TODO: परिष्कार्यम्

श्रीवैखानस श्री नृसिंह [पञ्च प्रश्ना “वैयाकरणपञ्चान श्री मास् रॊम्पि वैखान गान्धीनग स्मार्त सूत्रमे राजपेय भाष्यसहितमे त्मकोऒयं प्रधमो भागः (Regaon युवाड परिष्कर्ताः न’ भारत राष्ट्रपति अवार्डु ग्रहीता चर्ल पार्थसारथि भट्टाचार्यः प्रचु रण : वस महामण्डलि =8 विजयवाटिका श्रीज्वालसालग्राम वीरयोगानन्द लक्ष्मी नृसिंहस्वामिनेनमः श्री वै खानस स्मार्त सूत्रम् श्री नृसिंह वाजपेय भाष्यसहितम् [पञ्च प्रश्नातको2यं प्रधमो भागः] श्री वैखानस पशु (Regd ‘विजयवाड’ परिष्कर्ता- ‘वै याकरणपञ्चानन’ भारत राष्ट्रपति अवार्डु ग्रहीता श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारथि भट्टाचार्यः प्रचु रण : श्री वैखानस महामण्डलिः विजयवाटिका रक्ता क्षि. मार्गशिर शुद्ध सप्तमी 29-11-1984 मूल्यम् : ! रु. 20-00 प्रचुरण ; श्री वै खानस महामण्डलि विजयवाड प्रतुलु ; 1000 रक्ताक्षि, मार्गशिर शुद्ध सप्तमि, गुरुवारं सर्वस्वाम्यमुलु प्रकाशकुलवे. प्राप्ति स्थानं ; यं. सि.ए. मोहन्, कार्यदर्शि) श्री वै खानस मुहामण्डलि (रिजिष्टर्डु 234/1984) वैद्यसेवासदन्, आन्ध्ररत्न रोड् गान्धीनगर्, विजयवाड-520 003 मूल्यमु ; रू. 20-00 मुद्रण ; वाणी प्रॆस्, विजयवाड - 2 फोन् नॆं ; 75393 38 श्री ज्वाल सालग्राम वीरयोगानन्द लक्ष्मीनृसिंहस्वामि, वेदाद्रि श्रीडा- ॥ योगपट्टसमासीनं जानुन्यस्त करद्वयं शङ्खचक्रधरं देवं योगानन्दमुपास्महे ॥ ‘वैय्याकरण पञ्चानन’ श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारधिभट्टाचार्युलु श्री लक्ष्मी नारसिंहाय नमः सम्भावना श्री वै खानस निगमागम शास्त्र सारस्वतान्नि भावि तराल वारिकि अन्दिञ्चालने तपनतो यॆन्दरो महा मनीषुलु आयाकालाललो यथा शक्ति कृषि चेशारु. अट्टि महानुभावुलन्दरिकिमुन्दुग कृतज्ञतापूर्वक नमस्सुमाञ्जलुलु समर्पिस्तुन्नां. मन समस्ता गम सारस्वतान्नि प्रपञ्चानिकि अक्षररूपंलो अं दिञ्चडानिकि विशेषङ्गा कृषिचेसिन महनीयुललो श्रीमान् रॊम्पिचर्ल कोदण्डराम पाकयाजिगारु प्रधमुलु. वीरु कृष्णामण्डलान्तर्गत रॊय्यूरु ग्रामंलो जन्मिञ्चि आकुलमन्नाडु वास्तव्युलैन श्रीमान् कृष्णमाचार्युलवारिकि दत्तत वॆळ्ळिरि. नाटिकिपै खानसागम शास्त्रमु तन स्वत्त्वमुनु, प्रत्येकतनु, पवित्रतनु, प्रामाणिकत्वमुनु कोल्पोवु स्थितिकि चेरुकॊनिनदि. मन आगमशास्त्र दुस्थितिनि ग्रहिञ्चिन पाकयाजिगारु मुन्दुग तम शिष्युलकु विशेष प्रज्ञानिधु लैन पण्डितुलकड सुष्ठुपाठ मुनु नेर्पिञ्चि वारिद्वारा नाटि मन शास्त्रपाठमुलोनि स्थालित्यमुलनु सवरिम्पजेसिरि. पॊकयाजिगारु देशमन्तयु शिष्य सहितमुग सञ्चा रमु गाविञ्चि आया तावुललो लभ्यमैन पै खानसागम ताळपत्रग्रन्ध मुल नॆन्निण्टिनो सेकरिञ्चिनारु. वारि देशसञ्चारमु मन शाखीयुलकु महोपकार मॊनर्चिनदनि चॆप्पकतप्पदु. आ ग्रन्ध सञ्चयमु नन्त टिनि वारि स्वग्राममैन आकुलमन्नाडुलो भद्रपरचिरि. आ ग्रन्धालय मुनके श्रीवारु ‘श्री वैखानस विद्यानिलयमु” अनि नामकरण मॊन IV वि र्चिरि. मन वैखानसागमु सारस्वत संरक्षणकि “श्री वै खानस : द्या निलयमे” जीवगर्र. पाकयाजिगारि आलोचनलु कार्यरूपमु नॊन्दक पूर्वमे वारु परमपदिञ्चिरि. वारिकुमारुलै न श्रीनिवासाचार्युलुगारु पार्थसारथि भट्टाचार्युलवारु ई ग्रन्धाल संरक्षण बाध्यतँनु वारि भुजस्कन्धालपै निडुकॊनि श्रीवारि शिष्युलैन श्रीमान् उ॥ च॥ श्रीनिवास भट्टाचार्युलुगारि वण्टि पण्डित प्रकाण्डुलचे परिष्करिम्पजेसियु-तामु परिष्करिञ्चियु ऎन्नो ग्रन्धमुलनु मुद्रणकु सिद्धपरचिरि. तमिळनाडु राष्ट्रमुतोनि ई गा वारिपालॆं वास्तव्युलैन डि. रङ्गाचार्युलवारु श्री पै खानस ग्रन्धमाल यनु संस्थनु स्थापिञ्चि श्रीमान् पार्थसारधि भट्टा चार्युलवारि सहाय सहकारमुल नन्दुकॊनि शाखीयुलन्दरि आदराभि मानमुलतोपाटु धनसम्पत्ति निकूडा स्वीकरिञ्चि मन आगमशास्त्र ग्रन्ध मुल नॆन्निण्टिनो प्रचुरिञ्चिरि. ताळपत्र ग्रन्थमुल नॆन्निण्टिनो पुस्तक रूपमुन वॆलयिञ्चि पाठक लोकमुन कन्दिञ्चिरि. मन आगमशा प्रचुरण, प्रचार विषयमुललो वीरिके अग्रताम्बूल मी यदगुनु. वीरिकि निरन्तरमु अण्डदण्डग निलिचि तम वै खासन विद्यानिलयमुलो भध्रपरचिन ग्रन्धमुल नॆन्निण्टिनो मुद्रिञ्चुट कन्दिञ्चि, कृतकृत्यु लैन श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारधि भट्टाचार्युलवारु अलनाडे श्रीवै खा नस कल्पसूत्रमुनकु गल नृसिंह वाजपेय कृत भाष्यमुनु मुद्रिम्पिञ्चवलॆननि सङ्कल्पिञ्चिरि. भट्टाचार्युलवारु तम वद्द गलसाधु प्रतिनि मुद्रणार्हमगु प्रतिग यॆप्पुडो तयारुचेसि युन्नारु, कानि कालमु, सङ्घीयुलु सहकरिम्पक पोवुटचे वारि कोरिक नॆरवेरलेदु. कालगतिलो कनुमरुगै पोतुन्न मनवै खानसागम सारस्वतान्नि पुनरुद्धरिञ्चि मन भावि तरालवारिकि अन्दिञ्चालने सत्सङ्कल्पमु मा मनसुललो गाढङ्गा नाटु उन्दि. तदादि मन आगमशास्त्रालनु प्रचु रिञ्चालने काङ्क्ष मालो बलीयमैन्दि. मन्त्रप्रश्न भाष्यान्नि मुद्रिं V आलो चालनि मेमु मुन्दुकु वच्चिना कॊन्नि अनिवार्य कारणाल वल्ल आ चनलु कार्यरूपान्नि धरिञ्चलेकपोयिनायि. अप्पुडु मा आलोचनल मार्गान्नि मरॊकवैपुकु मरलिञ्चि, श्री वै नानस स्मार्त सूत्रानिकि श्री नृसिंह वाजपेयाजि गारु रचिञ्चिन भाष्यग्रन्थान्नि मुद्रिञ्च टं श्रेयमनि श्रीमान् वेदान्तं केशवाचार्युलवारु सूचिञ्चारु. अप्प टिके श्रीमान् वेदान्तं विप्रनारायणाचार्युलवारि सूचन मेरकु केवल भाष्य रूपमुगनुन्न ग्रन्थमुनु स्वीकरिञ्चि विखनस सूत्र मुनु दानिकि जोडिञ्चि साधुप्रतिनि सिद्धपरचटंलो कॊङ्केपूडि वास्त व्युलु श्रीमास् अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलवारु, विजयवाड वा॥लु पण्डित पराशरं वॆङ्कटरामाचार्युलवारु विशेषङ्गा श्रमिञ्चि कृत कृत्युलै नारु. अट्टि साधुप्रतिनि मुद्रिञ्चालनि मेमु सङ्कल्पिञ्चामु. वॆनुवॆण्टने श्रीमान् वेदान्तं अनन्तपद्मनाभाचार्युलवारु मुन्दुग तम विराळमुनु घनमुग समर्पिञ्चि मन शाखीयुलनु प्रोत्सहिं चिरि. मन श्री वै खानस मण्डलि नाटि अध्यक्षुलैन डाक्टर् दीवि श्रीनि वासाचार्युलवारु ग्रन्ध मुद्रणमुनु त्वरत्वरगा सागिञ्चवलयु ननि कार्यक्रममुनु निर्देशिञ्चिरि. वारि निर्धेशानुसारमु मा आलोचनलु कार्यरूपान्नि धरिञ्चि नायि. श्री वै भानस स्मार्त सूत्र भाष्य मुद्रणलो माकु तम तम अमूल्यमैन सूचनल नन्दिञ्चिन पण्डित प्रकाण्डुल कन्दरकु मा हृदयपूर्वक शत सहस्र वन्दनालनु समर्पिञ्चुकुण्टुन्नां. ई ग्रन्धमुनकु पीठिकनु दयचेसिन पण्डित मुण्डनुलकुमा नमोवाकालनु तॆल्पुकॊण्टुन्नां. ईनाडु ग्रन्ध मुद्रणमे महायज्ञ सदृशमैनदि. अन्दुन यिन्त विस्तृतिगल संस्कृत भाषा ग्रन्धमुलनु मुद्रिञ्चुटयन्न तलकुमिञ्चिन भारमैनदि. इट्टि महोद्यममुनु गुर्तिञ्चिन मनVI वै खानसशाखीयुलुमेमु अर्थिञ्चगने तमतनु शक्त्यानुसारमु द्रव्य सहाय मन्दिञ्चिनारु. अट्टि वदान्य शेखरुलन्दरुकुनु माकृतज्ञताभि वन्दनमुलु. ई वै खानस सूत्र भाष्यमुनु मुद्रिञ्चुटलो ऎदुरैन कष्ट नष्टमुल नन्निण्टिनि चिरुनव्वुतो स्वीकरिञ्चि मनं अनुकुन्न दानिकन्न मुन्दुगने मुद्रिञ्चि सकालंलो ग्रन्धान्नि मनकि अन्दिञ्चिन वाणी पॆन् यजमानुलु श्रीमान् अग्नि हॆूत्रं रङ्गाचार्युलुगारिकि मा शत सहस्र वन्दनालु. मुद्रणार्ह मगु शुद्धप्रतिनि तयारुचेसिन चिरञ्जीवि अग्नि हॆू त्रं योगानन्द नरसिंहाचार्युलुकु, मुद्रण समयंलो फ्रूफुलु सरिदिद्दि मुद्रणनु सकालंलो निर्वर्तिञ्चडानिकि तम सहाय सहकारा लनु सम्पूर्णङ्गा अन्दिञ्चिन श्रीमान् वेदान्त रामकृष्णमाचार्युलकु मा आशीस्सुलु. मन वै खानस शाखीयुलकु निरन्तरं तम सहकारान्नि अन्नि. रङ्गाललो अन्दिञ्चालने आकाङ्क्षतो अहर्निशलु श्रमिस्तू मन सङ्घ पुरोभिवृद्धिकि यॆन्तटि कार्यभारान्नैना वहिञ्चि अन्दरिनि सन्तृप्ति परचालने सदाशयं कोसं कृषि चेस्तू मा अन्दरि आलोचनलनु आचरणरूपंलोचूपडानिकि विश्व प्रयत्नं चेस्तुन्न मा मण्डलि कार्य दर्शि श्रीमान् ऎं. सि. ए. मोहन क्कु मा कृतज्ञतलु. ई ग्रन्धमुद्रण बृहत्कार्य रङ्गंलो प्रत्यक्षङ्गानू, परो क्षङ्गानू ऎन्दरो महानुभावुलु माकु चेदोडु वादोडुगा निलिचारु. वारन्दरिकी मा वन्दनालु. VII ग्रन्धमुन नॆट्टिलोपमुलेर्पडिननु सहृदयुलैन पाठकुलु मन्नि न्तुरनि आशिञ्चुचुन्नामु. सहृदय पाठकमहाशयुलु अटि वानिनि सूचिञ्चिनयॆडल मेमु मलिमुद्रणमुलो वानिनि सवरिम्प यत्निम्पगलमनि विनयमुग विन्न विञ्चुचुन्ना रमु. सङ्घीयुल सहकारन्तो आरम्भिञ्चिन यी विस्तृत ग्रन्धमुनु ऒके ग्रन्थमुगा चेसिन ऎडल भारमगुननि तलञ्चि रॆण्डु भागमुलुगा मुद्रण चेयडलचितिमि. अन्दु मॊदटि भागमु पूर्ति गाविञ्चि नेडु आविष्करणमु चेयुचुन्नामु. रॆण्डव भागमु कूडा अनतिकालंलोने वॆलुवरिञ्चुटकु कृषि यॊनर्चुचुन्नामु. उदारस्वभावुलैन सङ्घी युलु बहुळमुगा विराळमु लॊसङ्गवलसिनदिगा प्रार्थिञ्चुचुन्नामु. रक्ताक्षि मार्गशिर शुद्ध सप्तमि 1984 नवम्बरु 29 इट्लु, श्री वै खानस महामण्डलि विजयवाड. रिजिष्टरु नॆं. 234/84 श्री लक्ष्मी नृसिंहायनमः भूमिक चिद चित्पर तत्त्वानां तत्त्वयादार्थ वेदिने वै खानसाय मुनये नमो मम गरीय से नमो विखनसे तस्मै नारायण तनूभुवे येन श्रुती स्समालोच्य सूत्रं हरिकृतं परम्. श्रीमन्नारायणुडु रायणुडु जगत्कल्याण सन्धानकुडु श्रीयः पति करुणाकटाक्ष वीक्षणफलमे सृष्टि. भक्त वत्सलुडगु श्रीहरि योगनिद्रनु वीडि तनयन्दु लीनमैन जीवराशिनि नामरूपात्मक प्रपञ्चमुगनुलच वलॆननि सङ्कल्पिञ्चॆनु. वॆनुवॆण्टने श्री महाविष्णुवु नाभिनुण्डि कमल मुनु, दानिनुण्डि विष्णुध्यान परायणुडैन अतिसुन्दराकारुडगु ब्रह्म युद्भविञ्चिरि. कलियुगमुनन्दलि जीवकोटि अर्भकुलु, अलसुलुगा नुन्दु गगान ना परव्यूह विभवार्चारूपमुललोनि वानिनि वारु अवगाहन चेसुकॊनलेरु गावुन अर्चावतार रूपुडनै नेनु भूलोक मुन नुद्भविन्तुनु. नन्नाराधिञ्चु सामर्ध्यमुगल महर्षिनि स्पजिँपु मनि श्रीहरि ब्रह्म नाज्ञापिञ्चॆनु. ब्रह्म तन अशक्ततनु तॆलियजेयु टचे श्रीमन्नारायणुडु स्वयमुगा ताने तन मनसुन वेद वेदान्त तत्त्व मीमांसादुलनु विशेषमुग खननमुचेसि तन यंशचे भगव दाराधन तत्परुडुनु, गुण रूप लक्षणसम्पन्नुडुनु, शुद्धसत्त्वुडुनु मुनि वेषधारियु नगु नॊक महामुनिनि सृजिञ्चॆनु. जगमे कुटुम्ब मुगगल विष्णुवुनकु आत्मये पुत्रुडै जनिञ्चिन तन औरसपुत्रुनकु ‘विखनाः" अनि नामकरण मॊनर्चॆनु. IX

L श्री मःपति औरसपुत्रुडगु विखनसुडु भगवानुनि समीपिञ्ची ‘स्वामी! नी चरणारविं नमु अनण्टि धन्यु इनै मनि. ’ ने नॆचट वशिम्पवल युनु- नेनेमि कार्यमुलु नाचरिम्प वलयु न"नि विनयमुग प्रश्निं वलयुन"नि चॆनु. भगवानु डातनि माटलकु सन्तुष्टुडे “भूलोकमन्दलि पवित्र क्षेत्रमैन ’ `नै मिशारण्यमुनकेगि श्रीमन्नारायणैक परमैन सू मुनु पचिञ्चि समिष्टि सृष्टिगतुलैन भृव्वादु कुपदेशिम्प वलसिनदिग आज्ञापिञ्चॆनु. विकुण्ठधामुनि आज्ञनु शिरसावहिञ्चिन विखनस महर्षि आद्य स्वायम्भुव मनु कालमुननै मिशारण्यमुनअडुगिडॆनु. श्रीमन्ना रायणै क परमगु श्रोत स्मार्तादि कर्मल नन्निण्टिनि विखनस महर्षि भृग्वादुल कुपदेशिञ्चॆनु. ई उपदेशमे श्रीवै खानस कल्पसूत्रमुँग’ रूपॊन्दिनदि. کی विखनस महर्षिये वै खानसागम शास्त्र सम्प्रदाय प्रवक्त L ई विखनस महर्षि “ श्री वै खानस” कल्पसूत्र प्रणीत. इदि मन वै खा नस शाखीयुलकु परम पवित्र मैनदि. परम प्रामाणिकमैनदि. सम’ स्त कल्पसूत्रमुलकु वै खानस सूत्रमु मकुटायमानमैनदनि वै खान सेतर सूत्रज्ञुलु कूड प्रशंसिञ्चुचुन्नारु. सर्वोत्कृष्टतममैनमन कल्पसूत्र ग्रन्धमुनकु श्री माधवाचार्य तनूजुडैन श्री नृसिंह वाजपेययाजि सुलभ सुन्दर शैलिलो भाष्यमुनु व्रासिनारु. भाष्यग्रन्धमुनकु ‘श्री नृसिंह वाजपेय याजीय श्री वै खानस कल्प सूत्र भाष्यम्’ अनि वारे नामकरण मॊनर्चिरि. विखनस महर्षि व्रासिन सूत्रमुनु वाजपेयियाजि विवरिञ्चिन भाष्यमुनु जोडिञ्चि प्रस्तुत ग्रन्धमुनु प्रकटिञ्चुट जरिगिनदि. नृसिंह वाजपेयु याजुलवारि देशकाल गोत्रादि विवरमुलु मनकु लभ्यमु कालेदु. वारि भाष्यमुलोनि ग्रन्धारम्भ, प्रश्नान्त श्लोकमुल वलन आयन माथवा चार्य पुत्रुडनि तॆलियुचुन्नदि. मरियु माथवाचार्युलवारे वीरिकि गुरुवुग कूड ग्रहिम्प वीलगुचुन्नदि. अनग तण्ड्रि कडने वीरु शिष्यु लुगनुण्डि शास्त्र विषयमुलनु कूलङ्कषमुग ग्रहिञ्चिनट्लु मनमु ग्रहिम्पवलयुनु. डि श्री नृसिंह वाजपेय याजि कालमुनु निर्णयिञ्चुटकु तगिन X आधारमुलु इतमित्थमुगा चॆप्पुटकु वीलुलेकुन्नदि. कानि वीरिचे रचिम्प बडिन भाष्यमुनन्दलि दशम प्रश्नमुन आर्यभट, वाग्भटादुलु शास्त्र वाक्यमुल नुदहरिञ्चिनन्दुन वीरुवारिकि तरुवातवारनिऊहिम्पनगुनु. आर्यभट्टु कालमुनुगूर्पि आर्यभट्टीयमन्दुगल माटल प्रकारमु गम निञ्चिनचो क्री पू ॥ 2764 सं॥ वाडनि तॆलियुचुन्नदि. क्री॥श॥ 2 शताब्द मुन वाग्भटुडु जीविञ्चियुन्नाडनि चारित्रक परिशोधकुल निर्णयमु. मोक्षोपाय प्रदीपिक यन्दलि शिष्यपरम्परनुबट्टि ई भाष्यकर्त यगु नृसिंह वाजपेययाजिकि शिष्यप्रशिष्युललो 12व वारुग श्री श्रीनिवास दीक्षितुलवारु कन्पिञ्चुचुन्नारु. दीक्षितुलवारि कालमु क्री.श. 1050 अनि गमनिम्पवलयुनु. वीनिनन्निण्टिनि तरचिचूचिनयॆडल वाजपेययाजि षुमारु क्री.श. 2 नुण्डि 5 व शताब्दि मध्यकालमुल यन्दवतरिञ्चि युण्डवच्चुननि भाविम्पनगुनु. भाष्यारम्भ श्लोकमुलनुबट्टि श्रीनृसिंह वाजपेययाजि रामभक्ति तत्परुडनि मात्रमु ग्रहिम्पवीलगुचुन्नदि वाजपेययाजि भाष्यमु नेगाकभगवदर्भा प्रकरणमुनु, स्मार्त सूत्र दर्पणमुनु, प्रतिष्ठाविधि दर्पणमुलनु, ब्रहोत्सवानुक्रमणिकनु, सूत्रानुक्रमणिकनु, संहितारत्नाकरमुनु रचिञ्चि मन वै खानस शाखीयुलकन्दिञ्चि महोपकार मॊनरिञ्चिनारु. पै ग्रन्धमुल नाश्र यिञ्चिये मन वै खानस शाखीयुलीनाडु समस्त कर्ममुलनुआलरिञ्चु चुन्नारु. इचट मनकल्प सू तप्राशस्त्यमुनु गूर्चि कॊन्त तॆलुसुकॊन वलसियुन्नदि. वेदमुललोनि मन्त्रार्थमुलनु वानि प्रयोगमुलनु विपुलमुग तॆल्पिन महत्तर ग्रन्धमुले कल्पसूत्रमुलु. कर्तृ कर्म समन्वयमुनकु परिपूर्ण स्वरूपमुले कल्पसूत्रमुलु. सकल विष यमुलकु संस्कारमुले स्वरूप प्रतिपादकमुलैनवि. भूलोकमुन जनिञ्चु प्रतिप्राणिनि बीजसम्बन्धमैन, गर्भसम्बन्ध मैनदोषमुलुवॆण्ट नण्टिवच्चुनु. अट्टि बै जिक गार्भिक दोषनिवारणमुनकु महर्षुलु कर्म मार्गमे योग्यमैनदनि भाविञ्चिरि. मानवुलकु संस्कारमुलु मुख्य मनि तलचिन महर्षुलु प्रवचिञ्चिन कर्म मार्गाचरणमे कल्प सूत्रमु XI लुग अवतरिञ्चिनवि. इट्टि कल्पसूत्रमुलु पूर्वापर भेदमुचे 18 कलवु. बोधायनादि तॊम्मिदि सू तमुलु चतुर्वेद मूलकमु लैश्रित स्मार्त कर्ममात्र प्रतिपादकमुलै सामान्य सू तमुलु. ग पिलुवबडि नवि. वै खानसादि तॊम्मिदि सूत्रमुलु वेदोपनिषत् प्रतिपानकमुलै. दै विक, शारीरक कर्मलतोपाटु विष्ण्वच्चननुगूड विशेषमुग व्याख्या दै निञ्चिनन्दुन वीनिनि आसामान्य सूत्रमुलन्दुरु. यज्ञ स्वरूपियगु विष्णुनि पूजाविधानमुनु पै नानस कल्पसूत्रमे विशेषमुग चॆप्पिनदि. अष्टादश कल्पसूत्रमुललोनु श्री वै खानस कल्पसूत्रमु स्वयं सम्पूर्णमु. सर्वाङ्गसुन्दमनि पूर्वुले प्रशंसिञ्चिरि. विप्राणां वेदविदुषां यधा वै खानसोवरः सूत्राणां तत्प्रणीतन्तु यधा श्रेष्ठतमं स्मृतः. वेदविदुलै न विप्रुललो वै खानसुलु यॆट्लु श्रेष्ठुलो अट्ले कल्प सूत्रमुललो विखनस कल्पसूत्रमु श्रेष्ठमैनदनि ब्रह्म वैवर्त पुरा णमु प्रशंसिञ्चिनट्लु कन्पिञ्चुचुन्नदि. विखनस महर्षिचे विरचितमैन कल्पसूत्रमुनकु ऎन्नो पेर्लु पचा रमुलो नुन्नट्लु तॆलियुचुन्नदि. ऒक्कॊक्क विषयमुनुबट्टि दानिआथि कृतनुबट्टि आया नाममुलन्नियु सार्थकमुलुगने भाविम्पनगुनु. श्री वै खानस कल्पसूत्रमुने ‘वेदसूत्रमनियु, श्री वै खानसकल्प सूत्र मनियु, श्रीसूत्रमनियु, श्रीशास्त्रमनियु, श्री वै खानस भगवच्चा स्त्रमनियु, औभे यस सूत्रमनियु विविध नाममुलतो पिलुचु चुन्नारु. ई सूत्रविषयमुन अन्नियु सार्थक नाममुले. L कल्पसूत्रमुललो साथारणमुग गृह्यसूत्रमुलु, (स्मार्त सूत्रमुलु) धर्मसूत्रमुलु’ श्रोतसूत्रमुलनॆडि मूडु विभागमु लुण्डुनु. श्रोत स्मार्त धर्मसूत्रमुलु मूडुनु कल सूत्रमुने परि पूर्ण कल्पसूत्रमन्दुरु. अट्टि परिपूर्ण कल्पसूत्रमुलकु मकुटाय मानमैनदि मन श्री वै खानस कल्पसूत्रमनि चॆप्पकतप्पदु. 318 XII श्री वै खानस कल्पसूत्रमु परिपूर्ण कल्पमात्रम ग प्रसिद्धिचॆन्दि नदि. गृहमनगा भार्य, गृहसम्बन्धमैन कर्मलु, गृह्यमुलु. अट्टि गृहकर्मलनु प्रबोधिञ्चुनवे. गृह्य सूत्रमुलु, वीनिने स्मार्त सूत्र मुलनियु व्यवहरिन्तुरु. इविकाक मन सूत्रमुन विशेषमुग प्रवर सूत्रमुनु कूड तॆल्पिनाग्. मॊदटि एडु प्रश्नललो निषेकादिगागल अष्टादश संस्कारमुलु, पैतृमेधिक संस्कारमु, प्रायश्चित्त सहि तमुग विवरिम्पबडिनवि. मूडु प्रश्नललो धर्म सूत्रमुलु, ऒक प्रश्नलो प्रवर सूत्रमु चॆप्पबडिनवि. मॊत्तमु 11 प्रश्नलु गलवु. अग्न्याधेयाद्यक्तो र्यामान्त मु शौत सूत्रमुन तॆल्पबडिनदि. प्रश्ना दिगासूत्रमुन प्रतिपादिञ्चिन विषयमुल नी क्रिन्द नुदहरिन्तुनु. प्रथम प्रश्नमुन संस्कार गणमुनुण्डि स्नानादि अन्तहोयि विषयान्तमिन्दु प्रतिपादिम्पबडिनदि. 20 Co द्वितीयप्रश्न मुननान्दीमुखादि समावर्त नान्तमिन्दुविवरिम्पबडिनदि तृतीय प्रश्नमुन विवाहादि चौलान्त संस्कारमुलु चॆप्पबडिनवि. चतुर्थ प्रश्नमुन स्थालीपाकादिसप्त पाकयज्ञमुलु,गृहार्बाबिम्बप्रतिष्ठ अर्चन, नवग्रहशान्ति तॆलुपबडिनवि. पञ्चम प्रश्नमुन पैतृमेधिक प्रयोगमु, ब्रह्ममेध विधानमु स्पष्टपरुपबडिनवि. षष्ठ प्रश्नमुन निषेकादि सर्व संस्कारमुलकु प्रायश्चित्तमुलु सूचिम्पबडिनवि. सप्तम प्रश्नमुन मृत संस्कार प्रायश्चित्त विधानमुलु टिम्प बडिनवि. VXIII अष्टम प्रश्नमुन वर्णाश्रम धर्ममुलु, यत्याश्रमधर्ममुलु विधिम्प्र बडिनवि. नवम प्रश्नमुन श्रमणकाग्नि विधानमु वर्णिम्पबडिनदि. दशम प्रश्नमुन गृहस्थ, भिक्षुकधर्ममुलु, नारायणबलि, अनुलोम विलोम व्युत्पत्तु लु समग्रमुग चॆप्पबडिनवि. ev8 एकादश प्रश्नमुन पै खानस सूत्रानुयायुलै नवारि सर्वविधगो मुलु, ऋषि निर्णयं, हॊतृ प्रशंसमुन प्रवर नुच्चरिम्पवलसिन विधानमुनु विपुलीकरिम्पबडिनदि. पै नुदहरिञ्चिन गृह्य सूत्रमुलकु, धर्म सूत्रमुलकु नृसिंह वाजपेययाजि भाष्यमुनु व्रासिनारु. - भाष्यकारुडै न नृसिंह ‘वाजपेयि सूत्रकारुनि हृदयान्तर्गत भावमुनेआविष्करिञ्चु टकु प्रयत्निञ्चिनाडु. वीरि व्याख्य सुबोधकमै सरळसुन्दरमुगनडि चिनदि. वीरि भाष्यमु अच्चटच्चट विशेषव्याख्यलनुगूड प्रवचिञ्चिनदि आघारमु नन्दलि खनन, रेखाकरण, परिषेचनमुलन्दुगल सूत्रवाक्य मुनु व्याख्यानिञ्चुचु सूत्रकारुनिवाक्यमु केवलमु केवलमु पै तृककार्यमु लन्दु मात्रमे प्रयोगिम्पदगुननियु, खननमुन मध्य पूर्वापर क्रममुग पैतृक कार्यमुलन्दे प्रयोगिम्पदगुननियु, शुभकर्मललो मध्यापर पूर्वक्रममुग प्रयोगिम्पवलॆननि सूचिञ्चिनाडु. नृसिंह वाजपेययाजि आघारमुन परिषेचनमुनुचॆप्पुचु शुभकर्मल, यिन्दु नै रुति आद्यमुग चेयवलॆननियु, अशुभकर्मलयन्दुनै रु अन्तमुगा चेयवलॆननियु निर्देशिञ्चि तम विशिष्टतनुनिलबॆट्टुकोनिनारु • . रुति विखनस महर्षि प्रवचिञ्चिन चातुर्मास्यदीक्षनु, अष्टाङ्गयोगविधा नमुलनु कूलङ्कषमुग चर्चिञ्चि, विशिष्ट मार्गमुनु प्रतिपादिञ्चिनाडु. वैखानसेतर, सूत्रानुयायुलैन वारन्दरु कूड अनुक्त मन्यलो ग्राह्यमनु न्यायमु ननुसरिञ्चि वै जानस सूत्रमु निर्देशिञ्चिन विधि विधानमु लने आचरिञ्चुट लोक वेद्यमैन विषयमु. XIV अन्दुलके यत्याश्रममु नवलम्बिञ्चिन वारलनु वैखानसुलनि पिलु चुट जरिगिनदि. काळिदासादि महाकवुलु प्रयोगिञ्चिन ‘वैखानसं किम नया” अनु प्रयोगमु ई रीतिगने प्रपञ्चितार्थमै प्रचुरमैनदनि वेरुग चॆप्पनवसरमुलेदु. मन कल्पसूत्रमु यत्याश्रमस्वीक र्त ल कन्त मार्गदर्शियै वरलिनदि. आसेतु सीताचल पर्यन्तमुगल वैखानसुलन्दरु वैखानस कल्प सूत्रमु ननुसरिञ्चिये समस्त कर्मलनु आचरिञ्चुदुरु. सर्व सूत्रमुलकु मन पै खानन कल्पसूत्रमु पदि कारणमुल वलन आदि मत्वमुनु वहिञ्चिनदि. श्रीनिवास दीक्षितुलवारु सोपपत्ति कमुगा आया ‘कारणमुनु चर्चिञ्चि “दशविथ हेतुनिरूपण” मनु ग्रन्धमुनु रचिञ्चि पाठकलोकमुनकु, वै खानसुलकु महोपकार मॊनरिञ्चिनारु. मन सूत्रमुनकुगल सर्वोत्कृष्टतनु यॆलुगॆत्ति चाटिनारु. क नृसिंह वाजपेय याजुलवारु मन कन्दिञ्चिन भाष्य ग्रन्ध मुनु मुद्रिञ्चवलॆननॆडि सङ्कल्प मीनाटिदिकादु. अदि श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारधि भट्टाचार्युलवारि चिरकाल वाञ्छ, श्रियःपति कृपवलन यी महिूदात्त ग्रन्धमु यीनाटिकि यीरीतिलो पाठक प्रपञ्चमुन दिञ्चगलिगिनन्दुलकु मिक्किलि सन्तसिञ्चुचुन्नानु. ई ग्रन्ध मी रूप मुनु सन्तरिञ्चुकॊनुटकु कृषि सल्पिन महनीयुलनु वारि कृषिनि यधाश क्ति चॆप्पिनगानि आ पूज्युल ऋणमु तीरदुगदा! 1 श्रीमान् रॊम्पिचर्ल पार्थसारधि भट्टाचार्युल वारु श्री वैखानस ग्रन्धमाल - ईगावारिपालॆंवारि सम्पादकत्वमुनने ई भाष्यग्रन्थ मुनु मुद्रिम्पिञ्चवलॆननि शतधा प्रयत्निञ्चिरि. तदनुगुणमगवारु श्री नृसिंह वाजपेय याजीय ताळपत्र ग्रन्धमुल प्रतुलनु सेक रिञ्चिरि. पलुतावुलनुण्डि सेकरिञ्चिन ग्रन्थमुललो कॊन्निण्टिनि प्रधान मुग स्वीकरिञ्चि वानिनि क्षुण्णमुग परिशीलिञ्चियु, तुलनात्मकमुग समी XV विम क्षिञ्चियु योग्यमु, अर्ह मुनगु प्रामाणिक प्रतुलनु निर्णयिञ्चु कॊनिरि. वानिलो श्री वै खानस विद्यानिलयं (आकुलमन्नाडु)लो आन्ध्र लिपिलोवुन्न भाष्यग्रन्थान्नि धर्मवरं नुण्डि कोनप्पगारु ग्रन्धाक्षरि लिपिलो व्रासिन ग्रन्थान्नि पालनामपुर वास्तव्युलैन गोपालकृष्णन् गारु ग्रन्थाक्षरिलो व्रासिन ग्रन्धान्नि प्रधानङ्गा स्वीकरिञ्चि अय्यं गारु केवल भाष्यमुने शुद्धप्रतिग तयारु चेसिरि. सङ्घीयुल नुण्डि द्रव्यसहाय मर्थिञ्चियु युद्धकालमगुटचे ग्रन्धमुद्रण यसाध्य मनि अप्पटिलो विरमिञ्चिनारु. तदुपरि चालकालमुनकु भट्टाचार्युलवारि आशयमुनु तीर्पनॆञ्चिन माकु भाष्यमुनु सूत्रसहितमुगमुद्रिञ्च वलयुननॆडि आलोचन कलिगिनदि. मा आलोचनलनु समीचीनमुग र्शिञ्चि सूत्रपूर्वक व्याख्यये पाठकुनकु सुगममुग नुण्डुननि मा आत्रेयसोदरुलमुनिर्णयिञ्चुकॊण्टिमि. मेमशक्तु लमगुट चेमरलमिन्न कुण्टिमिकानिमातम्मुडुचिरञ्जीविअग्नि हॆूत्रं श्रीनिवासाचार्युलु (कॊङ्के पूडि) मा आलोचनलनु कार्यरूपमुन चूपुटकु तनशायशक्तु ल कृषि सल्पि प्रति विषयमुनु विमर्शिञ्चि निग्गुतेल्चि सूत्रसहितमुग भाष्य मुनु पॊन्दुपरचि शुद्धप्रतिनि अनतिकालमु लोने सिद्धपरचॆनु. अय्यं गारि व्रात अन्तन्त मात्रमुग अर्थमुकाकपोवुटचे स्पष्ट प्रतिपत्तिकै श्री रॊम्पिचर्ल भट्टर् नरसिंहाचार्युलवारि (नन्दिवाड) ताळपत्र प्रतनि सहायमुग स्वीकरिञ्चुट जरिगिनदि. अट्ले ग्रन्थाक्षर लिपिलो 1914 लो कुम्भकोणंवारु मुद्रिञ्चिन स्मार्त सूत्रमुनु, डाक्टर् W. कॆलाण्ड् पण्डितुडु परिष्करिञ्चि 1927 लो नागरलिपिलो अच्चु वेयिञ्चिन स्मार्त सूत्रमुनु प्रामाणिकमुगा स्वीकरिञ्चि सूत्रमुलनु पॊन्दुपरचुट जरिगिनडनि विन्न विञ्चुचुन्नामु. ई ग्रन्धमु भाष्यसहित सूत्र मगुटवलन पाठभेडमु लनिँदु पॊन्दु परपलेदु. अच्चटच्चट भाष्यXVI मुनगल कठिन संस्कृत पदमुलु अधस्सूचिकललो तॆलुगु अर्धमुलु चूपुट जरिगिनदि, 6व प्रश्नलोनि अग्नि अनुगत प्रायश्चित्त सूत्र मुल रॆण्डिण्टिकि वाजपेय याजि गारि व्याख्य ये प्रति यन्दुनु लेनं दुन आ रॆण्डु सूत्रमुलकु वाजपेयु याजि शिष्युडॆन भास्कर चिट्टा चार्युलुवारु व्रासिन व्याख्यलनु अचट पॊन्दुपरचितिमनि तॆलुपु कॊनुचुन्नामु. मन वै खानस सङ्घीयुलकु अत्यन्तोपयुक्त मैनभाष्यग्रन्थ मुनु अन्दिञ्चनलॆननॆडि सत्सङ्कल्पमे मम्मी साहसमुनकु पुरिकॊल्पि नदि, प्रमादवशमुन दॊरलिन दोषमुले मैनायुन्न यॆडल सहृदयु लै न पण्डितुलु मम्मु मन्निन्तुरुगाक यनि प्रार्थिञ्चुचुन्नानु. लै न एवै न लोपमुलुन्न यॆडल माकु तॆलिपिनचो मलिमु रणमुन वानिनि सवरिम्प प्रयत्निन्तुमनि विनयमुग वेडुकॊनुचुन्नानु. 60%, डि TRT सुधीजन विधेयुडु, वेदान्तु विप्रनारायणाचार्युलु 29-11-84- 3.3. विजयवाड. विषयाः विष या नु क्र म णि का निषेकादि संस्काराः पञ्चमहायज्ञाः पाकयज्ञाः हविर्यज्ञाः पुट विषयाः पुट प्राजापत्यौ, जयाः अभ्याताना ः 60 मूलहोम स्वरूपं 1 3 राष्ट्रभृतः 3 4 अन होमः . 5 7 सोमयज्ञाः मात्रः ब्राह्मणः, संस्कृतः, श्रोत्रियः6 आहिताग्निः, अनूचानः, भॄणः ऋषिकल्पः, ऋषिः, मुनिः मात्रादिषु महत्वनिर्ण यः स्नान विधिः स्नान भेदाः आचमनं (अनुस्त्रकं) अजुल्यधिदेवता निर्णयः कं, पाद प्रक्षाळनं समस्त्रकाद नु स्नानप्रकारः सन्ध्यावन्दनम् देवर्षि पितृतर्पणं ब्रह्मयज्ञ ः नान्दीम खं 61 62 62 70 कालः 76 78 79 त्रयाणां वर्णानां उपनयन 8 उद्दालकं 9 9 3 ब्रह्म. क्षत्रिय, वैश्यानां दण्डाजिन मेखलाः 10 । ब्राह्मणस्य सावित्री, प्राणायाम 11 व्याहृति, समिदाधाननिर्णयः 80 12 । क्षत्रियस्य सावित्री, प्राणा यामादि निर्णयः 13 14 । वैश्यस्य सावित्री प्राणाया 15 L मादि निर्णयः 81 81 17 उपनयनस्ययोग्यनक्षत्राणि 81 आग्नेय, दैव, आर्ष, पैतृक ៖ अशक्त स्ना नविकल्पः, दिव्यस्नानं2 ; समिदाधानं वायव्य, आग्नेय, मन्त्र स्ना नानि भिक्षानियमः 26 ब्रह्मचर्य धर्माः गुरुधर्मं ब्राह्मतीर्थाः 27 पारायण व्रत विसर्गाः एतै स्त्री रैः कर्तव्यानि उपवीती प्राचीनावीती, निवीती पुण्याहं अग्न्यायतनं आघारं 18 । आषाडोसाकर्म 28 ॥श्रावणोपाकर्म 8/1 21 उपनयनम् 23 सावित्री व्रतबन्धः 82 88 89 90 91 92 93 89 102 29 समावर्तनं 103 35 वाहनारोहण विधानं 107 पिलि मधुपर्क सङ्कल्पं, दानं 108 सामान्य होममन्त्राः धातादि, वारुणं 59 गोदान विधानं 110 ५लि ’ स्नातक होमः 111 विषया. प्राणाग्नि हॆूत्रविधानं, यात्रा, प्रतिनिवर्तनञ्च विवाहभेदाः, तठतमभेदाः पाणिग्रहण प्रकारः चतुर्थीवासः II पुट विषयाः पुट 111 पिण्डवर्धनं 165 113 चौळं 166 115 । स्थालीपाकयज्ञ ः 170 120 । आग्रयणं 174 125 अष्ट का 176 126 पिण्डपितृयज्ञ ः 187 129 चै श्रीयज्ञ : मासि श्राद्धम् 196 -198 130 आश्वयुजी यज्ञः 200 133 विष्णु प्रतिष्ठा 202 124 । नित्यार्चनं 211 137 । ग्रहशा न्तिः 214 139 दहन विधिः 227 140 । यज्ञ पात्रचयवं 247. 142 अपद्धाह्याः 278 143 अवटाहितकं 149 अदाह्याः 154 आकृति दहनं

