय स्वाहा, श्रामणक यज्ञाय स्वाहा, यज्ञदैवत विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा सर्वदेवेभ्यः स्वाहेत्यन्तं हुत्वा चरणा व्याहुतीर्जुहिुयात्. इत्येष एवाघार विशेषः. इतर त्सर्वं पूर्ववत् . श्रामणकाग्नि कुण्ड प्रमाणं श्रामणकाग्ने श्चोर्ध्ववेदि र्ध्वा त्रिंश दङ्गलायता चतुरङ्गुल विस्तारोन्नता मध्यमा तत्परिगतापञ्चज्ञुल श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 103 विस्तारा चतुरङ्गुलो त्सेथा ऒध स्तादूर्ध्व वेदि वि स्तारोन्न ता तृतीया वेदि र्द्वादशाङ्गुलम्मध्ये निम्नं त्रिवेदिसहितं कुऱ्ऱं कृत्वा छाय वनस्थो नित्यमौपासन वत्सायं प्रातराहुतीर्णत्वा महाव्याहृतिखिः श्रामणकाग्निं जुहुयात्. स्थिता इदानीं श्रमणकाग्नेः कुण्डलक्षण माह. श्रमणकाग्नेः कुंशस्य च ऊर्ध्ववेदि मूर्ध्वमेखला द्वात्रिंशदङ्गुलाना मायतं चतुर्धश माया मं यस्यास्सा द्वात्रिंशदङ्गुलायता चतस्यणा मङ्गुळीनां विस्तारं चोन्नतञ्च यस्यास्सा चतुरङ्गुलि विस्तारोन्नता स्यात्. मध्यमा मध्य गिता ता मेखला तदूर्ध्व वेदेः परित इतागता तत्परिगता पञ्चानामुगुलीनां विस्तारं यस्यास्सा पञ्चाङ्गुलि विस्तारा चतुरङ्गुलस्य उत्प्र्पेध मुन्नतं यस्यास्सा चतुरङ्गुलो त्सेधा भवेत्. अथ स्तिष्ठ तीत्यथस्तान्मेखला ऊर्ध्व वेदेर्यद्विस्तारमुन्नतं तावच्चतुरङ्गुलि विस्तारोन्नतं यस्यास्सा ऊर्ध्व वेदिविस्तारोन्नता तत्परिगता तृतीया वेदिर्भवेत् . द्वादशाङ्गुल कुण्डस्यो न्नत मेवं कृतेसति मध्ये कुण्डा सर्वादशाङ्गुल निम्नं भवेदेवं त्रिवेदि सहितं त्रिमेखलान्वितं कुण्डं कृत्वास्मिन् कुण्डे पूर्ववत्रो क्षणादीन् कृत्वाग्नि माथाय वनस्थो वानप्रस्थो नित्यमौपाननवदो पासना ग्नानिव तद्रव्येण सायं प्रातराहुतीरुत्वा महाव्याहृतीभिः श्रामण काग्निं जुहुयात्. अपत्नीको दारै रग्निभिर्विना वनं गच्छेत्. سن यद्यपत्नीको वनं यास्यन् स्वदारैः पत्न्या विनाग्निभिर्विना एकाकी भूत्वा वनं वनाश्रमं गच्छेत्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै भावन सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार विवरणे तृतीयः पटलः - इति षष्ठः खङ्ञः .104 प्र. आखं. ज वानप्रस्द भेदाः अथ सप्तमः खण्णुः वानप्रस्धा स्सपत्नीका अपत्नीका श्चेति. अथै ते किं सामानः क्रिय नः कीदृश इत्यत आह. वानप्रस्धाः सपत्नी कालु पत्नी सहिताः आपश्नीकाः पत्नी रहिताश्चेति द्विधाभवन्ति. सपत्नीका श्चतुर्विधा औदुम्बरो वैरिज्चो वालखिल्यः फेनपश्चेति. उदुम्बर फलाशनं यस्ये त्यादुम्बरः विभिः पक्षिभिः समं विरिच्य प्रात र्निर्गम्यत इति पै रिञ्चः वालेन रोमनयेवखिल्यः शून्यः वालखिल्यः फेनु पातीति फेन पश्चेति चतुर्विधा भवन्ति. औदुम्बरः औदुम्बरोऒकृष्ण फलावा प्यौषधि भोजी मूलफलाशी वा लवण हिङ्गुलकुन मधु मत्स्य माम्प पूत्यन्न धान्या म्ल परस्पर्शन परपाक पर्जी देवर्षि पितृ मनुष्य पूजी पनचरो ग्राम बहिष्कृतस्सायं प्रातरग्निहोत्रं हुत्वा श्रामणकाग्नि होमं वैश्वदेव होमञ्च कुर्वन्त पस्स मा चरति. तत्र प्रधमो यथेत्यत आह- औदुम्बर इति. आकृष्टे लाङ्गलेनाकृत कर्षणे क्षेत्रे फलाः फलिताश्च अवाप्यो ऒनुप्ताळ्च ओषधीः व्रीह्याद्याः भोक्तुु शील मस्येति आकृष्ण फलावा प्यौषधि भोजीवा, मूलैः शतमूल सूरकाडि वन्यकन्दैः फलैर्वन्यै र्भदर चूताभिश्च आशन मस्येति मूलफलाशी वा भूत्वा लवणं सामुद्रादि, हिङ्गुरामठं, लकुनं गृञ्जनं, मधुक्षोद्रं मत्स्यं मीनं, मांसमामिषं, पूत्यन्नं दुर्गन्धान्नं, धान्याम्ल परस्पर्शन परपाकवर्जीध वेत्. यनि भुञ्जीया च्चान्द्रायणं चरेडितिकेचित्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [14] 105 देवान् ऋषीन् पितॄन् नुनुष्यान् उ कवत् पूजितुं शीलमस्येति देवर्षि पितृमनुष्य पूजी भवेत्. वने चरतीति वनचरः ग्रामाद्भहिर्निवासितत्वा दाम बहिष्कृतः सायं प्रातरग्निहोत्रं पक्ष्यमाणवद्धुत्वा अर्ध धानी चेतनाहिताग्निर्वा महा व्याहृत्या श्रामणकान्नि होमु पूर्व वद्वैश्व देवञ्च कुर्वन् क्रियमाणः एवं तपस्समाचरति. आत्मानं प्रार्धयते. श्रामणकाग्नि मेक मेवाछाय जुहोतीत्येके. श्रामुणकाग्नि मेक मेवेरि. यद्याहिताग्नि रग्निहोत्रं विना अनाहिता ग्निश्चेत् औपासनाग्निं विना सर्वमग्निं श्रामणक एव समारोप्य श्रामण काग्नि मेक मेवाथाय संसाध्य महाव्याहृत्या जुहोतेत्येके. समा मन नि. वैरिं वॆ रिञ्च वैरिञ्बः प्रातर्यां दिशं प्रेक्षते तान्दिशं गत्वा तत्र प्रियङ्गु यव श्यामाक नीवारादिभि र्लकै स्स्वकीया स्थितिधींश्च पोषयित्वाग्नि होत्र श्रामणक वैश्व देव होमी नारायण परायण स्तपश्शीलो भवति. 3 द्वितीयो यभेत्यत आह. वैरिञ्च इति प्रातररुणोदय वेलाद मुद्धाय, विनिद्रस्सन् दिशां मध्ये यां शं प्रथमं प्रेक्षेत निरीक्षेत तां दिशं गत्वा पूर्ववत्.. स्नान सन्ध्या वन्दनादीन् कृत्वा तत्र दिश विद्यमानै ः प्रीणातीति प्रियङ्गुः यूयते सम्बध्यते महा !बुपेनेति यवः श्यामं वर्ण मकति प्राप्नोतीति श्यामाकः निरन्तरं प्रियते तपस्वि भिरित नीवारः एते धान्य विशेषाः, आदिशन मुग्ग शिरङ्कु निष्पान फलादयो न्ये तृणधान्य विशेषाः तैः प्रियगु यव श्यामाक नीवारादिभिर्ल सम्भवं न्वेनप्राप्ति ः धान्यै स्सह स्वाश्रमं गत्वा अग्निहोत्रादिकं 1 बुसं = पॊलु 9 2 5050= 106 प्र. हुत्वा तैः सक्वेनान्नेन वैश्वदेवास्ते स्वकीयानात्मीयन् भार्यादीन् स्वाश्रमगता नतिधींश्च पोषयित्वा स्वयं भुञ्जीयात्. नित्यमेवं कृत्वा अग्निहोत्रस्य श्रामणकस्याग्ने र्वैश्वदेवस्यच होमं कर्तुं शीलमप्येति अग्निहोत्र श्रामणक वैश्वदेव होमी भूत्वा नारायण परायणस्सन् नित्यमेवं तपश्शीलो भवति. आत्मानं प्रार्धयस्ते. वालखिल्यः वालखिल्यो जटाधर श्चिर वल्कल वसनोऒक्काग्नि/ कार्तिक्यां पौर्ण मास्यां पुष्कलं भक्त मुत्सृज्या न्यधा शेषा न्मासानुपजीव्य तपः कुर्यात्. तृतीयो यथेत्यत आह. वालखिल्य इति. जटाधार्यने अनेनेति जटा धरः चीरं व स्त्रविशेषः तदभावे वल्कलं त्वग्वसनं वस्त्रं यस्य चीर वल्कल वसनः अर्कस्सूर्य एवाग्निर्यस्य अर्काग्निः सन् कृत्तिकायुक्त पौर्णमासी कार्तिकीतस्यां कार्तिक्यां पौर्णमास्यां पूर्वगृहीतं धान्यं पुष्कल मधिकं धान्यमुत्सृज्य पुनरुञ्च वृत्त्या नित्यं भ क्तमादाय स्वकीयानतिधींश्च पोषयेत्. अन्यधा अधवा शेषासवशिष्टान् मासान् वसन् तामुपजीव्यानुभूय अवशिष्टं भक्तमुत्सृजेत्. अपिवा कार्तिक्यां पौर्ण मास्यां पुष्कलं भक्तं पुष्कल फलमुत्सृज्य विहायान्यधा इतरधा, प्रकारान्तरेण शेषान्मासान् उपजीव्य प्राणयात्रां कृत्वाग्निहोत्र श्रामणक ‘वैश्वदेव होमी नारायण परायणस्सन् एवं तपः कुर्यात्, मोक्ष मेव प्रार्धय न्डे. अस्य सूर्य एवाग्नि र्भवतीत्या मनन्ति. मता न्दर माह. अस्य वालखिल्यस्य सूर्य एवाग्निर्नानो ्यग्निर्भवतीत्या मनन्ति, केचिम्मुनयो वदन्ति तदाग्निहोत्र श्रामणक वैश्वदेवादीन् सूर्ये मानसेन कुर्यात् . “फेनपः फेनप उद्दणक उन्मत्तको निरोधकः शीर्ण पतित पत्राहाकी वै खानस सूत्र भाष्यम् 107 चान्फ्रायण व्रतं चरन्पृधिवीशायी नारायणं ध्याय न्मोक्ष मेव प्रार्दयते. चतुर्थी यधेत्यत आह. फेनप इति. उद्दतं दंशमात्म दमनं येन उद्दण्डकः उद्दण्डयति शिक्षत्यधर्म प्रवृत्त मात्मान मिति वा उद्दण्डकः, उद्दतो मदो यस्मात्स उन्मत्तकः तन्मयत्वे नोन्मत्त इवा चरतीतिना उन्मत्तकः निरुद्ध्यते प्राणोनेनेति निरोधकः निर्गतोरोधः क्षुत्पिपासाद्या वरणं यस्मादितिवा निरोधकः शीर्णानि पक्वानिच पतितानि स्वयमेव भूमौ पतितानिच पत्राणि पर्णानि आहर्तु मध्यवहारार्धं शीलमस्येति शीर्णपतित पत्राहारी चान्द्रायणं पूर्वोक्तं मुनि चान्द्रायणं कृच्छं तदेव व्रतं तच्चरतीति वा चान्द्रायणव्रतचरः पृधिव्यां शयितुं शीलमस्येति पृधिवीशायी भूत्वा प्रतिदिनं अग्निहोत्र श्रामणक वै श्वदेव होमीच सन् नारायणं ध्यायन् हृदि विष्णुध्यानं कुर्वन् मोक्षमेन धर्मार्ध कामान् विहाय केवल मववर्गमेव प्रार्ध यते याचयते. इति स स्तमः खण्णः. L अथाष्टमः खण्डः अपत्नीक भेदाः अपत्नीका बहुविधाः X2 इदानी मपत्नीकाः कियनः कीदृश इत्यत आह. अपत्नीकाः पश्नीरहिता वानप्रस्धाः बहुविधा नाना प्रकाराः आसङ्ख्याका भवन्ति. कालाशिका उद्दण्ड संवृत्ता अश्मकुट्टा उदग्रफलिनो दन्तो लूखलिका उञ्चपृत्तिका स्सन्दशन वृत्तिकाः कपोत वृत्तिका मृगचारिका हस्तादायिनः शैलफल खादि नो ऒर दग्धशिनो बैल्वाशिनः कुसुमाळिनः पाण्डु पत्राशिनः काला 108 प्र. राखं. रा न्तर भोजिन एककालिका श्चतुष्ठालिकाः कण्णक शायिनो वीरा सन शायिनः पञ्चग्नि मध्यशायिनो धूमाशिनः पाषाण शायिनोऒभ्यवकाशिनः उदकुम्भवासिनो मौनिनश्चा वार्चि रसः सूर्य प्रतिमुखाः ऊर्ध्व बाहुकाः अधोमुखा एकपाद स्धिताश्चेति विविधाचारा भवद्गीति विज्ञायते. X कालेन सीदन्तीति कालाशिकाः, काले काले सीदन्ति भोजनार्धं गच्चन्तीति वा कालाशिकाः, उद्दण्डमात्म दमनमेव संवृत्तं चरित्रं येषां त उद्दण्ड संवृत्ताः, अश्मनिपाषाणोपर्येव नास्यत्र उलूखलादौ कुट्टयन्ति प्रियु ग्वादिकं सर्वं अवघ्नन्ती त्यश्म कुट्टाः अश्मानं पाषाण विशेषं भक्ष णार्धं कुट्टयन्ति छेदयन्तीतिवा आश्मकुट्टाः) उदग्रमासन्नं फलमशनं येषान्ते उदग्र फलिनः उदग्रमुन्नतं फलं मोक्षादिकं येषामितिवा उदग्रफलिनः, दन्ता एवोलूखलं येषान्ते दन्तो लूखलिकाः, उञ्छः भूम्यां स्वयमेव पतितप्रियङ्ग्वादि धान्याहरणं तदेव वृत्तिर्वर्त सं येषान्ते उञ्छ वृत्तिकाः, सन्दशनं पदार्धानां भेदनमेव वृत्तिर्जीव नं येषान्ते सन्दळन वृत्तिकाः, कपोतः पारावत सस्यवृत्ति 8व वृत्ति ति र्येषान्ते कपोतवृत्तिकाः, मृगाणां चार इव सञ्चारो येषां ते मृग चारिकाः, मृगा इव चरन्ति तृणादि भक्षणं कुर्वन्ततिवा मृगचारिका, हस्तेन पाणिनैव धान्यं फलं मूलं वाऒदातु माहर्तु माखण्डितुं वा शीलं एषान्ते हस्तादायिनः, शैले पर्वते विद्यमानानि फलान्येपखादि तुं शीलं एषान्ते शैल फलखादिनः, आर्केण सूर्यकिरणैः दग्गानि कुष्टानि पक्वानि वा पर्णादीनि आशितुं शीलं एषान्ते अर्कदग्गोशिनः बिल्वस्य पर्णादीन्य शितुं शीलं एषान्ते बैल्वाशिसः, कुसुमानि पुष्पाण्येवाशितुं शीलं एषान्ते कुसुमाशिनः पाण्डूनि फलितानि शिधिल वृत्तानि पत्राण्यशितुं शीलं एषाङ्के पाण्डुपत्राशिनः, कालान्तरे कदाचित् भोजनं एषान्ते कालान्तर भोजिनः, एककालिकं नियमानुष्ठानादिकं एषान्ते एककालिकाः, चतुष्कालिकं निय मानुष्ठानादिकं एषान्ते चतुष्कालिकाः, कण्टकाना मुपरिशयितुं शीलं एषान्ते कण्टकशायिनः, वीरासनं वीरशयसञ्च एषान्ते वीरासनशायिनः, श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 109 वीरासन एव शयितुं शीलं एषा मितिवा वीरासनशायिनः, पञ्चाग्नि नामिति उपरि सूर्यश्चतुर्दिक्षु प्रज्वलिताग्नयः एवं पञ्चाग्नि नां मध्ये शयितुं शीलं एषान्ते पञ्चाग्नि मध्यशायिनः, धूम एवाळनं एषान्ते दूमाशिनः, पाषाणाना मुपरिकयनं एषान्ते पाषाणशायिवः, अभ्यवकाशिनः जाग्र त्स्वभाविनः उदकुण्टे वारिपूर्ण घटादौ वसितुं शीलं एषान्ते उदकुम्भ वासिसः, मौनं अबाषणं एक्षान्ते मौनिनः, चशद्दि स्पयिच्चये. अवाञ्चि आधः कृतावि शिरांसि एषान्ते अवाक्चिरसः, पद्भ्यां शाखामालम्ब्यनाकूर्णु वा ऊर्ध्वपादा भूमिन्यस्त शीर्षा इत्यस्थ शि. सूर्यस्य प्रतिमुखानि सूर्याभि मुखानि वत्तारिणि एषान्ते सूर्यप्रतिमुखाः ऊर्ध्वमुखा इत्यर्धं. ऊर्ध्व मुपरिष्टात् बाहू प्रसारितो भुजौ वेषान्ते ऊर्ध्वबाहुकाः, आधोयिखानि वक्राणि एषान्ते अधोमुखाः, एकेनपादेन तिष्ठन्तिति एकपाद स्धिता श्चेत्येवं विविधाचारा नानारूपास्पन्तः तपश्चर स्तः प्रतिदिन मग्निहोत्र L भाषणक वैश्वदेव होमिनः सूर्याग्न योवा मोक्ष प्रार्धशाः अपत्नीका वानप्रस्ता भवन्तीति विज्ञायते. श्रुति स्मृतिषूपगीयले. ब इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै थानन सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्थः पटलः - भिक्षुक भेदाः इत्यष्टमः खण्डः अथ नवमः खणः अथ भिक्षुका मोक्षार्धिनः कुटीचका बहूदका हंसाः परमहंसा श्चेति चतुर्विधा भवन्ति. सम्प्रति यतीनाहः अदैते भिक्षवः क्रियः शीदृग्विना इत्यताठशब्दः प्रश्ने भिक्षका इति. भीत भक्त परित्राणात् शद्रकर्मा परिग्रहात् भिजं भिक्षान्नैकरतत्वाद्वाभिक्ष. सनाशं सभिक्ष उरिति भिक्षा शब्दस्य उप्रत्ययः. स्वार्धकः. भिक्षुकासन्न्यासिनः मोक्षमेवार्थितुं शीलं एहुते मोक्षार्धिसः 110 प्र.राखं. भवन्ति. तर्ह्येते कतीत्यत आह. कुटीषु गौतमादीना माश्रम गृहेषु भिक्षार्धं चकन्ति चरन्तीति कुटीचका, कुट्यां स्वगृहसीमन्येव चदन्तीतिवा कुटीचकाः, स्नानाद्यर्धं बहूनि उदकानि एषान्ते बहूदकाः, बहून्यु त्पूतानि शुद्धान्युदकानि ‘पेयानि एषामितिवा बहूदकाः, निघ्नन्ति पापानि हिंसन्तीति हंसाः. हंसन्ति योगं गच्छन्तितिवा हंसाः सूर्य इव चरन्तीतिवा हंसाः हंसवत्त्रिषवण मुदकस्पर्शिनः वा हंसाः, परम मुत्कृष्टं पदं हंसन्ति गच्चन्तीति परमहंसाः, पदमात्मानं ब्रह्माणं हंसन्ति तपन आधिक्याद्गच्छन्तीति वा परमहंसाः च समु च्चयेः इत्यनेन प्रकारेण भिष काश्चतुर्विधा भवन्ति. ईुटीचक ः तत्र कुटीचका गौतम भारद्वाज याज्ञवल्क्य हारीत प्रभृती नामाश्रमेष्वष्टा ग्रासांश्चर न्तो योगमार्ग तत्त्वज्ञा मोक्षमेप प्रार्धय . तत्र प्रथमो यथेत्यत आह. कुटीचका इति. तेषु कुट्छक नामानो भिक्षुकाः गौतमश्च भारद्वाजश्च याज्ञवल्क्यश्च हारीतश्च प्रभृति शब्दानु विश्वामित्र वशिष्ठा त्रिभृगु कश्यपादयश्च तेषां गौतम भारद्वाज याज वल्क्य हारीत प्रभृतीनां मुनीना माश्रमेष्वष्टनु गृहेषु पञ्चनु सप्तस्वष्टसुवा साधु वृत्तेमु ब्राह्मण गृहेषुवा भिक्षाटनं कृत्वा तद्भै क्षं वक्ष्यमाण वत्कृत्वा षौ ग्रासान् कबलान् चरस्तः भुक्तवन्तो भूत्वा योगो जीव परमात्मनोरैक्यं तस्यमारो विमर्शनं तत्तत्वं यथावत् जानन्तीति योगमार्गः तत्त्वज्ञास्सन्त एवं प्रतिदिनं कुर्वन्तो मोक्षमेन प्रार्धयन्तो. त्रिदण्डिनः करकिनः निरतवेदाध्यायिनः कृतोप नीताः शिखिनः जलपनित्रिणः पत्रान्नभोक्तारः कुटीचका इतिकेचित्. बहूदक बहूदका स्त्रदण्ण कमङ्गलु काषाय धातु वस्त्रग्रहण वेषधारिणो ब्रह्मर्षि गृहेषु चान्येषु साधुवृ त्तेषु श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 111 मधुमांसलपण पर्युषितान्नं वर्णयित्वा सप्तागा रेषु भै क्षं कृत्वा मोक्षमेव प्रार्धय स्ते. द्वितीयो यधेत्यत आह. बहूदू इति बहूदक नामानः भिक्षवः वैणवां स्क्रीन् दण्डानेकी कृत्य गोवालरज्जु बन्धितं त्रिदण्डं एषाम स्तिति त्रिदण्डिनः कमण्डलुं दारुणा आलाबुना नारिकेळेसवा कृतं जलासयनाय पात्रं, काषाय धातुना रक्तं गैरिकेण रञ्जितं वस्त्रं काषाय धातु वस्त्रं, शेषाङ्ग्रहणं स्वीकरणं तेन कश्चिद्वेष आरलो जायते तं भारयितुं शीलं एषान्ते त्रिदण्ड कमण्डलु काषाय धातुवस्त्र ग्रहण वेषधारिणः भूत्वा प्रतिदिनं ब्रह्मर्षीणां वशिष्ठादीनां गृहाण्या तेषु ब्रह्मर्षि गृहेषु चकारादौशमु भारद्वाजाधि गृहेषु चान्येष्वित रेषु, साधूनि शुभानि वृत्तानि चरित्राणि एषान्तेषु साधु वृत्तेषु वा ब्राह्मण् गृहेषु मधु मांस लवण पर्युषितान्नं वर्णयित्वा सप्ता गारेषु सप्तगृहेषु लैक्ष मन्नमादाय वक्ष्यमाण वद्योजनं कृत्वा योगमार्ग त त्त्वज्ञानं मोक्षमेन प्रार्धय. त्रिदण्डिनः करकिनः शिक्यिनः त पात्रिणो यज्ञोपवी तिनः शिखिवो जलपवित्रिणः भिक्षान्न भोजीनो बहूदका इति केचित्. * हंसा नाम ग्रामे चैकरात्रं नगरे पञ्चरात्रं वसन्तस्तदुपरि स वसन्तो गोमूत्र गोमयाहारिणोवा मासोपवासिनोवा नित्यचान्फ्रायण प्रतिनो नित्यमुत्थान मेव प्रार्धय स्ते. तृतीयो यथेत्यत आह. हंसा इति. नाम प्रसिद्धि. ग्रामेच शद्धिस्तु शब्दार्धे प्रसिद्ध ग्रामेत्वेकरात्रं त्रिरात्र मित्येके. नगरे पट्टणेतु पञ्च रात्रं वस स्तः वासं कुर्वन्त सदुपरि उक्तदिनेभ्यः ऊर्थ्वं चातुर्मास्या दन्यत्रै कत्र न वसन्तो एवं प्रति ग्रामं प्रति नगरं वसन्तः तीर्थ यात्रां कुर्वन्तः गोमूत्रं गोमयं वा आहारं एषान्ते गोमूत्र 112 रा इं. = गोमयाहारिणः वा मासं निरन्तर मुपवासो नशनं एषान्ते मासोप वासिनोवा नित्यं चान्द्रायणु व्रतं एषान्ते नित्य चान्द्रायण प्रति नोवा भूत्वा मोक्षार्दिनो हुसा. नामानो भिक्षुक्या नित्यमुद्धान मन्यत्र गमनमेव प्रार्धयन्तो कृच्छादियुक्ताः करकिनो दण्डि मुण्डि उपवीतिनो जलपवित्रिणः शिक्यिनो हंसाः भवन्तितिकेचित्. . परमहंसा परमहंसा नाम वृडै कमूले शून्यागारे श्मशानेवा वासिनः साम्बरा दिगम्बरा वा. €3 चतुर्धयभेत्यत आह. परमहंसा इतिनाम प्रसिद्धि. वृक्षाणामेकं मुख्यं केवलं च तस्मूल मधः प्रदेशः तस्मिन् वृक्षैक मूले वृक्षाधं प्रदेश् वासिनः शून्यागारे पूजारहित देवालये वा वासिनः श्मशानेवा वासिनः निवासं कुर्वन्तः अम्बरेण वस्त्रेण सहवर्तन्त इति साम्बरावा दिक एवाम्बरं वस्त्रं एषान्ते दिगम्बरा नग्नावा भवेयुः. नतेषां धर्मा धर्मौ सत्यानृते शुद्ध्यशुद्ध्यादि द्वैतम्. तेषां परमहंसानां यतीनां धर्मः पुण्यमधर्मः पापं ता धर्मा धर्मौ न भवेताम्, सत्यं यथार्थ कधन मनृतमयखार्थ कधनं ते सत्या सृतेच न स्याताम्. न सुखदुःखेच, शुद्धिः पवित्रता, अशुद्धिरपूतता आदि बेनेद मुपादेय मिदमनुपादेय मिदं स्पृश्य मिदमस्पृश्य मयु मेध्य मयनु मेध्य मयु मद्यो ऒयमवस्थ्य इत्यादि वस्तूनां द्वैतं भेदभावनातत् शुद्ध्यशुद्ध्यादि द्वैतञ्च तेषां नभवेत्. सर्वसमा स्सर्वात्मान स्समुलोष्ण काञ्चना स्सर्व पर्णेषु भै क्षाचरणं कुर्वन्ति. सर्वं मेध्या मेध्यादि वस्तुजातं ब्राहणानि चण्डाला न्त सर्व प्राणि जातं सुख दुःखं शत्रुत्व मित्रत्व मन्यत्बम स्तं च समं तुल्यं एषान्ते सर्वसमाः सर्वमात्माधिष्ठित ज्ञानं एषान्ते सर्वात्मानः समे तुल्यदर्शने तोषकाञ्चने भिन्नघटशकल सुवरे एषान्ते समलोष्णकाञ्चनाः श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [15] 113 सर्वेचते वर्णाः ब्राह्मणादि चण्डाला व्रास्तेषु सर्ववश्लेषु जैक्ष चरणं सौर्वन्ति. योगमार्ग त त्वज्ञाः मोक्षमेन प्रार्धयक्ते. मुण्डिनः कौपीन वाससः दण्डिन स्त्यक्तोपवीताः ब्रह्मणि संस्थिताः परमहंसा इतिकेचित्. परमहंस नामानो भिक्षाका द्विधा भवन्ति. विवृतवेषाचार्या गूढवेषा चाराश्चेति. तत्र विवृत वेषाचाराः शिखायज्ञोपवीत त्यागिनः काषायवाससः ब्रह्मात्मैक श्वपराः वेदा नवाक्यार्ध श्रवण मनन निदिध्यासरताः योग्ये षु ब्राह्मणादिषु भिक्षोपजीविनः अमानित्वादि आत्मगुणान् यत्ने नानुतिष्ठन्तः ब्रह्मो तै ्मकत्व ज्ञानयोग्यास् (ष्यान् बोधयन्तो मोक्षमेप प्रार्धयन्तो. गूढवेषाचारास्तु त्य क्तलोकिक वैदिकाचार परिग्रहाः दृष्टादृष्ट सर्वाकम्भ वर्णिताः स्वभाव भूता मानित्वादि गुणाः जातरूषफराः यदृच्छया पाप्ताशन वसन शयनाविभिः सन्तुष्टाः जडोन्मत्ताकृतयः प्राकृतिजनैर लक्ष्य वेषाचाराः मोक्षगामिनो भवेयुः तेषां द्वैविध्यं कधमिति चेत् श्रुति स्मृति पुराणेतिहा सेषु दृष्टत्वादिति, वर्ण भेदेन आश्रम निर्णयः $ ब्राह्मणानां चातुराश्रम्यं क्षत्रियाणां त्र्या श्रन्यं वैश्यानां द्व्या श्रम्यं विहितम्. उ अथ आश्रम निर्णयः. इदानीं ब्राह्मणादीनां प्रत्येकं कियन्त आश्रमा इत्यत आह. ब्राह्मणानां चत्वार आश्रमा एव चातुराश्रम्यं विहितम्. क्षत्रियाणां त्रय एवाश्रमाः त्याश्रम्यं विहितम्. वैश्या नां द्वा वा श्रमावेव द्व्या श्रम्यं विहितमिति नियमो भवति. तत्पलं हि सकामं निष्कामं चेति द्विधा भवति. ६७ इदानीं योगिधर्म माह. तेषा माश्रमाणां फलं प्रयोजनं तत्फलं हिळद्दोव धारणे, कामेन सहवर्तत इति सकामं निर्गतः कामो यस्मा त्तन्निष्कामं चेति तत्फलं द्विधा हि शब्दावधारणे एव भवति.

  • निदि ध्यासमु = अनात्माकार वृत्ति परित्यागमॊनर्चि ब्रह्माकार वृत्ति यॊक्क स्थिति.114 स काम स्वरूपं प्र. ला खं. का सकामं नामेह संसारेभिवृद्धिं ज्ञात्वा पुत्रलाभा व्यभि काङ्क्षण मन्यत् स्वर्गादि फलाकाङ्क्षणं वा. रा तत्र सकानुन्नाम फलन्तु इह अस्मिन् लोके सम्यक् सरति गच्छतीति संसारः. तस्मिन् कुटुम्ब व्याप्ति अभिवृद्धि मुपक्युपरि वर्धनं ज्ञात्वा पुत्राणां लाभेधिकवृद्धि स्तदादिर्यस्य सधनधान्य पशुलाबादे शेषा मखि काङ्क्षण मभिलाष स्तत्पुत्र लाभाद्यभिकाङ्क्षणं वा अन्यदितर त्स्वर्ग इन्द्र लोक आदिर्येषां ब्रहलोक विष्णुलोकादीनां फलं तत्राप्तिः तस्या काङ्क्ष स्वर्गादि फलकाङ्क्षणं वा भवति. 200 निष्काम स्वरूपं निष्टामन्नाम रीज्चोदनखिकाञ्य यधाविहितानुष्ठासमिति. निष्कामं नाम तत्फलन्तु किञ्चित्स्वल्पमपि फलमनभिकाङ्क्ष्य अका मयित्वा यथा विहितं यथोक्तञ्च तदनुष्ठानं कर्मकरणं यथा विहिता नुष्ठानं करोति इति शब्दः परिसमाप्ता. पूर्व मीमांसा मत मिदम्. निष्काम भेदाः तत्र तन्निष्कामं द्विधाभवति प्रवृत्तिर्निवृत्तिश्चेति. तत्र सकाम निष्कामयोर्मध्ये तदुक्तं तन्निष्कामफलु द्विधाभवति. अणिमाद्यैश्वर्य साधनानुष्ठानं प्रवृत्तिः निवर्तनं तस्मादिति निवृत्तिः चेति द्विविधं भवति. प्रवृत्ति स्वरूपं प्रवृत्तिर्नाम संसार मनादृत्य साङ्ख्यज्ञानं समाश्रित्य प्राणायामासन प्रत्याहार ध्यान धारणा युक्तो वायुजयं कृत्वा ऒणिमाद्यैश्वर्य प्रापणम्. तत्र प्रवृत्तिर्नाम निष्कामं यधा संसार मनादृत्य असारमित्य श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् L " ៖ 115 नादरणं कृत्वा “साङ्ख्यज्ञानमिति” साङ्ख्यं द्विविधं भवति. सेश्वर वादिनो निरीश्वरवादिनश्चेति. तत्र प्रकृति पुरुष योर्विवेक ज्ञानान्मोक्ष इति सेश्वरवादिनो वदन्ति. तधा साङ्ख्ये. मूल प्रकृति रविकृति र्मह दाद्याः प्रकृति विकृतय स्पप्त षोडश कस्तु विकालो सप्रकृति दृविधृतिः पुरुषः कश्चिद स्ति तस्य तत्वज्ञानादेव मोक्ष इति . अष्टाङ्ग योग वायु जया दाकाशगमनान्मोक्ष इति. निरीश्वरवादिनो वदन्ति. इदं निरीश्वरवाडि साङ्ख्यज्ञानं समाश्रित्य अवलम्ब्य प्राणायाम इति. कोष्ठ्य वा योर्गति च्छेदः प्राणायामः सत्रिविधः रेचक पूरक कुम्भक प्रकारात्. आसन मिलि. प्राणायामाद्युपयोगि क्लेश जयार्ध पादबद्ध आसनं तत्पद्मक स्वस्तिकाद्यनेक प्रकारं, प्रक्याप्रियळ्ते दाह्येन्द्रियाण्यनेनेति प्रत्या हाकः समाधि विरोधिभ्यः पुत्रमित्रकलत्रादिभ्यः चेतसोप्यावर्तनं प्रत्या हारः धीयत इति धारणा तद्देशे मनसो बन्धोधारणा वक्ष्यमाणाभिस्ताभिर्यु क्तोऒन्वितः प्राणायामासन प्रत्याहार धारणा यु क्तस्सन् वायोः शरीरा स्तर्गत प्राणादि मरुतः जयोवशीकरणं तं वायुजयं नक्ष्यमाणवत् शनैशनैः कृत्वा सिद्धशरीरस्सन् अणिमा आदिर्येषाु महिमा लघिमा दीना मष्टाना मैश्वर्याणां तेषां प्रापणं प्राप्ति रणिमाद्यैश्वर्य प्रापणमेतदेव फलं भवतीति. तत्पुनरपि तपः क्षयाज्जन्म प्रापकत्वा द्व्याधि बाहु श्याच्च नाद्रिय स्ते परमर्षयः. यत्तत्फलं पुनरपि भूयोपि यदाकालान्तरे तपः क्षयोभवेत्, तदा तपसः सुकृतस्य क्षयो शेष फल भोगान्नाळः तस्मात्तपः क्षयादेव पुन र्जन्म प्राप्तिर्भवति. जन्मनो जननस्य प्रापको गमः तस्य भाव स्तत्वं तस्माज्जन्म प्रापकत्वाच्छ यदा जन्म प्राप्ति तदात्र व्याधयो जायन्ते तस्माद्व्याधेर्बहुल मसङ्ख्यात्वं तस्माद्व्याधि बाहुल्याच्च नाद्रिय न्डे परमरयः. तदादरणं नकुर्वन्ति. ऎ निवृत्ति स्वरूपं निवृत्तिर्नामु लोकाना मनित्यत्वं ज्ञात्वा परमात्म 116 प्र. लाभं. का नोऒन्यन्न रिणि दस्तीति संसारमनादृत्य च्छित्वा भार्यामयम्पाशं जितेन्रियो भूत्वा शरीरं विहाय क्षेत्रज्ञ परमात्मनोर्योगं कृत्वातीन्द्रियं सर्व जगद्बीज मशेष विशेषं नित्यानस्ध ममृतरस सॊनपत् सर्वदा तृप्तिकरं परञ्ज्योतिः प्रवेशकमिति विज्ञायते. निवृत्तिर्नाम निष्णामो यधा. सम्प्रति वेदान्तमत माह. लोकानाम्भूम्य स्तरिक्ष स्वर्गादीनां जगतामनित्यत्वं विनाशित्वं तदनित्यत्वं कत इतिचेति. श्रुतेरनुमानाच्च. तथाहि. एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म, नेहनानास्तिकेचनेति कुतेः, प्रपञ्चस्सात्त्विकः स्वान्तर्भेदहीनः तत्वात्, आकाशनत् विमल मनित्य मनिर्वचनीयत्वात् शुक्ति रूप्यवधितिवा प्रपञ्चस्या निर्वचता कुत इति चेदनुमानात् तथाहि. विवादपद मनिर्वाच्यं जडत्वात् नयचेपं नतदेवं यथात्मा. इदं जगदनित्यं भूत्वा भावित्वात्. घटादिपत् प्रपञ्चो मिध्याजडत्वात्. दृश्यत्वा द्वारा शुक्ति रूप्यपित्. एऎं लोकाना मनित्यत्वं श्रुत्यनुमानाभ्यां ज्ञात्वा परमात्मनो ब्रह्मणोन्यदि तर द्वस्तु किञ्चिदपिनान्ति कुत इतिचेत् अनुमानादागमच्च. तधाहि जीवाः परमात्मनो सभिद्यर्ते. आत्मत्वात्. परमात्मवत्. विवादास्पदी भूतानि भोगायतनानि उभयवाद्य विवादास्पदस्यैव भोगायक नानि भोगायतनत्वात् प्रतिवादि भोगायतनवत् यद्वा विवादास्पदी भूतानीन्द्रियाणि परमात्मनो भिन्नाः जीवाः उभयवादि सिद्धव्यैव भोगसाधनानि इन्द्रियत्वात्. भोग साधनत्वाच्च सम्प्रति पन्नेन्द्रियवत् तत्सृष्ट्वा तदेवानु विशदितिच इमास्तिस्रो देवता इत्यनुमानात्. अनेन जीवेनात्म चानुप्र्रविश्य नाम रूपे व्याकरवाणीच स्त्रष्टुरेव शरीरानुस्त्र वेळ श्रवणा त्तव्यैन श्रवणात्तन्यैन जीवात्मनावस्थान शवणाच्च परमात्मनोभिन्न जीवाः अ न्तर्बहिश्चतत्सर्वं व्याप्यनारायणः स्धित इति तत्त्व मसीत्य सकृदै कार्ध्य श्रुतेश्च एवमनु माना दागमाच्च परमात्मनोन्यन्न किञ्चिद नीति जात्वा संसारमनादृत्य कुत इतिचेत् सुखातिशयत्वात् नश्वरत्वात् भयसम्मिळितत्वात् जरामरणोपि श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 117 तत्वात् संसारस्य अनादरणं कृत्वा भार्यामयं पत्नीस्वरूपं पाशं संसार बन्धरज्जं छित्वा कळत्र पुत्र मित्रादेरपि संसार हेतुकत्वात्त च्छेदनं विसर्जनं कृत्वा जितानीन्द्रियाणि घ्राण रसना चः श्रोत्र त्व ज्मनांसि षट् कानि * तद्वारा षड्विषयाः षड्बुद्धयः सुखं दुःखञ्च येन सजितेन्द्रियः भूत्वा शरीरं विहायेति शरीरं दुःखा यतनत्वात् दुःख मिन्ड्रियाणि विषया बुद्ध यश्च तत्साधन भावात् सुख दुःखानु षं गात् यत्र सुखं तत्र दुःखमित्यविना भावित्वात् दुःखं पेदनाध्यात्मि कत्वान्मुख्य मेतान्येक विंशति दुःखानि इयर्तीति ज्ञानदृष्ट्या समीक्ष्यतान शरीराणि समनुप्राप्य यथा सुखदुःखेन शिष्येते तथा सर्वमनुभूय त त्त च्छरीरं निसृजेत्. तथा दोक्तं पुराणेषु. आत्मनोवै शरीराणि बहूनि मनुजेश्वर} प्राप्य योगबलं कुर्यात् तैश्च सर्वां महीं चरेत्. भुञ्जीत विषयाः कैश्चित्. केचिदुग्रं तपश्चरेत्. संहरेच्च पुनस्तानि सूर्य स्तेजोगणानिवेति. एव मन्य मार्गेण वा जितेन्द्रियो भूत्वा शरीरं विहायक्षेत्रं जानातीति क्षेत्रज्ञः जीवात्मा नखादि केशपर्यस्तं सर्वदेहव्यापी बाह्याभ्य स्तरीय संसार भोगभोक्ता एकोपि जल चन्द्र वदन नरूपी परश्च परमात्मा परब्रह्म स ऐश्वर्याद विशिष्ट स्पचिदानन्द स्वरूपी सर्वकारणं नित्योऒव्ययः दृश्याऒदृश्यश्च अणुर्महान् संसार धर्मैरीषदप्यसं स्पृष्टः एक एप शरीरा स्तर्बहिः स्थितः अवरो भगवन्नारायणः, अस्मि न्नर्धे श्रुतयः. अणोरणीयान् महतो मही यानात्मा गुहायां निहि तोस्य जन्तोरिति. अस्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्यनारायणः स्थितः इति. नीवार शूकव तन्वी पीताभास्या तनूपमा, तस्याः शिखाया मध्ये परमाता व्यवस्थितः इत्याडयः तैत्तिरीयाः द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परञ्चापरञ्चेति श्वा सुवर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ऋग्वेदे. तदेवं विधयोः क्षेत्रज्ञ परमात्मनोर्योगो नव्य भावस्त्रं तत्व मनीति ज्ञानेन कृत्वा य त्तेज इन्द्रियाण्यतिक्रम्य वर्तत इत्यतीन्द्रियं सर्वेषां जगतां बीजमादिकारणं सर्व जगद्बीजं न शिष्यत इत्यशेषः. विशिष्यते सर्व स्मा खं. इन्द्रियमु 119 प्र. राखं. १० दिति विशेषः. रच्च अशेष विशेषं नित्यः आनन्दः सुखविशेषो यस्य तन्नि त्या नन्दं अमृतं सधा तदेवरसस्तन्य पानं तद्वदमृत रसपानवत् सर्वदा कालत्रयेषु तृप्ति मुपासकस्य प्रीणनं करोतीति सर्वदा तृप्ति करं परमुत्कृष्टं ज्योतिषो विभूतेः प्रवेश स्संसर्गो यस्मिं सज्योतिः प्रवेशक मिति तदेव निवृत्तिर्नाम परब्रह्मणि प्रवेश स्तस्मय फलमिति विज्ञायते. सर्वोपनिषत्सु सङ्गीयते. वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार्थ योगि भेदाः विवरणे पञ्चमः पटलः - इति नवमः खण 8 अथ दशमः खणः निवृत्त्याचार भेदाद्धि योगिन स्त्रिविधा भवन्ति सारङ्ञा एकार्ष्या विसरगा श्चेति. इदानीं पातञ्जल, वशिष्टादि योगमतानुसारेण मोक्षमाह निवृ तेराचार स्तस्य भेद निवृत्तिः . तधाह वाशिषे. प्रवर्तकं भवेदेत त्सं सारस्यप्रवर्तनात्. तदेव ज्ञानसंयुक्तं सर्वकाम विवर्जितम्, निवर्तनं भवेदेतज्जन्म मृत्यु निवर्तनात्. निवृत्तिर्द्विविधा बाह्य मध्यस्तरं चेति. बाह्यं बहिष्रियोपेतं यत्त द्विहित साधनैः, अभ्यन्तरं तुबुद्यैव विध्यनुष्ठानमात्मनीति, वर्णाश्र मोक्तं कर्मेव कामसङ्कल्प पूर्वकम्. निवृत्त्याचार भेदात् प्रवृत्तिरेव सञ्ज्ञानाचेत्गा एवारै योगिन इति जीवात्म परमात्मनो रेकवत् भावोयोगः सचतुर्विधः. मन्त्रयोगो हठ योगो लय योगो राजयोगश्चेति. तत्र प्रथमः मन्त्रमूर्तिः तदु क्तं योग दीपिकायाम्. प्राणाद्य सानयोर्योग सदैव रजरेतसोः, सूर्या श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 119 चन्द्रमसोर्योगो जीवात्म परमात्मनो, मन्रो हतो लयो राजु योगो योगचतुष्टयः. एकश्चतुष्टयो योग एक एवाभिधीयतेइति. मन्त्रयोगो यधा भूतशुद्धिपूर्वं श्रीकण्ठाधिकेशवादि मातृकान्या सानन्तर जपा नर तत्पुरुषादि नारायण गायत्र्यादि सावित्र्यादि षडक्षरादि अष्टाक्षरादि नित्यमन्त्र जपो मन्त्रयोगः. तदुक्तं योगशास्त्रे. हकारेण बहिर्याति सकारेण विशत्यधः, हंसहन्नेति मन्त्रोऒयं सर्वे मन्त्रं जप न्तिमाम्. गुरुवाक्या त्सुषुम्ना यां विपरीतो भवेज्जपः सोहं सोहमिति प्रोक्तो मन्त्रयोगस्स उच्यते इति. हठयोगो यधा नित्यं मन्त्र जपेन किञ्चिद्विशेष ज्ञानं मनसिजायते. तेन बलात्करेण जडस्वभावं ग्रसति सोयं हठयोगः. तदु क्त्रम्, प्रतीतिर्मन्त्र योगाच्च जायते पश्चिमे पधि. हठे सग्रसते जाड्यं हठयोगस्स उच्यत इति. लय योगो यधा. जाड्ये लयङ्गते मन एकत्र स्त्रीयते. ततोवायुर्नि श्चल स्ति स्थिति. सोयं लय योगः. तदु क्तं हरप्रदीपिकायाम्. जाड्येतु ग्रासमायाते चि त्तंयाति विनि क्तताम्. (विनीलताम्-क.) सवने स्थैर्य मायाते लययोग स्सउच्यत इति. राजयोगो यधा. चित्ते परमा त्मनि लीने स्वात्मानन्दं परमं पदं प्राप्तं तेनाणिमाद्यैश्वर्य मष्टविधं प्राप्य राजव त्तिष्ठतीतियत् सराजयोगः. तदुक्तं योग शास्त्रे आयात्सं प्राप्यते सौख्यं स्वात्मानन्दं परं पदम्. अणिमादि पदप्राप्तो राजयोग स्पउच्यत इति. मन्त्रयोगोपि द्वि विधः. वैदिकस्ता न्तिकणति. श्रातः स्मार्तश्चेति. नित्योनैमित्तिक श्चेति सकामो निष्कामश्चेति. तद्यधा पञ्चब्रह्मादि षड्वैष्ण वादयो पै दिकाप्षडक्षर प्रासाद पञ्चाक्षरादि श्रीमदष्टाक्षर द्वादशाक्षर मस्त्र दय स्त्रास्त्रिकाः. दर्शपूर्ण मास मन्त्राधिदेवताम स्त्रः श्रिताः . जातक र्माद्यधी देवमन्ताः स्मार्ताः सन्ध्यावन्दन गायत्र्यादि 120 प्र.रा