• 155 । एकोदिष्टं 281 158 मासि मासि पिण्डनिर्वापणं 289 163 सपिण्डीकरणं 90 164 आग्नेय स्थालीपाकः पर्वणिस्थालीपाकः-नित्यौपासनम् 127 वैश्यदेवं गृहबलिहरणं निषेः ऋतुसङ्गमनं गर्भाधानं पुंसवनं विष्णुबलिः जातकर्म वास्तुसवनं उद्धानं नामकरणं वर्षवर्धनं अन्न प्राशनं प्रवासागमनं ई ग्रन्थ मुद्रणकु सहकरिञ्चिन दातलु पेरु (महामण्डलि निर्णयमु प्रकारमु रु.100लु मरियु आ पैबडिन मॊत्त मुलनु यिच्चिन वारि नामधेय मुलनु मात्रमु प्रकटिञ्चडमैनदि.) ग्राममु श्रीमान् दीवि वॆङ्कट नारायणाचार्युलुगारु, गॊडवर्रु 22 99 विराळमु 8, 1000 वेदान्तं अनन्त पद्मनाभाचार्युलुगारु-मचिलीपट्नमु 1000 दीवि कोदण्ड रामाचार्युलुगारु-वणुकूरु 1000 विञ्जरपु वॆङ्कट शोभनाद्राचार्युलु, रामम्मगार्ल ज्ञापकार्थं कुमारुडु रामानुजाचार्युलुगारु- सीतानगरं 1000 वेदान्तं केशवाचार्युलुगारु - विजयवाड वेदान्तं वॆङ्कट्रामानुजाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं 99 कुमारुडु रामकृष्णमाचार्युलुगारु-विजयवाड श्री वै खानस दिव्य सिद्धान्त विपर्थिनी सभ-तिरुमल 99 दीवि लक्ष्मणाचार्युलुगारु-वणुकूरु 1000 1000 3000 1000 99 99 99 99 99 99 99 99 बृन्दावनं वॆङ्कट रङ्गाचार्युलुगारु-मचिलीपट्नमु 1100 मुत्ते वि रघुनाधाचार्युलुगारु-मचिलीपट्नमु दीवि वॆङ्कट नारायणाचार्युलुगारु-विजयवाड सुदर्शनं विखनस भट्टाचार्युलुगारु-तुम्मलपालॆं अर्चकं लक्ष्मीनारायणाचार्युलुगारु_ बॆङ्गुळूरु मिल्ली कोदण्ड रामाचार्युलुगारु_अमृतहळ्ळि अर्चकं रामाचार्युलुगारु-बॆङ्गुळूरु यस्. यस्. श्रीनिवासाचार् गारु शिवारुपट्नमु अर्चकं शेषाचार्युलुगारु-बॆङ्गुळूरु अर्चकं वॆङ्कट नरसिंहाचार्युलुगारु- बॆङ्गुळूरु मुक्ते वि रामकृष्णमाचार्युलुगारु- हैदराबारु दीवि सत्यनारायणाचार्युलुगारु-मचिलीपट्नमु 1000 1000 1000 116 100 101 115 116 116 116 116 "" 99 श्रीमद्वैखानस महामण्डलि–मचिलीपट्नमु मु_क्लेवि लीला लक्ष्मीप्रति आचार्युलुगारु-मचिलीपट्नमु नारायणं वॆङ्कट सुब्रह्मण्य दीक्षितुलु स्मृत्यर्थं तण्ड्रि वॆङ्कट शेषाचार्युलुगारु-पडमटलङ्क दीवि वाजपेयाचार्युलुगारु-वणुकूरु 116 116 101 100 100 118 116 बृन्दावनं वॆङ्कट कृष्णमाचार्युलुगारु-हुजूर् नगर् 116 रॊम्पिचर्ल मारुती रामाचार्युलु गारु_मचिलीपट्नमु अग्निहोत्रं गोपालकृष्णमाचार्युलुगारि ज्ञापकार्थं कुमार्डु चक्रधराचार्युलुगारु_ विजयवाड दीवि गोपालकृष्णमाचार्युलुगारु-कृष्णापुरं अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलुगारु- कॊरॆकेपूडि मेडूरि चक्रवर्तुल शेषाचार्युलुगारि स्मृत्यर्थं वारि कुमार्लु अनन्त मोहन्, विजयसारधि-विजयवाड रॊम्पिचर्ल रामाचार्युलु, मङ्गतायारम्म गार्ल स्मृत्यर्थं कुमार्डु शोभनाचल लक्ष्मिनृसिंहाचार्युलुगारु- ’ जयवाड अग्निहोत्रं सत्यनारायणाचार्युलुगारु-सीतानगरं 116 116 116 116 श्री लक्ष्मी नृसिंहायनमः, श्री लक्ष्मी हयग्रीवायनमः श्रीमते विखनसमहागुरवेनमः, भृगुमरीच्यत्रिकश्यपेभ्यो महर्षिभ्योनमः श्री नृसिंह वाजपेय याजीय श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् श्रीरामं विखनोमुनिं ममगुरुं श्रीमाधवार्याह्वयं श्रातस्मार्त विदः प्रणम्य तदनु श्री नारसिंहोग्नि चित् सम्मान्यःकृत वाजपेयसवनः सोहं यथार्थ क्रमं वक्ष्ये भाष्यमृजुं मितं विखनसा प्रोक्तस्य सूत्रस्य नः प्रधम प्रश्ने प्रथमः खः १. अथ निषेकादि संस्कारा न्व्याख्या स्यामः C अथ निषेकादि संस्कारान् व्याख्यास्याम इति. अत्राथ शट्टो मङ्ग ळार्थः. अत्र सूत्रस्यानुष्टातारो ऒध्येतार श्रो तार श्चायुष्मन्तो भवेयुरिति. रेतसा भार्यायाः योनिः निषिच्यते संसिच्यते ऒस्मि न्निति निषेकः स आदिः प्रथमो येषां ते च ते संस्काराः संस्क्रि यते पुमा नेभिरिति संस्काराः सुडागमः. तान् निषेकादि संस्का रान् वि. आख्यास्यामः विशेषो विस्तरोवा. आज् अभिव्याप्ति. थ्याप्रकधने. च्मजः ख्याति ख्याणादेशोवा स्यतासील्पलु टोरिति स्यप्रत्ययः अतो दीर्घायकोति दीर्घः. तिप सिति मस् प्रत्ययः. एवं व्याख्या स्याम इति सिद्धम्. अधते किं नामानः कियन्तश्चेत्यत आह. 44 2 प्र खं, ० ऋतुसङ्गमन गर्भाधान पुंसवन सीमस्त विष्णुबलि जातकर्मोत्थान नामकरणान्न प्राशन प्रवासागमन पिण्णवर्धन चौलकोपनयन पारायण व्रतबद्ध ‘विसर्गोपाकर्म समावर्तन पाणिग्रहणासीत्यष्टा दश संस्कारा श्शारीराः निषेकादि संस्काराः 9 ऋतुसङ्गमनेत्यादि ऋतौ ऋतुकाले सङ्गम्यते भार्या अने नेति ऋतुसङ्गमनं. गर्भ आधीयते ऒनेनेति गर्भाधानं. पुमान् सूयते. नेनेति पुंसवनम्. सीमन्तः केशपद्धतिः क्रियते 2 स्मि न्नस्या इति सीमन्तः विष्णवे बलियतेजस्मिन्निति गर्भरक्षणार्धं विष्णुबलिः. जातं प्रतियत्रियते स्मिन् तज्ङतकर्म. सूतिकागृहं शय्यावा उद्दीयते त्यज्यते शिशुनेत्युत्थानम्. नामाभिधानं क्रियते 2 स्येति नामकरणम्. अन्नं प्राश्यतेऒनेनास्मिन्नित्यन्न प्राशनम्. प्रोष्यते च आगम्यतेऒनेनास्मिन्निति प्रवासागमनम्. पिण्डः शिशोर्देहः वर्धते ऒने नेति पिण्डवर्धनम्. चूडा शिथाक्रियते 2 स्यास्मिन्निति चौलकम् उपगुरुसमीपन्नीयते मन्त्रेणायमुपदेशार्थ मित्युपनयनम्, पाठं वेदस्यान्तः तस्यायनम्प्राप्तिः ततरं व्रतं प्राजापत्यादिः, तस्यतत्काण्डा रम्भकाले बन्धः. तत्परिसमाप्ता विसर्गः. पारायणव्रतबद्ध विसर्गः. उपाक्रियते वेदः उपक्रम्यते नेनेत्यु पाकर्म . सम्यगावर्तते तेन दारसङ्ग्रहणार्धं गुरुकुलादिति वा गन्ध पुष्पादिभिस्सहवर्तत इति समावर्तनम्. वध्वाः पाणिः गृह्य तेऒने नास्मिन्निति पाणिग्रहणम्. ततो द्वन्द्वसमासः. तान् इत्यनेन प्रकारेणाष्टादश सङ्ख्याकाः शारीर संस्कारार्धा स्संस्काराः शारीराः, त त्तत्कालक र्तव्या नित्याश्चभवन्ति. इदानीं यज्ञा विभज्यन्तॆ. श्री वै खावस सूत्र भाष्यम् यज्ञाश्च द्वाविंशत् 3 3 यज्ञाश्च द्वाविग् ंशदिति, इज्यस्ते देवा एभिरिति यज्ञाः चशद्दो2व धारणे. व्वाविंशत्सङ्ख्याका एवयज्ञाः. इतर एकद्विकारा इति परिह्री यते. किं नामान इत्यत आह. ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पितृयज्लो भूतयज्ञो नुनुष्य यज्ञश्चेति पञ्चाना महरहरनुष्ठानम्. पञ्चमहायज्ञाः नम यजनं ४ ब्रह्मयज्ञ इति. ब्रह्मणा वेदन देवानां यजनं प्रीणनं ब्रह्मयज्ञः. अयं प्रातर्होमात्पूर्व मुपरिवा उपक्रम्य ब्रह्म चारि प्रभृतिभिः कर्तव्यः. नरात्र्याम्. वैश्वदेवकाले पक्वेनान्नादि ना 2 न्यत्र देवेभ्यः स्वाहेति सकल हो मेनवा देवानां यजनं होयो देवार्चनु वादेकनु ः तथा बलिदानेनवा पितृभ्यः स्वधा जन्दाने.सवा. पितॄणां पि तॄणा पितृयज्ञः. तथा बलिना भूतानां यजनं प्रीणनं भूतयज्ञः. वैश्व देवकाले स्वगृहमागतानां थीनां यजनं यथाश क्त्यन्नादि दानं मनुष्ययज्ञः एते मध्याह्ने तत्रा सम्भवे रात्र्याः पूर्वयामेवा गृहस्थादिभिः कार्याः, तेषां पञ्चानां महायज्ञा ना महरहः प्रतिदिनं कर्त व्यानां अनुष्ठानं करणमेको यज्ञः. एको यज्ञ इति प्रायश्चि ते निर्दिष्टत्वात्. इदानीं पाकयज्ञ उच्यक्ते. पाक यजाः अति स्थालीपाक अग्रयण मष्टका पिण्डपितृयज्ञो मासिश्राद्धं चैत्र्या श्वयुजीति सप्तपाक यज्ञा : स्थ-न्ति तण्डुलादयो स्यामिति स्थाली. रस्यां चरुश्रपण्यां प्रतिपर्व पच्यते हविरिति स्थालीपाकः. नवानां ब्रीह्यादीनामश्रेण प्रथमपाके नायनं देवानां हेमादिना प्रापण माग्रयणम्. आकार व्यत्ययः छान्दसः, पितॄनुद्दिश्यास्टौ पिण्डा निर्वाप्य स्ते अस्यामित्यष्टका, पिण्डै स्साध्यः पितॄणां’ यागः पिण्डपितृयज्ञः 4 प्र. १ खु, ‘त्रिर्निददा’ तीति श्रुतेः मासीकि सप्तम्येकवचनम् मासे मासे2 परपक्षे, पितॄणां होमोऒन्नादिना श्रद्धया तर्पणं मासि श्रद्धः सस्यवृद्ध्यर्थं चित्रा पौर्णमास्यां पाकेन विष्ण्वादीनां यजनं चैत्री. पशुवृद्ध्यर्ध माश्व युज्यां पौर्णमास्यां पाकेन भवादीनां यागः आश्वयुजी. इत्येते सप्तत्तत्काले कर्तव्या नित्याः पाक यज्ञा भवन्ति, पाकेनान्नेन देवानां कर्तव्या यागाः पाकयज्ञाः. सम्रृति हविर्यज्ञा च्यर्ते. हविर्यज्ञाः. अग्न्याधेय मग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासा वाग्रयणेष्टिश्चा तुर्मास्यो निरूढ पशुबद्ध स्सौतामणिति सप्तहविर्यज्ञाः 00 E सम्बारेष्वग्नीनां विधानेन निधानमग्न्याधेय मग्न्याधान मिति पर्यायः. यजमानमन्नयो “ह” विषादान्नरकाष्त्रयन्त इत्यग्नि होत्रम्.अग्नि होत्रेण पयसा हूयत इति वाग्नि होत्रम्. दृश्यत इतिदर्शः पूर्णो मासो ऒनेनेति पूर्णमासः. तयोर्यौ यागौ क र्तव्यौतावपि दर्शपूर्णमासौ अल्पाच तरं पूर्वं निपठतीति दर्श शब्दस्य पूर्व निपाडः. पश्चात्प्रयोगिणोपि. आग्रयणार्थ मिष्टि र्यागः आ ग्रयणे च त सृ षु च त सृषुमा से षु कर्तव्यो वैश्व देवादि यागः, चातुर्मास्यः, निरूह्य ते ऒनेन सोमाद्बहि र्भवतीति निरूढः पशुः छागादिः बद्ध्यते 2स्मिन्निति पशु बन्धः. सचायं निरूढ पशुबन्धः सुत्रामा इन्द्रः प्रधानो देवता अस्या इति सौत्रामणिः. इत्येते सप्तहविर्यज्ञा यथाकाल विहिता नित्याश्चभवन्ति. हविर्भिः पयोनध्यामिक्षा वाजिन वपात्वङ्मांस लोहित पशुरसकण्डुल पिष्ट फलीकरण पुरोडाश चरु यवागु पृधुकलाज धानासुरामधु सोम समिच्छकलबर्हिः करीरा (1) दिभिर्घ विर्भिः यथार्हा 8 कर्तव्या यागा हविर्यज्ञाः एतर्हि सोमयज्ञा च्यर्ते. (I) करीरमु : मॊलक, अङ्कुरमु. श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् सोम यज्ञाः अग्निष्टोमो2त्यग्निष्टोम उक्य षोडशी वाजपेयो ऒति रात्रोऒप्तोर्याम इति सप्त सोमयज्ञाः. 5 г अग्निष्टोम इति तृतीयसवनेऒग्नी नां, स्तोमः स्तुतिर्भवतीत्यग्नि ष्ट्मः. यद्वा ऒग्निष्टोमा भ्येन साम्ना संस्तुतत्वा दग्निष्टोमः. “अग्निष्टोमग्ं साम भवती"ति प्रतेः. तमेकेन द्वाभ्यांवा स्तोत्राभ्या म क्रम्यवर्तत इत्यत्यग्निष्टोमः तृतीय सवने उर्थ्यग्रहं गृष्णा त्यत्रेत्युर्थ्यः पार्थ्याख्येन साम्ना संस्तुतत्वाद्वा पाक्यः तृतीय सवने षोडशीग्रहमु गृष्णातीति षोडशस्त् त्राण्यस्यास्स नीतिवा षोडशी, वाजमन्नं पेयं सुराद्रव्यमस्मिन्निति वाजपेयः. रात्रि मतिक्रम्य वर्तत इत्यति रात्रः. अपेता स्सर्वकामेभ्यः सर्वान् कामानयं यच्छतीतिवा अप्तोर्यामः अप्तोर्यामाभ्येन साम्ना संस्तुतत्वा दफ्तोर्यामः. “तदफ्तोर्याम्नोफ्तोर्यामत्व” मिति साम श्रुतेः. इत्येते सप्तसङ्ख्याकाः सोमेन सोमलता रसेन साध्यायागा स्सोमयज्ञाः. यथा कालकर्तव्या नित्याश्च भवन्ति, तत्रप्रथम मग्नि ष्टोमोति रात्रोवा यष्टव्यः. अग्निष्टोमः प्रथमयज्ञोपति रात्र मेके पूर्वं समामन स्तीत्याप सम्बवचनात्. अन्येयागास्सति विभवे क्रमेण वा कर्तव्याः. नियमेनाग्निष्टोमः कर्तव्यः जायमानो वै ब्राह्मणः त्रिभिः ऋण_वाजायत" इति श्रुतेः. इत्येते चत्वारिंशद्भवन्ति. इत्यनेन प्रका रेणै ते इमे संस्काराश्चत्वारिं शत्सङ्ख्याका श्शारीराः. निषेकाद्यफ्तोर्यामान्ता भवन्ति. मात्रः निषे कादाजातकात्संस्कृतायां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणा जात मात्रः पुत्रमात्रः . E निषेकमिति पृथक्त्वेन कथ मुच्यते. ऋतौ सङ्गमनं निषेक मित्याहुरिति सूत्रकार वचनादिति चेत्सत्यम्. अयं खल्वत्रा6 प्र० जङ्ग इत चार्य स्याभिप्रायः. ऋतौ सङ्गमनं निषेक मित्याहुरेके नवय मिति. तथा भवक्यस्य तस्त्रम् कुत्रोक्त मिलिचेत् तदेवं त्रिरात्रं हविष्याशिनौ इत्यत्रोक्त सूचार्यैरिति ब्रूमः. रधा अष्टदश सङ्ख्या नियमो निरर्थकस्स्यात्. प्रवासागमन मुभ यधाकुर्म इतिचेत् तन्न. प्रवासागमन पिण्डवर्धनयोर्हीन इत्ये कत्वेनो पपादनात्. तर्हि वर्षवर्धनं कर्मत्वेनाङ्गि करिमीलिचेत् तडनु पपन्नम्. परिगणना याम पठितत्वात् निषेकादा जातकादिति पुनर्वच नाच्छ. तस्मान्नि षेकादय्य सिद्दा भवन्ति. सम्प्रत्येभिः संस्कारैः संस्कृतानान्नामानि क्रमेणोच्य क्ते. निषेकादाजातकादित्यत्र आज् मर्यादायाम्. निषेकादयः षटे क्षेत्र संस्काराः. तत्तर्काल विहिताः निषेक संस्कारादारभ्य आजातकाक्संस्कृतायां क्रमेण कृतसंस्कारायां असमानर्षि गोत्रजातायां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणस्यापत्यं तस्यां ब्राह्मण्यां तथा ब्राह्मणाङ्ञातनूत्र उत्पन्नमात्रः पुत्रो मात्रनामाभवति मीयते आचारो जल्पि यतेऒ स्येतिमात्रः. अस्य शौचाचमनादि विचार एव नास्ति. रऒस्स्व लादिस्पृष्टानपि प्रोक्षणमेव. ब्राह्मणः उपनीत स्सावित्र्यध्ययनात् ब्राह्मणः. 90 उपनीक इति. जातकादि चौळकान्तॆः सप्तभिक्यधा कालविहितैः संस्कारै स्संस्कृतः, पश्चात्कृतोपनयनो गायत्र्यादिनानू ब्रह्मचारी, व्याहृति पूर्वा गायत्री सावित्री तस्या अध्ययनं जपः तस्मात्सावित्र्यध्ययना द्बाह्मणो भवति. ब्राहणस्यापत्यं ब्राह्मणः. संस्कृतःः श्रोत्रियः वेदमधीत्य शारीरै रा पाणिग्रहणा त्संस्कृतः पाकयज्ञोरपि यजन् श्रोत्रियः, श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् वेदोपाकर्मा 7 वेद मधीत्येतिकृत क्रमेण प्राजापत्यादि वेदव्रतान्याचरन्, साङ्गं वेदाभ्यासं कृत्वा समावृत्तः कृत विवाहः शालीन वृत्तिर्नामा गृहस्था भवति. एवं क्रमेण शारीरै रा पाणिग्रहणादित्याज् अभिविधा. पाणिग्रहणानैः क्रमेण संस्कृतः पुनः पाकयज्ञः स्थालीपाकादि भिरपि क्रमेण यजन् यागं कुर्यन् ः संस्कृतो ब्राह्मणः श्रोत्रियः श्रुतवृत्त सम्पन्नो भवति. आहिताग्निः, अनूचानः स्वाध्याय परश्चाहिताग्निः हविर्यज्जॆ रपि अनूचानः स्वाध्यायो वेद सस्मिस् परः श्रद्धालुः स्वाध्याय परश्च. आहिता अग्नयो येन स आहिताग्निश्च भूत्वा हविर्यज्जॆरग्नि हॆूत्रादिभिरपियजन्. पूर्वो कैरप्येतैश्च संस्कृतोया यावरो नाम गृही ब्राह्मणः. आनूचानो भ्रष्टाचारः भवति. गुरोः साङ्गं वेद मधीत्य अनुपश्चात् शिष्येभ्यः सयच्चती त्यीनूचानु. पारम्पर्य साङ्ग वेदाध्ययन सम्पन्नो वाऒनूचानः. भ्रूणः : सोमयज्जॆ रपि भ्रूणः . पूर्वो कै ः स्थालीपाकादिभिः सोमयज्ञः अग्निष्टोमादिभिरपि क्रमेण, यजन् एतै स्संस्क्रतो घोराचारिको नामगृही भ्रूणो भवति. ब्रीयनै यज्ञा अनेनेति भ्रूणः. सोमयाजीति. 8 ऋषिकल्पः : संस्कारै रेतै रुपेतो नियम यमाभ्यां ऋषि कल्पः 150 90.0 यावत्संस्कारै रेतैः पूर्वोकैः चत्वारिंशद्भिः नियम यमाभ्यां स्नानादि सत्यादि दशसङ्ख्याकाभ्यां वक्ष्यमाण लक्षणा भ्यां चान्वितो ऋषिकल्पो भवति. तदाह धर्मे सूत्रकारः, स्नान शौचस्वाध्याय तपोदाने ज्योपवासोवस्थ निग्रहव्रत मौनानीति निय मान् दळै तान् सत्यानृशं स्यार्जन क्षमादम प्रीति प्रसाद मार्दवा हिंसा माधुर्याणीति यमान् दशामूंश्च समाचरतीति नियम्यनै प्रवर्तन एभिरिति नियमाः यमः स्ते निवर्त्यन्त ऎभिरिति यमाः. ताभ्यामन्वितो ब्राह्मणः ऋषि कल्पः ऋषि तुल्यः. ईषद समाप्ता कल्पद्देश्य देशीयर इति कल्पप् ईषन्न्यूनर्षिरित्यर्थः. साङ्ग चतुर्वेद तपोयोगात् ऋषिः 03 शिक्षादिभिष्षड्भिरङ्गै स्सहवर्तन इति साङ्ञाः तेचते चत्वारो वेदाः तै श्चतप्यत इति तपः. आध्यात्मिक दुःख सहिष्ठुत्वेन तपसा च युज्यत इति योगः, तस्मात्साङ्ग चतुर्वेद तपोयोगात्पूर्वो काचारा न्वितो ब्राह्मण ऋषिर्भवति. इयर्ति तपसा मोक्षङ्गच्छतीति ऋषिः. अनेन वानप्रस्थोगृह्यते तेषामेतल्लक्षणाचारत्वात्. मुनिः : नारायण परायणो निर्द्वन्द्वो मुनिः ति नारा उदकमयसंस्थानं यस्यसः नारायणः स एव पर मुत्क ृष्टमयनं स्थानं यन्यस नारायण परायणः, निर्गतं संसारद्वस्ध्वं येनसः निर्द्वन्द्वः पूर्वोक्त लक्षणान्वितो नारायण परायणो निर्द्वन्द्वो ब्राह्मणः मुनिर्भवति. मनुते सर्वमिति मुनिः अनेन यतिनो गृह्यक्ते. तेषामस्ये तल्लक्षणात्वात्. वनस्थ यतिनो धनुष्ठान माचार्योधर्मे वक्ष्यति. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् इति संस्कार विशेषा त्पूर्वात्पूर्वा त्परोवरि यानिति_विज्ञायते॥ 9 संस्काराणां विशेषः. उ त्तरो त्तरानुष्ठानं तस्मात्संस्कार विशेषादाचार विशेषाच्च पूर्वात्पूरा न्मात्रादेः परउ त्तरोत्तरो परउत्तरोत्तरो ब्राह्मणादिः परियान् श्रेष्ठतमो भवतीति विज्ञायते. श्रुति स्मृतिष्वव बोध्यत इतीदं परिभाषा सूत्रम्. अत्र यधोक्त सधोत्तरत्रा चार्येण वक्ष्यते. तदर्ध मेवात क्रमोदर्शितः. इति श्री नृसिंहवाजपेययाजिये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये प्रथम प्रश्नार्थ विवरणे प्रथमुः पटलः इति प्रथमः खण्डः अथ द्वितीयः स्ना न विधिः खण्डः अथ चातुराश्रमिणां स्नान विधिः इदानीं पूर्वोद्दिषानां ब्रह्मचर्या 39 त्तदाश्रमोचित स्नानादि विधिनह. आथान स्तरं चत्वार आश्रमाः ब्रह्मचर्यादयो येषां तेषां चातुराश्रमिणां आश्रम्यर्ते अत्र तपस्यक्ते इत्या श्रमाः. तेषां ब्राह्मणानां स्नानविधिः उच्यत इति वाक्य शेषः. प्रातरुत्थाय ग्रामाद्बहिर्गत्वा धर्मे वक्ष्यमाणवद्दिवा सन्ध्ययो रुदङ्मुखो रात्र्यां दक्षिणाभिमुखो निवीती दक्षिणेकर्ले यज्ञोपवीतमास ज्योत्कुटिक मासीनः मूत्रपुरीषा तृणान्तरितेस्थले विसृज्य वामेन श्री वै खानस फारं २] 10 द्वि ं ५०-१ शिश्नं गृहीत्वोत्थाय गो विप्राग्नि वाय्वर्कतारेस्तू न पश्यस् दक्षि णेन पाणिना शौचार्धं मृद्ग्रहण्योषर मूषिककृष्ण बहिश्चार् समीप वल्मीक जला न्तस्थादि वर्ज्यं मृदं सङ्गृह्य जलपार्श्वे तथा2सीनो ब्रह्मचारी गृहस्थोवा शिश्नेद्विः हस्तयोश्च द्विः द्विः समृज्जलं प्रक्षिप्य मूत्रोत्सर्जन शौचमपाने षट्कृत्वो वामकरे दशकृत्वः उभयोर्दश समृज्जलं प्रक्षिप्य पुरीषोत्सर्गे शौचम्. उद्धृतै रेव जलै र्वनस्थस्य भिक्षो श्चैतद्विगुणं शौचं कर्तव्यं. एतद्दिवै व. रात्रा तदर्थम्. तदरं आतुरे. तदरमध्वनि शौचं कर्तव्यं. रेतो विसर्गे मूत्रवच्छौचं. रेतसस्त्रिरित्येके, सोप वीती प्राङ्मुखोन्यत्रासित्वा मृदाद्भिर्दशकृत्वः पादौ प्रक्षाळ्याचम्य ‘तृणराजवर्जितेन कण्टक क्षीर वृक्षभ वेन, खदिरादिना, काषेना, न्नाध्यायव्यूहध्वमिति दन्त धाव नं कुर्यादङ्गार सिकतातृणवस्त्र नखेष्टकाभिर्न कुर्यात्. प्रतिपत् षष्ठि द्वादश्यामावास्यादिष्व, भावे दन्त काष्ठानां च पठेन, द्वादश कृत्वोऒपां गण्डूषेणवा मुखशुद्धिं कृत्वा चम्य प्रातःस्नायात् नित्यमेवं कर्तु मश क्ति श्चेदभिषेकादि ष्वेकेन स्नायात्. ते किं नामानः कियन्त इत्यत आह. स्ना न भे दाः अभिषेक दिव्य वायव्य आग्नेय गुर्वनुज्ञा इति पञ्चधा भवति 30 अभिषिच्यते ऒवगाह्यत इत्यभिषेकः. दिवि भवो दिव्यः वायु भवो वायव्यः. अग्नौभव आग्नेयः. गुरोरनुज्ञा उपदेशः विष्णु स्मरणं मन्त्रस्नानञ्च गुर्वनुज्ञा इति स्नान विधि ‘पञ्चथा’ प्रकार वचनेधात्, पञ्च प्रकारा भवन्ति. पार्दिव विष्णु स्मरणाभ्यां सहसप्ते ति केचित्. पञ्च प्रकारो भवति. भवेत्". यत्र यत्र लटः ते सर्वे सूत्रे “विधिलिङ्गर्धे” भवन्ति सूत्राणामपि छन्दस्त्वात्" तरति तरति ब्रह्म हत्यां योऒश्वमेधेन यजत" इति श्रुतेर्दर्शनात्. ’ तृणराजमु : ताटिचॆट्टु, कॊब्बरिचॆट्टु. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् नदी तटाक कूपानां आलाभे पूर्वस्योत्त र मुपतिष्टे त. 11 नडति वेगेनेति नदी अनेन देवखातादयो गृह्यर्ते. तटानि अकति कुटिऎं गच्छतीति तटाकः. अनेन दीर्घकादयोगृह्यर्ते. कुत्सिताःस्वल्पा आपः तिष्ठन्त्यत्रेति कूपः अनेन क्षुद्रश्वभ्रघटावयो गृह्यस्ते. नदी तटाक कूपानां मध्येऒ लाभे पूर्वस्य नव्यादेरसम्भवे उत्तर मप रं तटाकादीन् तदभावे कूपाद्य मुपतिष्टेत स्नानार्धं गच्छेत्. अम्मनाचमनं प्राङ्मुख उदङ्मुखोवा 22क्रम्य जलस्थलेष्वासीनः पाणिपादा वा मणिबद्ध जानुतो दक्षिणादि प्रत्येकं प्रक्षाल्या फेनावस्राव मविच्छिन्न मद्रुत मशब्द मब हिर्जानु हृदयङ्गमु मुदकं गोकर्णवत्पाणिङ्कृत्वा ब्राह्मेण तीर्धेन त्रिराचम्य द्विरङ्गुष्ठमूले नास्यं परिमारि . બે · 63 तत्र प्राज्ञ्मुखोवा भूत्वा उदङ्मुखोवा भूत्वा जलेचैकं स्थले चै कं पादमेनं जलस्थलेष्वाक्रम्य पादौ विक्षिप्यासीन उत्कुटिक मुप विष्टः पणति व्यवहरतीति पाणिः पद्यते गच्छतीति पादः पाणीच पादौ च तौ पाणिपादौ. आज् अभिविधौ मणयो बध्यने ऒस्मिन्निति मणिबन्धः. पाण्युपरिप्रदेशः जङ्घोरुसन्धौ जायत इति जानुः तसिल् सार्व विभ क्ति कः. तस्मादा मणिबद्ध जानुतः. दक्षिणमादिर्यस्मिन् तत् दक्षिणादि क्रमेण प्रत्येकं पृधक् पृधक् प्रक्षाळ्य फेनो बुद्बुदः अवस्राव इत स्त तश्च्युतिः तौ न विद्येते यस्मिंस्त दफीनावस्रावं न विद्यतेऒङ्गुलि विवरै रित्यविच्छिन्न मद्रु तम शीघ्रमशब्द मध्वनि यधा भवति तधा 12 द्वि १ खं, गा जलं गृहीत्वा जान्वोर्बहिर्हस्ता नविद्येते यस्य आबहि बहिर्जानुस्सन् हृदयं गम्यत इति हृदयङ्गमं ब्राह्मणस्य, कण्ठगं क्षत्रि यस्य तालुगं, वैश्यस्य तावन्मात्रं जलं गृहीत्वा गोकर्णवत् गोकर्णाकृतिकव पाणिं करतलं न्युब्जं (1) कृत्वा ब्राह्मेण तीर्थेन अङ्गुष्ठमूलेन त्रिः कृत्वः एवमाचम्यापो भक्षित्वा अङ्गुष्ठमूलेन [ द्विः कृत्वः अस्यतेक्षिप्यत अन्नादिकमस्मिन्नि त्यास्यं वक्त्रं परिमार्षि. परिमार्जनं करोति. अङ्गुळ्यथि देवाः अङ्ङ्ञु ष्ठस्याग्निः प्रदेशिन्या वायुर्मध्य मस्य प्रजापति रनामिका या स्सूर्यः कनिषि कस्येन्द्र इत्यधि देवता भवन्ति . अङ्गे तिष्ठतीत्यङ्गुष्ठः तस्याग्निर्देवता प्रति दिशति निर्दिशति चोरादि कमनयेति प्रदेशिनी अस्या वायुर्देवता, अङ्गुळीनां मध्ये तिष्ठतीति मध्यमः. अस्य प्रजापतिर्देवता. प्रसिद्धं नाम नास्त्यस्या इत्यनामिका अस्या स्सूर्यो देवत. अल्पत्वादि तराङ्गुळिभ्य इति कनिष्ठः तस्येन्द्रो देवता भवति. तत्त देवता प्रसिद्धं नाम. अङ्ङ्गू ष्ठमध्यमाभ्यां सर्वतीर्थेर्वा मुखं मार्ष् . 3 अङ्गुष्ठश्च मध्यमश्चाङ्गुष्ठ मध्यमौ ताभ्यां अङ्गुळिख्यां सर्वतीर्थेर्देवर्षि ब्राह्माग्नेय पित्राख्यैः करतलेनवा मुदितानि खानीन्द्रि याण्यस्मिन् सन्तीति मुख मधोमार्षि. (1) न्युज्जं : वङ्गिनदि. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 13 अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी. अङ्गुष्ठ प्रदेशिनीभ्यां नासिका अङ्गुष्ठ कनिष्ठिकाभ्यां श्रोत्रे. भुजौताभ्या मङ्गुष्ठिनवा हृदय मङ्गुळिभि र्नाभिं चाङ्गुपेन प्रत्यङ्ग मपश्च स्प ृष्ट्वा जङयोर्वामे पाणावस्यभ्युक्ष्य सर्वाभिर्मूस्थानं स्पृशति अङ्गुष्ठश्चानामिकाच तौ समेत्यैताभ्यामेवं सर्वत्राङ्गुष्ठाना मिकाभ्यां दृष्ट्वासर्वमाचक्षत इति. चक्षुः ते चक्षुषीलोचने. अङ्गुष्ठ प्रदेशिनीभ्यां. नसति कौटिल्यं प्रतिपद्यते घ्राण समय इति नासिका, घ्राणपुटौ. अङ्गुष्ठ कनिष्ठिकाभ्यां श्रूयते अनेनेति श्रोत्रन्ते कर्णा ताभ्या मङ्गुष्ठ कनिष्ठिकाभ्यां वाऒङ्गुष्ठान भुज्यते ऒन्नादिक मनेनेति भुजः तौ बाहू. सर्वाङ्गुळिभिः विषये प्रियत इति हृदयं उर स्थलम्. अङ्गुष्टेन सभ्यत इति नाभिः तं चकार स्सर्वत्र सम्बध्यते. अङ्गमवयवः. अङ्गं प्रति प्रत्यङ्गं अपश्चाङ्गञ्च स्पृष्ट्वा यत्राङ्ग द्वन्द्वं तत्र सकृदेव आपस्पर्शन मेकत्वादङ्गस्य. जङ्घते हन्यते कशादिनेति जङ्घा तयोर्वामे पाणावस्य भ्युक्ष्य सर्वाभि रङ्गु शिभिः मूर्छति गर्वादुन्नतो भवतीति मूर्धन मुत्तमाङ्गं स्पृशति स्पर्शनं करोति. इदममन्त्रक माचमनम्. इदानीं मन्त्राचनमन मुच्यते. ‘इन्द्रोहं- उभाभ्यां ‘‘इतिकरौ *: आपगपादौ अस्मिन्कुले’ इति पादौच तथा प्रक्षाळ्य आपगपुनन्तु ‘इति पुनस्त था 22 चामति. ति मन्त्राभ्यां करौ मन्त्राभ्यां पादौच यधा पूर्वं तधा प्रक्षाळ्य आपः पुनन्त्विति मन्त्र मुच्चरन् पुनर्यधापूर्वं तथाभ्यु क्षणादीन् कृत्वा चामति. इति शब्दः परिसमाप्ता, सम्प्रति मतान्तर माचमनं आह. 14 समन्ताचमनं द्वि. १ खु, १ ऋग्वेदरिप्रीणातु. यजुर्वेदगि प्रीणातु, सामवेदगि प्रीणातु. इति त्रिरपः पीत्वा ‘अधर्व वेदगणातु, इतिहास वेदः प्रीणातु चन्द्रमाः प्रीणातु’ इति त्रिधा मुखं मार्चि .. ऋग्वेदः प्रीणात्वित्यादिना त्रिरपः पित्वाद्विस्ति र्यगधश्चैकमेवं मन्तै स्त्रिधाऒस्यं मार्षि. ट महेश्वरः प्रीणातु ‘इति मूर्धनं’ आदित्यगप्रीणातु, सोमगिप्रीणातु, इति चक्षुषी ‘दिशगप्रीणन्तु ’ इति श्रोत्रे’ वायुः प्रीणातु इति नासिकां ‘इन्द्रगप्रीणातु’ यिति भुजौ’ ‘विष्णुःप्रीणातु’ ‘यिति हृदयं’ ‘अग्निःप्रीणातु’ यिति नाभिं स्पृशतीत्येके’ 92 तधा मूर्धानं, मन्त्रावृत्या चक्षुषी, श्रोत्रे, नासिकापुटौ, भुजौ स्पृष्ट्वा हृदयं नाभिञ्च सृृशतीत्येके वदन्ति. एवं भोजनस्याद्यन्त योःद्विः स्नान खादन पानेषु च सकृदा द्विरन्ततः दान प्रतिग्रह होम सन्ध्यावन्दन बलिकर्म स्वाद् द्विरान्ततः वासोन्त र परिधानस्वापरध्योपसर्पण हविश्शेष भक्षणादावस्ते द्विरन्यत्र देवपूजादावाद्यन्तयोः सकृत् अन्यत्र दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत्. पूर्वोक्त ममन्त्रकं समन्त्रकं चा चमनं नित्यमिदं नैमित्तिक मिति केचित्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै थानस सूत्र भाष्ये प्रथम प्रश्नार्थ विवरणे द्वितीयः खण्डः सम्पूर्णम्. अथ तृतीयः खण्डः स्नानप्रकारः-: वस्त्र निर्णे जनं अथापो नमस्कृत्यावगाह्य यावदमनश्शङ्क मद्भिर्मृदा च गात्रशुद्धिं कृत्वा वस्त्रं ‘आदशा त्सूदितं’ इति नेने क्ति. अला आथाचमनानन्तरं आपो ला सम्प्रत्य मन्त्रक स्नानमाह. नमस्क ृत्यावगाह्य जलं प्रविश्य यावन्न विद्यते मनसि शङ्का मालिन्यापनोदः स्यान्नेति विचारो यस्मिन् तद मनश्शङ्कं भवति. तावदद्भिर्मृदा तु ल स्यादि प वित्र स्थ ला हृत या मृत्ति कया च सर्वाङ्गमालिप्यगात्रस्य शरीरस्य शुद्धिः नैर्मल्यन्तां शरीरशुद्धिं कृत्वा स्नात्वा तीरङ्गत्वा चम्य शरीरमार्जनं केशधूनना दि कुर्वन् स्नानवस्त्रं विसृज्य धौतवस्त्रं परिथाय पक्ष्यमाणवत् तर्प णां तं कृत्वा वस्त्रं स्नानवस्त्रं मन्त्रेण नेनेक्ति निर्णेजति. वस्त्रशोषणं, ग्रहणं : गायत्र्या प्रागग्रिक मुदगग्रिकं वाऒऒस्त ृणाति शुष्केत यैव गृष्णायात् DE गायत्र्या प्रागग्रमवसान मञ्चुलं यस्य तत्रागग्रिकं. तथोदग्रिकं वा वस्त्रमास्तृणाति, शुद्धस्थले विशोषणार्धमा स्तरणङ्करोति. पस्त्रे शुषे सतितयैन गायत्र्या वस्त्रं गृष्णायात्. उपादेयात्. इदानीं समस्त्रक स्नाहमाह. ‘इद मापः प्रवहत’ ‘इत्यभिगम्य’ ‘हिरण्यशृङ्गं’ यिति जलं प्रणम्य समृदोदकेन ‘आपःपुनातु’16 प्र. खं ‘इत्यभ्युक्ष्य’ ‘इदमापश्शिवा’ इत्यपो विगाह्य सुस्नाति. 30 इद मापः प्रवाहतेति जलमभिगम्य समीपं गत्वा हिरण्य शृङ्गमिति जलं प्रणम्य मृदासहवर्तत, इतिसमृदोदकेन मन्त्रेण शरीर मभ्युक्ष्य मन्त्रेण विगाह्य सुस्नाति सुष्ठु स्नानङ्करोति. एवं समन्त्रक स्नानं कृत्वाऒचम्य धातं परिधाय वक्ष्यमाण वत्तर्प णान्तं कृत्वा पूर्ववत् स्नानवस्त्रं नेनेक्तीत्यमन्त्रकं समन्त्रकं च स्नानं नित्यम्. इदानीं नै मित्तिकं स्नानमाह 2 ‘इदं ब्रह्मपुनीमहे’ ‘इति पवित्रं गृहीत्वा “ब्रह्मा पुनातु” “इत्यङ्गुळ्यां निक्षिप्य” “शतधारं” इति जलं गृहीत्वा" पयस्वती रोषधयः” पयस्वतीरोषधयः" इत्या चम्य “भूरग्नय” इत्युपस्थान मादित्यस्य. 66 30 पवित्रयति पूतात्मानं करोतीति पवित्रं. कुशादि दर्भाभ्यां चतुरङ्गुळ ग्रन्धि वलय मेकाङ्गुळमेवं पवित्रं. सौवर्णं राजितं वाङ्गुळीयकं वा, अङ्गुळ्यामनामिकायां निक्षिप्य अवसज्य जलं गृहीत्वा६चम्य भक्षित्वा पुनः शुद्ध्यर्थ माचम्य. उपस्थीयत इत्युप स्थानं तिष्ठन्तं दृष्ट्वाभिवन्दनं. अदि नेरपत्यमादित्यः सूर्यः तस्योप स्थानं कृत्वा. L “चित्पतिः” इति नामिकोपान्ताभ्यां समृदोदकेन त्रिःप्रदक्षिण मावर्त्य शिरोमार्जि · ऎ 3- त्रिभिर्मस्त्रैः अनामिका प्युत्पन्ना उप अङ्गुष्ठ समीपे तिष्ठतीत्यु पान्त ः. ताभ्यां अनामिकोपान्ताभ्यां समृदोदकेन त्रिः कृत्वः प्रद क्षीणं यधास्यात्त धावर्त्य परिभ्राम्य शीर्यते पलितादिभिरिति शिरः मूर्धानं मार्ष् मार्जनं करोति. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् आपो हिरण्य पवमानै ग प्रोक्षयति. तेन समृदोदके नात्मानं स्वशरीरं प्रोक्षयति. 17 33 ‘उद्वयं’ तमस इत्यादिना22दित्य मुपस्थाय महा व्याहृत्या जलमभि मर्त्य कर्णावपिधायाभि मुखमादित्य स्यार्थं निमज्य ‘ऋतञ्च सत्यञ्च, यासुगनाः’ इति त्रिरावर्तयन्न घमर्षणं करोति.. आदित्य मुपस्थाय उपस्थानं कृत्वा सर्व तीर्थार्जलमभिमन्त्य 1 ण स्पर्शन मभिम क्रैस्त्रणं कृत्वा कर्णा श्रोत्रे 2 पिधायाच्छाद्य पाणिभ्यां नद्यां प्रवाहाभि मुखं देवालयपुरतः स्थितेषु त दै वाभि मुखं अन्यत्रादित्य स्याभिमुखं यधास्यात्तधार्थं शरीर स्यार्थं निमज्ज्य जलान्त ः स्थितङ्कृत्वा त्रिरावर्तयन् मस्त्रं त्रिवारं जपन् अघा नां पापानां मर्षणं निरसन मघमर्षणं करोति. सन्ध्यावन्दनं ततो मन्धं निश्वस्य धौतं परिधायानुपमृज्यवासगि प्रातः “सूर्यश्च” इत्यादिना 22 चम्या 2 पोहिष्ठा ऋग्बिस्ति सृभि ः प्रोक्ष्य गायत्र्या 2 पो 2 दिभिः भि मस्ट्र्या दित्याभि मुखं विक्षिप्य प्रदक्षिणं करोति 308 ततो 2 नन्तरं मन्दं शनैः शनैः निश्श्वस्य यथा निर्गम्यते श्यासस्त थाकृत्वा स्नाव्वोत्ती राचम्य स्नान वस्त्रं परित्यज्य, गौत वस्त्रं परिथाय परिवेष्ट्य द्विराचम्य अनुपमृज्यवासः स्नान वस्त्र श्री वै खानस फारं 3 3] 18 प्र गा खं, ४ मनिष्पीडनं 1 सन्तर्पणाने भवति. यदा स्नानं पारक्येषु तटाकादिषु तत्रपञ्चमृत्पिण्डा नुद्ध ृत्य कूपे त्रिर्जल मुद्धृत्य बहि र्विक्षिप्य तथा घटोदकेनवा स्नायात्. एवं धर्मे सूत्रकारिणो क्त मिदं नैमित्तिकं मृत्तिकास्नानं. इदानीं सन्ध्योपासन माह प्रातरिति, कालवाच्यव्ययम्. प्रातःकाले प्रागुदयात्स्नात्वाऒचम्य पवित्र पाणिः धृतार्थ्वपुण्ड्रः प्राणायामं कृत्वा प्रातः सन्या मुपास्य इति सङ्कल्प्य" आपोहिष्टेत्याग्नेयेन तीरेनात्मानं प्रोक्ष्य पूर्ववज्जलं गृहीत्वा सूर्यश्चेत्यादिना 2 चम्य भक्षित्वा ‘दधिक्रा वण्ण’ इति ऋचा. आपोहिष्टादि ऋग्भिस्ति सृभिरात्मानं प्रोक्ष्यां जलिना जलं गृहीत्वा, गायत्र्या पो 2 भिमस्त्र आदित्याभिमुखं यथा स्यात्तथोर्थ्वं विक्षिप्य उत्सृज्यैवं त्रिः कृत्वा उदकाञ्जलिं विक्षिप्य असावादित्यो ब्रह्मेति प्रदिक्षिण मादित्यस्य करोति. सर्वत्र कर्मान्त आचमनं कुर्यादिति. प्राणायाममेकावरं कृत्वाऒष्टावरां सावित्री मभ्यस्य"मित्रस्य" इत्याधिभिः ऋग्बिस्ति सृभिस्तिष्ठन् सर्थ्या मुपासीत. उदकस्याग्ने र्देवस्यवा सन्निधौ. शुद्धे देशी कुशाद्यासनस्सस्, प्राणायानुमिति प्राणान् वायून् आयम्यस्तेन्तः नियम्यस्ते इति प्राणायामो रेचक पूरक कुम्भक प्रकारः तं वक्ष्यमाण वदेकमवरं जघन्यं यस्यत मेकावर मूर्थ्वं यधाकाममेनं प्राणायामं सप्त व्याहृतिपूर्वकं स शिरस्क गायत्री जपं श्रीनेकं वा धर्मोत्त वत्कृत्वा, आयातु वरदादेवीति सावित्रीं प्रशंस्य अष्टावरा जघ न्यायस्यास्ता मष्टावरां सावित्रीं नित्यमूर्थ्वं काममथ्यस्य पुनः पुनरावर्त्य जप्त्वा “मित्रस्येत्यादिभिः ऋग्बिरिति, उत्त मे शिखर इति सर्वत्र सन्थ्यासूक्त्वा” ततो मित्रस्येत्यादि तत्तदुपस्थान मन्त्रान् (1) स्नानवस्त्रं निष्पीडनं तर्पणाने इति पाठः. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 19 जपेत्. तिसृभिः ऋग्बिः तिष्ठन् प्रातः प्राङ्मुखः, सन्धिषु भवा सस्ध्या. सम्यर्थ्यायन्त्यत्रेति वा सन्ध्या. ता मुपासीत. वक्ष्यमाणवत्प्रदक्षिण विशेन सन्ध्यादीस् नमस्क ृत्योपस्थानं कुर्वीक,ततोवक्ष्यमाणवत्त र्पणं ब्रह्म यज्ञ मादितो प्रस्थानं नित्यौपासन होमं विष्णु ्वर्चनञ्च कृत्वा. मध्याह्ने “आपःपुनन्तु” इत्याचम्य तथाप्रोक्ष्य “उद्वयं” तमस इत्यादिभिर्यजुर्भिस्तिष्ठन्नादित्य मुपस्थाय तथा करोति, за मध्याह्निक स्नानादिकं धर्मेवक्ष्यमाणवत्क ृत्वा 2 ह्नो मध्यं मध्याह्नः तस्मिन्काले मध्याह्नकाले, पूर्ववत्र्पाणानायम्य सङ्कल्प्यात्मानां प्रोक्ष्य, आपः पुननित्याचम्यापोभक्षित्वा 2 चम्य यधाप्रातस्त था प्रोक्ष्य जलं विक्षिप्य प्रदक्षिणं कृत्वाचम्य सावित्री मभ्यस्य यजुर्भिस्तिष्ठन् आदित्यमुपस्थाय यथोत्तरत्र तत्त दाश्र मार्हमनुष्ठानं वै श्यदेवादि भोजनान्तं वक्ष्यति तथा करोति. सायं “अग्निश्च " इत्यादिना 22 चम्य तथाप्रोक्ष्य “यच्छिद्धि” इत्यादिभि स्सामभि रुपास्या 2 सीनस्त था 66 करोति. 30 सायमिति कालवाच्यव्ययम्. सायङ्काले प्रागिस्त मयात्रा णानायम्य सङ्कल्प्यात्मानम्प्रोक्ष्य अग्निश्चेत्यादिना2चम्ययथाप्रात स्त थाप्रोक्ष्यजलं विक्षिप्यादित्यं परीत्याचम्यसावित्री मभ्यस्य प्रत्यङ्मुख आसिनः सन्ध्या मुपास्य यदोत्त रत्र वक्ष्यति सायं होमादि शय नानं तथा करोति. 20 Lă. O apo. 3 उदितार्कां पश्चिमार्कां इति च स्य यदादिशं तन्नामादिना दिग्देवताः पितॄस्सापसव्यं ब्रह्माणं चोदङ्मुखो नारायणादि न्नमो ऒस्ते नोप तिष्टेत” 36 ‘उदितार्का" मिति प्रातः पश्चिमार्का" मिति सायमेवं सन्थ्येद्वे भवतः. नमध्यन्दिनस्य द्विवचनात्. मन्हा भावाच्च “सन्ध्या यैनम” इत्यादिभिः सन्या मुपास्य यथादिशं प्रातरिन्द्रदि, सायं नरुणादि तद्दिगेशादेर्नामाभिधान मादिर्यस्य तेन तन्ना मादिना नमो नेन मन्रोण दिशां देवता दिद्देवताः तत्त न्मुखोभूत्वा प्रदक्षिण क्रमे णोपस्थायाथ दक्षिणाभिमुखस्सन् पित्रादीनपसव्यं प्राचीनावीतं नेन सहवर्त त इति सापसव्यं यथास्यात्तथा तानुपस्थाय तत उपवीती उर्थ्वमुखो ब्रह्माणं चोपस्थाय उदङ्मुखस्सन् नारायण आदिर्ये षां तान् नारायणादीन् नमश्शब्दिस्ते यस्यतेन नमोर्तेन तन्ना मादिना मर्रे म न्हे णोप तिष्टेत. श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीयः खण्डः, द्वितीयः पटलः सम्पूर्णम् अथ चतुर्थः खण्डः देवर्षि पितृ तर्पणं– आथा 2 चम्य ‘कौरुक्षेत्रं’ इति जलं नमस्कृत्यमहा व्याहृत्या जलमभिमस्त्र्य हस्तेन तलतीर्थ क्रमेण ‘कूप्याभ्यस्वाहा’ इत्वादिभिस्तर्पयति. ४० भूपतिं तर्पयामि, भुवन पतिं तर्पयामि. भूता नां पतिन्तर्पयामि. प्रजापतिं तर्पयामि. ब्रह्माणं तर्पयामि. नारायणं तर्पयामि, महादेवं तर्प यामि, स्कन्दं तर्पयामि, विघ्नं तर्पयामि, विनायकं तर्पयामि. यथादिशं तन्नामादिना दिद्देवतास्तर्पयति इन्द्रं तर्पयामि, यमं तर्पयामि. वरुणं तर्प यामि, कुबेरं तर्पयामि, अग्निं तर्पयामि• निरृतिं तर्पयामि. वायुं तर्पयामि. ईशानां तर्पयामि, ‘आदित्यं तर्पयामि, सोमं तर्पयामि, अल्गारकं तर्प यामि,बुधं तर्पयामि, बृहस्पतिं तर्पयामि.शुक्रं तर्पयामि.शनैश्चरं तर्पयामि. राहुं तर्पयामि. केतुं तर्पयामि’ इति ग्रहाग् ं पर्पयति 22 1 प्र ० खं -ळ नक्षत्राणि तर्पयामि. ताराग्ं स्तर्पयामि. विश्वा न्देवाग्ं स्तर्पयामि, सर्वाश्च देवता स्तर्पयामि. वेदाग्ं स्तर्पयामि. (यज्ञाग्ं स्तर्पयामि). छन्दा ग्ं सि तर्पयामि. स्वगोत्रादि सप्तर्षिं स्तर्पयामि. विश्वामित्रं तर्पयामि, 2 जमदग्निं तर्पयामि, भर द्वाजन्तर्पयामि. 4 गौतमं तर्पयामि. ’ अत्रिं तर्प यामि, 6 वशिष्ठं तर्पयामि. 7 कश्यपं तर्पयामि. सर्वान् ऋषीग्ं स्तर्पयामि. सर्वा ऋषि पत्नी स्तर्पयामि,‘1 अथानन्तर माचम्य जलं नमस्कृत्य सर्वतीर्थेः जलमुभि म स्त्र्य हस्तेन पाणिनातलं स्यात् करतलं. तस्मिन्यानि तीर्थानि वक्ष्य माणानितेषाङ्क्रमः, तेनतलतीर्थक्रमेण कूप्यादी वेन नारायणादीन् तीर्थेनभूपत्यादीन् ब्रा ह्मेण, विश्वामित्रादीनारेण, ऊर्म्योदकादीन् पै तृकेण एवं तल तीर्थ क्रमेण पूर्वस्यां देवेभ्यः उत्तरस्या मृषिभ्यः दक्षिणस्यां पितृभ्य स्तर्पयति. तथादेशं तत्तद्दिश मनति क्रम्य प्रागादि तत्तद्दिशि क्रमेण जलाञ्जलीस् विक्षेप्य दिग्देवता इन्द्राद्या सर्पयति. गृह्यन्त इति ग्रहस्ता नादित्यादीं सर्पयति. स्वगो त्रस्य यः ऋषिः (सः) आदिर्यस्मिन् तत् स्वगोत्रादि सप्त ऋषयः तान् सप्तर्षीनेतान् कूप्यादी नुपवीती तर्पयति. N. B.: 1विखननं तर्पयामि, भृगुं तर्पयामि. अगस्त्यं तर्पयामि, इतिच बहुग्रन्धषु वर्त ते- श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् प्राचीनावीती पत्र्याणि करोति प्राचीनावीती पित्र्याणि पितृ सम्बन्धिनि तर्पणानि करोति. ‘ऊर्मो ्यदकार्ते ’ इति ‘पितृभ्यः पितामहेभ्यः, प्रपितामहेभ्यः ज्ञातिवरेभ्यः पितृपत्नीभ्यः, पितामह पत्नीभ्यः प्रपितामह पत्नीत्यः, ज्ञातिवर्ग पत्नीभ्यः स्वधानमस्त र्पयामि.’ इति तर्पयति. 23 अथ निवीती ‘भौमाग्ं स्तर्पयामि, भौम दिव्याग्ं स्तर्पयामि, नागाग्ं स्तर्पयामि. नागदिव्याग्ं स्तर्पयामि अथ निवीती भौमादीं सर्पयति. ‘यावन्तो जलार्धि नः तावन्तः प्रति गृष्णन्तु’ इत्यपो विसृज्याचम्य करोति. ब्रह्मायज्ञं VE 20 30 यावन्त इति पैतृकेणापो दक्षिणतः स्थले विसृज्य विक्षिप्याचम्म ब्रह्मयज्ञं करोति. तद्यथेत्यत आह. ब्रह्म यज्ञः :- शुद्धे देशे बर्हि रास्ति र्य ब्राह्म मासन मास्थाय पवित्र पाणिर्र्बह्माञ्जलिं कृत्वा प्राङ्मुख स्सावित्री पूर्वं नित्यं’ ‘इषेत्वोर्णेत्वा’ इत्यादि यधाकामम्, X- 24 प्र. शाख ), ळ शुद्देदेशी केशतुषास्थिलो स्ट्रां गारु वर्जितेदेश्, स्थले, गायत्र्या प्रोक्ष्य बर्हिक्भून्, प्रागग्र मुदगग्रं वा 2 स्तिर्य, तदुपरि ब्रह्म सम्बन्धि ब्राह्ममा स इत्यासन मूरुद्वयं, भूमावास्थाप्य, वामजं घोपरि दक्षिण पादमास्थाप्य एवं ब्राह्ममासन मास्थाय पवित्रं कुशादि!पाणा यस्यसः पवित्रपाणिः, ब्रह्मणे कृतोञ्जलिः ब्रह्माञ्जलिः तं मुकुलित हस्तं कृत्वा प्राङ्मुखस्सन् ब्रह्म यज्ञेन यक्ष्य इति सङ्कल्प्य सावित्री वूर्वं प्रथमं यस्यतं सावित्री पूर्वं नित्यमनध्ययन वर्षं प्रतिदिन ‘मिषेत्वोर्जे’ श्वेत्यादि यधाकाममिति यावदध्ययनं कर्तु मिष्टं तापदाद्याननुवाकान्वा चतुर्वेदादि मन्त्रान्वा स्वाध्याय मधीयीत, नित्यमिदम्, अथ नै मित्ति क माह. नैमित्तिकं ‘ऋत्तं च सत्यञ्च देवकृतस्य, यन्मेगर्भे. तरत्समुल्टी, पसो 8 पवित्रं, जात वेथसे, विष्णोर्नुकं, सहस्र शीर्षा, एकाक्षरं, अत्वा हार्षं, त्वमग्ने, पवस्व’ आदीन्स्वाथ्यायमधी यीत. 33 प्रायश्चित्तादि निमित्त सम्बन्धि नै मीत्ति क म् . “ऋतं” चेत्यादि द्वादश सूक्तानि सुष्वध्ययनं क्रियत इति स्वाध्यायः तम थियीत पठेत्, अयमुपनयन प्रभृति द्विजै : कर्तव्यः. त सौरीभिरृग्बिर्यथा काम मादित्यं चोपतिष्ठित सूर्यश्चस्य सम्बन्धिन्य ऋचस्ताभिः सौरीभिः ऋग्भिर्यदाका मं यथेच्छ मादित्यं चोपतिष्ठित द्वादश नमस्काराद्युप कुर्वीत. इति चतुर्थः खण्णः. स्थानं K く 36 ) а ) ) S a अथ पञ्चमः खणः अशक्त स्नान विकल्पः :- अशक्तो नित्यं पादौं प्रक्यान्या 2 चम्य • अशोधेवादि • वैष्णवं जप्त्वा दिव्यं वायव्यमाग्नेयं मन्त्र स्नानं वा कृत्वा, पूर्ववदाच मन्हादीनि कुर्त्यात्. इदानी मशक्त विषयं स्नानमाह. . यस्य श क्ति र्नविद्यते रोगादिभिस्स्ना तुमय मशक्त ः सोपि नित्यं यावदश क्त स्तावत्कालं प्रतिदिनं पूर्ववत् पादौ हस्ता छ प्रक्षाळ्याचम्य अ तो दे वादि वैष्णवं जप्त्या दिव्यं वायव्य माग्नेयं मन्त्र स्नानं वाकृत्वा पूर्ववत् आचमनादि " शब्देन सन्ध्योपासन सावित्री जपतर्पण ब्रह्मा यज्ञादित्योपस्थासं नित्य हॆूमादयो गृह्यर्ते. तान्याचमनादीनि कुर्यात्.. दि व्य स्ना नं– दिवश्चु ्यतैर्हाजेयै दिव्यम्. राधावै स्सातपै र्वगैर्वा सेचनं दीव्यन्ति देवा अत्रेती द्योः तस्यादिवः स्वर्गाच्च्युतैर्गलीतैः गङ्गा स्वर्णडी तस्याः सम्बन्धीनि तै र्गाङ्गेयैः आसमन्तात् धावति पापानि 4 श्री वैखानस फारं ४ ]26 त्र. १ खं. ५ शुद्ध्यतीत्याधानं पवित्रं जलमिदमपॊङ्गुह्यन्नामएतद्वा अपान्नाम धेयं गुह्यं यदाधावः इति श्रुतेः तै राधापै तदभावे आस मन्तात् तपतीत्यातप सै ः सूर्यरश्मिभिः सहवर्तत इतिसातवै र्वक्षैर्वृष्टि भिर्वा सेचन माप्ल वनं दिव्यं स्नानम्भवति. गवां वायव्य स्नानं :- पादोदकै र्वायुनीतै ? पांसुभि स्स्पर्शनं वायव्यम्. 32 गवाङ्गोजातीनां पादेद्य उद्गताः तैः पादोद्गतैः वायुना नीताः प्रापिता सै र्वायुनीतैः पांसुभिः रजोभिः स्पर्शनं शरीरस्य प्रापणं वायव्यं स्नानं भवति. गो सावित्र्या गायत्र्या वा शरीरो दूशनं वायव्य मितिकेचित्. आग्नेयस्नानं– 38 भस्मना शुद्धेन सर्वाङ्गमालेपन माग्नेयम् भस्मना शुद्धेनाग्नि होत्राद्युद्भूतेन आग्नेयेन. आग्नेयेन मन्त्रेण सर्वाङ्ग मापाद मस्तक मालेपन माग्नेयं स्नानं भवति. “मन्त्र स्नानं– ‘आपोहिष्ठा’ इति मन्रोणाग्नेयेन तीर्थेनाभ्यु क्षणं मन्ह स्नानम् XE गुर्वनुज्ञा लभे नापोहिष्टेति मन्त्रेणाग्ने येनाग्नि सम्बन्थेन तीर्थेन अध्यक्षण मापाद मस्तकं त्रिः कृत्वः प्रोक्षणं मन्त्रस्नानं भवति. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् दक्षिणपाणे र्मध्यन्तल माग्नेयं तीर्थम् 27 स०प्रत्याग्नेयादि तीर्थान्याह. दक्षिणपाणे र्मध्यं तलं मध्य प्रदेश माग्नेय मग्नि सम्बन्ध तीर्धं भवति. कनिष्ठाङ्गुलि मूलं दै वम् कनिष्ठाङ्गुलेः मूलं देवाना मिदं दैवं तीर्थं भवति. सर्वाङ्गलि मूलाग्र मार्षम् બે सर्वासामङ्गुलीनां मूलञ्चाग्रं च तत्सर्वाङ्गुळि मूलाग्रं एकवद्भावः सर्वाङ्गुळि मूलं वा सर्वाङ्गुळ्यग्रंवा. मपिवा सर्वासा मङ्गुळीनां मूलादग्रं सर्वाङ्गुळि मूलाग्र मृषीणा मिद मार्षं तीर्थं स्यात्. प्रदेशिन्यङ्गुषयोर्मध्यं पैतृकम् £3 प्रदेशिनी तर्जनी, अञ्जू पश्च तयोः प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोर्मध्यं पितॄणामिदं तीर्थं पैतृकम्. अङ्गुषस्य मूलं ब्राह्मम् EY अङ्गुष्ठस्य मूलं स्थलं ब्रह्मण इदं ब्राह्मं तीर्थं भवति. दै वेन तीर्थेनोपवीती दैविकं कार्यम् किमनेनेत्यत आहा, दै वेन तीर्थेनोपवीती भूत्वा दै विकं कार्यं कर्तव्यम्. आर्षेणार्षम्. आर्षण तीर्थेन आर्षं कार्यम्. पैतृकेण पित्र्यं सर्वम् पैतृकेण तीर्थेन पित्र्यम्, सर्वकर्म कार्यं. EX कर्म EE 02 288 S प्र, १ खं. * बाह्मेण ब्रह्म तर्पण माचमनम् 03 ब्राह्मेण तीर्थेन ब्रह्म तर्पणं भूपतिं तर्पयामीत्यादि आच मनं चकार्यं. आग्नेयेन तीर्थेनाभ्युक्षणं करोति स्म CB आग्नेयेन तीर्थन अभ्युक्षणं मन्त्रस्नानादि प्रोक्षणं करोति. श्री दक्षिण हस्त मुद्धृत्योपवीतं धारयेदुपवीत् 80 (…श्री दक्षिणहस्तं बाहु मुद्धृत्य तदथस्ताद्वाम - भुजोपरि यधा स्या त्तथोपवीतं धारयेत्, यस्स उपवीती भवति, उपवीत मस्ये . वाम मुद्धृत्य प्राचीनावीती.. 20 वामं हस्तमुद्धृत्य तदथस्ता दक्षिण भुजोपरि यधास्यात्त थो पवीतं धारयेदयं प्राचीनावीती भवति. …. कण्ठसक्तं निवीती ‘भवति 2 9 कण्ठेमालिकावदा सज्यत इति कण्ठसक्त मुपवीतं योधारये दयं निवीती भवति. स्नात्वा पुण्ये ऒ हनी संस्कार होमं “ जुहुयादिति विज्ञायते. 6709 23 स्नात्या पूर्ववन्नित्य, नै, मिति क स्नानं कृत्वा कर्म कर्ता सर्वत्र पुण्ये शुभे 2 हनि दिने संस्कारो निषेकादिस्तस्य होमस्त संस्कार होमं वक्ष्यमाण विधिना जुहु यादिति, विज्ञायते. E इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये प्रथम प्रश्नार्थ विवरणे पञ्चम खण्डः