म स्त्री नित्याः मृत्युञ्जय नामत्रयादमो नैमित्तिकाः फलश्रुति चन्द्रः सकामाः फलरहितमना निष्कामाः एतेषां देवानां (क ) गुरूणां सृढर्भावोपि योगः, देवता गुरुमन्त्राणामै क्यता योग उच्यते इति वचनात् तस्मात् हठादयो योगा मन्त्रयोग एवा_नर्भवन्ति. केचिन्मन्त्रादयः पृधगिति वदन्ति. तत्कधं. मन्त्र वादिन सु मन्त्रयोग एव सर्वेयोगा अन्तर्भूताःः तन्मन्त्र जपा ‘देव पुरुषार्धस्सिद्ध्यतीति योगीश्वरा स्तु हठयोग एव मन्त्रादियोगा आन्तर्हिताः तस्मात्प्रणायामै र्वायु जयदेव पुरुषार्ध सिद्धिरिरि. केचित् तदु क्तं योगवासिष्टे. अष्टयोगा वस्ते शरीरं तावदेवंहि षण्ण वत्यङ्गु लात्मकम्, विद्येतत्सर्व जन्तूनां स्वाङ्गुलीखिरिति द्विज. देहे दा. द्वात्रिंशदस्टीनि वंशस्थः पार्श्वयोर्ध्वयोः द्विसप्तति सहस्राणि नाडीनामपिन निवै. शरीरादधिकं प्राणो द्वादशाङ्गुल मानतः प्रयाणं कुरुते वायुस्तस्मात्राण इतीरितः॥ देहमध्ये शिखिस्धानं त स्तजाम्बूनद प्रभम्- चतुरश्रं त्रियश्रं तदितरेषां तु मण्डलम् । तन्मध्येतु शिखातन्वी सदा तिष्ठति पावकी, देहमध्यं च कुत्रेति श्रोतु मिच्छसिचेच्छुणु- गुदाद्द्व्यं गुलादूर्ध्वं मेड्रा त्तु द्व्यङ्गुलादधः। एकाङ्गुलन्तु तन्मध्येदेहमध्य मितीरितम् । कन्दमस्मिन् शरीरेस्मिन् देह मध्यं नवाङ्गुलात् चतुरङ्गुल मुत्सेध मायामञ्च तधा विधम् । अण्डाकृतिवदाकारं त्वगस्थि परि भूषितम् । तन्मध्ये नाभिरुत्पन्नाना चक्रसमुद्भवः द्वादशार युतं चक्रं देह स्तेन प्रतिष्ठितः चक्रेजस्मिन् भ्रमते (भव, ख) जीवः पुण्यपाप प्रबोधिशः॥तन्तु सञ्जर मध्यस्थो यधा भ्रमति लूतकः! जीवस्यमूल चक्रेस्मिन् अधः प्राणश्च रत्यसौ। प्राणा रूडो भवेन्जीवः सर्वदेहेषु सर्वदा तस्यार्धं कुण्डलीस्धानं नाथे स्तिर्यगधोर्ध्वतःः अष्टप्रकृतिरूपा या साष्टधा कुटलीकृताः यथा वद्वायुचारं च निरुद्ध्यॆव सदास्थिताः मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्म श्री वे खानस सूत्र भाष्यम् صدمة [16] 121 रद्धमुखं तथा ! योगकालेतु पाकेन प्रबुद्धा स्यात्सुवह्निना ? स्फुरत्या हृदयाकाश नागरूपा महोज्ज्वलाः श्री वायुर्वायु स्सुखेनै व ततोयाति मुषुम्नया कन्दमध्ये स्थितानाडी सुषुम्नेति प्रकीर्तिताः तिष्ट नि परितस्सर्वाः चकेस्मिन् नाडिसञ्ज्ञि काः । नाडीनामपि सर्वासां मुख्या स्वेताश्चतुर्दशः समम्नेदा ततः पश्चात्पिङ्गलाच सरस्वतीः कुहूश्च वारुणीचैव सप्तमीच यशस्विनीः पूषा पय स्विनीचै व शङ्खिनी दशमी स्मृताः अलम्बुसाच सर्वासां मुख्यान्वे ताश्चतुर्दश. तासां मुख्यतमा सिस्र सृष्वेकोत्तरा स्मृताः मोक्षमार्ग सुषुम्नासा ज्वल स्त्री विश्वधारिणीः कन्दस्य मध्य मेपुत्र ज्वलन्ती सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिताः पृष्ठमध्य स्थितेनास्धा सहमूर्ध्नि स्थिता सदाः मोक्षपन्धा सुषुम्नासा ब्रह्मरन्ब्रेति कीर्तिताः अव्यक्ताचै वविज्ञेया सूक्ष्मासा वैष्णवी स्मृताः इडा पिङ्गलाचैव तस्याः सव्येचदक्षिणे. इडा तस्याः स्थिता सव्ये दक्षिणे पिङ्गलामताः इडायां पिङ्गलायां चचरत् चन्द्र भास्करौ। इडायाश्चन्द्रमाज्ञेयः पिङ्गलायाश्च भास्करः! चन्द्र स्रामस इत्युक्त स्सूर्योराजस उच्यते। तावेव सकलं कालं चरेद्रात्रि दिवात्मकम् : भो स्त्री सुषुम्ना कालस्य गुह्य मेतदुदीरितम्- सरस्वती कुहूश्चैव सुषुम्नापार्श्वयोः स्धिते गान्धारी हस्ति जिह्वाच इडायाः पृष्ठपूर्वमो ः ॥ गान्धा स्त्री रायाः सरस्वत्याः स्थिता मध्येच शङ्खिनीः कुहोश्चह स्ति जिह्वाया मध्ये विश्वोदरा स्थिताः पूषा यशस्विनीचैव पिङ्गलापृष्ठ पार्श्व योः॥ यशस्विनी कुहोर्मध्ये वारुणीच प्रतिष्ठिताः पूषायाश्च सरस्वत्याः स्थिता मध्ये यशस्विनी. (गान्धारायाः सरस्वत्याः स्थिता मध्येच शङ्खिनी) अलम्बुसाच वि पेन्द्र कन्दमध्यादधः स्थिताः पूर्व भागे सुषुम्नाया आमेड्र न्तकुह्यू स्थिताः अधश्चोर्ध्वञ्च विज्ञेया वारुणी सर्वगामिनीः यशस्विनी तदाचास्य पादाङ्गुष्ठान मिष्यते, 1 1 122 प्र. ला खं. १ं } पिङ्गलाचोर्ध्वगा याम्ये नासास्त्रं विधिपूर्वकम्- याम्ये पूषाच नेत्रान्ता पिङ्गलाया न्तु पृष्ठतः॥ पयस्विनीच विपेन्द्र याम्या कर्णा न्त मिष्यते। सरस्वती तधा चोर्ध्वमाजिह्वायाः प्रतिष्ठिता! आसव्य कर्णाद्विप्रर्षे शङ्खिनी चोर्ध्वगामिनी। गान्धारी सव्यनेत्रान्ता द्विदायाः सृष्ठिताः स्थिता! इडाच सव्यनासा ना सव्येभागे व्यवस्थिता ह स्तिजिह्वा तधा सव्य पादाङ्गुष्ठान मिष्यते- विश्वोदराच यानाडी सव्ये सर्व गता स्थिताः आलम्बुसा महाभाग पायुमूला दधोगताः एतास्स्वन्या स्समुत्पन्ना नाडयोन्याश्चतास्वपि प्राणोपान स्समान श्चोदानो व्यानश्च वायवः।नागः कूर्मश्च कृकतो देवदतो धनञ्जयः एते नाडीषु सर्वासु वदन्ति दळवायव्यः एतेषु वायवः पञ्चमुख्यां प्राणादयः स्मृताः। तेषुमुख्यतमः प्राणः कन्द स्याधः प्रतिष्ठितः । आस्यनासिकयोर्मध्ये हृदये नाभिकुण्डले. पादाङ्गु षेसिन प्राण एतेष्वपि चतिष्ठति । आपानोमेढसाय्वोळ्ळ ऊरुपङ्कज केषु तत् । जङ्घोदरेच कट्याञ्च नाभिमूलेच तिष्ठति । व्यानश्रोत्राक्षिमध्ये च कृकाट्यङ्गुळयोरपि । घ्राणमध्ये देशेव स्थाने ष्वेतेषु तिष्ठति। उदानः सर्व सन्धिस्धः पादयोर्घ स्तयोरपि समानस्सर्वतोदेहे सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः॥ भुक्तं सर्वरसं गात्रे व्यापयन् वह्नि नासह। द्विस स्तति सहनेषु नाडीमार्गेनु सञ्चरन्- समानवायुरे वै को देहं व्याप्य व्यवस्थितः नागादिवायवः पञ्चत्वगस्यादिषु संस्थिताः ।निश्श्वासोच्छ्वासकासादि प्राणकर्मेति कीर्तितःः अपानवाय्यो कर्मैत द्विण्मूत्रादि विसर्जनम् । हानोपादान चेष्टादि व्यानकर्मेति कीर्तितम्। उदानकर्म तत्रोक्तं देहस्योन्नयनादियत्- शोषणादि समानस्य शरीरे कर्म कीर्तितम्- उद्गारादि गुणो देहे नागकर्मेति कीर्त्यते!निमीलनादि कूर्मस्यक्षतं पै कृकरस्यच देवदत्तस्य विप्रेन्द्र तन्द्रकर्मेति कीर्त्यते धनञ्जयस्य शोषादि सर्वकर्म प्रकीर्त्यते! ज्ञा } 1 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् वा { 123 तैवं वायुसंस्थानं वायुस्धानन्द यत्नतः ! नाडीनां शोधनं कुर्याद्यधाविधि पुरस्सरम् : विद्युक्त कर्म संयुक्त स्सर्वकर्म विवर्जितः । यमादि गुणसंयुक्त स्सर्वसङ्ग विवर्जितः । तपोवनं शतोगत्वा फलमूलादि कान्वितम् : तत्र रम्ये रुचि देशे पद्यां देवालयेसिवा। सुशोधनं मठङ्कृत्वा सर्वरक्षा समन्वितम्- त्रिकाल स्नान संयु क्तः शुचीभूत्वा समाहितः मन्त्रन्यस्त तनुरीरः सितभस्मधर स्तधा ! मृद्वारिणोपरि ? कुळान्या स्त्रीर्योपरिचाजिनम्- विनायकं सुस पूज्य फलमूलोदकाभिः इष्टदेवं गुरून् नत्वा तत अरुह्यचासनम् : प्राण्मुखो दङ्मभोवाप्युचितासन गतस्स्व यम्- समग्रीन शिरः कायः संवृत्तास्यस्सु निश्चल- नासाग्र दृ क्सदा सम्यक् सव्येन्यन्येतरं करम् । नासाग्रे शशथृद्बिम्बं ज्योत्स्ना जाल वितानितम्। सप्तमस्यच वर्गस्यचतुर्दं बिन्दुसंयु तम्. बिन्दुमध्यसमालोक्य नेत्राभ्यां मनसासहः इडयापूरये द्वायुं बाह्यं द्वादशमात्रकम् । ततोग्निं पूर्ववद्द्यायेत् स्फुरज्ज्वालावळी युतम् : रेफञ्च बिन्दु संयुक्त मग्नि मण्डल सुस्थिम् । ध्यायन् विरेचये त्पश्चान्मन्दं पिङ्गलया पुनःः पुनः पिङ्गलया पूर्व प्राणं दक्षिणकः सुधीः ! तद्वथ्वी लेच येद्दीमानि डयातु शनै ः शनै ! ! त्रिचतुर्वत्सरं वापि त्रिचतुर्मासमेन वा॥ षट्कृत्व आचरेदेवं त्रिषुकालेषु यत्नतः नाडीशुद्धि मवाप्नोति पृथक्चिह्नोप लक्षिताम् । शरीरलसुतादीप्तिराठराग्नि विवर्धनम् । नादाभिव्यक्तिरेतद्वै चिह्नं तत्सिद्धिसूचकम्। यावदेशानि सम्पळ्ये ताव देवं समाचरेत् : तरुक्तं योगवाळि षे— भूमिराप स्तधा तेजोवायुराकाश मेवचः एतेषु पञ्चवर्णानां धारणं- धारणास्मृताः तेष्वेव पञ्चदेवानां धारणं चापि धारणा पादादि जानुपर्यन्तं पृधिवीस्धानमुच्यते!आजान्वोशि पायुपर्य न मावस्थानम्प्रकीर्तितम् । }124 प्र. ला खं. CO आपायोग्दृदयान्तं यद्वह्निस्थानं तदुच्यते : आहृदयात् भ्रुवोर्मध्यं यावद्वायुकुलु स्मृतम्- आभ्रूमध्या तुमूर्धनि न माकाशमिति चोदितम्- एतेषां पृधिवीस्थाने लकरं धारयेद्भुवः, वकारं धारये दप्प रेफं वह्नौच धारयेत् दुकारं धारये द्वायौ हकारं व्योम्निधारयेत्- वृधिव्यां धारयेद्वासः ब्रहा ण 3 परमेष्ठिनम् : विष्णुमप्स्वनलेरुद्रं मह त त्वन्तु मारुते! आकाशे धारयेद्देव मव्य क्तं जगदीश्वरम्- नित्वावायुं सृदिव्याञ्च वर्णा देवसमन्वितम्- धारयेत्पञ्च घटिका पृदिवीजयमाप्नुयात्। यदो कवर्ल देशेतु संयुक्तं वाममप्पुडधारयेत्पञ्चघटिका सर्वरोगै ः प्रमुच्यते : पूर्ववद्धारणं वह्नौ वह्निनासौ नद ह्यतेः मारुतं षरतः स्थाने वर्णादेव समन्वितम्धारणा पञ्च घटिका वायुजिद्व्योमजिद्भवेत् आकाशे वायुमारोप्य वर्णादेवसम न्वितं : धारयेत्पञ्च घटिका जीवन्मु क्षोभविष्यति- नष्टमूत्रपुरीषा भ्या मर्यागेवतु वत्सरात्, आसनाद्वाहनात् (ग) (वायुना) वापि विना गन्तुन्नशक्यते धारणं यदिदं वायोः स्थानेष्वेतेषु पञ्चमुः पञ्चधा धारणीयास्यात्सदा दुःखविनाशिनी ध्यानं सम्प्रति वक्ष्यामि शृणुशक्ति समाहितःः ध्यानमेवहि जन्तूनां कारणं बन्ध मोक्ष योः- मर्मस्थानानि नाडीनां संस्थानञ्च पृधक्पृधक्- वायुस्थानानि क. (म) कर्माणि विदित्वा ध्यानमाचरेत्, ध्यानमात्म स्वरूपस्य चोदनं मनसाभवेत्! तदेव द्विगुणं प्रोक्तं सगुणं निर्गुणं तधाः सगुणं पञ्चधाप्रोक्त मेकमेवहि निर्गुणम् एकं ज्योतिर्म यं शुद्धं सर्वाङ्गं· व्योमवद्दृढम् । अत्यच्छममलं नित्यमाडि मध्यान्त वर्जितम् । स्थूल सूक्ष्ममनाकार मसंस्पृश्य मचाक्षुषम् नरसं नच गन्धढ्यमप्रमेय मनुत्तमम्. आनन्त (आनस्द) मजरं नित्यं सदसत्सर्वकारणम् । सर्वाकारं जगद्रूपं अमूर्त मजम ! { श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 230 125 व्ययम् ! अदृश्यं दृश्यमन्तः स्थं बहिष्ठं सर्वतो मुखम् 1 पर्वदृक्पर्वतप्संस्पृज् सर्वस्सर्व मतः स्थितः : ब्रह्म ब्रह्मेति योयं स्यामिति यर्वेदनं भवेत् तदेवं निर्गुणं ध्यानं सगु चब्रवीमिते । हृत्पद्मेऒष्टदलोपेत कन्दमध्या त्समुद्धितेः द्वादशाङ्गुलनालेऒस्मिन् चतुरङ्गुलवन्मुखे- प्राणायामै र्विकसिते केवरान्वितकर्णि के 1 वासुदेवं जगन्नाधं नारायणमनामयम्. चतुर्बाहुं मुरारातिं शङ्कचक्रगदाधरम् : किरीट केयूरधरं पद्मपत्र निभेक्षणम्- श्रीवत्स वक्षसं विष्णुं पूर्णचन्द्र निभाननम्; पद्मोदरं पद्मनाभं सुप्रसन्नं शुचिस्मितम्, शुद्धस्फटिक सङ्काशं पीतवासनमच्युतम् : पद्मच्छ विञ्जितद्वन्द्वं परमात्मानमीश्वरम् । प्रभाविभासं यद्रूपं पठितः पुरुषो त्तमम्! मनसालोक्यदेवेशं सर्वभूतहृदिस्धितम् । सोहमात्मेति विज्ञानं ध्यानं तत्सगुणं स्मृतम्- हृत्सरोरुहमध्येस्मिन् प्रकृत्यात्मककर्णि के- आप्लैश्वर्य दलो पेतं विद्या केनरपंयुतम्ु- ज्ञाननाळे महत्कन्दे प्राणायामैः प्रचोदिते । विश्वार्चिषं महावह्निं ज्वलन्तं विश्वतोमुखम्. वै श्वानरं जगद्योनिं शिखान्तन्वान मीश्वरम् । तापयन्तं स्वकं देह मापादतलम प्रकम् : निवातदीपवत्तस्मिन् दीप्यन्तं हव्यवाह नम् 1 दृष्ट्वातस्य शिखामध्ये परमात्मान मव्ययम् 1 नीलतोयद मध्यस्था द्विद्युल्ले खेव भास्वरा! नीवार कूकवदूपं पीठाभं सर्व कारणं-ज्ञात्वावै श्वावरन्देवंसोहमेवेतियामतिः; सगुणेपू त्तमं ह्येतद्ध्यानंयोगविदो विदुःमु किं तेनैवसम्प्राप्यमुक्तिञ्चू वि पराङ्गतिम्,भ्रुवोर्मध्येन्तरात्मानं चारूपं (प्रागूपं) सर्वका रणम् स्धाणुवन्मूर्ध सर्मन्तं मध्यदेहोत्समुद्धितम् : जगत्कारण मव्य क्तं ज्वलन्तममितौजनम् मनसालोक्य सो हंस्यादिते तद्ध्यान मुत्तमम् अधवाष्टदलो “पेते कर्णिकाकेनरान्वीते- उन्निदहृदयां 126 } प्र. .0 80. no لكسسيه भोजे सोहं मण्डल मध्यमे! स्वात्मान मर्भकाकारं : ? भो रूपणमव्ययम्- सुधारसं विमुञ्चद्भिश्शशिरश्मिभिरावृतम्) षोडश च्छन्दसंयुक्तं शिरः पद्मादधो मुखात्। निर्गतामृतधाराभि, सह स्राभिस्समन्ततः प्लावितं पुरुषं दृष्ट्वा चिन्तयित्वा समाहितःः तेनामृतेन सम्पूर्ण साङ्गोपाङ्ग कळेबरः अहमेन परम्ब्रह्म परमात्मान मव्ययम् :एवं यर्वेदनं तच्च, सगुण ध्यानमुच्यते, एवं ध्यानामृतङ्कुर्वन् षण्मासान्मृत्यु जिव्भवेत्. वत्सरास्मु क्त एव स्वाज्जीवन्नेवससंशय्य. जीवन्मुक्तस्य नक्वापि दुःखावा प्तिः कदा चनः किम्पुनर्नित्य मुक्तस्य तस्मान्मुक्ति सुदुर्लभः तस्मात्व मपि विप्रेन्द्र मुक्तये कुरुयत्नतः । ज्ञानेन नित्यकर्माणि फलं त्य क्वैव नित्यशः अधवामण्डले पश्येदादित्यस्य महाद्युते, आत्मा नं सर्वजगतः पुरुषं हेमरूपिणम्। हिरण्यश्मश्रु केशञ्च हिर ण्मयनखंहरिम्। रौप्या सम्पूर्ण सद्वर्थं सृष्टिस्थित्यन्त कारणम् पद्मासन स्थितं सौम्यं प्रबुद्धाज्ञ निजाननम् पद्मोदर दलाभोष्टं सर्वलोकाभयप्रदम् । विज्ञानडं सदा सर्वमुन्नयन्तञ्च धार्मिकं, सर्वरत्न समाकीर्ण किरीटादि विभूषितं भारयन्तं जगत्सर्वं दृष्ट्वा लोकैक साक्षिणं. सोहमात्मेतियाबुद्धि स्साच ध्यानेषु शस्यते. ध्यानमेवहि मोक्षस्य महामार्ग स्तपोदन. ध्यानेनानेन सौ (ito.5) रेण मु क्रिं या न्तिहि सूरय्य. तस्मात्त्वचुपि विपेन्द्र ध्यान मेतत्समाचार. आन्यान्यपि बहुन्याहुः ध्यानानि मुनिसत्तम मुख्येन्येतानि वै तेख्यो जघन्यानीतराणिकु समाधिमधुना वक्ष्ये भव पाप विनाशनम्. भवपाशनिपद्धस्य यधावच्छोतुमर्हसि. ययादि गुणसम्पन्नो जितवायुर्जितेन्द्रिय, धारणाध्यानयु क्तस्सन् समाधिं कुरु पुत्रक. समाधि स्समतावस्था जीवात्म परमात्मनोः. परमात्म स्थितिः प्रोक्ता समावेः प्रत्यगात्मनः ध्यायन् यथा यथात्मानं مست T । श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 127 तत्समाधि प्रधा तधा- व्यात्यैवात्मनि संस्थाप्य नान्यधात्मा यधा भवेत्. ध्यायन्नेवात्मनात्मानं नित्यज्ञान मनन्तकम्- ब्रह्म निर्गुण मतै व समाधिं समवाप्नुयात्. अष्टात्मकञ्च एतद्धि पवि त्रं पापनाशनम्. हृन्मध्ये परमात्मानं वासुदेवं सुविग्र हम्- आदित्य मण्डलं देवं हिरण्मय तनुं हरिम्. हृदयां बुज मध्यस्थं शिखातव्वान मीश्वरम् ध्यायन् वैश्वानरं आत्र समाधिं समवाप्नुयात्. स्वात्मानं हृदयबद्ध ममृता प्लुत देहिनं, ध्यायन् पुरुष मत्रैव समाधिं समवाप्नुयात्. भुवोर्मध्येत देशानं जगद्रूपिणमीश्वरं. ध्यायन्नात्मान मतै व समाधिं समवाप्नुयात्. अष्टाङ्गात्मक मेकद्धि पनित्रं पापनाशनं. ज्ञानं गुह्यतमं पुण्यं कीर्तितं तेकपोधन. ज्ञानेनैव सहेतेन नित्यकर्माणि कुर्वतः- निवृत्त फलसङ्गस्य मुक्ति स्तस्यकरे स्थिता यइदं पठते नित्यं पुण्याख्यान मनन्यधीः, सर्वपाप विनिर्मुक्त सम्यक् ज्ञानी भविष्यति. य स्त्वेतच्चुणुयान्नित्यं श्रद्धाभक्ति समन्वितः- एवं(इह) जन्मकृतं पापं तेनैकेन विनश्यति. श्रुणु याड्य स्सकृद्वापि योगाध्याय मिमं पठेत्. (परम्) अज्ञान जनितं पापं सर्वंसद्यः विनश्यति. योगाख्यान मिदं पुण्यं काल व्यापनतः परम्. सम्यग्विचार्ययत्नेन सर्वः सर्वमतामियात्,क * आनुतिष्ठन्तियो नित्यमेतत् (ध्यानं) ज्ञानं समाहितम्, नित्यकर्मणि तं दृष्ट्वा देवाळ्ळ प्रणम न्तिहि तस्मात् ज्ञानेन देहान्तं वीत्वा कालं यधा विधि. कर्तव्यं देहिनाव्यत्र मुक्तये भवभीरुणा. इति. तत्र प्रधमस्तु मन्त्रमूर्ति वशगः. द्वितीयस्तु वायुवशः तृती यश्चित्त सन्ततलयः. चतुर्धश्चित्त वृत्तिरहितः, एवं विधोयोगः येषान्ते योगिनः. तत्रापि दृश्यं विनैव येषां दृष्टि स्थिराते सर्वा सर्वामितामियत्- (नन्दिवाडवारि पुस्तकंलो) • 128 प्र. राखं aa योगिनः, विनालम्बात् येषां मनस्थ्सिरन्तेयोगिनः. विना प्रयत्नात् येषां वायुः स्थिर प्ले योगिनः. नान्ये. (एषां) एवं विधायोगिन स्त्री, विधा भवन्ति. सारं क्षेत्रज्ञ स्तं गच्च नीति साधङ्गाः. एक एवर्षि एषां तएकार्ष्याः विविध सरणार्धमनात् विविधदर्शनाद्वाविपरगाः चेति. सारङ्गाः अनिरोधका निरोधका मार्गगा विमार्थगा श्चेति चतुर्विधा स्सारज्ञाः- 8 तत्र प्रधमाः. किय न्त इत्यत आह. नास्तिवायोर्निरोधसं प्राणाया मादिना नियमनं पीपान्ते अनिरोधकालु. वायोर्निरोधनं एषां तधास्तिते. निरोधकाः, मार्गं सत्पधं गच्छन्तीति मार्गगाः. विमार्गं कुपथं कुत्चिकु पधं गच्छन्तीति विमार्गगाः चेति. चतुर्विधा स्पारङ्गा भवन्ति. दूरगा अदूरगा भ्रूमध्यगा अप्रम्भक्ता स्पम्भक्ताळ्चे त्येकार्ष्याः पञ्चधा भवन्ति. इ तत्र द्वितीयाः किय न्त इत्यत आह दूरं पारं पर्येण वैकुण्ठं गच्छन्तीति दूरगाःः ना स्तिदूरं गमनं येषां अमाङ्गाः ध्रुवोर्म ध्ये६ स्तरात्मानं गच्छन्तीति भ्रूमध्यगा ः न सम्भज्यनेन संसरंशीत्य सम्भक्ताः. सम्भज्यन्तो सेवन्ते ब्रह्मेति सम्भक्ताश्छति एकार्याः पञ्चरा भव न्ति. L न सङ्ख्यावन्तो विसरगा ः न सङ्ख्यावन्तो विसरगाः. बहवो भवन्ति. तत्र सारङ्ञास्सारं क्षेत्रज्ञ प्तं गच्छ नीति सारङ्ञाः. तत्र तेषु सारङ्गलक्षणं निर्वचनमाह. सरति संसरतीतिसारः क्षेत्रजो जीवः. तं गच्छन्तीति सारङ्गा स्वात्मोपासितार इति. अनिरोधका ः तेष्व निरोधका अहं विष्णुरिति ध्यात्वा ये चरन्ति.

  • F श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [17] 129 इदानीं क्रमश स्तेषां धर्ममाह. तेषु चतुर्विधेषु सारङ्गेषु मध्ये अनिरोधका योगिनस्तु अहं विष्णुरितिध्यात्वा मत्वासोहमिति मायावादि मतमवलम्ब्यये योगिनश्चर ए. तेषां प्राणायामादयो नसन्ति. तेषा मनिरोढकाख्यानां प्राणायामादयो नसन्ति प्रयोजनाभावात्. अहं विष्णुरिति ज्ञानस्यैन मोक्षहेतुत्वात्. निरोधकाः येतु निरोधका स्तेषां प्राणायाम प्रत्याहार धारणा दयषोडशकलास्सन्ति. तेषु मध्ये येयोगिनस्तु निरोधकाः शेषां प्राणायाम प्रत्याहारधारणा दयोद्दी तद्भेदाश्चाष्टा एवं! षोडशकलास्सन्ति तदभ्यासादेव मोक्षं यान्ति पराङ्गति मिति. वशिष्ठ स्मरणात्. मार्गगाः ये मार्गगा स्तेषां षडेव प्राणायामादयः ये तेषु येतु मार्गगाः तेषां योगिनां नियमासने विना जपार्चनान्विताः षडिन प्राणायामादयो भवन्ति. तदनुष्ठानातिशयान्मोक्ष प्राप्तिः यान्ति मुक्तिञ्च शाश्वतीमिति वशिष्ठ स्मरणात्. विमारगा ः a ये विमार्गगा “स्तेषां यम नियमासन प्राणायाम प्रत्याहार धारणव्यान समाधय श्चेत्यष्टाङ्ञान्कल्प यन्तो ध्येयम्म न्यधा कुर्वन्ति. तेषुये विमार्गगा स्ते योगिनस्तु नियम यमाइति नियम्यन्त इति नियमादश. देवता प्रदक्षिण सन्ध्योपासनादयो नियमाइतिकेचित्. पतञ्जलि वाशिष्ट्लातु प्रवृत्ति लक्षणास्तप स्सन्तोषा स्तिक्यदानेश्वर 130 प्र. ला खं. इं पूजन सिद्धान्त श्रवण ह्रीमति जप हुतादयो दश नियमा इति वदेताम्. तद्यधा. विध्युक्त प्रकारेण चास्त्रायणादिकृच्छा चरणेन शरीरशोषणं तपः, यदृच्छया लब्धमेव ममालमिति यत्सन्तोषः धर्माधर्मेषु विश्वास आ स्तिक्यं, श्रद्धयार्धिभ्योधन प्रदानं दानं, विष्णोश्शिव स्यवार्चन मीश्वर पूजनं, वेदान्तादि शास्त्रा कर्णनं, सिद्धान्तश्रवणं, वै दिकेषु लौकिकेषु मार्गेषु यत्कुत्सितं कर्मतत्र लज्जा हीः सर्वत्र विहितकर्मणि श्रद्धान्विता बुद्धिर्मतिः, अवेद वेद बाह्यस्य स्वगुरूपदिष्टस्य मन्त्रस्य विधिनाथ्यासो जनः. सत्रिविध उपांशुच्चैर्मानसश्चेति, उच्चैर्जत्सहस्रगुण उपांशु जप उपांशुजपात्सहस्राधिकोमानसः स्वशाखाध्ययन मधीतस्य अन्य स्यवाभ्यासोवाजपः। गुरूपदिष्ट धर्माध्यर्ध्यं नित्यहोम वैश्वदेवा -दिकंवा हुतम् यमादश. पञ्चेत्येके, अहिंसासत्या क्तेय ब्रह्म चर्य क्षमाधृति दयार्जवमिताहार लेचा इति. तद्यधा कृत्रिमं विना मनोवाक्काय कर्मभिः. सर्वभूतेष्वक्लेश जनन महिंसा, भूतहितं प्रियं यथार्ध हितवचनं सत्यं, मनोवाक्काय कर्म भीः. परद्रव्येषु निस्पृहा अस्तेयं, स्वदारगमनं विहाय सर्वा वस्धासु सङ्गत्यागः ब्रह्मचर्यं गुरुकु क्रूषाब्रह्मचर्यमितिकेचित्. प्रियाप्रियेषु सर्वव स्तुषु समत्वं क्षमा, अर बन्धु सम्पदां वियोगे प्राप्तो चेतसोऒविकारेण स्थापनं धृतिः परे बन्धुवर्गे मित्रे, द्वेष्टरिवा सदाआत्मवद्रक्षणा बुद्धिर्दया विदितेष्व विदितेसुवा मनोवाक्काय कर्मणां प्रवृत्ता निवृत्ते वाप्येक रूपत्व मार्ट्ल वम्. यतीना मज्जा, वनस्थानां षोडश गृहस्थानां द्वात्रिंशत् ब्रह्मचारिणां यधेष्ट मित्युक्ताः कबलाः एते मिताहाराः अन्ये त्वल्प भोजॆनः- शौचं बाह्य माभ्यन्तरञ्चेदि द्विविधं. मृज्जला -भ्यां बाह्यं, अध्यात्म विद्यया- मनळ्ळुद्धि राभ्यन्तरं शौचं. आसनमिति प्राणायामाद्युपयोगी क्लेशजयार्थं पादबद्ध आसनं ( 131 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् तदनेकविधं याव न्तो जीवराशयस्ताव न्त्यासनानि तत्र चतुरशीतिश्चतु. षष्टिः द्वात्रिंशत् षोडश अष्टा पञ्चचत्वारि त्रिद्वावेकं योगशा स्त्रे षु दृष्टानितानि श्रेष्ठानि पूर्वस्मात्पूर्व स्मात्पराणीति योगविदो वदन्ति. तत्रमया दशासनानि निरूप्य स्ते स्वस्तिक, गोमुख, पद्मक वीर, सिंहा न, मयूर, कुक्कुट भद्र, कूर्म, मुक्तासनानीति. तध्यथा द्वेपादतले ऊरुजङ्घयोरनरे निधायकृतं स्वस्तिकं, दक्षिण वाम गुल्फौ सव्यदक्षिणयोः पृष्ठ पार्श्वयोः निक्षिप्यकृतं गोमुखं, ऊर्वोरुपरि पादतले निधाय रचितं पद्मासनं, पाद मेकस्मिन् एकं निधायकृतं वीरासनं, वृषणस्याथन्सेवन्याः पार्श्वयोः गुल्फौ प्युत्र मेण निप्य जान्वोर्हस्ता निधायकृतं सिंहासनं, कूर्पराभ्यां नाभिपार्श्वौ पीडयन् हस्तकले भूमौ निजाय *समुद्गमितं, नप्रसारित शिरः पादमन्तरिक्ष संस्थितं मयूरासनं, पद्मासनमास्थाय जानूर्वोर सरयोः करौ निवेश्य पाणीभूमौ संस्ताप्या_स्तरिक्ष संस्थङ्कुक्कुटासनं, सेवन्याः पार्श्व योर्गुल्फौ निक्षिप्य पादपार्श्वौ पाणिभ्यां दृढं बद्ध्वा सुनिश्चलं कृतं भद्रासनं, व्युत्प्रमाभ्यां गुल्फाभ्यां गुदं पीडयन् कृतं कूर्मासनं. व्युत्रमेण गुल्फाभ्यां सेवनीं पीडयन् कृतं मुक्तासनं, पितेषु स्व स्तिक पद्मक वीर सिंहासनान्यु त्तमानि तत्र स्वस्तिक पद्मासने श्रेष्टे तेषा मभ्यासात्सर्व व्याधि विना भवेत्. एतेष्वेक मासन मासाय वक्ष्यमाणि, प्रकारेण वायुस्थानं ज्ञात्वा समकायग्रीवा शिराः संवृतास्यः सुनिश्चलोनासाग्र दृष्टि स्सन् सव्ये दक्षिणं करं, विन्यस्य वं बीज (जन्ध्यायन्) मध्यगं चन्द्रमण्डलमालोक्य बाह्यवायुमीडया द्वादशमात्रे रापूर्य पिङ्गलन कनै र्विरेचयेत्. पुनः पिङ्गलया वायूमापूर्य, समुद्गम् = सम्पुटमु, जरणि

132 $ प्र. ला खं. १ं قس तमिडया शनै र्विरेचयेत्. एवं षट्कृतो नाडी शुद्धिं कुर्यात्, प्राणायाम इति प्राणापानयोस्समायोग इतिकेचित्. प्राणस्स्व देहजोवायुः तस्यायामोरोधन मयं प्राणायाम इतिकेचित्. सत्रिविधः. रेचक पूरक कुम्भक भेदात्. तद्यधा नासापुटमेकमङ्गु ल्या निपीड्य नासा नरेण तस्योदरगतस्य वायोः बहिर्निस्सारणं रेचकः. नासारन्धेणै केन आपरेणोदरे बाह्यवायो रापूरणं पूरकः। सम्पूर्ण कुम्भवत् पूरितस्यवायोः आ स्तर्धारणं कुम्भकः. मात्रादिगुणविभागात्स चतुर्विधःः द्वादशमात्रःः सक्मदुद्घातः । कवि कनिष्टः चतुर्विंशति मात्रकोद्विरुद्घातो वध्यमः षत्त्रिंशन्मात्रक स्त्रीरु द्घात उत्तमः स्वेदकम्पन चलनादि जनकः प्राणायामश्चतुर्धः स उत्तमोत्तमःः तस्याभ्यासवशादानन्दरोमाञ्च नेत्रपूर्णानाङ्ग मोटन (क. मेळन) जल्पभ्रमण कृच्छादयो जायस्ते. सपुनः॥ द्विविधःः आगर्भ सगर्भ भेदात् जपध्यान रहितः प्राणायाम अ गर्भःः जपध्यान समायुतः सगर्भः। अगर्भा च्छताधिक स्सगर्भः। तस्माश्सगर्भं प्राणायामं कुर्यात्. तधाहि आकार उकार मका रात्मकोरेचकपूरक कुम्भकः समीप प्राणवन्मयः प्राणायामः। तं वक्ष्यमाण सत्प्रणवादि देवान् ध्यायन् नासापुट मङ्गुल्या पीडयन् बाह्यवायु मीडयोदर मापूर्य तत्र षोडशभिर्मा ताभि रुकारमूर्तिं विष्णुं ध्यायेत्. पूरितं वायुमुदरे धारयन् मकारमू र्तिं म हेश्वरं स्मरन् चतुष्षष्टि मात्राभिर्यधाशक्ति वा प्रणवं जपेत्, यावच्छक्यते तद्धारणं तावद्वा जपेदिति केचित्. पूरितं वायुं द्वात्रिंशन्मालैः मन्दं पिङ्गलाया रेचयेत्. तत्र षोडशभिर्मात्रे रकारमूर्तिं स्मरेत्. एवं पिङ्गलदू वायु मापूर्य तत्र षोडशमातैरुकारमूर्तिं स्मरन् तद्वायुं कुम्भ केन धारयन् मकारमूर्तिं ध्यायन् विंशतिद्वयम्प्रणवञ्ज पेत्. यावच्छक्यते तद्धारणं तावद्वा जपेत्. पश्चादिडया वायुं श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 133 मन्दं रेचयेत् तत्र षोढशभिर्मातैरकारमूर्तिं स्मरेत्. पुन रेवमेव पूर्वमिडया पूर्य विरेचयेत्. एवं नित्यं संवत्सरं षण्मासं मासंवा प्राणायामं कुर्यात्. एवं प्राणायामैर्वि शुद्धात्मनः पराङ्गतिं यान्ति किञ्च. लघुत्व शीघ्रगामित्वोत्साह स्वरसौष्ठव सर्वरोगनाश बलतेजस्सुरूप धृति मेधायुवत्वस्थिरत्व प्रसन्नत्व तपः पापक्षयाश्च भवन्ति. प्राणायामेन वायुजये सति विण्मूत्र श्ले ष्मणामल्पत्व बहुभोजन सामर्ध्य चिरादुच्छ्वस नञ्च जायते. प्रत्याहार इति प्रत्याहियते अनेनेति प्रत्याहारः सोप्या प्तरादिभेदा च्चतुर्विधः॥ विषयगताना मिन्ड्रियाणां ऐलादा हरणं वा प्रत्याहारः प्रधमः यद्यत्पश्यति तत्सर्वमात्मान मिवात्मनि पश्यतीति द्वितीयः। शरीराणां यानि नित्यानि विहितानि कर्माणि बहिर्विना मनसात्मन्येव तेषामनुष्ठानं तृतीयः; पादां गुष्ठ गुल्प जङ्घामध्यचितिद्वय मूलजानू रुद्वय मध्यपायु मूलदेह मेढनाभि हृदयकण्ठ कू (बर): प तालु मूलनासा मूलाक्षिद्वय मण्डल भ्रूमध्य ललाट मस्तकेषु मर्मस्थानेषु स्थानात् स्थानान स्तरं वायोस्समाकर्षणं चतुर्धः प्रत्याहारः॥ अनेन प्रत्याहारेण निगृहीतानि मनः पूर्वाणीन्द्रियाणि स्वर्ग प्रापकाणि यदि विसृष्टानि नरकदायकानि स्युःः तस्मात्सुखार्धि मति मान् ज्ञानवै राग्यान्वितस्सन् इन्द्रियाश्वान् स्वात्मना निगृह्या त्मान मुद्धरेत्. ध्यानमिति. ध्येयावस्थित चित्तस्य विशदृश प्रत्य यान्तर निर्मु क्तः प्रत्यय प्रवाहोध्यानं (ब्राह्मणो विष्णोः शिवस्यवा परमात्मनश्चिन्ता. ध्येयाश्री चि त्यवापिवद्दृढ प्रत्यया ‘न्तर *निर्मुक्त प्रत्यय प्रवाहो ध्यानस्वरूपस्य मनसा वेद नंवा” तद्द्विविधम् सगुणं निर्गुणं चेति. तत्र सगुणं पञ्चविधं.

  • नन्दिवाडवारि कापीलो ई विषयं अधिकमुगनुन्नदि. इचट अय्यं -> 134 k प्र. भा इं. १० निर्गुणमेकमेव. तद्यधा. हृन्मध्येष्ट दलोपेते कन्दमध्यात्स मुद्दिते. द्वादशाङ्गुलनाले, चतुरङ्गुलमुखे प्राणायामै र्विकसिते केसरान्वित कर्णि के कमलेवासुदेवं जगन्नाधं नारायणमनामयं, चतुर्भुजं शङ्खचक्रगदाधरं किरीटकेयुरादि भूषणान्वितं. श्रीवत्सवक्ष सम्पूर्ण चन्द्र निभावनं पद्मपत्र निभेक्षणं पद्मोदर दलाभोष्टं शुचिस्मितंशुद्ध स्फटिक सङ्काशं पीतवासस मच्युतं पद्म छविपाणि पादतलं परमात्मानं ईश्वरं प्रथामयं पुरुषोत्त मं सर्वभूत हृदयस्थं देवेशं मनसाविलोक्य सोहमिति नं ध्यानं तत्सगुणं हृत्पद्ममध्ये प्रकृत्यात्मिक कर्णिके अप्लै श्वर्यदलोपेते विद्याकेसर संयुते. ज्ञाननाले महत्कन्दे प्राणा यामै र्विकसिते कमले विश्वार्चिषं महावह्निं ज्वलनं विश्वतो मुखं. वैश्वानरं जगद्योनिं शिखातन्वान मीश्वरम्. तापयनं स्वकन्देह मापॊद तलमस्तकं निवात दीपवद्दीप्यमानं मनसा दृष्ट्वा तस्यशिभामध्ये परमात्मान मव्ययं नीलाम्बुद मध्यस विद्युल्ले खेव भास्वरं नीवारकूकवद्रूपं पीताभं सर्वकारणं तं मनसा विज्जाय सोहमिति. द्वितीयं सगुणं ध्रुवोर्मध्ये स्तरात्मा नं तेजोरूपं स्थाणुवन्मूर्ध पर्यन्तं मध्य देहात्समुद्धितं, तं मनसालोक्य सोहमित्येतत् ज्ञानं तृतीयं सगुणं, यद्वा आष्ट दलो पेते कर्णिका केसरान्विते. उन्निद्रहृदयाम्भोजे सो (हं) ममण्डल मधे; स्वात्मानं अर्भकाकारं भोक्तृरूपिण मव्ययं सुधारसं विमुञ्चद्भिः शशिरश्मिभिः आवृतं मनसादृष्ट्वा सोवामिति ध्यान मुत्तमम्. सगुणं. (चतुर्धं सगुणं) षोडशडलसंयु क्त शिरः पद्मादधोमुखान्निर्गताभिः सह (स्राभि) फ्रै रमृतिधाराभिः <− गारु वारि पुस्तकमुलो आ वाक्यमु, लेमिवलननो ऎन्दुलतो प्रशार्थक गुर्तुनु वेसियुन्नारु.] वैखानस सूत्र भाष्यम् 135 समस्ततः प्लावितं पुरुषं परमात्मानं मन दृष्ट्वा तेनामृतेन सम्पूर्ण साङ्गोपाङ्ग कलेबर स्सन्नहमेव परम्ब्रह्म परमात्मा व्यय इत्ये तद्ध्यानं सगुणं. अदवा सूर्यमण्डले आत्मानं सर्व जगत्पतिं पुरुषं हेमरूपिणं हिरण्यश्मश्रु केशनखं पद्मासनसं हरिमेवं ध्यायेदेत त्पञ्चमं सगुणं ध्यानं. ज्योतिर्मयं शुद्धं सर्वगतमाकाशवद्दृढ मत्यच्चं अमलं नित्यमादि मध्यान्त रहितं स्थूल सूक्ष्म मनाकारं आसंस्पृश्य मचाक्षुषं न रसगन्थ मप्रमेय मनुत्तम मानन्द मजरं सदसत्सर्व कारण ममूर्त मज मव्ययं दृश्यादृश्यमन स्थ्सं बहिष्ठं सर्वतोमुखं सर्व दृक्सर्वतः पादं सर्वस्पृक् ब्रह्म ब्रह्ममयोहं स्यामिति यद्वेदनं तत् निर्गुणध्यानं एवं ध्यात्वा ध्यानं ध्येयमेत त्प्रयोजन? मेतच्चतुष्टयं ज्ञात्वा योध्यायेत् षण्मासान्मृत्यु जिद्भवेत्, वत्सराज्जीवन्नेव मुक्तोभवेत् मुक्ते रणिमा लघिमाद्यै श्वर्य प्राप्तिःः प्रत्ययः। धारणेति. सर्वक आहृत्य चि त्रस्य स्थान बन्धोधारणा सा पञ्चविधा. तद्यधा. हृदये दहराकाशे बाह्या काळ्ल धारणमाद्या, वृधिव्यापस्ते जोवाय्वाकाशेषु क्रमेण लकार वकार रेफ यकार हकाराणां पञ्चवर्णानां धारणं द्वितीया, पृधी व्यादि पञ्चभूतेष्व निरुद्धाच्युत सत्यपुरुष विष्ण्वादि पञ्चाधिदेवानां धारणं तृतीया, पृथिव्याधि पञ्चभूतेषु ब्रह्मविष्णु रुद्रेश्वर सदाशिवानां पञ्चाधि देवानां धारणं तृतीयेतिकेचित्. पादादिजानु पर्यन्तं पृथिवीस्थानं वायुन्नीत्वा निर्वास्य तत्रि वर्ण देव समन्वि तं पञ्चमटिका धारये च्चेत्प थिवी जयमाप्नुयात्. आजान्वोः पायुपर्यन्तमपां स्थानं तद्वायुं नीत्वा तत्र यॆथोक्तं वर्ण देवयुतं वायुं पञ्चघटिकाधारयेत् सर्वरोगैः प्रमुच्यते. आपायोः हृदयान्तं वह्निस्थानं तत्र तद्वर्ण देव सहितं 136 प्र. σ #0.00 वायुं धारयेक्पञ्च घटिकाचेदसौ वह्निना नदह्यते. आहृस्य ध्यात् ध्रुवोर्मध्यं वायुस्थानं तत्र तद्वर्ण देवयुतं वायुं पञ्चघटिका यडि धारयेत् वायुजिदोस्वमचार् भवेत् - आभ्रूमध्या न्मूर्दान्त माकाशस्थानं शत्र तत्वर्ण देवयुतं वायुं पञ्चघटिका धारयेच्चे जीवन्मुक्तो भविष्यति. समाधिरिति. जीवात्म परमात्मनोः समतावस्था समाधिः. यदर्ध त्रिमात्रा निर्भासं सिमितोदधिव स्थितं स्वरूपरून्यवद्ध्यानं तत्समाधि रितिकेचित्. द्वादशायामा धारणा (धारणात् ग). द्वादशायामाध्यानं (ध्यानात्. ऐ) द्वादश यामा स्समाधीः! यथा यथात्मानं ध्याये त्तथा तथा समाधिं समवाप्नु यात्. ध्यायेन्मनस्समावेश्य तिष्टेदविचल (त्रिषेदचलवच्चिरं) श्चिरम्. निर्वाणानलवद्योगि ससमाधिष्टः? नश्रुणोति नचाघ्राति नत्रस्यति सपश्यति नचस्वर्गं विजानाति नसङ्कल्पयते मनः॥ नचाभि मन्यते किञ्चित् नचबुद्ध्यते काष्ठवत्. यधा दीपो निवासस्थः स्पन्दते नकदाचन. तथा समाधि निष्णाऒपि तस्मान्न विचलेत्. पिव मष्टाङ्ग योग मध्यस्यतो योगिन स्तद स्तरा या आलस्यं व्याधय्य तीव्राः प्रमादस्थान (नि) सञ्चयौ. अनवस्थित चित्तत्व मश्रद्धा भ्रान्ति दर्शनम्, दुःखानी दुर्मनस्यं विषयलोलुपत्वमेवमादयोसश्यन्ति ज्ञानेनै व सहैतेन नित्यकर्माणि कुर्वतः निवृत्तफलसङ्गस्य मुक्ति स्तस्यक रेस्थिता. अनेनप्रकारेण नियमयमासन प्राणायाम प्रत्या हार ध्यानधारण समाधय श्चेत्यष्टा योगस्याङ्गानि तान्यष्टाङ्गानि कल्पय स्र्ती विमार्गगायोगिनः ध्येयं ध्यानयोग्यमपि देवमन्यदेति ध्येयमधे यं कुर्वन्ति ना सीति वद स्तीत्यर्धः. इति दशमः खण्णः. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् अथै कार्ष्या · [18] अथेकादशः खणः 137 राळ एकार्षाः कीदृश इति प्रश्नार्ध ऒध शब्दः. एकाक्ष शब्दस्य निर्वचन माह. एक एव ऋषिः येषा स्ते एकार्ष्याः एक एव दूर गा 8 एषान्ते एकार्ष्याः इति. तेषु ये दूरगाः तेषामयं मार्गः. तेषु पञ्चसु मध्येये दूरगा भवेयुः. तेषां योगिनामयं मार्गः मोक्षमार्गः. पिङ्गलयानाडिकयाऒऒदित्य मण्डल मनु प्रविश्य तत्रसेन पुरु षेणसंयुज्य ततश्चन्द्र मण्डलं तत्रसेन पुरु षेण ततो विद्युतं तत्रसेन पुरुषेण पुनः क्रमेण वैकुण्ठ सायुज्यं यन्ति. । い 02 एतेषा मिदानीं पिङ्गळएन मुक्तिमार्ग माह. पिङ्गळानाम् देहा सर्गतः कश्चननाडी विशेषं. तद्यधा. सर्वप्राणिनां शरीरं स्वाङ्गु : लिखिः षण्ण वत्यङ्गुलायतं तत्र त्रिषष्ठ्यधिक शतत्रयमर्थीनि, शिरसि चत्वारिंशत्, कण्ठदेशे बाह्वो पञ्चाशत्, पञ्चाशत् कराङ्गुलिषु, 1 पञ्च पञ्च ‘वक्षसि. त्रिंशत् कु, विंशतिः वृषणयोःः । त्रीणि त्रीणि नेवन्या, मेक श्शिश्ने त्रीणि ऊर्वोः॥ पञ्चाशत् पञ्चाशत् जान्वो{ पञ्च पञ्च जङ्घयोर्दशदश पादयो] रङ्गुलिषु पञ्च पञ्चार्थीनि, एतेषा माधारभूतं पृष्ठ वंशास्थिः पञ्चाशत्, सहस्राधिक लक्षत्र यं नाड्यःः शत्रास्त्रिबन्ध स्नायवो नवसहस्रं, द्विस प्रति सह श्रनाड्य स्तत्र वायुगोचरधनुन्यो. द्विशतं आयुर्मर्माणि, सस्तो 138 प्र. रा खं. १ त्तरशतं पञ्चाशल्ल तॊधिक कोटित्रयु रोमाणि, तत्र स्वेदायतनानि सप्तति, सहस्राधिक षष्टि लक्षं, केशा॥ (पेशाः क) पञ्चशतमादि, सं (बं) धयो द्विशतं, नवरन्ध्र, मन्तरे दशाञ्जलयः रक मस्टौ मलं, सप्त मूत्रं, षट्पत्यं, पञ्चश्लेष्मं, चत्वारः वसा, त्रयः ‘मेदो, द्विर,ज्जा, एकाञ्जलिः शिरोमण्ण, आर्धाञ्जलिः शुक्ल, मर्ध प्रसृतिः शुक्लारयोजः, तत्रास्त्रि पादगुल्फ जङ्घाजानूरु गुदमूलाधार नाभि हृदय गलास्य भ्रूमध्य ललाट शीर्षेषु चतु र्दश भुवनानि, मूत्र सस्य रसः शुक्ल रक्त बिन्दु ब्रह्मामृतानि सप्त समुद्रा स्त्वगसृज्मांस मेदो मज्जा शुक्लानि धातवः सस्त द्वीपाः, मूलाधार स्वाधिष्ठान मणिपूरकानाहतास्य ब्रह्मरन्द्राणि कुलपर्वताः, शिरोमेरुः, ज्ञानामृतं गङ्गादि तीर्धं, पादचकेरविः, बिन्दुचके चन्द्रः, प्राणमर्मसुग्रहा, एवं ब्रह्माण्डवत्पिण्डाण्ड सिष्ठति. तस्मिन् शरीरे गुदाद्द्य्यङ्गुला दुवरि शिश्नाद्ध्वङ्गुलादछः तधै काङ्गुलोन्नत वि स्तृतं देहमध्यमिती योगिभिः सञ्ज्ञ तं, तदे (वं) व कन्दमूलाधारं चेति केचिद्वदन्ति, कत्र शिखिस्थानं स्वर्ण प्रभं चतुरश्रं त्र्यश्रंवा मण्डल मस्ति तत्र नीवार कूकव तन्वी पावकशिखा तिष्ठति देहमध्यान्नवाङ्गुलोदुपरि चतुरङ्गुल विस्तीर्लो ‘त्सेथ मण्डलाकृतिवत् कन्दम स्तिति केचित्. तन्मध्ये नाभि स्तत्र द्वा दळारं चक्रम स्ति तदधस्तात्प्र्पण स्तिष्ठति. प्राणारूडो जीवात्माचरळ्. कन्नाभे स्तिर्य गूर्वाधः कुण्डलिनी स्थानं मूलाधारकन्दे कुण्डलीनी स्धानमिति केचित्. तत्राष्ट प्रकृतिरूपा नागरूपा कुण्डलिनी शक्ति शम्भाव र्तक्रमाल्लिङ्ग मावर्त्य तीष्ठतीतिकेचित्. कुण्डलीमात सर्पाणा मङ्गश्रिय मु पेयुषी कुण्डलिनीशक्ती रात्मनः फणेन ब्रह्मरन्ध्री ख्यं सुषुम्ना नाडी रन्ध्र मुपगुह्य श्रेष्ठति. तच्चके विलीना स्पर्व नाड्य स्तिष्ठन्ति तत्र चतुर्धशनाड्यो मुख्यां. सुषुम्ना इडापिङ्गला पै खानस सूत्र भाष्यम् 139 सरस्वतीकुहूर्वारुणी यशस्विनी पूषा पयस्विनी शङ्खिनी गान्धारी हस्ति जिह्वा विश्वोदरा अलम्बुसा चेति नामवत्मः तासां मुख्यत मान्ट्रीस्रः. इडा पिङ्गला सुषुम्ना चेति तानू त्तमा, सुषुम्ना कन्दमध्यसा वंशास्थि नाळगता ब्रह्मरन्ध्रगामिनी वैष्णवी नात्विकी मोक्षगामिनी सुषुम्नास्धिता. तस्य मध्येऒवज्ञात स्तोत्र चित्रा, तत्र ब्रह्मरन्ध्राख्यनाडी विष्ठतीतिकेचित्. तस्य सुषुम्ना यास्सव्य भागे वामनासा स्ते चान्द्रमसी तामसी इद्दास्थिता. दक्षिणभागे याम्यनासा स्ते सौरी राजसी पिङ्गलास्थिता जिह्वान्ता सरस्वती मेर्रान्ता कुहूश्च सुषुम्नायाः सृष्ठभागयोः स्थितावामनेत्रान्तो गान्धारी सव्यपादां गुण्णन्ताहसि जिह्वाच इथायाः वृष्टभागयोः स्थितागान्धारी सरस्व त्योर्मध्ये वामकर्णान्ता शङ्खिनी स्थिता कुहूहस्ति जिह्व योर्मध्ये पन्या सर्वगता विश्वोदरा स्थिता याम्मनेत्रान्ता पूषादक्षिणपादाङ्गु वार्ता यशस्विनीच पिङ्गलायाः पृष्ठभागयोः स्थितायशस्विनी कुह्वो र्मध्ये सर्वकामिनी वारुणीस्थिता पूषा सरस्वत्योर्मध्ये याम्य कर्णान्ता पयस्विनी स्थिता कन्द मध्यादधोगामिनी अलम्बुसास्थिता, एवं स्धितासु नाडीषु प्राणापान समानोदान व्यान नाग कूर्म कृकर देव दत्त धनं जयाख्याः दश्शवायवः साग्नयश्चरन्ति कन्धस्याधः प्रदेशस्य नासा हृदयनाळि पादाङ्गुषेषु प्राणवायुर्धेहाद्दशां गुलाधिक स्तिष्ठति. शिश्न गुदसक्ति वङ्क्षण जानुजं घोदरक टिनाभिमूले षु अपानवायु प्तिस्तृति ळोत्त नेत्र कृकाटिकाङ्गुळि घ्राण मध्येषु व्यान स्तिष्ठति. पादहस्तादि सर्वाङ्ग सन्धि पूदान स्तिष्ठति भुक्तं सर्वरसं गात्रे व्यापयन् वह्निना सहद्विसप्तति सहनेषु नाडी मार्गेषु सञ्चरन् सर्वदेहव्यापीसमान स्तिष्ठति. नागादि पञ्चपॊयवः त्वगस्वादिषु तिष्ट न्ति. निश्श्वासोच्छ्वासाधिकं प्राणवायोः कृत्यं, विण्मूत्राधि विसर्जनमस्तानस्य कृत्यं, हानोपादान चेष्टादिकं { 140 प्र. राखं. ०१ व्यासस्यकृत्यं. देहस्योन्नयनादिक मुदानस्यकृत्यं. शोषणा दीकं समानस्य कृत्यमिति वेदितव्यम्. उद्गारादिकं नागस्य, निमील नादिकं कूर्मस्य, क्षतं कृकरस्य, तन्द्रकर्म देवदत्तस्य, शोषणा दीकं सर्वं धनञ्जयस्य कृत्यमिति योगिनो वदन्ति. एवं विधौ शरीरमध्ये अग्निमण्डल सूर्यमण्डल चन्द्रमण्डल तेजो मण्डलादि समस्त मण्डलानि ब्रह्म विष्णु शिवात्मकानि जगन्ति परमानन्द स्व रूप परं ब्रह्मस्थानञ्च तिष्ठति. वृष्ठवंशास्याधार भूत मूला धार लिङ्गनाभि हृदय कण्ठास्य भ्रूमध्य निरोधिकार्धेन्दु बिन्दु कलाना (पा) दोन्मनी विष्णु वक्त्र नादनादान्त ध्रुवमण्डलाभ्याः षोडशाधारास्य नीतिकेचित्. मूलाधार स्वाधिष्ठान मणिपूरकानाहत विशुद्ध तालुमूल भ्रूमध्यललाट ब्रह्मरन्ध्राख्यानवाधाराः सन्तीति परे, आधारलिङ्गनाभि हृदय तालुमूल भ्रूमध्याख्याः षडाधारा ? सन्तीतित्येके. आधार हृदय ब्रह्मरस्धख्यास्त्रयोऒन्येवदन्ति, सर्वाधाराः सचक्राः सपद्माः तत्र मूलाधारे चतुररं चक्रं वकारादि सकारा न्तं वर्णान्वितं चतुर्दशं स्वर्ण वर्णं पद्ममस्ति लिङ्गेषडरं चक्रं ऐकारादि लकारा स्तं वर्णान्वितं षड्डशमग्निवर्णं पद्मम स्ति आधोमुखमिति केचित्. नाभौ दशारं चक्रं दकारादि फकारा स्तं वर्णान्वितं दशदळंस्फटिकाभं पद्ममस्ति. हृदयेद्वादशारं चक्रं ककारादि ठकारा न्त वर्णान्वित द्वादशदळं सूर्यमण्डलाभं पद्मम स्ति. अष्टदळं कदळी पुष्पवदधोमुख मितिकेचित् तालुमूले षोडशारं चक्रं स्वराक्षरान्वितं षोडशदळं चन्द्रमण्डल वर्णं पद्मम स्त्री भ्रूमध्ये चक्रं हकारक्षकार वर्णान्वितं द्विदळं विद्यु न्निभं पद्ममस्ति. ब्रह्मरन्धे सहस्रारं चक्रं सर्ववर्णान्वितं सहस्रदळं नानावर्णमानन्दमय ममृतकर्णिक मधोमुखं पद्म म स्तीति वदन्ति. एवं शरीरं ज्ञात्वाष्टाङ्गयोग युक्तो योगी पूर्व श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 141 वत्कृतै ः प्राणायामै कुद्बोधिते पुरुषे जीवात्मातया सौर्या 8 पिङ्गलया नाड्या आदित्यमण्डलं हृदयान्तर्गत सूर्यमण्डल मनुप्रविश्य तत्र मण्डले स्थितेन पुरुषेण तेजोरूपिणा पुंसा आक्ष्मना जीवात्मना आत्मानं स्वात्मानं संयोज्य तत्वसया चान्द्र मस्या इडया नासिकया चन्द्रमण्डलं तालु मूलान्तर्गतं चन्द्र मण्डल मनुप्रविश्य शत्रस्ते नामृतमयेन पुरुषेण तेजोरूपिणा पुंसात्मना जीवात्मानं स्वात्मानं संयुज्य ततस्तया चान्द्र वस्या अमृतमयेन पुरुषेण. संयोज्य तत सया वैष्णव्या सुषुम्नया नाडिकया जीवात्मानं विद्युकं भ्रूमध्यान्तर्गतं तटिन्मण्डल मनुप्रविश्य/तत्र नेन विद्युल्लतावद्भास्वरेण पुरुषेण संयोज्य पुनस्तमा तं जीवात्मानं क्रमेण ललाट मनुप्रविश्य तत्र सेन पुरुषेण संयोज्य ततो निरोधिकार्डेन्दु बिन्दुकला (पादे त्मनि) मनोन्मनी विष्णुवक्त्र नादनादान्त धृवमण्डलानि प्रवेश यित्वा तध्रुव मण्डल स्धनामृत मयेन सच्चिदानन्द स्वरूपिणा परब्रह्मणा भगवता पुरुषेण नारायणेन संयोज्य विगतं कुण्ठ मन सरी यो यस्मा त्तद्विकुण्ठं तस्यभानो वै कुण्ठ मनश्वर मनुपमेयं नित्यञ्च तत्सायुज्यं तन्मयत्वं वैकुण्ठ सायु ज्यं गच्छन्ति - दूरगाख्यायोगिनः प्राप्नुवन्ति. यद्वा अष्टाङ्ग योगयुक्तो योगी पिङ्गलया नाडिकया जीवात्मानं निर्गमय्य आदित्य मण्डल मनुप्रविश्य तत्रस्दान पुरुषेण संयोज्य तकस्त स्मात् सूर्यमण्डलान्निर्गम्य चन्द्रमण्डलमनु प्रविश्य, शत्रर्धेन पुरु षेण संयोज्य ततो निर्गम्य विद्युतं तेज्लोमण्डलमनुप्रविश्य शत्रर्धेन पुरुषेण संयोज्यततो निर्गम्य ब्रह्माण्डो परिस्थितं करण पै कुण्ठ मनुप्रविश्य तत्रस्धन सच्चिदानन्द रूपीणा आदिनारा यणेन संयोजयेत्. तधोक्तं वेदशास्त्र पुराणेषु. यावैतां 142 प्र. AG तो निर्गत्य, ब्रह्मणोवेद, तद्विष्णो परमं पदमितिश्रुते, केचित् पुनः क्रमेण इन्द्रादिलो काननुस्रविश्य तत्र तत्र स्धन पुरु षेणसंयोज्य त’ प्ततो निर्गम्य शिवलोकं प्रविश्य तत्रस्धन पुरुषेण संयोज्य ततो निर्गम्य ब्रह्मलोक मनःप्रविश्य तत्रसेन पुरुषेण संयोज्य विष्णुलोकं गत्वा तत्रन्धन पुरुषेण संयोज्य ततो निर्गत्य तत्त श्लोकान्निर्गत्य सर्वो तर मनश्वरं तेजोमयं परब्रह्मपदमनु सर्वोत्तर प्रविश्य वैकुण्ठस्य कदाचिदन्तराय वर्णितस्य परब्रह्मणो नारा यणस्य सायुज्यं तन्मयत्वं वैकुण्ठ सायुज्यं गच्भतीतिकेचि द्वदनि. आदूर गाः ये दूरगास्ते षामयं धर्मः. ये त्व दूरगा स्ते षामयं धर्मः क्षेत्रज्ञ परमात्मनो र्योगं क्षेत्रज्ञ द्वारेण कार यित्वा ततैन समस्त विनाशं ध्यात्वा काशपत्सत्ता मात्रोहमिति छ्यायन्ति. क्षेत्रज्ञ परमात्मनोः जीवात्म परब्रह्मणोक्योग मैक्यं क्षेत्रज्ञस्य प्राणाधिरूढ जीवस्य द्वारं नाडीरन्ध्रं तेन क्षेत्रज्ञ द्वारेण कुर्यात्. तद्यथा पूर्ववदासन प्राणायाम प्रत्याहारध्यान धारणा समाधियुक्तो योगी बाह्यवायु मिडया उदरमाकृष्य आपूर्य अङ्गुष्ठाभ्यां मुखे शोत्ररने तर्जनीभ्यां चक्षुर्ध्वयं मध्यमाभ्यां मुखे नासापुटे विधाय यावच्छक्ति वायुं निरुढ्य साकारं निराकारञ्च परमात्मानं पूर्वव द्ध्यायेत्. अनेन विकसिते पद्मे प्रबुद्धा कुण्डलिनी सुषुम्नानन्गत ब्रह्म कन्ध्र नाडिकायां मृणालानर सूत्रनदा मूर्नो नादो वर्तते, ततो वीणाध्वनि पत्ततः शङ्खध्वनिवर्ततो मेघध्वनि वत्ततो गिरिप्र स्रवण ध्वनि वन्नादः उद्धितः एवं सुषुम्नया मनसेन्द्रियैः सह क्षेत्रज्ञ नाम्मिवा यौ व्योमरन्ध्र गतेसति तत्रस्ध सहस्र पत्रकमले ध्यानेन विकसिते सत्ति श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् 143 त त्त्वमसीति ज्ञानेस तत्रसेन परमात्मना क्षेत्रज्ञस्य संयोगो भवति. एवं क्षेत्रज्ञ परमात्मनोर्योगं क्षेत्रज्ञ द्वारेण कारयित्वा ततैव वर मात्मन्येव समस्तमिति. भूम्य न्तरिक्ष स्वर्गादयः पृधिव्याधि भूतानि षडिं द्रियाणि षड्विषयाः षड्भुद्धयः सुखं दुःखं धर्माधर्मादि यनेकत्पर्वं समस्तं तस्य विनाशः तं पिलयं समस्त विनाशं ध्यात्वा आकाशवत् आकाशमिव नतो भावस्सत्ता तस्यमात्रोभावः सत्ता मात्रोहमिति योगिनो ध्यायन्ति. आकाशन्य नित्यत्वं तार्किका वदन्ति. (भ्रूमध्यगाः भ्रूमध्यगाः क्षेत्रज्ञ परमात्म नोर्योगे सत्वरू साग्नि द्वारेण भ्रूमध्यं नीत्वा पश्चिभ्यो ऒङ्गुष्ठादिध्य स्था नेभ्य आकर्षणं पुनग पिङ्गला द्वारेण निष्क्रमणं प्रश या न्त क्षेत्रज्ञ योगा स्तं वा कुर्वन्ति. भूमध्यगानां धर्ममाह भ्रूमध्यगा इदि तेषामयं धर्मः क्षेत्रज्ञ वरमात्मनोर्योगे विषय सप्तम्ययम्. सत्वरूपाग्नि द्वावेणेति सत्त्वं नाम कश्चिद्गुणः तस्यरूपं विष्णुः सएवाग्नि शिखी तस्यद्वारं सुषुम्ना नाडी रन्ध्रं तेन सत्त्वरूपाग्नि द्वारेण सुषुम्ना नाडीमुखेन पूर्व ध्यानेन आधारकमले विकसितेनति प्रबुद्ध कुण्डलिनी मुक्तदन्ध्र निरोधेन सुषुम्नया नाडिकया क्षेत्रज्ञ मूर्ध्वमुत्कृष्य, अङ्गुष्ठादि पञ्चस्थानादि वृधिव्यादि पञ्चभूतादि स्थानानिच पादादि पञ्चस्थानेषु तत्तदु क्तवर्ण देवता युतं पूर्वोक्त धारणान्वितं भ्रूमध्यं पञ्चभ्योङ्गुष्ठाल स्थानेभ्य इति पादाङ्गुष्ठादि जानुपर्यन्त माजान्वोर्डु पर्यन्त मागुदार्धृदय पर्यत्त माहृदयात्तालु मूलान्त मातालो र्भूमध्य पर्यन्त मेतानि पञ्चवायोः स्थानानि वायुं पञ्चघटिका मात्रं ध्यात्वा यो जपेत् सः तर्भूत जय मवाप्य जीवन्मुक्तो भवेत्. तस्मात्तेभ्यः पञ्चथ्योङ्गुष्ठादि स्थानेभ्यः स्थानात् स्थानान्तरेवायोः आकर्षणं कृत्वा भ्रू मध्यं नीत्वा पुनः पिङ्गलया नाड्या द्वारं रन्ध्रं तेन पिङ्गलाद्वारेण निष्क्रमण माकृष्णन्यवायोशी विरेचनं कुर्यात्, एवं प्रलय आत्मसः शरीरस्य नाशः144 प्र. .σ 80. 00 स एवान्तो यस्य तत्प्रलचू नु वा क्षेत्रज्ञन्य योगः परमात्मना सं योगो यू भविष्यति सवीवान्तो यस्यतत् क्षेत्रज्ञ योगा स्तं वा चशडो वाग्दे, ये कुर्वन्तिते भ्रूमध्यगा. असम्भ काळ असम्भक्तानानु मनसा ध्यानं कुर्वन्ति. F असुभक्तानाम योगिनः एतेषां मनसा मानसेन्द्रियेण पूर्वोक्तवत्सर मात्मनो नारायणस्य ध्यानं कुर्वन्ति. तत्प्र्पतिपॊदनागमं श्रोत्रेण शृण्वन्ति. तस्य परमात्मनः प्रतिपाद्यते निश्चयतेयमनेनेति प्रतिपादनः स एवा गमः आत्मावा हरिः द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मस्तव्यो निदिध्यासितव्यः इत्यादि श्रुतिः तत्प्रतिपादनागमु श्रोत्रेण श्रवणेन्द्रियेणश्रुण्वन्ति आकर्णयन्ति. चक्षुषा देवताऒकारं पश्यन्ति. चक्षुषा नेत्रेन्द्रियेण देवताकारं विष्ण्वादि देवतारूपं पश्यन्ति. निरीक्ष नि. घ्राणेन गन्द मनुभवन्ति. घ्राणेनघ्राणेन्द्रियेण गन्धं देवार्चि(र्नि)त पुष्पादि परिमळमनुभवन्ति जिनि. पाणिना देवतां नमस्कुर्वन्ति. पाणिना त्वगिन्द्रियेण देवतां नमस्कुर्वन्ति. पूर्वपदथ्यर्च्य प्रण मन्ति नमस्कुर्वन्ति अने नै वा सम्भक्तानां मोक्षो भविष्यति. तदु क्लम्. श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यो मन्तव्यश्पोपपत्तिभिः ज्ञात्वाच सततं एकद्दर्शन हेतवः. तरतिशोक मात्म विधीति. सम्भ काः सम्भक्तानाम ब्रह्मण स्सर्वव्यापकत्वाद्यु क्रमयुक्तं योऒसौ परमात्मा तत्सर्वं व्याप्याकाशप त्तिष्ठति. सम्भक्तानामु योगिनस्तु ब्रह्मणः परमात्मानः सर्वत्र सचराचराडि श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [19] 145 जग नि व्याप्नोतीति सर्वव्यापक स्तस्य भाव स्तत्त्वं तस्मात्सर्व व्यापक त्वात् कध मित्यत आह युक्तमिति. संसारेणान्वितं युक्तं तेनान्वित मयुक्तं यद्वस्तुत त्सर्वं सर्वव्यापी भूत्वा योसौ परमात्मा आकाश सत् व्याप्य तिष्ठति. तस्मा द्र्बह्मणोन्यं नकुत्र चिदात्मानं प्रतिपद्य 325. F2 हिः य(द)स्मादद्धे तस्मात्सर्वव्यापिनो ब्रह्मणः परमात्मसः अन्य मितरमात्मानं कुत्रचित् श्रुता शास्त्रेषु वानप्रतिपाद्यते. असौ योगी तधा चश्रुति रपि. अस्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्यनारायणः स्थितः. एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूता स्तरात्मेतिच. भ्रूमध्य गतस्यापि संशयान्नि ष्र्प माण मेवे त्यु क्रम्. भ्रू मध्य गतस्यापि योगिनः संशया निश्चया भावान्नि प्रमाणं तदप्रमाण मित्यनेनो क्तं भवति. तस्माद्र्बह्म व्यतिरिक्त मन्यन्नोप पद्यते. तस्मात्कारणा द्र्बह्म व्यतिरिक्त मन्यद्वस्तुनोपपद्यते न विद्यते अयु सम्भक्त मार्गः तेषा मस्मात् ज्ञानादेव मोक्षप्राप्तिः • विसरगा ः विविधसरणा द्विविध दर्शना त्कुपधगामित्वा द्विसरगाः सम्प्रति निर्वचनपूर्वकं विसरक मतमाह. विविधं नानाविधं सरणं गमनं यस्मिस् तस्मात् विविध सरणाद्वि विध दर्शनं ज्ञानं यस्मिन् तस्माद्विविध दर्शनात् कुपधस्य कुत्सितमार्गस्य गमनं यस्य तस्य भावः तस्मात्कुपध गामित्वा द्विसरगा भवन्ति. पुराप्रजापतिरुपदेश गूहनार्धं विसरगपक्षंसृष्ट वान्. पुरा पूर्वं प्रजापतिः स्रष्टा उपदेश इति मस्त्रदिना उपदेशः तस्य 146 प्र. रा खं. १० गूहनं अप्रकाश स्तदर्ध मुपदेश गूहनार्धं विसरकाणां पक्षोमतं तं विसरक पक्षं सृष्टवान् कल्पितवान् भवेत्. तं दृष्ट्वा मुनयोपि मोहं जग्मुः . तं विसरकपक्षं दृष्ट्वा मुनयो महर्षयोपी मोहं वैचित्र्य माशां जुग्मुः प्रावुः. किं पुनर्म नुष्याः. किं पुनर्मनुष्याः मानवा मोहं जग्मुरिति. COS विसरक पशूना महङ्कारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मु_किर्नास्मिन्जन्मनि. nav किमुत विसरका एव पशवः. अबोद्धारः तेषां विसरक पशूना महङ्कार युक्तानां योगिनां जन्मान्तरेषु आगामि जन्मजन्मान्तरं शेषु कदा चिन्मुक्तिर्मोक्षोभवेत्. अस्मिन् इहजन्मनि मुक्तिर्नभवेत्. तदुक्तम् अनेक जन्म सहस्रेषु कश्चिदेको विमुच्यत इति. तस्माद्विसरक पक्षो नानुषेयः. 00X तस्मात्कारणात् विसरकपक्षो नानुषेयः. अनुष्ठानयोग्यो सभवति. केचिद्विसरकाः कायक्लेशाले चिन्म स्त्र जपात्के चिद्येन केनचिद्ध्यानेन केचिदक्षरेण केचिद्वायुजया दन्ये पर मात्मना क्षेत्रज्ञं संयोज्य ध्यायन्ति. तेषां मध्ये केचिद्विसरकाः रुक्माङ्गदादि पुराणमत माह. कायक्लेशादुप वासादि प्रतेन शरीर प्रयासान्मुक्ति मिच्छन्ति. मस्त्रशास्त्र मतमाह केचि द्विसरकाः मन्त्र जपाद्यस्य कस्य चिन्मन्त्र स्याभ्यासान्मुक्ति मिच्छन्ति. केचिद्विसरकाः येनकेन चिद्वैदिकेनवा आत्मव्यतिरिक्तेन ध्यानेनमु क्तिमिच्छन्ति केचिद्विसरका येन केन चिदक्षरेण बीजाक्षरेणान्येनवा वर्गजसेन मुक्तिमिच्छन्ति. तदु क्तं मुत्रशा स्त्रेषुश्रुणु ष्वेदं महामस्त्रं सर्वसिद्दि प्रदंसृणां. राजां विजयदं नित्यं सर्वोपद्रव नाशनम्. शान्तिदं परमां पुष्टिं भुक्ति मुक्ति फलप्रदम्. इत्यादि ध्यानेनानेन तन्मन्त्री भुक्ति मुक्ति मवा श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 147 प्नयात् . इत्यादि. आकारं चामृतं बीजं क्षुत्तृष्णाश्रम नाशनम्. ॐ कारेणतु सर्णेन योज (पे. क) येत्तु दिने दिने. भुक्ति्मुक्तिर्भवेत्तस्य मृत्युञ्जित्वा नसंशयः. इत्यादि. सम्प्रति सिद्धमाह. केचिद्विसरकाः वायुजयादिति पूर्ववदिडया बाह्यवायुमुदरमाकृष्य अङ्गुष्ठतर्जनी मध्यमाङ्गुलिखिः उभे श्रोत्रे नेत्री नासापुटेच विफायवा तूष्णं वा वायुमुदरगतं निरुद्ध्य यावच्छक्यते धारणं तावद्धारयेत्. एनं शनैः वनगजेन्द्र वद्वायुं स्ववशं कृत्वा अणुत्व लघुत्व पृधुत्व भे चर त्वादि सिद्धि मनाप्नुयात्. तस्माद्वायुजयान्मुक्ति मिच्छन्ति. तरुक्तम्. तदानन्दो भवेद्देही वायुर्येसजितो भवेदित्यादि अन्येविसरकाः परमात्मना परब्रह्मणा क्षेत्रज्ञं जीवात्मानं पूर्ववत् संयोज्य तमेव ध्यायन्ति. एते परमात्म संयोग मेव नेच्छन्ति. एते विसरकाः जीवात्मनः परमात्मना संयोगःतं परमात्म संयोग मेव नेच्छन्ति किस्तु पृथगेव व्यवहरन्ति. केचिद्धृदिस्थः एव पुरुष इति पदन्ति. केचिद्विसरकाः हृदिस्धः हृदयगत एव पुरुषः परमात्मा देवः नान्यत्र तस्य पूजनं अनुपपन्न मिति वदन्ति. तेचिन्नरि ध्यानमिति. केचिद्विसरिताः किञ्चिद्ध्यानन्नास्ति केवलं देवतार्चन मेव कर्तव्यमिति वदन्ति. यथोक्तानुष्ठानं योगमिति ज्ञात्वा मुक्ति मिच्चन्ति. केचिद्विसरकाः यथोक्तानुष्ठानमिति. त त्तदाश्रमिणां विहितानुष्ठानकरणमेव योगं नान्यदिति वदन्ति. एवं ज्ञात्वा सर्वे मुक्ति मिच्चन्ति. आकाङ्क्षन्ति. एतेषां विसरकपकूना महङ्ञारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मु क्तिर्नास्मिन्जन्मनि. तस्मात्कारणात् एतेषां विसरकवशूनां जन्मान्तरे ष्वागामि जनने ष्वेन मु क्तिः. नास्मिन् जन्मनि मुक्तिर्भवति. ليه 148 प्र. का खं. 00 तस्मिन्नेव जन्मनि मोक्षकाङ्क्षीणा विसरक पक्षानानु प्लेयः तस्मात्कारणात् अस्मिन् वर्तमाने जन्मन्येव मोक्षं काङ्क्षितुं शीलं यस्यतेन मोक्षकाङ्क्षिणा योगिना विसरकपक्षो नानुषेयः. विसरकमु कोटनु षान योग्यः नभवति. मोक्षोपायः सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चान्निर्गुणं ब्रह्माऒ श्रित्य मोक्षे नित्यं यत्नं कुर्यादिति विज्ञाय BOO इदानी मस्मिन्’ जन्मन्येव मोक्षोपायमाह. सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवे ‘श्येति. योगी सगुणे पूर्वोक्त लक्षणे सगुणे साकारे ब्रह्मणि प्रकमं बुद्धि ० मनो निवेश्य तद्रूपं दृष्ट्वा तद्गतमानस्सन्नेवं विधः पर ब्रह्मेति ज्ञात्वा पश्चात्तदनु निर्गुणं पूर्वोक्त लक्षणान्वितं निराकार मोङ्कार गम्यमव्यक्तं ब्रह्माश्रित्य मनस्सम्प्रापयित्वा तद्रूपं ध्यात्वा नित्यमामोक्षा स्तमेवं यत्नमुद्योगं कुर्यात्. तस्य योगिन इहजन्मन्येव मोक्षोभवेत्. तत्कधमितिचेत् तत्फलं किञ्चिदनभिकाङ्क्ष्य यधा विहित नित्यकर्मानुष्टान परोष्टाङ्ग योगरतो योगी प्रथमं प्रति मासु शङ्खचक्र गदाधरं किरीटकेयूर हारादि भूषान्वितं कौस्तुभोद्भा सितोरस्कं श्रीवत्साङ्कं पूर्णचन निभाननम्. पद्मपत्र निभेक्षणं पद्मो दरं बिम्ब निन्दोष्ठं कुचिस्मितं शुद्धस्फटिक सङ्काशं पद्मच्छवि पाणिपाद तलं पीतवासस मच्युतमनामय मनुपमेयं वासुदेवं जगन्नाधं नारा यणं परमात्मान मीश्वरं प्रभामयं पुरुषोत्तमं सर्वगतं देवेशं नित्यमभ्यर्च्य तं चक्षुषावलोकयेत्. एवं किञ्चित्कालं चक्षुरोचरं कृत्वा पश्चात्पूर्वोक्ता धारेष्वेकस्मिन्नाधारे हृदयकमलेवा पूर्वोक्लेन पञ्चविधेन सगुणध्यानेन सगुणं नारायण म स्तर्यामिनं मनसाभ्यर्च्य तद्रूपं भावयेत्, एवं सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चान्नि र्गुणं ब्रह्माश्रित्येति, एवं मनो गोचरं तद्रूपमेव पश्चाद्धृदयकमले ज्योति र्मयं शुद्धं सर्वगतमाकाशवद्दृढ मत्यच्छममलं नित्यमादि मध्या न्त रहितं मूलं सूक्ष्ममनाकार मसंस्पृश्य मचाक्षुषमोङ्कार गम्यं श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् 149 गुणातीत मप्रमेय मनुत्तम मानन्दमय सुजर मस्तर्पष्टं सर्वतो मुखं सर्वदृक्सर्वतः पादमव्यक्तं सर्वसृगित्येवं शरीरनाशान्तं क्षेत्रज्ञ योगा स्तं पश्चान्निर्गुणं ब्रह्माश्रित्यान्तो (स्ते) बाह्यवायु मिडयोदर माकृष्य पूर्ववन्नि रुद्द्य तयोन्मीलन(त) या सुषुम्नया जीवात्मान मुद्गमयित्वा अथोमुखात् शिरः पादान्निर्गताभिः सहस्राभि रमृत धाराभिः? समस्ततः परिप्लावितः सम्पूर्ण साङ्गोपाङ्ग कलेबरस्सन् शं दृष्ट्वा अहमेव परमानन्द स्वरूपि परं ब्रह्माव्यय इति यो ध्यायेत्सजीवन्नेवमु क्तः तस्यास्मिन्नेव जन्मनि मोक्षोभवेत् . ई पुनरयं मोक्ष इति चेदुच्यते स्वासनक्लेश समुच्चेदेसति केचिद्वेदा न्तिनः तन्न सर्वतः प्रियतमस्यात्मनः समुच्चेदाय पेक्षावत्प्रवृत्त्यनुपपत्तेः. निखिलवासनो च्छेदे विगत विषय विविधाकारोपप्लव विशुद्ध ज्ञानोत्सार (नास्वाद) इतिकेचि द्वेदान्तिनः तदयुक्तम्. सौरणाभावादेव तदनुत्पत्तेः प्रकृति पुष विवेकदर्शनादुपरतायां प्रकृति पुरुषस्य स्वरूपेणावस्थान मितिकेचित्. साङ्ख्या स्तन्नः प्रवृत्ति स्वभावायाः प्रकृते रादापीन्या योगात्. नित्य निरतिशय सुखाभिव्यक्तिरिकि केचित् न्यायिनः तदसत्, तस्मारहित विवृत्ति शात्यन्तिकी मुक्तिरितिकेचित् न्यायिनः समस्त गुणोच्छेद सुहारावस्धायां आकाशवदात्मनो ऒत्य स्तावस्थानं मोक्ष इति वैशेषिकाः. तदनुपप्नम्. सुख दुःखयो रविनाभावित्वेन विवेकहा (नौ) नानुत्पत्तेः. तस्मात्परमा नन्द स्वरूपिणा ब्रह्मणा सहात्यस्तावस्थान मेव मोक्षः. आनन्द ब्रह्मणो रूपम्. तच्चमोक्षेभिव्यज्यते. विज्ञानमाननं ब्रह्मेत्यादि श्रुतेः इह गद्ध वि स्तर भीत्यामया स्धूलमात्र मेवोक्त मन्यदखिलं त तद्भास्तेषु वेदितव्यम्. इति विज्ञायते वेदशा स्त्रे ष्ववगम्यते. इति एकादशः खण शि G वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये अष्टम प्रश्नार्थ विवरणे षष्ठः पटलः - श्लो॥ माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिता कृते वाज पेय कृता भाष्ये प्रश्नो सावष्ट मोगतः l अष्टमः प्रश्नः समा प्रः 150 श्रामणक विधानं अथ नवमः प्रश्नः अथ प्रथवःः खष्टः अथ पनस्थस्य श्रामणक विधानम्. प्र. जखं. गा श्लो॥ प्रभाष्याश्रम धर्मं च रामु सत्वाह मग्निचित् आश्रम स्वीकृतिं वत्ये वनस्थ यतिनो रिह. आडेति. पूर्वं सनस्धयतिनोर्नाम धर्म मात्रमुक्तम्. अधानयोरा श्रम प्राप्तिविधिः कीदृगिति प्रश्नेऒध शब्दं. वनस्थस्य वानप्रस्धस्य श्रामण कं विधानं व्याख्यास्याम इति वाक्यशेषः. गृहस्ध स्सोमयाजी पुत्रं पात्रञ्च दृष्ट्वा तत्पु त्रादीन्गृहे संस्धाप्य मौण्यं कृत्वा प्राजापत्य कृच्चं चरेत्. गृहस्थो वलीवलित संयुक्तो गृहीतुदि सोमयाजी पुत्रवान् तं पुत्रं पुत्रस्यापत्यं पौत्रः सयद्यस्ति तं च दृष्ट्वा अहं पनाश्रमं गमि ष्यामीत्युक्त्वा तत्पुत्रानित्यादि शब्देन पौत्र प्रपौत्र दौहित्रादीन् गृहे गार ‘हस्थ्य धर्मेवा स्वसद्मनि वासं स्धाप्य मौण्ड्य मिति मुण्डस्य भावो मौण्ड्यं शिखाभ्रू वर्षं वसनङ्कृत्वा नापितेन कारयित्वा स्नात्वा नित्य कर्माण्या चरित्वा सरस्याननुज्ञाप्य तैरुक्तं प्राजापत्यं कृच्छञ्चरेत्. तीणि कृच्छाणीति केचित् . ຜ L वस स्ते शुक्ल पक्षे पुण्यरे पत्न्यासार्धं पनाश्रमंयाति. सम्प्रति काल माह. वसस्ते ऋतौ चैत्रे वैशाखे मासे शुक्लपक्षे ऒरिक्ते तिथौ शुभे3ने पुण्यरै रोहिण्यादौ शुभे नक्षत्रे शुभेयोगे रैतुलादि शुभ करणे पत्न्यासार्धं सहवनमेवाश्रमस्तं वनाश्रमुयान्ति प्राप्नुयुः. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 151 पूर्वस्मिन्दिप से कृतस्नान स्सङ्कल्प्य कुळोदकं पीत्वोपवासं कुर्यात्. पूर्वस्मिन्निति. यद्धने वनाश्रमं गस्तुमुद्योगः तद्दिनात्पूर्वस्मिन् दिवसे पूर्ववित् कृतसानः पत्न्यासहप्राणानायम्य श्वावनाश्रमं गमिष्या मीति सङ्कल्प्य कुशोदकं देहशुद्ध्यर्धं पीत्वा ऒचम्य उपवासमसशन व्रतं कुर्यात्. औपासन होमं कृत्वाऒग्निं “अयने योनि” रित्य रण्या मारोपयेत्. औपासन होममिति यद्यार्धाधानी तस्मिन्नग्नौ पूर्वपद्धुत्वा तमग्नि मयस्ते योनि. रीति मन्त्रं जपन् पूर्वपदरण्या मारोपयेत्. दर्शपूर्णमास विधानेन दर्भादी न्सङ्गृह्य पूर्ववत्प रि स्तरण कूर्चान्परिधी स्समिधो वेणुडणोपवीत कमण्डलु वल्कलादी स्सम्भरति. A H दर्शपूर्णमान विधानेनेति. देवस्य त्वेत्यश्व *पर्शुमसीदं वादाय यज्ञस्य घोषदसी त्यभिम स्त्रीयते गार्हपत्यं पतिष्ठले प्रत्युष्टमुति तस्मि न्निष्टपति. प्रेयमगा दुर्व स्तरिक्षं पेहीति चाहवनीय मखिप्लैति. इह बर्हि रासद इति वेदं प्रत्यवेक्षति. यत्रणर्तिरास्मन् भवति तां दिश मेत्य विष्णो स्तूपोसी त्येक स्तम्ब मुत्सृज्य देवानां परिषूतमसीत्यस्यं परिषाति. पशूनां त्वा भागमुत्सृजामीति परिपूत पैकां दर्भाना मुत्सृज्य इदं देवानामिति परिषूतमभिमृशति. इदं षहनामित्यत्पृष्टं देवस्यत्वेति परिषतमभिगृह्य देवेभ्य स्वैति ऊर्ध्व मुन्मृज्य देवबर्हि रित्य सिद्धं निधाय याजाता इत्यभिमन्यु आच्चेत्तात इत्याच्चिन्दनो सन्नखं मुस्लिं ददात्येवं दर्भान् सङ्गृह्यतूर्णं त्रिधाकुकुल्बङ्कृत्वा यत्कृ मीति पालाशेन खादिरेणवॊ याज्ञिकै र्वृत्तै रेकविंशति दारुमिध्मंसुगृह्य कृष्णास्याखरेष्ठ इति सन्नह्य पूषातइति प्रदक्षिणं ग्रथ्ना तीत्येपमिध्मं इत्यनेन पक्ष्यमाणेन दर्शपूर्णमास विधानेन दर्भादीन् सङ्गृह्य पूर्व * पर्सुका - प्रक्क टॆमुक 52 प्र. दा वत् कृतान्’ परिस्तरण कूर्चॊन् परिधीन् षत्त्रिंशदं गुलायामान् दशाङ्गुलायका स्समिधः. पवित्रान्, हस्तायतं प्रोक्षणकूर्चं (वत्क ता.न्. क) ? केश एवान्तो दीर्घ स्ययस्य केशानः पञ्चसप्त नवास्यतम्यै पर्वभिर्युक्तो वेणुदण्डः उपवीतं तृतीयं यज्ञोपवीतं कमण्डलुं जल पात्रं वल्कलं तरुत्वग्व स्त्रं आदिशब्देन मेखलो त्तरीय कृष्णाजिनोपास च्छक्राश्मादयो गृह्यतान् वेणु दण्डोपवीत कनुण्डलु पल्कलाजिना दीनि सम्भारान् डै विक वत्सम्भरति. पूर्वो क्तेन विधिनाऒग्निकुण्डं कुर्यात्. L पूर्वो क्त विधानेनाग्निशालां श्रामणक मग्निं कुर्यात्- अपरस्मिन्दिव से वै श्वानरसूक्ते नाग्निं मधित्वा प्रज्वाल्य, “अग्न आयाहि; उपावरोहे” त्यग्निं पूर्वपच्छामणकाग्न्याघारं जुहोति. निधाय आपरस्मिन् दिवसे श्वोभूते पूर्वाहे सत्न्यासह प्राणानायम्य वान प्रस्धं कर्म करिष्य इति सङ्कल्प्य अप उपस्पृश्य वैश्वानरसू क्तेनारण्या मग्निं मधित्वा तमग्निं पात्रे निधाय प्रज्वाल्येञ्छ नैरदीप्य अग्न आया ह्युपावरो हेति द्वाध्यां अग्न्यायतनेग्निं विधाय पूर्वपत् श्रमणकाग्ना वाघारं जुहोति. सन्यासाश्रम स्वीकारः प्रणम्याग्निं परिषिच्य ‘अग्ने प्रायश्चि तेत्व’ मिति पब्ब प्रायश्चित्तं हुत्वाऒपोहिरण्य पवमानै रात्मानं प्रोक्ष्य ब्रह्मदैवत्यं वैष्णवं पञ्चवारुणञ्च प्रधानान्व्या हृत्यन्तं यजेत. हुत्वा घारा न्हेग्निं प्रणम्य अग्निं परिषिच्य अग्ने प्रायश्चित्ते त्वमि त्यग्निं पतिघ्न्यस्तं, वायु निन्दितान्त, मादित्यं घोरास्त्रं, गुड र्वं यघ्न्यस्तं, चन्द्रं पुत्रघ्न्यस्त मिति पञ्च प्रायश्चित्तम् श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [20] 153 हुत्वा आपोहिरण्य पवमानै रात्मानं स्वशरीरं प्रोक्ष्य ब्रह्मडै वत्य मिति ब्राह्मं वैष्णवं पञ्चवारुणञ्च प्रधानान् मन्त्रान् व्याहृत्यस्तं यथा स्यात्तधा यजेत. हुनेत् ॥ इति प्रथमः खणः. अथ द्वितीयः खण्डः अग्नेग प्रतीच्यां द्वा कुश पूर्वा गौन्यस्योर्वे श्मानं निछाय तत्सवितुर्वरेण्यमिती दक्षिण पादाङ्गु ष्ठाग्रेणाऒश्मान मधि तिष्टेत्. आग्नेः प्रतीच्यां दिशि द्वौकुशा दर्भा गन्यस्य निक्षिप्य ऊर्ध्व दर्भ योरुपर्यश्मानं पेषण पाषाणं निधाय तत्सवितुर्वरेण्यमिति स्वेन दक्षिण पादाङ्गुष्ठात्रेण अश्मान मधि तिष्टेत्. अथिशीज्’ स्थानं कर्मेति सप्त म्यर्धे द्वितीया अश्मन्यङ्गुष्ठाग्रं निधाय तिष्टेत्, अळ्मानं स्पृशेत्. तेजोवत्सवेति पल्कल मजिनं चीरं वा परिधाय पूर्व वन्मेखलादीं स्त्रीण्युपवीतान्युत्तरीयं कृष्णाजिनं चा ददाति. い तेजोवत्सव इति मन्त्रेण वल्कल मजिनं कृष्णाजिनं वा चीरं वस्त्रं वा परिधाय पूर्वपदुपनयनो क्तवत् मन्त्रेण मेखलां त्रीण्युपवीतानि उत्त रीयं कृष्णाजिनं च समुच्चये तत्तन्मन्त्रेणा ददाति स्वयमेव गृही त्वा धारयेत्. आचम्य “स्व स्तिदेवे” त्यग्निं प्रदक्षिणं प्रणामञ्च कृत्वाऒऒनीत.