02 अथ पुण्याहम् षष्ठ ख- 8 Ca अथ पुण्याहं ’ करोतीति पुण्यं तच्चतदहः पुण्याहं AP आरभ्यते. पुण्याहमिति कर्मनामु. पुणति. शुभं पञ्चावराण्भो त्रियानाहूया ऒ भि पूजयति पञ्च अवरा जघन्या येषान्त्तान् पञ्चावरान् श्रुतवृत्त सम्प (न्ना ः- श्रोत्रियाः तास् शोत्रियान्, ब्राह्मणान् सर्वत्र एतावन्तो 2 हीनाः सदस्या भवन्ति तास् स्वगृहमाहूयागता नभि पूजयति. ग्रन्ध पुष्पाक्षतै रर्चयति. S पुण्याहं;- जलं . आचार्यःकरकं’ धारानु’‘इत्यद्भरापूर्य"इदमापश्शिवा’ इत्यपो ६ भि मस्त्र्य पुष्पाद्यैः इत्यभ्यर्च्य प्रतिवाचकान् प्राज्मुखानुदङ्मुखान्वा स्थाप यित्वोदङ्मुखः ‘सुपुण्याहं करोमि’ इति सङ्कल्प्य स्वस्ति सुप्रोक्षितमस्तु इति स्थानं प्रोक्ष्य ‘प्रजापतिः प्रियतां’ इत्युक्त्वा तैः ‘प्रियतां’ इति वाचयति. आचरति कर्मेत्याचार्यः निषेकादिकृत्, कञ्जल मत्र रात्याददा तीति करक मुदकपात्र, मद्भिरापूर्य कूर्चेन वक्ष्यमाण लक्षणेन पोटी 30 नावा 2 भिमृश्य मन्त्रेण संस्पृश्याभि मन्त्र्य, पुष्पमादिर्येषां गन्धाक्षतादीनां तै ः पुष्पाद्यैः सर्वेच तीर्था गङ्गाद्यास्तेषां जलं सर्व तीर्थ जलमिति, तज्जलं स्मृत्वा आवाह्य करकस्यान्त र्बा ह्ये च परितो 2 भ्यर्च्य, प्रतिवदनीति प्रति वाचकाः तान् सदस्यास् श्रोत्रि प्राङ्मुखानुदज्मुखान्वा स्थापयित्वा 2 सनेष्वासयित्वा. प्राज्मुखं यजमानं चासयित्वा, आचार्य उदङ्मुख आसीनः कर्म कारयति. सर्वत्र कर्म स्वयमेवा 2 सन विधिः सुपुण्याहं करो मीति यजमानः सङ्कल्प्य सम्यक् कल्पत इति सङ्कल्पः यद्यपिमान सं वाचोच्चरति सर्वत्र सङ्कल्प पूर्वकमेव कर्मकर्तव्यं. सङ्कल्प्येति सर्वकर्मणा मादा पु क्तत्वात्. कुरुष्येति प्रतिवाचकावदेयुः स्थानं पुण्याह प्रदेशं तथास्त्विति प्रतिवाचकावदेयुः. प्रजापतिः प्रियता मिति यजमान उक्त्वात्तैः प्रतिवाचकै : प्रियतामिति वाचयति ः उच्चारयति. एवं सर्वत्रानु वचनमेव, सहानुवादः वचनात्. शाम्यन्तु घोराणि इत्युत्त रान्त ं त्रिरपस्राव यति, म कनकादि शुद्धपात्रं मृण्मयं वाभिस्राव जलधारणार्थं पुरत स्संस्थाप्य तस्मिन् कुशाक्षत गन्थाश्वत्थ पल्ल वादीन्विन्यस्य करकमुद्धृत्य शाम्यन्तु घोराणिति मन्तावृत्तो त्तरान्तं यथास्यात्तथा पात्रा दृहिर्भूम्यां त्रिः कृत्व अपोजलानि स्रावयति तथास्ते शुभानि वर्थन्ता मिति पात्रे 2 प स्रावयति. अतोदेवा’ इत्यग्रं दैविके अग्रं प्रथमं दैविके कर्मणि. ‘सन्त्वासिङ्चामि’ इत्यग्रं सूतके, तधा सूतके जातकाशौच निवृत्यर्थे कर्मणि. 2 ГЕ श्री वै खानव सूत्र भाष्यम् ‘शुचीवोहव्य’ इत्यग्रं प्रेतके तधा प्रेतके मृताशौच निवृत्यर्थे कर्मणि 31 93 ‘द्रविणोदा, सविता, नवोववो, विद्युत्, शतञ्जीव, आपौ, देवा, हिरण्यरूपः ऋध्यामस्तो मं, आहार्णन्त्वा अर्यमणं, सोमग्ं राजानां, इस्धावरुणा. श्रिये जातः, या गुङ्गूः. यस्त्वाहृदा, यस्मैत्वं, नर्य प्रजां, सुत्रामाणं. शतायुधाय, दक्षिणावतां भद्रं कर्णेभिः, शतमिन्नु अदित्यिः’ इति ऋचस्सर्वे वदेयुः, σα अन्ये मन्त्रा यधोक्ता ऋचस्सर्वे प्रतिवाचका स्पदस्या यज मानेन सहवदेयुः. तत्तन्मन्त्रान्ते यजमानस्य शिरस्यक्षतान्नि क्षिपन्तो वदेयुः. यजमानः करकं धारयन् अपः प्रतिमन्त्रं पात्रे स्रावयति. इति षष्ठः खण्डः O3 2. olo S अथ सप्तमः ख ‘देवाः. ऋषयः पितर, ग्रहाः, देव्यः ऋषिपत्न्यः, पितृपत्न ्यः, वेदाः. यज्ञाश्च’ सर्वाद्याः प्रियन्ता मन्ताः य च समुच्चये. सर्वशब्द आदो येषान्ते सर्वाद्याः प्रियं तामिति शब्दा 2 न्हे येषान्ते प्रियन्ता मन्ता. • 7. तथा 2 न्तः प्रति वचनम्’ ’ यथा यः॥मानः पूर्वं वदति तथास्त्रं प्रियन्तामिति शब्दः. प्रति वाचकावदेयुः. Con प्रति वचनं ‘पुण्याहं, शिवं, आयुष्यं, आरोग्यं, अविष्नु अचलमैश्वर्यं, यत्साहं, तत्प्रतिहतं, यचेयः शिवं कर्म, शिवः पक्षः,” इत्यस्त्वन्ताः’ इति प्रकारेण अस्तुशब्दः आन्हे येषान्ते अस्त्वन्ताः तथा 2 न ः प्रति वचनम् तधान ः अ स्त्विति प्रति वचनं वदेयुः, “शिवा ऋतवस्सन्तु, शिवानि नक्षत्राणि भवन्तु, 33 ला सर्वकर्म समृद्धिरस्तु, सर्वधनधान्य सम्पूर्णमस्तु, इत्येकैक मुक्ता वन्तः प्रति वचनम् σε 3 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 33 शिवा ऋकव इत्याद्सेकै कं मन्त्र मुक्त्वाविवक्षितायांसत्यां अन्त स्तस्य तस्यान्त शब्दः सन्तु भवन्त्वित्यादि प्रति पचनं पदेयुः. “यत्पुण्यं, स्वस्ति नः ऋध्यास्स्म इति मितरे 2 नु वदन्ति पूर्वोक्ता 20 यत्पुण्यं स्वस्तिन ऋद्दास्स्मेत्यृवः क्रमेण यजमानेन पूर्वोक्ता मृचमितरे प्रतिवाचकाद्या अनुवादयन्ति . यधानूच्चर न्ति यजमानस्य नक्षत्र नामादि गोत्रनाम सुता न्तमातृ त्रनामास्तात्परं शर्मान्तं नाम प्रणवादि भवन्तो ब्रुवन्तु पुण्याहं स्वस्ति ऋध्यन्यं प्रत्येकं प्रधा त्रिधा यथा विभक्ति वाचित मनुवाचयेयुः D 3.0 आदि ः यजमानस्य कर्मकर्तु राश्विन इति नक्षत्र नामाभिधानं भारद्वाज इति गोत्रनाम यस्यास्ति तस्य नक्षत्र नामादिगोत्रनाम्न ः देवदत्त शर्मण स्सुत इत्यस्ते यस्य त त्सुतास्त्रं आत्रेयी सुत इति मातृगोत्र नामार्ते यस्य तन्मातृ गोत्र नामान्तात्परं उपरि यज्ञवत्तादि शर्मार्ते यस्य तत् शर्मान्तं नाम चतुर्थ्या षष्ठ्यावा विभक्त्योच्चार्य प्रणव मोङ्कार आदिव्यस्मिन् तत्प्रणवादिपुण्याहांस्वस्तिं बुद्धिं इति क्रमेण भवन्तो ब्रुवन्त्विति प्रत्येकं तत्तन्मन्त्रान्ते त्रिधा त्रिधा त्रिः कृत्वस्त्रिः कृश्वः यजमानो पदति. प्रतिवाचकाश्च यथा विभक्ति वाचितमिति यजमानेन यथा विभक्त्या वाचित मुक्तं भवति. तं अनतिक्रम्य तथास्त्र मेवानुवाचयेयुः. उच्चरेयुः. आश्विनाय भारद्वाजाय, यज्ञ दत्त सुता चूत्रेयी नन्दनाय देवदत्त शर्मणे मह्यमस्मिन् कर्मणि पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्विति यजमान एसं षष्ठ्यावा वदति तुभ्यं तवेत्य न्यत्सर्वं तथैव प्रतिवाचानु वाचये युरित्यर्थः. श्री पै खानस फारं ५ ] 34 प्र १ खं, ७ आपो हिरण्य पनमानै ? प्रोक्षयति आपो हिरण्य पवननैर्मन्त्रैः पुण्याहजलेन साचार्यैः प्रति वाचकै रात्मानं प्रोक्ष मति, पुण्याहे कृते तदहः पुण्यं भवति TE किमनेनेत्यत आह. यस्मिन्नहनि पुण्याहे कर्मणि कृते सति तद हस्त द्वासरः पुण्यं शुभं भवतीति. आदावस्ते वा पुण्याहेन सर्वाः क्रियाः पुण्याः परि पूर्णा भवन्ति ण 63 सम सर्वासां क्रियाणामादौ प्रारम्भकाले वास्ते परिसमाप्ति येवा कृतेन पुण्या हेन कर्मणा सर्वाः समस्ताः क्रियन्त इति क्रिया स्संस्काराः पुण्याश्शुभाः परिपूर्णान्यूनातिरिक्त रहिता स्सम्पूर्णा भवन्ति . “स्वाङ्कृतो 2 सि” इति दक्षिणाकाल मुक्त वत्सु “घृता त्परि’ इत्यभिर्यधा शक्ति दक्षिणां हस्तेन दक्षिणेन ददाति स्वाङ्कृतो2सीति दक्षिणेन हस्तेन दीयत इति दक्षिणातस्याः कालं आचार्यादि घा क्त वत्सु सत्सु यजमानो “घृतात्परीति” मन्त्रेण यथाशक्ति शक्ति मनति क्रम्या त्रान्यत तत्रो क्तवत् गवाडिकां दक्षि णां स्वस्यहस्तेन दक्षिणेन ददाति यथा स्वद क्षिख हस्तेन सर्वेव. ‘त्वमग्ने यज्ञानां होता’ इती तदाददीरन् त्व मग्ने यज्ञानां होतेति मन्त्रान्ते अग्नये हिरण्य मित्यादि यथालिङ्गं मन्त्रेणाडदीरन् प्रतिगृष्टियुः. यत्र दक्षिणादाना 2 दाने तल्लैवं स्यादिति विज्ञायते का श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 35 यत्र श्राते स्मार्ते यस्मिस् कर्मणि अन्यत्र वा दक्षिणायादान मर्पण मादानं प्रतिग्रहणं च ने दक्षिणादाना दाने भवत स्त त्र श्राते स्मार्ते चान्यत चैवमेतत्प्रकारमेव स्याद्भवेदिति विज्ञायते. इति स प्रभुः खण्णः. इतिश्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थः पट ल ः अथ अष्टमः खण्डः आ घारम् :- अथाग्ना ्ययतनम् अथ शब्दः. आरन्थार्थः. आघार मारभ्यते अग्नेरायतनं स्थान मग्न्या यतनं. प्राक्रवणे वोत्त र प्रवणे वा शुद्धेदेश गोमयेनोपलि पे शुद्धाभिस्सि ताभिगि प्राक्पश्चिमं दक्षिणोत्त रञ्च द्वात्रिंश दङ्गुल्यायतं द्व्य ङ्गुलोन्नतं यधा लाभोन्नतं वा स्थणिलमग्ना ्यलयं भवति प्राक् प्र्राचीनं प्रपणमानु पूर्वेण किञ्चिन्निम्नं यस्य तस्मिस् षौक्ट्रवणेवा तदोत्तर पवणेवा शुद्धे शल्यलोषादि रहिते देशे गोमयेनोपलिप्ते शुद्धाभिः सिकताभिः वालुकाभिः पाक्पश्चिमाचते प्राक्प श्चिमं द्वन्द्वैकवद्भावः तथा दक्षिणोत्तरञ्च द्वात्रिंशदङ्गुळी नामायतं दीर्घं यस्यतं द्वात्रिंशदङ्गुळ्यायतं द्वयोरङ्गुळयोरुन्नत मुत्सेथं यस्यतत् द्व्यङ्गुळोन्नतं यथाला भोन्नतं वा तिष्ठत्यग्नि रस्मिन्निति स्धण्डीलमग्न्यालयम्भवति.36 प्र, १ खं. ला यदि सिकताभावे सर्वेषामा पस्तम्बबोधायन सत्याषाढाश्वलायन गौतमादीनां मतेन भून्यमेप स्ट्रोक्षणोल्ले खनादीन् कृत्वा जग्निप्रति स्थापनं कर्त व्यं परिष्कृत भूमे स्थं शीलत्वाच्छ सम्प्रति परिसर णादय उच्यर्ते . परिस्तरण बर्हिश्लेषप्रतिदि पञ्चदश स्थल प्रमाणाः 53 परिस्त रणाश्चते बर्हिषो दर्भाश्च परिस्तरण बर्हिहः देशं दिशं प्रतिदिक् चतुर्दशं प्रति, पञ्चदश पञ्चदश दर्भाः अच्छन्नाः अगर्भाः कुशकाश विश्वामित्तान्वा तत्तत्प्रमाणाच्चन्नाः स्थण्डिलं प्रमाणं येषान्ते स्थण्डिल प्रमाणाः द्वात्रिंश दङ्गुळ्यायताः. कुड्डे ष ट्रिंश दङ्गुला ः EE कुण्डे …पासनाद्यग्निकुण्डे षट्टिंश दङ्गुळा नामायतं प्रमाणं येषान्ते षत्त्रिंश दङ्गुळाः, परिस्तू रण बर्हिषः, धर्मे वक्ष्य नूण वत्कूर्चा भवन्ति यद्या बोधाय नापस्तम्बादीनां मतेन स्थण्डिले बर्हि ष एव भवन्ति . तधै काङ्गुलि परिणाहा प्रणवक्र हीनाः परिथयः यथा स्थण्डिलस्य परिस्तरण बर्हिरायता एकाङ्गुळिः परिणाहः स्थाल्यं, येषान्ते प्रणः लतादि सङ्घर्षणं जन्तु कोटरादिकं वक्र मनृजुताभ्यां हीनास्त्यक्ता ः ः येते व्रण पक्र हीनाः, परिशोधि यस्त इति परिथयः. पाला शाश्वताः खादिरा अन्येपि यज्ञ वृक्षीया भवन्ति . पञ्चदश दर्भैर्गधितं चतुरङ्गुलाग्रं द्व्यङ्गुल ग्रन्ध हस्त मात्रं प्रोक्षण कूर्चं 909 पञ्चदश दर्भैधितं दक्षिणावर्त ग्रन्धियुतं चतुर्णामङ्गु ळानामायता न्यप्राणि यस्यतं चतुरङ्गुल ग्रं द्वयोरङ्गुलयो रायता ग्रन्धिर्यस्य तत् द्व्यङ्गुळग्रन्धि हस्तो द्वितालाया मस्ता वन्मात्रं प्रमाणमायतं यस्यतं हस्त मात्रं प्रोक्षणार्थङ्कूर्चं सम्प्रोक्षण कूर्चं करोति. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् तधै व द्वादशाब्दुल मात्रं पवित्रं 37 50-9 यथा प्रोक्षण कूर्चं तथैव सर्वमायतन्तु द्वादशाङ्गुल मात्रं पवित्रं कुर्यात्. वत्सजानु त्ति नृच्छिरसं वाश्रातवद्ग्रन्थिं प्रादेशमात्रं छित्वा वेदं करोति, परिस्तरणादींश्च सर्वानेकीकृत्य पुनर्बध्नाति. तत्प्रमाणा याज्ञिका सृमिधः 003 तत्पवित्रस्य प्रमाणं आयामोयासान्ताः तत्प्रमाणाः यज्ञ सम्बन्धिन्यो याज्ञिकाः होसूर्थाः अर्ह होमोक्त वृक्षीयाश्स समिधि स्सत्वचः न स्वयं शुष्काः प्रणकृमि लेप वर्णाः सङ्ग्रह्य प्रणिधि भ्यां सहबथ्नाति. पात्र स्रुवादयो यज्ञे प्रोक्ता ः पात्राणि प्रणिधि स्रुवादयः जु हूपजु हू दर्व्यादयः ते पात्र स्रुवादयः यज्ञेयागसूत्रे पात्र प्रकरणे प्रोक्ताः प्रकर्षे णोक्ता भविष्यन्ति. आशु सायां भूतवच्चान्य तरस्यामिति निष्टा प्रयोगः. दर्भेषु द्वन्द्व०पात्रादिसम्भारा मुत्तरे दैविके प्रत्येकं दक्षिणतः पैतृके सम्भरति. न पूर्वभावित्वेन यज्ञस्य दर्भानास्ति र्यतेषु द्वन्द्वंयुग्मं आज्यस्थाली चरुस्थाल्यौ. प्रणिथि पात्रेच, दर्वी स्रुवौ. जुहूपजु हू, येनार्थस्तञ्च द्वन्द्वमेवं पात्रादीन्, सम्भूयत इति सम्बारः. ये तत्रोक्ता ः कर्माङ्गत्वेन तानविद्वन्द्व मिध्मा बर्हिषीचद्वन्द्व मेवं पात्रादि सम्भारानुत्तरे स्थण्डिलस्य कुण्डस्यवा. उदीच्यां दै विकेकर्मणि सम्भरति. प्रयुव क्ति. एकमेकं प्रति प्रत्येकं पात्रादि सम्भारान् दक्षिणतः स्थण्डिला देर्थक्षिणस्यां दिशि दर्भो परिपै तृक कर्मणि सम्भरति. इदानीं नित्याग्नि कुण्ड लक्षण माह. नित्यहोमे 2 ग्नि शातायां मृदा चतुर्दिशन्द्वात्रिंश डङ्गल्यायतां चतुरङ्गुलि विस्तारां द्वृङ्गुलोन्नता 38 प्र. गा खं. आ मूर्ध्ववेदिं ‘चतुरङ्गुल विस्तारोन्नतां तत्परिगता मधो वेदिञ्च मिध्वनिमं षडङ्गुल मग्निकुण्णं कृत्वाऒस्मिन् गृहस्थाऒग्नि मौपासन माधाय नित्यं जुहोति ति नित्यं नित्यं प्रतिदिनं हूयते 2 स्मिन्निति नित्यहोमः, संस्कार हॆूमः नैमित्ति कः. जौपासनो नित्यहोमः तस्मिन्नग्नौ शाला गृहं तस्यामग्नि शालायां मृदाशख्यलो ष्टाङ्गारादि रहितया शुद्धया मृत्ति कया चतस्रश्चतादिशश्भ चतुर्दशं सङ्ख्यापूर्वोद्विगुः द्विगुरेकवचनम्. चतुर्धिक्षुद्वात्रिंश दङ्गुलानामायतं यस्यास्तां द्वात्रिंश दङ्गुळ्यायतां चतसॄणामङ्गुळीनां विस्तारो विशालो यस्यास्तां चतुरङ्गुलिविस्तारां द्व्यङ्गुलोन्नत मूर्ख्ववेदि मुपरि मेखलां करोति. चतुरङ्गुलीनां विस्तारो विशालश्चोन्नतं च यस्या स्तां तदूर्थ्व वेद्याः परितोगतां प्र्राष्त्रां तावत्सरिगतां अथस्थिता- वेदिस्तामधौ वेदिञ्च करोति. एव मूर्थ्वाथरे मेखलेकृते निन्नुं षडँगु लं भवति. कुड्यते तण्डुलादि हविः पच्यतेतेऒस्मिस् इति कुण्डं. अग्नि कुण्ड मेवं कृत्वाऒस्मिन् कुण्डे गृहे तिष्ठतीति गृहस्थः. अग्निरुपा सते विधिनेत्यौपासन मग्नि माथाय विधानेन निधाय नित्यं सायं प्रातर्जुहोति. व न स्थ स्य श्रमणकाग्ने गिकुण्डमाधान विशेषञ्च ध र्मे वक्ष्यामः 002 वने आश्रमे तिष्ठतीति वनस्थः. वनस्थस्य श्रम्यते तपस्यतेऒस्मिन्निति श्रमणं. तपसा श्रमणं भेदन मस्मिन्निति वा श्रमणमिति वनाश्रम नाम तत्सम्बन्थ्यग्निः श्रमणकाग्निः, तस्यकुण्डञ्च आधानस्याग्नि प्रतिष्ठापनस्य विशेषो2थिक विधिस्त माधान विशेषं श्चयोऒस्तितं धर्मे वक्ष्यामो व्याख्यास्यामः, इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री पै खानस सूत्र भाष्ये प्रथम प्रश्नार्थ विवरणे अष्टम खण्णः थ नमः ख ंः अथा ओ घार विधानं 509 विधीयत अध शब्द उपक्रमार्थः. आघार्यत आसिच्यत इत्याघार इत्येक देशकर्मनामु, तत्प्रधानत्वात् सर्वमाघार इत्युच्यते. अनेनेति विधानमुपकय्यिते. 66 ब्राह्मं प्राज्मुख मासीनः एतोन्विन्द्रं ” इत्यग्न्या लयं प्रोक्ष्य “मयिदेवा” इत्यादिभिश्चतुर्देशन्दर्भानु क्षयेत् 300 पूर्वपत् ब्राह्मनसनं प्राज्ञ्मुखं यधास्यात्तथा 2 सीन इत्यने,नसर्वत्राघारादि होमकालेषु प्राङ्मुख एव यजमानआसीनः दर्भा द्यासने षूपविष्टस्सन् पवित्र पाणिर्धृतोर्ध्वपुण्ड्रः प्राणायामं कृत्वा इदं कर्मकरिष्यामिति सङ्कल्प्य - कुरुष्वेति सदस्यैरनुङ्ञात स्सन् अग्ने रै ्नर् ऋत्यां धान्योपरि जलपूर्ण करकं निधाय पूर्वव त्पुष्पाद्यैरभ्यर्च्य तस्मिन् प्रोक्षण कूर्चं निधाय वाग्यत एतो न्विन्द्रमित्यग्नालयं कुण्डं स्थण्डिलं वा कूर्चेन प्रोक्ष्य मयिदेवा दिभिश्चतुर्भिर्म स्त्रैः चतुर्दशं प्रागादि पश्चिमान्तं प्रागग्रानुदग ग्रास् चतुरोदर्भान् दैविके, दक्षिणाग्रान् पश्चिमाग्रास् त्रीस् त्रीस् दर्भात् पैतृके उक्षयेत् निक्षेपेत्. मन्त्रलिङ्गाद्धातूना मनेकार्थ त्वात्. ननु दक्षिणस्यामग्र मनञ्च पैतृके करोतीति. सूत्रकार वच नात् इदमनुपपन्नं, मैनं दक्षिणस्यामित्युपलक्षणम्, पश्चिमाग्राणा मपि दक्षिणास्यां पश्चिमस्यामित्यर्धः सूचनात्सूत्रमिति सूत्र शब्दस्य निर्वचनम्. “उद्धन्यमानं इति मध्य पूर्वापर यमाग्नि निर्ऋति पोमेशान मरुतो बर्हिषाखनति. 40 प्र १ खं - ज अत्र नै र्ऋत्याव्यस्त मिति विधानान्मध्यं ब्रह्मभागं (स्थानं) पूर्वं प्राचीनमपरं पश्चिमं यमं दक्षिण मग्नि राग्नेयं निर् ऋति नै र्ऋत्यं सोममु त्त रमीशान मैशान्यं मरुत् वायव्यं स्थानं, मथ्य पूर्वापर यमाग्नि निर्ति सोमेशान मरुलोग्न्या ल यस्य प्रदेशान् बर्हिषा वक्रितेन दर्भेण खनति, केचित्किञ्चिन्नि खनेदिति, इदं पैकृक इत्युपदेशः. एतद्यैपरित्येन दै विके भवति. मध्यापं पूर्वयम निर्ऋत्यग्नि सोम मरुदीशानानि बर्हि षा खनति. तथा “पूतह्यतन” इति षड्रेखालिखित्वा “अष्टाबन्धं” इति वक्रितं दर्भं दक्षिण पश्चिमिस्या मत्सृज्य रेखा गायत्र्या प्रोक्ष्य “जातवेदो भुवनस्य” इत्यरणिं गृहीत्वा मधितं लौकिकं वाग्नि मादायाहरेत. ဇာဂ यथा सर्वत्र मध्यादि खननस्य तधा मध्य दक्षिणोत्त रेषु पूर्वादि पश्चिमान्हास्ति प्रोलेखा मथ्य पूर्वापरेषूत्तरादि दक्षिणान्ता स्त्री प्रोलेखाः पैतृके खनवि. मध्ययम सोमेषु पश्चिमादि प्रागन्तास्ति स्रः मध्यापर पूर्वेषु दक्षिणाद्युत्त रान्तास्ति’ सः एवं षट्लेखाः प्रादेश मात्रं लिखति. प्रायश्चित्ते श्रातेच सूत्रिकारै रेवमोवो क्त त्वात्. अत्राप्येवमेव व क्त व्यम्. एवं लिखित्वा क्रितं ऋग्धं दर्भं दक्षिण पश्चिमस्यां नैर् ऋत्यां उत्सृज्य विसृज्याव उपस्पृशेत्. राक्षस रौद्र, नै र्त, पै तृक, छेदन भेदन ताडन खनन निरसना नष्रूणा त्माभिमर्शनानि च कृत्या सर्वत्राप उसस्सृशेदिति श्राते ‘सूत्रका रै रुपदिष्टत्वात्, सर्वतै तानि कृत्वा 2प उपस्पर्शनं कर्तव्यम्. एक वचनस्य रौद्रस्य बहुवचन स्येति केचित्. L रेखा गायत्र्या प्रोक्ष्य जातकाद्यग्नि ररण्यारोपितश्चेत्ता मरणिं गृहीत्वा दाय जातवेदो भुवनस्येति मधित्वा मथितमग्नि मादाया स्मिन् करोति यद्यात्मारोपि तस्समिधारोपितो वाऒग्निस्त दा लौकिक मग्नि मादायाहृत्य तस्मिन्नौपासनाग्नि मुपावरो हेत्य वरोप्य यद्यकृतहोमी यजमानः अग्रहुत्वाऒग्नि माहरेत. आददीत । इद श्री वै खानस, सूत्र भाष्यम् SAL मौपासनाग्नि संस्कार विषयम्. अकापासनाग्नि कर्मणितुलौकिकारणिं गृहीत्वा. मव्रेण मथित्वा मथिताग्नि मादायात्र करोति, तद सम्भवे पचनक्रियाधिष्ठानो ऒग्नि र्लोकिकः, तंवाग्नि मादाय ह रेत • तस्मिन्ननँणि पक्षे जातवेद इति मन्रो लुप्यते. “घृतप्रतीक” इति प्रज्वाल्य “आयुर्दा” इति प्रणम्य - “उपावरोह” इति निधाय “अग्न आयाहि अयन्ते योनिः” इति प्रज्वाल्य “मयिगृष्णमि” इत्यभिवन्द्य “कर्मणेवां” इति करौ - प्रक्षाळयति. 66 प्रज्वाल्येन्दनै ः गोकरिष्यादै रुद्दीप्य प्रणम्य रेखामध्ये हिर ण्यं व्रीहिन्वा विन्यस्य तत्राग्निं निधाय संस्थाप्यात्र पाणिना नित्य होमं जुहुयात्. प्रज्वाल्येननै रग्निं बलवन्तं कृत्वा2भिवन्द्य नमस्क ृत्य करौ पाणी प्रक्षाळयति. यत्रैकेना शक्यं तत्रोभय प्राप्त्यर्धम-भयोः प्रक्षाळनम्. ‘इद मापश्शिवा’ इत्यपोभिमन्त ्य’ ‘अदितेजनु मन्यस्व दक्षिणतो वेदिं परिमृजामि’ इति दक्षिण वेदं नैरुत्या द्यन्त ं’ अनुमतेजनु मन्यस्व पश्चिमतो वेदिं परि मृजामि ‘इति तथा पश्चिम वेदं सरस्वतेजनु मन्य स्वोत्त रतो वेदिं परिमृजामि’ इत्युत्त रवेदिंवायव्या द्यन्तं ‘देव सवितः’ प्रसुव पुरस्ताद्वेदिं परिमृजामि’ इति पूर्ववेदिं चाग्नेयाद्यन्त मङ्गुलिरास्तिर्य साधा वेन पाणिना कूर्चेन वा परिमृज्य गायत्र्या प्रोक्षयति, श्री वैखानस फारं ६) 1 42 प्र १ खं, ९ अपः करकस्धा अभिमस्त्य, मण स्पर्शन मभिमरणं तत्कृत्वा, दक्षिण वेदं नै रैऋति रेवादिरन्तश्च (आद्यन ः) यस्मि न्कर्मणि तन्नैर् ऋत्याद्यन्तं दैविके नैरत्यादि पैतृके नैर् ऋत्यन्त मित्युपदेशः. एकत्राद्यन योरसम्भवात्. दैविके नैर् ऋत्याद्याग्नेयास्त्रं, पैतृके आग्नेयादि नैर् ऋत्यन्त मित्यर्ध तधा पश्चिम वेदं नैर् ऋत्याद्यन्तं. तधोत्तर वेदं वायव्या द्यन्तं, तधा पूर्व वेदिञ्चाग्नेयाद्यन्तम् । एतद्विधान मेव सर्वत्र दैविक पैतृकयोर्भवति. आधावेन जलेन सहवर्तत इति साधावस्तेन पाणिना, अङ्गुलीरा स्तीर्या साधावेन पाणिना कूर्चेनवा परिमृज्य संशोध्य वेदीश्च तस्रः प्रोक्षयति. ब्रह्म सोमावृत्विजा वरयित्वाथ्वर्युः ‘ॐ भूपते भुवनपते’ इति प्रत्येकं प्रेक्ष्यताभ्यां ‘अहः, भूपतिः इत्युक्ते ब्रह्मन् सोमप्रोक्षिष्यामित्यस्तं तथोक्ता पुनस्ताभ्यां ‘प्रोक्ष’ इत्युक्त स्तथा प्रोक्षयति. 704 ब्रह्मा च सोमश्च तौ ब्रह्म सोमौ, ऋतौ वसन्तादौ यजमानं याजयती त्यृत्विक्. तावृत्विजा भूपते भवन पत इति यधालिङ्ग मस्त्रेण यजमानेन वरयित्वा अध्वरं याग प्रदेशं यातीत ध्वर्युः. ब्रह्माण मग्नेर्धक्षिणत उदङ्मुखं, उत्त रतस्सोमं दक्षिणा मुखं दर्भेष्वासयित्वा गन्धपुष्पाक्षतै रभ्यर्च्य. मस्त्राभ्या तूप्टींवा प्रत्येकं ब्रह्माणं सोमञ्च प्रेक्ष्य. निरीक्ष्यताभ्यां ब्रह सोमाभ्यामहिं भूपतिरिति ब्रह्मन् प्रोक्षिष्यामीत्यन्तं यधालिङ्ग मन्त्रद्वये उक्तेसति, अध्वर्युः ब्रह्मन् प्रोक्षिष्यामिति सो प्रोक्षिष्यामित्युक्त्वा यधापूर्वं तथा प्रत्येकं प्रोक्ष्य. पुनस्ताभ्या श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 43 ब्रह्म सोमाभ्यां प्रोक्षयज्ञमिति मन्त्रमुक्ताभ्यां प्रोक्षयेत्युक्तो 2नुज्ञातो2ध्वर्युः यथाताभ्यामुक्तस्त था प्रोक्षयति. यमानेन इति श्री नृसिंह वाजपेययाजिये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये नवसुः खड्डः थ दशमः P पात्रादाधावमादाय ‘पवित्रेस्थ’ इति वेद्यां बर्हिषः स्थापयित्वा तान् ‘परशुरसि’ इति प्रोक्ष्य, समिधो मुक्त बद्धाः ‘कृष्णा2सि इति, ‘वेदिरसि’ इति वेदिं, स्रुवादीन् बर्हिषो बर्हा रसि - स्रुग्भ्य - इती, बहिषोग्रं’ ‘दिवेत्वा’ इति मथ्यं ‘अन्त रिक्षायत्वा’ इतिमूलं “पृधिव्यैत्वा* इति प्रोक्षयति, 18 तत्रोक्षणमेवम् . पात्राक्कर कात्प्रणीध्या माधाव मादाय गृहीत्वा वेद्या मुत्त रस्यां बर्हिषः कूर्चान्वा सपवित्रान् सर्वान् स्थापयित्वा तान् बर्हिषः प्रोक्ष्य सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूषिं प्रणीताद्भिः प्रोक्ष्य समिध्य परिध्याद्यामुको बद्धो यासान्ताः मुक बद्धाः कृष्णा 2सीति त्रीः प्रोक्ष्य वेद्यामस्यां पूजादिकं लभ्यत इति वेदिः कुण्डस्य स्थण्डिलस्यवा पश्चिमतः परिष्कृताभूमिः तां वेदं वेदिरसीति त्रिः प्रोक्ष्य स्रुव आदिर्वेषां सम्भारेद्म बर्हिषां तान्वा, स्रुवादिनां 44 Lo, o po. no पात्राणा माधारभूता ये बर्हि षस्तान्व स्रुवादीन् बर्हिषः, बर्हि C सि स्रुग्भ्य इति सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्टीं प्रोक्ष्य बर्हा षोग्रं मध्यं मूलञ्च प्रोक्षयति. ‘पोषायत्वा’ इत्यपो बर्हि र्भद्धने संस्राव्य “स्वधा पितृभ्यः” इत्ति सापसव्यं दक्षिणतग प्रोक्ष्या पांशेषं पश्चिमस्या मुत्त राष्त्रं " ऊर्द्भव’ इति स्रावयेत् प्रणिधि मुद्ध ृत्य पोषायत्वेत्यपः प्रणिथिस्थाः बर्हार्षि षो 2 ग्रन्धनं बन्धस्त स्मिन् बर्हिर्बन्धने किञ्चित्सं स्राव्य स्वधा : पितृभ्य इति साप सव्यं प्राचीनावीती दक्षिणतो ऒग्ने दक्षिणस्यां वेद्यां प्रोक्ष्य किञ्चिन्नि नीय संसिच्य प्रोक्षणीनामपांशेष महाशिष्टं जलं तद्दक्षितादि पश्चि मस्यां अधो वेद्यामुत्तरान्तं यधास्यात्त धा स्ट्रावयत्. 66 उभाभ्यां” इतिपाणी प्रक्षाळयति. उभौ पाणी प्राक्षाळयति. “पूषाते” इति बर्हिर्भस्थं विसृज्य मूलादूर्थ्वं‘आदित्य व्यज्ञान मसि’ इत्यभिमृश्य पश्चिमतो वेद्यधस्ता दुत्त राग्रं ‘उत्थामदसं’ इति दर्भैः परिस्तिर्य ‘स्वासस्थं देवेभ्यः’ इति प्रागग्रं स्वासने चैकं निथाय ‘विष्णो स्तूपो६सि” इति प्राच्यां “दक्षिणतः” इति याम्यां ‘उत्त रतः”—इत्यादीचां “पश्चिमतः इति प्रतीच्यां वेद्यां प्रागुत्त राग्रं परिस्तृ दाति. 200 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 45 बर्हिर्बन्धं विसृज्य बर्हि षोमूलादारभ्य ऊर्ध्वमर्क्रान्त यधा स्यात्त धा पाणि नाऒखिमृश्य पश्चिमतो ऒग्नि कुण्डस्य स्थण्डिलस्य वा वेद्यधस्तात् प्रोक्षितायां भूम्या मुत्तरागं यधास्यात्त धा दर्भैरच्छिदं यावदर्थं परिस्तिर्य प्र्रागं स्वासने पीठोपरिचैकं दर्भन्निधाय तत्प्रस्धःप्राच्यांयाम्यांउदीच्याम्पश्चिमस्यां वेदां सर्वत्र अधो वेद्यां कुण्डस्य स्थण्डिलस्यवाप्येवं ततो बहिरन्ति केप्र्राग ग्राणि चोत्त राष्ट्राणि यस्मिस् कर्मणि ततागुत्त राष्ट्रं दक्षिणोत्त रयोः प्र्रागराणि पश्चिम पूर्वयोरुदगगाणि परिस्रृणाति.. उत्त राग्र मैशान्या मूर्थ्वं कृत्वा “गन्दर्वोसि” इति पश्चिमस्यां “इन्द्रस्य” इति याम्यां “मित्रावरुणा इत्युदीच्यां, वेद्यां प्रागुत्तराग्रान्परि धीन्परि दधाति. पूर्वबर्हि ष उत्त राग्र मैशान्यां दिश्युत्तर परिस्त रणाग्र मूर्ध्वमुपरिष्टाद्यधा स्यात्तधा कृत्वेति इदं दैविके पैतृकेत्वे तदेव वै परीत्येन भवति प्रत्यर्दक्षिणाग्रं नैरत्यामूर्ध्वं कृत्वेति । पश्चिमस्यां याम्या मुदीच्या मधो वेद्यां प्रागग्रं चोत्त राग्रञ्च येषान्तान् प्रागुत्त राग्रान् परिधीन् परिदधाति परिधानं करोति. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये दशमः खण्णः अथ एकादशः खण्डः वायुव्या मुत्त राग्र मूर्ध्वं करोति. 33046 प्र. १ खं. १२ परिधि वायव्यां दिशि पश्चिमपरिधे रुत्त राग्रमूर्ध्व मुक्त र मूलस्योपरि यधास्यात्त धा करोति. पैतृके त्वयमेव पैपरित्येन भवति. प्रत्यर्दक्षिणा ग्रास् नैरोत्यां दक्षिणाग्र मूर्थ्वं करोतीति. पश्चिम परिधिं स्थविष्ठमितोऒणीयांसं दक्षिणपरिधि मग्न्यभिमु- खाग्र मितोऒणियां समुत्त र परिधि मग्न्यनभिमुखं परिदधाति. 66 “सूर्यस्त्वा” इति प्राच्या मुत्त राष्त्रं “उपरिष्टात् इत्यूर्थ्वं “अधस्तान्नागा” इत्यथश्च परिषित्य “वीति होत्रं” इत्यग्नालये समिधावग्नीशयोर्दिशोरूर्वाग्रे निदधाति. C6C सूर्यस्त्वेति प्राच्या मधोवेद्यां कूर्चेनाभिषिच्य सूर्यमेन परिधिं कल्पयति. तत्र परिथ्यभावात्. परिथिन् परिचदाति. रक्षसाम पहतै नपुरस्तात्परिदधाति. आदित्यो ह्येलोद्यन्निति श्रुतेः. उपरिष्टा देवा रक्षन्त्विति तथोत्तरान्तं ऊर्ध्वमग्नेरुपरिष्ट भागं परिषि च्य देवै ः परिदधाति. उपरिष्टा देवा इति श्रुतेः. अधस्तान्नागा रक्ष श्वात्यग्ने रधोभागं परिषिच्य नागै रेवाधोभागं परिसधाति. अधस्ता न्नागा इति श्रुतेः. यद्वा तत्त देवान् स्मृत्वाऒग्ने रेवाबीमन्त्रणं कुर्यात्. सूर्यस्त्वापुरस्तात्वत्याहवनीय मधीसु त्यावस्त म्ब वचनात्. अग्न्यालयेऒग्नि कुण्डे स्थण्डिलेवा समिधावग्निशयोः दिशोरुपर्यूर्थ्वाग्रे निदधाति. मन्त्रावृत्त्या तूष्ठीमुत्त रां वा स्थापयति. ‘परिस्तिर्यं’ इत्यादि नैनाद्य मॊदगस्त मार्षणापो दत्वा ‘सृताऒसि’ इत्यादिखि र्दक्षिणादि तेनैव प्रागस्त मुत्त रान्तञ्च परिषिच्य ‘त रुणासी’ दीशानान्तं प्रदक्षिण माग्ने याद्यन्त परिषिञ्चति. इत्याग्नेया मदिः 5179 श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 47 इन्फ्राद्यं प्रागाद्युदगन्तं यधास्यात्त धार्षण तीर्थेना ऒप कूर्चेनदत्वा संस्राव्य दक्षिणवेदिरा दिव्यस्मिन् दक्षिणादि तेनै वा र्षणती र्थेन दक्षिणोत्त रयोः प्रागनं पश्चिम पूर्वयोरुत्त रान्तञ्च यथा तथा परिषिच्यतरुणासीति यथाग्नेयादीशानान्तं भवति तथा पूर्व वेदं परिषिच्य पुनस्त थापोगृहीत्वा यथा प्रदक्षिणमाग्नियमेवादि रन्त श्च यस्मिन् कर्मणि तदाग्नेयाद्यन्तं तथाद्भिः परिषिञ्चति. ‘वानस्पत्यो ऒसि’ इति प्रणिधि प्रकाश्य ‘पृधिव्यापो ग्रहि ष्यामि” इति साक्षत मद्भिरापूर्य ‘वसूनां पवित्रं’ इत्युदगग्रे पवित्रे प्रक्षिप्यधक्षिणेन पाणिना ऒ ग्रमितरद्वा मेन गृहीत्वा ‘देवोवस्सविता” इति त्रिरुत्पूय तथा निदथाति. प्रकर्षण निधीयते ऒस्यां जलमिति प्रणिथिः . प्रक्षाळयति यदिदारवे 5193 ते पात्रे प्रणिथी प्रणिथि मन्त्रावृत्या प्रक्षाळयति. यदि ताहे मृण्मयेवा लेदामं त्रोलुप्य ते. मन्त्रलिङ्गात्, तूप्लीं समन्त्रकं वेत्यापस्तम्बवदनाच्च. अक्षतै स्सहवर्तत इति साक्षत) पात्रम्प्रत्येकं मन्त्रावृत्त्याद्भिरापूर्य उदगग्रं ययो स्ते पवित्रे उदगग्रे पवित्रे मन्त्रासृत्त्या पात्रयोः प्रक्षिप्य निथाय दक्षिणेन पाणिना पवित्रस्या .वि. तरस्मूलं वामेन पाणिना ऒङ्गुष्ठानामि काभ्यां गृहीत्वा देवोव स्सवितोत्पुनात्विति पूर्वान मच्छिद्रोणेति पश्चि मान्तं वसोः सूर्यस्येति पूर्वार्त मेवं त्रिः कृत्व उत्पूयोत्प वनं कृत्वा दक्षिणेनाग्रमिति वचनात् उदगग्रमुत्पं पवित्रं दक्षिणाग्रं कृत्वोत्पूय यथापूर्व मुदगग्रं तथा निदथाति. नव्यत्यस्त हस्ते न गृहित्वोत्सवनम्, तथा निदथातीति पुनर्वच नात्. “ब्रह्मन्नप” इति ‘सोमाप’ इति च ब्रह्मसोमावृत्विजौ प्रत्येकं प्रेक्ष्यताभ्यां तथा “प्रणय’ इत्युक्त श Ge 48 13020-00 “कोवः’ इति प्रणीय वेद्यां दक्षिणोत्त रयोः निधाय ‘संविशन्तां’ इति कूर्चेन गायत्र्या स्रुवं प्रोक्षयेत्. जलं प्रणिधि सम्प्राव्य 364 ब्रह्मन्नप इति सोमाप इति मन्त्रा वुच्चार्य ब्रह्म सोमा सृत्विष” प्रत्येकं प्रेक्ष्य प्रणय यज्ञमित्युक्त्वाताभ्यामृत्विग्भ्यां तथा प्रत्येकं प्रणयेत्युक्तो ऒनुज्ञातो ऒध्वर्युः, कोष इति मन्त्रा वृत्त्या प्रणीय ललाटान्त मुग्गृह्य नीत्वा प्रदक्षिण मग्निं प्रदक्षिणी कृत्य वेद्यांः दक्षिणस्यां ब्रह्मणः पुरतः पूर्ववन्नि थाय तथोत्त. प्रणिधि मुत्त रस्यां वेद्यां सोमस्या निदथाति. एवं वेद्योर्धक्षि णोत्त रयोः क्रमेण प्रणिधि निथाय ऋत्विजोरुभयो रेकस्याभा वे -ब्रह्माणमेव वा वृत्वा तेनैन मन्त्रानुच्चारयित्वा ऒनु ज्ञातः प्रोक्षणादि सर्वं कर्तव्यम्. ब्रह्मणः सर्वमन्त्राधिकारित्वात् श्राते तथा द्रष्टव्यः आध्वर्युरेव तत्तन्मन्त्र मुच्चार्य प्रोक्षणादीन् कुर्यात् एवमेव स्मार्त प्रायश्चित्ते विखनसा प्रोक्तं संविशन्तामितिमन्त्रा वृत्त्या ब्राह्मेण तीर्धेन ब्रह्म प्रणिधौ दै वेन सोम प्रणिधौ कूर्चेन जलं संस्राव्य स्रुवादिन्युत्तानानि कृत्वा गायत्र्या स्रुवं स्रुचश प्रोक्षयेत्. नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये. एकादशः खण्ड अ थ द्वादशः ख णः भू स्सुवं गृष्णमि’ इति स्रुवं गृहीत्वा वर्षि अधिनाक इति वेद्यधस्तात्समि धान्यस्य ‘आफ्घानो निर्वपामि श्री वै खावन सूत्र भाष्यम् 49 इतिस्रुवम्प्रक्षाळ्य"निर्दग्धं” यितिपर्यग्निङ्कृत्वा निष्टप्तं’ इति समिधोर्नि दथ्यात्. COO भूः स्रुवमिति । स्रुवं स्रुवश्च युगपद शक्यं चेन्मन्त्रा वृत्त्या गृहित्वा वेदेकधस्ता ददोथागे वेद्येधस्तात त्सङ्क्लिष्ट परिस्त र णोपरिप्रागग्रे वर्षिष्ट समिधौन्यस्य निक्षिपति. अत्र नमन्ता वृत्तिः द्विन चनात्. स्प्रुवं स्रु वश्च प्रक्षाळ्य निर्दग्धमीति सुवादीनां परितो ऒग्नि रथास्यात्त धानर्भोल्केन पर्यग्निं कृत्वा वादीनां परितो ऒग्नि निष्टप्त व्यसमिथोर्वर्षिष्ठयोरुपरि_निदथ्यादुदगगं न्नि पेत्. निक्षापेत्. इति ‘अदितीरस्य छिद्र’ इत्याज्यस्थालीं गृहित्वोत्तरे ‘भूत कृत स्थापोढं’ इत्यङ्ञारं व्यस्य ‘सगरास्थ्स’ न्यस्य “महीनां” इति पचति. आज्यस्थालीमाज्यपात्रं गृहीत्वोप वेषेणाङ्गार मग्नेरुदञ्च मुल्मुकं व्यस्य विगतमाक्षिप्य तत्रन्यस्याज्यस्थालीं निधाय पचति पाकं करोति पूर्व वत्सवित्रेण त्रिरुत्पूयाज्यस्थाल्याः पृष्ठगतभस्म “इदं विष्णुः” इति वेधेन शोधयित्वा “उद्भवःस्थोदहं” इति बहिर्दग्ध्वा 2 ङारं अन्न रितं ” इत्याज्यस्य दर्शयति, 66 712 पूर्ववत् प्रोक्षण्युक्त नत् सवित्रेण पुनराहारं त्रिरुत्पूयाज्य स्थाल्याः पृष्ठिलीनं भस्मवेद्यते मार्जनादि शोधन मस्मिन्निति वेदः. तेन वेदेन शोधयित्वाऒप मृज्य बर्हार्डर्भं द्वङ्गारं दर्भोल्क : म्या दर्शयत्यन्तः प्रदीपयति, सर्वत्राज्यादि द्रव्यहोम्याना श्री वैखानस फारं 8 ] 50 मेवं कर्तव्यं. प्र, १ खं. १२ गप्यस्यालाभे आजमाविकं वा तदलाभे माहि ष माज्यं तदलाभे शुद्धं तैलमपिवा होमार्धं ग्राह्यमेवं श्राते प्रोक्तम्. दक्षिणतो ऒल्गारं गायत्र्या व्यस्य तयैन चरुस्थाली मधिश्रित्य दर्भोल्केन पक्त्वा 2 व तारयति . 560 आज्यस्थाली मुदगुद्वास्याग्नेर्धक्षिणतोङ्गारं व्यस्यायतन एन बहिर्विक्षिप्यास्मिन्, तयैन गायत्र्या चर्यत इवि चरुः स्थलन्ति तण्डु लादयो2स्यामिति स्थालीतां चरुस्थालीमधि श्रित्याधि निधाय बर्हार्धश्वा गायत्र्या तेन दर्भोल्केन पक्त्वापाकं कृत्वा अवतारयत्युत्त रत उद्वासयति. तण्डुलादि कठिन हॆूम्यानामधिश्रयण वर्णमेव मेन कर्तव्यम्. तमुल्कं विसृजति. 2 पवित्रेणाज्यं पात्रे तिरुत्पूय “घर्मोऒसि” इतिग्रन्दिं विसृज्योत्तर पश्चिमे निधाया ऒद्भिःप्रोक्ष्य “आप्या यन्तां” इति पवित्रं जुहोति. स्रुचां पश्चिमेत आज्यस्थालीं निधाय. पूर्ववत्प्र्पवित्रेणाज्यं पात्रेऒन्यस्मी न्वा त्रिरुत्पूय पवित्रे णैन कर्तव्यं. व्यस्तावङ्गारा वग्नौ निदद्यात्, तप्य ग्रन्धिं विसृज्य विमुच्य उत्तर पश्चिमे वायव्यां वेद्यूर्ड्वे निधाय तूष्ठी इद्भिः प्रोक्षादाय पवित्रं जुहोति. “वीतिहोत्रं” इति समिगग्रं घृताक्तं नायव्ये ऒग्नौ स्थापयित्वा “देवस्सत्वा” द्विधा विहरति. इति स्रुवेण होम्यं 530 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 51 समीदग्रं घृताक्त माज्यपु कमाग्नेर्वायव्यां दैविके नैर् ऋत्यां पैतृकेऒग्नौ स्थापयित्वा स्रुवेण होमार्हं होम्यं आज्यं द्विथा द्विभाग माग्नेयं प्राजापत्यमिति स्मृत्वा देवस्यत्वेति मन्त्रालते घृतं विहरामिति विहरति विभजति. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये द्वादशः खण्डः अथ त्रयोदशः खण्डः 66 दक्षिणप्रणिधौ ब्राह्मेण तीर्थन प्रजापति पुरोगानावाह यामि’ इति उत्त र प्रणिधौ दै वेनाग्ना दीन् “जौपा सन यज्ञं” यज्ञ दैवत विश्वानेवास्, सर्व देवान्” आवाहयामित्यन्त ं पैतृके “वै श्वदेवयज्ञं, यज्ञ दै ऐत विश्वास्दावान्” आवाहयामित्यन्त मावाहयेत्, 030 दक्षिण प्रणीधौ ब्राह्मेण तीर्थन प्रजापतिः पुरोऒग्रे आदौ गच्चतीति पुरोगः प्रथमो येषान्तास् प्रजापति पुरोगास् द्वितीया विभक्या तत्त न्नान्नू ऒवाहयामित्या वाह्य. उत्त र प्रणिधौ डै वेन तीर्थेन अग्निरादिः प्रथमो येषां तानग्ना दीन सर्वदेवानावाहयामीत्य स्त नूवाह मति, पैतृके कर्मण्यापासन यज्ञपदं विहाय ठत् स्थाने वैश्वदेवपदं उक्त्वा विश्वान्देवा नित्यन्तं आवाहयेत्.न सर्वदेवान्तं अयमेन’ पै तृके विशेषः, अन्यत्पूर्वपत्. एवं तत्तत्कर्म देवता वाहन मपि कर्तप्यं. तथा पैतृके दृष्टत्वात्. 52 प्र 20-03 यथा ओ 2 वाहनं स्रुवेणाज्यमूर्ध्वं नीत्वा ‘जुष्टं निर्वपामि’ इति निर्वासं करोति. 536 यथा दक्षिणोत्त र प्रणिद्योरा वाहनं तथाज्यसाल्यं पूर्व मेप विहृतयोः दक्षिणो त्तर भागयोः प्रत्येकं स्रुवेणाज्यं गृही त्वोर्थ्वं किञ्चिदुपरिष्ठाद्यथास्यात्त थार्थत्वं नीत्वा स्रुवमुद्ध ृत्यजुष्टं निर्वपामीति चतुर्थ्यस्ते न तत्तन्नाम्ना तत्तद्भागयोः एव निर्वापं प्रतिक्षेपं करोति. लिङ्गात्. तृप्यधि द्वयेन द्विधा 2 ग्नौ होम्यं दर्शयित्वा अग्निज्योति र्ध्वयेन समिदुल्केन द्विधा दहति, 033 द्विधा निरुप्त माज्यं हॆूम्यमाज्य मुद्ध ृत्य तृप्यधिद्वयेन नुन्त्राभ्यां द्विथा द्वि प्रकारेणाग्नौ दक्षिणोत्तर भागयोः क्रमेण होम्यमाज्यं दर्शयित्वा ऒधिश्रयत इति अथि श्रयणं मन्त्र इतरधामन्त्रद्वय विधानमनरक मेकेन पर्याप्त त्वा दर्शनस्य तस्माद्द्विधाग्नौ अथिश्रित्यादाय पूर्वस्थाने निथायाग्नि ज्योतिर्ध्वयेन समिद्वीति होत्र मित्यग्नौ निक्षिप्ता तस्याउल्कमुल्मुकं तेन समिदुल्केन द्विधा दक्षिणोत्तर भागयोराज्यं दहति. यथाग्नि रक्त र्भवति तथाज्वलयति. ‘समिदसि स्वाहा’ इति समिधं जुहोति, तां समिधं जुहोति. १ ३ ४ स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा “अमृतमसि” इत्यनुत्तानं ‘अ’ इतुत्तानं “प्रत्युष्टं” इत्यनुत्तानं होम्यं प्रदक्षिण मभिमन्त्याज्यं गृहीत्वोत्तानं स्वतो दक्षिणतो वामतः प्रणितायां सन्धाय चित्पतिस्ता ्व ऒदिभिस्तिभि रेवं त्रिथाजग्नौ संवपति. 030 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 53 स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा2.मृतमसीत्यनुत्तान मथोबिलं स्रुवं कृत्वा प्रदक्षिण मभिमन्त्यास्त्र रित मिति साज्यंस्रुवमुता न मूर्ध्व बिलं कृत्वा प्रदक्षण मभिम स्त्र्य प्रत्युष्टमिति साज्यं स्रुवमनुत्तान मथोबिलं कृत्वा प्रदक्षिण मभिुस्त्र्य पुनरुत्तानं कृत्वा ऒज्यं गृहीत्वा स्वतः स्वस्य दक्षिणतः प्रणीतायां सन्धाय वामत उत्त रतः प्रणीयतां प्रणिधि पात्रे सन्थाय संस्पर्श्य चित्पतिस्त्वादिभि स्त्री भिर्मं तैः प्रति मन्त्रमेव माज्यं गृहीत्वा सन्धाय त्रिधा त्रिः कृत्वः घृतमग्नौ संवपति जुहोति. इतिश्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये त्रयोदशः खण्णः अथ चतुर्दशः खण्डः गायत्र्या समिधः प्रोक्ष्येक विंशति राहुति प्रमाणाः कर सम्पूर्णवा समिधो गृहीत्वा मूलाग्राख्याङ्घृतं स्पर्शयित्वा 2 भ्यर्च्या क्षताज्य चरुभिः 2 “इमामे अग्न” इति मूलमध्याग्राणि स्पर्शं स्पर्शमधोनीत्वोर्ध्व भागे मध्ये च सन्दधाति. गायत्र्या समिधो याज्ञिकाः प्रोक्ष्य एकाधिका विंशतिरेक विंश तिर्वा, आहुतयो2स्मिन् यावत्यः प्रधानास्तावत्प्रमाणं सङ्ख्या यासां ता आहुति प्रमाणावा, करसम्पूर्णं मुष्टिमितं प्रमाणं यासान्ताः करसम्पूर्णावा. समिधो गृहीत्वा तासाम्मूलं चाग्रञ्च ताभ्यां मूलाग्राभ्यां घृकं स्पर्शयित्वा अभ्यर्च्य वक्ष्यमाण 54 1320, 0F अक्षता वत्सम्पूज्य, अक्षता तिनविद्यतेक्षतं येषां तण्डुलानां ते चाज्यञ्च चरुश्चतै रक्षताज्य चरुखिः मूलु मध्यमग्रञ्च मूल मध्याग्राणि स्पर्शं स्पर्शं स्पर्शनं कुर्वन् कुर्वन्अढस्समिथा मदसा दक्षतादि. सौत्वातास्का ऊर्थ्वभागे मन्यभागे क्रमेण सन्दधाति. सम्यज्नि ददाति. अत्र मन्त्रावृत्ति र्भवति. पैतृकेत्वेतदेव वैपरीत्येन भव त्यग्र मध्य मूलानीति. दै वेन तीर्धेन दक्षिणस्या मद्भिः प्रागन्तं ‘अदिते 2 नु मन्यस्व” इति पश्चिमस्या मुत्त रास्त्रं ‘अनुमते2नु मन्यस्व” इति उत्त रस्यां प्रागन्तं ‘सरस्वते ओ नु मन्यस्व’ इति ‘देव सवितः प्रसुव’ इति मुदगन्त माग्नेयाद्यस्तं सर्वतश्च परिषि इ्चति. दै पूर्वस्या प्रदक्षिणं 032 दै वेन तीर्थेन दक्षिणस्या मद्भिः प्रागन्तं यधास्याक्ष धा परि षिच्य तधा पश्चिमस्या मुत्तरास्तन्तधोत रस्यां प्रागन पूर्वस्या मुदगन्तं परिषिच्य पुनराग्नेय मेवारन श्च यस्मिन् कर्मणि तदाग्नेयाद्यन्तं सर्वतश्च प्रोवेदीश्च प्रदक्षिणं यदास्यात्त धा परिषिञ्चति परिषेकं करोति. पै तृकेत्वेतदेन पै परित्ये नभसति. दक्षिणो त्तरयोः पश्चिमानं पश्चिम पूर्वयोः दक्षिणान्तं प्राच्यां दक्षि णान्त मप्रदक्षिणादीशानाद्यन्तं परिषिञ्चति. ‘षष्ठिंशत” इत्यभिमस्त्र्य ‘अयन इद्म’ इतीध्मानसङ्कु लान् शरो 2ङ्गरे ओ ग्नौ जुहुयात्. ऒ षष्ठिं शतेति समिधोभि मन्त्र्य अयन्ते इतीध्मान् समिदः सङ्कुल इतस्ततो भावः. नविद्यते सङ्कुलःयेषां तानसङ्कुलास्शृणति हिंसन्ति हुतं तदानीमेव ग्रसस्तिति शराः अङ्गन्ती तन तो भवन्ती तो त्यङ्गाराः तेयस्मिन् तस्मिन् शरौऒङ्गा रेऒग्नौ जुहुयात्. जाज्वल्य मानेऒग्नौ नात्यग्रं प्रहरेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 55 यस्यै देवतायै हविर्नि रूप्यते तां देवतां मनसा हवै ध्यायन्निर्वपेत्. यस्यै देपतायै यस्मै देवाय हविः समिदाज्य चर्वादि निरूप्यतेऒग्नौ निक्षि पेज्जुहुयात्. तदाहुतिकाले तां देवतां मनसा चित्ते हपै शब्दा प्रसिद्धानवाच्यव्ययौ ध्यायन्निर्वपेत् जुहुयात्. ततः अन्नय इदं नममेति वदेवं श्रात स्मार्त योः तत्तदेवतां चतुर्थ्या विभक्त्योद्दिश्य इदं नममेति वक्तव्यं. यजमानेनै व सर्वत्रोद्धेशत्यागः कर्तव्यः किशुर्थं देवता स्मरणं आगावेव हुतं भवति कथं देवता माहुतिः प्राप्यत इत्यतः श्रुतिं दर्शयति. यधाहवाऒस्य सुषुम्ना ज्योतिष्मती प्राणवती रेतोधा इत्येताहुतीं गृहीत्वा रश्मयश्चतस्रः वृश्ना सन्द धीरन् सहवा शुद्धा 2 मृतवहा चिनुहि दिव्यालोकपावनी त्येताभिश्चन्द्रमसमाप्याययति असौनुराजासोम आप्या यितो मूलगामी वपायाम्य मृतोद्दारी सुरप्रिये त्येताभि रमृते रमृते नतां देवतां तर्पयति. यधाहवा इति यस्मात्कारणात् हवै प्रसिद्धि अस्याग्नेः सुष्ठुसुम्न्यते शोभत इति सुषुम्ना, ज्योतिरस्या अस्तिति ज्योति ष्मती, प्राणा अस्यान्सन्ती ति प्राणवती, रेतोधीयतेजनयेति रेतोधा, इत्येता इमाः रश्मन्तीति रश्मयः चतस्रः किरणाः हुतमग्नौ क्षिप्तं हविर्भागं गृहीत्वा, स्पृशति भूमिं किरणैरिति वृश्निः, सूर्यः तस्मिन् पृश्नौ सन्दधीरस् निक्षिवेयुः सपृश्निः, हवै प्रसिद्धा, शुद्ध ममृतं वहातीति शुद्धामृतवहा. चिनोतीति चिनुही. दिव्यरूपत्वाद्दिव्या लोकान् पुनातीति लोकपावनी, इत्येताभिश्चतसृभिरश्मिभिः. चन्द्रेणमीयत इति चन्द्रमाः, तं चन्द्र मसञ्चन्द्र माप्याययति, स्त्रीणयति56 20. 08 असौ चन्द्रमाः नु शब्दः प्रशिद्धः राजतइतिराजा, सौत्यनुृतमिति सोमः आप्यायितः हुतारणेन कृताप्यायनः, मूलं प्रधानं मन्त्राधि दैवतं गमयितुं शील मस्यास्ति ति मूलगामी, असौनु चन्द्रमान पाययातीतिवपायामी अमृत मुद्गर तीत्यमृतोद्गारि, सुराणां तत्त देवतानां प्रियं सन्तोषं करोतीति सुरप्रिया इत्येताभिश्चत सृभिःरश्मिभिःअमृताभवस्त्येतेनेत्यमृतन्तेनसुधया तामितिय देवतां मनसाध्यायन्ना हुतिं निर्वपतितां देवतां तर्पयतिआप्याय यति तस्माद्देवतां मनसाध्यायन्ने वाग्नौ होतव्यं. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये चतुर्थः खण्डः अथ पञ्चदशः खण्डः स्रुवेणाज्यं स्रावयन्परिधीस्प ृष्ट्वा वायव्यादाग्ने यान्तं “प्रजापतये स्वाहा” इति नै रोत्या दीशा नास्त्रं ‘इन्फ्राय स्वाहा इत्याघारौ जुहुयात्, १४१ स्रुवेणाज्यं यधा भागं गृहीत्वा स्रावयन् रेखाकारेण सिञ्चन् परिधि परिध्योस्सं स्पृष्ट्वा सन्धाय वायव्यात्कोणादारभ्य आग्नेयान्तं यथास्यात्तधा प्रजापतिं मनसाध्यायन् जुहोति तधापरिथि स्पृष्ट्वा नै रोत्या दीशानान्तं यधास्या तधा स्राव यन् इन्द्रं मनसाध्यायन् जुहोति. आसमन्तात् घार्यते सिच्यत इत्याघारस्तावा घारौ जुहुयात्. चक्षुषी बुद्ध्वा “अग्न येस्वाहा, सोमायस्वाहा “इत्याज्य भागा वुत्त र दक्षिणयोर्डु होलि. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 57 आज्येन भज्यते भागौ क्रियत इत्याज्यभागौ अग्ने रुत्तर दक्षिण/योः पार्श्वयोर्जु होति. पूर्वार्थयोरिति केचित्. ‘युक्तो वह’ इति पश्चिमादि सौम्यान्तं ‘दूति रश्ची’ इति सौम्यादीन्हान्तं ‘सगं राधन्यै स्वाहा’ इति इन्द्रादि याम्यान्तं प्रसाधन्यै देव्यै स्वाहा इतियाम्यादि वारुणास्त्रं स्रावयन् हुत्वा मध्यमास्य मिति बुद्ध्वा तत्रव्याहृतीर्जुहोति, पश्चिमादि सौम्यान्त मुदगन सौम्यादीनान्त मिस्त्रादि याम्यान्तं याम्यादि वारुणान्तं सर्वं क्रियाविशेषणं प्रत्येकं स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा स्रावयन् रेखाकारेणाग्नौ स्रावयन् हुत्वा मध्यं तन्मध्यप्रदेशं आस्यमग्ने र्मुखमिति बुद्ध्वाज्ञात्वा तत्रास्येव्या हृतीर्जुहॆूति. तदग्नि मुखमिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति. तत्तस्मात्कारणादिदं कर्म अग्निमुखमिति ब्रह्मवादिनो वेद विदो वदन्ति. ‘सत्येन’ इत्यभिमृश्याज्येन जुहोति. सत्येनेत्याज्य मभिमृश्य प्रदक्षिणं स्रुवेणाभिमन चतु रङ्गुल मविच्छिन्नं माषमात्र माज्याहुतिप्रमाणं गृहीतेनाज्येन जुहॆूति. अग्नये स्वाहा, सोमाय स्वाहा, अग्नि षोमाभ्याग्ं स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा, ब्रह्मणे स्वाहा, इन्स्टाय स्वाहा, वसुभ्यस्सा ्वहा, मरुद्भ्य स्स्वाहा, रुद्रेभ्य स्स्वाहा, विष्णवे स्वाहा, बृहस्पतये स्वाहा, मित्राय स्वाहा,वरुणायस्वाहा, आडित्येभ्यस्स्वाहा, अश्विभ्यागं श्री–वै खानस फारं ला] 58 प्र. १ खं. निकि स्वाहा, पूष्टेस्वाहा, कक्षाय स्वाहा, कक्षदै वतसोमाय स्वाहा, जौपासन यज्ञायस्वाहा, यज्ञ दै वत विश्वेभ्यो दॆ देवेभ्य स्स्वाहा, सर्वदेवेभ्यस्स्वाहा, इत्यस्तं हुत्वा दर्व्या६भिघार्य चरं सावित्र्या गृहीत्वा जुह्वाव्या हृतीर्णुहोति, S सर्वदेवेभ्यः स्वाहेत्यस्तं हुत्वा चरुपुभिघार्य दर्व्या सावित्र्या गृहीत्वा जुह्वमुपस्ती र्य अवदाय पुनरभिघार्य तया जुह्वा व्याहाृतीः प्रत्येकं गृहीत्वाऒक्ष मात्रं जुहोति. ‘अतो देवा इदं विष्णुः, इत्याज्वं समृ दै मव्रत d S जुहुयात् आज्यं सुवेण समृद्ध्यि आघारस्य म स्त्रृत स्त्र हीनपरिपूर्णाय जुहुयात्. पै तृके ‘वै श्वदेवयज्ञाय स्वाहा, यज्ञदै वतविश्वेभ्यो देवेभ्य स्स्वाहा” इत्यस्तं हुत्वा पक्वं जुहुयात्. पै तृके जौपासन यज्ञ पदं विसृज्य तताने वैश्यदेव यज्ञ पदं प्रक्षिप्य विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेत्यस्तं हुत्वा ततः पक्वं चरं. व्याहृतिभिर्जुहुयात्. इति सर्व होमानामादिराघरो विज्ञायते. इत्यनेन प्रकारेण सर्वहो मादीनां दैविक पै तृकादीनां होनूनामादिः प्रधम आघारो भवेदिति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वॆ खानस सूत्रभाष्ये पञ्चदि शः खण्ड) अथ षोडशः खण्डः सामान्य हॆसु मन्त्राः :- अथ सामान्यतःक्रियाया होममन्त्राः. 920 इदानीं एवं सर्वहोमानानु दावाघारं हुत्वाथ अनन्तरंसङ्कल्पितं कर्म कर्त व्यं. तत त्कर्म तत्र तत्र सूत्रे वक्ष्यामः, सामान्यतो मन्हा उच्यने. इति सामान्य शब्दार्धः सर्वकर्माणां समानं तुल्यं तस्यभावः सामान्यतः सामान्याकारेण क्रियाया ‘संस्कारस्य होमादौ मन्त्राः होममन्ता ः. धातादय ः :- ‘धाता ददातु नोरयिं, धाता प्रजाया, धाता ददातु नोरयिं प्राचीं, धाता ददातु दाशुषे अनुनोद्यानु मतिः. अन्विदनुमतेत्वं, आमावाजस्य, समाववर्ति अनुमन्यतां, यस्या मिदं, राकामहग् ं, यासे राके, सिनीवालि, यासुपाणिः, कुहूमहग् ं, कुहू र्देवा नां,” इति धातादि षोडश. 20 थातादयः षोडश सामान्यतो होमम स्त्री ः . इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये भाष्ये षोडशः खण्णः अथ सप्तदश खणः पञ्चवारुणम् :- पै खानस सूत्र 3x0 ‘इमं मे वरुण, तत्वायामि, त्वं नो अग्ने, सत्वन्नो ‘अग्ने त्वमग्ने. अयाओस्य यासन्’ वारुणम्. इति पञ्च T86 60 प्र ० खं, १७ पञ्चमस्त्रा ः वरुणोदेवता एषां तद्वारुणमिति सञ्ज्ञा. इमञ्चु इत्यादि पञ्चमस्त्रा णां एतेपि सामान्यतो हॆूममस्त्र ः . प्राजापत्ये :- प्रजापतेनत्वत्, प्रजापतिर्जयान्’ इत्यु पांशु याजे प्राजापत्ये. उपांश्विति कस्यचिदश्रुत्वोच्चारणम्. नाम उपांशु यजति. याभ्यां यजते यागं करोति ते उपांशुयजे प्रजावति र्देवताय योस्ते प्राजापत्ये. सर्वत्रस्मार्ते प्रजापत्यमुपांशूच्चार्ययष्टन्यं इमावपि सामान्यतो हॆूममन्त्रा. जयाः ;- चित्त ञ्च, चित्ति श्च, आकूतञ्च, आकूतिश्च, विज्ञातञ्च विज्ञा नञ्च, मनश्च, शक्वरीश्च, दर्शश्च. पूर्णमासश्च, बृहश्च रधन्तरञ्च स्वाहा’ इति चित्तादि द्वादश जयाः. चित्तादि द्वादश मर्रा ः जयनीति जया इत्येतेषां सञ्ज्ञा भवति. एते ऒपि सामान्यतो होममन्ता ः . अभ्यातानाः i- “अग्निर्भूताना ताना मधिपति स्समाऒनतु इन्द्रो ज्येष्ठानाग्ं यमः पृथिव्याः वायुरन्त रिक्षस्य, सूर्योदिवः, चन्द्रमा नक्षत्राणाग्ं, बृहस्पतिरह्मणः मित्र सृत्यानां, वरुणो ६ पाग् , समुद्र स्योत्यानां अन्नग्ं साम्राज्याना मधिपति तन्मा 2 व तु सोम ओषधीनाग्ं, सविता प्रसवानाग्ं, रुद्रःपशूनाग्ं, त्वष्टारूपाणाग्ं, विष्णुः पर्वतानाग्ं, मरुतोगणाना मधिपतयप्ते नू६वन्तु, पितरः पितामहाः पठे 2 नरे इत्यष्टादशा2ग्नि र्भूतादयो2थ्यातानाः. श्री वै भनन सूत्र भाष्यम् 61 अग्नि र्भूतादयो ऒष्टादश मन्त्रा आख्यातन्वनी त्यख्यातानाः। इत्यतेषां सञ्ज्ञा भवति. एतेपि सामान्यतो हॆूममन्ताः. श्री सृसिंह वाजपेययाजीये वै खानस सूत्रभाष्ये स पदशः खण्डः . अथाष्टादशः खण्डः 66 “ऋताषाडृतधामा ऒग्नि र्गस्धर्व स्त स्यौधयोऒप्सरस ऊर्टोनाम”इति “सग्ंहितो विश्वसामासूर्यो गन्धर्वस्त स्य मरीचयोऒप्सरस आयुवोनाम” इति ‘सुषुम्नस्सूर्य रश्मिश्चन्द्रमा गन्धर्वस्त स्य नक्षत्राण्यप्सरसोबेकुरयो नाम” इति “भुज्ज्युस्सुवर्णो यज्ञो गन्धर्वस्त स्य दक्षिणा अप्सरसस्त्यवा नाम” इति प्रजापतिर्यिश्वकर्म मनो गन्थर्व सस्यर्सा मान्यप्सरसो वह्नयो नाम” वह्नयो.. इति इषिरो विश्वव्यचा वातो गन्धर्वस्त स्याप्सो ऒपरसो मुदानाम’ इति “भुवनस्यपते” इति पर मेष्ठ्यधिपति र्मृत्युर्गन्धर्वस्त स्य विश्वमप्सरसोभुवोनाम” इआसुक्षिति स्सुभूति र्भद्रकृधु वर्वान्पर्जन्यो गन्धर्वस्तस्य विदु तो ऒप्सरसोरुचोनाम’ इति ‘दूरे हेतिरमृडयो मृत्युर्गन्धर्वस्त स्य प्रजा अप्सरसो भीरुवो नाम” इति ‘चारुः कृ पणकाशी कामो गन्धर्वस्त स्याधयो ऒप्सरसश्शोच यन्ति र्नाम’ इति’ सनो भुवनस्यपते’ इति ऋताषाडृतादि “भुवनस्य, सन” इति वर्णयित्वा प्रत्येकं ताभ्यो 2न्ता राष्ट्रभृतोड्वादशेति. 66 ऋताषाडृतादि भुवनस्यपते यस्यते सनो भुवनस्य पतइतिचता भुवनस्य सन इति द्वौ मन्त्रा वर्जयित्वा विहायैकमेकं मस्त्रं 62 50-59

1. प्रति प्रत्येकं ताभ्यस्वाहेति मन्हास्ते येषां ताभ्यो ऒन्ताः. राष्ट्रं ब्रियन्त इति राष्ट्रकृतः. द्वादशमना राष्ट्र भृत इति ऋताषा दृतादीनां द्वादश मन्त्राणां सञ्ज्ञा भवति. एतेपि सामान्यतो होममन्ता ः । इति शब्दः परिसमापौ. मूल हॆूमः प्राजापत्यादि मूल होमः प्राजापत्य मादिर्यस्य तत्प्रजापत्यादि राष्ट्र ृदन्तं मूले हूयत इति मूल होमः इति सञ्ज्ञा प्राजापत्यादीनां भवति. बभूव पै तृक यच्छार्ते व्याहृतिः 580 सहि हव्यो बभूवेति बभूवः पितरः, पितासुहा इति मुक्त्रः पै तृकः, क्षत्राय महिशर्म यच्छस्वाहेति यच्छः तेषामन्तो ऒन सानं तस्मिन् बभूव पैतृक यच्छास्ते व्याहृतिः. भूरादिर्यष्टव्यः, यत्रप्रति समाप्ते प्रसान कर्म यत्रैते धातादयो मन्ताः कर्मां गत्वेन विपक्षिता भवन्ति. तत्रतत्र कर्मण्येतेमन्ता हूयिस्ते नसर्वत्र. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजिये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये अष्टादशः खण्डः अथैकोनविंशः खण्णः अन्त हॆूमम् :- अथास्ते होममन्ताः XE अथ त तत्संस्कार होम परिसमाप्ते रक्ते ऒवसाने कर्मणि परि समाप्त्यङ्ग भूताः प्रायश्चित्त रूपाश्प होम मन्ता अथारभ्य पै खानस सूत्र भाष्यम् 63 ‘यदस्य अग्न येस्विष्टकृते, अग्नये, अग्नयेऒन्ना दाय, अग्नयेऒन्न पतये, प्रजापतये, इन्स्टाय, विश्वेभ्यो देवेभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्यः, सर्वतै व अग्नयेस्विष्टकृते, वास्तु वते” इति स्विष्टाकाराः यवस्यादयः स्वीष्णाकार इति. सुषुज्यत इति स्विष्ठन्तं करोतीलि यसस्यादीनां द्वादश मन्ताणां सञ्ज्ञा भवति. 66 “यन्म आत्मनः, पुनरग्निश्चक्षुः” इति मिन्दाहुती, १६१ मिन्द मानन्दं ददातीति मिन्दः। मिन्दऋति सुज्ञायमोस्तेमिन्दा हुती द्वे भवतः. दि “इष्टेभ्यः” इत्यादि दशार्ते व्याहृतिरिति ऋद्धिः. १६२ ऋद्ध्यते न्यूनमेभि रिति ऋद्धि रिति सञ्ज्ञा इषेभ्यः स्वाहेति दशानां सव्याहृतीनां भवति. 66 ‘आश्रावितं, ब्रह्म यदकर्म’ इति कृतास्त्रं “यत्प्र मत्त ः, मनोज्योतिः, अयाश्चाग्ने, यदस्मिन्, स्वस्तिनः यत इन्द्रः” इति विच्छिन्नम्. कृताहुति रेतुदेवान् स्वाहेति शब्दिस्ते यस्य तत्कृतास्त्रं आश्राविताधि तत्प्रयं यत्प्रमत्तादि षट्कञ्च विच्छिद्यते न्यूनालि रिक्त मेभिरिति विच्छिन्नमिति सञ्ज्जा आश्रावितादीनां नवानां भवति. “एधो ओ स्येधिषीनु हिस्वाहा” बैल्वं ‘समिदसितेजो ओ सि तेजोमयिधेहिस्वाहा’पालाशं’ यिमस्यधीमहिमृत्योर्मे पाहि स्वाहा” नै यग्रोधं ‘सूर्यस्य धीमहि चक्षुर्मे पाहिस्वाहा” आश्वर्थं “सोमस्य धीमहि चित्त म्मे पाहि स्वाहा” जौदुम्बरं वायोर्थिमहि प्राणान्मे पाहि स्वाहा” शमीं “ब्रह्मणोथीमहि बुद्धिम्मे पाहिस्वाहा ’ खादिरं इति सप नमिथः. 64 प्र १खं. १९ बिल्वसमुन्षीद्मं बै अ्वं, तथापालाशं. न्यग्रोधोवटस्त त्सम्बद्धी नॆ यग्रोदं तधाश्वद्द मौदुम्बरं शमीं, खादिरमिति खादिर मित्यनेन प्रकारेण सप्त समिधो घृताक्तास्तत्रन्मन्त्रेणाग्नौ प्रहरति. सर्वेषा मलाभे यधासम्भव मन्येषां प्रतिनिधि, पालाशः अश्वत्थावा भवति, सप्त ते अग्ने, ऋतुधान इति पूर्णाहुती. पूर्यते याग आभ्यामिति पूर्णाहुती भवडः . “अग्निर्भुक्तं” इत्युसजुह्वा माज्यं गृहीत्वा “अग्नि र्जीर्णं” इति जुह्वा चरुमवदाय हुत्वा ‘समज्ं बर्हिः’ इति स्रावयन्जुहोति. उपहोमः क्रियतेऒन येत्युव जुहूः । तस्याम्राज्यं प्रत्ये कं गृहीत्वाग्निर्भुका दीन् हुत्वा हूय ऒन येति जुहूः तस्यां जुह्वां प्रत्येकं चरुमवदायाऒग्निर्जीर्ण मित्यादिभिर्हुत्वा स्रुवेण आज्यं गृहीत्वा वेद्यां स्रावयन् विषिञ्चन्नग्नौ जुहॆूति. ततो वामेन स्रुवं गृहित्वा दक्षिणे नाज्यपात्रं सं गृहाग्नेरुपरिधारय न्नाज्य शेषं “इन्फ्राय जुहोमि स्वाहे”ति जुहुयात्, ततस्त दनन्त रं वामेन पाणिना स्रवत्यस्मिन्नाज्य मितिसुवस्तं सङ्गृह्य उद्धृत्याग्ने रुपर्यूर्थ्वभागे धारयन् पात्रस्थमाज्य शेषं स्थाल्यैव स्रुवोपरि इन्द्राय जुहोमिस्वाहेति जुहुयात्. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजिये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये एकोनविंशः खण्णः अथ विंशः खः तत्पात्रेणाधावमादाय स्रुवेणान्त रितं’ अग्निपृप्यतु’ इत्युपाग्नि पश्चिमतः ‘वेदिस्तृप्यतु ’ अति वेद्यां ‘द्यौस्त ृप्यदु’ इत्याकाशे ‘पॄधिवी तॄप्यतु’ इति भूमौ ‘ब्रहा द्यास्तॄप्वन्तां’ इति दक्षिणस्यां तर्पयति. १६ला तत्पात्रेण तेदाज्यस्थाल्या आधारं करकाज्ञल मादाय सङ्गृह्य तदापः स्रुचेण प्रत्येकं गृहीत्वाऒनरितं स्रुवान्तर्गतं जलमुप समी पेऒग्नि रित्युसाग्नि अव्ययं, विभ क्ति त्यादिना अव्ययी भाव समासः. अग्ने ः पश्चिमतः समीपे निनीय पश्चिम वेद्यां निनीय तथाकाशे भूम्याञ्च निनीय दक्षिणस्यां वेद्यां तर्पयति निनयति. प्रणीतायां दक्षिणस्यां दै वेनापो गृहीत्वा ‘ओषधि वनस्पति गन्धर्वाप्सरसश्चैवतृ प्यन्तां ‘इत्युत्त रस्यां ड्यां तर्पयति, ध ति CEE प्रणीतायां दक्षिणस्यां स्रुवे दै वेन तीर्थेनापोजलं गृहीत्वा उत्त रस्यां वेद्यां तर्पयित्वा निनीय, तथोत्त रस्यां प्रणीतायां सापसव्य मपो गृहीत्वा पै तृकेण ‘मेदक्षिणतः पितरः पितामहाः प्रपितामहाश्चा क्षय्यमस्तुतृप्यन्तां’ इति दक्षिणस्या• तर्पयति, १७० यथा दक्षिणे दै वेनाप स्त धा तापि दै वेनतीर्थेनस्रु वेणोत्त रस्यां प्रकर्षण नीयते जलमान यति प्रणिता. तस्यां प्रणीतायांसापसव्यं प्राचीनावीत्यपोगृहीत्वा पै तृकेण तीर्थन दक्षिणस्यां दिशि भूम्यां तर्पयति, निनयति, अप उपस्पृश्य. वैखानस फारं ( ]66 प्र. १ खं. २० प्रासावीरित्य नै श्चतुर्भिः प्रवाहणं कृत्वा दक्षिणादि प्रणिध्योरुपान्ता ऒङ्गुष्ठानामिकाभिः पवित्रमक्षतङ्गृहीत्वा “पवित्रमसि, पूर्णमसि, सदसि, सर्वमसि"इति पर्यायतो जुहोति. अदितेन्वमग् ंस्था इत्याद्यैर्देव सवितः प्रासावीरित्य नै श्चतुर्भि र्मस्त्रैरादि परिषेकवत्प्रवाहणं परिषेचनं कृत्वा दक्षिणादि यधास्या त्त था प्रणिथ्योर्धक्षिणोत्त रयोरुसान्ताङ्गुष्ठानामिकाभि रङ्गुलीभिस्तूषिं सपवित्र मक्षतं क्रमेण गृहीत्वा पर्यायतः क्रमेण प्रति मस्त्रं जु हॆूति. “अक्षतमसि” इति प्रणिधि मुत्त राञ्चालयित्वा तदा धावेन ‘प्राच्यान्दिशि दक्षिणस्यान्दिशि, प्रतीच्यान्दिशि, उदीच्यान्दिशि, ऊर्थ्वयान्दिशि, अधोधराधरै 8’ इतियधा धिशं परिषिच्य ‘माहं प्रजां’ इत्युत्तर प्रणिधिं गृहीत्वा दक्षिण प्रणिधा स्वल्पमाधानं स्रावयित्वा “स्वां योनिः” इति दक्षिण प्रणिध्याः जल मुदकपात्रे स्रावयति ‘आपोहिष्ठा’ दिना तदद्भिः प्रोक्ष्य प्रणिधि विसर्जयति. अक्षत मिति जात्येकवचनम्. तूष्ठीं दक्षिण प्रणिधि पवित्रं गृहीत्वा पवित्रमसीति हृत्वा, तूष्ठीमुत्त र प्रणिधि पवित्रं गृहीत्वा सदसीति हुत्वा, तूष्ठीं दक्षिण प्रणिथ्यक्षरान् गृहीत्वा पूर्णम सीरि हुत्वा, उत्त र प्रणिथ्यक्षतान् गृहीत्वा सर्वमसित्येवं जुहोतीत्यर्थ इत्येकः पक्षः. तूष्टीं दक्षिण प्रणिधि पवित्रं गृहीत्वा पवित्र मसीरि हुत्वा तूप्लीं दक्षिण प्रणिथ्यक्षतान् गृहीत्वा पूर्णमसीति हुत्वा, तूप्लीमुत्तर प्रणिधि पवित्रं गृहीत्वा सं सीति हुत्वा तूप्लीमुत्त र प्रणिध्यक्षतान् गृहीत्वा सर्वमसित्येवं पर्यायत्वेन पर्यायतो जुहोतीत्यर्थ इत्यपरः पक्षः. उत्तरपक्ष एव सुष्ठु, अक्षितमसीतिक्षेपा अत्यस्तेन मन्त्रेणउत्तरां प्रणिधिं किञ्चित्प्रञ्चं स्थानाच्चालयित्वा कँपयि-त्या तदाधावेन तत्प्रणिधि ऒलेन यधादशं दिशमनतिक्रम