पूर्ववदाचम्य स्वस्तिदेवेत्यग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा प्राणायामञ्च कृत्वाऒसीत उपविशेत् .154 प्र. जा खं. २ “शन्नो देवी” इति स्वमूर्ड्नि प्रोक्ष्य जया नख्याताना क्राष्ट्र थृतो व्याहृतीश्च हुत्वाऒज्य शेषं प्राणा यामेन प्राश्नी यात्. 03 ळन्नोदेवीकिति स्वमूर्ध्न्या त्मन श्शिरसि प्रोक्ष्य पूर्वोक्तान् जयान् चित्तु च स्वाहाडीस् आध्यातानान् अग्निर्भूतादीन् राष्ट्रभृत ऋताषाहिदीन् व्याहृतीश्च हुत्वाऒज्य शेषं होमावशिष्ट माज्यं *चुरुकमात्रं पाणावादाय प्राणायामेन मन्त्रेण प्राक्ट्नीयात् भक्षयेत्. “योगे योगे” इति द्विराचम्य “शतमिन्नु शरद” इति प्रणामं “आगन्तासमगन्म हि” इति प्रदक्षिणं चादित्यस्य कुर्वीत. योगेयोगे तप स्तरमिति मन्त्रेण द्विराचम्यळतमिन्नु शरदइति मन्त्रेण प्रणाम मादित्यस्य कृत्वा आगस्त्र समगस्महीति प्रदक्षिणं चा दित्यस्य “र्वीत. “राष्ट्र भृदसि” इत्यूर्वाग्रं कूर्चं गृष्णायात्. राष्ट्र भृदसीति मन्त्रेण यथालिङ्गं ऊर्ध्वाग्रं कूर्चं गृष्णायात्. ॐ भू स्तत्सवितुः ॐ भुवो भर्गो देवस्य ॐ सुवर्धि योयोन इति पच्चोव्यस्तां “ॐ भूर्भुव स्तत्सवितुः ॐ सुवर्दियोयोन” इत्यर्थर्भां “ॐ भूर्भुवस्सुव सत सत्न वितु इति समस्तां च सावित्रीं जप्त्वा वनाश्रमं प्रविश्य ब्रह्मचर्य व्रतं सङ्कल्पयेत्. ॐ भू स्तत्स वितुर्वरेण्यं ॐभुवोभर्गो देवस्य ॐसुवः धियो योनः प्रचोदया दिति पच्च’ पादशोव्यस्तां विभक्तां सावित्रीं, ॐ भूर्भुवस्त त्सवितुरिति ॐ सुवर्धियोयोन इत्यर्धर्बां णुचोर्ध मर्धर्चः तामर्थर्चां * चुकुक = मिनुपगिञ्ज मुनुगुनन्तमात्रमु. चौर पुडिकिलि) पै खानस सूत्र भाष्यम् 155 सावित्रीं, ॐ भूर्भुवस्सु व स्तत्स वितुरिति समस्ता मविध काञ्च सावित्रं क्रमेण जप्त्वा पनाश्रमं वानप्रस्थ धर्मं प्रविश्य सम्प्राप्य इतः परं ब्रह्मचर्य व्रतं चरिष्यामिति ब्रह्मचर्य व्रतं सङ्कल्पयेत्. इति द्वितीयः खण्णः. अथ तृतीयः खण्णुः तत्पत्नी च तधा ब्रह्मचारिणी स्यात्. तत्पत्नी तस्य भार्याच यथा भर्ता तथा ब्रह्मचर्यव्रत मस्या इति ब्रह्मचारिणी स्यात्. भवेत् . स्वयमेवाऒग्निम्प्रदक्षिणी कृत्वाऒऒ ज्येस प्राजापत्यं छातादि मिन्दाहुती विच्छिन्न मैन्द्रं वैश्वदेवं वैष्णवं ब्राहं विष्णोर्नु कादी क्स्ट्राजापत्य सूक्तं तद्र्वत बन इ्ब पुनः प्रधानार्हुत्वा प्राजापत्य व्रतं बध्नाती. पत्न्या विना स्वयमेवाग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ऒ सित्वा आज्येन प्रजापतेन त्वत् प्रजापतिर्णयानिति प्राजापत्यं धातादि मिन्दाहुत्या श्रावितमित्याणि विच्छिन्नं त्रातारमिस्त्र मित्याद्यैन्द्रं आनो विश्व आदिवैश्वदेवं अतो देवादि वैष्णवं ब्रह्मजज्ञानं हिरण्यगर्भ इति ब्राह्मं विष्णोर्नु कादि (सप्त. ख. ग.) षड्वैष्णनं प्राजापत्य सूक्तमिति ऋतञ्च सत्यञ्च देव कृतस्य यन्मेगर्भे तरत्स मन्दीति प्राजापत्य व्रत सूक्तञ्च प्रजापतेन त्वत् रयीणां पतिमिति प्राजापत्य व्रतबन्धं च हुत्वा प्राजापत्य व्रतबद्धं करिष्यामिति सङ्कल्प्य पुनः प्रधानाव् धातादि प्राजापत्य व्रत बन्ध मन्त्रान् मृतेन हुत्वा अग्ने व्रतपते प्राजापत्य प्रतं चरिष्या मीति प्रतिमन्त्रं समिद्भीर्हुत्वाज्येन व्याहृतीर्जुहुयात्. एवं प्र्राजापत्य वत्रं बध्नाति. بس स्थित्वा “देवस्यत्वा; योमेदण्णि"ति. द्वाभ्यां पञ्च स प्त 156 प्र. खं. श नवान्यत मैर्पर्वभिर्युक्तं केशानायतं वा व्यवक्रं वैणपं द्विदण्ड मादडालि. स्थिर्वा चेपस्यत्वा सवितुः योयेदण्डः परावतमिति द्वार्यां मन्ताख्यां पञ्चन प्त नवानां पर्वणां मध्येऒन्यतमान्येकतराणि येषां तैः पञ्च स प्त नवान्यतमैः पर्वभिः पञ्चभि स्सप्तभिर्नपभिर्वायुक्तमन्वितं दण्डं तद सम्भवे केवलं केशा व्रायतं ललाटोपरि देशान्तायतु अवकरिमृजुं पै णवं दण्डमेवं द्वौदं सूतैर्बव्वा तावेकीकृत्य तद्द्विदण्डमा ददाति गृष्णायात्. “येनदेवे”ति कमण्डलु मृदृहण्या पूर्वपदुपॊन च्छत्रे गृष्णति. येनदेवा इति नुन्त्रेण कमण्डलुञ्च मृदृह्यते शौचार्ध मनयेति मृद्धहणीच तेकमण्डलु मृद्धहण्या मस्त्रावृत्त्या गृष्णति. पूर्व नदिति उपानहावध्यवरोहा मीत्युपानहॊ प्रजापतेः शरणं भुवः पुना त्विति द्वाभ्यां छत्रमेवं समावर्तनो देवत् उपानच्छतेच गृष्णति. अग्नी नारपत्यादींळ्चो ज्ज्वल्याऒग्निहोत्रं हुत्वा हवनीये प्राजापत्यं विष्णुसूक्तञ्च सर्वत्र “अग्नमे स्वाहा; सोमायस्वाहा; विष्णवेस्वाहा” इति हुत्वा ग्नी सरण्या मारोपयति. अग्नींश्च गार्ह पत्यादीनाधान क्रमेणोज्ज्वल्य वक्ष्यमाण वदग्निहोत्रं हुत्वाऒहवनीये ग्नौ प्राजापत्यं वैष्णवं चाज्येन हुत्वा सर्वत्रा हवनीयादिष्वग्निषु अग्नये स्वाहा सोमायस्वाहा विष्णवेस्वाहेति क्रमेण हुत्वा अग्निनित्याजस्त्र पक्षे गार्हपत्याधीनग्नीन्, पृधगरण्योः नोचेदार्ल पत्याग्नि मरण्यां पूर्ववदारोपयति. पनेऒद्रौ विवि क्ते नदीतीरे वा वनाश्रमं प्रकल्प्ययधोक्त मग्नि कुणानि कुर्यात्. श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् 157 वने अरण्येवा अद्रौ पर्वताग्रेवा विविक्ते विजने देशेवा नदीतीरे सरित देवा ग्रामादृहिः आश्रमु तपोविलयं प्रकल्प्य यथोक्तमिति वक्ष्यमा शातोक्त प्रकारेणाग्निशालां तत्राग्नि कुण्डानि गार प्रत्यादीनि कुर्यात्. पत्न्या सहाऒग्नी नादाय पात्रादि सम्भारयुक्तो वनाश्रमं समाश्रयति. 2 पत्न्यासह अग्नी नरण्यालोपिता नसङ्कर मादाय स्वयमेप गृहीत्वा पात्राणिस्मक् सृवादीनि यज्ञपात्राणि आदिशब्देन वश्यमाण सुवर्णशकल पा वास्त एव सम्भाराः ठान् सङ्खारान् सन्न्या पुत्रादिना वा वाहयित्वा तैर्युक्तः पात्रादि सम्भारयु क्तस्सन् वनाश्रमं समाश्रयति. सम्प्रा प्नुयात्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये नवम प्रश्नार्थ विवरणे प्रथम पटलः - इति तृतीयः खण्डकि अथः चतुर्ध खण्डः अग्न्याऒऒयतने प्रोक्ष्य खनित्वालेखा षडुल्लिख्य सुवर्ण शकलं व्रीहीं श्च निधाय श्रामणकाग्निं निदध्यात्. तं गत्वा चम्याग्न्यायतने श्रमणकाग्निकुण्डे पूर्ववत् प्रोक्ष्यखनित्वा लेखाः षडुल्ली खित्वा प्रोक्ष्य तत्र सुवर्णशकलं तदभावे व्रीहीन्वा च शब्दा विकल्पेनिधाय तदुपरि श्रमणकाग्निं मधित्वा तमग्निं निदध्यात्. तदग्नौ नित्यं पूर्ववज्जुहुयात् - वन्यानेव पार्धिवा न्वान स्पत्या न्कुशीरोद्धताञ्ळणा न्पुराणान्कुश दर्भा नूर्णा स्तुकां, प्लशाग्रं, सुगन्धि तेजनं गुग्गुलुं हिरण्यशकलान्सूर्य कास्तञ्च सम्भरति. 1 * 158 प्र. काखं. आ पने धवा वन्यास्तान्वन्यानेव नग्राम्यानिकि यावत्. सृधिव्यां भवाः पार्टी वास्तान् पार्टी वान् स प्रतेक इतिचेतोसिकतोषा खूद्धत वल्मीक वपोसूदु वराहोद्दत शर्कराः सप्त एतान् श्रातो क्त वच्चुद्दान् प्रत्येकं कुडुबं यधालाभं वा सङ्गृह्य वनस्पतिषु भवा वानस्वत्याः तान् वान सृत्यान्” पक्ष्यमाण श्रोत प्रकारेण प्रादेशमात्रास् सपत्राग्रान् अश्वद्दोदुम्बर पलाश शमि पै कङ्कु अशनिहर पुष्कर वर्णमुञ्ज कुलाया नित्यषौ वानन्न त्यान् पूर्वमसम्बिष्कान् कृमिलेप वर्णाने कैकं पञ्चदश गृहीतान् सर्वास् यूलाभं वा सुगृह्य शीरेन कर्क चेन उद्धृता स्वनिंयार्ध माखनने नोद्दतामृत् शीरोद्धतामृत्तां कुळीरोद्धतां मृदु क्षणानि कण बीजान् पुराणाक् मासातीत पुरातनान् कुशाख्यदर्शान् कुशदर्भान् ऊरास्तु. कां *मेषां तरा(क) शृङ्गीयां लोम संहरिं प्रजाग्रं समतां स्ल क्षशाखां,सुगन्धितेजनं कटतृणाग्रं गुग्गुलुं हिरण्य शकलास् सूर्य कान्त मश्र्म निशेषञ्च पार्थिवादी सम्भारान् सम्भरति. क वान प्रस्थानृत्विजो वृत्वा-ग्निं मधित्वा गार्हपत्या दीं स्त्रेताग्नि स्पत्चाग्नीन्वा-ग्न्याधेयक्रमेणाछाया हुती द्वे द्वेहुत्वा नित्यं द्विकालंवन्यैरेपजुहोति वानप्रस्धानृत्विजः अध्वर्यु प्रमुखान् याज्ञिकान्’ मन्त्रानुसारेण वृत्वा पूर्वपदग्निं मधित्वा तमग्निं प्रज्वाल्य कुण्डेषु प्रोक्ष्य खनित्वा षट् लेखा लिखित्वा सम्भृतान् पार्टिवादीन् यधाभागं विभज्य तत्तद्भागं तत्त त्कुण्डे निधाय गार्ल पक्ष्यादीन् त्रेताग्निन् पञ्चाग्निश्वा आवानकाले द दद्यात्ते नाग्न्याधेय क्रमेणाछाय कुण्डेषु निधाय आहुती द्वेद्वे इति आहवनीये प्रातः सूर्योज्योतिर्ण्योतिः सूर्यः स्वाहेति सायं अग्नि वा ज्योतिरग्निः स्वाहेति हित्वा पश्चामार्भुवस्सुव स्वाहेत्युभ यत्र जुहुयात्. एवमाहवनीये द्वेगार्हपत्ये ऒग्नये गृहपतये स्वाहा विष्णवे स्वाहेति द्वे अन्वाहार्ये ऒग्नये ऒदाभ्याय स्वाहा विष्णवे स्वाहेति द्वेयनि सभ्यानस्य सभ्ये भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा विष्णवे स्वा * मेक कॊम्मुलयॊक्क मध्यलो वॆनुकभागमन्दलि वॆण्ट्रुकलु. वै खानस सूत्र भाष्यम् 159 हेति द्वे आवसद्ध्ये अग्नयेन्न पतयेस्वाहा विष्णवे स्स्वाहेति द्वे. एव माहुती द्वे द्वे तदानींहुत्वा नित्यं प्रतिदिनं द्विकालं सायं प्रातः नित्यधारणपक्षे विहरणु विनास्य दग्निहोत्रं कुर्यात्. विहरण पक्षेतु प्राग स्तमया त्रागुदयाच्च अग्निहोत्रं होष्मामिति सङ्कल्प्य सुगार्हपत्यो बुद्ध्य स्वेति गार्हपत्य मुपस्थायेत्यादि वक्ष्यमाणाग्नि होत्र प्रकारेण सर्वं कृत्वा वस्यैर्वनोद्भपै ः प्रियङ्गु नीवार श्यामाकाम्भि होमद्रव्यै रेव जुहोति. वनाश्रमी मुनिः स्नानशाच स्वाध्याय तपोदाने ज्योपवासोवस्थ निग्रहव्रत मौनानीति नियमास्द शैता नृत्या नृशं स्यार्जन क्षमादमप्रीति प्रसादमार्दवा हिंसा माधुर्याणीति यमान्द शामूंश्च समाचरति. सम्प्रति नियनु यमादि पूर्वं वानप्रस्थ धर्मानाह. वनाक्रमी वान प्रस्थो मुनिः तपस्वी स्नानं पूर्वोक्तं नित्यं नैमित्तिकं चस्नानं शौचं बाह्यमाभ्यन्तरं चेतिद्विविधं. मृज्जलाभ्यां बाह्य मध्यात्म विद्यया मनश्शुद्धिराभ्यन्तरं शौचं कुवित्वं स्वाध्यायः पुरुषसूक्तादि प्रशान्त मस्त्राभ्यासः तपः चान्द्रायणाद्यनशन व्रत जनित दुःखशमनं आध्यात्मिकादि दुःख सहिष्णुत्वं ना तपः. दान मतिधिभ्योन्नं वार्धिभ्यः यधाशक्ति धनप्रदानं, इज्या ब्रह्मयज्ञादियागः। उपवासश्चान्दा यणास् व्रताचारः1 उपस्थ निग्रह इन्द्रिय निरोधःः व्रतं ब्रह्मचर्य व्रतं मौनं मूत्रपुरीषोत्सर्जन दन्तधावन स्नानाद्यनुष्ठान भोजनादिकालेषु अन्यत वा अभाषणं एतानि स्नानशौच स्वाध्याय तपोदाने ज्योपवारो वस्ध निग्रहवत मौनानीति नियमाडश. एतान् दळनियमान् समाचरति. सत्यं भूतहितं प्रियं. इच्छावचनं यथार्थवचनं आनृशंस्यमकू रता विदितेष्व विदिशेषुवा मनोवाक्कायकर्मणां प्रवृत्ता वाप्येकरूपत्व मार्जनं. ऋजोर्भाव आर्जवं. क्षमया प्रियाप्रियेषु सर्ववस्तुनु समता क्षमा,दम आत्मदण्डः, प्रीतिः यदृच्छया अब्धिमेन ममालमिति सन्तोषः प्रसादः सर्वावस्थानु प्रसन्नता, मृदोर्भावः मार्दवं, परापरेषु 160 प्र. . खं. # सर्वत्र मृदुत्व महिंसा कृत्वियं विना सर्वप्राणिष्वक्लेश जननं, मधुरस्यभावो माधुर्यं सर्वावस्धासु मधुधवचनमेलेनि सत्यानृशंस्या र्णव क्षमादमप्रीति प्रसाद मार्धवाहिंसा माधुर्याणि यमदश. अमून् दशयमांश्च समाचरति. नित्यमाचरेत्. भक्त्या विष्णुं ध्यायन्नग्निहोत्र श्रामणकाग्नि होमौ द्विकालं नोत्सृजस्त्राम्याशनं त्यक्त्वा वन्यौषधीभिः फलं मूलं शाकंवा नित्याशनं सज्ञल्प्य “तिरोधाभू?” इत्याहृत्यापरा हे स्वयम्पत्नी वा हविष्य मासावितं पचति. + विरा भक्त्यातात्पर्येण विष्णुध्याय नारायणपरायणस्सन्न ग्निहोत्र श्रामण काग्नि होमौ श्रिताग्निष्वग्निहोत्रं श्रमणकाग्नौ श्रमणकहोम मेवमिमौ द्विकालं सायु प्रातः नोत्स्मजन् नत्यज न् कुर्यात् ग्राम्या व्रीह्यादय श्लेषामशनं भोजनं ग्राम्याशनं त्यक्त्वा वन्याश्च ताओषध्यः नीवार प्रियङ्गु श्यामाकाद्याः फलपाकान्ताः ताभिः वन्यौषधीविः फलं वा मूलं शाकंवा यभासम्भवं नित्यं प्रतिदिनमशनं नित्याशनं सङ्कल्पतो L कल्पयित्वा नित्यानुष्ठानानन्तरं तमदाय तिरोधाभूरिति तिरोधा भूर् स्वाहा, तिरोधा भुवः स्वाहा, तिरोधा स्वः स्वाहा, तिरोधा भूर्भुवः स्वः स्वाहेति व्याहृत्या आवराहकाले स्वयंवा पत्नीवा हविष्यं हवि र्योग्यं क्षार लवण वर्जित मा सावित मस्विन्नं पचति. वै श्वदेवहोमा न्हेऒतिधीन भ्यागतान्फ्राशयित्वा मितं प्राश्नाति. पक्वेन हवि ष्येण नित्यं वैश्वदेवं हुत्वा वैश्वदेवा स्ते स्वाश्रम मथ्यागतान् अतिधी नभ्यागतान् पाश्रयित्वा यधाशक्ति भोजयित्वा तदव शिष्ट मळनं मितं षोडशग्रासादनधिकं प्राश्नालि. पश्चात्पत्नी तडवशिष्टं भुञ्जीयात्. इति चतुर्धः खण्डः श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [21] अथ पञ्चम? खण्डः वानप्रस्थ धर्माः रात्रे नाश्नीयात्. रात्रे नाश्नीयात् डिपै वेकभुक्तं कृत्वा. 161 30 अथस्ताद्दर्भां स्तृणानि पर्णानि वास्तीर्य सुव्रतस्सुव्रतां पत्नीं विनैकश्शयीत, { 30 सायनग्निहोत्र होमादेरनन्तर मधस्तात् भूम्यां दर्भान् कुठादीं स्तृणानि दौर्वादीनि यवसानि पर्णानि पालाशादीनि वा पत्राणि यधासम्भवं आहृत्या स्तीक्य तल्पवदास्तरणं कृत्वा तदुपरि शोभनं व्रतं यस्य स्नुनतः ब्रह्मचारी वनस्धः सुव्रतां ब्रह्मचारिणीं पत्नीं विना एकः एकाकी शयीत. सा पत्नीच तद्वत् पृथक् शय्यायां शयीत. साऒस्य शुश्रूषां करोती. 3_9 किमर्ध मियमित्यत आह. सा ब्रह्मचारिणि अस्य ब्रह्मचारिणः पक्युः शरीरसंरक्षणाद्यां शुश्रूषा मग्नि परिचर्याञ्च करोति. एनां नोप गच्चेत् .. सोप्येना मीदृशीं पत्नीं नोपयच्छेत्. मैधुनं नकुर्यात्. 33 मातृपन्निष्कामः प्रेजे तोर्ध्वरेता जितेन्ड्रियः. तां पत्नीं मातृपज्जननीमिन निष्कामः अकामुकः प्रेक्षेत. ऊर्ध्वमुद्ग तं रेतोवीर्यं येन सः ऊर्ध्वरेतास्सन्, जितानीन्द्रियाणि चक्षुरादीनि येन सः जितेन्द्रियो भवेदिति शेषः दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यं नक्षत्रेष्टि माग्रयणेष्टिञ्च वनौषधीखिः पूर्ववद्यजे दनुक्रमात् B दर्शपूर्णमाऔच चातुर्मास्यञ्च नक्षत्रेष्टिं चाग्रयणेष्टिञ्च त त्तत्काल * यवसमु तृणमु, गड्डि 162 प्र. भा खं. ५ सम्भूताभिर्व नौषधीभिः पूर्णोक्ताभिः पूर्ववदिति पक्षे पडे दर्शपूर्णमास याजी चतुरु चतुरु मासेपु चातुर्मास्ययाजीत्यादि पूर्वपदनु क्रमेण त कत्तत्कालेषु क्रमेण वक्ष्यमाणेन विधिना यजेत. हुनेत्. એ बि 3& मूकै ग फड्डॆग पतैन पुष्पैर्वा तत्तत्कालेस पक्वै स्स्वयमेव संशीर्णः प्राणं प्रपर्तयन्नु त्तरोत्तरेऒ व्यधिकं तपस्संयोगं फलाद्विशिष्ट माचरेत्. मूलैर्वा फलै र्वा पळैर्वा पुष्पैर्वा तत्कालेन पक्वैः परिपाकैः स्वयमेव संशीर्णः ळ्ल धवृनैः फलाद्यैर्वैश्वदेवादि होमापशि षैः प्रा प्राणु प्रवर्तयन्’ जीवनोपायं कुर्वन् उत्तरोत्तरे पूर्वस्मात्काला दु. त्त रस्मिन् काले अधिकं पूर्वस्मात्पूर्वस्मात्तवः संयोगादतिशयं तप स्संयोगमाचरेत्. तपसः फलाद्विशिष्ट मुत्कृष्णमाचार माचरेत्. अथवा॰हिताग्नि स्सर्वानग्नी नरण्यामारोप्य सर्वै स्संवाप मस्त्रैः पार्थिवान्वान स्पत्याञ्च सर्वान्स मूह्य निर्मथ्यैतेन विधिना७ग्न्या धेय विधानेन च मस्त्रै स्सर्वे स्सभ्याऒग्न्यायतने श्रमणकाग्नि माछायाऒहरेत्. 38 अधवेत्यशक्त विषय विकल्पः. एवमग्निहोत्रं श्रामणक होमञ्च पृथक् कर्तु मश कश्चे दाहिताग्निः सर्वान् गार्हपत्यादीनग्निन् वृधगेक स्यांवा अरण्यामारोप्य सर्वै स्संवाप मळै रिति अग्नेर्भस्मानी, सञ्ज्ञा समसि, उडेह्यग्ने, यत्सृधिव्याः उत्समुद्रात् इयत्यग आशीर्मदो देवीरित्येतै ः श्रोतोकै ः स प्तभिः संवापमनै पूर्वोक्तान् सप्तपार्दिवान् समूह्य अश्वोरूपं ऊर्जः पृधिव्या गायत्र्या प्रियमाणस्य, याते सृष्टस्याग्नेः, यत्ते सृष्टस्य, यत्ते तान्तस्य, यत्पर्व पक्यत्, याते अग्ने, ओ जस्विनी तनू रित्येतैः संवाप मनै रजौ वानस्पत्यानेवं सर्वैः संवापनुन्तै पार्दिवान् वानसृत्यांश्च सर्वान् परिसमू ह्यैकी कृत्य श्रामणकागौ निधाय अरण्यारोपितमग्निं वैश्वानरसूक्तेन 3 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 163 3 निर्मन्ध्य तमग्नि मादाय एतेन विधानेनेति पूर्वोक्तीनानेन ग्रामणकाग्नि विधिना वक्ष्यमाणे नाग्न्याधेय विधानेनच मुतै स्सर्वैशति भूमिर्भू म्नेति घर्मशिरः तदयमिति या स्ते शिवाः प्राणन्त्वेत गार्ल पक्योक्षैः आयु गौः वृक्षरक्रमीदिकि त्रिंशद्भामेति वातः प्राण इति यास्ति 6व स्तनुवः अग्नेन्नवा मयो भुवः इत्यन्वाहार्य पचनोक्ते भूम्भिव 2 ? स्वाहेति भूमिर्भूम्ना अस्यप्राणात् इतिद्वौ अर्कश्चक्षुरिति शिवाः प्राणं चामृते. अग्नेनमाडित्याहवनीयोक्ति ः यु सख्यावसद्ध्यो पञ्चम व्याहृती चतुर्ध व्याहृतीति सथ्यावसध्योक्ति देवं सर्वैर्म तैः उपावरो हेति श्रामणकोक्त मन्त्रेणच सभ्याग्न्ययकने सम्भारोपरी ज्वल न्तु(श्रामणकाग्नि) प्राञ्च॰मुद्धृत्य आधाय निधाय तमग्नि मौपान नार्ध माहिरेत्. तस्मिन्नग्नौ महाव्याहृत्या द्विकालं वन्यैन्दोचु द्रव्यै र्जुहुयात्. सभ्यस्य भेदः श्रामणकाग्नि रित्याहुः. L सभ्यस्य कुण्डस्य भेदः नामतोभिन्नः श्रमणकाग्निः आकारंलक्षणं सर्वं सभ्यवदित्याहुः. आपत्नीक वानप्रस्ध धर्माः अपत्नी कश्च भिक्षपदग्नौ होमं हुत्वाऒरण्यादि पात्राणि च प्रक्षिप्य पुत्रे भार्यां निधाय तवाऒग्नि नात्मन्यारोप्य वल्कलो पवीतादीन्भिक्षा पात्रञ्च सब्लु ह्याऒनग्नि रदारो गत्वा वन्डे निवसेत्. इदानी मपत्नीक विधिमाह. अपत्नीकोवनं पत्य्नाविना गन्तुमिच्छन् भिक्षुवत् वक्ष्यमाण सन्न्यासिवत् अग्नाविति श्रमणकमग्नि मुत्पाद्य अस्मि न्नग्नौ पूर्ववद्धामं हुत्वाऒस्मिन्ने वाग्ना वरण्यादि पात्राणि लोहाश्म मयानि विहाय ब्राह्मणेभ्यो दत्वा वन्यानि यज्ञपात्राणिच प्रक्षिप्यदद्द्यो पुत्रे भार्यामिमां रक्ष्यत्युक्त्वा निधाय गृहेविसृज्य यथाधानं 1 आग्नेवा मयोधुव. ख 2 सुव . ग. 3 प्राञ्चम् - पूर्वपुदानिनि164 प्र. ज खं . आ तधाग्नी नकृतहोमीचे दग्निहोत्रं हुत्वास्ते क्रमेणात्मनि पूर्ववदा रोप्य वल्क लोपवीतादीन् भिक्षापात्रञ्च सङ्गृह्य अनग्नि रदारस्सन् एकाकीवनं पर्वतं नदीतीरं वा गत्वा वन्डे वनाशमे निवसेत्. तपसां श्रमणमेतन्मूलं तस्मा देतद्विधान मेन मग्निञ्च श्रामणक मित्याहविखनाः॥ L इदानीं शा?मणकाग्ने र्निर्वचनमाह. तपसामिति सर्वेषां तपपां शम न्ति मुनय स्तपस्य स्त्यश्रेति शास्त्रमणकं अथवा तपसां श्रमणं वेदन माश्रमञ्चा एतत् शृमणमेव मूलं बीजमेतन्मूलं तस्मात्कारणा देतद्विधानं शास्त्रमणकमिति एनमग्निञ्च श्रमसम्बन्धि शास्त्रमणकमित्याह भगवान् विखनाः. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये नवम प्रश्नार्ध विवरणे द्वितीय पटलः - इति पञ्चम ः खण : अथः षष्ठ खः वै खान (सन्या) साश्रम क्रमः सन्न्यास क्रमः सम्प्रति सन्न्यासाश्रम प्राप्ति माह. सम्यज् न्यस्यते निक्षिप्यते त्यज्यते इतिवा कर्मानेनेति सन्न्यासः तस्यकमोविधिः सन्न्यासकर्तम उच्यत इति वाक्यविशेषः- सप्त त्यूर्ध्वं वृद्धोऒनपत्यो विधुरोवा जन्म मृत्यु जरादीन्विचिन्त्य योगार्थी यदास्या त्तदाऒधवा पुत्रे भार्या निक्षिप्य परमात्मनि बुद्धिं निवेश्य वनात्सन्न्या सं कुर्यात्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 165 कालमाह सप्तत्यूर्ध्वमिति. गर्भाधानकालादारभ्य संवत्सराणां सप्तते रूर्वमुवरि संवत्सरः सन्न्यासकालः आयं कुटीचक बहूदक विषयः सप्तत्यूर्ध्वं सन्न्यासः कुटीचक बहूदकयोः. हंसानां यधेच्छा स्यात्त दाभवेदिति स्मरणात्. यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रप्रजेविति प्रतेश्च. वृद्ध इति वयोज्ञान वृद्धिवा. नविद्यतेऒपत्यं पुमान् श्रीवा यस्य सोयमनपत्योना सन्न्यसेत्. आश्रुतस्य गतिरा नीति वचनात् विधुरः मृतभार्योवा सन्न्यसेत्, अनाश्रमी सतिष्टेत दिनमेक मनीति वच नात् . सर्वेषणा विनिर्मुक्तः. क्षमाधृतिः, शौचसत्य सन्तोषार्णवान्वितः, पुत्रमित्रकलत्रादि स्नेहवर्जितः, जितेन्द्रियः, ज्ञान निर्धूत कल्मषः, पङ्ग्वन्ध मूक बधिरक्लीब जडावत् स्थितः वृद्धातुर कृकवत् कामभोगेषु निस्सृहः निर्ममो निरहङ्कारः निर्द्वन्द्वोगत मत्सलो रागद्वेष क्रोध लोभ मोह मदमात्सर्य वर्जितःः बहुश्रुतः अधीतवेदो जपकृत् कृत नित्य कर्मानुष्ठानः यधाशक्ति यज्ञ कृत्सर्व भूतदयापरः नियम यमा न्वितं सिद्धपै राग्यः एवं विधो ब्राह्मणः कैवल्याश्रमेवपेत्. अन्यथा पापीयान् भवेत्. अपिवा जन्मजननं मृत्युर्मरणं जरा जीर्णमादि शब्दान व्याधि दुःखेन्द्रिय विकला दयश्चतान् जन्म मृत्यु जरादीन् आत्मनोदेह स्यास्तिति विचिन्त्य योगं सन्न्यासयोग मर्धितुं शीलम स्येति. योगार्ध यू यस्मिन्काले ब्रह्मचर्यामार्ध्वं बाल्ये यौवने वार्धके वास्याद्भवेत्. तदा तस्मिन् कालेवा ब्रहोचारी वा गृहीवा वानप्रस्थोवा आपत्नीकः सन्न्या नं कुर्यात्. यदिवेदरलो ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत्. गृहाद्वनाद्वेति श्रुतिदर्शनात्. अढवा सपत्नीकश्चेत् पुत्रे तदभावे पौत्रे दौहित्रे श्वशु रेवा भार्यां निक्षिप्य परमात्मनि परब्रह्मणि बुद्धिं मनो निवेश्य गार्ह स्ध्या द्वनाद्वानप्रस्थाश्रमाद्वा सन्न्यासं कुर्यात्. एकं सर्वलक्षण सम्पन्नं भिक्षमाचार्य माश्रित्य सन्न्यासाश्रम स्वीकरणं कुर्यात्. भिक्षु धर्म मुपसङ्गृह्य बिक्षु गुण सम्पन्नमाचार्य मुपसङ्गम्य तत्सन्नि था दीक्षां परिग्रहे? दिति गालवश्रुति दर्शनात्. आचार्यवान् पुरुषो वेदेति * वेदमेवर थोयस्यसः वेदरथः वेदाध्ययन (निरतः) मॊक्कटिये मार्गमैनवाडु. 166 प्र. काखं. क छान्दोग्य प्रत्येळ्च. सोपि संवत्सरं षण्मासं त्रैमासंवा शिष्यं परीक्ष्य सुगुणान्विताय अनभिकस्ताय सद्वंशजाय महावाक्योपदेशं कुर्यात्. नासंवत्सरवासिने ब्रूयादित मैत्रा वरुणीय श्रुतिदर्शनात्. ता सोपितमाचार्यं परयाभक्त्या नत्वा भगवन् करुणाकर शरणागतपालक कर्मपाश समाबद्धं सुसारक्लेश पीडितं तापत्रयाग्नि सन्तसमनाधं मूढमातुरं त्वच्छी चरण मापन्नं मां त्राहीति प्राञ्जलिर्विज्ञाप्य स्वार्जितं सकलद्रव्यं शरीरेण सहार्पयेत्. गुरुरपि कृपया शिष्य मु लोक्य वत्समाशुड संसार दुःखात्त्वा मुद्धरिष्या मित्युक्त्वा शिष्यं शुभ लक्षणं परिग्र हेत् । { मुण्णितो विधिनास्नात्वा ग्रामाद्भाह्ये प्राजापत्यं चरित्वा पूर्वा हे त्रिदण्णं शिक्ष्यं काषायं कमण्डलुं अप्पवित्रं मृद्गृहणीं भिक्षापात्रं चसम्भृत्य त्रिपृ तं स्राळ्योपवासङ्कृत्वा दिनेऒपरे प्रातस्स्नात्वाऒ ग्निहोत्रं वैश्व देवञ्चहुत्वा वैश्वानरं द्वादश कपालं निर्व पेत् . L { ( Q सोपिशिखा भ्रूवर्णवासितः इत्वत्र विषय विभागः कर्तव्यः. कुटीचक बहूदक विषयोयमिती हंसस्यापीतिकेचित्. हंसपरमहंसयोः शिखानहितं वपनं कर्तव्यम्, शिवायज्ञोपवीतात्यागी लघुदण्डोदर पात्र इति कौषीतकि क्रुतिदर्शनात्. तस्मात्कुटीचको बहूदकोवा हंसोवा शिखां विहाय नाधोजत्रोर्वापयेत्. एवं हंसः परम हंसोवा पूर्वं शिखास्थाने कणतिचेत् केशान् विहाय नाधो जत्रो र्वापयेदेवं मुण्डितः परिवाहितः विधिनापूर्वो क्तेन स्नानविधानेन स्नात्वा निश्यकर्मानुष्ठानं कृत्वा ग्रामाण्पाह्ये बहिः प्रदेश् देवालये नदी तीरेवा गुरुसन्निधौ प्रायश्चित्त विदो ब्राह्मणा नाहूयानुण्णि मधिगम्य तैरुकं प्रायश्चित्तम् प्राजापत्यं वै खासन सूत्र भाष्यम् 167 कृच्छं चरेत्. अनाश्रमे चत्वारि प्राजापत्यानीति केचित्. त्रिंश त्क्मच्छाणीतिकेचित्. अनधिकारी सर्व प्रायश्चित्त मितिकेचित्. वना श्रमीचेत्पाजापत्यं चरित्वा सन्न्यासडिनात् पूर्वं शुक्लाष्टमी समारभ्य पौर्ण मास्य न्त मपिपै कदिनेवा अष्टश्राद्धानिकृत्वा सन्न्यने दितिकेचित्. तद्यधेति चेत्. देवर्षि दिव्यमनुष्य भूत पिजृमात्रात्म सञ्ज्ञानि तत्र देव श्राद्धे ब्रह्मविष्णु महेश्वराः ऋषिश्राद्दे देवर्षि ब्रह्मर्षि राजर्षयः दिव्यश्राद्दे वनुरुद्रादित्याः मनुष्य श्राद्दे सनकसनन्दन सनातनाः मातश्राद्धे पृधिव्याधि पञ्चभूतानि चकारा दिन्द्रियाणि स्वेदजाण्डज जरायुजोद्भिज्ज चतुर्विध भूतग्रामः पितुः श्राद्धे पितृपितामह प्रपितामहाः मातृश्राद्धे मातृ पिता मही स्रपितामह्यः आत्मश्राद्धे आत्मान्तरात्मा परमात्मान इत्ये वं देवता भव न्ति, ब्राह्मणानाहूय प्राणायामङ्कृत्वा एवं गुणविशिष्टे दिने मत्सन्न्यासाङ्गभूत नान्दीश्राद्धं करिष्य इति सङ्कल्प्य आपउपस्पृश्य सर्वत्रोपवीती भूत्वाक्षतै रेवार्चयेत्. नतिपैः सत्यवसुसञ्ज्ञिक विश्वेदेवारे भवद्भ्या०क्षणः प्रसादनीय इति सर्वत्र विश्वेदेवस्य द्वौब्रह्माद्यात्मान्तानां तेषां प्रत्येकं द्वौद्वौ ब्राह्मणानेव तत्तन्नाम्ना क्रमेणा मन्त्रयेत्. एवं प्रतिश्राद्ध मष्टाव· ब्राह्मणानां चतुरश्चतुरोवा वरयेत्. एक दिने चेदेकमेव विश्वेदेवस्थानमेवं ब्राह्मणानामन्त्र्य प्रत्येक मुदगन्त मष्टा मण्डलान्युषविष्य पादप्रक्षालनं कृत्वा समत्वा त त्तन्नामभिः गन्धपुष्पा द्यै रभ्यर्च्यपोशनं दत्वा बहिर्गत्वें द्रादि देवताः नमो स्तन तन्नाम्नाभिवन्द्य आन्तः प्रविश्य नाराय णं ध्यायन् यधेष्टं भोजयेत्. नान्दी श्राद्धे पिण्डप्रदानं करिष्य इति सङ्कल्प्याप उपस्पृश्य उपवीती भूम्यामुदग (नम) पवर्गं दर्भेणाष्टालेखाः समुल्लि ख्य तासुतावन्तो दर्भार्य देवादिषु 168 ( प्र. काखं. ऒ स्थानेषु तूष्टीं जलमासिच्य पित्रादेषु मार्जयन्तां मम पितर इति युधालिङ्गं मन्त्रे शाक्षतोदकं दत्वा देवादिषु चतुर्थ्यनै तन्ना मखि ७ प्रतिवर्गं पिण्डत्रयं दत्वा पित्रादिषु स्वगृह्योक मासि श्राद्ध विधानेन पिण्डत्रयं दद्यात्. पूर्ववदशीतोदकं दर्वायस्य स्मृत्यादिकं जप्त्वा प्रणम्य पिण्डामद्वास्म ब्राह्मणेभ्यो यधा शक्ति दक्षिणां दत्वा तान् विसृजेत्, वीवं प्राजापत्य कृच्छं चरित्वाष्ट्ला श्राद्धानि क्रमेणिक त्वा पूर्वा हे सन्न्यासदिना त्पूर्व स्मिन् दिवने त्रीन् वैणवान् दण्डानेकीकृत्य गोवालेन बन्धितं मुद्रान्वितं त्रिडण्डं, शक्यते भिक्षापात्रं धीयते.नेनेति शिक्यं भिक्षापात्रं, धारणवस्त्राधिकं काषायवस्त्रं कमण्डलुं जलपात्र मप आचमनजलानि पवित्रयति सुनातीत्य सृवित्रं, वस्त्र खण्डं, वृद्गृह्यते शौचार्हमनयेति मृद्धहणीं, वस्त्रादिपात्रं भिक्षा पात्रं चकारादुपवीताजिनो त्तरीयादयः, तान् सन्धारान् सम्भृत्य त्रिवृतमिति पयोदधि घृतं समं गृहीतं त्रिवृत्तां त्रिवृतं पूर्ववत् प्राश्याचम्य उपवासमनशनं कृत्वा दिनेऒपरेऒपरस्मिन् दिने पौर्णमास्या मुपवासमितिकेदित्. त्रिवृत्पाशनात्पूर्वं सक्तु भक्षण मेके वदन्ति. तद्यधेतिचेत् सन्न्यासार्ध मुपोष्ये हमिति सङ्कल्प्य ब्रह्मणेनमः इन्द्रायनमः सोमायनमः सूर्याय नमः आत्मने नमः अन्तरात्मनेनमः परमात्मने स्वाहा प्रजा पतयेस्वाहा ध्रुवायस्वाहा ध्रुवकरणायस्वाहा नारायणाय स्वाहेति सक्तु मुष्टित्रयं प्राश्याचम्य पूर्ववत् ब्रह्मणे इन्द्रा या दिभि स्त्रीवृतमभिमन्त्र्य आत्मने स्वाहेत्यादिभिः त्रिवृ त्राशनं कुर्यादित्येके वदन्ति. एवन्त्रिवृताश्योपवासं कृत्वा दिने पठे प्रातस्स्नात्वा सन्ध्योपासनादिकं कृत्वाग्निहोत्र मिति यद्या हिताग्निर्ववस्धः तत्राग्निहोत्रं वक्ष्यमाण वज्जुहुनूत् www.di श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [22] 169 गृहस्ध श्चेत्तत्र विहारं प्रकल्प्याग्नी नाधाय पूर्ववत्कुण्डे निधाय अपिवा स्वगृह एव वाग्निहोत्रादिकं जुहुयात्. अनाहिताग्निश्चे त्पूर्ववदौपासनाग्नौ होमं वनस्ध श्चेत्तदग्नो श्रामणक होमं वैश्वदेवं चहुत्वा यद्याहिताग्निः प्राणा नायम्य वैश्वानरेष्ट्या यक्ष्य इति सङ्कल्प्य ऋत्विजो वृत्वा वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्व पेदिति वक्ष्यमाण दर्शपूर्ण मास वत्सर्वं कृत्वा द्वादशकपालं पुरोडाशं निरुप्यवैश्वानरेष्टिं कुर्यात्. सर्वस्व दक्षिणां प्राजापत्येष्टिं कुर्यादित्येके वदन्ति, गार्ह सत्याग्ना वाज्यं संस्कृत्याहवनीये पूर्णाहुती पुरुषसू क्तञ्च हुत्वा अग्नये, सोमाय, ध्रुवाय ध्रुवकरणाय, परमात्मने, नारायणाय, स्वाहेति जुहोति. सायं सन्ध्यामुपास्य गार्हपत्यादिषु सन्न्यास होम मेके वदन्ति. तस्मात्सायं गार्हपत्याग्नौ आज्यं पूर्ववत्संस्कृत्य तेनाज्येन स्रुवेशा हवनीये गौ यन्म आत्मनः, पुनरग्निरिति द्वे पूर्णाहुती हुत्वा पुरुषसूक्तञ्च प्रत्यृचमाज्य चरुं समध्बि र्जुहुयादित्येके. एनं पूर्णाहुती पुरुषसूक्तञ्च हृत्वाग्नये स्वाहा सोमायस्वाहा ध्रुवायस्वाहा ध्रुवकरणाय स्वाहा, परमात्मने स्वाहा, नारायणाय स्वाहेत्याहवनीये मृतेन जुहोति. इति षष्ठः खण्णः अथ सप्तमः खण्डः स्रुचि स्रुवेण चतुर्गृहीतं गृहीत्वा सर्वाग्निषु ॐ स्वा हेति जुहुयात्. 170 प्र. ज खं. इ स्रुचि जुह्वां स्रुवेण चतुर्गृहीतं कृत्वा तमाज्यं गृहीत्वा सर्वा ग्निषु पञ्चपुत्रिषु वाहवनीयादिषु ॐ स्वाहेति प्रत्येकं गृहीत्वा जुहुयात्. ततोगार्ल पत्याग्नेः पश्चाद्दर्भोपरि कृष्णाजिन मा स्तीक्य तत्रा सयित्वा भक्त्या भगवन्तं नारायणं ध्यायन् गायत्रीं जपन् जागरणं कृत्वा ब्राह्मे मुहूर्ते समुद्धायाहननीये तत्तदग्नौवा विरजाहो मादिकं कुर्यादित्येके वदन्ति. तद्यभेति चेदुच्यते प्राणापान व्यानोदान समानामे शुद्ध्यन्तां, ज्योतिरहं विरजा विपास्मा भूयासं स्वाहा वाङ्मन श्चक्षुः श्रोत्र जिह्वाघ्राणरेतो बुद्ध्याकूति स्सङ्कल्पामे शुद्ध्य न्तां शिरः पाणिपाद पार्श्व पृष्टोरूदर जङ्घ शिश्नोपस्थ पायमे शुद्ध्यन्तां त्वक्चर्ममांस रुधिर मांसस्नायुमेधोस्थि मज्जामे शुद्ध्यन्तां, शब्दस्पर्शरूप रसगन्धामे शुद्ध्यन्तां, मनो बुद्ध्यहङ्कार श्चित्तं विज्ञानं मे शुद्ध्यन्तां, पृधिव्यप्तेजोवायु राकाशामे शुद्ध्यं, अन्नमय प्राण मय मनोमय विज्ञानमयानन्दमयामे शुद्ध्यन्तां, (तै. पाठः. क) सर्वत्र ज्योतिरहं विरजा विपाह्मि भूयानं स्वाहा, विविक्यै स्वाहा, じ खषोल्कायस्वाहा उत्तिष्ठ पुरुष हरित पिङ्गल लोहिताक्ष देहि देहि ददापयितामे शुद्ध्यन्तां ज्योतिरहं विरजाविपास्माभूयासं स्वाहेत्या ज्येन हुत्वा तत इन्द्राय प्रजापतये विश्वेभ्यो देवेभ्यः ब्रह्मणे सोमाय सूर्या यात्मने नूत्मने परमात्मने प्राणायापावायव्यावा योदानाय समानाय ध्रुवाय ध्रुवकरणाय परमात्मने नारायणाय स्वाहेत्यनैः पुरुषसूक्तेन च क्रमेणाज्य माहवनीये हुत्वा प्रणीता मोचनं कृत्वा तदद्भिः पुरुषसूक्ते नात्मानं प्रोक्ष्य वेदादि मनैः नमो ब्रह्मणेति मत्वा मा(मे) वः मामवहायोगमः माहञ्चा(म) पहाय गच्छामीति सम्मा सिञ्च न्त्विति मनै रुपस्धानं कुर्यादिति, अग्निहोत्र हवणी माहवनीये मृच्चिला मयेख्यो न्यानि पात्राणि गार्हपत्ये प्रक्षिपति. एवं हुत्वाग्नि होत्र हवणी माहवनीये प्रक्षिप्य मृण्मयानि च शिला मयानिच यानितेभ्यः मृच्छिलामयेभ्योन्यानि इतराणि पात्राणि श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 171 स्रुवादीनि यज्ञायुधानि गार्हपत्येग्नौ प्रक्षिपति प्रहरति. गृहस्धि-नाहिताग्नि रौपासने वनस्धश्च श्रमणकाग्नौ होमं हुत्वा पात्राणि प्रपेत्. कृत्वा . इदानी मनाहिताग्न्यादि विधिमाह, गृहस्थो यद्यनाहिताग्नि रॊपास नाग्नॊ वनस्थळ्चे दनाहिताग्नि- श्रामणकाग्नौ विधुरश्चे लौकिकाग्नौ निर्मं ध्येवा ब्रह्मचारीचेत् सन्न्यासकर्ता तदुपनयनाग्नॊ लौकिकाग्ना वाहिताग्नि तन्त्रं पै श्वानरेष्टिं विहाय पौर्णमास्यंवा अष्टम्यादिषुवाष्ट श्राद्धानि पौर्णमास्यां पुण्याहं वाचयित्वा यदि हंसः परमहंसोवा अष्टावा सप्तवा केशान्विहाय नाधो जत्रोरस्यं सखकृन्तनं नापितेन कारयित्वा स्नात्वा सम्भारान् सम्भृत्य देवायतने गोषे ग्रामे ऒरण्ये नदीतीरे वा गुरुणा ब्राह्मणैः सह पूर्ववत् सङ्कल्प्य सक्तुमुष्टित्रयु त्रिवृताशनञ्च कृत्वाचम्य स्वगृह्योक्त विधानेन तत्तदग्नौ पूर्व वदाघारं कृत्वा सायं सन्ध्या मुपास्य पूर्णाहुत्यादि पुरुषसूर्तादि विरजाहोमादि होमं हुत्वा तदीयानि स्रुवारीनि पात्राणि प्रक्षपेत्. प्रहरेत् . い पच्चोर्धरळो व्यस्तां समस्तां च सावित्रीं जप्त्वा भिक्षाऒऒश्रमं प्रविशामिति तं प्रविशति. पूर्ववत् पच्छोव्यस्त्रा, मर्धर्चलो व्यस्तां समस्ताञ्च सावित्रीं जप्त्वा भिक्ष्वा श्रमं प्रविशामीति सङ्कल्प्यतं भिक्ष्वाश्रमु प्रविशति. अन्तर्वेद्यां स्धित्वा गार्हपत्यादीन् “याते अग्ने यज्ञोये"ति प्रत्येकं त्रिराघ्राय भवतं नस्समनसौ” इत्यात्म न्यारोपयेत् . बॊ यद्याहिताग्नि र्भिक्षु रन्तर्वेद्यां गार्हपत्याहवनीय योर्मध्य वेद्यां स्धित्वा गार्ह पत्यादीन् जाज्वल्यमाना नग्नीन् क्रमशः याते अग्ने यज्ञो येति मुत्रेण पाणी प्रतप्य प्रत्येकं त्रिः कृत्वः आघ्राय भवतं सः समनसोविति मुत्रेणात्म न्यारोवयेत्. 172 प्र. काखं. ७ भूर्भुवस्सुवस्सन्य स्तं मया इति त्रिरूपाङ्कू च्चै श्च प्रैषमुक्त्वा दक्षिणहस्तेन सकृज्जलं पीत्वा ..ऒचम्म स्व६६चम्य तथै वोक्त्वा त्रिर्जलाञ्जलिं विसृजेत्. 30 एवमनाहिताग्न्यादयोपि तदग्निमात्मन्यारोपयेत् पश्चान्नद्यादि जलाशय मुपवीताजिनो त्तरीय दण्ड शिक्याप्पवित्र मृद्ग्रहणी कमण्डलु भिक्षापात्र काषायादीन् गृहीत्वा तीरे विन्यस्य तज्जलं प्रविश्य पुत्रेष णाया वि श्लेषणाया लोकेषणायाश्च भूर्भुवः सुवः सन्न्यस्तं मयेति श्रीः कृत्वः उपाङ्कु मन्दं मध्यमुच्चै कोर्ध्वबाहुः सन् प्रैषमुक्त्वा दक्षिणह स्तेन सकृज्जलं गृहीत्वाभिम स्त्र्यपीत्वा यधापूर्वं तधैवमनसो पां सूच्चैळ्ळ वेषमुक्त्वा त्रिः कृत्वः जलाञ्जलीन् विसृजेत्. विक्षि पेत्. मेखलां चत्वार्युपवीतान्येकं वोपवीतं कृष्णाजिन मु तरीयञ्च पूर्व पद्ददाति. 30 मेखलां चत्वार्युपवीतान्येक मुपवीतं वा कृष्णाजिन मुत्तरीयं च पूर्व वदुपसयनोक्त रोक्त वदाचार्यो वा गृहस्था वा ददाति सोपि तन्मन्त्रेण धारयेत्. सप्तमः खणः . अथाष्टमः खण्डः देवस्यत्वा;यो मेदण्ण, सभामेगोपाये"ति त्रिभि दण्डं “यदस्यपारेरज से”तिशिक्यं “मेन देवाः पवित्रेणे त्यप्प वित्रं” येनदेवाज्योति षेति कमण्डलु मृद्ग्रहण्यावा ददीत. X देवस्यत्वा योमेदण्डः सखामेगोपायेति त्रिभिर्मनैः त्रिदण्डं, यदस्य पारे रजसइति शिक्यं येनदेवाः पवित्रेणेक्यप्पवित्रं, येनदेवा ज्योति षेति पै खासन सूत्र भाष्यम् 173 मस्त्रावृत्या कमण्डलु मृद्धहण्या, गुणा गृहस्तेन वादत्तं तत्त न्मन्त्रेण स्वयबूदद्गीत. 33 स्नात्वाऒघमर्षण सूक्तेनाघ मर्षणं कुर्यात्. पूर्ववत् सात्वा घमर्षण सूक्ते ना घमर्षणं कुर्यात्. आचम्यषोडश प्राणायामान्कृत्वा सहस्रं शतंवा सावित्रीं जप्त्वा तया भिक्षापात्र मलाबु दारवं मृ न्मयं वा गृष्णाती. तीरं गत्वाचम्य सन्ध्या मुपास्य षोडश प्राणायामान् कृत्वा सहस्रं शतंवा सावित्रीं जप्त्वा पूर्ववदुपस्धाय सावित्र्यै भिक्षापात्रं गृष्णति. आलाब्वाः फलमस्यलाबु तयाकृतं पात्र मलाबुं, दारुणाकृतं दारवं, मृदाकृतं मृण्मयं. वैणवं * कर्पटं पाषाणः कांस्य वर्ज्यं तै जसमिति केचित्. एतेष्वेकं भिक्षापात्रं गृष्णति. प्रणवाद्याखिः पृधक्पृधक्स प्त व्याहृतीभिः “तर्प यामी"ति देवेभ्यो जले ऒद्भि स्तर्पयित्वाऒऒद्याभिश्चत सृभिः “स्वधा” इति पितृभ्य स्तर्पयेत्. प्रणवः ॐकारः आधिर्यासां ताभिः प्रणवाद्याभिः पृथक् पृथक् सप्त व्याहृतीभिः तर्पयामिति ॐ भू सर्पयामि, ॐ भुव स्तर्पयामि, ॐ सुवरों महरों जन ॐ तपः ॐ सत्यं तर्पयामीत्ति देवेभ्यो जले द्छिस्तक्पयित्वा आद्याभिः प्रधमाभिः प्रणवाद्याश्चतसृभिर्व्याहृतिभिस्स्य धेति ॐ भूः स्वधा, ॐ भुव स्स्वधा, ओग्ं सुवः स्वधा, ॐ महः स्वदेति प्राचीनावीती पितृभ्योऒद्भिः तर्पयित्वाचम्य. L “उद्वयं तमसः” इत्यादित्य मुपतिष्टेत. उद्वयं तमस इत्यादित्य मुपति षेत.

  • कर्पटं = चिनिगिन वस्त्रं174 जलार्जिलिं विसृज्या-भयं सर्वभूतेभ्यो दद्यात्. ५s जला जलाञ्जलिं विसृज्य प्रणवेन तूष्टींवा विषप्य कृताञ्जलिस्सन् अभयं सर्वभूतेख्यो म श्रइति दद्यात्. आयङ्कुटीचक बहूदक विषयः, हंस परमहंसयोस्तु शिखायज्ञोपवीतादयो नस नि एक एव दण्डः. अस्मिन्नर्दे बह्व्याः श्रुतयस्सन्ति तधाहि शिखायज्ञोप वीतत्यागी लघुदण्डोदर पात्र इति. साङ्ख्यायन श्रुति. अथ परि व्राट् अविवर्ण वासा मुण्ड इति जाबाल श्रुतिः दण्डोदर पात्र सरि ग्रह इति वशिष्ठ श्रुतिः क त्वार्ध्यं वैणवं दण्डमिति मैत्रावरुण श्रुतिः. परमहंसानामेक दण्डधारणमिति काण्डाय नश्रुतिः. अन योरुपवासादि सर्वं पूर्ववत् तत्र तत्र मन्त्र विपर्यासान् केचिद्वदन्ति. तद्यधेतिचेत्. होमं पूर्ववदु स्थानासं कृत्वा आयन्ते योनिर्’ ऋत्विय इति याते अग्ने इति मन्त्रा जपन् आक्मन्यग्निं समारोप्य कौपीनं काषायमेकदण्डङ्गृहीत्वा शयं गत्वा तत्र स्नात्वा प्रात स्पन्ध्यावन्दनं कृत्वा सन्न्या सं करिष्य इति सङ्कल्प्य नाभिमात्रोदके स्थितः प्राज् मुखस्सन् गायत्रीं प्रवेशयामिति सङ्कल्प्य ॐ भू सत्सवितुर्वरेण्यं सावित्रीं प्रवेशयामि ॐ भुवो भर्गोदेवस्य धीमहि सावित्रीं प्रवेशयामि ॐ सुवर्धियो योनः प्रचोद रूत् सावित्रीं प्रवेश यामि ॐ भूर्भुव स्तत्य वितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहीधियो योनः प्रचोदयात् होरोरजने सावदों सावित्रीं प्रवेशयामि सावित्रीमिति गायत्रीं व्याहृत्यां समारोप्य व्याहृतिं प्रणवे समारोपयेत्. ततः स्नात्वाचम्य स्वात्मानं प्रणवात्मकं ध्यात्वा तरत्समन्दी धावतीति सूक्तं जलेस्थित्वा जप्त्वा ऒदित्य मुप स्धाय यळ्छन्दसा मृषभइति अहंवृक्षस्य रेरि वेत्यसुवाकद्वयं वेदाहमेत मित्यृचं धाता पुरस्ताद्यमुदाजहार इत्कृचञ्जप्त्वा

खानस सूत्र भाष्यम् 175 पुत्रेषणायाश्चवि श्लेषणाद श्चलो केषणायाश्चबुद्धिपूर्वतोभूर्भु वस्सु वस्पन्न्य सम्मयेति श्रिर्मन्दन्त्रिर्मध्यमं त्रिरुच्चैः ऊर्ध्व बाहुस्सन् प्रैषमुच्चार्य गायत्र्या शिखा मुत्पाट्य यज्ञोपवीतं छित्वा तौ समेत्य ॐ भूर्भुवस्सुवः स्वाहेति तज्जले जुहुयात्. अभयं सर्वमातेभ्यो मत्त इति कृताञ्जलिर्जात रूपधरो मौनी सर्वं जलाशये त्यक्त्वा प्राङ्मुख उदङ्मखोवा सप्तपदानि गच्छेत्. तदाचार्यो गृहस्सोवा भोभगवन् तिष्ठ तिष्ठ दण्डं गृहाणेत्यु क्वा निवार्य कौपीनं काषायञ्च दव्यात्. आयं प्रणवेन कौपीनं काषा यं परिधायाचामेत्. आध समपर्व मकल्मष मच्छिद्रं दृढ मव्रणं मूलाध्विगुणाग्र मनामिकाङ्गुलिवत् सूलं मस्तकास्तं परकु शङ्खमुद्रान्विताग्रं सुरभि पङ्कज मुद्रान्वितं मध्यं नाग मुद्रायुत (मूलं) मनोहरं वैणवं दण्ड मिन्द्रस्य वक्षो सीति मन्त्रेण दद्यात्. इदं सखामे गोपायेति गृष्णायात् मे दिगम्बराः परमहंसाः शेषां दण्डोपवीताच्छादनानि नसन्ति. जात रूप धराणां नदण्डं नयज्ञोपवीतं नाच्छादनं चरेत्. परम हंस इशिश्रुतेः. कौपीनं दण्डमाच्छादनं स्वशरीर स्योसभोगाय लोकस्योपकाराय वा परिग्रहेत्. नमुख्य मित्युपनिषत्. आतुर सन्न्यानेन विधिर्नच होमः सम्प्लैष मन्त्र मुक्त्यासन्न्यने दिति केचित्. तदा सम्प्लैष मन्त्र मे वोच्चार्य पश्चाद्गुरु सन्निधौ सर्वं कृत्वा तस्मान्महा वाक्योपदेशं गृष्णायादिति केविद्वदन्ति, अध्यात्मरतो युदी भिक्षाशि नियम यमांश्च समाचर न्संयतेन्ड्रियो ध्यान योगेन परमात्मान मीक्षेत. ५८ सम्प्रति सामान्यतः सन्न्यासि धर्ममाह. अध्यात्मरत इति आध्यात्म विद्यायां पूर्वोक्त योगाभ्यासेरतं तात्पर्यं यस्य आध्यात्मरतः यतिः भिक्षुः भिक्षाशीति संवर्तोक्तव दष्टि सप्त पञ्चवा भिक्षाः समादायाद्भिः 176 L प्र. काखं. ला प्रक्षाळ्य वक्ष्यमाण वद्विभज्य स्वकीयं भिक्षा भाग मर्नातुं शीलम ह्येति भिक्षाशी नियम यमांश्च पूर्वोक्त वत्समाचारस् कुर्वन् संयतानि स्व विषयेषु यधा सप्रविशन्ति सन्नी रुद्धानि घ्राणरपनाचः श्रोत्र त्वङ्मनां सेन्द्रियाणि मेनस संयतेन्द्रियः एकाकी ग्रामादृहि र्देवालये नदी तीरेवा नसन्’ ध्यानस्य योगस्तेन पूर्वो क्तेन ध्यासयोगेन परमात्मानं पूर्वो क्त लक्षणान्वितं वीक्षेत. अयङ्कुटीचक बहूदक विषय इतिकेचित्. हंसेन परमहंसेनवा वेदा स्तश्रवण तत्व जिज्ञासा सच्छिष्य दोधादीनि पूर्वोत्तानि च कर्तव्यानि. अस्मिन्नरे श्रुतय उदाहरन्ति. श्रवणादि कर्त व्यता तद्वि जीज्जा सस्वेति स्यात्. तैत्तिरीय श्रुतिः. आत्मना श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इति वाजसनेय श्रुतिः. उपसदसमधीहि भगवो ब्रह्मेति तैत्तिरीयश्रुतिः. अधीहि भगवन्निहोपसाद इति. (भगव इषिप उपसाद) छान्दोग्य श्रुतिः. एतत्सर्वं बहूदकाना मप्य स्तिति केचित् . परमहंसस्य नकिञ्चत्कर्मा स्त्रीति केचित्. तधा श्रूयते. नशीतं सदोषं ससुखं नदुःखं मानावमान *षडूर्मि पन्ज्यं निन्दागर्व मत्सर दन्ध दर्पेच्छाद्य शेष दुःख (शोक) कामक्रोध लोथमोह मीद हर्षसूयाऒ हङ्कारादींश्च हित्वा स्ववपुः कुणपमिव दृश्यते सपरमहंसोनाम परमहंसो नामेत्युपनिषत्.. त्रिंशदपरान् त्रिंशच्छ परतः परान् सद्यस्सन्यसनादेव नरकात्तायते द्विजः, वेदशास्त्रार्धे विद्ध्विज इति स्मरणा مسنة इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानन सूत्र भाष्ये नवम प्रश्नार्थ विवरणे तृतीय पटलः - सदाचारः धर्म्यं सदाचारम्. इति अष्टमः खण्डः अथ नवमः खण्डः

  • ऊर्मीयः :- क्षुत्तृष्णा शोकमोह जरामरणानिषट्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [23] 177 इदानीं सामान्यतः सर्वाश्रमा (मि) णा माचार माह. धर्म्यमिति संश्चासा वाचार स्त्रं सदाचारं धर्मं व्याख्यास्याम इत्याध्याहारः . मूत्रपुरीष विसर्जन विधिः निवीती दक्षिणे कर्ले यज्ञोपवीतं कृत्वोत्कटिक मासीनोऒ हन्युडज्मुलो रात्रा दक्षिणामुख स्तृणैर स्तरिते मूत्रपुरीषो विसृजेत्. विनीतीति. ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थायात्म नोहितं विष्णुस्मरणं कृत्वा तदन स्तरं ग्रामाद्बहिर्गत्वा निवीती कण्ठा वलम्बित यज्ञोपवीती भूत्वा दक्षिण कट्टे यथास्थितु स्यात्तधा यज्ञोपवीतं कृत्वा उद्दताकुटिर्लानु शिरो यस्मिंस्तसुत्कुटिक मूर्ध्वज्ञुरासिनः उपविष्टः अहनिदिवा सन्ध्याकालेषुच उच्मुखो मौसिछूत्वा मूत्रपुरीषा विसृजेत्. रात्रा दक्षिणाभिमुखस्सन्नु भयत्र तृष्णा : यैः रैश्चिद्धापैः अन्तरित आच्छादिते स्धले सकेवल भूम्यां मूत्रं प्रस्रावः पुरीषः विष्णा. तौ मूत्र पुरीषा विसृजेत्. नद्यां गोषे पधि च्छायायां भस्मन्यप्सु कुशे दर्भे वा नाचरेत्, Дальном नद्यां नदी मध्ये गोष्टे गोनिवासस्थले वधि मार्गे छायायां वृक्षा ध्यढः छायासु, भस्मनि भस्मोवरि अप्पुजलेषु, कुशे कुशस्थले दर्भेकुशादि दर्भस्थले तदुपरि वा वाळब्द स्पर्वत सम्बध्यते. एतेषु मूत्रपुरीषॊ सविसृजेत्. गो विप्रोदराऒग्नि वाय्वर्क तारेन्दू न्नपश्यन्कु र्यात्. ना गोविप्रोदकाग्नि वाय्वर्य तारेनून्’ गवादि ब्राह्मण जलवह्निवायु सूर्यनक्षत्र चन्द्रान् नपश्यन् तेष्वेकमपि न निरीक्ष्यमाणः सः शिरः बहीः प्रावरणं कृत्वा मूत्रपुरीष विसर्जनं कुर्यात् . शौच विधिः वामहस्तेन लिजं सज्जुृह्योतायोदकस्य पार्श्वे 178 प्र. शाखं. का तधाऒसीनो ब्रह्मचारी गृहसोऒपि शिश्ने द्विर्घ स्तयो श्च द्विर्ड्विर्गुणे षट्कृत्वो मृदं दत्वोदृलै रेपजरै श्शाचं कुर्यात्. लिङ्गं शिश्नं वामहस्तेन सङ्गृह्योद्धाय दक्षोक्तवत् मार्गदेवालय वल्मीक मूषिकोद्ध बहिश्चार समीप जला स्तः स्थादि मृदं वालुकाञ्च वर्ण यित्वा अन्यत्र शुद्ध मृत्तिकां शौचार्थमादाय नदी तटाक कूपानं पूर्वालाभे परं जलाशय मभिगम्य तस्योदकस्य पार्श्वे समीपे तचेति यधापूर्वं प्राङ्मुख उचङ्मुखोवा क्रम्य जलस्धलेष्वानीनः इत्युक्तं तधा सीनो ब्रह्मचारी गृहस्थोवा मूत्रोत्सर्जन मात्रेतु समृज्जलं द्विः कृत्वो निक्षिप्य तधाजलेन प्रक्षाळ्य हस्तयोः प्राण्योः प्रत्येकं द्विर्विः निक्षिप्य प्रक्षालयेत्. पुरीषोत्सर्जनेतु गुदे अपासव्वारे षट्कृत्वः प्रभ मेऒर्ध प्रसृतिः द्वितीयादौ तवर्धं तदर्गादि प्रमाणं मृदं सजलां निक्षिप्य अधोद्धृतै रिति आ नक्षल शौच नि षेदार्ध मिति केचित्. केचित्क मण्डलू दृतैरिकि. ऎव मुद्धृतैः पाणिनोडि पै रेव जलै- प्रजॆल्य सूत्रोक्त शौचं च कुर्यात् . एवं गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यात्. करं वामं दशकृत्वः करावुभौ चतधा मृदाऒदिग प्रक्षाळयेत्. करं वामपाणिं दशकृत्वः मृडाद्भिः प्रक्षाल्य करावुभौ दक्षिणोत्तर पाणीच सहदश कृत्वो मृदान्भिः प्रक्षालयेत्. वानप्रस्ध भिक्ष्योश्शाच विधिः वनस्धस्य खिक्षो श्चैत द्विगुणं भवति. उ वनस्धस्य भिक्षाश्चैतत् ब्रह्मचारि गृहस्धयोरुक्त मिदं शौचमेत द्विगु णं शौचं भवति. तद्यधा शिश्ने चतुः हस्तयोश्चतुश्चतुः गुदे द्वादश कृत्वः करं वानं विंशति कृत्वः तथा करावुभेच मृदाद्भिः प्रक्षालये दिति. शिश्ने सकृत्वामे तिस्रः उभयोः द्विः आपानेपञ्च, वामेदळ, करयोस्सप्त, मृदाद्भिश्शाचं कुर्यादिदं गृहस्धस्य द्विगुणं ब्रह्म श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 179 चारिणः त्रिगुणं वनस्धस्य चतुर्गुणं भिक्षाश्च शौचं भवतीति संवर्तादयो नचन्ति. रेतो विसर्गे शौच विधिः रात्रे यथोक्तार्धं वा रेतो विसर्गे मूत्रवच्चाचं कर्तव्यम्. एतिच्छौच महन्येन रात्रा यधादिवोक्तं तस्यार्धं यधोक्तार्धं शाचं भवति. रात्र्यर्थमातुरकाले तदर्धं परिशॊचमिति संवर्तः. रेतसः शुक्ल स्य वि लनादिः तस्मिनीतो विसर्गे मूत्रोत्सर्जनो क्तपत् शोचं कर्तव्यम्. रेतन स्ट्ररित्येरे. G 2 $.e चेतो विसर्गे त्रिः कृतो मृदाद्भिः प्रक्षाल्य शोचं कर्तन्यमित्येके वदन्ति. सोपवीति प्राङ्मुख उदङ्मुखोवा ऒन्यत्रात्वा मृदा म्बुना पूर्वपत्पादौ पाणीच प्रक्षाळ्याऒऒचम्य मन्तेणायिऒचामति. शौचं कृत्वा सोपवीती भूत्वा प्राङ्मुख उदङ्मुखोवाक्रम्य अन्यत्रशाच स्नानादितरस्मिस् सजलेस्दले पद्भ्यामाक्रम्याटसीत्वा मृचाम्बुना पूर्ववत् स्नान खण्डो कवति पादौ पाणीच आमणिबद्ध जानुतो दक्षिणादि प्रत्येकं प्रक्षाल्य आचम्य अमन्त्रकावमसङ्कृत्वा पूर्ववन्मन्त्रेण पाडा पाणीच प्रक्षाश्य मुत्रेणापः पुनन्त्विति मुत्रेणाचमति. इति नवमः खण ? अथ दशवःः खणः ब्राह्मणो हृद्धाभिग क्षत्रियः कण्णगाखिर्वैश्य स्तालु गाखि रद्बि राचामेत् .