श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 67 तत्त न्मन्त्रेण परिषिच्य सम्मार्ज्यतां प्रणिधिं गृहीत्वा ऒग्नेःपूर्वतो नीत्वा दक्षिण प्रणिधा स्वल्पं किञ्चिदाधानं जलं स्रावयित्वा निनीय दक्षिण प्रणिध्यां जल मुदकपात्रे करके प्रापयति. तदद्भिस्त दुदक त जले नात्मानं प्रोक्षयति । प्रोक्षणं यजमानस्यैव कर्तव्यम्. शाते दृष्टत्वात्. नप्रणिध्योः प्रयोजना भावात् तस्मादात्मान मेव प्रोक्ष्य प्रणिधी विसर्ज यति. प्रणिध्योर्विसर्जनं पात्र पेटिकायां तथा । निधानम्. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजिये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये विंशः खण्णः अधैक विंशः खण्डः “पुनर्देवेभ्यो हव्यं वह” इत्यग्ने र्दर्शनेन सृवं विनृज्य “वर्षिस्थागह्वरेष्लो 2 ग्रं” इति वर्षिष्ट समिथा जुहुयात्. પે છે स्रुवं स्रुचश्च प्रक्षाळ्य अग्नेर्दर्शनेन प्रतपनेनविसृज्येतिस्रुवा दीनां पौत्राणां विसर्जनं पात्रपेटिकायां निधानम्. स्रुवादीनां धारणं यावज्जीव माहिताग्नेः स्रुवादिनि धेनुर्वहणा मित्याददी तेति परिधानीये कर्मणि निर्दिष्टत्वात्. वर्षिष्टाख्या समिधा तूप्लीं गृहीत्वा मन्त्रेण जुहुयात्. ‘ऊर्थ्वं यज्ञं नयतः’ इत्यूर्थ्व समिधा. ऊर्थ्वं यज्ञं नयतं इत्य्वू समिधौ. “पश्चिमतः परिधिमपनय’ इत्येवं दक्षिणत उत्त रतश्च परिधीन्. 68 प्र० खं, २१ पश्चिमतः परिथि मपनये तिपश्चिमपरिधि मपनीयतूप्लीं प्रहृत्य एवमनेन प्रकारेण दक्षिणतःपरिधिमपनयेति दक्षिणपरिथि मुत्त रतः परिधि मपनयेत्युत्त र परिधिं चासनीय तूष्ठीं प्रहृत्यनात्यग्रं प्रहृत्य मध्य परिथे रधस्तादङ्गा रेषूपोहये देवं परिधीन् जुहुयात्. “पश्चिमतो विष्णोस्सदनमनि’ इत्येवं दक्षिणत उत्तरतः प्राच्यां इति च परिस्त रण बर्हिषस्सर्वान्परि समूह्य ‘अप्यायन्तां’ इति जुहोति. पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसीत्येव मनेन प्रकारेण दक्षिणत उत्त रतः प्राच्यामिति च विष्णो स्सदन मसीति मस्त्रं सन्नम्य तत्त दिगवस्थितान् परिस्तरण बर्हिष उद्दृत्य सर्वानन्यान् परिस्तरण बर्हिषश्चपनीत्वा परिसमूह्य समूहीकृत्य कूर्चाश्चेद्य्रन्थिन्विसृज्य प्रोक्ष्य नात्यग्र माप्यायन्ता मिति जुहोति . ‘शुध्यन्तां पितृषदनग्ं शुध्यन्तां देवसदनं” इत्य विच्चिन्न मास्ति र्य नै ऋत्येदहेत्. विच्छिद्यत इति विच्छिन्नं, यधास्यात्त धोल्मुका नास्तिर्य अग्ने र्नैरत्ये समूह्य दहेत् . भस्म कुर्यात्. अविच्छिन्नेन ब्रह्म वर्चसायेति. D2C यजमानो न ते नाविच्चि नेनदा हॆनब्रह्मणो पर्चस्तेजोविशेषः, ब्रह्महस्ति ख्यां वर्चस इत्यच् प्रत्ययः तस्मै ब्रह्म वर्चसाय भवतीति विज्ञायते. *भूतिस्मा’ इति भस्म गृहीत्वा ललाटहृद्बाहुकण्णादीन् ‘आदित्यस्सोमोनम· इत्यूर्थ्वाग्रमालिप्य (किलाण्डृ ह्य सूत्रे) आपोहिष्टा” इतिप्रोक्ष्य ‘ॐचमेश्वर’ इति “बाल कृतं वा” इतिचाऒग्निं पूर्ववदादित्यं चोपस्थाय श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 63 पूनर्वेदि मूलमासाद्याऒग्निं वैश्वानर सूक्ते नोप स्थाय प्रणामं कुर्यादिति क्रियार्ते होमः. तस्मादविच्छिन्नं यधास्यात्त धा सर्वं दग्ध्व तद्भस्म भूतिं गृहीत्वा ललाट हृत्कण्ठादीना मादित्यस्सोमो नम इत्यूर्ध्वाग्र मालिप्यात्मानं प्रोक्ष्य ॐचम इतिद्वाभ्या मग्निं लौकिकाग्नि मुप स्थाय पूर्ववदादित्यो यत्र दृश्यः तत्रस्थित्वा तमुस्थाय पुनर्वेद्या मूलं वेदिमूलं समीपमासाद्य प्राप्य मौपास नाग्निं पै श्वानर सूक्ते नोपस्थाय प्रणामं नमस्कारं कुर्यात् इति शब्दः परिसमाप्ता. क्रियायाः कर्मणो ऒस्ते हूयत इति क्रियान्त हॆूमः, सर्वत्र संस्कार होमास्ते भवति. यत्र यत्रोपासनाग्नौ संस्कार हॆूमस्तत्र तत्र पै श्वानरसूक्ते नोपस्थायतमौपासनाग्नि तत्कुण्डे अरण्यां समिध्यात्मनिवा समारोपयेत्. “ॐचमे स्वर” इति लौकिकाग्नि विसर्जन मिति विज्ञायते. यत्र यत्र लौकिकाग्नौ संस्कारहोमः तत्रतत्र ॐचमेस्वर इति मन्त्राभ्या मुपस्थाय तमग्निं प्रणम्य तमग्निं विसृजेदस्य धारणस्या प्रयोजनत्वात्. लौकिकाग्नेर्विसरजनन्त्यागः. तस्मादोञ्चमे स्वर इत्युसस्थाय वीप्सा परिसमाप्ता. इत्येकविंशः खण्डः माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते । वाजपेय कृता भाष्ये प्रश्नो ऒयं प्रधमोगताः. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये प्रधम प्रश्नार्थ विवरणे दशमः पटलः. अथ द्वितीयः प्रश्न- अथ प्रथमः खः आघारादीन् प्रवक्ष्याथ नृसिंहाग्नि चितामया । नान्षी मुखादि खाष्यञ्च नत्वा रामं प्रभाष्यते॥ नान्द मुखम् अथ शारीरेषु संस्कारेष्वृतु सङ्गमनवर्णं नान्डीमुखं कुर्यात्. C अधानन्त रं शारीरेषु संस्कारेषु ऋतुसङ्गमनेवर्ज्यत इत्यृतु सङ्गमन वर्णं साध्यस्कालिक (लीन) त्वात्. निषेक पर्ज्यमिति वक्तव्यं. तस्यापि साद्यस्कालिकत्वात् जातकर्मोद्धान वर्णमिति वक्तव्यम्. जातकर्मो दानयोरान्दी मुखं वर्जयेति प्रायश्चित्ते निर्दिष्टत्वात्. पारा यण व्रतबन्द विसर्ग वर्णमिति वक्तव्यम्. अस्यापि साद्यस्कालिकत्वात्. नान्दीमुखस्य पूर्वेद्युः कर्तव्यत्वाच्च. ऋतुसङ्गमनादि पर्जमन्यत्र नान्दीमुखं कुर्यात्. नान्दीमुखमिति कर्मनाम तस्य निर्वचन माह. श्वः कर्तास्मति गर्भाथानादि क्रियां यदहःकरोति तदहर्नान्षी भवति. श्वः परेद्युः कर्म करोति कर्ता अस्मिभवा मीत्यस्याय मर्धः. तत्त त्कर्म करणदि नात्पूर्वे हन्येव श्रोत्रियान् प्रायश्चित्त विदश्चा चार्य प्रमुखाना हूय गन्धाद्यैरभ्यर्प्य कर्मा वेद्यतै धनः ज्ञात श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 71 तदुक्त कृच्छाण्या चरित्वा एतत्कर्म करिष्यामिति सङ्कल्प्य पूर्वं श्वः कर्मास्मिति ज्ञात्वा गर्भाधानमादिर्यासां क्रियाणांसंस्काराणां गर्भाधानादि क्रियां यदहः यस्मिन् दिने करोति तदहस्त द्वासरः नन्दन्ति तुष्यन्त्यस्मिन् देवाः पितरश्चेति नान्दी सञ्ज्ञा भवति. ति तस्यामुखं सर्वदेव पितृ दैवत्यं नान्डीमुख मभ्यु दय श्राद्धं दैविकवत्करोति. तस्याः नान्ध्याः मुख्यते प्रधमत्वं गम्यत इति मुखं सर्वे देवाः सर्वे पितरश्च यस्य देवता भवन्ति तत्सर्व देवता पितृदेवत्यं नान्दीमुखं किमिदमीति नज्ञायत इत्यतो नामान्त र माह. अभ्युदेवि सन्तोषस्ते षामस्मादित्यभ्युदयः, श्रद्धया भक्त्या क्रियतइति श्राद्धं. तच्चतदभ्युदय श्राद्धं. पै तृक मप्यत्र दैविकवत्सर्वं करोति. पूर्वेद्युरेव पूर्णाहे युग्मान्फ्र्बाह्मणान् सुप्रक्षाळित पाणिपादाज्चोत्रिया नन्नेन परिवेष्ट्य अथेशामभ्युक्ष्य “अथावनीतं” इति मण्डलानुपलिप्य ‘अस्त्वासनं” इता इत्या सनानि सदर्भ यवानि निधाय तेष्वासिनान्पुष्पादै ्यर्य थोप पाद मलं करोति. शुभ कर्माङ्ग भूतत्वात्’ पूर्वेदुरित्यव्ययम्. नास्दामुख दिनात्पूर्वस्मिन् दिन एव. अह्नः पूर्वभागः पूर्वाह्लः तस्मिन् विश्वेदेवार्थं द्वौ प्रपितामहादि पित्रर्धं द्वौ ब्राह्मणानेवं चतुरः • मातुः पित्रर्थं द्वाविति केचित् तधोक्तं प्रायश्चित्ते एवं युग्मान् ब्राह्मणान् सुष्ठु प्रक्षाणितौ पाणिपादौ यैः तान् सुप्रक्षाळित पाणिपादान् श्रोत्रियास् अत्ती त्यन्नं भक्षणं तेनान्नेन नाळिकेरादि फलेन परिवेष्ट्य नान्दीमुखे भोक्ष्यतामिति पूर्ववत्र मेण वृत्वाधातू नामनेकार्ध त्वादत्र वरणमेवार्थः अधापरेद्युः पूर्वाहेतेषुस्ना त्वा2 गतेषु नान्दीमुखं करिष्य इति सङ्कल्प्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामिति तण्डुलै रेवचरुं बह्वन्नमपूपादिकञ्च 72 द्वि, २ खं. . पाचयित्वा पूर्ववदाघारं कृत्वाऒस्ते अग्नेः पश्चिमतो विश्वेषां देवानामुदगन्त मग्नेर्दक्षिणतः प्रागनं पितॄणामिलां भूमि मभ्युक्ष मण्डलानि पात्रस्थानानि सर्वेषां चतुरस्र मण्डलान्युपलिप्य गोमयवारिणोपलेपनं कृत्वा आसनानि पीठानि द्भूदिंश्च यवैश्च व्रीहिभिश्च सहवर्तत यिति सदर्भ यवानि निधाय तेष्वासनेषु प्राज्मुखं विश्वे देवान्, उदङ्मुखं पितृनासयित्वा शेषां करेषु नान्दीमुखा विश्वे देवाः प्रियन्ता मिति विश्वेदेवानं नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तामिति पितॄणां च क्रमेण यवोदकं दत्वा आसीनान् विश्वेदेवान् पितॄंश्च पुष्पाद्यैः पुष्पगन्धाक्षताद्यैः यथोपपादं यधासम्भवं पुष्प गन्धाक्षत वस्त्राभरणाद्यैः अलं करोति. शुक्ल बलि श्वेतसर्ष प दधि तणुल मित्यामनन्ति चतुश्शुक्लम्. शुक्लं श्वेतवर्णं बलिरन्नं श्वेतानि सर्षसाणिच दधि तण्डुलांश्च तद्बलिं श्वेतसर्ष प दथि तण्डुल मेतच्चतुष्टयं चत्वारि शुक्लानि यस्यतच्चतु श्शुक्ल मित्या मनन्ति वदन्ति . एतदादायाऒग्नेर्दक्षिणतः ‘अग्नये, सोमाय,प्रजेशाय विश्वेभ्योदेवेभ्यः, ऋषिभ्यः, पितृ भ्यः, भूतेभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्यः, नम इत्यस्तेन तन्नाम्ना पुष्पादिभिरभ्यर्च्य बलिन्ददाति. E एतच्छुक चतुष्टयं समेत्यादाय हस्तेन कबळ मात्रं गृहीत्वा2ग्नेर्दक्षि णतः समीपे पूर्ववत् प्रागन्ता न्यष्टा मण्डलान्युप लिप्यासनानि प्रत्येक मुत्तराग्रं निधाय तेष्वग्न्यादि देवानावाह्य नम इति शब्दाऒस्ते यस्यतेन नम इत्यन्तेन तस्य तस्यनाम्नः अनेन तन्नान्न पुष्पादिभिः प्रत्येक मभ्यर्च्य प्रागन्तं बलिं इति श्री सृसिंह वाजपेययाजीये वै खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने प्रधमः खण्डः. अथ द्वितीय प्रश्ने द्वितीयः खणः चरु मपूपादि च निवेद्य उदकुम्भं “धारासु” इत्य द्भिरा पूर्य “नमस्सुलोमि” इति पाप्मनो ऒपहत्यै सपल्लवं कूर्चं पवित्रमाभरणं तस्मिन्निदथाति. 2 अग्नये चतुश्शुक्ल बलिन्निवेदयामिति चतुर्ध्यनेन तन्नाम्ना बलिन्दत्वान्यच्परु मन्न मपूपं पैष्टिकं आदिशब्देन व्यञ्जन फल सक्तूंश्च प्रत्येकं तन्नाम्ना चरु मपूप व्यञ्जन फलसक्तून् निवे दयामीति यधोपपादं निवेद्याचमनं ताम्बूलं दत्वा उदक पूरणार्थं कुम्भमुदकुम्भं प्रक्ष्याश्य तन्तुना परिवेष्य थारा स्वित्यद्भिरापूर्य पाप्मनो यजमानस्य पापानामपहत्यै विनाशाय पल्ल पै रश्वत्थादि किसलयै स्पहवर्तत इति सपल्लवं पवित्रं कुशादिदर्भ कूर्प माभरणं हिरण्यं सरत्न मङ्गुळीयादिकं तत्तस्मिन् कुम्भे निदधाति निक्षेप पस्त्राभ्यामा वेष्ट्याग्नेः पूर्वस्यामन्यत्रवा धान्योपरि सुरक्षितां निदधाति. प्रति नरां कुतपस्य दुकूलस्य वा त्रिवृताम्पुष्पाद्यपि सम्भृत्या धाय जुहुयात्. σ प्रति सरति करं प्रति गच्छतीति प्रतिसरा तां कुतपस्य श्वेतकम्ब लादेर्वा दुकूलस्य श्वेत पट्टादि वस्त्रस्यवा तयोरसम्भवे कार्पासस्यवा सूत्राणि गृहीत्वा तैः त्रिरावर्त्यते, त्रिगुणी क्रियतेति त्रिवृता तां त्रिवृतां प्रतिसरां रक्षाबन्धन सूत्रं हेमाद्रि पात्रे तण्डुलो परि पुष्पादि मङ्गळद्रव्याण्यपि तया पह सम्भृत्य आदायाग्नि मुप समाधाय जुहुयात्. वक्ष्यमाणवद्दुनेत्. श्री वैखानस फारं १०] 74 प्र, २खं. २ ऋचः अग्नेनयाद्यग्निदै वत्याः सोमेधेन्वादि सौम दै वत्याः ब्रह्मजज्ञान मित्यादि ब्रह्म दैवत्ये रुद्र मन्य मित्यादि रुद्र दैवत्ये अतो देवा इत्यादि विष्णु दै वत्याः आनोविश्वेत्यादि विश्वेदेव दैवत्याः यत स्वमासीत्यादि नप्तर्षि दैवत्याः ये भूता इत्यादि भूत दै वत्याव्याहृतीः “अग्नये कव्यवाहनाय, सोमाय पितृमते, यमाय चाल्गो रस्पतये. एतये इह पितर उशन्तस्त्वा, सानोददातु” इति ऋचगपितृदै वत्याः “पृधिवी गतेभ्यगपितृभ्यः, अन्त रिक्षगतेभ्यगपितामहेभ्यः, दिविगतेभ्यगिप्रपितामहेभ्यः स्वधा नमस्स्वाहा” इति पितृभ्यः पैतॄक मुपवीती हुत्वा व्याहृती स्सामा न्यतो देवताभ्यस्ता भ्यो कष्टाभ्यो जुहोति. Ε अग्निर्देवता यासान्ता अग्नि दै वत्याःसोमोदेवता यासाण्ठः सोमदै वत्याः ब्रह्मादेवता यमोस्ते ब्रह्म दैवत्ये तधा रुद्र दैवत्ये विष्णुदेवता यासान्ता विष्णु दै वत्याः विश्वेदेवा देवताः दै यासां ताः विश्वे देव दैवत्या सप्तऋषयो देवताः यासान्ताः सप्तर्षि दैवत्याः. भूता देवता यासां ऋचां ता भूत दै वत्याः. व्यावृतिरित्यृचः पितरो देवता यासान्ताः पितृदै वत्याः पितृभ्यः पै तृकहोम मुपवीती यजमानो हुृत्वा व्याहृतीर्थु होति. सामान्यतः सामान्याकारेण अग्न्यादीनां नामभिः ताभ्यो ऒ ग्न्यादिभ्यो देवताभ्यो जुहोति. सर्वेषामाज्यॆनैव होमः कर्तव्यः वै श्यदेव पैतृक होमावाज्यचरुभ्यां कर्तव्या पात्रेष्वाज्य भागं स्रुवेणा 2 भिघार्य द्विर्देव शेषं पितृभ्यः प्रागन्तं क्षिप्त्वा तदङ्गु पेन तच्चरुं स्पर्शयति. 90 अन्न संस्कारार्थं तच्चरुमिति वचनात् पात्रेषु विश्वेदेवादीनां भोजन भाजनेषु दैविकं पैतृकमित्य्य्यां विभज्य तदाज्यभागन्तथै व श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 75 स्रुवेनाभिघार्य उपस्ती र्य विश्वेदेव पात्रयोगन्नादि सर्वं द्विर्वि र्दत्वा तथा द्विर्द्विर्देन शेषं विश्वेदेवानां दत्ता वशिष्ट मन्नादिकं सितृभ्यः प्रागन्त मुदज्मुखानां पात्रेषु पश्चिमादि प्रागन्तं यधा सॊत्त धा क्षिप्त्वादत्वा तद्विश्वेदेवादीनां दक्षिणपाणेरङ्गुष्टस्तेन तदङ्गु सेन तत्पात्रेषु प्रक्षिप्तं चरुं होमावशिष्ठाद्यन्नं तच्चरुं स्पर्शयति. ततो नमस्क ृत्य ‘आसत्येनरजसा’ इति क्षीरेण दध्नावा श्वेतमन्नं ब्राह्मणान्बोजयेत्. 99 तत्त स्पदनि न रं नमस्क ृत्यविश्वेदेवादिनभिवन्द्य. क्षीरेणदध्ना वा मिश्र श्वेतमन्नं ब्राह्मणन् विश्वेदेवादीनग्न्याद्यर्धमन्मानपि ब्राह्मणान् यधाकृप्ति भोजयेत्. अनुति तेभ्यस्समूह्योच्फिषं शोधयित्वा चान्ता न मान्यपुण्याहं वाचयित्वा स्वस्तिसूक्ते नतामभिमृश्य “स्वस्ति डाविशस्पतिः’ इति प्रति सरां बथ्नाति. भुक्त्वाचमनार्थ मनुतेभ्यो विश्वेदेवादिभ्यः सकाशाक्समूह्य समूहीकृच्योच्चिष्ठं क्त भाजनादिकं बहिर्निक्षिप्य शोधयित्वा गोमयेन मण्डल शुद्धिं कारयित्वा 2 चां तान् कृताचमनांस्तान् विश्वेदेवादी ननुमान्य दक्षिणाभिर्यधाशक्ति सम्भाव्य तैरनुज्ञातः पूर्ववत्नुण्याहं वाचयित्वा तां प्रतिसरामभिमृश्य पाणिना संस्पृश्याभिमस्त्र्य प्रति सरां रक्षार्थं पुरुषस्य दक्षिणहस्ते स्त्रीणां वामेच बध्नाति. ‘नास्दामुखेभ्यगि पितृभ्यस्स्वधा नमः, नास्दामुखेभ्यगि पिताम हेभ्यस्स्वधा नमः, नान्डीमुखेभ्यगप्रपितामहेभ्य स्स्वधानमः’ इत्युक्ते स्वधाऒस्त्विति प्रतिवदतो देवान्तं विसर्जयति. 60 पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः स्वधानम इति यजमानेनोक्ते सति स्वधास्त्विति प्रतिपदतः प्रतिवचनं (प्रत्युत्तरं)75 प्र २खं, वि उच्चार्यमाणान्पितॄन् देवा विश्वे देवाः अने यस्मिंस्त देवान्त मिति विश्वभ्यो देवेभ्यो स्वाहा नम इति यजमानेनोक्ते सति स्वाहास्त्विति प्रति वदतां विश्वेदेवानां विसर्जनमन्तं यधास्यात्तधा विसर्जयति. तानुद्वासयति. तेनोदकु म्भे नाओप रेद्यु स्स्नायात्. D तेन मन्त्रवत्साधितेनोदकुम्भेन जलेन अपरेद्युः संस्कारकरण दिने स्नायात्. यजमानो नियमेन स्नानं कुर्यात्. पाप्मनोप हत्या अति वचनात्, यद्वा तदानीमेव यासुगन्धा रसा इति तेनोदकुम्भेना भ्युक्षणं कुर्यात्. तदुक्तं श्राते. नान्डीमुख मिति विज्ञायते. सर्वतै वं नान्डीमुखं कर्तव्य मिति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये वै खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने द्वितीयः खण्डः. अथ द्वितीय प्रश्ने तृतीयः खणः उप न य न का लः अथ गर्भाधानादि वर्षे पश्चिमे मायुष्काममष्टमे नवमे श्रीकामं मपनयीत, ब्रह्म वर्चसकाम ब्रह्मवर्चसकाम वसन्तो ब्राह्मण सर्वाश्रमाणां प्रधमत्वादुद्देश क्रम मुल्लङ्घ्यात्रोपनयन मुच्यते. उपनीत स्यैव सर्वकर्माधिकारित्व मिति विज्ञापनार्थं अधा नन्तरं गर्भाधानमादिर्यस्मिन् तत् गर्भाधानादि गर्भाधानकाल मारभ्य पञ्चमे वर्षे संवत्सरे ब्रह्मवर्चसं कामयत इति ब्रह्म वर्चसकामः शं पुत्रमुनयीत. अयुर्दीर्घ कामयत इत्यायुष्कामः तं श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् 77 गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे उपनयीत, श्रियं सम्पदं कामयत इति श्रीकामः, तं गर्भाधानादि नवमे वर्षे उपनयीत. वा शब्दः काम्य विकल्पार्थः. निष्कामोवाए ते षुकाले षूपनयी ते तिसकामस्य निष्कामस्यवा गर्भाष्टम एवोपनयनं कर्तव्यं. “अष्टमे ब्राह्मणमुपनयी” तेति श्रुतेः. गायत्र्या ब्राह्मणमसृजति गायत्र्याः प्रधम पादाक्षर सङ्ख्या कालानतिक्रमेण । ब्राह्मणस्योपनयनं कर्तव्यं. तत् ज्ञापनार्थ मेव गर्भाधानादिति वदति. सप्त मेऒष्णमाक्षरस्यान्तर्भूतत्वात्. तस्मा द्गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे वसस्ते ऋतौ वा ब्राह्मणमुपनयीतबलाबलं विचिन्त्योपनयनं कुर्वीत. अस्य श्रुत्युक्तत्वात् अन्यत्रगुरुबलान्वित मेवोपनयीत. एकादशे ग्रीष्मे राजन्यम्. 02 गर्भाधानाद्येकादशे वर्षे ग्रीष्मेऋतौराजन्यङ्क्षत्रियमुपनयीत अस्य अयं मुख्यः कालः त्रिष्टुभा राजन्य मिति श्रुतेः. द्वादशे शरदि वैश्यम्. 39 गर्भाधानादि द्वादशवर्षे शरदि ऋतौ विशाऒपत्यं वैश्यमुपन यीत. अय मस्य मुख्यः कालः सप्तमे ब्रह्म वर्चस काममष्टमे आयुष्कामं नवमे तेजस्कामं दशमे 2 न्नाद्यकाममेकादशे इन्द्रिय कामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधाकामं चतुर्दशे पुष्टिणामं पञ्चदशे ब्रातृव्य वन्तं षोडशे सर्वकाम मित्यापस्तम्भः सप्त मे ब्राह्मणस्य नवमे राजन्यस्य एकादशे वैश्यस्येति पै दीनसिः पञ्चमे ब्राह्मण मुपनयीत गर्भाष्टमे राजन्यस्य गर्भद्वादशेवा गर्भद्वादशे वै श्यस्यगर्भषोडशेवा, इति गौतमः. पञ्चमेनवमेवाब्राह्म इस्यषष्टे द्वादशे वाराजन्यस्य अष्टमेचतुर्दशेवावै श्यस्येत्यङ्गिराः जगत्या वै श्य मिति श्रुतेः. आषोडशा द्बाह्मण माद्वाविंशा क्षत्रिय माचतुर्विंशा द्वैश्य मितिवा. 78 प्र २ खं-3 मुख्य कालासँभव पक्षमाह आषोडशादिति. “अजिविधा” गर्भा धानाद्यषोडशाद्वर्षित् ब्राह्मण मुपनयीत पू र्वपूर्वा ला बे उत्तरोत्तर षोडश वर्षान्तकाल इत्यर्थः. जन्माद्या द्वाविंशा द्वरा द्वैश्यमुपनयीत इति. वाशब्दः पक्षान्तरे. येनकेन चिदन्तरायेण मुख्यकालासम्भवे आषोडशादि गौणताले षूपनयीत. अतीते सावित्री पतिता भवन्ति • अतीते गौणकालेष्यति क्रान्ते सावित्र्याः पतन्ति सावित्र्यध्ययना भावादधो गच्छं तीति सावित्री पतिता भवन्ति . तेषा मुद्दालक प्रायश्चित्त म्. तेषां सावित्री पतिताना मुद्दालयति. पतित मित्युद्दालकं प्रायस्या विनष्टस्य कर्मणः चित्त मनुसन्धानं प्रायश्चित्त सुडागमः तच्च तदुद्दालकं प्रायश्चित्तम्. उद्दालकम् द्वौमासो यावकेन मासं क्षीरेणा ऒमिक्षया ओर्थमास मष्टरात्रं घृ तेना ऒ याचितेन षडात्रं त्रिरात्रमुदके नोपवास महोरात्रं वर्तते इत्येत दुद्दालक मनेन वाऒश्वमेधाऒवा भृथ स्नानेन वा व्रात्यस्तो मेनवेष्ट्वा पुनर्गर्भाधानादिसंस्कारङ्कृत्वाशुद्धाउपनेया स्सावित्री पतिता भवन्ती ति विज्ञायते. मासं तथेत्यत आह. द्वौमासो कालाध्वनोरत्यन्त संयोग इति द्वितीया यावकेन यवसम्बन्धेन यवाग्वेत्यर्थः वर्तते. क्षीरेण वर्तते. श्रुतेः क्षीरे दधियोगेन काचिद्विक्रियास्यात् तत्रया काठिन्यासाऒमिक्षा मानस्यार्थमर्थमास मामिक्षया वर्तते अष्ट च तारा त्र यः अष्टरात्रं घृतेन वर्तते नयाच्यत इत्य याचितं यः कश्चित्रीत्यादत्त मन्नादिकं भोजनं षडात्रं त्रिरात्रं सङ्ख्यापूर्वो श्री वैभावर सूत्र भाष्यम् 79 द्विगुः. द्विगुरेकवचनमिति सर्वे त्रैक वचनं उदकेन जलपानेनवर्तते उपवास्कोनशनं अहश्च रात्रिश्च तदहोरात्र मेकदिनं वर्तते चरतीत्येत दुद्दालकं नाम प्रायश्चित्तं भवति. अने नोद्दाअकेन अश्वमेधस्यान्ते कृते ऒवभृधस्नानं तेना श्वमेधा2वभृथ स्ना नेन वा, व्रात्या स्संस्कार हीनास्तेषां स्तोमः प्रायश्चित्तार्ध यागस्तेन मेन वेष्ट्वा यागं कृत्वा वा विधिनोद्दालकं व्रतं कर्तु व्रात्यस्तो मश क्ति श्चेद्येनकेन चित्कृत मश्व मेधा 2व भृदं गत्वा तत्र कृतेन स्नानेन वा तदसम्भवे व्रात्यस्तोमेन वेष्ट्वा पूर्वकृतमपि पुनर्दर्भा धानादि संस्कारं चौलकान्तं हुत्वा यधाशक्ति हिरण्यादिकं प्रायश्चित्तो क्त वद्दत्वापिता चान्द्रायणं चरित्वा शुद्धात्मना पित्रादि ना शुद्धाः पूतात्मानो ब्राह्मणादयः सावित्री पतिता उपनेतुमर्हा उपनेया भवन्ति. इति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने तृतीयः खण्डः अध द्वितीय प्रश्ने चतुर्थः खण्डः उप न य न म् ब्राह्मणस्य पालाशो बै ल्वोवा केशान्तो निर्वणा नुन्मुृष्टो 2 नुद्वेजनो यूपवद वक्रोदण्णः कृष्ण मृगस्याऒजिनं मौळ्ली मेखला. -93 ब्राह्मणस्य पलाशसमृद्धी पालाशः. बिल्व सम्बर्द् बै ल्वोवा दण्डः केशाः शिरोरुह एवान्त ः अवसान मायतं यस्य सः केशान्तः निर्गतानि व्रणानि यस्मात्सः निर्वणः. नास्त्युन्मर्शनं त्वगुद्गमनं यस्यसोऒनुन्म ृष्टः. नास्तु द्वेजनं कम्पनं, यस्य सोऒनुद्वेजनः. यूववद्यूप इव गोपुच्छाकृतिः नास्ति वक्रंयस्य सो 2वक्रः.दण्ड्यते शिक्ष्यते श्वाद्यनेनेति डण्डः. कृष्णमृगस्य कृष्णसाराख्य मृगस्याजिनं 80 प्र. २ खं. ळ चर्म मुञ्जोबल्बजाख्य दर्भ, विशेषः, तेन कृता मौञ्जी. कट्यां प्रक्षिप्यत इति मेखला. सात्रिवृता भवति. क्षत्रियस्य नै यग्रोधोललाटान्तो दणो रौरव मौर्वी मेखला, 1 मीयते जिनं क्षत्रियस्य न्यग्रोधो वटः तत्सम्बन्दि नै यग्रोधः. ललाटानो यस्य स ललाटान्तः पूर्ववल्ल क्षणयुक्तो दण्डः प्रायेण रौतीति रुरुः मृगविशेषः तत्सम्बद्धी गौरव मजिनं मूर्वादेवी तयाकृता मौर्वीमेखला भवति. वैश्यस्सौदुम्बरो नासिकान्तो दण्ण बास्तव मजिनं शाणी मेखला. 31 पै श्यस्य उदुम्बर सम्बन्धि दुम्बरः. नासिकाया अग्रमे वान्तः यस्य सनासिकान्त ः पूर्ववल्ल क्षणयुक्तो दण्डः, बस्यतेयज्ञादौ हिंस्यत इति बस्तः छागः तत्सम्बद्धी बास्त मजिनं. शणत्वचाकृताशाणी खला भवति. “ॐ ‘ॐभूर्भुवस्सुवस्तत्सवितुः’इतिसावित्री‘ॐभूर्भुवस्सुव स्त त्सवितुः” आपोज्योतीरसः इति प्राणायामः भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा” इति व्याहृतिः. “अग्नये समिधं” इति द्वे ‘अग्नये समिधौ ’ इति चत्वारि “अग्नये समिधः’ इति समिधाधान मेतानि ब्राह्मणस्य, ब्राह्मणादीनां दण्डाजिन मेखलाः क्रमेणोक्त्वेदानं तेषां सावित्र्यादय उच्यर्ते. ॐ भूर्भुवस्सुवस्त त्सवितुरिति सवितादेवता यस्यास्सा सावित्री. ॐ भूर्भुवस्सुवस्त त्सवितुरापोज्योतीरस इति प्राणायामः. प्राणा आयम्यन्तो ऒनेनेति प्राणायामः. ॐभूर्भुव स्सुवस्स्वा हेति व्याहरत्येभिरिति व्याहृतिः. एकां समिधमग्नये समिध मिति, द्वे समिधावग्नये समीधाविति, चत्वारि समिधोऒग्न ये समिध इति म स्त्रत्रयेण समिधां सप्तानामाधानमग्नौ प्रहरणं एतानि ब्राह्मणस्य भवन्ति . श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् “ॐ भूर्भुवस्त त्सवितु स्तत्सवितुः, तेजो ज्योतीरसः’ इति भूर्भुवस्स्वाहा” इति व्याहृतिः 81 इति सावित्री ‘ॐ भूर्भुव प्राणायामः “ॐ “अग्नये समिधं इति द्वे ‘अग्नये समिधा’ इति समिधाधान मेतानि क्षत्रियस्य, E ॐ भूर्भुवस्त त्सवितुरिति सावित्री. ॐ भूर्भुवस्तत्सवितुः तेजो ज्योतीरस इति प्राणायामः. ॐ भूर्भुवस्स्व हेति व्याहृतिः एकां समीधमुग्न ये समिधमिति, द्वे समिधावग्नये समिधाविति, मस्त्र द्वयेन समिधां त्रिसॄणां आधानमग्नौ प्रक्षेपणंसमिधाधान मेतानि क्ष त्रियस्य भवन्ति. “ॐ भूस्तत्सवितुः” इति सावित्री ‘ॐ भूस्तत्सवितुः, अग्निग्जोतीरसः” इति प्राणायामः ॐ भूस्स्वाहा’ इति व्याहृतिः ‘अग्नये समिधं” इति समिधाधानमेतानि वैश्यस्य भवन्ति . 69 ॐ भूस्तत्सवितुरिति सावित्री. ॐ भूस्तत्सवितुरग्निर्जातीरस इति प्राणायामः, ॐ भूस्स्वाहेति व्याहृतिः, अग्नये समिध मिति समिध एकस्याधानं समिदाधानं एतानि वै श्यसः भवन्ति . इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूतभाष्ये द्वितीय प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्धः खण्णः . अथ द्वितीय प्रश्ने पञ्चमः खणः प्रोष्ठ पदहस्ता वश्विन्यनूराधापूर्वोत्तर पुनर्वसू मृगशिरो वा यावन्ति पुन्नामानि नक्षत्राणि श्री वैखानस फारं ११] 30 82 प्र २खं, ५ संवत्सर मृतूनुक्त्वेदानीं नक्षत्राण्याह. प्रोष्ठपदः पूर्वा खाद्रा नक्षत्रं हसक्ति श्चतौ प्रोष्ठपद हस्ता. अश्विन्यनूराधा पूर्व त्रय मुत्त रात्रयं. पुनर्वसू च मृगशिरश्पवा यावन्ति याव त्सङ्ख्या कानि पुन्नामानि पुंलिङ्गानि शतभिषङ्मूल मृगशीर्षादिनि नक्ष त्राणि तावन्तु ्यपनयने श्रेष्ठानि भवन्ति . सम्भृत्य तत्रा७ग्नेर्वायव्या मुपवीताजिन मेखलाहत वस्त्रदण्ण शरावाश्म समिद्दर्बादि सम्भारान्दर्भेषु “सञ्चत्वे जग्मुः” इति प्रोक्षयति. 30 तत्रेति. यत्रवसन्तर्तो शुक्लपक्षे कृष्णवक्षे ऒपि आदशम्यारिक्ता नन ध्यायति धीन् विहायान्ये शुभतिथयः शुभानि शुभवासराः शुभानि प्रोष्ठ पदादि नक्षत्राणिवा पुन्नामानि शुभयोगाः शुभकरणानि सन्ति तत्र वासरे पूर्ववदग्निं प्रतिष्ठाप्य अग्नेर्वायव्यां दिशि दर्भानास्ति र्य उपवीयत इत्युपवीतं अङ्गुष्ठं विना चतुरङ्गुलि मूलं शुद्देन कार्पास तन्तुना षणवति पर्यायं परिवेष्ट्य त्रिगुणीकृत्य प्राणायामेन रज्जुं कृत्वा त्रिवृतं तद्गुणं त्रिरा वेष्ट्य ग्रधित मुप वीतं उपवीतायतमजिन मेकीकृतं त्रिखण्डं त्र्यङ्गुल मेकाङ्गुलंवा विस्तृतमजिनं मुञ्जेनान्येन दर्भेणवाकृता त्रिवृता वुनस्त्रिगुणीकृता परिवेष्ठन परिमाणा दशनामेखला अहातं नूतनं च तद्वस्त्र माहत वस्त्रं दण्डः पालाशादिः पूर्वोक्त लक्षणान्वितः शरावो मल्लकः अश्म पेषणी शिला समित्फालाश्य स्सप्त समिधोऒष्ट समिधोन्याः पञ्चसमिधश्च दर्भाक्ष ताविनियोगार्थमादि शब्देन कूर्च गोमयलाजा 2 पूपक्षुरादियै रद्द स्ते ऒपि गृह्या.स्ते ते चते सम्बाराः तान् पूर्वमास्तृतेषुदर्भेषु सम्भृत्य निथाय सञ्चत्वे जग्मुः इति प्रोक्षयति. अथाज्येनाघारं 2 हुत्वा चान्तं मङ्गळयुक्तं कुमार मासयित्वा अग्नेर्त्नॆरृत्यां मस्तके दर्भा प्रागुत्त रागौसन्यस्य सरोमाणं दर्भं ‘इन्द्रशस्त्रं’ वे भावन मात्र भाष्यम् इति चतुर्भिः प्रदक्षिणं चतुर्दशं छित्वा यतुरेण’ इति सर्वतोववतिना ऒधो जत्रोः. 83 “येनावपत्, 30 अथानन्तरं आज्येन पूर्ववदाघारं हुत्वा आचान्तं तूष्ठीं कृताचमनं मङ्गळै श्शुभ्रगन्धमाल्याद्याभरणानि शोभनद्रव्यैर्यु क्त मुपेतं मङ्गळयुक्तं कुत्सितं मारयतीति कुमार माचार्यस्य दक्षिणछागे नै र्ऋत्या मासने प्राज्ञ्मुखमासयित्वा मस्त के तस्यशिरसि दर्बौद्वौ प्रागग्रं चोत्त राग्रं च ता प्रागुत्तराश्रा विन्यस्यएकैक स्योपरि विक्षिप्य तूप्लीं क्षुरमादाय तीक्षिकृत्य रोम्ना केशेन सह त सरोमाणं दर्बमिन्द्रश स्त्रमिति चतुर्भिर्मन्त्रैः यधा पर्हत इति लिङ्गं प्रागादि प्रदक्षिणं यधास्यात्त था चतुर्दशं छित्वा छिन्नं सरोमाणं दर्भं गोशकृद्युक्तं शरावं मात्रा ब्रह्मचारिणावा तस्योत्त रे थारयेत्. तत्र निक्षिपति एवं क्रमेण छित्वा सर्वं दर्ब शेषमपि निक्षिपति. सर्वत्रागला स्वपनं करोति. नाधो जत्रोः भुजशिरसो रधस्थात् कक्षादि नवपति. गोशकृद्युक्ते शरावे केशान्गृष्णायात्. 3.9 गोशकृर्गोमयं नेनयुक्त मन्वितं तस्मिन् गोशकृद्युक्ते शरावेकेशान् गृष्णायात् तमुदम्बरमुले गोष्ठीवा गूपायेत्. यत्र मौण्यं शिखा भ्रू वर्णमानखं वपति. 33 मुण्ड्यते खण्ड्यत इति मुण्डः तस्यभावः मौण्ड्यं. यत्र यस्मिन् कर्मणि मौण्ड्य मित्युक्तं तत्र शिख्यत इति शिखा ऊर्ध्व मधश्च श्रीमति चलतीति भ्रूः ध्रुवौ वर्णेत इति भ्रूवर्णमानखं शिरः आरभ्यपादनखान्तं भवति. स्नात्वा चान्तं पुण्याहं वाचयित्वा भुक्त वन्त मास यति दक्षिणे कुमारम्. नद्यादिषु स्नात्वा चान्तं कुमारं पूर्वेद्युः साधितेन कुम्भोदकेन स्नापयित्वा चान्तं पुण्याहं वाचयित्वा भुक्तवन्तं कुमारै स्सहकृत भोजनं कुमारं यजमानस्य दक्षिण आसयति. 84 प्र. २ खं. ५ अथपरिस्तिर्य ‘आयुर्दाअग्ने, आयुर्दादेवि’ इति प्रधानं पञ्चवारुणम् व्याहृति पर्यस्तं जुहोति, 3 अथ परिस्तिर्य परिषिच्य प्रधानां कर्मणो मुख्यामाहुतिं पञ्चवारुणं व्याहृति पर्यन्तं जु हॆूति. ‘आतिष्ठि’ इति वायव्या मश्म पादाङ्गुषेन दक्षिणेन स्पर्शयति. 