180 का खि०. ne इदानीं वर्णानुक (म) माचमन माह. ब्राह्मणो हृद्गाभिः हृदयं गमाभिः पूर्वोक्त लक्षणाभि रद्भिराचामेत्. क्षत्रिय कण्ठ गताभिः शुद्धाभिः पूर्ववदाचामेत्. वै श्यस्त्रालु गताभिः काकुदगामिभिः अद्भिराचामेत्. एता वन्मात्र मुदकं त्रिः पिबेत्, पूर्वपदाचमनं कुर्यादित्यर्ध एवं शौचा ः चमनानि कृत्वा तृणराज वर्णितेन कण्टकक्षीर वृक्षोद्देन द्वादशाङ्गुलेन प्रमाणेन कनिष्टाग्रवत् पुल्लेन. अवनताग्रेण का षेन मौनीद स्त धावनं काषेन कुर्यात्. पर्व षष्ठि नवमी द्वादशी प्रभृति निन्द्यतिधिषु दन्तकाष्टाभावे द्वा दश गण्डूषै रास्य शुद्धिं कृत्वा प्रातस्स्नानु कुर्यादिति मन्वादयो वदन्ति. स्नानं कर्तुमशक्तश्चेत्पूर्वोक्तं दिव्यं वायव्य माग्नेयं मन्त्रस्नानं वा मसूक्तपत् भौमादि ष्वेकं वा स्नानं त तन्मन्त्रेण कुर्यात्. तद्यभेतिचेत् . आपोहिषेति मन्त्रेण धुनि मूर्ध्न्याकाळे प्रधमं . मूर्ध्नाकाशे भुवि द्वितीयं, आकाशे भुवि मूर्धिऎ तृतीयं, एवं कृत्वः प्रोक्षणं मन्त्रस्नानं कुलस्यादि पवित्रस्धला हृतिया मृदा सहमन्त्र स्नानं भौमं, त्र्यायु षैर्मं फै रग्निहोत्रादि शुद्धभस्मना देहलेपन माग्नेयं, गोळकृद्रज आदाय गोसावित्र्य गायत्र्या वा शरीर लेपनं वायव्यं, शङ्ख चक्र गदा धरस्य विष्णोः पूर्वोक्त ध्यानं मानसमिद मु तमो त्तमम्. एतेषु एकं वा स्नानं क्वत्वा चम्य वासः परिधाया चा मेत्. 18 आत्मानं प्रोक्ष्य प्रत्यर्क मपो विसृज्या -र्कम्पर्येति. आत्मानं प्रोक्षति. पूर्ववत्राणायामं कृत्वा आपोहिषे त्यात्मानं प्रोक्ष्य सूर्यश्चेति प्रातः, अग्नि श्चेति सायमवः पीत्वाचम्य दधिक्रावण आपोहिषे त्यात्मानं प्रोक्ष्य अञ्जलिना जलङ्गृहीत्वा सावित्याभिमन्त्र्य तीष्ठन् प्रत्यर्क मादित्याभिमुख मपो विसृज्य पुनरेवं त्रिः नृत्वः अपोविक्षिप्य अर्हमसावादित्यो ब्रह्मेत्यादित्यम्पर्येति. प्रदक्षिणं करोति. कराभ्यां तोय मादाय गायत्वाचाबिम नितं आदिकां त्रिरूर्ध्वं सन्ध्ययोः श्री पेदिति पितामहस्मरणात् पूर्ववतर्पणादीनि कृत्वा. • श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् प्राणायाम लक्षणं 181 उदकस्या-ग्ने र्वामपार्श्वे प्राणानायम्य प्रत्येक मोज्कारादि सप्तव्याहृति पूर्वां गायत्री म स्ते सशि रस्कां त्रिर्ज पेत्. Q 20 उदर स्येति. यत्र स्नातः तस्योदकस्य पार्श्वेवा अग्नेरग्निहोत्र स्यौ पासनस्या न्यस्य वाग्नेः पार्श्वेवा देवालये श्वद्द बिल्वमूलेवा गो गृहेवा शुद्धस्धले दर्भासने_दारवे कृष्णाजिने व्याघ्रचर्मणि कम्बले व स्त्रीवा आसने प्रात शीषन् मध्याह्ने सायमासीनः प्राणानायम्य प्राणायाम लक्षणमाह प्रत्येकं पृथक् पृथक् ॐकार आदिर्यासां ताश्च सप्तचताः व्याहृतयस्ता एवपूर्वं यस्याप्ता मोङ्कारादि सप्तव्याहृति पूर्वां गायत्रीं अन्ते तरवसाने ओमापोज्योतीरस इति शिरः तेन सहितां सशिर स्कां स्वार्धे कः. तां त्रिर्ण पेदिति. स प्राणायामः. यत्स प्राणायामः सत्रिविधः रेचक पूरक कुम्भक प्रकारोयं पूर्व मेवो क्तः. त्रिनेकं वा प्राणायामं कृत्वा पूतः. 2 3 तन्त्रीस् कृत्वा एकमेकं कृत्वा ना प्राणायामु कृत्वा ब्रह्मवशिष्ठ विश्वा मित्रादि मते ष्वे केन मतेन आयातुवरदादेवीत्याद्ये छन्दर्षि देवान् स्मृत्वा पूतः शुद्धात्मा. सावित्री जपसङ्ख्या शतं दशाभ्दा वा सावित्रीं जप्त्वा सायं प्रात स्पन्द्या मुपास्य नैशिक माह्निकं चै नोऒपमृज्यते. शतं दशाभ्दावा सावित्रीं अक्षमालिकयाङ्गुलि पर्वणां गुल्यावा सङ्ख्यावा जप्त्वा सन्ध्योपस्थान मुपस्थानं कुर्यात्. तद्यभेति चेत्. 182 प्र. F 00, 00 मेरुपृष्ठ ऋषिः, कूर्मोदेवता सदानुष्टुप् छन्दः. आत्मासने विनि योगः अपक्रामतासुरा भूत पिशाचाः सर्वेतेभूमि धारगा, सर्व देवा विरोधेन ब्रह्मकर्म समारभ इत्यासन शुद्धिं कृत्वा विष्णोः स्थानमसीत्या सीत्वा अ स्तरितं रक्षोवरिता अरातयइति रक्षोघ्नं जपेत्. आयात्वित्वनुवाकस्य वामदेव ऋषिः सावित्री देवता अनु ष्टुप् छन्दः इत्युक्त्वा तदनुवाकं जप्त्वा ते जोसीत्यनुवाकस्य मन्त्र वामदेवऋषिः सावित्री देवता अनुष्टुप् छन्दः इत्युक्त्वाजपेत्. ॐकारादीनां सप्तव्याहृतीनां अत्रिभृगुकुत्सवशिष्ठ गौतम काश्य पाङ्गीरसः ऋषयः गायत्र्युण्णि गनुष्टुप् बृहतीपं कि त्रिष्टुप् जगत्यः छन्दांसि अग्निवाय्यर्क वागीश्वर वरुणेन्द्र विश्वेदेवा देवताः सम सपापक्षयार्डे विनियोगः पादमध्यकानुकटिनाभि हृदय कण्ठ लला पेषु सप्तव्याहृतीर्विन्यस्य अस्यश्री गायत्री मन्त्रस्य गायत्री छन्दः विश्वामित्र ऋषिः सवितादेवता अग्निर्मु खं ब्रह्माशिरः, रुद्रः शिधा, विष्णुदुृदयं, पृथिवीयोनिः प्राणा पानव्यानोदान समाना सस्राणा श्वेतवर्णा सान्ध्यायन सगोत्रा गायत्री चतुर्विंश त्यक्षरात्रिपडा षट्कुक्षि, पञ्चशीक्षोपनयने सायुज्ये विनियोगः इत्युक्त्वा सममुकळिताधोमुख संयुक्त व्याप काञ्जलिक शकट यमपाश ग्रधितो मुख प्रलम्ब मुष्टिक मत्स्य कूर्म वराह सिंहाक्रास्त महाक्रास्त मुद्गर पल्लव द्विमुख त्रि मुख चतुर्मुख पञ्चमुख सङ्ख्या चतुर्विंशति मुद्राः प्रदर्श्य अग्निप्रजापति सोमेशा नादित्य बृहस्पतीस्ते भगार्यमु सवितृत्वष्टृ पाषेन्द्राग्निवायु वामदेव मित्रा वरुण थ्राकृव्य विश्वेदेव विष्णु वसु क्रैस्तुभ कुबेराश्विन ब्रह्माख्या श्चतुर्विंशति वर्णावि देवताः स्मृत्वा पादाङ्गुष्ठ गुल्फ जङ्घाकानूरुगुह्य वृषणकटिनाभि जत र सन वदन तॊलुनासाग्र नेत्रि भूमध्य ललाट पूर्व दक्षिणो त्तर नि श्री वैधानन सूत्र भाष्यम् 183 पश्चिमभाग मूर्खसुक्र मेण वर्णान् विन्यस्य, तत्सवितुः ब्रह्मणे हृदयाय नमः, वरेण्यं विष्णवे शिरनेस्वाहा भर्गोदेवस्य रुद्राय शिखायैवषट्. धीमहीश्वराय कवचायहुं, धियोयोनः नारायणाय नेत्रत्रयाय वोषट्. प्रचोदयात्सर्वात्मनेट स्त्रायफट् इति षडङ्गन्यासं कृत्वा पूर्वाष्टे गायत्रीं रक्तां कुमारीं कुण्डलाक्षमाला कमण्डलुहस्तां निषाण्णम् कनकपीठासन स्तां हिंसारूढां ब्रह्मदैवत्यां भूलोक व्यवस्थितां ऋग्वेद व्यवस्दिता मादित्य पधगामिनीं ध्यायेत्. मध्याह्ने सावित्रीं श्वे ताम्बरां श्वेतवर्णां यौवनस्थां त्रिणेत्रीं त्रिकूलह स्तां रजितपीठा सनस्तां ऋषभारूढां रुद्रदैवत्यां भुवर्लोक व्यवस्थितां यजु र्वेद सहिता मादित्य पथगामिनीं ध्यायेत्. अपराहे सरस्वतीं कृष्ण वर्णां पीतवस्त्रां चतुर्भुजां शङ्खचक्रगदाभयहस्तां पद्म पीठासनस्तां गरुडारूढां विष्णुदै वत्यां सुवर्लोक व्यवस्थितां साम वेद सहितामादित्य पथगामिनीं ध्यायेत्. एन मकारोकार मकारा त्मकस्य प्रणवस्य ‘वैष्णवीं रौद्रीं ब्राह्मीं देवतामक्षरत्रयस्य ध्यात्वा पुनरोङ्कारस्य परं ब्रह्मादि देवतां ध्यायेत्. एमु सर्वं विचिन्त्य गायत्री जपं कुर्यात्. इदानीं तत्फलमाह. एवं सायः सन्ध्यामुपास्य नै शिकं रात्रिकृतमेन्य पाप मपमृ जेत्, प्रातस्सन्द्यामुपास्याह्निकं दिवाकृतमेनः पापमपमृज्यते आपगतं कुर्यात्. द्विजाति स्सन्द्योपासन हीन शूद्र समो भवति. 2 x सहस्रकृत्वो गायत्रीं जप्त्वा सर्वपापमप मृजेत्. दशभिः कालजनितं शतेन तदहर्निशम्, सहस्राम्मच्यते पापाद्गायत्री हन्ति किल्बिषमिति विश्वामित्र स्मरणात्. द्विजातिः ब्राहणादिः सन्ध्योपाससहीनः अकृत सन्ध्यावन्दन श्शूद्र समः शूद्र सदृशः भवति,184 अभिवादन प्रकारं •2 90. no ब्रहचारी स्वनासु सज्कीर्त्याभिवादये दहं भो इती. सम्प्रति नमस्कार विधिमाह, ब्रह्मचारी नित्यमेवं पवित्रपाणिः धृ तोर्ध्व पुण्ड्रः पायं प्रातर्यधोक्तानुष्ठानं कृत्वान्तो ब्रह्मचारी गृही वा आयुर्बुद्धि यकोबलाभिवृद्ध्यर्धं स्वनाम सङ्कीर्त्येति उच्चार्य अभिवाद येत्. नमस्कुर्यात्, तद्यभेत्यत आह. अहम्भो इति. भारद्वाजस गोत्रः श्री यजनारायण शर्माहंलो इति. श्रोत्रे संस्पृश्यगुरोः पादं दक्षिणं दक्षिणेन पौणिना वामं वामेन व्यत्यस्य जान्वो रापाद मुपसङ्गृष्णा न्नानत शीरोभिवादयति. છે. उर त्रे स्वस्यकर्लो स्वपाणिभ्यां संस्पृश्य य्वू दक्षिणदाहुना तत्करं स्पृश्याभिवादयेत्, दक्षिणं कर्णनमं प्रसार्य डाह्मणोभिवादयेत्. स्समं राजन्य उदरसमुवैश्य इत्यापस्तम्ब पचनात्. एवं श्रोत्र स्पर्शनु कृत्वा गुरोरित पितान्योवा य आचार्यः तस्यपारं दक्षिणं स्वस्य दक्षिणेन वाणिना तस्यवामं पादं स्वस्यनामेन पाणिना व्यत्यस्य एवं व्यत्यये निक्षिप्य जान्वोरूरुपर्वणोः प्रदेशमारभ्य पादं पाद पर्यन्त मुपसङ्गृह न् स्पर्शयन् आसमन्तात् नतं प्रह्वीकृतं शीर्षं शिरोयस्य सः आनत शीर्ष सन्नभिवादयति. प्रणमेत्. आशीर्वादः મ आयुष्मान्भव सौम्ये त्येनं शंसेत्. सोस्यायुष्मान् भव चिरञ्जीव सौम्य शोभन गुणेत्येन मभिवन्दित मिमं शं सेत्, उच्चरेत्. आयुष्मान्भव सौम्येत्याशीर्व देदित्यर्थं अनाशीर्वाडी नाभिवन्द्यः . किमर्द मित्यत आह. अनाशीर्वादी आकृताशीर्वचनः योसौनाभिवाद्यः (वन्द्यः) श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् प्रत्यहमभिवादनीयाः [24] 185 मातापिता गुरुर्विद्वांसश्च प्रत्यह मभिवादनीयाः इदानीं सत्याभिवन्द्यानाह. मातापिता गुरुः विद्वानाचारान्वय वेदशास्त्र निपुणः विद्वान् चकाराद्विद्यागुरुः तद्गुरुः पितामहः प्रपितामहो माता महश्च प्रत्यहं प्रतिदिन मभिवादनीयाः - पूर्ववस्न मस्कार्या भव स्ते. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै खानन सूत्र भाष्ये नवमः प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्थः पटलः - इति दशमः खणः. प्रोष्यागत्याभिपन्द्याः अथैकादशः खण्डः अन्ये बान्धवा विप्रोष्य प्रत्यागत्याभिवन्द्याः. अन्ये बान्धवाः वयोवृद्धा विप्रोष्य प्रवासं गत्वा प्रत्यागम्य गृहं प्रत्येत्यपन्द्याः स्वयंवा तएववा विप्रोष्य प्रत्यागमनेच विप्रोक्षण कालेच वयो वृद्धाः बान्धवाः अभिवन्याः प्रत्युद्धा याभिवाद येदित्यास स्तमः. मातृवत्पूजनीयाः ज्येष्लो भ्राता पितृव्यो मातुल श्वशुरश्च पितृवत्पि तृष्वसा मातृष्वसा ज्येष्ठ भार्या भगिनी ज्येष्टाच मातृवत्पूजित व्याः. وع इदानीं पितृमातृ समानाह. ज्येष्लो भ्राता घटिकया ज्येष्तो भ्राताच पितृव्यः ज्येष्ठः पितृभ्राता कनिष्ठ पितृव्यश्च मातुलोव्येष्ठः कनिष्ठश्च मातुर्भाता श्वशुरोज्येष्ठः कनिष्ठावा पत्नीपिता चकारात् सन्न्यासीच पितृ वन्नित्य मभिवद्दा पितृष्वसा पितृभगिनी ज्येष्ठस्य भ्रातुर्भार्या ज्येष्ठा 186 प्र. का खं· CO भगिनी चकारात्पितृव्य पत्नी मातुलानी श्वशुरपत्नि गुरुपत्निचि वयसा कनिष्ठावा मातृवत्पूजितव्याः अभिवन्द्याः श्री पुंयोगेभिवन्द्येति गौतमः. पतिवय सः स्त्रीयोभिवाद्या इत्याप स्तमः. सर्वेषां माता श्रेयसी. सर्वेषां पितृष्वसाधीनां मध्ये जननी श्रेयनी श्रद्दा. गुरुश्च श्रेयान्. सर्वेषां ज्येष्ठ भ्रात्रादीनां मध्ये गुरुः पिताच श्रेयान् श्रेष्ठः. तस्मा देवं मातरं पितरं गुरुं च साष्टाङ्गं प्रणमेदित वेचित्. परस्त्री वन्दन प्रकारः હુ परस्त्रीयं युवती मस्पृश स्भूमा वभिवादयेत् . राळ परस्त्रीयं परदारान् युवतिं यौवन स्त्रियं अस्पृशन् पाणिव्यां पादस्पर्शन मकुर्वन्ूमौ पाणी विधायाभिवादयेत्, दशवर्षाधिक्य सभा, पञ्चवर्षाधिकश्चारणः, त्रिवर्षाधिकः श्रोत्रिय श्याधि वाद्यः. तदाहाप समृः, दशवर्षं पौरसङ्ख्यं पञ्चवक्षं टु चारणम्. त्रिवर्ष पूर्वः श्रोत्रियः अभिवादन मर्हलि. ज्ञायमाने वयो विशेष वृद्धतरायाभिवाद्यमिलि. वयस्यः समावेहनिजातः दशवर्ष वृद्धः पौरः पञ्चभिः कालाभरः श्रोत्रियण्चरण स्त्रिभिरिति गौतमि- उन्नरा सनस्धं गुरुं नाभिवादयेत्. यद्यभिवादन मासमान मारुह्माभि वाडयेत्. विषमगताय गुरवे नाभिवन्ट्यं आन्वारु ह्याभिवाद यीति. तत्र प्रत्युद्धायाभिवादन मित्याप सम्ब वचनात्. अशुचिं पादत्रा णाधिरूढं शिरोवेष्ट नयुक्तं कर्मकारञ्च नाभिवादयें. अप्र यत्ने नाभिवाद्यं आधा. प्रयता वा प्रयतश्च नप्रत्यधिवदेत्. पतिवयसः स्त्रियः नसोपानद्वेष्ट त शिराः अवहितपाणिर्वाभिवाद यीते त्यावस्तम्ब वचनात्. पाषण्डं पतितं व्रात्यं महापाक किनं शठं विकर्मस्धं कृतघ्नं नाभिवादयेदिति विष्णुः समित्पुष्प पै खासस सूत्र भाष्यम् L 187 कुशाद्यं वह स्तं देवतार्चन जपहोम भोजनं कुर्वाण मुच्छि ष्टान्वितं राजदेवसथा मध्यस्तं प्रतिपणेतारं नाभिवादये दिति गौतमः. विष्णु सङ्ग्रहश्च. साष्टाङ्गं प्रणामेदरिं गुरुजनानप्यं म्रि युग्मं स्पृशेत्तत्कल्पा नभिवादये दविनि ताचारां श्री वर्णाधि कान्. मूरान्’ शीलनिराकृती नपिवयो वृद्धान् जयेत्युच्च रेढ्भिति ळ्ळे दितरत्र साधुकुशलं पृच्छेच्च नामोच्चरन् . न्यूनंवा वयसा कनिष्ठ पितरं पत्नीयुतं मातुलं तद्वच्छ श्वकुरं यतिं घटिक दू ज्येष्ठं निजभ्रातरम्. आचार्यान्वय वेदशास्त्र निपुणं वृदोपि नित्यं नमे द्विपे प्रत्यभिवादनं प्रणमति स्वर्पे नशिष्ये सुंइति. वन्द्यानां वन्दना दायुर्थान ऐलाऒरोग्य शुभानि भव न्ति, एपं निचि स्यै वन्द्यनभिवादयेत्. किम्फलमित्यतआह. वन्द्यानां नमस्का- रार्हाणां ब्राह्मणानां नन्दनान्नमस्कारात् तस्य आयुश्चिर जीवित्वं ज्ञासं सदसद्विवेकः लघरिषट्क दमः, आरोग्यं विषय पीडाभावं शुभं शोभन धर्मः एतानि आयुज्ञान बजारोग्य शुभानि भवन्ति. यज्ञोपवित मेखलाऒजिन दत्तास्प रेणधृतान्न धारयेत् यकोपवीत मेखलाजिनरणान् परेणान्येन ब्राह्मिणेन धृतान् विधिवत्कृत धारणान् पुनस्तान् ब्रह्मचारि गृहस्धान्योवा सधारयेत्. अनध्या चूः उपाकृत्वा-नालस्य श्शुचिः प्रणवाद्यं वेदमधीया नो-मावास्यायाम्पौर्णमास्यां चतुर्दश्योः प्रतीपदो रष्ट म्योश्च नाधीयीत. इदानीं वेदाध्ययन विधिमाह, उपाकृत्य पूर्ववदुपाकरणं कृत्वा ब्रह्मचारी ना स्त्यल सत्व मस्येत्यनालस्यः शुचिः स्नानादिना शुद्धात्माप्रण वाद्यमोङ्कार पूर्वमृगाद्य स्ववेदमधीयानः अध्ययनं क्रियमाणः पूर्ववद्गुरुमभिवन्द्या सीत्वा प्रणवमुच्चार्य नित्य मध्ययनं कुर्यात्. 188 प्र. जू खं. 03 एवं वेदमधीयानो ऒमावास्यायां पौर्णमास्यां चतुर्दश्योः प्रतिपदो रष्टम्यो रुथयोः चकारादयन सङ्क्रमण मन्वादि युगादि प्रदोषकाल शयन भोजनादि कालकाण्डोपकरण समापनादिषुच नाकिॠत. नित्यजपे होमे चानध्यायो नास्ति. नित्यजवः सङ्कल्प पूर्वकं गृहीत नियत पुरुषसूक्तादि जवः गायत्री जपोवा तस्मिन्नित्य जपे होमः अग्निहोत्रादि यागहोमूलः तस्मिन् होमे चकारात् ब्रह्मयजे चेतिकेचित्. अनध्यायोना स्त्री. मार्जाल नकुल मूक श्वसर्प गर्दभ वराह पश्वादि ष्व “ न्तरागणेष्व-होरात्रं सूतक प्रेतकयोराळाचे तावत्कालं तिस्रोऒष्टकासु गुरौ प्रेतेच त्रिरात्र मन ध्याय स्स्यात् . मार्जार आखुभुक्, नकुलो बभ्रुर्मण्डूकोभेकः, श्वाशुसकः, सर्पोभुजङ्गः, गर्दभोरासभः, वाराहो विड्वराहाद्रिः, पशुल्लोमहिषादिः, आदिशिलेनि कुक्कुट वायसादि कपिजम्बूकादयश्चैतेषु मार्जोर नकुलमुडूरु श्वसन्प वराह गर्दभ पश्वादिषु गुरुशिष्ययोरन्तरे मध्ये आगशेषु सत्स्वहोरात्रं तदिन मेक मनध्यायं कुर्यात्. सूतक प्रेतकयोराळाचे सतियवदाशौचं तावताल मनध्यायं कुर्यात्. आफ्रोष्टकास्विति मार्गशीर्षि पुष्यमाघ फाल्गुन भाद्रपद मासेषु कृष्णपक्षाष्टम्याः पूर्वाचा पञ्च तिधिरेतास्त्रि प्रोष्टकाः तासु सत्सुदिन श्रय मनध्यायं कुर्यात्. गुरौ प्रेते आचार्ये पितृ ज्येष्ठादि वर्णिते गुरौ मृते सतिच त्रिरात्र मनन्यायं स्यात्. इत्येकादशः खण्डः. अथ द्वादशः खण्डः A तद्भार्या पुत्रयो स्स्वशिष्यस्य चो परमे मनुष्य यज्ञे श्राद्ध भोजने चैकाह मनध्याय स्स्यात् , श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 189 तस्य गुरोः भार्याच पुत्रश्चतयोः तद्भार्या पुत्रयोरुपरमे स्वसिष्य स्य उपरमः प्राणेभ्यो विरमस्तस्मिन्नु परमे मरणेसति मनुष्ययज्ञः अग्निष्टोमादिः दीक्षितान्न भोजने भूरिभोजनेवा श्राद्ध भोजनेच एकाह मन ध्यायं स्यात्. आपदार्त्यो रप्रायत्ये वृक्षनौयान शयनेष्वा रूढः प्रसारितदो मूत्रपुरीष रेतो विसिरे ग्रामेऒ सळ्ळवे सत्यऒभक्ष्यान्न भोजने छर्दने श्मशान देश सैन्या समिते भूकम्पे दिग्गा हेऒशन्युल्का निपाते रुधिरोपल पांसु वर्षे सूर्येनु राहुग्रहणे च तत्तत्काले नाधीयीत. आपदात्मनो विपत्तिः आर्तिः पीडा तयोरावडार्यो : तत्काले सधी यीत. अप्रयतस्य भावप्तस्मिन्नप्रायत्वे आशुचित्वे कावत्कालं नाडीयीत. वृक्षः अश्वद्दादिद्रुमः. नौरुडुपादि जलयासं, दूनं रधाश्वगणादि, शयनं खट्वादितेषु वृक्षनौमान शयनेषु आरु ह्यत इत्यारूढः प्रसारित सादो भूत्वा तिष्ठन्व तावत्नाले नाधी यीत. अधीयीतवा तपस्स्वाध्याय इति ब्राह्मणम्. तत्रिश्रूयते वयदि तिष्ठन्नासीनः शयानोवा स्वाध्याय मरियीते त्यासस्तमृ वचनात्, मूत्रपुरीषतो विसर्गेद तत्काले नाधीयीत. ग्रामेन्त र्मध्ये शवः प्रेत सस्मिन्न नळ्ळवे सति तस्मिन्ग्रामे तत्काले नाधी यीत. अभक्ष्याणामभोज्यादीना मन्नानाञ्च भोजनं तस्मिन् अभक्ष्या न्नभोजने सति यावदन्नं जीर्यते तावत्कालं नाधीयीत. तत स्स्नात्वाधीयीत. छर्दने उद्वमनेच तत्काले नाधीयीत स्नात्वा धीयीत. श्मशानदेशे यावच्छरति तावन्नाधीयीत. तदतीत्य शुचिस्त लेऒढीयीत. सायम्प्रातः सन्ध्ययोः सनितं मेघगर्जितं तस्मिन् सन्ध्या स्तनितेसति (शदनध्यायं) तदहोरात्र मनध्यायः स्यात्. भूमे- कम्पोघुम घुमायमान चलनं तस्मिन् भूकम्पे दिशां 190 काभिं. र तद्दिग्धत पर्वतादीनां दाहोदहनं तस्मिन् दिग्गा हे आशन्युल्कानि पाते आशनेः वज्रस्यउल्ला नू॥ देवः च्युत् नक्षत्रज्वालायाः पातो भूमौनिपतनं तस्मिन् अशन्युल्कानिपाते रुधिरं रक्तमुपलः पाषाण- पा हंसुर्धूलि तेषां वर्षवृष्टि तेषां वर्षानृष्टिः तस्मिन् मधिकोपल पांसु वर्षे रुधिरवर्षे उपलवर्षे पांसुपर्चे सूर्यश्चेन्दुळ्ळ राहुणा स्वर्भानुना गृह्येत इति सूर्येन्दु राहुग्रहणं तस्मिन्काते सूर्यग्रहणे चन्द्रग्रहणे चसति यस्मिन्काले भूकम्पादि भवे त्तत्काले त्रिराश्री मनध्यायं स्यात्. अनाध्यायं प्रकुर्वीत भू कम्पोत्पात दर्शने सोमसूर्यग्रहेचैव त्रिरात्रं वर्णये तदेति मनुस्मरणात्. चकारादकालवर्षादिस्तुच तत्काले नाधीत. तदु क माप सम्बेन वृष्टेश्चा वर्षर्तो यत्र सन्निपतेयुः त्यह मन ध्यायो यावद्भूमि र्व्युदकेत्येके. एकेन द्वाध्यां वैशेषान (मा) कालं सूर्या चन्द्र मसोर्ग्रहणे भूमि चलेवस्थान उल्ला नू मग्न्युत्पा लेच सर्वासां विद्यानां सार्वकालिकं आकालिक मभ्रं चाव र्तो ? सूर्याचन्द्रमसोः परिवेषे इन्द्रधनुः प्रतिसूर्य र स्य श्ववातेः पूतिगन्धेनीहारेच सर्वे ष्वेतेषु तावत्कालं मुहू र्गं विरजेवाते सलावृक्यामेक सृक इति स्वप्न पर्मस्तरक्तं चारण्येन नावहिरण्य वानानूक्तं चावर्ता छन्दसो नाधीयीत प्रदो षेच सार्वकालिकम् आत्मानं यधोक्त मन्यदतः परिषत्विति. श्मशाने कूद्रसम्पर्के चण्डालाडि प्रदर्शने रोदने व्याकुलेडेळे जप स्धाने महालये धा3वः पूतिगन्धाश्च शिषेद गृहमागले. खरो योः समीपेचे स्वाध्यायं वर्षयेद्द्विज इति विष्णुस्मृत्युक्त कालेषु ‘च तत्काले साथीयीक . वेदाध्ययनं परत्रेह श्रेयस्करो वेद सद ध्येतव्यः. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 5 191 वेदाध्ययन फलमाहि. परत्र परलोके इहास्मिन् लोकेच श्रेष्ठं मोक्षं कोशीति श्रेयस्करो वेदोभवति. तत्तस्मात्कारणा दध्येतव्यो वेदः इत कधा पानीयानिल्पायुश्च भवेदिति योगीश्वरः. अने विस्मृज्य प्रणवं ब्रवीति. एपी मध्ययनु कृत्वा ने पाठानसाने नित्यं विसृष्ट इत्यध्ययनं विसृज्य प्रणवं ब्रवीति. ॐकारं ब्रूयात्. छिउन्न भोजनं रौकिकाग्नौ समिधा हुत्वा भिक्षान्नं मेधाप्रदं शुद्धं मौनी भुज्जिक. सायं प्रातरेव मध्ययनं कृत्वा ब्रह्मचारी उपनयनाग्नावथा वे लौकिकाग्नोदा पूर्ववत्समिधो हुत्वा बिजॆटनङ्कृत्वा तद्भिक्षान्नं मेधां सब्बुद्धिं प्रददात्य स्येदमिति मेधाप्रदं शुद्धं पवित्रं तस्माद्भिक्षान्नं मौनीभूत्वा पक्ष्यमाणवद्भुञ्जीत. पौषे मा घेवा मा से ग्रामाड्चहिर्जला स्ते पूर्वव मासे द्र्वत विनर्गहोमं हुत्वा स्वाध्याय मुत्सृज्य पक्षे शुक्ले वेदं कृषे वेदाङ्गं च यावदन्तं समधीत्य गुरो र्दक्षीणां दत्वा समापर्तिस्यात्. सम्प्रति पेदवर्णनकालमाह. पौषइति आषाडे वेदोपाकरणं चे तदादि मासानर्थ पञ्चमान् विवाय हिषे मासे स्वाध्यायमुत्सृजेत्. यज शानणे वेदोपाकरणं तदाद्यर्ध षष्टान् मासान् एहाय माघमासे स्वा ध्यायं विसृजेत्. अधवा आर्थपञ्चमानर्ध षष्टान्वामासान् वेदानुसाकृत्य पौषेमाने माघेमोने पौर्णमास्यां रोहिणीनक्षत्रे वा ग्रामाद्बहिः सद्यादि जलाशयं गत्वा जलस्याः अवसान प्रदेश सस्मिन् जलाने पूर्ववद्र्वतं प्राजापत्यं तन्य विसरहोमु व्रत विसर्जन हो हुत्वा स्वाध्याय मुपाकृताध्ययन मुत्सृज्य पूर्ववत् तत्काण्डो 192 प्र. शाखं. गत क्त मन्यद्र्वतं बद्ध्वा अनाध्याय तिधीस् विहाय शुक्ल पक्षे वेदं स्वशाखादि कृष्णपक्षे वेदाङ्गं शिक्षादि चाध्ययनं कृत्वा तत्तद्र्वतं त त्तत्काण्डा ध्ययना स्र्ती विसृज्योन्यद्वतं बध्नीयात्. एवं त त्तत्काण्डानु क्रमेण यावदस्त्रं वेदस्य तावत्समरीत्वान्तो गुरोर्दक्षिणां यधाशक्तिदत्वा तदनु जया समावर्त समस्येति समावर्ति भूत्वा गृहस्धः स्यात् तधाहाप स्तम्बः श्रावण्यां पौर्णमास्या मध्याय मुपाकृत्यमासं प्रदोषे नाधीयीत. तै ष्ये पौर्णमास्यां रोहिण्यां पा विरमेदिति. T इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये नवसु प्रश्नार्ध विवरणे पञ्चमः पटलः इति द्वादशः खण्डः अथ त्रयोदशः खण्डः मध्याह्ने शुद्धे जले मृदाऒद्भिः पादो हस्ताच धाव यित्वाऒऒचम्याऒज्गानि संशोध्य “आपः पुनात्विति” जले निमज्जेत् . इदानीं माध्याह्निकमाह. मध्याह्न इति पूर्ववत्स्नानादिकं कृत्वा मध्याह्मकाले शुद्दे नद्यादौ पवित्रे जले पादौ हस्ता छावयित्वा पूर्वपत प्रक्षाळ्य संशोध्याचम्य मनू क्त वृत्तिधिवार सक्षत्रादीनुक्त्वा माध्याह्निकं स्नानं करिष्य इति सङ्कल्प्य अङ्गानि शरीरावयवानि संशोभ्येति पूर्व वद्भिर्मृदा च अरैन तैर्मनैः दूर्वोदकेनवा आपोहिरण्य पवमानादिधिः मन्त्रोदकेनवा इदं विष्णु र्वीचक्रम इदि मन्त्रेण समृदोदकेनवा सन्तो ध्य अपः पुनात्विति जले निमजेत्. आचान्तो वैष्णवे र्मस्त्रै र्विष्णुु “हिरण्यशृङ्गं” इति वरुणञ्च प्रणम्याऒघ मर्षण सू केनाऒघ घर्षणं कृत्वा इदमापश्शिवे तिस्नायात्. श्री वेथानस सूत्र भाष्यम् [25] 193 आचा स्त सत्तॆव तिष्ठस् कृताचमनः पवित्रपाणिर्वैष्णवैरलो देवादिभिर्मनैः विष्णुं नारायणं हिरण्यशृङ्ग मिति वरुणं जलेशं प्रणम्य पूर्ववद घमर्षणङ्कृत्वा इदमापश्ळिवा इतिस्नायात्. स्नात्वाचम्य देवान् ऋषीन् वितॄन् पूर्वोत्तर दक्षिणाभि मुखः अद्भिः जलमध्ये तर्पयेदिति बोधाय नादयो विद नि. आश्रमिणश्चत्वारः स्नानं नित्यमेवं पूर्वो क्तेन विधिना काम्यं नैमित्तिकं च कुर्वन्ति. आश्रमिणश्चत्वार इति ब्रह्मचारि गृहस्द वानप्रस्द भिक्षुकाः स्नानं नित्यमेवं माध्याह्निकं पूर्वोक्त विधिना काम्यं नैमित्तिक स्नानं च कुर्वन्ति. त त्तत्काले कुर्युः. धौतव स्त्रेणाऒच्छाद्य पूर्वपदाचम्य प्रोक्ष्याऒऒसीन स्तिष्ठन्वा कृत प्राणायाम स्सावित्रीं जप्त्वा ऒदित्य मुपतिष्टेत. C00 एवं स्वात्वा तीरङ्गत्वा कौतव स्त्रीणाच्छाद्य पूर्वपदाचम्य वस्त्रं अनिष्पीड्य अन्यत्रवा भूमिं प्रोक्ष्य गायत्र्या च्छेरवोक्ष्य आसने पूर्व वदासीन स्तिषन्वा कृत प्राणायामः शतु दशाभ्दावा सावित्रं जप्त्वा वित्यं उद्वयं तमस इत्युवतिष्टेत. दक्षिणपाणिना तीर्देन ब्राह्मेण भूपत्यादी नैवेन नारा यणादी न्कू स्यादीं श्चा ऒरेण विश्वामित्रादी न्पैतृ केण पित्रादीनदि. सर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञं करिष्य न्नित्य मिषे त्वोर्जेत्वादि यधाक्रमं यजुस्संहिता माद्यां स्त्री ननुवाकान्वा स्वाध्यायं कुर्वीत. नैमि त्तिक मृतञ्च सित्यळ्चेत्यादि सूक्तानि चतुर्वेदादि सुन्ती स्वाऒप्यधीयीत. पूर्वमव्यक्त मुक्तत्वादिदानिनि स्पष्टीकरणार्धं तीर्धक्रमेण तर्पणविधि194 प्र. जाखं. १३ माह, दक्षिणपाणिनेति. ब्राह्मेण तीर्देनाङ्गुष्ठमूलेन पूर्वाभिमुखो भूपतिं तर्पयामीत्येतदादिः येषान्तान् भूपत्यादि ब्रह्मान्हास् तर्प यित्वा डै वेन तीर्धेन कनिष्ठिताङ्गुलिमूलेन नारायणादीन् नारायणं तर्प यामी त्यारीस् वेदां स्तर्पयामीत्यन्तान् कूप्यादीन् कूप्याभ्यः स्वाहे त्यादीन् सर्वसै ्मस्वा हेत्यन्तांश्च उपवीती साक्षताभिरच्छिस्तर्पयित्वोदङ्मुख स्सन् आरेण तीर्धेन सर्वाङ्गुलि मूलागेण निवीती विश्वामित्रादीन् विश्वा मित्रं तर्पयामीत्येतदादीन् स सरि पत्नी सर्पयामित्येतदन्तान् भौमा दींश्च तधा तक्पयित्वा ‘पैतृकेण तीर्धन प्राचीनावीती. पित्रादी नूर्म्योद कान्त इत्यादीन् दक्षिणामुखः सतिलान्नि स्तर्पयेत्. एवं पूर्वोक्त मन्त्र क्रमेजैन तत्त तीर्धेन तर्पयित्वा दक्षिणाभिमुखो डैनतीर्देन यज्ञोपविती भरणीतानु भौमवारादिषु यमाय धर्म राजाय मृत्यवे चास्तकायन वै वस्वताय कालाय सर्वभूत क्षयायच. औदुम्बराय नीलाय उन्नाय परमेष्ठिने वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्तायते नमु, इति प्रत्येकं तिल मिश्रोदकाञ्जलिं त्रिर्धद्यादिति यमदशौ दयो वदन्ति. एवं तर्पयित्वा प्राचीनावीति येकेचास्मदिति स्नानवस्त्रं निष्पीड्य आचम्य शुद्धे देशे दर्भा ना स्तेर्य तदूर्ड्वे ब्राह्ममासनमास्धाय ब्रह्मयज्ञं करिष्यइति सङ्कल्प्य करिष्यन् करिष्यमाणः नित्यमिषेत्वोरेत्वादि यथा क्रमं तथा यथारामं तधा यजुस्संहितां स्वाध्यायं कुर्वीत. अशक्तश्चेत्तस्यआद्यान् इषेत्वा यज्ञस्य शुन्दध्वमिति तीसनुवाकान्वा स्वाध्यायं कुर्वीत. यदहर्नैमि त्ति कं नि षेकादिकरणदिनं तदह्नि पूर्वोक्षास् ऋतञ्च सत्यं चेत्यादि द्वा दशसूक्ता न्यधीयीत, य्यूद्यैः त्रिभिरनुवाकै रपि ब्रह्मयज्ञं कर्तुमश क्तश्चेत् चतुर्वेदादि मन्त्रान् अग्निमीळे इषेत्वाअग्नआयाहि शन्नो चेवी रित्येतान् चतुरोवा मन्त्रान्वाव्यधीयीत. ’ सर्वयज्ञानामादिः ब्रह्मयज्ञः. 003 सर्वयज्ञानां द्वाविंशति संस्थानामादिः प्रथमो ब्रह्मयज्ञः. तस्मा दुपनयन प्रभृत्येव द्विजैग कर्तव्यः. तस्मात्कारणादुपनयन प्रभृति तदुपनयन कालादारभ्यैव द्विजै ब्रह्मयज्ञः कर्तव्यः. श्री वै थानस सूत्र भाष्यम् 195 नद्यां तीर्धे देवथाते सरसि तटाकेवा सामान्ये स्नानं कुर्यात्. इदानीं सामान्य स्नानमाह. नद्यां समुद्रगामिन्यामपिवा अन्यसरित्तो येवा स्नायात्. तदभावेतीरे ऋषि जुष्ट जले देवावान समीपजलेस्नायात् . तदभावे देवथाते आथात जलाशये देवनिर्मित जलाशये स्नायात्. तदभाषे नरसि कासारे स्नायात्. तदसम्भवे तटाके स्नायात्. तदसम्भवे सामान्वे पल्वलाह् कूपेवा स्नानं कुर्यात्. सारक्ये स्नानविधिः इति त्रयोदशः खड्गं ः G अथ चतुर्दशः ख्मणः पौरक्योदके मृत्पिस्तन्प्चद्धृत्य स्नायात्. १०५ परेणकृतं पारक्यं मनुष्य निर्मित तटाकादि तस्योदकं तस्मिन् पाठक्य स्योदके युस्नानं तत्र मृत्पिण्डान् पञ्चमृत बलानुदृत्यगृह्य बहिर्विक्षिव्य स्नायात्. रूपस्नान विधिः रूपे त तीरे ! तिः कुम्भेनाभिषिञ्चेत्. कूपे यदि स्नानं तत्तिरे कूपस्य बाह्यस्धले त्रिः कृत्वः कुम्भेस कूप जल मुद्धृत्य विक्षिप्याभिषि०चेत्. कुम्भेनोद्धृताभिवद्भिः स्नायात्. कूप शब्देन पाठक्यस्य घटादिकस्यापि ग्रहणं यथा कूपे तधा घटोदकेपि क्रिस् जलाञ्जलीन् बहर्विक्षिप्य विधिवत्स्नायात् . उच्छिष्टो नग्नोवा सस्नायात्. 003 उच्चिष्टः अकृत शौचाचमनः सग्मः अवासाः जलं प्रविश्य नस्नायात्. ऋषुलचे वाडबडिनदि.

  • ऋषिष्टं 196 प्र. =खं. १ळ आचा न्दः स्नायादित्यर्धः. तधा जले निष्ठीवन मूत्र पुरीष रेतांसि स विसृ जेत्. पद्भ्यां जलं न ताडयेति योगीश्वरः. तथा नशयीत. यथा उच्छिष्ट् नग्नोवा नस्नायात् तथा नशयीत नस्वपेत्. आतुरोऒप्सु नावगाहयेत् . COF आकुलो व्याधिग्रस्तो यद्यशक्तः अप्पु नानगा हेत अवगाहन स्नानं न कुर्यात्. पूर्वो क्तवन्मन्त्र स्नानादिकं कुर्यात्. आतुर स्नान वीधिः 000 आतुरस्य स्नाने नैमित्तिके दशकृत्वो द्वादशकृत्वो वा तवनातुरो जले-वगाह्याऒ ऒचम्य स्पृणेत्. १०० आतुरस्य नैमित्तिके स्नाने प्रो दशरृत्वोवा द्वादशकृत्वोवा आतुरं स्पृष्ट्वा अनातुरः स्वस्ट्तो ब्राह्मणो जले ऒवगाह्य आचम्य स्पृशेत्. आतुरस्य स्पर्शनं कुर्यात्. तत स्सपूतो भवति. तत स्तस्मात्स आतुरः पूतः शुद्दो भवति. भोजन विधिः द्विकालं होमा स्ते पॊदौ प्रक्षाळ्याचम्याऒऒ सने प्राङ्मुखग प्रत्यङ्मुखो वा स्धित्वा चतुरस्रोपठिस्ते मण्डले शुद्धं पात्रं न्य सेत्. सम्प्रति भोजन विधिमाह. द्विरालमिति. सायं प्रातर्हिमा ने पूर्वव द्विष्णु पूजां कृत्वा वैश्वदेवं कृत्वा पादौ प्रक्षाक्याचम्य आसने पीते प्राङ्मुखः प्रत्यङ्मुखोवा सित्वा गोमयेन चतुरश्रोफलिस्ते मण्डले स्थले शुद्धमिति अभिन्न मनस्य भुक्तं कांस्यं पात्रं भस्मना शुद्धण्डा शुद्दमिविं द्यं पॊलाशपद्मपत्र वटार्का श्वत्थ कुम्भ शिङ्कुव कोविदार रदण्डादि पात्र वर्ण्यं गृहस्धन्य वसस्धन्य वान्ययोः पालाशपद्म पत्र सहितं शुद्धं पत्रभाजनं वा एवं शुद्धं पात्रं न्यसेत्. श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् तत्रान्नं प्रक्षिप्य तत्पूज यति. 197 तत्र तस्मिन् पात्रे अद्धमन्नं भोज्यमन्नं प्रक्षिप्यतदन्नं पूजयति. अहमस्मीत्यन्न नू वेनाभि शम्पति. द्वौ सौदा वेकुवा भूमौ निधाय प्रसन्नः ऋतन्त्वा सत्येन परिषिण्चामीति “सायम्परिषिञ्चति” सत्यन्त्वर्तेन परिषिञ्चमीति प्रातः. द्वापादावेकण्डा भूमौ निधायासने समासीसः ऋतन्त्वा सत्येन परिषिञ्चा मीति सायमिन्न पात्रं डै वेन तीर्धेन परिषिञ्चति. तथा सत्यन्त्वर्तेन परि षिञ्चामिति प्रातः परिषिच्य. अमृतोपस्तरण मसीत्या धानं पीत्वा विधिना प्राणा हुतीर्हुत्वा-न्न मिनिन्दन्न श्नाति. अमृतोपस्तरण मसीत्याभावं दक्षिण पाणिना पीत्वा प्रसन्नो निर्मल मनाः विधिना पूर्वो क्तेन प्राणाग्निहोत्र विधानेन वञ्चप्राणाहुतीः पात्रं स्पृशन्ने वचाुत्वा अन्नमनिन्दन्न कुत्सयन् आश्नाति मौनी भुञ्जीयात् . भुक्त्वा अमृता पिधानमनी त्यपग पीत्वा-चम्या ओ2 चामेत्. यथेष्टु ब्रह्मणारी। द्वात्रिंशत्कबलाष्की गृहि, षोडशकबलान् वासप्रस्थ- अष्ट (षोडश) कंलास् यतिः पक्ष्यमाण प्रकारेण भुक्त्वा अमृता विधान मसीत्यषः पीत्वाचम्य मण्डल’ शोधनान स्तरं पुनराचामेत्. नित्यमेमु भो क्तव्यकालं एबोय सायं प्रातर्भञ्जीयात्. एकवासा श्शयान स्त्रीृष्टिन्नस्नान जपहोमी शुष्क पॊद उदट्माधो वा नान्नालि. एकवासाः एकपस्त्रः कृतजस्त्रार्ध प्रावृतो वा ऒनने पाडारूडोवा वेष्टित शिरावा बहिर्जानु कोदा जामपाद स्पृष्टकरोवा नभुञ्जीत. शयान सिषन् अस्नानजपहोमी अदाताच नभुञ्जीति. शुष्क पादो नार्ध पादः आप्रक्षाळित 198 प्र. काखं. १ळा पाणिपादः (आ) पञ्चार्डो (स) भुञ्जीतेति वचनात्. उदङ्मुखोवा दक्षिणा मुखोवा निमि त्तञ्चिना नाळ्ळाति. भिन्न पात्रेन्नं पर्युषितं शयनासनोत्सङ्गस्तं न भुज्जीत. भिन्नं भग्नं सच्छिद्रं पात्रं कांस्याति भोजनपात्रं तस्मिन् भिन्न पात्रे नाश्वाती अन्नं पर्युषितं पूर्वेद्युः पक्व मनाज्य दध्यक्त मोदनु नाश्नीयात्. शयने पर्यङ्का दावासने दारलोहिणानि पीठे उत्सङ्गे अङ्के ऊरूर्वेन्नम्पात्रं तिष्ठतीति शयानासनोत्सङ्गस्धं शयवस्थ मासन ना पात्रगतनुन्नं न भुञ्जीत. आज्ञुलिना—पो नपिबेत् . अङ्गुलिनापो गृहीत्वा नपिदेत्. सोपान त्तिष्ठन्नकृताचमनः दक्षिणाभिमुखो ना स्येन एकह सेन पात्रमुद्धृत्यवा नपिदेत्. इति केचित् - उच्छिष्टाद्याः 2 उच्छिष्टो शुच्या६६शाचि पतितै स्पृष्टं सूतके प्रेतके चाँन्नं च नाश्नी यात्. し उच्छिष्टं भुक्त शेषमन्योच्छिष्ट सिद्धान्वित मन्न मन्यं धक्ष्यङ्गा नाश्नीयात् . अशुचिरमेध्यादिः. काकश्वादि रकृत शौच उदक्या सूतिकाच्यप्पृश्य स्पृष्ट श्चवा आशुचिः आशौची सूतक पेठकाशौचान्वितः पतितो महापातकादि दोष दुष्टः अभिक स्तः तैः स्पृष्ट महद्याशोचिपतितैः स्पृष्टमन्नन्नाश्नीयात्. यव्यश्नीयादनशनं पञ्चगव्यप्राशसंवा कुर्यात्. इतिरेचित्. सूत के पेतकेवा गृहेन्नं नाश्नी यात्. चकारान्न ग्न प्रच्छादन नवश्राद्धा मासिकाद्यस्नञ्चनाश्नी यात्. यद्यश्नीयाच्चाव्रायणमितिकेचित् . प्राजापत्य मित्येके. पादकृच्छमित्यनने स्नात्वा सहस्र सावित्रीं जपेत्यन्ये. षोडशप्राणायामान्वाचरेत्. सर्वत्र पञ्चगव्य प्राशन पूर्वमिति वदन्ति. इति चतुर्दशः कॊण्डः- श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् रात्रावथोज्यं अथ पञ्चदशः खण्डः तॆलसक्तु दधि लाजिञ्च रात्राप भक्ष्यम्. 199 सम्प्रत्य भष्य भोज्यादि द्रव्य शुद्धिमाह. तिलसत्तु दधिलाजं प्रत्येकं रात्राप फक्ष्यम्. चकारादनि व्यान्तं युक्तंवा नैमित्तिकंवा भक्ष्यमित्येके. आभोज्यं अन्नं पर्युषित माज्येन दद्द्नावा युक्तं भोज्यम्. प्युषितं रात्र्यतीत मन्यमाज्येन दध्नावा युक्तं भोज्यं भवति. क्रिमि वेश कीटयुतं टयुतं – गवा –घातं पक्षिजग्धं च, भस्ता द्भिः प्रोक्षितं शुद्धम्. 0.93 कृमिः पिपीलिकादिः केशः रोमादिः कीटक शलभादिः तैर्युक्तं कृमिकेळ कीट युर्तु यावत्कृओयतं केशयुतं कीटयुतं वास्नं तावन्मात्र महोद्धृत्य प्रोक्ष्य भुञ्जीयात्. गावः पशुमहिषाश्वादयः तैराघ्रातं पक्षिभिः काकमूरादिधिः जग्धम्भक्षितमा घ्रातंवा पक्षिजद्धमन्नं तदुपरि किञ्चि दपोद्धृत्य धस्माद्भिः प्रोक्ष्य वत्रोक्षितं शुद्द मन्नं भोज्यं भवेत्. पक्षिजग्दमपिफलं धक्ष्यम्. L श्वराराद्युवहते बह्वन्ने तस्मिन्पुरुषाशन मात्रं तत्प्रवोद्धृत्वव्यपोह्य पवमानस्सुवर्जसः इति भस्म जरै ग प्रोक्ष्य दर्भोल्कया स्पर्शयित्वा गृष्णायात्. श्वाचकाकश्च आदिशट्टेन शूद्रखरगृध्रादय्य तैरुवहतं भक्षित माघ्रा तं स्पृष्टञ्चा तस्मिन् श्वकाकाद्युवहते बह्वन्ने पुरुषाशन मात्राधिके द्विप्रस्थाति तण्डुल पक्ष्वेवान्नेवा तस्मिस् पुरुषाशनमात्रं तत्तॆवोद्धृत्य व्यपोह्य बहिश्विक्षिप्य पवमान स्सुवर्जन इत्यनुवाकेन भस्मजलैः प्रो दर्भोल्कया उद्भवनोदहं इति सुस्पर्शयित्वा शुद्धमन्नं भोजनार्धं. गृष्णायात्. 200 प्र. काखं. १५ प्रसूते - न्तर्दशा हे गोक्षीरं/सदैक शफोष्ट स्त्रीणां पयश्चफलाण्डु कव(क) लकुन गुज्जनविड्ड मनुक्तम्मत्स्यं मांसं च वर्षनीयम्. . प्रसूते गोजाते स्तर्दशाहे दशाहमध्ये गोक्षीरं अभोज्यं तथा माहिष माजमाविकादि क्षीरञ्च वर्णनीयु सर्वदा सर्वकालेष्वेक शफा एकखुरा गजा श्व खरादय उष्ट्र श्च स्त्रीयश्चताना मेक शफोष्ट्र स्त्रीणां पयक्च क्षीरं वर्णनीय पून्दुं सुकन्दकं कपकं रक्तवर्ण लतुनु, हरितवर्णं गृजनं, श्वेतवर्णमेते लकुव विशेषाः एतत्सर्वं वर्णनीयम्.) विड्जं एड्व राह मनु क्त मूस्त्रोक्त मत्स्यं मांसञ्च वर्षनीयम्. सर्वदा परित्या ज्यम्. औषथार्धं भक्षणीयम्. अन्यधा प्रायश्चित्तं भवेत्. यज्ञ शिष्टं मांसं भक्षणीयम्, नि यज्ञ(वि)शिष्टमिति यज्ञे पशुबन्दादौ यजमानर्त्विजां भक्षणार्धं हुठावशिष्टं कद्यज्ञ (वि) शिष्टं मांसं भक्षणीयम्. उदक्या स्प्सृष्टं शूद्रा-नुलोमैः स्पृष्टं तेषा मन्नं च पर्जयेत् . उदक्या स्प्पृष्टमन्नं शूभैरनुलोमैः तदितरैः शूद्रानुलोमैः स्पृष्ट मन्नञ्च तेषां कूद्रानुलोमाना मन्नं स्वप्राणार्थं (स्वब्राह्मणार्धं क. ख.) ब्राह्मणै ः पाचित मस्योदनं चकारात् ब्राह्मणामन्नं शूद्रा दीनामामञ्च (पक्वञ्च) (ग. ख.) वर्जयेत्. स्वधर्मानु वर्तिनां शूद्रानुलोमानामामं प्रधितस्य सङ्ग्राह्यम्. C स्वधर्मानुवर्तिनां स्वकुलाचारयुक्तानां शूद्रासुलोमानां पक्वं तण्डु लाडिकं मधितस्य क्षुत्पीडितन्य सङ्ग्राह्य मुपावेयम्.
  • कष्टकः = कुक्कगॊडुगु वैखानस सूत्र भाष्यम् [26] 201 सर्वेषां प्रतिलोमा न्तराळ व्रात्याना मानं पक्वं च क्षुधितोऒपि यत्ना न्नगृह्लियात्. सर्वेषां वक्ष्यमाण लक्षणानां प्रतिलोमा स्तराल व्रात्याना मामं तण्डु लादिकं पक्वमन्नादिकञ्च क्षुधितोपि यत्नान्नियमात् नगृष्णायात्. क्रैस्स्पृष्टि सम्मिश्रं परिपक्वं च सस्त्यजति. तैः प्रतिलोमा स्तराल प्रात्यैः स्पृष्टि सम्मिश्रं स्पर्शनयुक्तं पक्य मन्नादिकञ्च सन्त्यजति. नित्यं श्रुति स्मृत्युदितं कर्म कुर्व न्मनोवाक्काय कर्मभिर्शनैर्दर्मं समाचरतीति विज्ञायते.. नित्यमुहुहः श्रुतिः वेदः स्मृतिः मन्वादिः ताभ्यामुदित मुक्तं श्रुति स्मृत्युवितं, श्रुत्युदितं यज्ञकर्म, स्मृत्युवितं स्मार्त कर्म कुर्वन् मनोवाक्कायकर्मभिरिति मानसेन कर्मणा अहिंसादि चिननं वारिकेन वेद जवस्त्रोत्र पठनं, कायिकेन यागादिभिर्देवतार्च करणमेवं नित्यं चुनोवाक्कायकर्मभिः शनैः क्रमक्रमेण धर्मं सदाचारं समाचरति समाचरतीति दीप्सा प्रकरण समाप्ता. (विखनाः प्राहेत्य स्वयः. क.) فا इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये नवम प्रश्नार्ध विवरणे षषः पटलः इति पञ्चदश ः खण क G ॥ माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिता कृते वाजपेय कृता भा ष्ये प्रश्नोयं नवमोगतः नवमः प्रश्नः समाप्तः 202 गृहस्थ धर्माः अथ दशमः प्रश्नः प्रथमः खण्णः प्र. ण० खं. १ गृहस्थाश्रमी द्वे यज्ञोपवीते वैणवं दण्णं कमण्डलुं च धारयेत्. विप्राद्याश्रम धर्मञ्च प्रभाष्याध प्रभाष्यते विप्रादि वर्ण धर्मञ्च रामं नत्वा मयाधुना॥ इदानीं सामान्यतो गृहस्थाश्रम धर्ममाह. गृहस्थाश्रमे द्वेयज्ञोप वीते वै णव मसमपर्व समपर्ववा स कल्मषं * द्विदन्दं कमण्डलुं चकारादुपान च्छत्रे च धारयेत्. स्नात्वा सभार्यो गृह्याग्नौ गार्ह्याणि कर्माणि जौता ग्निषु श्रातानि कुर्यात् . नित्यं पूर्ववत् स्नात्वा भार्यः गृह्याग्निः स्मार्ताग्नि र्विवाहाग्निः कस्मिन् गृह्याग्ना चॊपासनाग्नो गृह्याणि स्मार्ता व्यापासनादीनि पूर्वो ज्ञानि कर्माणि कुर्यात्. श्रीताग्निषु गार्हपत्याधिषु श्रीतानि वक्ष्यमाण विधि नाग्न्या धेयादीनि कर्माणि कुर्यात्, सायञ्च होमा नेतिदी नभ्यागता नाशयित्वा मितं प्राश्य पत्न्या शयीत. एवं प्रातः कृत्वा सायं च सायङ्काले च पूर्ववर्धोमं कृत्वा होमा स्र्ती गृहमा गतानतिदी नभ्यागतान् ब्राह्मणान् प्राशयित्वा यथा शक्ति भोजयित्वाऒवशिष्ट मन्नं मितं द्वात्रिंश त्कबलान् अल्पं वा प्राश्याचम्य शय्यायं पत्न्या सहशयीत.
  • कल्मषं नलुपुरङ्गु कलदि श्री वै खासिन सूत्र भाष्यम् आर्द्रपादः प्रत्यगुत्तर शिराश्च नस्वपीति. 203 आर्द्र पादस्सन् प्रत्यक् शिरश्च उत्तर शिरश्च यस्य स प्रत्यगुत्तरशिराः चकारान्न ग्नः अशुचिर्वा सस्वपिति निद्रां न गच्छेत्. ऋतु रात्रिषु स्वभार्या मुपगच्छेत्. ऋतुरातीषु ऋतुस्नान दिना दूर्ध्वं द्वादशनु षोडळसुवा रात्रिषु धार्या मुपगच्छेत्. मैधुनं कुर्यात्. सर्वदेति गौतमः. आदो त्रिरात्र मृतुमती गमन सहासन्न शयनानि परयेत्. आडॊ रजोदर्शनकालादारभ्य प्रधमे त्रिरात्रं तिसृषु रात्रिम ऋतु मत्याः पुष्पिण्यागमनं मैधुनं सहासनमे शासनं सहळयन मेकशयन मेतानि ऋतुमतीगमन सहासन शयनानि वर्षयेत् . सरदारान्न सङ्गच्छेत् . षनदारान् पर स्त्रीयु नसङ्गच्छेत्. परदारगमना दायु श्रीर्बह्म वर्चसं विनश्यति आ यस्मा दित्यथ आह, परदारगमनात् परस्त्री मैधुनात् आत्मनः आयुः श्री ः ब्रह्मवर्चनं च नश्यति. भार्यया सह नाश्ना ती. राध्यया सह नाळ्नाति. अश्न स्त्रीं तां जृम्भमाणां नग्नाञ्च नावलोकयेत् . आश्न न्हीं भुञ्जमानां तां जृम्भमाणां सन्नां विवस्त्रां तां भार्यां नावयेत्. नेक्षेत, असत्यवादं वर्णयति, असत्यवाद मन्मतकधनं वर्णयति विना निमि त्त मित्येके, असत्यात्परं पापं सत्यात्परो धर्मश्च नास्ति.204 प्र. १० खं. ं यस्मादित्यत आह, असत्यात्पर मधिकं पाप मधर्मं सत्यात्पर मुत्कृष्टं धर्मं सुकृतञ्च नास्ति. सर्वप्राणि हितोऒद्रो हेणै प जीवेत्. सर्वेषां प्राणिनां हितं प्रियमद्रोहो हिंसातेन सर्वप्राणि हितोऒद्रोहेण यद्वा सर्वप्राणि हितस्सन्न द्रोहेदैव जीपेत्. जीवनो पायान् भवेत्. शुद्धार्धवान्कु सूलधान्यः कुम्भिधान्यो श्वस्त निकोवा स्यात्. शुद्धार्धवा सनिन्द्यार्जित वि त्तवान् स्यात्. कुसूलु धान्य सङ्ग्रहणार्धं श्वादीना कृतपात्रं तत्पूरणमात्रं धान्यं यस्य कुसूल धान्यः वास्यात्. कुम्भीकटाह्य* भाण्ड विशेषः तत्पूरणमात्रं धान्यं यस्य कुम्भीधान्योवा स्यात्. अश्वस्तनिक1 इति अपरेद्युव्मात्र सङ्गृहीतधान्यः आश्व स्तनिकोवा स्यात्. पूर्वस्मात्पूर्वस्मात्सरः वरः श्रेष्ठः. सामान्य धर्माः द्विजातिः पतीता न शास्त्य जाता न्नस्पृशेत् . द्वीजातिर्बाह्मणः पतिता महापातकादि निन्दिताः अस्त्यजाता अनुलोम प्रतिलोमादयः तान् पतिता न्य जातान् सस्पृशेत् . उदयेँ समये च सूर्यं नेक्षेत. सूर्यस्योदये चास्तमयेचकाले सूर्यं नेक्षेत. देव गुरु विप्र घृत क्षीर दधि मृत्तोय समिद्दर्भा -ग्नि वनस्पती नदक्षिणं गच्छेत्. देवाः विष्ण्वादयः गुरवः पित्रादयः विप्रा ब्राह्मणाः घृत माज्य कुम्भं क्षीरं सक्षीरकुम्भं दधि सदधिकुम्भम्मृद्वल्मीकादितोयं नद्यादि
  • कुम्भी = स्त्रीलिङ्गं, वण्टपात्र 1 अश्वस्तनिक = रेपटिकि कावलसिन धान्यमु सम्पादिञ्चुवाडु. = श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 205 जलाशयं समितृलाशारीध्मं दर्भः कुशादिरग्निरॊपाननादि वहिर्वनस्पति रश्वत्थादि महावृतिः तान् देव गुरु विप्र घृतक्षीर दधि मृत्तोय समिद्ध राग्नि वनस्पतीन् प्रदक्षिणं यथा भवति, तथा गच्छेत्. इति प्रधमः कॊण्डकि. अथ द्वितीयः खण्डः स्नातक राज गुरु श्रेष्ठ रोगि भारभृदस्तर्वत्नी नां पर्दाडेयः. रा स्नातकः प्रती राजा मण्डलाधिपः गुडः पित्रादि श्रेष्ठ इति वयसाज्ञानेन कर्मणावा वृद्ध ः उत्तमः नैष्ठिकोवनस्थः यतिर्विद्वास् य आत्मनो गरी यान् रोगी व्याधिग्रस्धः आशक्तः भारभृत्काष्ठादि भारवाहकः अन्तर्वत्नी गर्भिणीस्त्री एतेषां स्नातकराजु गुरु श्रेष्ठ रोगि भार भृदस्तर्वत्नी नां मध्येयः कश्चिद्वा मार्गे भीमुख आगतः तस्यपन्था मादेयः, दातव्यः. पाताऒर्क रश्मिभिः पस्धान श्शुध्यन्ति- रेस शुद्धि ः पन इत्यत आह. वातार्क रश्मिभिः वायुस्पर्श सूर्यकिरण स्पर्शाभ्यां वस्धानः मार्गा- शुद्ध्यन्ति. शुद्धा भवेयुः . परस्मानन शयनान्य दत्तानि नोपयुत. परस्यान्यस्य आसनं दारवाहिकं शयनं मञ्चादिक मेतान्यासन शयनानी अदत्तास्य सर्पितानि नोपयुञ्जीत नोपादेयात्. तथा परस्यासन शयनादि स्वयं नोपयुञ्जीत. अड त्तेषूपयु क्तेषु स्वपुण्य चतुर्धांलो जहाति. आ तदोषमाह, यद्य दत्तेषु यजमाने नार्पितेषु स्वयमुपयुक्ते ष्वनु भूतेषु सत्सु स्वपुण्यस्य स्वसुकृतन्य चतुर्थांशः स्वपुण्य चतुर्थांशः जहाति नश्येत्. 206 प्र. १० खरा आ अन्योपयुक्तानि वस्त्र माल्लो पासच्छत्राणि नैव धारयेत्. अन्योपयुक्तानि परधृतानि वस्त्र माल्योपास च्छत्राणि स्वयं सेव धारयेत्. आग्नौ पादं न तापयेत्. आग्नौ सर्वत्र पादं नतापयेत् सप्रति कपेत्. नैनं मुखेन धमेत्. एव मग्निं मुखेन वक्त्रण साधनं विना नधमेत्. नज्वलयेत्. धमन्या दिना ढमेत्. न पादेन स्पृशेत्. एवं पादेन नस्पृशेत्. अधः पादतो नकुर्यात्. एनमग्नि मधो ऒधस्ता ताृदयोर्यधा स्यात्तरापादतः पादेनवा सकुर्यात्. अग्ना वग्निं जलंवा देवालयेन्ना जलेच मूत्र पुरीष पूयशोणित रेत श्लेष्तो च्छिष्टाङ्ग निष्पेषा न्न प्रडी पेत्. र अग्नौ निमित्तं विनास्य मग्निं सर्वदा जलंवा सप्रक्षि पेतो. देवालये वाग्नौवा जलेच मूत्रं प्रस्रावः पुरीषं विज्ञापूयु श्वेतीबातरक्तं शोणितं र क्तं रेतश्शुक्रं श्लेष्म कफॊनि निष्ठीवनं उच्छिष्टं भुक्तोक्तित मन्नादिक मङ्ग निष्पेषः शरीरोद्वर्तन मृत् तान् मूत्र पुरीष पूय शोणित रेतश्ले ष्मोच्छिष्टाङ्ग निष्पेषाक नप्रपेत्. सवीसृजेर्. सग्नां परस्त्रीयं विण्यू त्रेच न पश्येत्. नग्नां पर स्त्रीयं च विण्मूत्रे निष्ठा प्रस्रवाच न पश्येत्. नेक्षेत. उच्छिष्णो देवाऒर्क चन्द्रग्रह्म तारा न्नेक्षेत. श्री वै खानस सूत्र थाष्यम् 207 उच्छिष्टः अकृत शोचाचमनस्सन् देवा विष्णु शिवादयः अर्कः चन्द्रश्च ग्रहा भौम ऋधाचयः ऋक्ष मश्विन्यादयः तारा इतर नक्षत्राणि ता देवा र्क चन्द्रग्रह नक्षत्र तारान्नेक्षेत. देव गुरु स्नातक दीक्षित राजगो श्रेष्ठानां छायां नाक्रामति. 30 देव गुरु स्नातका उक्ताः दीक्षितः कृतदीक्षा तन्त्रः सोमयाज्यादिः राजा अभिषिक्तः गौद्धेनुः श्रेष्णो ज्ञानेन विद्यया कर्मणा आश्रमेणवा गरीयान्. एतेषां देवगुरु स्नातक दीक्षित राजगो श्रेष्ठानां छायां प्रतिबिम्बितं भूमिं नाक्रमति नोल्लङ्घयेत्. इन्द्र धनुग परस्मै नदर्शयेत्. 30 इन्द्र धनुरिति चापाकारेणा न्तिरिते प्रतिबिम्बित रविकिरणकान्ति मिन धनुरिति वदनि. तदिन्द्र धनुः स्वयं दृष्ट्वा परस्मै जनाय नदर्शयेदिति . न वदेत्. इन्द्र धनुरिति वरिपै श नवदेत्. यदि वदेतो मणि धनुरिति पदेत्. स्व पस्तं नाव बोधयति. स्वपस्तं निद्रां कुर्वन्तं नावबोधयति निद्राभङ्गं नकुर्यात्. एकोऒढ्वानं न गच्चेत्. एकः एकाकी भूत्वा आध्वानं विजनमानं नगच्चेत्.
4 9
परक्षेत्रे चर स्त्रीं गां धयन्तं वत्सं च नवारयेत्. 8X
परिक्षेत्रे अस्यस्य क्षेत्रे चरन्तीं सन्यं भक्षयन्तीं गाञ्च धयन्तं
स्वमातृ स्तन्य पानु पर्यस्तु वत्सञ्च नवारयेत्.
नै वाऒऒचक्षित.
तत्कर्तु रन्यस्यवा नैवा चक्षित. सवारयति नवदेत्. जीर मलवासा सस्यात्.
E
33
208
प्र. १ल
20. 2
जीर्णं हतं मलवत् मालिन्ययुक्तञ्च वासो वस्त्रं यस्य जीर्णमंवद्वा
सो नस्यात्.
इति द्वितीयः खण्डक
अथ तृतीयः खण्डः
अक्ष् ः क्रीडां प्रेत धूमं चाला तपं च वर्षयेत्. अक्षैः पाचकै ः क्रीडां द्यूतखेलं चप्रेतभूमं दह्यमान शविधूम स्पर्शनं च बालातपं बालार्क प्रकाश स्पर्शनं च वर्जयेत्. केशरोम तुषाऒज्गार कपालाऒ विख्यात्र पूय शोणित रेत श्लेष्तोच्चिष्टान्नाधि तिष्टेत्.
3F
श्मशानदेशे केशरोम तुषाङ्गारकपालास्थि वीण्मूत्र पूयकोणितरेतः श्लेष्मो च्छिष्टानि नाधितिष्टेत. एते ष्वेकस्मिन्नपि नतिष्टेत्. तत्तत्संयु क्त स्थलं नस्पृशेत् .
अमेद्यलिस्ते क्ले यावत्तल्लेप गन्फ मनश्शङ्ञान स्वाता वन्मृत्तोयै श्शोधयेत्,
अमेध्यलि प्ते विष्णाद्यशुद्धानुलिस्ते अङ्गे शरीरावयवे सति याव त्तस्यामेध्य स्य लेपञ्च गन्धर मनश्शङ्काच ता स्तल्लेप गण्ढमनश्शन्तो सख्यः तावत्त दङ्गं मृत्तोयै स्समृद्धोदकेन शोधयेत् प्रक्षालयेत् . पतिता स्त्यज मूर्ख-धार्मिक वैरिभिस्सार्धं नवसेत्. ४१
E
फतिता महापातकिनः अ स्त्यजाम्लेच्छादयः मूर्खः क्रोधिनः अधार्मिकां धर्मबुद्धि वर्जिताः वैरिणः शात्रवाः तैः पठितास्त्यज मूर्खटधार्मिक वैरिभिः सारं कुत्रचिदेकत्र सह नवसेत्. सम्भाषणमनि नकुर्यात्. यु कुर्या त्तदा सुकृतिनः स्मरेत्. म्लेच्छाशुच्य धार्मिकैः सहनसम्भाषेत सम्भाष्य पुण्यकृतो मनसा ध्यायेदिति गौतम वचनात्. ब्राह्मणेन वा सहसङ्खा षिते..
श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [27]
उच्चिष्णोऒशुचिर्वा देव गो विप्राऒग्नी न्नस्पृशेत् . उच्छिष्णोयि पचिर्वा भूत्वा देव गो विप्राग्निन् नस्पृशेत्.
209
देवा स्वेदा र्राज गुरु माता पितॄ न्विद्व दाृह्म णा न्नाप मुन्येत.
¥ 3
देवांश्च वेदञ्च राजगुरु मातृ पितॄंळ्ळ विद्व दाह्मणं पेदशास्त्र विद्बाह्मणञ्च नापमन्येत, न तिरस्कुर्यात्.
न निन्देत् .
न निञ्चेत् - न चूषयेत्.
अवमाना निस्तक श्च विनश्यति.
यस्मादित्यत आह. अल्पं मन्यत इत्यसमन्ता निन्दकळ्ळ विसश्यति. सर्वभूत कुत्सां ताडनं च न कुर्वीत.
सर्व भूत कुत्सां सर्वप्राणि गर्हणं ताडनं तेषां पीडनं न कुर्वीत . गुरुणा माता पितृध्यां तत्पित्राद्यैः भ्रातृ पितृ
भ्रातृ मातुलाचार्यर्विगा 22 द्यैर्विवादं
ना चरेत्.
गुणा च मातृ पितृध्यां च तत्पित्राद्यैरिकि पितामहा प्रपितामहाद्यै ळ्ळ मातामहि माकुः पितामहाद्यैश्च तत्तत्पत्नीभिश्च भ्राता ज्येष्ट भ्राता च वितृभ्राताच माुलाचार्यर्तिगाद्यैश्च आदिशब्देन श्वशुर तत् सक्यादि भीश्च सहविवादं ध र्सनं पारुष्य वचनं नाचरेत्.
सर्वशुद्दिषु पुरुषस्याऒर्थ शुद्धिः स्त्रीशुद्धि रस्न शुद्धि श्च
श्रेष्ठतमा स्यात्.
सर्वशुद्धिषु मध्ये पुरुषस्यार्ध शुद्धि रस्तेयादिः श्री शुद्धि रपर स्त्री गमनादि रन्न कु` रनिन्दितान्न भोजनादिश्च श्रेष्ठतमा अत्युत्तमा स्यात्.
210
रत्नसौपर्णादि शुद्दि-
प्र. १० ख 3. 3
द्रव्येषु रत्न सौवर्ण रजता ऒळ्म मयान्यद्भि श्शोध
यति.
इदानीं द्रव्यशुद्धि माह. द्रव्येषु ऒस्तुवु मध्ये रत्नानि मणीन्’ सौवर्ण राजिताश्ममयानि पात्राणि अध्भः प्रजाल्य शोधियति.
अग्नौ वा स्पर्शयेत्.
अग्बौ वा स्पर्शयेत्.
ताम्र त्रपु सीसा ऒयसा द्यान्माम्ल वारिखि, कारु दन जातानि तक्षणा द्रावना
द्वायज्ञ पात्राणि दक्षिण पाणिना मार्जनात् क्षाळना दासुळोद्ध्यानि.
ताम्राणि ताम्रमयानि, त्रपूणि पिच्चट मयानि, सीसानि नागमयानि, आयसान्य यो मयानि, आदिशट्टेन 2 आरहटमयानिच ताम्रित्रपु सीसाय साद्यानि पात्राणि आम्लवारिभि सिं त्रिणी फलान्वित जलैः शोध्यानि. दारिवो
द्रुनु विशेषः. दन्ता गजदनादयः तैरातानि कृतानि दारिदन्त जातानि करण्डादीनि पात्राणि तक्ष्यते वा श्वाधिनेति तक्षणं तस्मात्तक्षणा द्रावनात् घरणान्नार नातो वा पंशोध्यानि यज्ञपात्राणि स्रुक्सुवजुहू पधृद्धु वा दीनि दक्षिणपाणिना मार्जनाद्वा आन्निः प्रक्षाळनाद्वा संशोध्यानि शोधितव्यानि इति तृतीयः खण्डः G अथ चतुर्धः खण्डः चर्ममयानि संहतानि वस्त्राणि शाक मूल फलानि च प्रोक्षयेत्.

चर्ममयं चर्मणाकृतं कटादिकञ्च संहतानि द्विपहडिन्येकि कृरानि 1 पिच्चट 1 कटं : चाप तगरमु 2 आरहटं इ तडि 2 द्विपटि : कप्पु दुप्पटि श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 211 वस्त्राणि शाकानी पत्र पुष्पाडिनि मूलफलानि क्रमुक नाशिकेरादीनि फलानि बहूनि काकमूलफलानि चकारात् धान्यतिल तण्डुल कार्पास परिणगुड त्रिफल त्रिकटुकादीनि च प्रोक्षयति. अल्पानि क्षाळयेत्. आल्पानि चेच्चाक मूलफलानि क्षालँ घृतादि शुद्धिकि EK घृतादीनि द्रव्याण्यु त्पूयोल्कया दर्शयेत्’, ४ घृतादी नीत्यादि शब्देन क्षीर दधि तकतै ण शौद्रादीनिच द्रव्याणि उत्पूय पवित्रेणोत्सवनं कृत्वा उल्कया दर्भोल या दर्शये ॥ पर्यग्निं कुर्यात्. काळेया–विकानि अरुष्क रै] रंशुपट्टानि श्रीपक्षे । शब्ध शुक्ति गो शृङ्गणि सक्षपै स्सवारिभि र्मृन्मयानि पुनर्दा हेन।गृहं मार्जनोपलेपना प्सेकै । र्भूमिं खसना ऒन्य मृत्पूरण गोवानकाद्यै र्यार्ज् नाद्यैश्च शोधयेत् . कौशेयीनि क्रिमिकोळोल्द् तन्तुमयानि वस्त्राणि आविकानि अविलोम मयानि कम्बलादीनि अष्करैना भल्लातकीफलै स्सह जलेन शोधयेत्. अंशुपट्टानि औमादीनि पट्टवस्त्राणि श्रीधलै विल्वफलै स्पवारिखिः शोधयेत्) शङ्खाः कम्बवः टक्तयो मौक्तिकाः शुक्त्यादयः गोळ्ळङ्गाणीति गजमहिष रुरुप्रधृति शृङ्गडन्तानामप्युप लक्षणं. तानिशङ्ख शुक्ति गोळ्ळङ्गाणि च सरपै सवा रिथिः शोधियेल्. मृण्मयानि खाण्डानि पुनर्दाहेन दर्भादिभिः कृतदहनेन शोधयेत्. गृहं मार्जन्याशोधन मुपलेपनं गोमयालेपनं अप्सेको जलेन कुड्यानि इलनमेतैः गृहं शोधयेत्. भूमिं भूतलं खनन मुद्दनन मिन्य मृत्पूरण मन्यस्धलाहृत मृत्तिका पूरणं गोवासकः गोनिवासन मादिकन गोमूत्र सेचनं पर्यग्नि करणञ्च एकैश्च मार्जना द्यैश्च भूमिं शोधयेत् शुद्धिं कुर्यात्. 212 शुद निरयः प्र. Co 00. गोतृप्तिकरं भूगतं तोयं दोषविहीनं सुपूतम्. गोरेकस्याः तृप्तिं वितृषं करोतीति गोतृप्तिकरं भूगतं भूमिष्ठं तोयु दोषविहीनं कृमीदुर्गन्धाधि रहितं सुपूतमिति. वाक स्तं वारि निर्जिक्त मदृष्टम्. शुद्ध वाक्फस्तं वाक्भुभं वारिजलं निर्णिक्तं शुद्धमपिना गो तृप्तिकरं भू गतं तोयं शुद्धं दोषविहीनं तोयं शुद्धं सुपूतं कोयं शुद्धं रुचिकरं वारि पुद्दं निर्णिक्तं रजकलौतं वस्त्र मनार्द्रमपि शुद्धं अदृष्ट मदृग्गोचकं सर्वपदार्धं शुद्धं शुद्धमशुद्धं नेत्यज्ञातञ्च सर्वदा शुद्धम्. योषिदास्यं कारुहस्तः प्रसारितपण्यं च सर्वदा शुद्धम्. च रा योषिदास्यं स्त्रीमुखं सर्वदा शुद्धं पवित्रं कारुहस्तः शिल्पिकरः तत्कृत वस्त्राद्याहरण पॊले शुद्ध प्रसारिक मापणगतं पण्यं पणा र्घं द्रव्यं तत्प्रसारित पण्यमपक्वं तैलपक्वमिति केचित्. सर्वदा शुद्धं पवित्रम्. शकुन्युच्छिष्ठं फल मनिन्द्यम्. शकुन्युच्छिष्ठं पक्षि जग्धशेषं फलमाम्रादि सर्व मनिन्द्यम्- मळक पक्षिकादि लीनं तद्वी प्रुषश्च नडूष्याणि. मळकै र्मक्षिकै रादि शब्दान पिपीलिकादिभिश्च लीनं विलग्नं मशकमक्षिकादि लीनं तन्द्रव्य मूष्यं।विपुषः वेदबिन्दवः यद्वातेषां मशकादीनां विप्रुषो विधूत तुदाराः तद्विपुषश्च सरष्याणि. वाय्वग्नि सूर्य रश्मिभि स्पृष्टञ्च मेद्द्यम्. वाय्वग्नि सूर्य रश्मिभिः स्पृष्टमिति वायुस्पर्श नार्हमग्नि स्पर्शनार्हं. सूर्यकिरण स्पर्शनार्हं सर्वं त त्त त्स्पृष्टं मेध्यं वायु सूर्यरश्मि स्पृष्ट तूळिकोवधान चित्ररक्ताम्बर माञ्जिष्ठादि च मेध्यं शुद्धम्. वै खानस सूत्र भाष्यण् 213 आतुरे बाले पचनालये च शौचं न विचारणीयम्. ऒ आतुरे व्याक्यातुवयु क्ते आपरकाले चाले शिकौ पवनालये वाकस्थाने चकारा तीनोत्सव तीर्धयात्रायां ग्रामवाहे विवाहे यागकाले च शौचं शुचि त्वं स्पृष्णा स्पृक्षदोषं न विचारणीयम्. यथा श क्ति स्यात्. गुम् लाघव् मचि स्त्यं यधा शक्ति यधा सम्भवं शौचं स्यात्. विज्मात्राध्यां बह्वपो नदूष्याः. निब्मूत्राभ्यां जलान्तर्गताभ्यामपि बह्वपो न रूष्याः वापी कूपाद्यल्प जलं विमित्रा द्युपहशं चेत्तद्व्यपोह्य शतकुण्ड जलमपोद्दृत्य पञ्चगख्यं विक्षिष्य पुण्याहेनवा शुद्धं स्यात्, विब्मूत्रोपहतं कां स्याधि पात्रं षत्रात्रं भूमौ निक्षिप्य पुनः घर्षणेन शुद्धं तदानीमेव तापघर्षणाविथिः शुद्ध मिति केचित्- परस्मा__चामत स्त्रोयबिन्दुखि र्भूमौनिपत्योर्गतैः औदस्पृषै राचामयन्ना चिः स्यात्. परस्याचमिन (चामतः) आचमन तोय बिन्दुभिः भूमौ विवत्य पुनरुद्ध शैः पाव स्पृष्टिः यवशुचित्वं तत स्तस्मादाचामयन् तत्प्रक्षाळ्य पुनरा चीमनु कुर्वन् सपुमान् कुचिः स्यात्, शुद्धो भवेत्. अन्यत्र स्नानादेव कुचि, स्यामिति. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये दशमः प्रश्नार्थ विवरणे प्रधमः पटलः - वानप्रस्ध धर्माः इतिः चतुर खणकि.

पञ्चमः ख नप्रस्थो नित्यस्वाध्यायी कुशेङ्ञ्मदी नग्न्यर्धं शाक214 lã, no मूल फलादी नशनार्धं च शुचॊ जाता नाहरेत्. $0.* सम्प्रति सामान्यतो वानप्रस्ध धर्ममाह. वानप्रस्थो नित्यं स्वाध्याय मधीतुं शीलमस्येति नित्य स्वाध्यायी कुशेछ्माड् नेत्यादि शब्दान इन्धनान्यस् आग्न्यर्ध मन्ना होमार्धं शाकमूलफलादी नीत्यादि शट्टेन पै आनि प्रियङ्गु श्यामाक नीवारादि तृणधान्यानि च आशनार्धमतीध्यादि धोजनार्धिञ्चि शुचि शुद्ध प्रदेश् जातानाहरतो, अन्याधीन मन्योत्सृष्ट मुचॊजातं गोरनञ्च पर्ण येत् . आन्याधीनं पूय क्त मन्योत्सृष्टं मत्यक्ति पुवौजातं कुशेध्यानिकं शाकमूल फलादिकञ्च गोवसं तक्रञ्च वर्जयेत्. कृष्णां भूमिं नाक्रामति. कृष्णां सीव्याकृत कर्षणां भूमिं नाक्रमति पद्भ्यां नाधिगच्छेत्. धान्य धन सञ्चयं न कुर्वीत. धान्य धन सञ्चय महन्यहनि भोजनादधिकरि धान्यार्ध सङ्ग्रहं न कुर्वीत. वस्त्रं नाच्छादयेत् . वस्त्रं नाच्छादयेत्. वल्कल वासाः स्यात् मधू स्र्ती तोयं मांसोक्ते पैष्टिकञ्च गृष्णाति. 20 यत्र मघा क्ते तत्र तोयु जलं, यत्र मांस्त्रोक्ते सति तत्र पैष्टिक मपूपादिकञ्च प्रतिनिधिं गृष्णति गृष्णायात्. सर्वभूतेषु दयाळु स्समः ज्ञान श्शुचि र्निरसूयक स्सुभे निस्पृहो मङ्गळ्यवानीर्ष्या कार्पण्य वर्णिमत्स्या दी न्दंशका न्सीर कृष्णजातानि कन्दमूल फलशाकादीनि च त्यजन्जटा श्मश्ररोमु नभानि धारयन्तिकाल स्नानी धरोशयो वन्यैरेव चरु पुरोडाशा न्निर्ववेक्.. श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 215 सर्वभूतेषु सर्वप्राणिसु दयाळुः कृपावान् समः समदर्शि वॊस्तः क्षमावान् शुचिः कुष्टात्मा निन्गता असूया दोषारोपण मतिर्यस्मादयं विकसूयकः, सुखे निस्पृहः, वाञ्छारहितः माङ्गल्यवान् शुभगुणवान् ईर्ष्याऔ न्तिः कार्पण्यं दैन्यन्तेस वर्जितुं शीलमस्येति ईर्ष्या कार्पण्य वर्जी मत्स्यादीनादि शब्देश मृगादीनवि दंशकान् इदकान् नीरेणहलेन कृष्ण ते जाय स्तइति वीरकृष्ण जातानि कण्ठमूल फलकाकादीनि आदिशब्देन व्रीहि यव नीवारादीनि च धान्यानि त्यजन् त्याज्यानि कुर्वन् जटाश्मश्रुकोमनखानि धारयेत्. न वाषयेत्. चकाराद्वल्कलाजिन मेखला दण्डावींश्च धारयेत् . तिकालं प्रातर्मध्यं दीनसायङ्कालेषु स्नातुं शीलमस्येति त्रिकालस्नानी धरायां भून्यूमेव शेतइति धराशयः पन्यैः कन्दमूलादिभिः श्यामाक नीवाराडिखिर्वा चरुपुरोडाशान् तत्तद्देवताभ्यो निर्व पेत्. पलाण्ण्यादी न्निर्यासं श्वेत वृत्ताकं 1सुनिषण्णकं 2 श्लेषातकं प्रजकलिङ्गं ‘छत्राकं शिग्रु 4 भू स्तृणं 5 कोविदारं 6मूलकं च पर्जयति. पूर्वोर्डान् पलाण्ड्वादीन् निर्यासं हिङ्गु प्रभृति श्वेत वृत्ताकं सुश्वेत वार्ताकं सिुनिषण्णकं एतुन्नकं, श्लेष्मातकं शेण फलं प्रज कळिङ्गु छत्राकं वल्मीकादि स्थलजं श्वेतछत्राकं रक्त छत्राकञ्च, शिग्रुं सौभं जनं, भू स्तृणं मूल तृणकं, कोविदारिकं एमरिकं यति, नभक्षयेत्. मूलकञ्च वर मुने स्सर्वं मांसं गोमांस तुल्यम्. मुनेक्वनस्धस्य सर्वं मांसं यज्ञशेषं विना गोमांसतुल्यम्. 1 सुनिषण्णकं, वीचुन्नकमु नीचॆञ्चलिमॊक्क 2 श्लेष्मतकं, तेलु फं : विरिगि 3 छत्राकं : कुक्कगॊडुगु 4 भूस्तृणं : चिप्पगड्डि 4 कोविदार, चमरिकं : रक्तकाञ्चन वृक्षं 5 मूलकं : मुलङ्गि $3 216 धान्याम्लं सुरासमं भवति. न्याम्ल मारनालकु सुरासमं मद्यतुल्यं भवति. प्र.

  • 0# 00 2 3$ पूर्वसण्चिताऒशनं पूर्वाणिवसनान्या श्वयुजे मासि त्यजति. पूर्वसञ्चित मळनं भोजनद्रव्यं धान्यादि पूर्वसञ्चिताळनं पूर्वाण्या च्छादनारं सुचितानि वृतास्यपि वसनानि वस्त्राणि आश्वयुजेमानि कार्तिकेवा मासि पौर्ल मास्यां त्यजति. पुनरन्य त्पूर्ववत्सङ्गृह्यातनु वसिनञ्चि कुर्यात्. वेद वेदा नेन ध्यानयोगी तपस्समाचरति. 22 वेद उपनिषद्भागादिः वेदानु तवद्द विचारशास्त्रं तेन वेदवेदा नेन ध्यानं परमात्म चिन्तनं योगः, जीवपरयोरैक्यं तावस्येति ध्यानयोगी भूत्वा तपस्समाचरति. आपत्नीको निरग्नि रदारोनि केतनो पृक्षमूले वसन्वनसा श्रमेषु गृहस्थानां गृहेषुवा खिऱिं भिक्षत्वा अम्ब पार्श्वे शुद्धे पर्डे प्राणया त्रामात्र मन्नं भिक्षुवदश्नाति. इदानी मपत्नीक वसिस्ध धर्ममाह. अपर्नीको वनस्थः निरग्निः असरग्नि रदारः भार्या रहितः आनिकेतनः अपर्णशालादिकस्सन् वृक्षमूले वृक्ष च्छायासुवसन् ऐनस्थाश्रमेषु गृहस्थानं गृहेपु पूर्ववच्भिक्षं भिक्ष त्वाऒर्धित्वा अम्बु वार्श्वे जलपार्श्वे त्रिकालं स्नानादि सर्वसूचाकु कृत्वा भिक्षाशनं पट्टे अनिन्दिते पर्णे कदल्यादि पात्रे प्राणयात्रामात्रं प्राणाधारमात्रमन्नं भीषुवद्यतिरिव अष्टोकबलान् चतुर्धकाले ऒन्नालि. शरीरं शोषयन्नु त्तर मुत्तरं तीव्रं तपः कुर्यात्. शरीरं शोषयन् देहशोषणं कुर्वन् उत्तर मुत्तरि मुम्युवुकालं तीव्र मुग्रं तपः कुर्यात्. इति पञ्चमः $ca. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् [28] 217 भिक्षुक धर्मा! अथ षष्ठः खण्डः भिक्षु स्स्नात्वा नित्यं प्रणवेना ऒत्मानं तर्पयेत् . इदानीं सामान्यतो भिक्षु धर्ममाह, भिक्षुः यतिः स्नात्वा त्रिषवण स्नानं कुर्यात्. सन्ध्याद् स्नानमाचरेत् “सन्ध्यां समाधायात्मनि समाचरेदि” त्यारुण श्रुति दर्शनात् तस्मान्नित्यं प्रातर्मध्याह्न सायङ्कालेदु स्नात्वाचम्य यदि कुटीचको बहूदकोवा सन्ध्यावन्दनं कुर्यात्. “सन्ध्यां स्वमात्मानं प्रङ्ञयानुसन्धत्ते यच्चिन्तयेच्चाय मभिवर्धतइति ब्रतेः. हंस परमहंसयोर सन्ध्यावन्दनं ध्यानमेप सन्ध्योपासनमिति जोधायन वचनात्. चतुर्दां स्नानानस्तरं प्रणवेन आक्मानं परं ब्रह्माणं तर्पयेत्. तेनैव तं नमस्कुर्यात्. तेनैव प्रणवेन तं परमात्मानं नमस्कुर्यात्. षडपरात्प्र्पणायामा न्कृत्वा शतावरां सावित्रीं जप्त्वा सन्या मुपासीत. षडवरो जघन्यो येषान्तान् षडवरान् प्राणायामान् कृत्वा शतावरां L शता दहीनां सावित्रीं जप्त्वा पूर्ववत्सन्ध्यामुपासीत. कुटीचकस्य प्रति सन्ध्यं दशाधिक सहनं बहूदकस्य प्रतिसन्ध्यं त्रयस्त्रिंशदधिक त्रिशतो त्तर सहस्रत्रयं वा सावित्री जपः. हंसस्य चतुर्ध पादं प्रति दिवसं दशसहस्रं परमहंसस्य प्रत्यहं प्रणवमेव दशसहस्र मुत्ये रेवदन्ति. अप्पवित्रेणोत्पूताखि रद्नि राचामेत्. अप्पनित्रेण व स्त्रीणोत्पूताखिः शुद्धाभिः अद्भिः पूर्ववदाचामेत्. अयं खटीचक बहूदक विषयं 3 218 प्र. 00 $0. काषायधारणं सर्वत्यागं मैधुनवर्जन मसैन्यादी नप्याचरेत्. राळ काषायधारणं काषाय वस्त्राच्छादनं कौपीनधारणं सर्वत्यागं स्नान शौच भिक्षाध्यानवर्ण्यं सर्वकर्म परित्यागं मैधुनवर्ण मीसै न्य मचार्यमीदि शब्देन अहिंसादि यमाः तदेतान् असैन्यादीनप्याचरेत्. आपिशब्द स्समुच्चये. असहायोऒनग्नि रनि केतनो निस्सञ्चयः सम्मा नाव माससमो विवाद क्रोध लोभ मोहा ऒसृतवर्जी ग्रामा दृहिर्वि वित्ते मरे देवालये वृक्षमूलेवा निपसेत्. असहाय एकाकी आनग्नि कापासनादि वह्निरहितः अनिकेतनः अगृह वासः निस्सञ्चयः धन धान्यादि सङ्ग्रहवर्णि सम्मानं स्तोत्रादि बहुमान मवमानं दूषणाद्यवतिः तयोः समस्तुल्यः सम्मानावमान समः विवादो वाक्कलहः क्रोधः कोपः लोभः पिशुसता मोहः आशा अनृति मसत्य मेतानि वर्जितुं शीलमस्येति विवाद क्रोध लोभ मोहानृत वर्जीभूत्वा ग्रामाद्बहिः विविक्ते जनरहिते देशे कल्पिते मरे निलये वा देवालये वा वृक्षमूले वा निवसेत्, चातुर्मा स्यादन्यत्रै काहादूर्ध्व मेकस्विने नवसेत्, चातुर्मास्यादिति. प्रावृट् शरद्भतू चातुर्मास्यं, श्री ताषाढ शिक द्वादशी मारभ्य कार्तिकशुद्ध द्वादशी पर्यन्तं चातुर्मास्यं तस्मादन्यत्र मासिषु एकाहा दूर्ध्वमितो ग्रामे अदिना दूर्थ्वं नगौरे पञ्चरात्रा तृप्ताहाद्वो र्ध्वं हीनग्रामे एकाहाचूर्ध्व मेकस्मिन् वेशेग्रामे नगरेवा नविनेशा नि यदिवसेत् प्रायश्चित्ति भवेत् . वर्षा शर च्चातुर्मास्य मेकप् पस्तेत्. चातुर्मास्य माह. वर्षाः प्रावृट्चरच्चातुर्मास्यं चत्वारः पक्षवा पक्षमासा इति श्रुतेः. वर्षान्वेकत्र संविशेदिति स्मृतेश्च वर्ष र्तो शरदृतौच वर्षर्तापेववा आषाढशुद्ध द्वादश्यां पार्जमास्यां श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 219 वा स्दानाभावे कृष्ण पञ्चम्यां व्यासपूजां वा कृत्यातत्रसङ्कल्प्य निव नेदिति केचित्त. उद्यभेतिचेत् पूर्वविद्वापयित्वा स्नात्वा सायं रात्र्यांवा प्राणानायम्य व्यासपूजां करिष्यइति सङ्कल्प्य गन्ध पुष्पाद्यर्चन द्रव्य मिक्ष दण्डकदली द्राक्षा नालिकेरादि फलं नाना विध भक्ष्यं काषाय कौपीनादिकं गृहस्थिर्दत्त तं सम्भारं सम्भृत्य गुरूपदेश मार्गेणाङ्गन्यासादिकं कृत्वा वैष्णवे पीठे मध्येकृष्णं तत्परितः पूर्वादिसुवासुदेव सङ्कर्षण प्रद्युम्नानिरुद्धान् पुरुष सत्याच्युतानिरुद्धान्वा ध्यर्य कृष्ण स्य दक्षिणेधागे तथा मध्येव्यासं सरितः सुमन्लु जैमिनि वॆ शम्पायन पैलवान् यद्या स्वशास्त्र कर्तार मृषीं सच्छिष्यान्वाभ्यर्च्य कृष्ण स्य पुरतो मध्ये सनकं परितः सनन्दन सनत्कुमार सनत्सुजात सनातनानभ्यर्च्य कृष्णस्य वामे मध्ये ब्रह्मणोऒपर नामधेयं सूत्रक र्तारं श्री विखनसा चार्यं सरितः तच्छिष्यान् भृग्वत्रिमरीचि कश्यपान् आपिवा स्वशास्त्र क र्तारमाचार्यं तच्छिष्यान्वाभ्यर्च्य कृष्ण स्य वृष्टभागे मध्येगुरुं सरीतः परमगुरु (0) परमेष्टि गुरु (0) परापरगुरु (0) परमा चार्य गुूस् सम्पूज्य गुरूनेवं देवर्षि योग्याचार्य गुरु पञ्च कान् त तन्मतानुसारेणाथ्यर्च्य तत्परितोष्ट दिक्पालकानभ्यर्च्य अध विघ्नेळसरस्वती दुर्गाक्षेत्रपालान् सर्वान् प्रणवादि नमो नेन त तन्नाम्ना आवाहन पाद्याचमन गन्धपुष्पधूपदीपार्घ्य नै वे द्यास्ते मभ्यर्च्य सङ्गृहीक भक्ष्यफलादीन्नि वेद्य कौपीन काषाय डो-दीन् पुरतो (निधाय) गृहसो भ क्त्या भिक्षं व्यासबुद्ध्या गन पुष्पादिभिः पूजयेत्. भिक्षः प्राणानायम्य सास्यामश्चतुरो मासानत्र असति प्रतिबन्धक इति सङ्कल्पयेत्, तद्दाम वासिनो गृहस्दासु यूयमत्र’ सुखीन निवसनु वयं यथाशक्ति शुक्रू षाङ्कृत्वा कृतार्धतां गमिष्याम इत्युक्त्वा प्रार्धना पूर्वं यतिं ને 220 प्र. १० ख०. स्वग्रामे स्थापयेयुः. एवं सङ्कल्पपूर्वं चातुर्मास्यमेकत्तॆव निवनेत्. चोरै रुपप्लुते ग्रामे ब्रह्महोदिचूषिते दुर्भिक्षे राष्ट्र भङ्गेवा वर्षास्वप्याकुतं त्यजेत्. वार्षिकांश्चतुरो मासानेक्षत्र विव पेरुपद्रवे तत् स्थानं जह्यादिति क्रमेण प्रायश्चितं कुर्या दिति श्रुते यद्यनुपद्रवे यः स्थानं जह्यात्तस्य प्राजापत्यं कृच्चमित्येके. प्रायश्चित्तम्. नदीं वा ग्रामसीमां वा नलङ्घ येत्. विस्तीर्णे ग्रामे सीमायाः क्रोशादूर्वं प्रजेत्. यदि लङ्घये द्र्वजेदा प्राणायामशतं कृत्वा प्रणवं नियुतं जपेत्. तिदणे काषायाऒप्पवित्रादीन्मोजयित्वा कळे वाम हस्तेन धारयन्दक्षिणेन भिक्षापात्रं गृहीत्वैककाले विप्राणां शुद्धानाङ्गृहेषु वैश्वदेवा ने भिक्षाञ्चरेत्. त्रिदण्डं गोवालरोमकृत रज्जुना पञ्च सप्तनप कृत्वोवा मूले परिवेष्ट्य दृढं बद्ध्वा तस्मिन् त्रिदण्डागे काषायं वस्त्रं मध्ये अप्पवित्रं आदिशब्देन मृद्धहणी शिक्येच तान् काषायप्प वित्रादीन् योजयित्वा दृढ मासज्ज्य कण्ठेवामस्कं(देवा) धोपरि निधाय वामहस्तेन धारयन् बिभ्राणः आत्यजन्श्वादीन् अस्पर्शयन् यदि भग्ने त्यागे श्वखराद्य स्पिृश्यस्पर्शने प्राणायाम शतमाचरेत्. भग्ने पुनः पूर्ववद्दण्ड माहरेत्. दण्ड त्यागे भग्ने श्वादि स्पृष्टे शतप्राणायामं चरेदिति बोधायन वचनात्. एवं पूर्वोक्त मुद्रान्वित मेकदण्डं त्रिदण्डंवा धारयन् दक्षिणेस ह स्तेन भिक्षापात्रं शिक्येनिधायगृहीत्वा । एककालेह्नः चतुर्धे विप्राणां शुद्धाना मनिन्दितानां कृतवैश्व देवानां गृहेषु पैश्वदेवास्ते भिषं चरेत्. भूमौ वीक्ष्य जन्तून्परिहर न्पादं न्य सेत् . राF भिक्षाचरणकालेऒन्यस्मिन् कालेच भूमिं वीक्ष्य अत्रज स्तवस्स निवा सवेति * समीक्ष्य यदि जन्तव स्ताव् जन्तून् पिपीलिकादीन् प्राणिनः परिवारस् यत्र जन्तवो नसन्ति तत्र पादं न्यसेत् निक्षि पेत्. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् आधोमुख क्रिष्ण निक्षा मालिप्सेत. 221 आरो मुखो नम्रशताः स्त्रीय मनवीक्ष्य गृहाङ्कणे आप्षन् भिक्षां लिप्पेत आकाङ्क्षेत् इति षष्ठः खङ्ञः अथ स प्तमः खण्डः 0.2 गोदोहन कालमात्रं तदर्धं वा स्थित्वा प्रजेत्. गोदोहनकालमात्र मिति. दोग्गाया वताकालेन धेनुं दुह्यात्तावत्काल मात्रं वा तदग्धं गोदोहन कालस्यार्धंवा भिक्षार्थं स्थित्वा भिक्षां प्रति गृह्य प्रजेत् . भिजि प्रदाता भिक्षुकस्य दक्षिणहस्ते जलं दत्वा खिजॆं दत्वा पुन सस्यह स्ते जलं दद्यात्. अला भेऒवमाने ऒप्यऒविषाडि लख्ये सम्माने ऒप्यसन्तोषी स्यात्. भिन्जश्चभिइया अलाथेपि अवमाने ऒवड्डेपि अनिषादी अभिन्नः आक्रोस्यात्. लभे भिक्षायाः सम्भवे सम्मानेसि बहुमानेनि आसन्तोषी स्यात् . द्रुतं विलम्बितं वा सगच्छेत्. द्रुतं शीघ्रं विलम्बितमिति मन्दंवा नगच्छेत्. भिक्षा कालादन्यत्र पर वेळ्मन ग न्तप्यम्, भिक्षाकालादिृक्षाटन कालादन्यत्राव्यस्मिन् काले परवेश्म परगृहं भिक्षुः नगन्तव्यम्. नप्रवेष्टव्यम्- भिक्षितुं क्रोशाडूर्ध्वं न गच्छेत्. भिक्षितुं भिक्षाटनं कर्तं क्रोशादिति क्रोको योजनस्य चतुर्धधागस्त स्मा त्रोशा दूर्ध्वं न गच्चेत्. 3 222 (*.00 $0. भिक्षां चरित्वा तोयसार्श्वे प्रक्षाळित पाणिपाद आचम्य “उदुत्यं” इत्यादित्याय “अतो देवा” इति विष्णवे “ब्रह्मजिज्ञानं” इति ब्रह्मणेच भिक्षाग्रं दत्वा “सर्वभूतेभ्य इति बलिं प्रपेत्. एवं भिक्षाञ्च चरित्वा ग्रामाद्बहिः गत्वा तोयपार्श्वे भिक्षां निधाय पूर्ववत्प्रक्षालित पाणिपादस्सन् आचम्य उद्वयं तमस इत्यादित्यायच आतोदेवा इति मन्त्रेण विष्णवे च ब्रह्मजज्ञानमिति मुत्रेण ब्रह्मणे च भिकाग्रं कबळमात्रं गृहीत्वा प्रत्येकं क्रमेण पूर्वमुदकं ईलो भिक्षाग्रं पुनरुडकन्दत्वा सर्वभूतेध्यो बलिन्निर्वपामेति बलिं भूम्यां प्रक्षि पेत्. अयु बटीचक बहूदक विषयः इतिकेचित्. पाच् प्रकाश्या चम्य त्रीन् प्राणायामान् भारयित्वा भैक्षमोमिति वारिजा प्रोक्ष्य वामेन पात्रं स्पृष्ट्वा भुञ्जीयात्. इति बोधायन वचनात्. प्राणाग्निहोत्र विधिनात्म यज्ञं सङ्कल्प्य प्राण यात्रा मात्र मष्ठा ग्रासान्वा-श्नीयात्. पूर्वोक्तेन प्राणाग्निहोत्र विधिनाऒत्म यज्ञं सङ्कल्प्य प्राणयात्रा प्राणाधार मात्रं यथा मेदो वृद्धिर्मजायेत तथाश्मीयात्. असौग्रासास् कबलान् वाश्नीयात्. कामं नाश्नाति. 02 यद्वा तॊ Fa कामं यधेन्दु नाळ्नाति. तथा श्रूयते. चतुर्वश्लेषु भिक्षाचर्यामाचरेत्. पाणिसात्रेशनं कुर्यात्. औषधवदश्नीयात्. प्राणसन्धारणार्धं यधा मेदो वृद्धिर्नजायत इति कौषीतकी श्रुतिः. इमु पुषहंस विषयमिति केचित्. पस्त्रपूतं जलं पीत्वा-चम्या-चापति. वस्त्रपूतमिति. व स्त्रीणा पवित्रेणान्येस वा पूतं शुद्धं वस्त्रपूतं जलं पीत्वाचम्य पुनूचामति. एवं प्रतिदिनं कृत्वा ग्रामाद्बहिरेव निवसेत्. अत परिव्राडेकशाटी परिवृतः मुण्ड्युरं पात्र्यरण्य निरतः भिक्षार्थी ग्रामं प्रविशेषति मैत्रावरुणीय श्रुति दर्शनात् . { वै वासस सूत्र भाष्यम् निनाक्रो न कुर्वीत. निन्द पुदूषण माक्रोलो जुगुप्पा तॊ निन्दाक्रोशौ न कुर्वीत. बन्धून् जाती सुजेत्. 223 000 nan ऐन्दून्स्वजनास् जाकीस् नपिण्डानि त्यजेत्, पुत्रान्नभोजी कुटीचक इतिकेचित् . वंश चारित्रं तपश्शृतं न वदेत्. वंशं स्वकुलं चरित्रं स्वकीयाचारं तपः मन्त्रानुष्ठानं श्रुतमधि कृत वेदशास्त्रादि श्रवणञ्च परस्मैन वदेत्. सब्रूयात्. शिष्येभ्यः वेदा स्तं पदेन्नान्यदिति केचित् तत्प्रतिपादक श्रुति ऎर्त्- सङ्गं त्यक्त्वा नियम यमी प्रियं सत्यं वद स्सर्व भूतस्या-विरोधी समस्सदाध्यात्मरतो ध्यानयोगी नारायणं परम्ब्रह्म पश्यस्थारणां धारयेत्. १०३ सुगं स्त्र्यादि संसर्गं त्यक्त्वा नियमयमी पूर्वो क्त नियमयमो पीत स्सन् प्रियं सत्यमितीयत् प्रिय) यत्सत्यं तद्वडन् प्रियमव्यसत्यं सत्यमप्रियं सवदन् सर्वभूतस्य सर्वप्राणिनः अनिरोढी अहिंसाकारि नमः सर्वत्र समकोपप्रसादः सदाध्यात्मतः पूर्वोक्त योगाभ्यासपरः (रतः) ध्यानेन योगोस्येति ध्यानयोगी नारायण एव परम्ब्रह्म नारा यण परं ब्रह्मवश्यस् पूर्वपदात्मनि सङ्गीक्ष्य (सङ्क्षिप्य) माः धारणां तदाकार ध्यानस्य धारणामात्मनि धारयेत्. अक्षरं परं ब्रह्मा±ऒप्नोति “नारायण परम्ब्रह्म ’ इति श्रुतिः. L सन्यासस्य फलमाह. अक्षरमिति एवं विधः सन्यासी अक्षरमसश्वरं परं ब्रह्म परमात्मानं नारायणमाप्नोति यायात्. अस्मिन्नदे प्रति माह, नारायण परम्ब्रह्मेति श्रुतिः इति. नारायण परं ब्रह्मतत्वं नारायणः परः. नारायण परोध्याता ध्यानं नारायणः पर इत्यादि सोषरः परमस्वराडित्यन्ता प्रतिः, किञ्चि वेदान्त विज्ञान सुनिश्चितार्धा? L224 खं . आ सन्न्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः, तेब्रह्मलो केतु परान्तकाले पराम्मरा तृरि मुच्यन्ति सर्वे. नकर्मणा नःप्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्व मानकुः परॆणनारं निहितं गुहायां विभ्राजते यद्यतयो विश नीति श्रुतिः. त्रिङ्कत्पूर्वान् त्रिंशदपरान् त्रिंशच्च परतः परान् सद्यः स(न्यासिनो )न्न्यसवादेवि नरकात्तायते द्विज इति स्मृतिः. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये दशमः प्रश्नार्थ विवरणे तृतीयः पटलः - इति सप्तमः खण्डः. आथाष्टमः खण्डः आनाहिताग्ने मरणे क र्तव्यम् सन्न्यासिनोऒनाहिताग्ने र्देहं मृतम्पुत्रो -न्योवा तृणैर स्तरीकृत्य वदै र्बाहणे र्यक्षेणवा सन्निधाय समुद्रगायां नद्यां तीरेवा सैकतेदेशे सृगालादिभि रस्पृश्यं यथा तथावटं खनति. ید naa * इदानीं भिक्षोर त्त्येष्टि कर्माह. सन्न्यासिन इति. अनाहिताग्नेः सन्न्यासिनिः मृतं देहं तस्यपुत्रोन्यो ब्राह्मणोवा तृणै र्धर्भैरन्तरी कृत्य दर्भँज्ञुभिर्बध्वा दर्भैः कृते शिक्ये प्रत्यवरो हेणे त्पृचा (च्चा) निधाय शिक्यं दारुणा बुद्ध्वा शुद्धः पूतात्मभिः ब्राह्मणे र्वाहायेत्. यव्वा यन्त्रेण डोलायंश्रेणवा रधेनवा ब्राह्मणादि स्तं ग्रामं प्रदक्षिणी कृत्य समुद्रगां नदीं सन्निछाय पापयेत्. समुद्रगामिन्या आभावे सद्यांह तद्भवे पुण्यक्षेते पुण्यारण्ये ऒश्वत्थमूले बिल्वमूले दि सन्निधौ देवालय समीपे गोषेवा शुद्ध प्रदेश् समुद्रगायं सद्यां मध्ये तस्या स्तीरेवा सैकते सिकतामयेदेश् स्धलेन्यतवो क्ति प्रदेशे सृगालो जम्बुकः आदिशब्देनश्वकाकादय्य तैः सृगालादिभिः तच्छरीर मस्पृश्यं यथा भवति. तथावटं तावस्मात्य्रं खनति. पुरुषोद्साहुमानं तदर्ध वै खानस सूत्र भाष्यम् [29] 225 प्रमाण मित्येके वदन्ति. व्याहृत्या तदवटं प्रोक्ष्य तत्र शमीपत्राणि चर्चांश्च प्रणवेन दक्षिणाग्रमा सरेदिति केचित्. गायत्र्या स्नापयित्वा तयाऒवठेपे तत्रासयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणेहस्ते वैष्णवैर्मस्त्र स्त्रदण्णं सन्न्यस्य सव्ये"यदस्य सौरेरजस”इती शिक्यमुप्पवित्रं च उदरे सावित्र्या भिक्षापात्रं गुह्यप्रदेश् “भूमि र्भूमि” इति काषायं मृद्धहणीं कमण्डलुं च सन्न्यस्य पिचध्यात्. श्री तचवटपार्श्वे तं योगासनवदानयित्वा गायत्र्या स्नानयेत्. आपोहि प्रादिभिः गायत्र्या पुरुषसू कैन वा तमभिषेच येदितिकेचित्. एवं स्नाप यित्वा तयागायत्र्या तदवटे तं प्राङ्मुख मुदङ्मुखं वा निधाय विज्ञाहिव्यं रष स्वेति तमासयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणेह स्ते पैष्णपै र्मनैरतो देवादिभिः त्रिदं मेकदण्डं वा सर्वतोमाम्पाहीति सन्न्यस्य सिम्ये वामहस्ते यवस्यपारे रजन इति शिक्यमप्पवित्रञ्च सन्न्यस्य उदरे क्षिप्रदेश् सावित्र्या भिक्षापात्रं सन्न्यस्य गुह्ये शिश्न प्रदेश् भूमिर्भू म्ने मन्त्रावृत्या काषायं मृद्धहजी कमण्डलुं च सन्न्यस्य तदवटं सिकताभिकापूर्य पदध्यात्. स्योनावृधिवी पवमान इत्यङ्गा)कि मप्प वित्रमास्ये निधाय प्रत्या मुञ्चामीति मन्त्रेण वामहस्ते शिक्यं निधाय शिविक्षेत्रः पात्रं देवयतानित्यृबा भिक्षापात्रं कटिस्थले विधाय प्रजापतेन त्वदेशानित्यृचा सव्यह स्ते कमण्डलं निदध्यात्, हुन परम हंसानां तत्तन्मस्त्रं जपेत्. हंसक्शुचिषदिति तस्यहृदये जप्त्वा ब्रह्मजज्ञानमिति तस्यमूर्धनं स्पृशन् जप्त्वा भूमिर्भूमि मगान्मातेति तस्यमूलाधारे ऒप्त्वा इदं विष्णु स्त्रीउपदेति द्वाभ्यां तस्य मूर्ध्नियु कञ्चिन्निछाय छिद्येत. होमात्रमेति मन्त्रेण लवणै स्तस्य परितः . आपूर्य ततः सिकताभिः अन्यमृदावापूर्य विधाय पुष सूक्तेन च ततो स्थल मभिऎ स्त्र्य अतोदेने ए मुत्रेण (तं) हरिंस्मरन् प्रणम्य अग्नि नाग्नि नेति मुत्रेण होतारमभि मुत्रयेत्. अपिना प्रणवेनैव सर्वकर्म جسيه 226 प्र. १० भं. रा समाचरेपितिकेचिद्वदन्ति. एवं सर्वं कृत्वा तुप्रेतं यधा सृगाला दयो सस्पृशन्ति तधा दृढं पिचथ्यात्. तस्मिन्सृगालादिभि स्स्पृष्टे तत्कर्ता पापिया नृपति. तस्मिन् सन्न्यासिनि प्रेते यव्यवटपै स्मगालादिथिः स्पृष्टे सति तत्कर्ता पुत्रो६न्योवा पापीयान् पापिष्णो भवति. आहिताग्नि मरणे कर्तव्यं आहिताग्ने रग्निनात्म न्यारोप्य सन्न्यासिनोमृतं देहं गायत्र्यास्नापयित्वा पूर्ववद्वाहयित्वा शुद्दे देशे निधाय लौकिकाग्नौ तदग्निन् “उपावरोह” इत्यवरोप्य “पवित्रन्ते’इति घृतक्षीर मास्ये प्रक्षिप्य पूर्वव त्तिदणाडी न्विन्यस्य ब्रह्ममेधेन पितृमेथेन वाऒहिताग्नि मयौ स्तदग्नि भिर्दहनमाचरति. 04 रा इदानी माहिताग्नि सब्स्क्र्न्यिसि दहन विधिमाह. आहिताग्नेरिति. आहिताग्ने- तस्याग्नीन् गार्ह प्यूदीनात्मनि स्वहृदये आरोप्य सन्न्यानकाल एव यधाविधि समारोपणं कृत्वा पश्चात्पाप्त भिक्षाश्रमस्याहिताग्नेः मृत देहं तत्पुत्रोन्योवा तक्कर्ता वाहकाश्च स्वात्वा तु मरणस्थाना द च्च हिर्नीत्वा गायत्र्यैपोहिष्ठादिभिः पुरुषसूक्तेन च स्नापयित्वा शुद्धाम्बुभिः आभिषिच्य पूर्ववत् तृडै रङ्गीकृत्य शिक्येविधायवायु त्रेणवा शुद्दॆ हणेः वाहयित्वा समुद्रगामिन्यादि शुद्धस्थलं गमयित्वा तत्र उद्धे देशे निधाय पूर्वापरं दक्षिणो त्तरंवा चिति मुपसङ्कल्प्य लौकिकाग्निं यागारादाहृत्य तस्मिन् लौकिकाग्नौ तदग्निन् तदात्मगतान्नी नुवावरो हेति मन्त्रेण । प्रेतस्य दक्षिणहस्ते समिधं निधायाध्वर्युर्मन्त्रं जप्त्वाऒवरोप्य तत्समिधं तदग्नौ प्रज्वाल्याधानवत् विभज्य रित्तदन्ना वाहिताग्नि विधान मस्त्रान् आज्येन येनकेनचित् स्रुवेणहुत्वा चितायां प्रेतमारोप्य पवित्रन्ते विततमिति सन्त्रेण मृतक्षीरं सम्मतं क्षीं मास्ये तत्रेतस्य वक्त्र प्रक्षिप्य पूर्वव दण्डादी स्ततन्मन्त्रे श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् سن 227 तत्तत्थास्थाने विन्यस्य पूर्ववदृहमेध विधिना दहेत्. अधवा पितृ मेधेन वा विधिना आहिताग्नि मन्तैः पूर्वकै राहिताग्निदहननं त्रैः तदग्निभिः गार्ल पत्यादिभिराधानक्रमेण त्रेताग्निभिः पञ्चाग्निभिर्वा पूर्वव दग्नीं स्तत्तत् स्थाने निक्षिप्य दहनमाचरेत्. पात्रचयनं विनास्यत्सर्व माहिताग्निनक्कुर्यात्. पात्राणामभावात्. आपिवा दहनमात्रमेववा कुर्यात्. इदं कुटीचकस्य बहूदकस्यवा विषय मित्येके वद नि. तयो काशौचोदकबलि पिण्ड दानै कोद्दिष्टादीन्नैन कुर्यात्. अनयो राहिताग्न्यनाहिताग्न्योः सन्न्यासिनोः संस्कर्ताडेः पूर्व माशोच मुदकं तिलोदकं बरिः सायं प्रातर्बलिः पिण्डाश्चतेषां दानं बलिदान मेकोद्दिष्टं च आदिशब्देन षोडकै कोद्दिष्ट श्राद्धानि नित्यश्राद्ध सपिण्डी करणानिच तानाशौचोदक बलिवानैकोदिष्टारिकि नैव कुर्यात्. नारायण बलिं करोति. 008 किं त्वत्यत आह, सपिण्डीकरणस्थाने द्वादळाहे वक्ष्यमाणवन्नारायण ऐलिं करोति. तद्वहनं खनित्वा विधानं दहनं नारायणबलिं वा यः कुर्यात् सोऒश्व मेधफलं समाप्नुयात्. दहन फहिनादिर म्तः किं फं बत्यत आह. तस्य सन्न्यासिनः शरीस्य वहिनं भरणं तद्वहनं वा अवटं खवित्वावा तत्पधानं वा तस्य छाहनंवा नारायण बरिञ्चे यः कुर्यात्पपुमानश्वमेध फलमाप्नुयाल् इत्यष्टमः खण्डः नारायण बलिः अथ नवमः खण्णुः अथ नारायण बलिम्. इदानी, नारायण बलिमाहि. नारायणाय परमात्मने श्री विष्णवे मोक्ष 228 प्र. १० खं. का प्रदानार्धं बलिर्डीय ते स्मिन् इक नारायणबलिः तं व्याख्यास्माम इति वाक्य शेषः. नारायणादेव सर्वार्थ सिद्धि रिति ब्राहणाद्यैर्न रैर्हत स्माऒत्मघातिनो रज्जु शस्त्रोदकाऒकनि दंष्ट्रि पसर्पा दिभि स्सर्व सॊपमृतस्याऒदाह्यानामन्येषां ढिषोश्चै का दशदिना दूर्ध्वं महागौतरिनां पञ्चनां द्वादश संवत्सरादूर्ध्वं सपिणीकरणस्थाने मृतकार्ध मपरवक्षे द्वादश्यां श्रवणे वा करोति. 03 नारायणा देव नारायण स्मरणादेव नारायणबलेरेव सर्वस्यार्ध स्य प्रायश्चित्तादेः धर्मार्धकाम मोक्षादेश्च प्रयोजनस्य सिद्धिः प्राप्ति स्सर्वार्ध सिद्धिरिति श्रुति स्मृतिषु विज्ञायते इतिशेषः तस्मात्राय श्चित्तार्ध मोक्षार्धश्च नारायणबलिः कर्तव्यः शेषामित्यत आह. ब्राह्मणा द्यैः चण्डाला नैर्नरै मनुष्यैरिह तस्य मृतस्य च आत्मानं स्वयमेव रज्जु शस्त्र विषादिभिः हन्तुं शीलमस्येत्यात्म घातिनळ्ळ रज्जु शस्त्रोदकाशनि दंष्टि परुसरादिभिरिति आदिशट्टेन विष वृक्षदवाग्नि भृगुपतन व्यभिचार व्यर्धप्रायोपवेशनादिभिश्चवा पापेनात्मनो दोषेण मृतस्तस्य पाप मृतस्यच अदाह्याना मदहनार्हाणा मन्येषां शिश्वादीनां पूर्वोक्ताना मदाह्यानाञ्च शरीरममन्त्रकं कूधैर्वादाहयित्वा तत्कर्तात तदरं परिष दुक्तं प्रायश्चित्तम् चरित्वा एकादशदिना दूर्व मित्यत्र विषय विभागः क र्तव्यः प्रमादादज्ञानाद्वा (पाप) दुर्मरणानां दशाहे तीते तत्रायश्चित्तार्ते सर्वप्रायश्चित्तारमाद् नारायण बलि? कृत्वा पश्चात्पुनर्दहन प्रभृति श्राद्धं कुर्यात्. अन्येषां दुर्म रण गतानां तद्दोषस्य गौरवं लाघवं विचिन्य माने त्रिमाने श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् A 229 षण्माने वत्स चेवातीते त त्तदोषानुगुणेन वर्ष दुक्त प्रायश्चित्ता चरणा स्ते सर्वप्रायश्चि शार्धं नारायण बलिं कृत्वा आकृति दह नादि सर्वं सक्षिणीकरणान्तं पूर्ववत् कुर्यात्. पूर्वोक्ताना दा ह्यानां शिना३ पापमृतानां नैष्ठिकानामन्यानां वा ब्रह्मचारि णां दहनानर्षाणां भिक्षानामन्येषाञ्च तत्तद्विधानेन दहनाद्ये को दिष्टानं कृत्वा एकादशदिनादूर्ध्वं द्वादशेहनि सपिण्डीकरणसाने सौरायणबलिं कुर्मात्. अन्येषां भिक्षणं मुमुक्षूणां योगिनां च पूर्वपत् खननादि सर्वं कृत्वा एकादशडिना दूर्वे सपिण्डीकरण साने नारायणबलिं कुर्यात् इति. महा न्ति पातकानि ब्रह्महत्या दीनि येषा ते महापातकिनः तेषां महापातकिनां पञ्चानामिति ब्रह्मघ्नः, सुरापः, सुवर्ण स्तेयी, गुरुतल्पगः, तत्संयोगीच एतेषां पञ्चानां महापातकिना मकृत प्रायश्चित्तानां मरणे तच्छरीरं कूदैर्दावाग्निना दाहयित्वा तत्कर्ता द्वादशाब्दपर्यन्तं तत्तदनुगुणेन वर्ष दु क्त प्रायश्चित्तं चरित्वा द्वादश संवत्सरा दूर्वे सर्वप्रायश्चित्तार्धं नारायणबलिं कृत्वा पश्चादाकृति दहनादि सपिण्डीकरणा न्तं श्राद्धं कुर्यात्. अनपत्यानां महा पातकिना मन्येषां मुमुक्षुणाञ्च पिण्डीकरणस्थाने नारायणबलिं कुर्यात्. द्वादश संवत्सरामार्ध्व मित्यत्रापि विषयविभागः व्यः, ब्रह्मम्नस्य द्वादश संवत्सरादुपरि सुरापस्य संवत्सरा दूर्वं स्तेनस्यापि द्वादशाब्दादूर्व मिख्येते. सर्वेषां तत्तदु क प्रायश्चित्तं चरित्वा नारायण बलिं कृत्वा ततः पूर्वोक्तवत् श्राद्धं कुर्यात्. तद्यरेतिचेत्. यस्तु ज्ञानतः चन्दाल श्वसर्प सशु दंष्ट्रि विद्युद्भृगुपात ब्राह्मणादिवह्नि विषोद्बत्तैन जलसाहस चोर रजस्स्वलादि व्याघ्र वराह पश्वादिहत शस्त्रातप क्षुत्तृष्णादि निमि त्त तयामृतः सः पुत्रादिकृत पञ्चदश प्राणापत्य कृच्छा कर 230 प्र. १० खं. का