3 अग्नेर्वायव्यामश्म पेषण पाषाणन्दर्भोपरिसन्न्यस्यकुमारस्य दक्षिण पादाङ्गुष्ठिन तदश्म स्पर्शयति स्पर्शनं कारयति . “या अकृन्तन्” इति इति वस्त्रं “इयं दुरुक्तात्” मेखलां ‘परीदं’ इत्युत्तरीयं ‘यज्ञोपवीतं’ इत्युप वीतं “मित्रस्यचक्षुः” इति कृष्णाजिनं तस्मै ददाति. 38 वस्त्रं तस्मैददाति तन्मन्त्रं वाचयित्वान्तः पुच्छं कौपीनं धारयित्वा वस्त्र वेष्टयति. कथा मेखलादौ तत्त न्मन्त्रं वाच यित्वा त्रिः परिवीयार्ष क्रमेण परिवेष्ट्य ग्रन्थं कृत्वा ग्रमुप गूहयति.उ त्तरीय मुत्त राच्छादनंवस्त्रन्त सै ददातितन्मत्रंवाच यित्वोपवीतवद्धारयति उपवीतन्ददातितन्मन्त्रंवाचयित्वादक्षिणहस्त मुद्धृत्योपवीतं धारयति. कृष्णाजिनं तस्मै कुमाराय ददाति तन्मन्त्रं वाचयित्वोपवीतवद्धारयति पूर्ववत्ववित्रमपि धारयति, · इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये वै थानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने पञ्चमः खण्डः. अथ द्वितीय प्रश्ने षष्ठः खणः ततो विधिवदाचमनं कारयित्वा स द स्याननुज्ञा प्य ‘देवस्यत्वे’ ति बाहू आलभ्योत्तरे प्राङ्मुखः प्राज्मुख मुपनयीत. ΩΣ श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 85 ततोनन्तरं विधिवत्पूर्वोक्तेन विधिना2चमनं कारयित्वा आसन्ने मुहूर्ते गुरुरिमं कुमार मुपनेष्य इतिवदन् सदसि साढ वस्तान् सदस्यान् ब्राह्मणा ननुज्ञाप्य आवेद्य शापनयेति तै रमज्ञातः कुमारस्य बाहू दक्षिणवाम हस्ता स्वस्य दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्या मालभ्यसङ्गृह्यूत्तरे स्वस्योत्त रेपार्श्वे प्राङ्मुखोगुरुः प्राङ्मुखं कुमारमुपनयीत उपसमीपं नयेत्. ‘आयुष्टे विश्वतः’ इति दक्षिणपाणिं गृहित्वोद्धरति. ३९ तस्य दक्षिण पाणिं गृहित्वोद्धरति उद्गृष्णति. “अग्निष्टे हस्तमग्रभीत्” इति विसर्जयति. विसर्जयति मन्त्राने त्यज्यति. ‘असावपोशान’ इत्याचारम्. आचरतीत्याचारं ब्रह्मचारि धर्मं. ४० “मम हृदय” इति तस्य हृदय स्पर्शनं कृत्वा “भूर्भुवस्सुवस्सु प्रजा” इति प्रशंसति. तस्य कुमारस्य हृदय मुरः स्थलं तस्य स्पर्शनं हृदय स्पर्शनं कृत्वा प्रशंसति अचारं वदति . यधा मन्त्रलिङ्ग माचारं प्रशंसन् यधाविभक्ति प्रत्युत्त रमपि वाचयति. तधाहि असौ देवदत्त शर्मन् अपोशान. अश्नामि. समिध आधे हि, आधधामि, कर्मकुरु. करोमि, मादिवास्वप्सीः, नसृपामि, भै क्षाचर्यं चर चरामि, सदारण्या त्समिध आहरोदकुम्भञ्च आहरामि. आचार्याधीनो वेद मथीष्व, अथीष्ये मनु हृदयं हृदयन्ते अस्तु, तधा अस्तु. मम चित्तं चित्ते नान्वेहि अन्वयामि. ममवाच मेक मनाजुषस्वजु षे. बृहस्पतिस्त्वां नियुनक्तु मह्यम् नियुनज्मी मामेवानुसग् ं रभस्व सग्ंर्भ, मयिचित्ता नि सन्तु ते. तधाकरोमि मयि सामीप्य मस्तु ते. तधाकरोमि86 प्र, २ खं. मह्यं वाचं नियच्छताम्. नियच्छामि. प्राणानां ग्रस्थिरसि, अस्मि समावि स्रसः. न विस्रसामि. भूर्भुवस्सुवःसुप्रजाः प्रजयाभूयासं सुवीरो वीरै र्भूयासं र्भूयासं एवं सर्वत्र अथवा तथा वाचयति. 66 करोमी “भूर् बक्षुत्वा” इति ‘भुवोयजुष्टुत्वा’ इति ‘सुवस्साम सुत्वा’ इति ‘इष्टुतस्ते” इति “अनलस्यते’ इति इदं इति षड्भिः कठे जपित्वा नाम शर्मानं वत्स्याव” कुर्यात्. षड्भिर्मतै र्दक्षिणे कर्णेजपित्वा नाम तस्याभिधानंशर्मान यधा स्यात्त धा देवदत्त शर्मेति प्रतिमस्त्रं कुर्यात्. क्षत्रियस्य नाम वर्मानं वैश्यस्यनाम गुपानं भवति. “अग्नि रायुष्मान्” 23 न्यदिकैः पञ्चभिर्दक्षिणहस्ते कनिष्ठाद्यङ्गुश्याग्राणि पर्यायेण विसृजेत्, ४४ पञ्चभिर्मं त्रैर्दक्षिणे हस्ते कनिष्टा स्वल्पाङ्गुलिरादिर्यस्मिन्- तत्कनिष्ठाद्यङ्गुलीना मग्राणि प्रतिमस्त्रं गृहीत्वा पर्यायेट क्रमेण विसृजेत्. “आयुर्दा” इति दक्षिणे कर्ले ‘प्रतिष्ठावायौ’ इति वामेच जपति. दक्षिणे कर्ले वामेच कणेजपति. ‘स्वस्ति देव’ इत्यग्नि प्रदक्षिणं कारयित्वा दक्षिणेनि वेश्य " राष्ट्रभृदसि” इति कूर्चन्दत्वा ‘शन्नोदेवी’ इतिप्रोक्ष्य मूलहोमं व्याहृति पर्यन्तं जुहोति, ति प्रदक्षिणमग्ने ः प्रणामं ओ कारयति. तदाह धर्मे स्वस्ति देवे त्यग्निं प्रदक्षिणं प्रणामं च कृत्वा सीतेति, तस्मादग्निं प्रदक्षिणं कारयित्वा दक्षिणेनि वेश्यासयित्वा राष्ट्रभृदिति यधालिङ्गमूर्ध्वग्रं कूर्पं दत्वा तं प्रोक्ष्य मूलहोमं व्याहृति पर्यन्त०जु होति. वॆ भावन मात्र भाष्यम् 87 ‘अदितिस्ते कक्ष्यां” इति हुतशेषं भोजयित्वा ‘योगे योगेतवस्त रं’ इत्याचमनं ददाति. हुतशेषमाज्यं तस्यपाणादत्वा भोजयित्वा प्राशयित्वा योगे योगे इति मस्त्रं वाचयन्ना चमनं ददाति. पूर्व वदाचमनं कारयेत्. ति ‘शतमिन्नुशरदइत्यादित्यं नमस्कृत्यागन्ता सम गन्महिति प्रदक्षिणं कारयित्वा “शकाय” त्वे त्तुत्त माङ्गस्य मभिमृ श्याधीहि भो इति तेन प्रार्थितो गुरुर धाहा सावित्रीं भो इति शिष्यमनुशास्त्रि गणावां त्वेति गण मुख्यं प्रणम्योजो सीति सावित्रीं पावकानः सरस्वतीति सरस्वतीञ्च प्रणम्य यथोक्तं सावित्रीं पच्छोकर्ण शो व्यस्तां समस्ता मध्यापयेत्. 38 आदित्यं नमस्क ृत्य आदित्यस्यैव प्रदक्षिणञ्चादित्यस्य कृत्वेति धर्मे उक्त त्वात्. आदित्यस्यैव नमस्कारं प्रदक्षिणं च कारयित्वा भीमुखमासयित्वा उत्तमाङ्गं तस्य मूर्थान मभिमृश्य संस्पृश्य गणमुख्यं गणानां त्वेत्यावाह्याभ्यर्च्य प्रणम्य यधोक्तं ब्राह्मणादीनां तधा तां सावित्रीं पच्चः पादशः प्रतिपदं, अर्थर्यस, प्रत्यर्थर्बं वस्तां विभक्तां समस्ता मविभक्तां एवं त्रिविधां सावित्री मध्यापयेत् . दक्षिणकरे जप्त्वा ऒध्ययनं कारयेत्. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने षष्टः खण्णः अथ द्वितीय प्रश्ने सप्तमः खणः धातादि पूर्वं सवित्रे काण्णर्षये सदसस्पति मादेवोयातुँ अभिवृतं, सघानो, विजनाञ्च्यूवा, विसुपर्णो भगं थियमिति सावित्र व्रत सूक्त मग्ने वाय विस्त्रादित्य व्रतानामिति सावित्र व्रतबद्धं पञ्चभिर्व्या हृत्यस्तं जुहोति, सावित्री व्रतबद्धं करिष्य इति सङ्कल्प्य धातादयः पूर्वं यस्मिन् धातादि पूर्वं सवितादेवता यस्यतत् सावित्रन्तच्चतद्वतं तस्य. सूच्यत इति सूक्तं अज्येन हुत्वा अग्ने वायविन्द्रादित्य व्रताना मिति सावित्री व्रतबद्धं शिष्यं वाचयित्वा प्रतिमनु वञ्चभि स्समिद्भिर्हुत्वा अज्येन व्याहृतिः एवं व्याहृत्यस्तं ब्रह्मचारि जुहोति. ‘अग्नये नमिधमिति, द्वे अग्नये समिदौ इति, चत्वारि अग्नये समिधः इति सप्तपालाशाङ्कु राणि घृताक्ता नि जुहोति. मन्त्र लिङ्गात्, एकं द्वे चत्वार्येवं सप्तपालाशस्याङ्कुराणि तरुणाग्र पल्लवानि पाठाशाङ्कुराणि तरुणपलाशेध्मानि घृताक्तानि आज्य प्लुतानि ब्रह्मचारी जुहोति. मन्त्रलिङ्गात्. “सूर्य एषते पुत्रः’ इत्यादित्यं दर्शयति. आदित्यं धर्शयति. अष्टाभिस्समिद्भिहोम कर्मणि शिष्यं योजयेत्. X19 अष्टाभिस्समिद्भिः पाला शादिभिरि थै र्वा होमकर्मणि शिष्यं ब्रह्म चारिणं योजयेत्. नित्यं सायं प्रातस्समिदाधानं कुर्विति नियोजयेत्. सोपिसमिदाधान मारभ्यते. सयावत्समावर्तनं तान दोष्य इति सङ्कल्प्य. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 89 “यथा हेति” दक्षिणादि प्रदक्षिणं वेदिं परिमृज्यपूर्वव त्परि स्तृणाति. 33 प्राणायामं कृत्वा यथाहेति दक्षिणवेदिरादर्यस्मिन् तद्दक्षि णादि प्रदक्षिणं यधास्यात्तथा वेदिं चतुर्दशं साधावेन पाणिना परिमृज्य पूर्ववददितेनु मन्यस्वेत्यादिभिः परिस्तृणाति. परिषिञ्चति. व्याहृतीः ‘एषाते, मेधां म इद्दोददातु, अप्सरासु आमां मेधा’ इत्यष्टा जुहोति, अषा समिधो जुहॆूति. यथा हेति तथा परिमृज्य प्रासावीरित्यनैश्चतुर्भिः प्रवाहणं कृत्वा भूताः स्मेति भस्म गृहीत्वाललाट हिक्कबाहु कण्ठाडिनादित्य स्सोमोनम इत्यूर्थ्वाग्रमा लिप्यापोहिषेति प्रोक्ष्य यत्ते अग्ने तेजस्ते नेत्यग्नि मुद्वय मित्यादित्यं चोपतिष्टेत, xx यधा हेति यधापूर्वं परिमृजति. तधा परिमृज्य प्रासावी रितदि नै श्चतुर्भिर तेनुमंस्थाद्यैः प्रवाह्यते संस्राव्यत इति प्रवा हणं परिषेचनं कृत्वा भूतिस्स्मेति भस्मभूतिं गृहीत्वा ललाटं फालतलं हिक्का हृदया दूर्ध्वं बाहू भुजौ कण्ठोगलश्चादि शब्दान कुक्षि वक्षः पृष्ठ मस्त कानि तानि ललाट हिक्क बाहु कण्ठादि स्थानानि आदित्यस्सोमोनम इत्यूर्ध्वाग्र मालिप्यात्मानं प्रोक्ष्य म नैरग्नि मुपस्थायादित्यं चोपतिष्टेत. नित्यं सायं प्रातरेवं जुहुयात्, 38E नित्यं प्रतिदिनमासमावर्त नात्सायं प्रातरेव मनेन प्रकारेण जुहुयात्. श्री वै खानस फारं १२] 90 प्र २खं. ऒ यतो ब्रह्मदत्त मिदमिज्य मग्निहोत्र मेतनू, लास्त दग्नय इति ब्रह्मवादिनो वदन्ति . 32 यतो यस्मात् कारणात् ब्रह्मणादीयत इति ब्रह्मदत्त मिद मेतद्यष्ठुं योग्यमिज्य मग्निः. होनरकात्त्रियत इत्यग्नि होत्रं ततस्त स्मात्कारणादेत देवमूल मुत्पत्ति स्थानं येषां ते एतन्मूला अग्नय ‘पासनावय ब्रह्मवादिनो पदनी ति विजायते. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजिये श्री _ खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने सप्तमः खण्डः अष्टमः खण्डः अध द्वितीय प्रश्ने अग्निष्ट आयुरिति दण्ण मिन्द्र मरुद्भिरिति शरावं कठिनं वा भै क्ष्यपात्रं दद्यात्. 38 दण्डमुक्तं. शरावमपि कठिनमिति, यद्भूमौ पतितमपि नभि द्यते तत्कठिनं, दारनमलाबु पात्रंवा. तदुक्तं धर्मे अलाबु गृष्णतीति. भिक्षासम्बद्धि पात्रं भैक्षपात्रं दारवं मृण्मयं वा गृष्णतीति. दद्यात्. सोपितत्त न्मन्त्रेण दण्डं भिक्षापात्रञ्च गृष्णायात्. “भवति भिक्षां देही’ ति ब्राह्मणो ब्रूयात्, क्षत्रियो ‘भिक्षां भवति देही” ति. E EO वैश्यो ‘भिक्षां देहि भवती’ ति. EO मौनव्रतेन ब्राह्मणेभ्यो जैक्ष माममित रेख्यो गृष्णायात्. وع श्री वैभावन सूत्र भाष्यम् 91 मुनेः कृत्यं मौन मभाषणं तदेव व्रतं नियमः एवं मौनव्रतेन ब्राह्मणेभ्यो नभिशस्तेभ्यो भिष्यते याच्यत इति भिक्षा तस्यास्समूहो भैक्ष्यं पक्वमाम मपक्वं तण्डुलादि रितरेभ्यः क्षत्रियादिभ्यो गृष्णायात्. ‘यस्यत” इति गुरुरैृक्ष मादाय ‘सुश्रव” इति प्रोक्षयति, E3 यस्यत इति गुरुराचार्यो भैक्षमन्नं शिष्या दादाय प्रोक्षयति. हविषा पूपलाज समायुतेन मिन्दाहुती हुत्वान्त होमोहूयते. हूयत इति हविस्तेन हविषा भिक्षान्नेन पूप्यस्ते विशीर्यन्त इत्यपूपाः.लाज्यक्ते भर्ज्यक्ते इति लाजाः, ताभ्यांसमायुत मन्वितं तेनापूपलाज समायुतेन मिन्दाहुती हुत्वा 2न होमोहूयते पूर्ववदन्त हॆूमं कुर्यात्. अन्त होमार्ते तमग्नि मरण्यादौ समारोप्य तस्मिन्नित्यं समिदाधानं प्राजापत्यादि व्रतबद्ध विसर्गं च जुहोति. मौनव्रतेना सन्द्यागमात्ति ष्ठति. EX मौनव्रतेन सन्धियते तत्कालानुष्ठानमितिसन्ध्या तस्याआगमनं तस्मादा सन्ध्यागमात्तिष्ठति. यं कञ्चिदासनमारुह्य तूप्लीमुप विशति माध्याह्निकं कृत्वा वा सायंसन्ध्या मुपास्यवा मौन व्रतं विसृजेत्. अपरा हे चेत्सायं सन्ध्या मुपास्य व्रतं विसृजेत्. तस्मा आश्रमधर्माण्याचक्षित. EE तस्मै ब्रह्मचारिणे आश्रम्यते ऒस्मिन् तपस्यक इत्याश्रमस्त स्य धर्मान्यनुषेयानि कर्माणि आश्रम धर्माणि आचक्षित धर्मेषु यधा वक्ष्यति तधा ब्रूयात्. सोपि तेनोक्ताश्रम धर्माण्याचरेत्. 92 प्र२खं, C चोदितातिक्रमे दड्डेन नहन्यात्. चोदितस्योक्त स्याश्रम धर्मस्य अतिक्रम उल्लङ्घनमकरणं तस्मिन् चोदिताति क्रमेपति दण्डेन नहन्यात्. नहिंसेत्. दुष्टवाक्यै र्नशपति. 03 दुष्टानि नष्टो भवेत्यादीन्य नर्हाणिच तानि वाक्यानि वचनानिकै : दुष्टवाकै र्न शपति. न शापं ददाति. अतिक्रमानुरूपं कृचमादिशति. मनुगुण EE मति किन्तु अतिक्रमस्याति कृतस्य कर्मणो नुरूप क्रमानुरूपं कृष्प्रण दुःखेन चरतीति कृचं चान्द्रायणं प्राजापत्यादिक मादिशति. यथा प्रायश्चित्ते पक्ष्यति तथा शासति, गुरुणा शिष्यो रक्षितव्यो यस्माच्छिष्यकृतं दुरितं प्राप्नोति ति 20 गुरुणा शिष्योरक्षितव्यः पापेभ्यो पालयितव्यः . यस्मात् कातणात् शिष्येण कृतं दुरितं कर्माकरण पापं गुरुं प्राप्नोति. तस्मात् शिष्यो रक्षितव्यः. अज्ञानादकृतस्य प्रायश्चित्तं विधातव्यम्. अवश्य मकुर्वन्तं शिष्यं त्यजति. ज्ञात्वाप्य वश्यं नैमित्तिकं कर्मा कुर्वन्त मनाचरं तंशिष्यं त्यजति विसृजति. अन्यधा त्यागे पत्नी पुत्र शिष्याणां पतति. 2 0 अन्यधा इतरधा पत्नी पुत्र शिष्याणां भार्यात्मजान्ते वासिनां साधूनां त्यागे विसर्जन निमित्ते पद्धति. अधोगच्छति. पतिव्रतायाः पथ्न्याः त्यागे पतिः पठति. सत्पुत्रस्यत्यागे पिता पतिति, विनीतस्य शिष्यस्य त्यागे गुरुः पतति. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् धन्यतर 93 काषायाजिन योरन्यतरवासा जटिशिखीवा मेखली दड्डी सूत्राजिनधारी ब्रह्मचारी शुचिरक्षार लवणा ६शी यधोक्ते षु वर्षेषु ब्रह्मचारी धर्माण्यनु तिष्ठतीति विज्ञायते, 23 काषायं धातुवस्त्रमजिनं कृष्णाजिनं तयोः काषायाजिनयो मेकंवाकाषायंवा2जिनंवावासोवस्त्रंयस्यासावन्यतरवासाः जटास्येति जटी. शिखास्येति शिखी, मेखला स्येति मेखली दण्डो स्येति दण्डी, सूत्र मुपवीत मजिनं च तयोर्थारण मस्येति सूत्राजिनधारी, शुचि श्शुद्धात्मा, क्षारं मरीच्यादि, लवणं समुद्रादि. ताभ्यां विनाशनं भोजनमस्यास्ति त्यक्षारलवणाशी भवेत्. आसावित्री व्रत समाप्ते रयं गायत्रो नाम ब्रह्मचारी भवति. यथा धर्मेषूक्तेषु द्वादश सुविंश स्सवा वर्षेषु वत्सरेषु सावित्री व्रत विसर्जनादूर्ध्वं विशिष्टानां गृह स्थानां गृहेषु भिक्षाटनं कृत्वा क्रमेण वेदव्रतान्या चरन् वेदा ध्ययन मास मावर्तनात् तदोक्ता नि ब्रह्मचारि धर्माण्यनुतिष्ठति अनु ष्ठानं करोति यः सः ब्रह्मनामा ब्रह्मचारी भवतीति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये द्वितीय प्रश्ने अष्टमः खण्डः अथद्वितीय प्रश्ने नवमः खण्डः पारायण व्रत विसर्गाः अथ पारायण व्रतानि. 24 अथ पारायणं वेदपठनं तस्य तानि प्राजापत्यादीनि पाठा यण व्रतास्यथ आरभ्यस्ते. 91 प्र, २ खं. का चतुर्थे पश्चिमे सप्तमे वा पुण्येपुन्नाम्नि नक्षत्रेशिष्य माचान्त ० पुण्याहंवाचयित्वा जग्निम्परिस्ते र्यप्राङ्मुख मुपवेशयति, उपनयना दूर्थ्वं चतुर्थेहनि तत्रासम्भवे पञ्चमे ऒहनि तत्रा सम्भवे सप्त मे ऒहनि वा सावित्री व्रत विसर्जनं प्राजापत्य प्रत बन्धं कुर्यात्. पुण्ये शुभेहनि पुन्नाम्नि पुरुषाभिधाने मृगशीर मूल शतभिषादिके नक्षत्रेन्यानि पारायण व्रतानिकुर्यात् प्राजापत्यं सावित्रं त्रिरात्र मिति वचनात्. शिष्य माचान्तं पुण्याहंवाचयित्वा नद्यादि जलसमीपे गृहे गोशालायां वा गुरुः पूर्ववदुपनयना ग्नावाघारं कृत्वा परिस्तिर्याग्निं परिषिच्य प्राज्मुखं शिष्य मुप वेशयति. तस्योत्तरे माता ब्रह्मचारी वा समासीत, तस्य शिष्यस्योत्त रे माता तस्य जननी समासीत. अन्यो ब्रह्म चारीवा समासित. धातादि पूर्वं सावित्र व्रतसूक्तं ‘अग्ने वायविना दित्य व्रतानामित्यूहित्वाचारिषं विसर्जयामिति सावित्र व्रतविसर्गं हुत्वा पूर्वाणि सूत्रदण्णादीन्यप्सु विसृज्य स्नातायनवान्युपवीतादीनि पूर्ववद्दत्वात मद्भिर्युक्ष्य दक्षिणे निवेश्य धातादि पूर्वं प्रजापतये कार्डर्षये, सदसस्पतिं, प्रजापते नत्वात्. रॆयीणां पतिं, प्रजा पतेत्वं निधिपाः, तवेमेलोकाः, प्रजापतिं प्रथमं योराय इत्यग्न्यादिषु पञ्चनु प्राजापत्य मित्युभ यत्रोहित्वा वार्षिकं प्राजापत्य व्रतबद्धं हुत्वा शिष्येणव्रतं बन्धयति, 22 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 95 धातादि पूर्वं सावित्रव्रत सूक्त माज्येन हुत्वा अग्नेवाय विन्द्रादित्य व्रतानामिति मन्ता नूहित्वा प्रकृति मस्त्रं वैकृतेन पन योजन मूहनं. अग्ने व्रतपते सावित्रव्रत मचारिषं. तदशकं अन्मेराधितत्समृद्ध ्यतां तत्सावित्र व्रतं विसर्जयामिति सर्व मचारिषं विसर्जयामितिसन्न म्यपञ्चभिस्समिद्भिर्हुत्वा2ज्येनव्याहृतीः एवं ब्रह्मचारि व्याहृति पर्यन्तं सावित्री व्रत विसर्गं हुत्वा पूर्वाणि पूर्वधृतानि सूत्र मुपवीतं दण्डं पालाशं अदि शब्दान वस्त्र मेखलोत्त रीय कृष्णाजिनान्यपि गृह्यर्ते. एतानि पूर्वाणि सूत्र दण्डाडिन्यप्पुजलेषु स्नात्वा विसृज्यस्नाताय कृतस्नानायशिष्याय नवानि नूतनान्युपवीतानि पूर्ववदुपनयनो क प्रकारेण दत्वा तत्त न्मन्त्रेण धारयित्वातमाचान्तं शिष्यम्पूर्ववत्तर्पणम्ब्रह्मयज्ञञ्च कारयित्वाऒद्भिरभ्युक्ष्य मातुः ब्रह्मचारिणोवा दक्षिणे निवेश्य आस यित्वा धातादि पूर्वं प्राजापत्यादि सूक्तमाज्येन हुत्वा2ग्ना ्यदिषु पञ्चनु म न्रेषु प्राजापत्य व्रतं चरिष्याम्य चारिषं बन्धयामि विसर्जयामीत्युभयत्र बद्ध विसर्जनयोरू हित्वा प्रतिम स्त्र सन्न म्य प्राजापत्य व्रतबद्धं व्याहृति पर्यन्तं हुत्वा वर्षस्संवत्सरो ऒस्या स्तिति वार्षिकं प्राजापत्य व्रत कालाधारभ्य आ संवत्सरं प्राजापत्य व्रत चरणं तै वार्षिकं वा प्राजापत्ये त्रिसंवत्सरादूर्थ्वं न तिष्ठ दिति. सूत्रकार वचनात्. प्राजापत्योनामा ब्रह्मचारी तत्काण्डादि वेदाध्ययनं धर्मे नक्ष्यमाण पदाचारं करोति. सर्वत्र शिष्यस्य व्रतं प्राजापत्यादिकं तेन शिष्येण ब्रह्मचारिणा बन्धयति व्रतबन्धनं कारयति. नस्वयं मन्त्रलिङ्गात्.. न वर्षे वर्षे तथैव व्रत विसर्गं हुत्वा तत्तद्वतं विसृ. ज्यान्यद्य्रतं बध्नाति. 2036 प्र २खं- वर्षे वर्षे प्रति संवत्सरं यधापूर्वमुक्तं तथैव शिष्यस्य व्रत विसर्गं शिष्येणैव हुत्वा तत्त दिति यद्यद्र्वतं पूर्वम्बध्नाति. तत्तद्र्वतं विसृज्य अन्यदितरदनन्तरं व्रतं बध्नाति. सर्वत्रहोमं कृत्वा तत्त ग्र्वतं बध्वा तत्तत्काँडाध्ययनं कारयित्वा तत्त द ने तत्तद्र्वतं विसृज्य अन्यद्र्वतं बथ्नी यादित्यर्धः. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने नवम ः खण्णः आथ द्वितीयप्रश्ने दशमः खः “सोमायक ण्णर्षये, सदसस्पतिं, सोमोधेनुँ, अषाढं त्वग्ं सोमक्रतुखिः याते धामानि हविषा, त्वमिमा ओषथीः’ याते धामानि दिवीति सूक्तं सौम्य प्रतस्य. ’ 2E इदानीं व्रतानुक्रम उच्यते, सूक्तं सोमोदेवता अस्वेति सौम्यं तच्चतत्प्र्वतं तस्य सौम्य व्रतस्य सुष्ठू च्यत इति सूक्तं. ‘अग्नये कार्षये, सदसस्पतिं, अग्नेय, प्रव श्शुक्राय,अच्छागिरः अग्नेत्व मस्मत्, अग्नेत्वम्पारया प्रकारवोमननाः इति सूक्त माग्नेय व्रतस्य. तथाग्नेय व्रतस्य. विश्वे ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यः कण्णर्षभ्यः, सदनसृतिं, आनोविश्वे, शन्नोदेवा, ये सवितुः, अग्नेयाहि, द्यौःपितः, देवाश्शुृणुत’ इति सूकं वैश्यदेव व्रतस्य, तथा सूक्तं वैश्वदेव व्रतस्य. σο श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् (13) 97 ब्रह्मणेकाण्णर्ष ये, सदसस्पतिं, ब्रह्मजज्ञानं पिताविराजां ब्रह्मदेवा न जनयत्, आन्त रस्मिन्, ब्रह्मन्देवास्त्रयस्त्रं शत्, चतस्र आशा इति सूक्तं ब्राह्म व्रतस्य. तथासूक्तं ब्राह्म व्रतस्य भवति. ऋतं च सत्यञ्च, देव ृतस्य, यन्मेगर्भे. तरत्समनी इति प्राजापत्ये, Q 80 ऋतञ्च सत्यञ्च देवकृतस्य यन्मेगर्भे तरत्समन्दीति प्राजा पत्य प्रते स्वाध्याय सूक्तं भवति. पसोग पवित्रम्, पवस्व विश्वचर्षणे” ति साम्ये. वसोः पवित्रं पवस्य विश्वचर्षणेति सौम्यव्रते. जातवेदसे त्याग्नेये. जातवेदस इत्याग्नेय व्रते. 66 राळ “विष्णोर्नुकं, सहस्र शीर्षा, त्वमग्नेर द्रो, अत्वाहार्षं इति वैश्वदेवे. 3.0 विष्णोर्नु कं. सहस्र शीर्षा. आत्याहार्षं त्वमग्ने रुद्र इति वै श्वदेवप्रते. ‘एकाक्षरं त्वक्षरित’ इति ब्राह्मे. एकाक्षर सूक्तं ब्राह्मव्रते भवति. 2.0 तत्त दत दै वत्यं स्वाध्यायस्तूकं तत्तत्काणं चाढीयीत, 55 तस्य व्रतस्य दैवत्यं प्राजापत्यादि सूक्तं तत्त्वत दैव त्यं स्वाध्याय सूक्त वृतं चेति तत्तत्काल्ड मिति प्राजापत्ये प्रधम पञ्चम द्वितीयानि काण्डानि. सौम्येव्रते षष्ठकाणं आग्नेय प्रते सप्तमं काण्डं. वै श्वदेवव्रते तृतीयं काण्डं, ब्राह्मव्रते चतुर्थं कॊण्डमेवं तत्त त्काण्डं चाधीयीत क्रमेणाध्ययनं कारयीत. इती श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये द्वितीय प्रश्ने दशमः खण्डः 98 अथ द्वितीय प्रश्ने एकादशः खण्णः 1 प्र २ख०-११ 23 तथैव धातादि व्रत विसर्गं हुत्वा ब्राह्मव्रतं विसृ नवान्युपवीतादीनि पूर्ववद्दत्वा तमद्भिरभ्युक्ष्य दक्षिणे निवेश्य धातादि पूर्वं ‘शुक्रियामकाण्णर्ष ये, सदसस्पतिं प्रवर्ग्य देवताभ्यः कल्पयामि. साम्राज्याय कल्पयामि महावीराय कल्पयामि, पृधिव्यैकल्पयामि स्वाहा इत्युत्त रे ‘सोमाय कल्पयामि, पितृभ्यः कल्पयामि, पितृभ्यो मन्त्र पितृभ्यः कल्पयामि, रुद्राय कल्प यामि, रुद्राय रुद्रहोत्रे कल्पयामि स्वाहा’ इति दक्षिणे चाहुतीरेता हुत्वा “अग्ने व्रतपते शुक्रिय व्रतं बन्धयामि” इति शुक्रियव्रतं षाण्मासिकं त्रैमासिकंवा बध्नीयात्. ति σε यधा ब्राह्म व्रतं बध्नाति तधैन शिष्येण धातादि व्रत विसर्गं ‘व्याहृति पर्यन्तं हुत्वा ब्राह्मव्रतं विसृज्य नवान्युपवीतादी) पूर्ववद्दत्वेत्यनेन सर्वत्र व्रत विसर्जनेषु पूर्वधृतानां सूत्रकण्डा दीनामप्सु विसर्जन मन्येषां सूत्र दण्डादीनां नवानां धारणञ्च कर्तव्यम्. अग्ने रुत्त रेखागे दक्षिणेभागे चाहुतीरेता इमा हुत्वा शुक्रिय व्रतं धातादी पूर्वं व्याहृति पर्यन्तं हुत्वा षाण्मासिकं त्रैमासिकं वा बथ्नी यात्. इति शुक्रिय व्रतबद्धकालादारभ्य षण्मा सं त्रिमासं वा व्रतचरणकाल इत्यर्थः. “चितस्थ परिचितस्थ” इत्यादिनानुवाकेस शिरो ऒहतेस वाससा वेष्टयेत्. حة ΕΟ आसुवाकेन शिरः अस्यमूर्थानं मुखसहित महातेन वाससा वस्त्रेण वेष्टयेत्. यथैन महस्सूर्यो नाभित पेन्मुखमस्य. ΕΩ य धैनं ब्रह्मचारिण महः दिवा सूर्योनाभित पेठ्. नसम्पतति, तधास्य ब्रह्मचारिणो मुखं वाससा वेष्टयेत्. श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् तस्मा द्रेफायति. 99 G3 यस्मात्कारणात् सूर्योरेफायति हिंसाऒयतीत्यस्मात्कारणा न्मुखं नस्त्रेण वेष्टयेत्, स्त्री शूद्राभ्या मनभिभाष्य शुक्रिय ब्राह्मणा नारायणाद्यारण्य काण्ण मथीयीत. शूद्राभ्यां सहनभिभाष्य सम्भाषण मकृत्वा शुक्रिय णारुण नारायणाद्यरण्य काण्ड मधीयीत. अध्यापयीत इति व्रत पारायणं विज्ञायते. ब्राह्मणार अनेन प्रकारेण व्रतस्य पारायण मवसानं व्रत पारायणं शुक्रिय व्रतमिति विज्ञायते. इति श्री वाजपेय याजिये श्री वैखानस सूतभाष्ये द्वितीय प्रश्नार्थ विवरणे एकादशः खण्डः. अथ द्वितीय प्रश्ने द्वादशः खण्णः .. आषाडोपाकर्म अथाषाडोपाकर्म कुर्यात्. अथाषाढ मासे उपाकर्म कुर्यात्. आपूर्वमाणपक्षे रिक्ता पर्वणी वर्णयित्वा बुधवारे तिधिं गृष्णति. ΣΕ आपूर्यमाणो वर्थमानश्चन्द्र यस्य तत्त स्मिन्ना पूर्यमाण पक्षे रिक्तेति चतुर्थी नवमी चतुर्दशी तिथिनां सञ्ज्ञा, पर्वपूर्णिमा 2 मावास्याच तेरिक्ता पर्वणी वर्णयित्वा 2 न्यासान्ति थीनां मध्येयाबुधवारेऒन्यस्मिन् शुभवारेवा भवेत्तां तिधि मुपाकर्मार्थं गृष्णति. तत्राघारं हुत्वाकग्निं परिस्तीर्य शिष्यं वापयित्वा स्नातं पुण्याहं वाचयति, A तत्र तिधौ पूर्वा ह्ने पूर्ववदाघारं हुत्वाग्नीं परिस्तिर्य शिष्यं नापितेन वासयित्वा स्नातं ब्रह्मचारिणं पुण्या वाचयति. ह 0 100 प्र २खं, १२ प्रोक्षणै : प्रोक्ष्याग्निं प्रदक्षिणं कारयित्वा कूर्च ददाति. 03 प्रोक्षणै र्म स्त्रैः प्रोक्ष्याग्निं प्रदक्षिणं कारयित्वा राष्ट्रभृदितो कूर्चं ददाति. आसयित्वा दक्षिणे “शन्नो देवीरिति प्रोक्ष्य प्रधानाः पञ शदाहुती राज्य चरुभ्या मक्षतधानाभ्यां वा जुहोति EE स्वस्यदक्षिणे तमासयित्वा शन्न इति प्रोक्ष्य प्रधाना मुख्याः पञ्चाशत्सँख्याका आहुतीराज्यं चरुं चमि श्रीकृत्य ताभ्यामाज्य चरुभ्यां - अक्षतास्सतण्डुलाधानाथ्रिष्टयवाः तौ समेत्य ताख्या मक्षतधानाभ्यांवा जुहोति. अग्नये, पृधिव्यै, ऋग्वेदाय, यजुर्वेदाय. साम वेदाय, अधर्वण वेदाय, वायवे, अन्त रिक्षाय, दिवसाय, सूर्याय, दिग्भ्यः, चन्द्रम सेआध्यायाय अनध्यायाय, अध्याय देवतायै अनथ्यायदेवतायै श्रद्धायै, मेधायै, धारणायै, आचार्याय, छन्दसे ऋषिभ्यः सप्तर्षिभ्यः, मुनिभ्यः, गुरुभ्यः, अहो रात्रेभ्यः, अर्धमासेभ्यः, मासेभ्यः, ऋतु भ्यः, संवत्सरेभ्यः. परिवत्सरेभ्यः, इदावत्सरेभ्यः. इदुवत्स रेभ्यः, वत्सरेभ्यः. ब्रह्मणे, सावित्यै, प्रजापतये उशनसे, च्यवनाय, बृहस्पतये, सोमाय, अङ्गरने दर्भाय, शब्धाय, लिखिताय. स्थूलशिरसे, वै नतेयाय शिखिने, ईश्वराय, अधिकृताधि देवताभ्यः, सदसन्परि मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यं सनिं मेधागुया सिषं स्वाहा” इति पूर्ववत्प्रजापत्य व्रतबद्धं धातादि श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 101 वञ्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारं च हुत्वा हुत शेषं ‘आदितिस्ते कक्ष्यां इति भोजयित्वा ’ योगे योगे तवस्त रं’ इत्याचमनं ददाति. 900 पूर्ववत्प्रजापत्य व्रतबद्ध माज्येन हुत्वा हुतशेषं भोज यित्वा प्राशयित्वाऒचमनं दद्यात्. अथ प्राङ्मुख मुदङ्मुखं वा ब्रह्माज्ज’लिङ्कारयित्वादक्षिण मध्यासीनं वेडान्वेदौ वेदं वा सूत्र सहित मध्याप यति. C03 अथ प्राङ्मुख मुदज्मुखं वा ब्रह्मचारिणं ब्राह्ममानन मास यित्वा ब्रह्मणेऒञ्जलिः ब्रह्माञ्जलिः तं ब्रह्माञ्जलिं कारयित्वास्वस्य दक्षिणभाग मध्यासीनं अधिशीज् स्थासां कर्मेति द्वितीया, स्वस; दक्षिणे क् भागे समासीनं मुकुळित हस्तं शिष्यं वेदानऋग्यजुस्साममुख्यान् वेदावृग्यजुषी वेदमृग्वेदं वा स्वसूत्रं यर्वेद मूलं तद्वेन पूर्वं स्व सूत्रेण सहित मन्वितं सूत्रसहित मपिवा स्वशाखा मध्याप यति. अध्ययनं कारयति. अस्त राप्येव मध्यावयितु कामोहुत्वाऒथ्यापयेक्, 506 अन्त राप्युपनयन मासाषाढमासयोर्मध्येपि अध्यापनं कार यितुं कामयत इति अध्यापयितु काम अचार्यः एव मनेन प्रकारेण हुत्वा तत्त द्वेदा दौ त्रीनेकं वा अनुवाक मध्यापयेत्. अर्धपञ्चमानर्थ षष्ठान्वामासा नथ्यायानुपा कुर्वीत. 003 तदारभ्य अर्थं मासस्यार्थं पञ्चमं मासं येषान्ता नर्थ पञ्चमान्मासान् अर्थं षष्ठं मासं एषान्ता नर्थ षष्ठान्वा मासान् आर्थाधिक पञ्चमासा सर्थाधिक षण्मासान्वा न्यायान् वेदानुपाकुर्वीत. वेदोपकरण कालादारभ्य अर्थपञ्चमा नर्ध षष्ठि न्वा मासान् तूप्लीं 102 प्र खं. १ २ स्थित्वा६गामि पौषे माघे वा मासे उपाकर्मोक्त तिधिषु ग्रामाद्भर्षि र्जल समीपे उपाकःवद्धोमं व्रत विसर्गं च हुत्वाध्यायान् विसृ जेत्. तद्दर्मे वक्ष्यति. अत ऊर्थ्वं शुक्ले षु, अत ऊर्थ्वं वेद विसर्जनादूर्थ्वं शुश्लेषु शुक्लपक्षेषु तिधिषु यावतोऒनध्ययन कालान् धर्मे वक्ष्यति. तावतो विहायान्यासु तिधिषु वेद मध्यापयेत्. कामं तु वेदाक्गानि, 703 कामं यथेष्टं शुक्लेषु कृष्णषु अनथ्यायेषु वा वेदाङ्गानि शिक्षादीन्यध्यापयेत्. इति वेदोपाकरणम्. इत्येतद्वेदोपाकरणम्. श्रावणो पाकर्म अथ श्रावणे पौर्णमास्या मग्निं परिस्तिर्य शिष्यं वापयित्वा स्नातं पुण्याहं वाचयति. 002 आधानन्तरं श्रावणेमासे पौर्णमास्यां पूर्ववदाघारं हुत्वा अग्निं परिस्तिर्य शिष्यं वापयित्वा. पूर्ववद्र्वतबद्धं धातादि पञ्च वारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारं च जुहोति. 309 पूर्ववत्प्रजापत्य व्रतबद्धं धातादि पञ्चवारुणम्मूलहोमं स्विष्टाकारान्तं जुहोति. अध्ययन पारायणायेति श्रावणम्. तस्मिन्नग्ना वेन सावित्र्या पालाशादि सहस्र समिधो जुहॆूति, इदं श्रावणं कर्माध्ययन पारायणाय वेदाध्ययन परिपूरणाय भवतीति विज्ञायते. तत्तस्मात्कारणा देवं श्रावणं कर्तव्यं. तधै व नै ष्ठिको यावज्जीवमाश्रमधर्माण्यनुतिष्ठित. ११० ब्रह्मचर्ये निष्णातात्पर्य मस्येति नैष्ठिकस्सदा ब्रह्मचारीयान ज्जीवं यावत्प्रणावसानं तावत्काल माश्रमस्य नैषिकस्ययानिधर्मे वक्ष्यमाणानि धर्माणि तान्याश्रम धर्माण्यनु तिष्टेत. श्री वै शानन सूत्र भाष्यम् 103 उपा कुर्वाणो वेद मथीत्यस्नौयादिति विज्ञायते. १०० उपाकर्म कुर्वाणः प्रियमाणो ब्रह्मचारी वेवल साङ्गमथीत्य स्नायात्स्नातको भवेधिति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपे मयाजिये वै खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने द्वादशः खण्डः. अथ द्वितीय प्रश्ने त्रयोदशः खण्णः स मा व र्त न म्