चरणाद्वा चान्द्रायण कृच्छाति कृच्छा चरणाद्य कालशक्त्याद्य पेक्षया शुद्ध्यति. यश्शस्त्रोत्पतनं कृत्यात्यासं घातयेत्. तस्यात्मघातिनः प्रायश्चित्तं प्राजापत्य शतत्रयमिति वशिष्ठ्य विषोद्बन्धन शस्त्राद्यैरात्मघातं कुर्वन् योयदि जीवेत्. तर्य प्राणापर्यमेकं गोमिधुनञ्च प्रायश्चि तमिती वशिष्ठं. पूर्वो क्ताना मज्ञानात् प्रमादाता प दुर्मरणानां देशकाल शक्त्यपे क्षय’ प्रत्येकं प्राणापत्य कृच्छत्रयं प्रायश्चित्तमिति वशिष्ठ प्रभृतयो वदन्ति. ब्रह्महायद्यकामतो रहस्यञ्चेत् त्रिरात्रो पोषितो जलष ध्ये प्रतिदिनं श्रीरावर्त्याघ मर्षणं ऋतिञ्च सत्यं चेति जप्त्वा ने पयस्विनी गोदानाच्भुद्यते. गोदानाश कोयदि षोडश प्राणायामा.. कृत्वा शुद्ध्यति. कामतो ब्रह्महा त्रिदिनमुपोष्य रद स्ते निशायां तोये स्थित्वा लौकिकाग्नो लोमभ्यः स्वाहेत्यष्ट मन्त्रान् द्विशता (ऎंशत्या), हुतीराज्येन हुत्वा गोदानाच्भुद्यति. अज्ञानत स्सकृन्मूर्त द्राह्मणहनने त्रिंशत्पाणा नूमान घघर्ष णञ्च जपेत् क्यु3. कामतः श्रोत्रियाचार्य सवननादिहनने ग्रामात्राचीमुदीचींवा दिशङ्गत्वा स्नात्वा चिवीरार्द्र वस्त्रं उद कानं सण्डील मुसलिष्य पूतपाणिना सकृदभिमृळ्ळ समुख मघ मधीयानः त्रिसन्ध्यासु प्रतिकालं शताहुतीराज्येनहुत्वा नक्षत्रेमि दृष्टेषु पुनरेकविंशतिरात्रं प्रकृतिमात्रं यावकं पीत्वा श्रो त्रीयादि वद्विषय पापान्मुच्यते. अपिवा पराकत्रयं कुर्यात्. सणरहिक ब्राह्मणवधे अनुग्रहेवा ग्रामात्राची मुदीचीं वा 1 अघं : अघमर्षणसू क्तं; आधीयानः : उच्चरन् . 2 पराक : पुं॥ परं आकम् दुःखं उपवासादि जन्य शारीररानि क्लेबोयत्र यस्मात् ऐ. पन्नॆण्डु रोजुलु भोजनरहितमुगानुण्डु प्राय्चुत्त रूपमैन ऒक कृच्छव्रतमु. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् t 231 गत्वा स्नात्याग्निं प्रतिष्ठाव्य अघघर्षण मन्त्र, अष्टसहस्राहुती र्हुत्वा विशुद्ध्यति. प्रकाशविषये पुनरसु ग्राहकादेस्तु तद्दोषानु सारेण प्रायश्चित्तं कल्पनीयम्. काद्यधेतिचेत्. अनुग्राहको यत्रायश्चित्तार्हं पुरुषमनुगृष्णति तत्रायश्चित्तः पाडेन कुर्यात्. प्रयोजकोयत्रायश्चित्तार्हम्प्रयोजयति. तत्रायश्चि त्तार्धङ्कर्यात्. अनुमन्तं पुनःसारपादं निमि त्तपादमिति सर्वेम प्रायश्चि लेषु तुल्यं विजानीयात्. तद धेतिचेत्. द्वादशवार्षि केप्रते क्रमेण नववार्षिकं षड्वार्षिकं त्रै वार्षिक मिति सुमन्तु मन्वादयो वदन्ति. अत्यर्धं निर्गुणो विप्रोह्यन्वर्धं- निर्गुणोपि संवत्सर श्रयं कुर्यान्नरः कृच्छत्रयं विशुद्धमे? इत्येवं पैठीनस्यु क्तानां हस्त्री अनुमसृपदेषूष्टून् सम्प्रतिपादक प्रोत्साहक सहायक मार्गोपदेशि वाश्रय शस्त्रदातृ भक्तदातृ उपेक्षक शक्ति मदोष वस्त्रानु मोदक कार्यकारित्येषां क्रमेण कल्पयेत्. यधा सगुण निर्गुणो कून्तासौ त्रिरात्र मुपवने दप्पु शिष्ठन् आघमर्ष णं त्रिष्ण पेदितिकेचित्. कामतो ब्रह्मघ्नस्तु द्वादशाब्दं तत्कालेन भिक्षां सप्तपञ्चागारेषुवा पापान् प्रख्याषयन् भिक्षाटनं कृत्वा छत्रो पानद्वर्णित स्सर्वतीर्थेषु तपोवनेषु सञ्चरन् द्वादशाब्दे सम्पूर्ण कृच्छं महाप्रतिं चरित्वा प्रत्यागय्य स्वगृहे सहस्र शतंवा ब्राह्मणभोजनं पर्यादिति यमः. गायत्रीं योजपेत्कोटिं ब्रह्महत्यां व्यपोहतीति विश्वामित्रः. यद्यामण्डलं हविष्याशी निरशनोवा पवमानजपात् ब्रह्महत्यादिधिः या विशुद्ध्यतीति वशिष्ठ संवर्. यद्वा श्र्यहमुपोषितः चतुर्विंशति मतस्नान विधानेन कुर्यात्. त्रिममु- त्रिसुसर्णञ्च नाचिकेतत्रयं तधा पारायणं जपेत्सर्वं मुच्यते ब्रह्महात्वन. तुशब्दात् शतरुद्र मेकादश रुद्रं वा बहुप्रशि ष्रत्येतावदनुवाकोवा ब्रह्महाजपेत्, तद्वि खं शुद्धये आज्यं वा जूहुमार्. अधर्वण संहितां वा जपेत्. आकामाद : सकृत्तॆ ्पष्टिकां सुराम्पिबेत् . सत्रिरात्र मुपोष्य यद्दे वा डेव ‘हेडन मित्याभिर्मनै चत्वारिंशत् घृताहुतीर्थ त्वा वीळु द्ध्यति. एतदेव गौडी* मादीन् पानॆपि त्रिरात्र मुपोषितो भूत्वा, कूश्माण्ड होमेन शुद्धृति. होमाशक्ति मासं प्रतिदिनं षोडश सङ्ख्यावृत्या असनः शोळुचदघं प्रतिष्तोमेधि ऋषसं वशिष्टा महितृणाववोस्तु एतोन्विन्द्रं स्तवामेत्ये तेषामन्य तमस्य जपाच्भुद्यति. ज्ञानकृतं चेत्संवत्सरं प्रतिदिनं देवकृतोवयजनु मसीत्यादिभिः मङ्गॆर्टोमेन शुद्ध्यति. आध्यासे संवत्सरं पावमानं जसन् बै क्षाहारो विशुद्ध्यति. कौत्सं राहित्यं (सुमत्यं ऐ) जप्त्वा सुरापक्शुद्ध्यति. इन्द्रपुत्रमिमं सूक्तं सपुत्रं माधुच्छन्दसं. जप्त्वा सुरापः शुद्ध ति. गायत्रीं शतलक्षं जप्त्वा कशुद्ध्यति. एतेष्वे कं प्रायश्चि तं दोषानुरूपं चरित्वा सुरापः शुद्ध्यतीरि स्वर्णाप हार प्रायश्चित्तं यस्तु ब्राह्मण सम्बन्धि सुवर्णं षोडशमाष मात्रं हरति असौ त्रिरात्र मुपोष्य जले भस्मनिवा शयानो नमस्ते रुद्रमन्यव इति शतरुद्रिय मे दशकृत्वो जप्त्वा यः शुद्ध्यति. सुवर्ण हारीतु रुद्रजपी जलेस्थित इति वचनात्. एतच्चतुर्गुण वान् धनी धनरहिस्तः हिरण्ये द्रष्टव्यम् यदा निर्गुण स्वामिकं सुवर्णं ० गुणवानसहरति तधा पञ्चाशत्सन्ध्याकस्यवा अन्यस्यवा आमन्यसनिक हेतुरित्यस्य सूक्तस्य लेदा यज्ञाग्रतो दूरमु चेति दैवमिति शिवसङ्कल्प दृष्टस्य बह्वृचस्य असकृज्जप उक्तः एत च्चानुग्रहका पेक्षया स्वर्ण न्यून परिमाणतया मस्तव्यम्, अद्य धेतिचेत्, आष्टगद्याणिकादूर्ध्वमा शताब्द्विगुणमा सहस्रा त्रिगुणं ऊर्ध्वं होमविधिः आवृत्ता महापातक संयुक्तो भवेदस्य लक्ष

  • re L 1 गौडी : (स्त्री लिं) ऒक विधमगु मद्यमु श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [3C) B 233 सप्तति गायत्री जपात् वेयी शुद्ध्यतीति विश्वामित्रः. अज्ञानाद्गुरु तल्पगामी त्रिरात्रो षितः सहस्रशीर्षि पुरुष इति सूक्रं चत्वा र्विंश त्सङ्ख्याकं जप्त्वाशुद्ध्यति. अज्ञानत सुमन्त्रै कलहोमीयै रग्नावाज्यञ्च होमयेत्. आवृत्ति विषये महा व्याहृतिभिर्होम अयुत सङ्ख्यां तिलैर्जुनेत्. अत्र व्यभिचारिणि गमन विषयेतु आग्नेर्मन्वेत्यनुवाकं जपेत्, गायत्र्याष्ट लक्ष जपॊद्दुरु तल्पग शद्धृति, दशलक्षस्य मात्रा त्तु गायत्रीं वा जपेद्द्विजः. आपिवा लक्ष होमेन मुच्यते सर्वपातकैः वारुदेव्यं बृहत्सामु उप्त्वा पापैः प्रमुच्यते. महापातक संयुक्तो लक्ष होमेन शुद्ध्यति. शतावृत्ता प्रयुञ्जा न पुनाति दश पूरुष मितिच षण्मासं पञ्च मासंवा नियुतो विगताशनः. जप्वातु पौरुषं सूक्तं मुच्यते सर्वपातकै ः ब्रह्महत्यादि पापेभ्यः पावमानाद्विमुच्यते. उप पातक सङ्घानि लय स्ते नात्र संशय इति वशिष्ठः. त्रिमधुस्त्रि, सुपर्ण ळ्ळ नाचिकेतं तधै वच. नारायणं जपेत्सम्यक् मुच्यते सर्वपात कै रितियमः. यानिकानिच पापानि गुरूणिच लघूनीच. अद्दामार्ध्वं समान्याहुः तानि जीर्ण घटाम्बुवदिति. एतत्रायश्चित्त जातस्याने सर्वतः गाः पयस्विनीः सपत्साः घण्टाभरण भूषिताः श्रोत्रि दूय देचूः. यद्यास सम्ब मकेन प्रायश्चित्तम् कुर्यात्. तद्य धेलिचेत् . तत्सूत्रमेव लिख्यते. वेदाध्यायं सवनगतं वाभि शस्तां ब्राह्मणमात्रञ्च गर्भञ्च तस्या विज्ञान मात्रेयीञ्च श्रियं तस्य निर्देशोऒरण्ये कुटीङ्कृत्वा वाग्यतः शत शिरोध्वजोर्ध्व शाणीरस्त्र, मधोनाथ्युपरिजान्वाच्छाद्य तस्य पन्धा अन्तरावर्त्मनि दृष्ट्वाचान्य मुत्कामेत्. (पिदं) खण्डेन लोहितकेन शरावेण ग्रामे प्रतितिष्टेत. कोभिशस्तायभिक्षामिति सप्तागा राच्चरेत्. सावृत्ति रलज्ञोपवासोगाश्च रक्षेत्. तासां निष्क्रमण प्रवेशने द्वितीये234 (5.00 खं. जा ग्रामेर्गो द्वादशवर्षाणि सिद्दः सद्भिः सम्प्रयोगः आजि पधेवा कुटिं कृत्वा ब्राह्मणगव्योस जिगीषमाणोवनेत्, त्रिः प्रतिराद्धोपणित्यवा मुक्त्य आश्वमेधिकं वापभृधमवेत्य मुच्यते. धर्मार्दी सन्निपाते ऒर्द ग्राहिण एतदेव. गुरुं हत्वा श्रोत्रियंवा कर्मपरिसमाप्त मेतेनैव विधिनोक्तत्त मादुच्छ्वासाच्चरेत्. नास्यास्मिन् लोके प्रत्याप तिर्विद्यते. कल्मषस्तु निहन्यते. गुरुतल्पगामी सव्मषणं शिश्नं परिवास्याञ्जलि नाथाय दक्षिणां दिशमनावृत्तां व्रजेत्. ज्वलितांवॊ सूर्मिं* परिष्वज्य समाप्नुयात्. सुरापोग्निस्पर्शां सुरां पिबेत्. स्तेनः प्रकीर्ण केशोंसे समुसल माधाय राजानं गत्वा कर्माचषीत. तेनैवं हन्याद्वधेमोक्षः अनुज्ञा लेनुङ्ञातार मेनः स्पृशति. अग्निंवा प्रविशेत्. तीक्षंवाऒतप आयच्छेत्. भक्ता पचयेनवा त्मानं समाप्नुयात्. कृच्चं संवत्सरंवा चलेदिति. एवं कृतेसति सयदि मृतः शुद्ध्येत्. जीवतिसति तस्यप्रायश्चित्तम् स्त्रीतिकेचित्. एव मकृतप्रायश्चित्तानां मृतानां महापातकिनां देशकालश क्त्य पेक्षया (पञ्चदशवा षद्वारात्रीन् ? कृच्छान् प्राजा " पत्यानाचरित्वा पञ्चाना मकृत प्रायश्चित्तानां मृतानां महा पातकिनां देशकाल श क्त्यपेडिया. ग.) द्वादशवार्षिकं षड्वार्थिकं (नववा क. ख.) त्रै वार्षिकंवा प्राणापत्य कृच्छशतं तल्लि कर्ता चरित्वा श्राद्दमाचरेयुरिति केचितो वद नि. तस्मात्पूर्वोक्तानां पापमृतानां देशकाल शक्त्य पेडिया पञ्चदश वार्षिकं द्वादश वार्षिकं नववार्षि कं षड्वार्षिकं वार्षिकं वा त्रेधा विभज्य सुवर्ण स्नानान्न कृच्छ रूपेण वा प्राजापत्य कृच्चा नाचरित्वा सर्व प्रायश्चित्तार्धं नारायणबलिङ्कृत्वा तधै वराला स्तरेणवा संवत्स रादूर्ध्वमेव दहनादिकं कृत्वा सपिण्डीकरणा स्तं श्राद्धं कुर्यात्. सूर्मी : लोहपु प्रतिम.

ને રે ને श्री वै खासन सूत्र भाष्यम् 235 अनित्यत्वादायुषः गोब्राह्मण हतानाञ्च फलितानां तदैवच ऊर्ध्वं संवत्सरात्कुर्यात्सर्वमेवार्ध्व दैहिकम्. अधकश्चित्प्र मादेन म्रियतेग्न्युदकाधिना तस्याशौचं विधातव्यं कर्तव्याचोदक क्रियेति वचनात्. प्रमादमरणे सद्य एवौर्ध्य दैहिकस्य कर्तव्यत्व विधानात् गोब्राह्मणादिभिः हतानां पतितानाञ्च संस्कारादूर्ध्व मौर्ध्व दैहिकस्य कर्तव्यत्व विधानात्.” नारायणबलि कार्योलोक गर्त भयान्नरै : तधा तेषां भवे च्चौचं नान्यधेत्यब्रवीद्यमः” इति पतितानामौर्ध्व दै हिककरणे पेतशुद्ध्यर्धं नारायणबलि विधाना त्त त्तदु क्त प्रायश्चित्ता चरणाने नारायणबलिं कृत्वा सपिण्डीकर णान्तं श्राद्धङ्कुर्यात्. मुमुहणा मदाह्यानां शिकूना मनसत्या नां महापातकिनाञ्च वा सपिण्डीकरणस्थाने नारायणबलिः कर्तव्यः . तद्यधेत्यति आह. मृतकार्धं प्रेताय यस्य कन्य चिन्मा सस्य अपरपक्षे द्वादश्यां कृष्ण पक्ष द्वादश्यां वा श्रवणे नक्षि तेवा ना यण बलिं करोति. कस्याञ्चित् शुकै कादश्या मितिकेचित्. कृष्ण त्रयो दश्या ममावास्या यांवेतिकेचित्. दक्षिणे चोत्तरायणे वापरपक्षस्य द्वादश्यां क्रियते. श्रवणे पर्वणिवेति बोधायनः. पूर्वेऒहनि द्वादश ब्राह्मणान्नि मनयेत् . पूर्वेहनि यन्दिने कर्तुमुद्योग नदिना त्पूर्वेह्लि द्वादश ब्राह्मणान् प्रतवृत्त सम्पन्नान् केशवादि द्वादशनामभिः क्रमेण निमस्त्रयेत्”, पूर्वेह्लि विष्णुं पै वस्वतं यमं यधा नदभ्यर्च्य तत्समीपे मधुघृत प्लतां स्त्रील मिश्रान् दशपिण्डान् विष्णुरूपेण प्रेतमनुस्मरन् प्रेतनाम गोत्रे उच्चार्य गृह्योक्त प्रकारेण दक्षिणाभिमुखं पिण्डान् निक्षिप्य उद्वास्य पिण्डास् जले प्रक्षि पेत्. तत स्तस्यामेव रात्र्यां प्रेकार्ध मयु ग्मान् ब्राह्मणा नामन्त्र्य उपोषितः श्वोभूते मध्याह्ने वक्ष्यमाण वच्विष्णोराराधनु कृत्वा एरोद्दिष्ट विधानेन ब्राह्मण पाद प्रक्षालनादि तृप्ति प्रश्नान्तं कृत्वा पिण्डस्थानो ल्लेखनाडीन् कृत्वा विष्णवे ब्रह्मणे शिवाय परिवार सहिताय यमाय चतुरः पिण्डान् दत्वा विप्रानाचा प्लास् 236 प्र. ण० खं. का ण दक्षिणाभिस्तोषयित्वा तन्मध्ये चैकं गुणवनं प्रेतबुद्ध्या संस्मरन् गो भूहिरण्याःभिः अतिशयेन सन्तोष्य तिलोदकं दत्वा स्वजनैः सार्धं भुञ्जीतेतिकेचित् पदस्तॆ. केचिदेषं कृत्वा प्रेतार्धं ब्राह्मणा नयुग्मान् वृत्वा नारायण बल्यर्धं द्वादश ब्राह्मणान् वृत्वा पठे विष्यमाण वदेव मभ्यर्च्य पूर्ववदुभयधा ब्राह्मणान् भोजयेडिति वचन्ति. पूर्वा “हे रात्र्यां द्वादश ब्राह्मणान् गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य प्रेतत्व निवृत्त्यर्धं पै कुण्ठ प्राप्यर्थ मस्मिन्नारायण ऐलौ केशवमूर्ति प्रीत्यर्धं भोक्ष्यतामिति प्रत्येकमुक्त्वा द्वादशनामभिर्नि मुत्रयेत्. अपरेऒहनि विष्णोरालयपार्श्वे नदी तीरे गृहेवा ऒ ग्न्यायतनं कृत्वाऒघोरं जुहुयात् , अपरेष्टि मध्याह्ने कर्ता स्नात्वा विष्णोरालयपार्श्वे तदसम्भवे नदी तीरे गृहेवा प्रसां कल्पयित्वा पूर्ववदग्न्यायनं कुण्डं स्धण्डिलंवा कृत्वा प्राङ्मुख मुपवीती प्राणानायम्य अद्य गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य सर्वप्रायश्चित्तार्धं मुमुक्षोः वैकुण्ठ प्राप्त्यर्धं नारायणबलिं करिष्य इति सङ्कल्प्य माता पित्रोरोपासनाग्नौ वा न्येषां भिक्षोश्च लौकिकाग्नौ वाघारं जुहुयात्. अग्निं परी स्तीर्याऒग्नेर्वायव्यां विष्टरे दर्भेषु तद्रूपं सुवर्णंवा संस्थाप्य पुरुषं ध्यायन्नों भूः पुरुष मित्यादैग प्राज्ञ्मुखं देवं नारायणमा वाह्यासन पाद्याचमनानि डद्माल्. अस्याग्नेर्वायव्यां पूर्वस्यां वा तण्डुपै स्धण्डिलं कृत्वा तदुपरि विष्टरं दारवादिकमासनं सन्न्यस्य तमोद्ध्वे स्धण्डिले वा प्राग्रानि दर्भा ना स्त्रीर्यतेषु दर्भेषु तद्रूपं तन्नारायणरूपं बिम्बं तदलाभे निष्क त्रयेण तदर्धेनवा सुवर्णेन चतुर्भुजं शङ्खचक्र गदापद्मधरं नारायण मालेखयित्वा एवं विधं तद्रूपं सुवर्णुवा यद्यशक्तः निष्कं निष्का र्धं पादादहीनु केवलं सुवर्णंवा वस्तोपरिसंस्थाव्य पुरुषं नारायणं ध्यायन्निति गुरूपदेशतः श्रीमदष्टाक्षर मन्त्रस्याङ्गन्यास करन्यासाधिकं श्री पै खानस सूत्र भाष्यम् વે 237 कृत्वा तद्ध्यानं कुर्वन् सहस्रशीर्षा पुरुष इति द्वे ऋतौ जपित्वा ॐ भूः पुडष मावाहयामि ॐ भुवँ पुरुषमावाहयामि ॐ सुवः पुरुषमावाहयामि ॐ भूर्भुव स्सुवः पुरुषमावाहयामित्येखै : प्राङ्यखण्डेवं नारायण मावाह्य पूर्ववदानन पाद्याचमनावि दद्यात्. तधा बोधायनः. अश्रेणाग्निं देवता मावाहयामिति. पुरुषसूक्तेन स्नापयित्वा ‘नारायणायविद्म हे’ति अष्टाक्षर मस्त्रेण वा वस्त्रोत्तरीयाभरण पाद्याचमन पुष्पगन्द धूपदीपाक्षताऒचमनै रर्चयति. सहस्रशीर्षा पुरुष इति द्वे ऋचॊ जपित्वेति पुरुषसूक्तेन बोधायनो क वदापोहिरण्य चवमानैश्च वातं स्नापयित्वा नारायणाय विद्मह इति मन्त्रेण तेण वा ॐ नमोनारायणा येत्यष्टाक्षरेण मन्त्रेण वा बोधाय नो कवत् पुरुषसूक्त षोडश ऋग्भिर्वा वस्तो त्तरीया भरणा पाद्याचमन पुष्पगस्थ धूप दीपाक्षताचमनै रर्बयति. इति नवमः खण 8 अथ दशमः खण्डः केशवाद्यैर्द्वादश नामखि रड्भि स्तर्पयेत्. केशवाद्यैर्दा मोदरानै द्वादशनामभिः अद्भिः प्रेताय केशवं तर्पयामी त्येव मद्बिस्तर्पये दिति केचित्. होमावसानेवा तर्पयेत्. नामधेयै राज्याहुती होति, अधादि सर्पयेति बोधायन वचनात्. अग्निं परिषिच्य सहस्र शीर्षाद्यैर्विष्णोर्नु काद्यै र्द्वादश नामभिश्चाज्यं चरुञ्च जुहुयात् , अग्निं परिषिच्य सहस्रशीर्षाद्यैः विष्णोर्नु कादै- द्वादशनामभिश्च आज्यं चकुं जुहुयात् . विष्णोर्नु केति पुरोनुवाक्या पनोमात्रयेति याज्यया जुहोति. रेशवायस्वाहेति नामधेयॆरीति बोधायनः. 238 प्र. OG OU aa गुडाज्यफलयु कं पायसं हविर्विष्णु गायत्र्या देवेशाय निवेद्य पॊद्याचमन मुखवासं दद्यात्. 4. शर्कराडिना गुणेन वाज्येन विध्यादिना मृतेनच कदल्याजिना फलेनच संयुक्तं गुडाज्यफलसंयु क्तं पायसं गुळ्लोदनु मापौदनं वा हविः विष्णु गायत्र्या देवस्यत्वा सवितुः प्रसव इलिवा देवेशाय ओन्न मो भगवते विष्णवे हविर्नि वेदमीति नि वेद्य पूर्वपत्साद्याचमन मुखवासं दद्यात्. अग्नेर्दक्षिणे दर्भेषूत्तराग्रेषु दक्षिणाद्यर्चयित्वा “नारायणाय, सहस्रशीर्षाय, सहस्राक्षाय, सहस्र पौदाय, परमपुरुषाय, परमात्मने, परञ्ज्योतिषे, परब्रह्मणे, अव्यक्ताय, सर्वकारणाय, यज्ञेश्वराय यज्ञात्मने, विश्वेभ्यो देवेभ्यः सर्वाभ्यो देवताध्यः सार्ध्येभ्यः” इत्येतैर्नम इत्यस्त्रैः पायसं बलिन्दत्वा ऒज्य मेखिर्जुहोति. आग्नेर्धक्षिणेधागे अधावनीरमति वा तूष्णंवा पञ्चदशमण्डलानि पश्चिमादि प्राग न्तमुपलिप्य तधास्त्वानसमिति वा तूष्णुवा त त्तन्ना मभिर्वा दर्भाक्षता न्युदगग्राणि निधाय तेषु त्तराग्रेषु दर्भेषु पश्चिमादि प्रॊगस्तु द्विती यानेन तत्तन्नाम्ना प्रत्येक मुनज्मु मानाह्य षष्ट्या चैनासनं चतुर्ध्यि स्र्तीन पाद्याचमनानै रर्चयित्वा नारायणाय, सहस्रशीर्षाय, सह स्राक्षाय सहस्रपादाय, परमपुरुषाय, परमात्मने, परञ्ज्योति षे, परम्ब्रह्मणे, अव्यक्ताय, सर्वकारणाय, यजेश्वराय, यज्ञात्मने, विश्वोद्योदेवेभ्यः. सर्याथ्योदेवताभ्यः साध्येध्यिनम इति प्रत्येकं पायसमन्नं बति निवेदयामीत्यनै एतैरामभिः प्रत्येकं कबलि मात्रं पायसं बलिञ्चत्वा पूर्वपत्व नीचमन मुखवासान् दत्वा आज्यमिश्र पायसमाज्यञ्च पृथक्प्पदगेभिः नारायणाय स्वाहेत्येतै न्नामभिः क्रमेण जुहोति. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 239 ब्राह्मणान्पादौ प्रक्षाश्यनवानि वस्तोत्तरीयाभरणानि दत्वा पुष्पाडै ्यग पूजयित्वा द्वादशमूर्तिन्ध्याय न्नु पदंश घृतगुड दधिपलयुक्तं श्वेतमन्नं भोज यित्वा यथाशक्ति सुवर्णं दक्षिणां ददाति. ब्राह्मणान् पूर्वेद्युः नियन्त्रितानाहूय पादौ प्रजेश्याचम्य पूर्व वत्पश्चिमादि प्राग न्तं सदर्भाक्षतान्यासनानि तत्तन्नाम्नादत्वा तेष्वासने षूदङ्मुखानासयित्वा क्षतैरभ्यर्च्य प्रत्येकु वस्तों त्तरीयाभरणादीनि यधाशक्ति दत्वा पुष्पाद्यैरिकि पुष्पगस्थ धूपदीपाद्यैः प्रत्येकं पूज यित्वा धेनुन्दत्वा घोषशास्त्रं पुरुषसूक्ता द्युपनिषड्भाग माळिषो वाच यित्वा अग्नॊकरणं करिष्यामिति तैरसुजातः आज्यम शै स्तिलैरस्तेन पितृढ्यस्स्वधा नमो नारायणाय स्वाहेत्यादीन् जुहोति. तधाप स्तम. 3 स्तम्मः ब्राह्मणानाहूय सदर्भोप क्लप्ते ष्वानने षूचङ्मखामनवेश्य सङ्कल्प्य (ल्प; ख) सिद्धिर स्त्विति वाचयित्वा त्रि (वि) विधान् भूषयति. अङ्गुळीयक कुण्डल वस्त्र उत्तरीयक हिरण्य तोत्र धेनुं दद्यात्. आशिषोवाचयित्वा नुज्ञाप्य अग्नौकरण मिडा पाक्रमाज्यं शिलं समुदायत्वेस (युत्य) ह सेन जुहोति, पितृभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाह पितामहेभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा प्रपितामहेथ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा - मातृभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा सेतामहीभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा प्रपितामहीध्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा आचार्येभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा - आचार्यपत्नीथ्यः स्वधा समो नारायणाय स्वाहा गुडभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा -

  • तो : मुलुकोल . गुरुपत्नीभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा 240 सखिभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा - प्र. OD OG DO सखिपत्नीभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा जातभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा जातिपत्नीभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाह अमात्येभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा अहत्यपत्नी भ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा सर्वेभ्यः स्वधा नमो नारायणाय स्वाहा अग्नये कव्यवाहनाय स्वधा नमो नारायणाय स्वाहेत्यादि एवमग्नौ करणं कृत्वा केशवाडि द्वादश मूर्तीन् थ्यायन्नेव मथ्यर्च्य पात्रेषूव स्थैर्य द्विर्ध्वः श्वेतमन्न मपूव मुपदंश घृतगुळ दधि संयुक्तं प्रागन्तं प्रक्षिप्याभिघार्य केशवादि नामभि स्तदङ्गु पेन तद न्नं प्रत्येकं स्पर्शयित्वाऒस्य प्रेतस्य पुण्यलोक प्राप्तिक स्त्विति भवन्तो ब्रुवन्त्विति प्रणम्यान्यानवि ब्राह्मणानभ्यर्च्य सर्वानुपदंश मृतगुडदधि युक्तं श्वेतमन्नं यधा तृप्ति भोजयित्वा चास्तेभ्यः ताम्बूलं प्रदाय यधाशक्ति सुवर्णं प्रत्येकं दक्षिणां ददाति, सहस्र शीर्षा द्यै स्सुत्वा द्वादशनामखिग प्रणमेत्. અને सहस्र शीर्षा 2 रित्यादि शब्देन पुष सूक्तेन षड्वैष्णवेन चतुर्वेदादि मस्त्रै रितराभिर्वैष्णवीभिः ऋग्भिः द्वादशाष्टाक्षराभ्यां वैष्णवैः स्तोतॆक्च स्तुत्वा पुष्पाञ्जलिं दत्वा तद्रूपं नारायणं संस्तूय द्वादशना वं नारायणादि बलिदेवताश्च ब्राह्मणांश्च क्रमेण प्रणमेति. अन होमं जुहोति. अ न होमु जुहोतीति. ع अभीष्टां पराङ्गतिं सगत्वा विष्णोर्लोके महीयले. १२५ एवं कृते सति अभीष्टां यधेच्चां परायित्कृष्णाङ्गतं शमृतकोगत्वा विष्णुलोके महीयते विष्णुवत्पूज्यते. तस्मात्प्र्पयत्नेन नारायण बलिः कर्तव्य इति. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये दशमः प्रश्नार्थ विवरणे तृतीयः पटलः - इति दशमः खणः. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् [31] अथैकादशः खण्डः चातुर्वर्ण्य सङ्करोश्पन्न कधन प्रतिज्ञा 241 अथ चातुर्वर्ण्य सङ्करेणोत्पन्नाना मनुलोम प्रति लोमा६ न्तराळ व्रात्याना मुत्पत्तिं नाम वृत्तिञ्च, इदानीं सङ्करजाति धर्ममाह. चत्वारोवर्जा ऎव चातुर्वर्ण्यं तस्मिन् सङ्करः परस्पर मिश्रजाति भेदः तेन चातुर्वर्ण्य सङ्करेण जनेनोत्सन्ना नां जातानां वक्ष्यमाणाना मनुलोम प्रतिलोमा नराल व्रात्यानां चतु रां क्रमश उत्पत्ति जन्मना माभिधानं वृत्तिं वर्तनं च व्याख्यास्याम इति वाक्य शेषः. तद्यभेत्यत आह. अनुलोम स्वरूपं ऊर्ध्व जाता दधो जातायां जातोऒनुलोमः . ऊर जाता दुवरि कुलसम्भवात् पुरुषात् आधोजाताया मधस्तात्कुल सुभवायां स्त्रीया मूढायां यो जातः सोऒनुलोमः इत्यभिधीयते. अनुलोमतीत्यनुलोमः . प्रतिलोम स्वरूपं अछरोत्पन्ना दूर्ध्व जातायां जातः प्रतिलो मः. अधरोत्पन्ना दधः कुलजातत्पुरुषा दूर्व जाताय मूर्ध्व कुलसम्भू तायां यो जातस्स प्रतिलोम इत्यभिधीयते. प्रतिलोमति लोहतीति प्रति अन्तराळ स्वरूपं ततो ऒनुलो मादनुलो म्यां जातो ऒ नराशः. तत स्तस्मादनुलोनू त्पुरुषा दनुलो म्यां (अनुलोम्यतः) स्त्रियां यो जातस्सोऒ स्तरालः . मध्ये जातत्वा द स्तूलः- 242 व्रात्य स्वरूपं प्र. १० खं. 07 प्रतीलोमा त्प्र्पति लोम्यां जातो व्रात्यो भवति. प्रतिलोमात्पुंसः प्रातिलोम्यतः प्रतिलोम्यां स्त्रीयां यो जातः सव्रात्योभपति, व्रात्यस्तोम मर्ह तीति व्रात्यः. ब्रह्मणो मुखा दुद्भूतो ब्राह्मणा ब्राह्मण्यश्च. ब्रह्मणः परमेष्ठिनो मुखादुद्भूताः उत्पन्नाः ब्राह्मणाश्चब्राह्मिण्यः ब्राह्मणजाति स्त्री शुद्ध । बाह्मणः ब्रह्मर्षयः पत्न्यो बभूवुः तेषां गोत्रोत्पन्ना दाह्मणा द्र्बाह्मण्या मसगोत्रायं विधिना समस्तकं गृहीतायां जातो ब्राह्मण श्शुद्रोभवेत्. ब्रह्मसम्बन्धिन ऋषय ब्रह्मर्षय इति ब्राह्मणाः. तपो विशेषात् ब्रह्मर्षयो भवेयु पत्न्य इति. तथा ब्राह्मण्यश्च तेषां धर्मपत्न्यो भवेयुः . तेषां ब्रह्मर्षी णां गोत्रे भरद्वाज आत्रेयादौ गोत्रे वंशे उत्पन्नो जातः तस्मादो त्रोत्पन्ना द्र्बाह्मणात्पुंसः तथा ब्राह्मण्या मसगोत्रायां असमानरि गोत्र जातायां विधिना विवाह विधानेन समं त्रकं यधास्यात्तथा गृहीताया मूढायं ब्राह्मण्यां यो जात स्वब्राह्मणः शुद्द- कुलपावनो भवेत्. कुण्ण गोळका विधिहीन मन्य पूर्वायां मृतभर्तृकायां गोळको जीव भ र्तृकायां कुऱ्ऱळ्च विप्रा द्वौनिन्दिता स्याताम्. विधिहीनं विवाह विधि वर्ण्यं यधास्यात्तधा अन्यः पतिः पूर्वो यस्या स्तस्या मन्य पूर्वायां मृत भर्तृरायं कारेण जातः ब्राह्मणः गोलको भवेत्. गोप्यते जन्मेति गोलकः. विधिहीनु यथा स्यात्तखा (स्या) न्य पूर्वायां जीवभर्तृकायां ब्राह्मण्यां जारेण जातो ब्राह्मणः श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 243 कुण्डो धनति. कुण्ड्यते क्षेत्रिणः कुलं नश्यत्यनेनेति कुण्डः गोलकश्च कुण्डश्च विप्रावीमौ ब्राह्मणा गोळक कुण्ड नामाने निन्दितो हव्यकव्य योः दूषितौ स्याताम्. शुद्ध क्षत्रियः तस्मादथो बाहुभ्या मुत्पन्नात् क्षत्रियात् क्षत्रि यायां विधिवज्ञातः क्षत्रिय श्शुद्धः. तस्मात् ब्राह्मणो मुखादधस्ता द्भाहुभ्यां भुजाभ्यामुत्पन्नात् जाकात् क्षत्रियात्पुरुषात् क्षत्रियायां स्त्रीयां विदिना सहास्मिन्निति नविधिकं जातः क्षत्रियः शुद्धः कुऱपावनो भवेत्. भोजः तद्वृत्तिः तयोरविधिकं गूडोत्पन्नो ऒ शुद्धो भोजाभ्यो नैवाभि षिच्यः. } तयोक्मृत भर्तृक जीवध र्तृकयोः क्षत्रिय स्त्रियोर विधिकं विवाहविधि पक्ष्यं यधा स्यात्तधा गूडा (चार) जार पतिस्ते नोत्पन्नः जातः गूढा त्पन्नः क्षत्रियः अशुद्धो भोजाभ्यो भवेत्. भज्यते भोगः अनेनेति भोजः. नाभि षेच्यः अभिषेकयोग्यो सधवेत् . पट्ट बद्धो राज्ञ स्सेनापत्यं करोति, किन्तु पट्टेन बद्ध्यत इति पट्ल बन्धन्य राजो मूर्खभिषिक्तस्य सेनाया आधिपत्यं चमूपतित्वं करोति, शुद्धाऒभावेऒपट्ट बद्धो नॄन्पायात्. 033 शुद्धाथाषे अभि षेच्या सन्धवे भोजाख्योयं पट्टबद्धो भूत्वा नॄन् मनु ष्यास् पायात्, तद्वृत्तं राजपत्स्यात्, तव्वृत्तं तच्चरित्रं राजवर्स्यात्. सामान्य श्रीत्रिय पद्भवेत्.244 शुद्दवै श्यः lă. no so, na अधस्ता दूरुढ्या मुत्पन्नाद्वै श्यायां तधा वैश्य श्शुद्धः- 260 तस्मात् ब्रह्मणो बाहुभ्या मनस्तादधः स्धिताभ्यां ऊरख्या मत्पन्ना शाताद्वैश्यात्पुंसो पै श्वायां स्त्रीयां तथेति सविधिकं जातो वैश्यः शुद्धो भवेत्. वणिकार सद्वृ विधि वर्णं मणिकारोऒळुद्धो मणिमुक्तादि वेद शब्द वलय कारी स्यात् . तयोर्मृत भर्तृक जीवभर्तृक योर्विधिवर्ण्यं यधास्यात्तरा गूडो त्पन्नः आशुद्धि पै ळ्यः मणिकारोभवति. मणीन् माणिक्य वज्रपै डूर्यादीन् शाणोल्ली ढाडिना करोतीति मणिकारः. आशुद्धि वैश्यः मणीनां रत्नजाति पाषाणानां मुक्तानां मौक्तिकानामादि शब्दान स्फटिकादीनाञ्च वेधः शाणो ल्ली ढः चित्रकरणं शङ्खेषु वलयान् कटकाकृतिः कर्तुं शीलमस्येति मणि मुक्तादि वेध शङ्ख वलयकारी स्यामीद मन्यव र्तनम्. My कादशः खण्डः 8 अथ द्वादशः खण्डः शुद्ध शूद्रः अध पद्भ्या मुत्पन्ना च्छूद्रा च्छूद्रायां न्यायेन शूद्र श्शुद्धः. अधस्ता द्र्बह्मणः ऊरुभ्या मधिस्ता त्पध्भ्यां पादाभ्या मुत्पन्ना च्छूद्रा च्छूद्रायां स्त्रीयां न्यायेन तत्प्रकारेण जातः शूद्रः शुद्दो भवेत् . श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् माळवक सद्वृतिः 245 जारा न्माळवको निर्णीत शूद्रोऒश्वपालको ऒश्वतृण हारीच. तयोर्मृत भर्तृक जीपभर्तृक योः जारादुपप त्तेरातः शूद्रो माळवको भवेत्. माळवदेश चारित्रं यस्यस माळवकः निन्दितः शूद्रोय मश्व पालकः वाजिपालकः आश्वानां भषणार्धं तृणाहुणमस्येत्यश्व तृण हारीच भवेदित्येके. इत्येते चातुर्वर्णिकाः. चतुर्वर्णेषु जाताश्चातुर्वर्णिका भवन्ति. सङ्करोत्पन्न अनुलोमाद्युत्प त्तयः वृ तयश्च तेषामेव सङ्क रेणोत्पन्ना स्सर्वेऒनुलो माद्या!. €80 तेषामेव चातुर्वर्णि कानां सङ्करेण इत स्ततोगत वंश्येन उत्पन्नास्सर्वे ऒनुलोमाद्याः इति. अनुलोम प्रतिलोमा नराल व्रात्याः भवन्ति. ब्राह्मणात् क्षत्रियकन्यायं जात स्सपर्णोनुलो मेघ मुख्यः. तानेवाह, ब्राह्मणात् क्षत्रिय कन्यायां विधिवज्ञातः सवर्ण ः नमानवर्लो भवेत् . अयमनुलोमेषु जनेषु मध्ये मुख्यः श्रेष्ठः . अस्यवृत्ति राधर्वणं कर्मा विश्व हस्ति रध संवाहन मारोहणंराज्ञ स्यैनापत्यञ्चा६.ओयुर्वेद कृत्यंवा अस्य सवर्ण स्य वृत्तिर्वर्तनु आधर्वण मधर्ववेदो क मभिचारादि कं कर्म आश्व आ स्तिरध संवाहन मिति गजवाजी शिक्षणं रधकल्पनं सूतकृत्यञ्च आरोहण मळ्वहस्ति रधारोहण मश्वानान्निय ना ना सादी (रधिकः) चह स्तीनां यन्ता आधोरणाश्वरधानां सारधिः रधि कश्चभ वेदित्यर्धशि. राज्ञ ःपट्टबद्धस्य सेनापत्यं नेनान्यञ्च समुच्चये, 246 प्र. १० खं. १३ पञ्चनाडिका य सस्य यदि सप आयुर्वेद मायुषोल्पत्य बहुत्वज्ञान शास्त्र साम्मुदिक मरण खण्डिक कालज्ञानादि शास्त्रं तस्य कधनमेव कृत्यं कर्म आयुर्वेद कृत्यं तद्यभेतिचेत्. संवत्सरादा पु तरायणे यदि दक्षिणे ततस्सव्ये नासापुटे पञ्चनाडिका वायुर्व हेत् शतायुर्भवेत्. यदि षट् घटिका वहेत् तस्याशीतिः. घटिकाः तस्य षष्टिर्वर्षाणि यदृष्ट घटिका वामे चरेत्. सञ्चाशत् यदि नवघटिका वायुश्चरे त्रय स्त्रिंशत् दशनाडिका वहेच्छेच्चतु स्त्रिंशद्दिनार्धं वामे चरेत्पञ्च विंशतिः दिवसं वहेद्द्वा दशाब्द षहोरात्रं वहेच्चेद्दशाब्दं दिनद्वयं वहेरष्टाब्दं दिनत्रयं षडब्दं चतुर्दिनं चतुरब्दं सञ्चरात्रं पोष्टं वहेत् वत्सरत्र यं दशरात्रं सोष्णंव हेत् द्विवर्षं पञ्चदशाहं वहेदेशाब्दं विंशतिदिनं वहेत् षण्मासं पञ्चविंशति दिनं वहे त्तिमासं षड्विंशति दिनं वहेद्द्विमासं सप्तवि. शतिदिनं वहेदेकमासं आष्टाविंशति दिनं चरेन्मा सार्धं एकोन त्रिंशतिदिनं वहेदशरात्रं त्रिंशद्दिनं वामे चरेत्पञ्चरात्रं एकत्रिंशद्वहेत्तिरात्रं द्वा त्रिङ्कद्व हे द्व्यहं त्रय स्त्रिंशद्व हेच्वामे वायुरेकदिनं सजीव तीत्येव मेकत्र वायुर्वहेत्सोय मेतावत्कालं जीवति अरुन्धतीं धृवमण्डलं योनपश्येदेकाब्दि मङ्गुलिव्वय मध्ये यश्चन्द्रं न पश्येत्, तस्म षण्मासं सङ्के पांसुलेवा यस्य खण्डं वदं भवे दराटं पीड्यमान नेत्रा ळ्ते खद्योत द्युतिं नपळ्ये तस्य त्रिमात्रं दर्पणे जलेवाय आ्मन्चामान्न पत्येत्तस्य मासं भूमिछ्चिद्र मकस्माद ः सळ्ये दर्धमासं यस्य शरीरस्यार्ध मुष्ण मन्यच्छितं तस्य सप्ताहं स्वकाये विकृताकारं पळ्चे तस्य त्रिदिनं भोजनकाले प्रकीर्ण र र्त केशाश्रुपाशादि धारणं पश्यति पदिनार्धं जीवति. स्वप्ने गृध्रादिभिः स्वशरीरं भक्ष्यमाणं पश्यतिस एकाब्दं स्वप्ने काक श्री वै भासन सूत्र भाष्यम् 2 247 गृध्रादि लिप्ताङ्ग रक्तगन्ध वस्त्रधारणं वा खरमारुह्य दक्षिणाभि गमनं वा पश्ये क्ष ण्मासं स्वप्नेकाकं हंसं शिखण्डिनं पठेत् रूक्षशीतोष्ण भावादि स्पृश्योवा मासं जीवति. यदि कराङ्गुष्ठस्य मूलं न चेष्टते शि दै कॊब्दं मणिबन्धमर्म न चेष्टते एकादशमासं (क(च्चर)क्षनुर्मन चेष्टते दशमासं. ग) कशीमर्म नचेते (नस्फु रते) नवमासं कण्ठकूपं सस्फुरतेऒष्टमासं सवमर्मनस्फुरते सप्तमासं नाभिमर्म नस्फुरते षण्मासं पीडितमपिलिङ्गं नस्फुरते पञ्चमासं जानुमर्म न चेष्टते चतुर्मासं गुल्प मर्म न चेष्ट ते त्रिमासं स्नानानुलि प गाःस्य पूर्वमुरस्सलं कुष्यति चेद्द्वि मासं श्लेष्म शुक्ल मलानि यदि जते निमग्नानि एकमासं कण्ठनाभि गुदस्धानानि मुहुर्मुहुः कम्प ऒर्धमासं नासाग्रं स्वेन नदृ व्यते नवधीनं कण्ठरन्ध्र घोषो न्नरूयते स पदिनं हृदयं (भद्वय.) नदृश्यते पञ्चदिनं कनीनिकाद्युतिन्न दृश्यते दिन त्रयं स्वेन जिह्वाग्रं नदृश्यते दिनमेकं जीवतीत्येव मादि सामु द्रिक कालज्ञान छायापुरुषादि लक्षण मायुर्वेदकृत्यं वास्यवृत्ति र्भवेत्. गूडोत्पन्नो -भिषिक्ताख्यः. गूभोत्सन्नो जारजस्तु अभिषिक्तोख्यो भवेत्. अभिषि कळ्चे न्नृपो भूयात्. आयमभिषिक्तश्चे स्नृपो नरपति र्भूयात्. आयुर्वेदं भूततन्त्रं वा सम्पठेत्. अनभिषिक्तश्छेदष्टाङ्ग मिति पूर्वोक्त मष्टाङ्गं योगशास्त्रं गुणक, भागाहार, वर्ग, वर्गमूल, घन, घनमूल, सङ्कलिक, प्युत्कलिताख्य मष्टाङ्ग गणितशास्त्रं - पूर्वोक्तं सामुद्रिक लक्षणाद्यष्टाङ्ग मायु र्वेदं वा स्तर्दशा महादशा सूक्ष्मदशाति सूक्ष्मदशेत्याद्यष्टाङ्गं वाष्टाधिकार 248 प्र. णं खं. आका मायुर्वेदं ना भूततन्त्र मतीतानागत वर्तमान कधनशास्त्रं प्रश्न शास्त्रंवा पृधिव्यादि पञ्चभूततत्त्वशास्त्रं सर्वशास्त्रं वा सुसम्पठेत् . तदु ऒऒचारोदया युक्त स्सत्यवादी तद्विधा नेन सर्व प्राणि हितं कुर्यात्. تصوير तेषु शा स्त्रेषु यदु कं तदाचरतीति तदुर्तॊचारं दयायुक्तः कृपान्वित स्पत्यवादी तद्विधानेन तच्छास्तांर्ध कधन विधिना सर्वप्राणि हितं कुर्यात्. ज्योतिर्गणनादिक वृत्तिर्वा - ज्योतिर्गणनं (ना) आर्यभट सुब्रह्मण्य सिद्धान्त सूर्यसोम सिद्धान्तादि गणितशास्त्र मार्गे. तिधिवार नक्षत्रादि सङ्ख्याविधानम्. आदिशट्टेन वाहटादि वैद्यशास्त्र मार्गेण नरवैद्याश्ववैद्याधि चिकित्साकरणादि कायिकं शारीरकं कर्म यस्यास्सा ज्योतिर्गणनादि कायिका वृत्तिर्वा स्यात्. अभिषिक्ताख्यस्य भवेत् . विप्राद्वै श्यायामं बष्ठः. 039 विप्राक्पुरुषा द्वै श्यायां स्त्रीयां विधिवज्ञातः अम्बष्टोधवेक्. अण्डा मातृनमीपे तिष्ठतीत्यण्टष्ठः कक्ष्या जीव्याऒग्नेय नर्तको ध्वज विश्रावक श्शल्य चिकित्स वा. कक्ष्यया वरत्रया जीवितुं शीलमस्येति कक्ष्याजीवीवा आग्नेय मग्नि सम्बन्धि नृत्तं नर्तनु कळिङ्ग भद्रकादि यस्य आग्नेय नर्तंः. आग्नि स्तम्भना द्यग्नि विद्यादर्शन जीवीवा ध्वजविश्रानकः ध्वजपॆत् स्थितिदण्डोर्ध्व नृत्ता कर्णयिकः ध्वज नर्तन जीविवा शल्यचिकित्सः शस्त्रवैद्यः भवेत् . यद्वा शरीरा नुत धग्नवाणाडि शल्यापकरण चिकित्सको भवेत्. जारा त्कुम्भकार ः. जारा द्वि प्राद्वै श्यामां जातः कुम्भकारो भवेत्. कम्भान् घटादीन् ररोतीति कुम्भीकारः - वॆ खानस सूत्र भाष्यम् [32] कुलाल वृत्ति र्नापितो ना भेरूर्ध्व वप्ता च. . 249 कुम्भुवं मृदर्धं अडति मर्गतीति कुलालः तदेव वृत्तिश्च श्रेष्ठ कुलेन पततीति नॊपितः. नाभेरूर्ध्वं शिरः प्रभृति नाभ्यन्तं वपनं करोतीति नाभे ूर्थ्ववस्ता च भवेत् . क्षत्रिया द्वैश्या यां मद्गुः. E क्षत्रिया द्वैश्यायां विधि वर्णं जातो मदुर्भवेत्. दुष्कुले मज्जतीति मधुः. ( श्रेष्ठित्वं प्राप्तो महानर्माख्य श्च वैश्यवृत्तिK क्षात्रं कर्म नाचरति. 032 लयं स्वपलाचारतः श्रेष्ठत्वं प्रा पस्सन् महान् नर्मक्रीडा विशेषोऒ स्येति महासर्मा स एवाख्या यन्य महाम्माख्यश्च भवेत्. अस्यवर्तनु वैश्य वृत्तिर्भवति. कर्मेति वैश्यानां यदुक्त मुपनयनादिकं तत्कर्म नाचरति. केवलं वणिग्व्यवहार एवास्य भवतीत्यर्ध . गूढादाश्विकः. गूढा ज्ञारात् क्षत्रिया द्वैश्यायां जातः कुद्द आश्विको भवेत्. अर्वो ऒह्येत्याश्विकः. अश्वक्रय विक्रयी स्वात्. सच अश्वानां क्रयं धनं प्रदीय अन्यस्मादाहरणं क्रयः धनं गृहीत्वा व्यस्मै प्रदानं विक्रयः तावस्ये त्यश्वक्रय विक्रयीस्यात्. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै थानस सूत्र भाष्ये दशमः प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्ध ः पटलः - इति द्वादशः खण्णः. 250 आथ त्रयोदशः खण्णः विप्रा च्छूद्रायां पाठशवः, प्र. 00 90. 03 विप्रा च्छूद्रायां विधिवज्ञातः पाठशव नामाभवेत्. परः कुठारस्य धारणत्वात् पारशवः. भद्रकाळी पूजन चित्रकर्माऒङ्ग विद्या तूर्य घोषण मर्दन वृत्तिः. तस्यवर्तनं भद्रकाळी, शक्ति विशेषः तस्याः पूजनं धृतकार्बनं भद्र काशी पूजनं च चित्रकर्म चित्रलेखन कृत्यं तस्य यदङ्गं कौशलादि कधनं शास्त्रं तदेव विद्या चित्रकर्माङ्ग विद्या च तूर्याणां भेर्यादि वाद्यानामा घोषणं भरतशास्त्र मार्गेण संशब्दनं तूर्य घोषणं च मर्दनं मल्ल कर्मणामङ्ग मर्दनं च वृत्तिर्वर्तनं भद्रकाळी पूजन चित्र कर्माङ्ग विद्या तूर्य घोषण मर्दन वृत्तिर्भवेत्. जारोत्पन्नो निषादः. 60 शूद्रायां जारोत्पन्नः जारब्राह्मण जातः निषादनामाभवेत्. निषीदति पापमस्मिन्निति निषादः . व्यालादि मृगहिंसाकारी. व्यालादीनां व्याघ्राचि वराहाणां मृगाणां हिंसा हननकारण मस्येति व्यालादि मृगहिंसाकारी मृगवथा जीवो भवेत्. राजन्यत शूद्राया मुग्रः . राजस्यतः क्षत्रिया च्छूद्रा यां विधिवज्ञातः उग्रनामा धवति. उतृष्ट तीत्युग्रः. सुदण्ण्य दण्डन कृत्यः, सुष्ठु दण्डारा स्सुदण्ड्याः शेषां दण्डन मेव कृत्यं यस्य सुदण्ड्य दण्डन कृत्यो धिवेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् जारा च्चूलिकः. 251 ओ जाराद्राजन्यतः कूद्रायां जातः कूलिक इत्यभिधानी भवेत्. कूलारोहण कृत्य मन्येति शूलिकः - शूलारोहाणादि यातना कृत्यः. OS2 आयु कूलेषु शूलारोहणार्हा णामारोहणं च, आदिशब्दात् सादकर शिरच्छेद्यादीनां छेदनं च तदानीं याकना तीव्र वेदनाकरण मेव कृत्यं करणं यस्य कूलालोहणादि यातना कृत्यो भवेत्. वैश्यत श्शूद्रायां चूचुकः. वैश्यतो पै श्या च्छूद्रायां विधिवङ्ञातः चूचुकनामा स्यात्. चूचुरिति कायति शब्दति क्रय विक्रय काले यमिति चूचुक ः . कमुक ताम्बूल शाक काष्टादि क्रय विक्रयी. मॊकानां पूगफलानां तालिबूलानां ताम्बूल वर्णानां शाकानां *शोक् न्यादि व्यञ्जनानां काष्टानां शुष्केन्धनादीना मादिकट्टेन तृणादीना मन्ये षाञ्च क्रय विक्रयं चास्यास्तिति क्रमुक ताम्बूल शाक काष्टादि क्रय विक्रयी भवेत् . गूढा त्कटकारः गूढा ज्जारा द्वैश्यात् सूद्रायां जनितः कटकारनामास्यात्, कटं कोतीति कबकारः- कटूरी चेति. सोपि रटूरी चकारात्क रूप वित्रेता च भवेत्. इति शब्दः समाप्तो. ततोऒनुलोनू दनुलो मायां जातश्चा न्तराळः. (अनुलोमः) ईत ऊच मनुलोमात्पुरुषालनु मायां स्त्रीयां जातश्चान्तराळ8 * शाकिनी : ‘मॊगुतोटकूर 252 प्र. ण० खं. १३ स्यात् अनुलोमः स्यात्. अनुलो मत्यनुलोहति शूल मित्यनुलो मः. पितुर्मातुर्वा जातिं वृत्तिं भजेत. 083 आयं पितुर्मातुर्जातिं वृत्तिं वा भजेत. यक्कुलजात पिठा तक्कुला चारं वा यद्वंश जननं तक्कुलाचारं वा यदिष्टं तदुभयं वा कुर्यादित्यस्ध ः. ae v क्षत्रिया द्विप्रकन्यायां मन्त्रवज्जात स्सूतः. क्षत्रिया द्विप्रकन्यायां मन्त्रवर्णं जातः सूत नामा भवेत्. सुवति प्रेरयत्य श्वानिकि सूतः. प्रतिलो मेषु मुख्योयं मन्त्रहीनोपनीतो द्विज धर्महीनः. प्रतिलोमेषु मुख्यः श्रेष्ट्ला यं मुत्रहीनेस अनधीतेन ब्राह्मणेन कृतोपनयसः मन्त्रहीनोपनीतः. यद्वा मुत्रहीन मिमन्त्रकं यधा स्यात्तधोपनीतः यद्वा मन्त्रहीनो वेदाध्ययन रहितोद्विज धर्महीनः व्राह्मणाचार वर्जितः. आस्य वृत्ति र्धर्मानु बोधनं राजन्न संस्कारळ्च. आस्य सूतस्य वृतिर्वचनं धर्माना माचारादीना मनुबोधनं जापनं राजो धर्मानुबोधनं च राजा उपवीतोपि पचनार्यन्न संस्कार क्रिया कारकश्च भवेत्. जारेण मन्त्रहीनजो रधकारो द्विजत्वहीन टाद्र कृत्योऒश्वानां पोषण दमनादि परिचर्याजीवि. जारेण क्षत्रियेण विप्रायं कन्यायां वा मन्त्रहीनं जात इति मन्त्रहीनजः रधकारो भवेत्. रधान् ककोतीति रधकारः. व्वजत्वहीनः उपनयनादि कर्मरहितः शूद्रकृत्यः चूड्रो क्तकर्मा अश्वादीनां पोषणं तृजादीना पुष्टिकरणं दमनं कळादिना संवाहनार्धं शिक्षणं आदिशद्धात् वाहन मारोहणं चैव मादिचर्या सेवातया जीवितुं शीलमन्येति पोषण दमनादि परिचर्याजीवी भवेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् वैश्या द्भाह्मण्यां मागधः. 253 वैश्याद्भाह्मण्यां विधिवज्ञातः मागधनामा भवेत्. मगध्यति राजादीन् स्तोतीति मागधः. कूड्रै रप्य भोज्यान्नो ऒप्पृश्य स्सर्ववनी प्रशंसा कीर्तन गान प्रेषण वृत्तिः. आयु शूडै रपि आभोज्यं भोकु मवर्त मन्नं यस्या भोज्यान्न ः अस्पृश्यः स्पर्शनानर्हः सर्वान् ब्राह्मणादीन् वन्दितुं शीलमस्येति सर्व वन्दी प्रशंसा ख्याति स्तस्याः कीर्तनं स्तोत्ररूपकधस गानं गात्रयन्त्रा दिना गीतपठनं प्रेषण मन्य प्रयुक्त कार्याकरणं च वृत्तिर्वर्तसं यस्य प्रशंसा की र्तनगानि प्रेषणवृत्तिः स्यात्, गूढा च्छक्री. गूडा द्वैळ्यॊच्चाह्मण्यां जातश्चक्रि नानु स्यात्. चक्रं भ्रमणं पर्यटनं वा खरावीयान मस्येति चक्री. लवण तैल विक्रेता स्यात्. लवणाकीर्णं वस्तु विक्रीजातीति लवणकीर्ण ऎत्रेता यद्वा लवणं सामुद्र मारीण्णि आकरेवा कील्लै प्रकीर्णदेशे विदेशेवा विक्रेता अवणस्य विक्रयकः लवणा कीर्ण विक्रेता स्यात्. इति त्रयोदशः खणः अथ चतुर्दशः खणः वैश्यान्नृपॊया मायोगव ननु वायः. पैश्यान्नृपायां विधिवज्ञात आयोगव. नामास्यात्. आसमन्तात् तस्तूनां योगं वहतीत्यायोगवः, तन्तूने वयति प्रणातीति तुरुवायः . पटकर्ता वस्त्र कांस्योप जीपी.254 प्र. १C खं. १९ पटं करोतीति पटकर्ता. पस्तेभ्यः कांसेभ्यः उपजीवितुं शीलम स्येति वस्त्रकांस्योपजीवी भवेत्. गूढाचारा त्पुलिन्दः . गूढा ज्जारा द्वैश्यात् नृसायं जातः पुलिन्द नामाधवेत्. पुलिन्द देशाचारः पुलिन्दः. अरण्य वृत्ति र्जुष्ट मृग सत्व घाती. अरण्य वृत्तिः वनचरवर्तनः दुष्टाश्चते मृगाः सिंहव्याघ्रादय्य सत्त्वान्यन्ये प्राणिनः तान् हस्तं शीलमस्येति दुष्ट मृग सत्त्व घाती L स्यात्. कूद्रात् क्षत्रियायां पुल्क सः. इरा शूद्रात् क्षत्रियायां जातः पुल्कन नामा स्यात्. फुलान् महत्य स्पर्शनेन कति शातयतीति पुल्कसः. कृतकां वार्डां वा सुरां हृत्वा पाचको विक्रीणाति. कृतकां पै स्टिकां गौळिकां वा सुरां वृक्षेषु तालादिषु भवां तां वां वा सुरां मद्यं हृत्वान्य स्मादाहृत्य पाचकः तस्याः कृतपरिपाक स्सन् विक्रीणीत विक्रयणं कुर्यात्. चोर वृत्ता द्वेळवः. चोरस्य वृत्त मन वर्तनं यस्य तस्मात् चोर वृत्तमिम्प वर्तनं यस्य तस्मा च्चॊर वृत्तात् जाराच्यूद्रात् क्षत्रियायां जातोनेळव नामास्यॊत्, वेराु कालं वहतीति वेलवः. जम्भन न रन गान कृत्यं. जम्भः प्राव (त)रणा ग्युपाधिं सर्तनं नाटकानि विधानेन नटनं गानं सङ्गीतं च कृत्यं यस्य (बन्ध) जन्धसर्तन गान कृत्यः स्यात हॆद्रा द्वैश्यायां वै देहकः. शूद्रा द्वैश्यायां विधिवज्ञातः पै देहक नामास्यात्. विदेहे विविधोप चये वर्तमानो वै देहरः. श्रीवैखासन सूत्र भाष्यम् 255 शूद्राऒस्पृश्य स्थैरप्यभोज्यान्नो वन्यवृत्ति रज महिष गोपाल स्तद्रस विक्रयी. कूडै रस्पृक्यः तैः शूरभोज्यान्नः वन्यवृत्तिर्वन चरकृत्यः अजमहिष गोपालं जीवनार्थ मजानि महिष गोरक्षकः त त्तेषा मज महिष ग्रवाु रसान् क्षीर दधि तकाजा विशेषां तद्रस विक्रयी च स्यात्. चौर्या च्छर्रिकः. चौर्या ज्जारा च्छूड्रात् वैश्यायं जातश्चाक्रिक नामा प्यात्. चक्रं समूहं चत्रिवद्र्ममणं वास्येति चाक्रीकः. लवण तैल पिण्याक जीवी. लवणं तैलं पिण्याकं तिलपिष्टं तैः जीवन मस्येति लवणतैल पिण्यात जीवी स्यात्. ूद्रा द्भाह्मण्यां चण्णालः. शूद्रा दाह्मण्यां जातश्चण्डालु नामा स्यात्. चण्डाय उग्रकर्मणे आलति पर्याप्नोतीति चण्डालः . सीस काळाऒऒयसाऒ- भरणो वर्क्स् बन्द कण्णः कणे झल्लर्ले युक्तो यतस्तत स्सञ्चर न्सर्व कर्म बहिष्कृतः पूर्वाहे ग्रामादौ विध्या मन्यत्रापिमतान्य पकृष्य बहिरपोहयति. सीसं नागं काळायसं कृष्णायः ताभ्यां कृतान्याभरणानि यस्य सीस काळाय साभरणः वर्ध्या चर्मपट्टिकया आबद्दश्चयं कण्ठोयस्य विद्या बन्ध कण्ठः कक्षे बाहुमूले झल्लरी युक्तः चाटुपटहान्वितः यतः यत्र सञ्चारः स्थानं तत्र ततः सञ्चरन् विहरन् सर्वकर्म बहिष्कृ तः पूर्वाहे ग्रामु प्रविश्य ग्रामादौ वीध्यां ग्रामवीधिषु चान्यत्रापि 256 *.no so. ng ग्रामा स्तर्बहि स्समीपे (प) देशे मलादीनि पुरीषादी न्यपकृष्य शूर्पादा गृहीत्वा बहिरपोहयति. विक्षि पेत्. ग्रामाद्बहिर्टूरे स्वजातीयैर्निपसेत्. ग्रामाद्भहिः प्रदेशे दक्षिणतो चूरे विचना श्रवण मात्रे असमीपे स्वजातीयैश्चण्डालै स्सह निवसेत्. मध्याह्नात्परं ग्रामं स विशत्ययम्. मध्याह्न कालात्परं ग्रामे नविशति. प्रवेशनं न कुर्यात्. じ प्रविशेच्चे द्राज्जा पद्यः. यदि विशेदालु मयु राजा वध्यः पधार्हः स्यात्. ** अन्यधा भॄणहत्या मवाप्नोति. अन्यधा वथ्यानां वधारणा ब्रूण हत्या मवाप्नोति. आ नराश व्रात्या श्च. आ सराळ व्रात्याः च पूर्वमेदोक्ताः नात्र विशेष इति शेषः. चूचुका द्विप्रायां तक्षकः. F 04 चूचुका द्विप्रायां जात स्त्रक्षक नामास्यात्. तक्षोति राष्ट्रादिकमिलि तक्षकः. अस्पृण्यो झल्लरी हस्तो दारुकार स्सुवर्णकारो-य स्कारः कांस्मकारो वा. 903 शूद्र रस्पृश्यः. दुल्लकि वृक्षादनो हस्ते यस्य दुररीहस्तः दार गृहादिकं करोतीति दाचुकारः काष्ठकृत्. स्वर्णेन भूषणाचिकं करोशीति स्वर्णकारः. स्वर्णरजित भूषणादि कृत् अयसा खनित्र लवित्रादीस् करो तित्ययस्कारः कांस्यकारः लोहकारको वा स्यात् . क्षत्रि यायां मत्स्य बन्धुः. चूचु कात् क्षत्रियायां जातो मत्स्य बन्दी स्यात्. 2003 ** झल्लरी = वृक्षादसमु = उलि, गॊड्डलि G श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् मत्स्य बन्डी. [33] 257 मत्स्य बन्धनं जालकारिना मत्स्याहरण जीवन मस्येति मत्स्यबन्धी. मत्स्यानां प्रिय विक्रयोस्य वृत्तिर्भवेत्, वैश्यायां सामुद्रः. चूचुकाद्वैश्यायां जातः सामुद्र नामास्यात्. समुद्रे वर्तमानः सामुद्रः. समुद्र पण्यजीवी मत्स्य घाती च स्यात्. समुद्र पण्येन नावाद्याहृत पदार्धन जीवन मस्येति समुद्र पण्योपजीवी मत्स्यघाती च स्यात्- इति चतुर्दशः खण्डः अथ पञ्चदशः खणः अम्बष्ठा द्विप्रायां नाविकः. अम्बष्ठा द्विप्रायीं जातो नाविक नामा स्यात्. ना रव्येति नाविकः. समुद्रपण्य मत्स्यजीवी समुद्र लङ्ञना न्नावं पापयति. समुद्र पण्य मत्स्यजीवी भूत्वा समुद्र लङ्घनात् देशा देशा स्तर गम नारं जलमान गमनात् नावं जल तरणार्धं दारुयानं स्लॊवयति तारयति . क्षत्रियाया मधो नापितः अंस्टाक् क्षत्रियां जातः अरोनापितः, नाभे रथो रोम सपा च नाथ् रहा होम वस्ता चकारात् समुद्रपण्य मत्स्य जीवी च भवेत्. 258 मद्दो र्विप्रायां वेणुकः, प्र. 00 90. 0% घद्दोर्विप्रायां जातो वेणुक नामाप्याल् वेणुम खाज्जीवनि मन्येति वेणु कः वेणु वीणावादी. वेणुर्वंश नाळः नीडा विपञ्च्यादि सयोर्वादः शंसन मुस्यत वेणु वीजा वादी स्यात्. क्षत्रिया यां कर्मकर 1905 मर्गोः क्षत्रियायां जातः कर्मारः कर्मकरः स्यात्. कर्मण्या (स. क) _रोतीति * कर्मारः - मन्तात्करि कर्म कारी. कर्मारं कथं शीलमस्येति कर्मार कारी स्यात् . वै देहका द्विप्रायां चर्मकारः. पै देहका द्विप्रायां जातः चर्मकार नामास्यात्. चर्मभिः स्नेह पात्रादीन् करोतीति चर्मकारः. चर्म जीवी. चर्म कृत्येन जीवितुं शीलमस्येति चर्मजीवी स्यात्, नृपायां सूचिकः. वि वै देहका न्नृपायां सूचिक नामास्यात्. सूची कर्मास्येति सौचिक 8 - सूची वेधन कृत्यवान्. no सूची मुखेन विद्ध्यते वस्त्रादिक मिति सूची वेधः. तदेव कृत्यं यस्यास्ति सूचीवेध कृत्यवान् भवेत्. आयोगवा द्विप्रायां ताम्रः . आयोगॄ द्विप्रायां जातः ताम्रजीवी नामा स्यात्.
  • कर्मारः - कम्मरि वै खानस सूत्र भाष्यम् ताम्र जीवी. Eo 259 30 तामे कृत पात्रादि विक्रयमेव जीवन मस्येति ताम्रजीवी स्यात्. नृपोयां जातः खनकः, 330 आयोगवा नृपायां जातः खनक नामा स्यात्. खन्यते भूमि मिति खनकः. खनन जीए. खसनं भूमिं गृहीत्वा जीवितं शीलमस्त्येति खनन जीवी स्यात्. खनका न्नृपाया मुदृन्धकः. खसका न्नृपायां जात उद्पन्धक नामास्यात्, उद्भद्ध्यते वस्त्रादिक मित्युद्भन्दकः. शूद्राऒस्पृश्यो वस्त्र निर्णेजकः. शूल्ड्रे रस्पृश्यः, सस्त्र निर्णेजकः वस्त्र जीवकः वस्त्रभौतकः स्यात्. पुल्कसा द्विप्रायां रजकः. पुल्कसा द्वीप्रायां जात्य रजकनामास्यात्. रञ्जयति व स्त्रमिति रजकः वस्त्राणां रजो निर्णेजकः. वस्त्राणां रजो मालिन्यं निर्दिज्यते प्रणश्यच इदि रजो निर्देजकं. रजस्स्वलाद्य स्पृश्य वस्त्र भौतकः स्यात्. चण्णाला द्विप्रौयां श्वपचः. चण्णाला द्विप्रायं जातः श्वपवनामा श्वासं पचति भक्षणार्धमितिश्विपचः चणालव च्चिह्नयुक्तो नित्यनिन्द्य स्सर्वकर्म बहि षार्यो नगर्यादौ मलापोहक श्मशाने वनन् हेय पौत्रग्राही प्रेतमबन्दुकँ विसृजेत्. आयमिनि चण्डाल वच्चिह्न युक्तः चण्डाल लक्षणान्वितः निण्डै 260 प्र. no 30. 0x व्ययं निन्द्यः. निन्दार्हः. सर्वकर्म बहिष्कार्यः. नगर्यादा नित्यादि शब्देन ग्रामपक्कणादिषु मलादीनां विष्णादीना मपोहकः अष्टोद्धरणकः श्मशाने वसनि ‘हेयपात्रं अनर्हं वस्त्रादिकं गृहीतु शीलमस्येदि हेयपात्र ग्राहीभूत्वा प्रेतमबद्धुक मनाधं मृतकं किमप्यन पेक्ष्य विसृजेत्. पध्यार्हत्वा तद्वस्त्रादी सृष्टियात्. वध्यान् वधार्तान् जनास् राजा नियोगा स्तोत्र हत्वा तस्य वस्त्र शट्टेन कटकाङ्गुळीयकारीन् ताने वस्त्रादीन् गृष्णायात् . मादि पराधीना हारो भिन्न पात्र भोजी श्वमांस भक्षि चर्मवार वाण वाणिज्यकारी स्यात्. 330 पराधीनः पराय त्तः आहारोशनं यस्य पराधीनाहारः भिन्न पात्रे कमू दौ भोजन मस्येति भिन्न पात्र भोजी श्वमांसं भक्षितुं शीलमस्येति श्वा मांस भक्षीवा द्वारे गृहाङ्कणद्वारे वाणिज्यं पण्य विक्रमादिर्यस्य गृहद्वार वाणिज्य कोवा भवेत्. तस्मा न्निकृष्टे सुते समुत्पन्ने पतितो सष्टो घोरा न्नरका स्वजति. तस्मात्कारिणा न्निकृष्टे प्रतिकृषे सुते समुत्पन्ने जातेसति तत्पुत्रादिः पतितः पापीयान् नष्टस्सस् घोरान् तीव्रास् नरकान् महारॊरव काल सूत्रादीन् सरकापीन् प्रजति गच्छति. सत्पुत्रो नरकेभ्य स्त्रायकः पिकॄन्पावयित्वा शुभां लोका न्नयति. सत्पुत्रो जात श्चेत् पित्रादी नरकगतान् अगतान्वा सरवेध्यं प्रियको रक्षकस्सनि पितॄनेक विंशति सङ्ख्यानन्यांश्च पापयित्वा पुवीरान् कृत्वा शुभान् स्वर्गादीस् पुण्यलोरान् नयति प्रापयति. श्री वे खानस सूत्र भाष्यम् 261 तस्मा द्र्बाह्म णाद्या स्सवर्णायां विधिपत्पुत्र मुत्पाद येयु रित्याह भगवा न्विखनाः. तत स्तस्माद्बाह्मणाद्या वर्णाः सवर्णायां स्वकुल जातायां स्त्रीयां विधिवत्सुं नरकेभ्यः त्रायत इति पुत्रस्तं पुत्र मुत्पादये युरित्य नेन प्रकारेण स्मार्त सूत्रं विखना मुनिः प्राह. प्राहेति नीप्पा. सरिसमाप्ता. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये दशमः प्रश्नार्थ विवरणे पञ्चमः पटलं - श्लो॥ माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिका कृते वाज पेय कृता भा ष्ये प्रश्नोयं दशमोगतः इति पञ्चदश ः खण रि. माधवाचार्य पुत्रेण, नृसिंहाग्नि चित्रा, वाजपेयकृता, कृते, भाष्ये, आयु, दशमः प्रश्नः गतः. श्री लक्ष्मी नृसिंहार्पणमस्तु क. पुस्तके विशेषः. अथ निषेकादि, अक शारीरेषु, आधातः पाणिग्रहणं, आथ पर्वणि स्थालीपाकं, आधाहिताग्नेः, अथ विषेकादि संस्काराणं, अथ मृत संस्कार प्रायश्चित्तं, अथ वर्णाश्रम धर्मं, अभवनस्धस्य श्रामणकं, अथ गृहाश्रमी, आथातऋषि गोत्र प्रवरान्, इति खण्डानामादि ग्रहणु वेदमूलत्व ज्ञापनार्धं इति शब्दः प्रश्न परिसमाूप्ता. श्रीश्री मोक्ष रूपा स्यास्तिति ? श्रीमति उमिति प्रणवस्वरूपो भगवान् तस्मादु क्पन्नः औधेयः विखनाः तेना गीता शाखापा च सा तस्यां श्रीमदो खेय शाखानु विखनसा ऋषिणा प्रोक्ते मूलगृह्ये परमात्म प्रतिपाद्येः पै वासन सूत्रे प्रथमः प्रश्नः सर्वत्रा न्वेतप्यः “नू सवाचार्य पुत्रेण” क. पु सक्ष पमा . 262 मूडु भागमुलुग नुन्नदि प्रथमभागे पत्राणी 14.0* 0. OK १२७ पत्रमुलु. षष्ट प्रश्न सङ्ख्य वेयबडिनदि द्वितीयभागे वज्राणि राजु पत्रमुलु, 8, ला प्रश्नमुल सङ्ख्य वेयबडिनडि ७ सत्रमुलु = प्रश्न सङ्ख्य वेयबडिनदि. तृतीयभागे पत्राणि ३५ पत्रमुलु १० प्रश्नमु. विद्या निलये स्थिता मातृका. क. सङ्क्षिता आन्ध्र लिपि. १२ला पत्रमु नुञ्चि पै ग्रन्थमुलो जजु पत्रमु वरकु भट्ट भास्करीयु गु॥ यु॥ प्रश्न भाष्यं व्रायबडिनवि. ख पुस्तके विशेषः. श्री कुरुपुरी वीरनारायणायनमः. श्री वेङ्कटेशाय नमः यादृशं पुस्तकं दृष्ट्वा तादृशं लिखितं मया अबद्धं वा सुबद्धं ना ममदोषो न विद्यते. अक्षरं यत्सरि भ्रष्टं मात्राहीनं ई यद्भवेत् . क्षन्तु सुनध विद्वांसः कन्यनास्ति व्यतिक्रमः. कळकृत मपराधं क्षन्तु मर्ल नि सन्तः श्री अच्युतान न्त गोविन्दाय समः, शोभकृन्नाम संवत्सर श्रावण शुद्ध दशमि नाडु श्री वै खानन सूत्र भाष्यं पुस्तकं मुगिसॆनु. कोनप्प व्रासिन पुस्तकं. श्रीमद्विखनने नमः. 245 पत्रमुलगल ग्रन्थाक्षरि पुस्तकं धर्मवरं नुण्डि तेबडिनदि. दीनिलो मॊदटि 31 पत्रमुलु लेवु. ग पुस्तके विशेषः. हरिः ॐ शुभमस्तु. श्रीमद्विखनसे गुरवे नमः. श्री करिराज परदाय समः. श्री कमल पर्यै नमः - श्री पै खासन सूत्र भाष्यम् यादृशं पुस्तकं दृष्ट्वा कादृशं लिखितं मया अबद्धं वा न वा सुबद्धं ना ममदोषो न विद्यते. अक्षरं यत्परिभ्रष्टं मात्राहीनं तु यद्भवेत् . क्षन्तु मन्हध विद्वांसः कन्यना स्ति व्यति क्रमः. गोपालकृष्णन् स्वहस्त लिखितम्. 263 शकाब्दः १६५३ कल्यद्धिः जलाश२ उपरि विरोधि कृन्नान संवत्सरे दक्षिणायने मार्गशीर्ष मासे कृष्णपक्षे दतुर्दश्यां तिथि ज्येष्ठा नक्षत्रे चोळ मण्डलाख्ये श्री मुष्ट क्षेत्रस्य पश्चिम दिग्भागे फालाख्य ग्राम निवासिनो भार्गव गोत्रस्य श्री वैखानस सूत्रिणो वरदराज शर्मणः पुत्रेण धीमता गोपालकृष्णाभिधानेन श्री करिराजु वरदस्वामि सन्निदौ इदं पै भासिन सूत्र भाष्यं लिखितम्. श्रीमद्विरोधि कृद्वरे चापर्के षोडशे दिने गुरुवारे चतुर्दश्या मैन्द्रखे कृष्णपक्षके वृषे अग्ने च मध्याह्ने दजेशा शुभ योगके, चोळोर्व्यां भास्करक्षेत्रे श्री मुष्टस्धल पश्चिमे, पालना मपुरे दिव्ये करीन्द्र वरदस्यतु, सन्निदो रङ्गभूपाल मण्डपे द्वारा दक्षिणे, श्रीमद्भार्धन गोत्रस्य पै खावन महात्मनः. वरदाचार्य पुत्रेण गोपाल कृष्ण धीमता. पै खानसस्य सूत्रस्य भार सन्दर्शनीयकम् वाजपेयमिदं भाष्यं सम्यग्लि ख्य प्रपूरितम्. करीय वरदराजं कञ्जजु भूमि नाथम् परम पुरुष वर्यं फालभूमि नित्यवासम् निधि शिव सुरपूज्यं विष्णुमाद्य न्तवर्णम् अभय कटिकह स्तं चाण चक्रास्य मीडे. • श्री करिराज वरदाय नमः. श्री कमलवल्यै नमः श्री गोदादेव्यै नमः श्री गोपालकृष्णाय नमः. श्री विखनस गुरवे नमः. गोपालकृष्णन् स्वहस्त लिखितम्. ग. पुस्तकमु नामक्कल् केर् मुट्टि शेषय्यङ्गार् वारि वद्दनुण्डि : 54 पत्रमुलु ग्रन्थाक्षरलिपि. पुत्रि} व्रासुकॊनुटकै तेबडिनदि. 264 पत्रि प्रतिव्रात आश्वियुज शु॥ १० मङ्गळवारं 4-9.38 दिनमुन आरम्भिम्पबडि बहुधान्य नष्टं पुष्य ल॥ 30 शुक्रवारं 20.1.39 पूर्ति चेयबडिनदि.264 आरम्भे 4.00 $0.0 कन्यार्क वर्तिगा दक्षिणायने, सौरिवारे त्रयो लग्नेत्रि पञ्चचिन सेसति वैछानसाख्य सूत्रस्य भाष्यं श्री वाजपेयकम्. लिखितुं त्वहमुद्युक्तो गोपालकृष्ण नामवान्, श्री करिराज वरदाय नमः, अध नि षेकादि, अत शारीरेषु, अधातः पाणिग्रहणं. अथ सर्वणी. स्थालीपाकं, आधाहिताग्नेः, अभिनिषेकादि संस्काराणां, आथि मृत संस्तार पायश्चित्तु आथ वर्णाश्रम धर्मं, अथ ववस्धस्य शास्त्रमणकं, लत गृहा श्रम, अधात ऋषिगोत्र प्रवरान्, इति खण्डानां गृहणं वेदमूल ज्ञापनार्धं. इति शब्दः प्रश्न परिसमाप्ता. श्रीश्रीः मोक्ष रूपो· स्या म स्तीति श्रीमती. उखमिति प्रणवस्य रूपो भगवान् तस्मादुत्पन्नः औखेयः विधनाः तेनाधीता शाखा औखेय शाखासा च सा तस्यां श्रीमदॊखेय शाखायं - विखनसा ऋषिणा स्ट्रोक्ते मूलगृह्ये परमात्म वृतिपाट्ये वैखानस सूत्रे सन्तनुः प्रश्नः सर्वता स्वयी इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये दशमि प्रश्नार T विवरणे पञ्चमः पटलः इति पञ्चदशः खणः माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते वाजपेय कृता भाष्ये वळ्नोयं दशमोगतः. अस्यान्वयः - माधवाचार्य पुत्रेण, नृसिंहान्नि चित्रा, वाजवेय कृता, कृते भाष्ये, आयं, दशमः, पश्नः, गतः वाजपेय कृत् शब्दः, तस्य तृतीया विभक्तिः . श्री श्री श्री 筹 धर्म सूत्रं सम्पूर्णम्. श्री वै खानस कल्पसूत्रे प्रवर सूत्रम् एकादश प्रश्न प्रारम्भ ः. (प्रवर सूत्र मुद्रणयन्दु ग्रन्थाक्षरि प्रतियु तॆलुगु प्रतियु आधारमुगा ग्रहिञ्चिनन्दुवलन रॆण्टिकिनि पात भेदमुलु बलीयमुगा उन्नन्दुन रॆण्टिनी पाठान्तरमुलुगा ग्रहिञ्चि मुद्रिञ्चिनामु. चदुवरुलु ई साहसकृत्यमुनु मन्निन्तुरुगाक) आथ ऋषिगोत्र प्रवरान्व्याख्यास्यामः विश्वामित्र जमदग्नि धरद्वाज गौत मात्रि वशिष्ठ काश्यपानां सप्तरीणा मग स्त्य स्यापि यधपत्यं गोत्रं तस्मिन् गोत्रे वठाणा मृषीकॊं प्रवराणां प्रवरः प्रवरकाले यजमानस्य प्रवरं यथोक्तं होताचाध्वर्युश्च शंसति शेषां विश्वामित्र कौशिकानां त्र्यार्षेयः प्रसलो भवति. वैश्वामित्र दैवरात औदलेति (देवभेति) होता उदल (देवल) वद्देवरातव द्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः 9 रौकथ्यकानां[धाक्षकाणां]त्र्यार्षेयः वैश्वामित्र राकथ्य[रॊक्षक] रै वणेति होता. रेवणवत् रॊकथ्य [रेक्षक] वत् विश्वामित्रनदित्यध्वर्युः वैश्वामित्र दैवश्रवस दैवत रसानां त्र्यार्षेयः. ‘पै श्वामित्र दैव श्रवस दैवतर नेति होता. देवतरसवदेव श्रवस वद्विश्वामित्रव दित्यध्वर्युः लोहितानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्रा ऒक ताहिते होता. लोहितपदष्टकप द्विश्वामित्रव दित्यध्वर्युः 3 आज्या[जा] नां त्र्यार्षेयः. वैश्वामित्र माधुच्चना (जे] भ्याण्ये तिहोता आभ्याज्य (आज] वस्ममच्छन्दन द्विश्वामित्रव दित्यध्वर्युः कातानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्र काताक्षीले होता. अक्षिलव त्कतकव द्विश्वामित्रिप\त्यध्वर्युः अघमर्षण कौशिकानां त्र्यार्षेयः. पैश्वामित्राघमर्षण कौशिकेति होता. कुशिकवदघमर्षणव द्विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः 00 2 इन्द्र कौशिकानां र्याल्षियः. वैश्वामित्रैन्द्र कौशिकेति होता. कुरिकवदिन्द्रप द्विश्वामित्रपदित्यध्वर्युः पौराणां द्व्याधेयः. पै श्वामित्र पौराणेति होता. पुरा(पूर]णव द्विश्वामित्र वदित्यध्वर्युः इति प्रथमः खण्डः भार्गव जामदग्न्य वत्सा (त्स्या) नां पञ्चार्षेय स्सप्तार्षेयो वा. भार्गव च्यावना प्नवासौर्व वैदले (जामदग्न्ये) तिहोता. भार्गव च्यावन जामदग्न्य वात्सा (त्स्या) प्नवा सौर्व वैदलेतिवा. विदल (जमदग्नि) व दूर्ववदप्न वान वच्च्यवनवद्भृगु पदित्यध्वर्युः विदलवदूर्ववदप्न वान वद्वत्सवज्जमदग्नि वच्च्यवन वदँगुव दीतिवा. १३ आर्षि षेणानां पञ्चार्षेयः भार्गव च्यावनन्नवा नैन्द्रा ૐ र्टी षेजेति (आर्टी षेणानूसेति) होता. आर्जी षेण (अनूपवदर्षि षेण) ને वदिन्द्रवदन्नवान वच्च्यवन वद्भुगुव दित्यध्वर्युः. ** यास्कानां त्र्यार्षेय’ भार्गववै त(स) हव्यसा वेत (द) सेतिहोता सवेत (द) स नद्वीत(स)ह व्यवद्भ्भुगु वदित्यध्वर्युः (मित्रयुवानां) भृगूणां त्रायः भार्गव वाध्या(ध्य) श्व दैव दा नेति होता. देवदासवद्वाध्य(ध्य) श्ववद्भृगुवदित्यभ्वर्युः१६- वै न्यानां त्र्यार्षेयः भार्गव वैन्य पार्धेति होता. पृधुवद्वेनप द्भुृगुव दित्याध्वर्युः १७. शौनकानामेकार्षेय श्शानकेति होता. शुनकपडित्यध्वर्युः १रा. गार्त ( र्त्स्न) मदाना मेरालेयः गार्त(र्त्स्न;मदेति होता. गृत्य (त्स्न) मदवदित्यध्वर्युः इति द्वितीयः खणः 3 भारद्वाजानां भ्र्याप्षयः आग्गिरस दार्हस्पत्य भारद्वाजेति होता. भरद्वाज वद्बृहस्पति वद्द रोवदित्यध्वर्युः रौकध्यानां (ऋक्षिणां) पञ्चार्षेयः. आल्गोरस वार्हस्पत्य भारद्वाज वादन (वान्दन) मातवच नेति होता. मतवचसव द्वद (स)न वद्भर द्वाजव दृृहस्पतिववङ्गरोवदित्यध्वर्युः गार्ग्याणां त्र्यार्षेयः आश्लीरस शैन्य गार्येति होता गर्गवच्चिन वदग्गिरो पदित्यध्वर्युः २२. विष्णु वृद्धानां त्र्यार्षेयः आङ्गरस पौरुकु त्स(त्स्य) त्रास दन्येतिहोता. त्रसदस्यवत्पुरुकु त्सवदग्गि रोव दित्यध्वर्युः २कॆ. कण्वानां त्र्यार्षेयः आश्लीरसाजमीढ काण्वेति होता. कण्ववदजमीड वदळ्लि लोवदित्यध्वर्युः हरीतानां त्र्यार्षेयः आब्दिरसाम्बरीष यौवनाश्वेति होता. युवना श्ववदम्बरीषवदङ्गरो वदित्यध्वर्युः साङ्कृत्यानां त्र्यार्षेयः आश्लीरस गौरु वीत साङ्कृत्येति होता. सङ्कृति वद्गुरु सीतवदङ्गरोव दित्यध्वर्युः. वि राधीतराणां त्र्यार्षेयः आङ्गरस पै रूप राधीतरेतिहोता. रधीतरव द्विरूपवदग्गिरो वदित्यध्वर्युः मौद्गल्यानां त्र्यारेयः आब्दिरस धार्म्या (भार्म्य) श्व मौद्गल्येति होता मुद्गलव द्दर्म्या (द्भर्म्य) श्ववदङ्गलो पदित्यध्वर्युः २ला इति तृतीयः खणः ४ आश्लीरस गौतमानां त्र्यार्षेयः आग्गिरसायास्य गौतमेति होता. गौतमवदयास्यवदङ्गरोवदित्यधज्ञोर्युः शारद्वन्ता(ता)नां त्र्यार्षेयः आङ्गरस गौतम शारद्वस्ते (ते) तिहोता शरद्वन (त्) वद्गीतम वदङ्गलो वदित्यध्वर्युः कौमण्ड गौतमानां पञ्चार्षेयः आङ्गिरसाचध्य काक्षीवत गौतम कौमणेतिहोता, कुमण्डव गौतम वत्कजीवत परुचध्यवदङ्गिरो वदित्यद्वर्युः ३१. दीर्घतमानां पञ्चार्षेयः आङ्गरसौचध्यकाक्षीवत હૈ गौकम दैर्घतमेति होता. दीर्घतमुवद्गीतमिव त्कजीवतवदुचध्य वदङ्गिरोवदित्यध्वर्युः ३२. कारेणुपालानां त्र्यारेय : आक्टिरसगौतम कारेणुसालेति होता. करेणुपालवद्गीतमिवदङ्गिरोवदि त्यध्वर्युः. 33. औशनस गौतमानां त्र्यार्षेयः आङ्गिरसाशनस गौतमेति होता. गौतमपदु शनसपदङ्गिलो वदित्यध्वर्युः वामदेवानां त्र्यार्षेयः आङ्गिरसगौतम वामदेवेतिहोता. वामदेव वगौतमवदङ्गिरो वदित्यध्वर्युः इति चतुर्धः खणः आत्रेयानां त्र्यात्रेयः आत्रेयार्चनानस श्यावा श्वेतिहोता श्यावाश्यवदर्चनानसवद त्रिपदित्यध्वर्युः સર 3 M 35 वाग्नू[वदु; ]तकानां त्र्यार्षेयः आत्रेयार्चनानसवाग्भू[द्भुत केलिहोता वाग्भू[वद्भु तक वदर्चनानसवदिड्रैव दिश्यछ्वर्युः 38 गा विष्टिराणां त्र्याक्षेयः आत्रेयार्चनानस गाविष्टि रेति होता गविष्टिरवदर्चनानसवदत्रि वदित्यध्वर्युः. वामदेवानां त्र्यार्षेयः आत्रेयार्चनानस वामदेवेति होता. वामदेव वदर्चनानसवदत्रिनदित्यध्यरु । 3** पौ[पू]र्वाति धी[ध्या]नां त्र्यार्षेयः अत्रेयार्चनानस पौर्वातिधे [ध्ये]ति होता. पूर्वातिथिवदर्चनानश वदत्रिव दित्यध्वर्युः इति पञ्चमः खणः पाराशर्याणां त्र्यार्षेयः वाशिष्ठशाक्त्य पाराशर्येति होता, पराशरवच्चक्ति पद्वशिष्ठ वदित्यध्वर्युः वाशिष्ठानामेकार्षियः वाळि षेति होता. वशिष्ठवदित्यफ्वर्युः कौण्णिन्यानां त्र्यार्षेयः वाशिष्ठ मैत्रावरुण काण्णिन्येतिहोता. कुणिन वन्मित्रावरुण वद्पशिष्ठव दित्यध्वर्युः ૐ रोपमत्यपानां त्र्यार्षेयः वाशिषैन प्रमद तापमत्य पेति होता. रोपमत्यसव धिन्द्र प्रमदवद्वशिष्ठ वदित्यध्वर्यु& [औपमन्यवासं त्यार्षयः वाशिष्ठिन प्रमद भारद्वसवेति होता. भरद्वसववदिस्त्र प्रमदशद्वशिष्ठ वदिव्यध्वर्युः] ને इति षष्ठः खण्णः 8 [निध्रुव] काश्यपानां त्र्यार्षेय, काश्यपावत्सार नैध्रुवेतिहोता. निध्रुव वदवत्सारवत्काश्यपवदित्यध्वर्युः रै[भ]पाणां त्र्यार्षेयः काश्यपावत्सार रै[भ] पेति होता. रे[भ पव[दव]व्वत्सार वत्कश्यपवदित्यध्वर्युः शान्डिल्यानां त्र्यार्षेयः काश्यपावत्सार शाणिभ्येति होता. कज्जीलवदव त्सारवत्कश्यनदि ‘्यध्वर्युः शाण्डिल्यावत्सार काळ्य सेतिवा. कश्यपवद वत्सारवच्चण्णिलवदित्यध्वर्युः. दै वलानां त्र्यार्षेयः काश्यपासित दैवतेति होता. देवलवदसित वत्कश्यपपदित्यस्वर्युः. शॊण्णिलासित दै वलेति(वा)होता देवलवदसितवच्चन्दिलवदित्यध्वर्युः दै वलावत्सारकाश्य पेतिवा कश्यपवदवत्सार वद्देवलवदित्यध्वर्यु ः। आसितावत्सार काश्य पेतिवा कश्यपवदवत्सार वदसित वदित्यढ्वर्यु कला लौगाक्षिकाश्यपानां त्र्यार्षेयः आहर्वाशिष्ठाः नक्षं काश्यपा स्तेषां वाशिष्ठकाश्य पै र्विवाहो नस्यात्, काश्यपावत्सार वाशिषे आहोता. वशिष्ठवदवत्सारवत्कश्यप वदित्यध्वर्युः इति सप्तमः खणः 6 UK [आगस्तानं] इद्मवाहनां त्याल्षियः अगस्त्य दार्थ्यच्युडै ध्मवाहेतिहोता. इध्मवाहवद्धृड च्युतवदग स्यवदित्यध्वर्यु. इं साम्भवाहानां त्र्यार्षेय आग स्य दार्थ्यच्युत साम्भवा हेति होता. सम्भवाहवदृढ च्युत वदगस्त्यवदित्यध्वर्युः याज्ञ वाहानां त्र्यार्षेय आगस्त्य दार्थ्यच्युत याज्ञ वाहेति होता. यज्ञ वाहवद्दृढच्युत वदगस्त्यवदित्यध्वर्युः सौमवाहनां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवत्यागस्य दार्थ्यच्युत सौम वाहेति होता. सोमवाहवद्धृढच्युत वदगस्त्य वदित्यध्वर्युः ५३ शृशति विश्वामित्राद्या नामष्टाना मृषीणा मेकगोत्रोत्पन्ना ब्रह्मर्षय स्समान ऋषयो भव वि. ** विप्राणां समान ऋषि गोत्र कन्या विवाहः प्रतिष्ठिध्यते ब्रह्मर्षि वंश्यानां ब्रह्मणाना मार्चेय गोत्र स्मृतिर्नान्येषां.

यस्मात् किङ्गोत्रोनु(सौम्या) सोमासीति सत्यकाम्म ब्राह्मणं. ५७ ज्ञातुर्गातमे च्छाया छान्दोग्य शृतिः e तनून पादानां केषाञ्चित् क्षत्रियाणां त्र्यार्षेय प्रवरो भवति. मानवै द (श) पौरूरव नेतिहोता. पुरूरवसवदि द [का] वन्मनु वदित्य ध्यरुक्षाः शेषाञ्चिद्वैश्यानां त्र्यार्षेय प्रवरो भवति. बालन्दन वात्स प्रीति माङ्कि शेतिहोता. मङ्किळव द्वत्सप्रीति वदलस्धन वदित्यध्वम्यं 20 तानूनपादान्येषां सर्वेषां. क्षत्रियाणां पै श्यानाञ्च पुरोहित गोत्र प्रवरः प्रवरो भवति. इत्याह भगवान्विखनाः. इत्यष्टमः खण्डः सा दु प द पट्टि वङ्क्ति गणनमुनन्दु सूत्र भाष्यम् प्र. खं. आनु पङ्क्ति नुञ्चि लॆक्किञ्चुकॊनवलयुनु. ग्रन्थ बाहुळ्यमुनु गुर्तिञ्चि साधु पदमुलनु मात्रमे व्रायुचुन्नामु. चदुवरुलु मन्निञ्चि मुन्दुगा दिदुबाट्लु चूचुकॊनि पठिम्पवलसिनदिगा प्रार्धन. पुट पङ्क्ति शक्ति साधुषदम् पुट.पं क्ति साधुपदम् पङ्क्ति 20 मक्षिका क्रिमि 12 स्वकुलादव 23 शिधिल्यादि 23 7 जुम्बकाय S 6 वराह श्व 9 पण्डिला 22 उद्भुध्य 238 24 13 तर्पणे 25 17 गलिता 26 10 स्थलन 6 15 मिनाहुतिं 16 वज्रपनयनाग्नि 17 प्रायश्चित्तं 31 2 तप्याहीनो 7 7 वद्दोमं 32 26 गान्धर्वेण 8 पनार्धमन्यां 37 10 पतिते 9 11 वद्दोनं 13 हत्याद्यैरिती 18 वृद्ध 14 भा न 19 वद्धामं 23 भोजनार्ध 38 10 मध्यमाद्याश 30 10 16 σ* स्दिमुखं 11 कल्प 5 बन्ध येत् 40 14 ++ 12 2 गर्भं 41 8 वेदस्याध्ययन 24 समुत्सन्नॆ 15 14 शुद्ध्यर्थं 42 18 27 मध्यन्दिने 19 25 अदितेस्व 21 22 अपतितः शुद्धात्या 43 18 द्वादशाहा 22 7 दुर्भिक्षाद्यै 48 20 करोति 13 प्रातर्लोमे 18 प्रातल्लो मे 20 सायमाहुती 6 दॊरक 15 सङ्गृह्य 15 स्रुच्यमाज्यं 22 आयाश्चाग्ने ऒसीति 6 श्चतस्रो 11 प्रायश्चि तीयां 12 सूर्योदयः यस्याप्तां 8 पुट पङ्क्ति साधुपदम् 49 6 चतुर्ध्यां 84 14 तिष्ठन्तीत 18 संस्थानां पुट पङ्क्ति साधुपदम् 12_13 पङ्क्तुल मध्य धर्मसूत्र प्रारम्भं अनि उण्डनलयुनु. 51 3 पादकृच्छ 85 16 राजन्यः कृतः 52 7 पर्वाभ्यां 86 23 हलेन 21 दित्यत्रोपि 87 5 सन्न्यासा 25 पिण पितृ 90 56 4 शरीवस्य 91 3 गुरुव 57 7 वीर्येण 20 सुवर्णं 25 ब्रूयान्नोच्चरेत् 10 तक्यैते 18 मे तेषा 58 9. द्विजाती 92 21 गार्हस्ध्यं तदनुसर 15 नारायणाख्या 94 10 सङ्गृह्य 3806 59 18 याग्नेरर्थमिति 20 पिण्डां 60 28 कनीयसी 95 27 चालवृद्धास् 63 21. वेण्व ग्रे 97 67 12 प्रेतकय्यो 24 नीरुजं : रोगमुलु लेनि दि. सुनर्धं : बागुगा 22 ब्राह्मणुडै ्य अटपगलिगिनदि 68 3 सदस्येति दंष्ट्री 100 5 गृष्णात्युञ्छ 20 मस्पृशस् 10 लक्षणा : 25 कोतीत्यत्र 13 उञ्छनॊं 71 11 पञ्चमे 14 पञ्चममास 72 8 परस्यैवा 75 22 कुक्कुटाद्यैक 105 76 6 दद्यात् 26 चत्ता ऒवशिष्टान् 106 14 तामुञ्छ 15 माहृतोञ्छ 21 उञ्छवृत्ति 5 धानी चेदवाहि 26 कङ्कु ; कॊट्टधान्यभेदमु 15 पुन यिं ्छ 78 11 पिण्डदानं 108 20 ई पं क्तिनुण्डि चाल सार्लु 82 3 नाष्टकां एषान्ते आनियुन्न प्रति 9 पुट सं कि साधुपदम् पुट-पङ्क्ति साधुपदम् सारियु येषान्ते अनि 151 19 परि पाति ओदुकोवलयुनु. 2व पेजी वरकु यिदेमादिरि 116 2 छित्वा 117 4 च्छेदनं 120 23 प्रचोदितः 122 5 त्विडायाः पृष्ठतल 18 पिङ्गळया पूर्य 123 3 विध्युक्त 124 9 वृथिवी 12 मरुतः 125 4 स्यादिति 24 पर्यन्तं 25 स्यादित्येत 126 15 निभाननम् 19 सपोधन 22 मुख्यान्येतानि 23 निबद्द स्य यमादि 131 2 रशीतिश्चतुः 133 7 स्थानात् स्थानान्तकं 23 चित्तव्यापि वद्दृढ 135 23 चेत्पृथिवी 136 4 वायुजिद्व्योम 9. द्वादशयामाध्यानं 13 न पश्यति 23 ध्येयमध्येयं 137 5 एकार्याः 140 11 धारास्सन्तीति 14 सन्तीत्येके 147 6 नेत्रे 149 2 मस्तर्बहिष्ठं 20 परिषूतस्यैकां 28 लो कुल्बं : त्राडु अनि व्रासुकॊनवलयुनु. 152 19 सन्न्यासाश्रम 154 25 38 156 10 मृद्धहण्या 158 14 विशेषञ्च 18 वृत्वा 161 15 संरक्षणाद्यां 162 5 पुष्पैर्वा 22 श्रतोकै : ः म 260 163 6 भूर्भुवः 8 सत्याव सर्द्या 10 सभ्याग्न्यायतने 18 भिक्षुवदग्नौ 20 सज्जल 164 16 (पन्न्या) 23 भार्यां 166 8 कृपया 13 मृद्धहणीं 167 16 सतिलॆ : 168 8 क्रमेण कृत्वा 4 दत्त्वा स्वगृह्योक्त 10 त्रिदण्डं 171 8 पौर्णमाप्यां वा 172 2 स्सुवस्सन्न्यस्तं $3 173 20 हृतिभिस्स्व 174 9 कृत्वोर्ध्वं त्रिदपाम्पुट पङ्क्ति साधुपदम् 174 26 इतृ्यचं 176 5 येनसः 19 सन्न्यसनादेव विद्वीज 177 27 ऊर्मयः 3 इत्यद्याहारः 5. कृत्वोत्कुटि 26 सङ्गृहो 178 3 14 निषेधार रुडे 180 3 क्षत्त्रियः 7 पुल्लेन 13 मूर्द्याकाश. 21. प्रोक्ष्येति 181 17 तीनेकं वा 182 18 सममुकुळिता 183 7 निषण्णम् 184 16 स्वस्यवामेन 187 3 प्रतिव्रणेतारं 188 14 पराहोलिड्व 189 11 रापदार्त्योः 12. प्रायत्ये じ 190 23 समी पेच 194 14व पङ्क्ति तरुवात हॆड्डिङ्गु प्रतविसर्गकालः, विधिश्च 192 5 मरीत्याने 12 पङ्क्ति तर्वात हॆडिङ्गु माध्याह्निक स्नानादिः शै 20 * अदैव तै र्मन्टै 21 इति मन्त्रेण 196 11 तमनातुरो 10 पुट. पङ्क्ति साधुपदम् 19 ऐऒसित्वाचतुरश्रो 197 12 न्नमनिस्ते 22 स्पिषन्न 198 11 अञ्जलि 12 अञ्जलि 20 मकुच्याशोचि 200 15 स्पृष्टं - स्पृष्टं 17 स्पृष्टि न 18 शूद्रानुलोमाना 19 ब्राह्मणानामन्नं 205 2 वह्निर्वन 206 32 रेत श्शेषो 208 10 रेतश्ळे 210 11 संशोध्यानि 211 3 लवणगुड 12 18528 212 7 वारि जलं शुद्धपडिपो गोतृप्तिकरमपिवा गोतृप्तीकरं 216 7 च्छादनार्हं 18 अनग्नि 223 18 संवीक्ष्य 230 22 सन्न्यासस्य-सन्ना 224 11 अनाहिताग्नो- 225 17 मन्त्रावृत्त्या 8 क्षयाप्रत्येकं 11 गोदानाच्छुद्यते 14 दानाच्छुध्यति 16 शुद्ध्यति 4. मित्यादिभिर्मलै 13 शुद्ध्यति 232 कि पुट पङ्क्ति साधुपदम् 232 20 शत्सन्थ्याकस्य 236 8 प्राप्त्यर्धमस्मि 20 मित्याद्यैः 237 13 भरणपाद्या 18 दामोदराने! 23 विष्णोर्नु काद्यैः 24 षोन्न कमिति 238 5 माषोचनं 239 16 00 242 14 भवेयु : 243 5 शुद्ध क्षत्त्रियः 244 6 वैश्यायां 8 मणिकार सद्वृत्तिः 15 छिद्रकरणं 22 तृद्भ्यां 245 20 राजस्पैनापत्यं 22 अश्वह स्ति 24 आधोरणः 11 पुट.पङ्क्ति साधुपदम् पटहमु = तप्पॆट, चाटु = प्रियमैनमाट मुखसुति 259 11 मित्युद्बन्ध कः 25गा पुल सुडु . बोयवाडु गा मालवाडु 260 10 मांसभक्षे गृहद्वार वाणिज्यकः स्यात् 22 शुभान् लोका 11 प्रश्न 2लो 11 दितिवा

3 15 त्रार्धेयः - मौद्गल्येति 16 मुद्गल वद्द राज्य 19 वदित्यध्वर्युः 4 3 आङ्गरस 12 नानसवदत्रिवदी मावटि वाडु 18 चर्चनानसव 5 2 कुण्णिन 246 21 त्रमासु 247 24 भागाहार 253 10 कार्यकरणं 15 लवणाकीर्णवि त्रेता 255 7 चौर्याच्छाक्रिकः 16 वर्दाबन्ध #! 25 गा व्रायवलयुनु. वर्द्री aस्त्री ः = टङ्गुवारु, झल्ल की पॆद्दडोलु, 12 शण्डिलवदव 13 श्यपवदित्यध्वर्युः 14 वत्यारवच्चण्डिल 17 वच्चण्डिलव 1 इध्मवाहानां 2 वद्दृढच्युत 9 शंसितविश्वा 12 ब्राह्मणाना