अथ नमाव र्त नं वा व्याख्यास्यामः. 936 अध सम्यगा वक्त्रत इति समावर्तनं व्या ख्यास्यामः वक्ष्यामः उदगयन आपूर्यमाण पक्षे तिष्योत्तरेषु चित्रा विशाख योर्हस्त रोहिण्यो र्मृगशिरसि वा नक्षत्रेयपस्तत्रा गारे गोष्ठी वाऒघारं हुत्वाऒग्निं परिस्तिर्य तधैव धातादि व्रत विसर्गं हुत्वा ‘वयस्सुपर्णाः ’ इति वस्त्राव कुण्णनं मोचयित्वा शुक्रिय व्रतं विसर्जयति. 003 दगयति रविर्गच्छतीत्युदग मनं तस्मिन्नुत्तरायणे पौषादि षण्मासेष्वे कस्मिन् मासे आपूर्यमाणपक्षे शुक्लपक्षे रिक्ता पर्व वर्जिते तिधौ शुभवारेतिष्यः पुष्यः उत्तरात्रयन्तेषु तिष्योत्त रेषुनक्षत्रेषुवाचित्रा विशाखयोर्वा हस्त रोहिण्योर्वा मृगशिरसिवानक्षत्रेयत्र यस्मिन्देशे स्वग्राम समीपे आपः नद्यादि जलानि तिष्ठन्ति तत्र तत्तीरे आगारे स्वस्य रे गृहेवा गोष्टे गोशालायां वा आघारं हुत्वाग्निं परिस्तिर्य यथा शुक्रिय व्रतं बथ्नाति तथा धातादि व्रत विसर्गं हुत्वावस्त्राप शुण्ठनं वस्त्र वेष्टनं मोचयित्वा परित्यज्य शुक्रिय व्रतं विसृजेत्. इमग्दं स्तोमं, त्र्यायुषं जमदग्नेः “इति प्रधानं पञ्चवारुणं मूल होमान्तं हुत्वा” उद्वयन्तमसः उदुत्यं ‘इत्येताभ्यामादित्य मुपस्थाय’ उदुत्तमं “इत्यु त्त रीयं” अथावयं’ इति सूत्र दण्णादीन्यप्सु विसृज्य ‘शिवोनामासि’ इति क्षुरमुपलेन कर्षयित्वा साक्षतै राथावै ः “शिवानः” इति शिरो ऒज्जयित्वा’ गोदानं, 104 प्र, २ खं. १३ आपउन्दन्तु, ओषधेत्रायस्व, यतुरेण ‘इति चतुर्दि शं येनावपत्’ इति सर्वतो नखान्तं वपति. प्रधान माहुतिं हुत्वा ऒदित्य मुपस्थाय उत्तरीयं वस्त्रं सूत्रान्दीन् यज्ञोपवीत मेखलाजिन दण्डादिनि पूर्वधृतान्यप्सु विसृ जति. क्षुरं केशखण्डन शस्त्रं उपलेन पाषाणेन कर्षयित्वा तीक्षीकृत्य अक्ष तै स्सहवर्त न्त इति साक्षतै राधा वैर्जलै : शिरस्तस्य मस्तक मञ्ज यित्वा संसिच्य चतुर्धिशं प्रागादिचतुर्धिक्षुसर्वतः शिखा भ्रूवर्णन्नखान्त मापादमस्तकं नपति. मन्त्रव द्वपनं करोति. तत एनं नापितेन वापयति. शरावेसानडुहाशकृति केशादिन्यादाय ‘इदमहममुष्य इत्युदुम्बर दर्भयोर्मूले गोष्ठीवा गूहयेत्, ११५ शरावे मृण्मये अनडुहः सौरभेयस्य शकृत्करीषन्तेन सह वर्तत इति तस्मिन् सानडुह शकृति केशादिनिति. केश रोम नखाग्राण्या दाय सङ्गृह्य उदुम्बर दर्भयोरन्यतरस्यमूलेवा गोष्ठि गोवास स्थानेवा गूहयेत् निक्षि पेत्. ति अन्नाद्यायव्यूहध्वं इति दन्तधावन मौदुम्बरेण कापेन करोति. दन्तानां धावनं शोधनं दन्तधावन मौदुम्बरेण काष्ठानकरोति. दारुणा चतुरङ्गुलायामेन कनिष्टाङ्गुल परिणाहेन काषैन करोति. शीतोष्णाभिरद्भिः “आपोहिष्ठ” इत्यादिभि ऋग्बिस्ति सृभि स्स्नापयित्वा हिरण्य पवमानाब्यां प्रोक्षयति, ११७ शीताः स्वाभाविकाः आपः उष्णा अग्नितप्ताः ता उभया यधाशरीर हितं तधा मिश्रीकृत्यताभिशीतोष्टाभिवद्भिः स्नापयित्वा ऒभिषेचयित्वा करकज रै ः प्रोक्षयतीति यत्त देव स्नातकं कर्मेति विज्ञायते. पूर्वं तधा प्रधानार्हुत्वा पुरोदयादित्यस्य ब्राह्म व्रतं विसृज्य शुक्रिय व्रतस्य ग्रहण विसर्गा वित्येके. 539 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 105 यधापूर्व मिमं स्तो ममिति प्रधानाहुतिः तथा तां प्रधा नां हुत्वा पुरापूर्व मुदयादित्यस्योदयकाला त्राग्राह्मव्रतं पूर्वबद्धं विसृज्य तदानी मेन पूर्ववत् शुक्रिय व्रतस्य ग्रहणम्बन्ध विनर्गो विसर्जनं तौ ग्रहण विसर्गा कुर्यात्. तां न षाण्मासिकं त्रैमा ग्रहण- सिकं वेत्येके वदन्ति.

इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस

सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने त्रयोदशः खण्डः

अथ द्वितीय प्रश्ने - चतुर्दशः खण्णः

दिवि श्रयस्व—इत्यहते वाससी गन्दा भरणादीनि च प्रोक्ष्य नमो ग्रहाय इति गन्दं गृहीत्वाप्राचीनमज्जलिङ्कृत्वा “अप्सरस्सु” इति गात्राण्यनुलेपयेत्.

E अहते नूतने वाससी, गन्धोमल यजः, आभरणानि कुण्डलमणि हाराङ्गुळीयकादीनि च आदि शब्देव पुष्पाञ्जन दर्पणधण्ड छत्रोपानन्मेख लोपवी ताजिन वाहन मधुपर्कादीनि सङ्गृह्यस्ते तान्यहते वाससी गन्धाभरणाडिनि च प्रोक्ष्य गन्धं गृहीत्वा प्राचीनं प्राञ्चमञ्जलिं देवेभ्यो मुकुलित हस्तं कृत्वा गात्राणि ललाटाद्यङ्गान्य नुलेपयेत्. क्रमेण लेपनं कारयेत्.

“तेजोवत्स्याव” इति वस्त्रं परिधाय” सोमस्यतनूरसि” इत्युत्त रीयं गृह्लाति.

वस्त्रं परिधायो त्त रीयं गृष्णति.

पूर्ववन्मेखलादीन्याददीत.

363

960

पूर्ववदुपनयनो क्त वन्मेखलादीना ददित गृहीत्वा धारयेत्.

श्री वैखानस फारं १४]106

प्र २खं, १ळ

नाच्छाद्य

आभरण कुण्णल मणिन्बदरेण सुवर्णेन वा कृतानाचा दर्भेण बध्नीयात्,

कॊडाल

आभरण मङ्गुलीयकं कुण्डलं कर्णवेष्टनं मणिर्माणिक्यमु दामादिः तानाभरण कुण्डल मणीस् बदरेण बदरफलै र्वा सुवर्णेन निस्प्वधनिकयोर्विषयमिदम्. तेनबदरेण सुवर्णेन वा कृतानत्तदा कृत्यारचितान् आच्छाद्य पठेन प्रच्छाड्य दर्भेणासज्ज ्य बध्नीयात्,

इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये

द्वितीय प्रश्ने चतुर्दशः खण्णः

अथ द्वितीय प्रश्ने - पञ्चदशः खण्डः

तदग्नावुपरि धारयन् ‘आयुष्यं वर्चस्यग् ं. उच्चै र्वादि शुनमहग्ं. प्रियं मा. इय मोषधि’ सञ्बभिग्जुहुयात्.

इति

ण णाल

तदग्नावुपर्यूर्ध ्वभागे धारयन् वामेन पाडिना गृष्णन् तदग्नौ ग्रधिताभरणो परिस्रावयन् पञ्चभिर्मं त्रैर्जुहुयात्.

‘सम्राजं च विराजं च इति उदकपात्रे परिपाव्य’ ऋतु भिरिष्ट्वार्त वै : ‘इयमोषधि’ इति

ः ‘इयमोषधि’ इति ताभ्यां कुण्णलाभ्यां

दक्षिणादि कर्णयोरलं करोति.

उदकपात्रेऒस्यस्मिन् जलपात्रे परिप्लाव्य

कुण्डलाभ्यां दक्षिणादि कर्णयोरलं करोति.

360

प्रक्षाळ्यताभ्यां

‘शुभिके’ इति गुणिनाकण मामुच्य’ इदं ब्रह्म पुनीमहे इत्यङ्गुलीयकं गृहीत्वा ब्रह्मपुनाद्वित्यङ्गुळ्यां निक्षिप्य. ‘यदाज्जनं’ इति दक्षिणं चक्षुः ‘यन्मेमन’ इति वामञ्चाऒज्जनेना2ज्जयित्वा” इमास्सुमनसः. इति प्रज मादाय “देवस्यत्वा" इत्यादर्शन मवेक्षेत.

श्री वैखानस सूत्र भाष्यम्

107

मणिना मणिहारेण तदलाभेयेन केन मुक्ता दिना मणिनावा कण्ठ मामुच्य असज्य कण्ठे आबद्द्य इदं ब्रह्म पुनीमहइतिअङ्गु ळीयकं गृहीत्वा ब्रह्मपुनात्विति धारयेत्. दक्षिणं चक्षुर्नेत्रं वामं चक्षुश्चाञ्जनेन कज्जलेनाञ्जयित्वा स्रजं पुष्पमालिका

मादाय धार

येत्, आदर्शनं दर्पण मादाया वेक्षेत स्वस्यरूपमखिवीक्षयेत्.

तेनैव वैणवं दण्ण मृजं गृष्णायात्. 396 तेनैव देवस्यत्वेति मन्त्रेण वेणुसम्बन्धि वैणवं दण्डं गृष्णायात्.

इन्द्रस्य वज्र 2 सि इति “वेगवेजं” इति त्रिरुन्मा.

ः कृत्व उन्मार्षि. मूलाग्रं परिषृशति.

3992

‘उपानहा” इत्युपानहा वारुह्य ‘प्रजापते श्शरणं. भुवगिपुनातु” इति द्वाभ्यां छत्रं गृष्णायात्.१२ला उपानहॊ पादत्राणा वारुह्य पद्भ्या मारुह्य छत्रमात पत्रं गृष्णायात्.

योमेदण्णः ‘इति पुनर्धणं प्रमादे सत्याहरेत्, १२९ पुनर्दण्णमिति पूर्वदण्डस्य प्रमादे भग्नादिना नष्टेसति पुनरन्य द्दण्डमे तन्मन्त्रेण हरेत्. गृष्णायात्.

ततो वाहनं वूजयित्वा ‘प्रतिषे स्थोदेवतानां’ इत्यभि मृश्य रथन्तरमसि “इति रथं’ अश्वोओसि हयोजसि “इत्यश्वं” इन्द्रस्यत्वा वज्रेण इति हस्ति नंवाआरुह्य

वत रेत्.

930

तत स्त दन न्त रं वहतीति वहनं रथादिकं यानं पूजयित्वा वस्त्रानिवालङ्कृत्याभिमृश्य रथं शकटाभ्यां कृत. मश्वं वाजिनं हस्तिनं गजं वा आरुह्य उत्तराभिमुखः कतिचित्पदानि गत्वा2व तरेत्.

.

108

प्र, २ खं. १५

030

अभ्यागत मुत्त मं कन्यापदः ‘सग्ं स्रवन्तु” इति निरीक्ष्य ‘यशो ऒसि’ इत्यावसधे विष्टरं कूर्चं पाद्य मर्ध ्यमाचमनीयं मधुपर्कं च सङ्कल्पयति, १३१ यानादवरुह्य गृहं प्रत्यभ्यागत मागच्छन्त मुत्त मं श्रेष्ठं स्नातकं कन्या प्रदीयते नेने कन्या प्रदः श्वशुरः संस्रव न्त्विति निरीक्ष्य दृष्ट्वा आवसथे गृहे विस्टरं कुशाद्यासनं कूर्चं पाद्यं पादप्रक्षाळनार्धं जलं अर्घ्यं साक्षतदर्भं तोयमाचमनीय माचमनार्थं वारि मधुपर्कं मधुनाजलेन वा क्षीराज्य दध्नां वर्कं सम्मेलनं मधुपर्कमे तद्धर्मे वक्ष्यति च स्समुच्चये. सङ्कल्पयति. सम्यगेवं परिकल्पयति.

इति श्री नृसिंह वाजपेय याजिये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये द्वितीय प्रश्ने पञ्चदशः खण्णः

अथ द्वितीय प्रश्ने षोडशः खण्डः

तत्रोपवेश्य ‘राष्ट्रभृदसि” इति कूर्चं दत्वा पादौ” इति पादौ सव्यादि प्रक्षाळयति.

“आपः

736

तत्रासन उपवेश्यतं प्राङ्मुखमासयित्वा कूर्चण्डत्वा . पादौ स्नातकस्यैव सव्यादि वामान्तं प्रक्षाळयति.

सधातपादो ‘विराज’ इति स्वहस्तेन तद्धस्तं परिमृश्यते नात्मनो हृदय मभिमृ शति,

033

स्नातकः धौतौ प्रक्षाळिता पादौ यस्य सदौतपादः स्वस्यहस्तेन स्वस्यपाणिना तस्य कन्या प्रदस्यहसः पाणिस्तं तदस्तं परिमृश्य संस्प ृश्य तेन मन्त्रेणात्मनः स्वस्य हृदयमभिमृशति.

ततो ‘मयितेज’ इत्यर्घ्यमाचमनीयं चाऒददीत. १३४

श्री वै खासिन सूत्र भाष्यम्

109

ततस्त दनन्तरं कन्याप्रदेन दत्त मर्घ माचमनीयं चाददीत गृष्णायात् मयितेज इति मन्त्रावृत्तिः उभयोर्युगपदसम्भवात् .

‘आपगन्यशसा” इति मधुपर्कं दद्यात्.

मधुपर्कं स्नातकाय दद्यात्.

030

“देवस्यत्वा” इति प्रतिगृह्य ‘यन्मधुनोमधव्यं” इति प्राश्नी यात्.

प्रतिगृह्यप्राश्नी याद्भक्षयेत्.

‘योगे योगे तवस्तरं’ इत्याचम्या चामेत्. अमृता पिधानमसि’ इति धेनुम्बद्ध्वा “गौर्थेनुः” इति तृण मुष्टिं प्रदाय “गौरस्यपहता’ इति संस्पृश्य ‘तत्सुभूतं इति विसर्जयति.

032

आचम्याचमेत्. आचमनं कृत्वा पुनराचमनं कुर्यात्. थेनुं सवत्साँगां बद्ध्वा2 गतो ऒवस्थाप्य तृणानां दूर्वादीनां मुष्टिः ग्रासस्तां तृणमुष्टिं धेनवे प्रदायदत्वासंस्प ृश्य थेनुमभिमृश्य विसर्जयति, मोचयति. तामाचार्यो गृष्णायात्.

‘विराज” इति पाद्यदानं ‘आमागन्यशसा’ इत्याचमनं “अमृतोपस्तरणमसि’ इति मधुपर्कदानं ‘पृधिवी” इति तस्यान्न सङ्कल्पनं ‘आमृतापिधानमसि’ यिति मुख वासदान मिति विशेष यित्येके.

530

पाद्यदान माचमनं मधुपर्कदानं तस्यस्नातकस्य अन्नस्य भोजनस्य सङ्कल्पनं दानमन्न सङ्कल्पनं मुखवास सकर्पूर ताम्बूल स्तस्य दानं मुखवासदान मिति विशेषः अन्यत्समान मित्येके वदन्ति .

इति श्री नृसिंहा वाजिपेय याजीये वै खानस सूत्रभाष्ये

द्वितीय प्रश्ने षोडशः खण्डः

110

अथ द्वितीय प्रश्ने स प्र दश खण्णः

प्र. २ खं. १.

‘द्यौस्त्वा ददातु" इति ब्राह्मणान्भोजयित्वा ‘इन्फ्रा ग्नी मेवर्चः” इत्येषां प्रणामं कुर्यात्.

ब्राह्मणान् स्नातकव्रताङ्ग मष्टभ्यो हीनास् भोजयित्वा सत्त वतामेषा मेतेषां प्रणामं नमस्कारं कुर्यात्.

पुण्याहं वाचयित्वाज्येन व्याहृतीर्हुत्वा बान्ध वै स्सहधामभुज्जित.

पुण्याहं वाचयित्वा स्नातक व्रताङ्गहॆूमं करिष्यसङ्कल्प्य अग्निं परिषिच्याज्येन व्याहृतीर्हत्वा पुनः परिषिच्याग्नि मादित्यं पूर्वनदुपतिष्टेत. एवमापाणि ग्रहणान्नित्यं सायं प्रातर्हितव्यं भान्धवै ः ज्ञातिभिः स्वजातीयैर्वा सहैक पङ्क्त्युपविष्टि स्सहस्नातको धाममांस मन्नेन सह भुञ्जीत प्राश्नयात्.

मधुधाम्नो श्चोदनायां तोयपिष्टा प्रतिनिधिगृष्णायात्

रगिल

मधुक्षौद्रं धाममांसं तयोर्मधुधाम्नो श्चोद्यते नक्ष्यत इति चोदना तस्यां चोदनायां सत्यां यत्र यत्र मथुना धाम्ना वा सहकर्तव्यमिति विवक्षितं भवति. तत्र तत्र तोयमुदकं पिष्टमपू पादिकं पैष्टिकं ते तोयपिष्ठा प्रतिनिधि येते क्षिप्येत इति प्रतिनिथि गृष्णायात्.

यस्मात् “आपोवै सर्वादेवता स्सर्वार्ध साधका” इति वेद्यर्थं सम्भारार्थं पृधिवी वनस्पतयः पश्वर्थमोषधय

इति वेदानु शासनं भवति.

१४ २

श्री वै खानस सूत्र भाष्यम्

111

यस्मात्कारणात् अपोवै सर्वादेवः सर्वार्थसाधका इति श्रुतेः आनयेक मधु ई प्रतिनिधिर्भवति यत्रोक्त वेदे सम्भवे तत्र वेद्यर्धं भूमिः पृधिवी प्रतिनिधिर्भवति. यत्रोक्त सम्भारा सम्भवे तत्र तत्सं भारार्थं वनस्पतयः अश्वत्थामस्बराद यः प्रतिनिधयो भवन्ति. यत्रोक्त पशुधा माव्यभावे प्रतिषेथे वा तत्रपश्वर्धमोषधयःव्रीहा; दयः तद्विकाराः पैष्टिकाः प्रतिनिधयो भवन्तीति वेदाना मनुशासती शिक्षतीति. वेवानु शासनं भवति, तस्माद्धाम पैष्टिक सहित मोदनं बान्धवै स्सह भुञ्जीत.

इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये वै खानस सूत्रभाष्ये द्वितीय प्रश्ने सप्तदशः खण्डः.

अध द्वितीय प्रश्ने अष्टादशः खण्ण ः

प्राणाग्नि होत्रः

अथ प्राणाग्निहोत्र विधानम्,

प्राणार्थ मग्नि

विधान मारभ्यते.

‘त्रं तस्य विधानं विधिः प्राणाग्नि हॆूत्र

स्वयं ज्योतिरात्मा यजमानो बुद्धि 8 पत्नी हृदय पुण्डरीकं वेदी रोमाणि दर्भाः प्राणोगार्हपत्योओपान आहवनीयोव्यानोऒन्वाहार्य उदानस्सभ्य स्समान आव सथ्य इति पञ्चग्नयो भवन्ति जिह्वादीन्ड्रियाणि यज्ञ पात्राणि रसादयो विषया हवींष्यस्यफलमो मर्धा वाप्ति 8 तदेव मेकाध्वर्युरात्मयज्ञं सङ्कल्प्य अमृतो पस्तरणमसि’ इत्यन्नं प्रोक्ष्य अन्नसूक्ते नाभिमृस्य “ऊर्जस्करं" इत्याभावं पीत्वाङ्गुष्ठानामिका मध्य मैरादायान्नं प्राणायस्वाहा. अपानायस्वाहा, व्यानायस्वाहा, उदानायस्वाहा, समानायस्वाहा,

2

112

प्र

इति पञ्चहुती 8 पात्रं स्पृशन्नेवहुत्वा ऊर्ज स्करं इति पुनश्चाधानं पीत्वाऒश्नीयात्.

तद्यधेत्यत आह. स्वयं ज्योतिः स्वयं प्रकाशः आत्मा पर मात्मा यजमानः यष्टाभवति. बुद्धिः थीरेवपत्नी यज्ञपत्नी हृद यिञ्च तत्पुण्डरीक मब्जं हृदय पुण्डरीकंवेदिः अन्त र्वेदिः स्यात्, रोमाणि केशादि लोमादि दर्भाः परिस्तरणादयो

प्राणो नाम हृदिस्थो वायुः स एव गार्हपत्याग्निर्भवति. अपानो गुवस्थितोवा यः स एवाहनी योग्निर्भवति. व्यानसर्व शरीरस्थो वायुस्स एवान्वाहा र्याग्निर्भवति, उदानः कण्ठ देशस्थो वायुस्स एव सभ्योग्निर्भवति. समानोनाभि संस्थितो वायुस्स एवावसध्योग्निर्भवति. अनेन प्रकारेण प्राणादय एव पञ्चाग्नयो भवन्ति. जिह्वारसना आदीर्येषां घ्राण चक्षुः श्रोत्रत्वङ्मनसामिन्ड्रियाणां तानि जिह्वादीन्द्रियाणि यज्ञ पात्राणि सृवादयो भवन्ति . रसाः क्षारलवणकटुति क्ताम्लमथुराःआदयो येषान्ते रसादयो विषयाः ओदनादयो हवींषि होम्यानिभवन्ति. अस्य प्राणाग्नि होत्रस्य फलं प्रयोजनं ॐ इत्योङ्कारस्यपरब्रह्म स्वरूपिणः प्रणवस्य अर्थिस्य इडमस्य वाचकमिति विज्ञानस्य अवाप्तिः प्राप्ति ः ॐ अर्थावाप्तिर्भवति. ततस्मात्कारणात् एव मसेन प्रकारे डै कोध्वर्युः ऋत्विगस्या स्त्री त्येकाध्वर्युरात्मानं यजतीत्यात्मयज्ञं प्राणाग्नि होत्रं होष्य इति सङ्कल्प्य अन्नं प्रोक्ष्याभिमृश्यापः पीत्वाङ्गुष्ठानामिका मध्य मै रङ्गुळिभि रक्ष मात्र मन्न मादाय पञ्चाहुतीः पात्रं भोजन भोजनं वामपाणिना स्पृशस् स्पर्शन कुर्वन्ने वास्य मस्पृशन् हुत्वा ऊर्जस्करमिति पुनश्चाधानं पीत्वा यधाकाम मश्नी यात्.

आचम्या पो गृहित्वा दित्याभिमुखं “ॐप्राणानाप्या यस्व इत्युदर मभिमृश्ये.

भुक्त्वाऒचम्याचमनं कृत्वा दक्षिणेन पाणिना प्रोगृहीत्वा2 दित्याभिमुखं वीक्ष्य विक्षिप्योदरं कुक्षि मभिमृशेत्.

श्री वै खानस सूत्र भाष्यम्

113

दक्षिणेन कराजुष्टाग्रेण ‘अणोरणीयान्’ इति दक्षिण पादा

ङ्गु पे

जलं संस्रावयेत्,

पुनर्जलं गृहीत्वा दक्षिणेन कराङ्गुष्ठा ग्रेणदक्षि णपादाङ्गुष्ठ 2.नु स्रावयेत्. अपिवाऒपो गृहित्वा 2 दित्याभिमुखं यधास्यात्त धा तिष्ठन्नु दरमभिमृश्याङ्गुष्ठा ग्रेण संस्रावयेत्.

एवं सायं प्रातः प्राणाग्निहोत्रं यजेत,

एवं नित्यं सायं प्रातः प्राणाग्निहोत्रं यजेत

हूयेत.

आत्मयाजिना मिदमिज्य मग्निहोत्रं यावज्जीवकमिति

ब्रह्मवादिनो वदन्ति .

आत्मानं यष्ठुं शीलं येषां शेषां आत्मयाजिना मिद मेत दृष्टु मर्हमिज्यं यज्ञ मग्निहोतं यावज्जीवं यापदायुरवधि तावत्कालं यस्य तद्यावज्जीपकमिति ब्रह्मवेदार्थं वक्तुं शीलं येषान्ते ब्रह्म वादिनः ऋषयो वदन्ति .

तदेवं भुक्त्वा गच्छन्तं ‘अनृणो ब्रह्मपदमभ्येति इति सामपूर्वं माता पिता गुरुर्वा पैतृकादिक मृण त्रयं जायमानस्य ब्राह्मणस्य सहजात मित्युक्त्वा वारये दिति विज्ञायते (विखनाः प्राह)

तत्त स्मात्कारणादेव मनेन प्रकारेण बान्धवै स्सहभुक्त्वा गच्छ नं तीर्थ यात्रार्थं प्रजन्तं स्नातक मृणत्रयान्मुक्तो ऒनृणो द्विजः ब्रह्मपदं परब्रह्म स्वरूपि पदं स्थान मध्येत्यभि गच्चति. यः क्रमेण गर्भाधानादि संस्कारै स्संस्कृतो ब्रह्मचारी भूत्वा वेदव्रतान्याचरन् दारान् सङ्गृह्य पुत्रवान् सोमयाजी भवति . सोऒनृणो ब्रह्मपद मभ्येति नान्यभेति समासान्त

वचनम्. पूर्वं

श्री वै खानस फारं १५ ]

114

प्र२खं, १ला

यस्मिन् साम पचन पूर्वं प्रियवचन पूर्वकं यथास्यात्त था माता तस्य पिता गुरुर्वा पै तृकादिक मिति पैतृकमृण मनपत्यत्व मार्षम ब्रह्मचर्यं दैविक मयुजन मेकत्पैतृकादिक वृणत्रयं जानमानस्य ब्राह्मणस्य सहजातं तस्मादेश दृणत्रयं क्रमेणापा कृत्यान्नणो भवेत्युक्त्वा गच्छन्तं स्नातकं दार सङ्ग्रहणार्थं वार येत्. रुणेत्. वीप्सा परिसमाप्ता जा यमानो वै ब्राह्मणः त्रिभि, ऋणवाजायते. ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यः यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः एषवा अनृण इति.

श्री नृसिंह व्या पेयय जीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये

द्वितीय प्रश्ने अष्टादशः खण्णः

(इति षः पटलः)

माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते । वाजपेय कृता भाष्ये प्रश्नो ऒयं द्वितयोगतः II

अथ तृतीयः प्रश्न

विवाह भेदाः :

प्रधवः खण्डः

आथा तग पाणिग्रहणम्.

8

अथ शब्द

समावर्तन मुक्त्वेदानीं पाणिग्रहण मुच्यते. अरम्भार्थः. अतः यतो 2नृणोभवतीत्युक्तं अतः कारणात्. पाणिः गृह्यत इति पाणिग्रहणम्. विवाहकर्म अथ आरभ्यके.

अषौ विवाहा भवन्ति .

तर्हिते किन्ना मानः कीयन्त इत्यत आह. अष्टा सङ्ख्याकाः. विशेषेण वहन्ति दारा एभिरिति विवाह भवन्ति.

ब्राह्मो दै वः प्राजापत्य आर्ष आसुरो गार्ध्व राक्षसः पैशाच इति.

3

ब्रह्म सम्बन्धो ब्राह्मः. ब्रह्मकृत्यं वा ब्राह्मः तथादैव प्राजापत्यः, आर्षः, आनुरो, गान्धर्वो. राक्षसः पैशाच इति विवाहाना शुष्टानां नामानि भवन्ति.

यदभिरूपं

वृत्तवयस्सम्पन्नमाहूयार्षयित्वा

कन्यालङ्कुॄता दास्यते स ब्राह्म इति कीयते.116

L2, 3 200.0

कुला

लक्षणमाह. अभिरूपं कन्यासदृशरूपं वृत्त माचारं गतं वयः कालिकावस्था पूर्वनयः बाल्य यौवन इत्यादि तयोस्स मृत्ति ः यस्यतं वृत्त वयस्समृन्नं वरमा हराय गृहमागत मन्ह यित्वा वस्त्रादिनालङ्कृत्य तस्मै वराय कन्या सौवर्णालं कृता वस्त्राभरण गर्थमा ल्यैर्विभूषिता दास्यते दानं करिष्यत इति यत् वविवाहो ब्राह्म इति गीयते, उच्यते.

यदृत्विजो यज्ञ स्यात्मनो ६लङ्कृत्य कन्यां प्रति पाद यति सदै वः.

वृत्त वयः सन्पुन्न वस गोत्रं श्रज्ञात बास्धन मात्मनः स्वस्य यज्ञ स्याग्निष्टोमादेः ऋत्विः मियं कन्या तर्दक्षिणेति नृत्वाय ज्ञ कालेऒ स्ते वा तस्यर्त्विजः कन्यां यधाशक्त्यलङ्कृत्य प्रतिपादयति, ददातीति यः नविवाहोदैप इति गीयते.

युगपद्धर्मानु वर्तिनौ स्यातामिति वाचानुमान्यान्नि कार्यं न्वयं कृत्वा यत्कन्यामल्होयित्वा दद्यात्स प्राजापत्यो भवति.

1

E

युगपदुभा वेक दैव धर्मान् गार्हस्य मनुवर्तितुं शीलं ययोस्ता युगपद्धर्मानुवरि नौ स्वातां भवेतामिति वाचा वचसा नु मान्य अनूच्य अग्नौ कर्तु मर्हं विवाहतस्त्र मग्नि कार्यसूघा राद्यं स्वयं स्वहस्तेन कृत्वा कन्या मर्हि यित्वा यधाशक्त्यलं कृत्य वराय दद्यादिति यत्स प्राजापत्यो विवाहः इति गीयते.

यद्लो मिधुने नै केन द्वाभ्यां वा कन्यां माचक्षते,

ददाति तमार्ष

2

गोः पुमांश्च स्त्री च तौ गोमिथुन मेकं वा दरिद्रश्चेद्वेगो मिधुनेवा शुल्कार्थं गृहित्वा कन्यामूल्येन तेनै केन गोमिधुनेन वा द्वाभ्यां गोमिधुनाभ्याङ्कन्यामूल्याभ्यां वा तस्मैवराय कन्यां यधाश क्त्यलङ्कृत्य ददातीति यत्तं विवाहमार्ष माचक्षते वदन्ति

श्री वै खानस सूत्र भाष्यम्

117 811

यत्कन्या सूभरण मारोप्य शक्त्या बन्धुभ्यो धनं दत्वाऒऒहरते तमासुर मामन नि

2.0

σ

कन्यामाभरणं मङ्गळसूत्रादि भूषण मारोप्या सज्ज्य शक्त्या स्वविभवानु गुणेन धनमर्थं कन्या शुल्कार्थं बन्धुभ्यः कन्या पित्रा दिभ्यो दत्वा कन्या माहरेत गृष्णातीति यत्तं विवाह मासुरं आमनन्ति वदन्ति.

रामयोगो यदुभयो स्सगान्धर्वः।

का मी यते2 न्योन्यमभिलषनीति कामः तेन युज;त इति काम योगः उभयोः कन्यावर योर्भवतीति यत्सविवाहो गान्धर्व इति गीयते.

प्रसह्य यत्कन्या हरणं स राक्षसः

प्रसह्य बलात्कारेण कन्याया हरणं स्वीकरणं कन्याहरणं

भवतीति यत्स, विवाहू राक्षन इति गीयते.

ति

सुस्तां प्रमत्तां वा रहसि यद्गच्छति स पैशाचो भवति,

सुप्तां निदितां वा प्रमत्तां सौनादिनोन्मत्तां वा कन्यां रहस्येकान्ते गच्छति मैधुनं करोति यत्स विवाहः पै शाचो

भवति.

एतेषां प्रथमे चत्वारस्तोय प्रदान पूर्वकश्मस्ता ब्राह्मणस्य नेतरे जघन्याः-

एतेषां विवाहानां मध्ये आद्याः चत्वारो ब्राह्मदैव प्राजा पत्यार्षाः तोयेन जलेन प्रदीपयत इति तोय प्रदानम्पूर्वं एषान्ते

118

प्र. 3 खं. १

जघन्याः

तोय प्रदान पूर्वकाः शस्ता मु ख्या ब्राह्मणस्य भवन्ति .इत रेज चरमाः आसुर गान्धर्व राक्षस पै शाचाः चत्वारो विवाहाः ब्राह्मणस्य नशस्ता भवन्ति . क्षत्रिय वैश्ययोरापुराण्याश्चत्वारो विवाहाःभव नि ब्राह्मणस्याप्यासुर गन्धर्वा शस्ता वितिकेचित्. राक्षस पै शाचौचविधिना कर्त व्यावित्यपरे वधन्ति. तगुक्तं प्रायश्चित्ते तस्माद्य्रह्मणेन ब्राह्माद्याश्चत्वारो पै वाह्याः फलमाह.

यस्मात्प्रन् पूर्वां स्त्री नवराना जातष्षट्पूर्वान्ष ड पू न्फ्राजापत्ये नोढायाजात स्सप्तपूर्वान्सप्ता परा नैवीसुतो दशपूर्वा न्दशापरा नात्मानं चैक विंशतिकं ब्राह्मी पुत्रः पावयेदिति,

यस्मात्कारणात् त्रीस् पुरुषान् स्वस्यपूर्वस् पूर्वजातान् त्रीवपरास् चरमजान् पुरुषानात्मानञ्च एतास् सप्त पुरुषान् मातृ वंशे पितृनन्ते च आरेण विवाहेनोथा पत्नी आर्षितस्यां जातउत्पन्नः पुत्र आर्षजातः पुत्रः पावयेत्. तथा षट् पूर्वस् पुरुषान् षणापरा नपरजाता नात्मानं चैतान् तयोदश पुरुषान् पितृमातृ वंश्यान् प्राजापत्येन विवाहे नोढायाः कृत विवाहायाः पत्य्ना उत्पन्नः पुत्रः पावयेत् तथा सप्तपूर्वान् सप्ता परानात्मानं चै तान् पञ्चदश पुरुभानुभयत्र वंश्यान् दै वेनोढा दै वपत्नी तस्याः सुतः पुत्रः दै वीसुतः पावयेत्. तथा दश पूर्वान् दशापरा श्चरमान् आत्मानं चै कविंशति कमेतान् पुरुषान्मातृ पितृ वंश्यान् ब्राह्मेण विवाहेनोढा ब्राह्मी तस्याः पुत्रो ब्राह्मी पुत्रः पावयेत् पावनास् पवित्रात्मनः कुर्यात् स्वर्गस्धान् कुर्यादित्यर्थः.

इति श्री नृसिंहा वाजिपेय याजीये वै खानस सूत्रभाष्ये

तृतीय प्रश्ने प्रधमः खणः

श्री वै खानन सूत्र भाष्यम्

119

अभ तृतीय प्रश्ने द्वितीयः खण्डः

लक्षण

मातुरस पिद्दां पितुरसमान ऋभिगोत्र जातां सम्पन्नां नग्नि काङ्कन्यां वरयित्वा पञ्चहेषुकुलस्य परिशुद्ध्यॆ सपिणॆ श्रोत्रियै स्सहभूतं भुज्जी

ति

वा

वेति

ति

मातुः जनन्याः सपिज्ञा नभवतीत्य सपिण्डा स्त्रिणां सपि डता पुरुषापधिः पुरुषस्य सपिण्डता. षष्ट पुरुषावधिः कन्याया स्त्रीपुरुषा वथिरिति सूत्रकारै रुक्त त्वात्. पितुस्समानं तुल्यमृषिरार्ष प्रवरं गोत्रं तस्मिन् जन्म भवति यस्यास्तामसमानर्षि गोत्रजातां लक्ष्मणै ः सामुद्रिको कै ः शु भै ः चिह्नैः समृन्यत इति लक्षण सम्पन्नां, नग्न मस्या स्त्रीति नग्नि कामिति वयो ऒवस्धा अष्टवर्षां ननवर्षां नग्निका याभावे गौरीं वार्त वां दशवर्षा मेका नशवर्षा वा कनतीति कन्या तां ब्राह्मादि विधानेन विवाहकालात्य्रागेव शुभे मुहूरे तामलं कृत्य पुण्याहं वाचयित्वा बान्धव सन्निधा विदमित्त मिति परस्पर मुभयवादिनौ सम्भाष्य देवदत्त पुत्राय भार्गव गोत्राय, य दत्त शर्मणे वराय इमां कन्यां दास्यामिति कन्यापिता यज्ञ दत्त सुतां काश्यप गोत्रां य ज्ञदायी मिमां कन्यां वृणीमहे ऒक्क त्पुत्रायेति वरपिता, अङ्गुळीयकं पुष्पमालिकां वा दद्यात्. एवं कन्यां वरयित्वा गुरुः कुर्वीत. अहः विवाहदिनं पञ्चधा विभ S पञ्चच तान्यहानि प्रातस्सङ्गव मध्याह्ना पराष्ट्र सायङ्कालानि, तेषु पञ्चा हेष्वे कस्मिन् काले कुलस्यतयोर्वं शस्य परिशुद्ध्यॆ पवित्रार्थं वधूगृ हे भूतं महान्त मोदनं सापूपव्यञ्जनं पाचयित्वा विवाहकालात्य्रागेव सपिण्डैः कन्यापितुः ज्ञातिभिश्चस हैक पङ्क्त्यां वर पिता भुञ्जीत. नवरः. आपाणिग्रहणादस्यमहादान प्रतिगृहि तृत्वात्. यस्मात्सपूतो भवतीति विज्ञायते. यस्मात्कारणात् सवंशः पूतः शुद्धोभवतितस्माद्भोजनं कर्तव्य मिति विज्ञायते. 120 12 3 20-3 पाणिग्रहण प्रकारः- कनिक्रदादिना कन्यागृहं गत्वा ‘प्रसुग्मन्ता’ इतिता मीक्षित्वा ‘अभ्रा तृघ्नीं इति तयेक्ष्य माणः. ΩΣ आसन्ने मुहूर्ते वस्त्राभरण गन्धमाल्याद्यैरलङ्कृतो वरः वाहनं रथ मश्व गज मान्दोळिकावालङ्कृत्य समावर्त नो मन्त्रै रथ्यारूडो बान्ध वै स्सहपण्य पुण्याङ्गनादिभिरिक्षुदण्ड कदळी क्रमुक नाळिकेरादि शोभन द्रव्य धारिणिभिश्चसह मङ्गलगित वाद्य घोषण पुरस्सरं कनिकदादि वेदनाद समन्वितः कन्यागृहं गत्वा आगतं वरं कन्याप्रदः प्राङ्मुख मासयित्वा समावर्त नोक्त वन्माधु पर्कमाचमनान्तं कृत्वा कन्यादानं करिष्य इति सङ्कल्प्य वस्त्रा भरणादिना यधाशक्त्यलङ्कृतां कन्या मुन्न तासनस्थां प्रत्यज्मुखीं कारयेत्. वरिस्तां कन्या मीक्षित्वा समीक्ष्यतया कन्यया स्वयमीक्ष्य माणः प्रति वीक्षितस्सन् गुरुणाग्नि मुखेकृतेकन्याप्रदो वर गोत्र नाम शरा शर्मा नं तथै तामस्य सहधर्मचारिणि भषतीति ब्राह्मे विवाहे धर्म प्रजासम्पत्यर्थं यज्ञपत्न्यर्थं ब्रह्म देवर्षि पिकृतृप्त्यर्धं प्रजा सहत्व कर्मभ्यो ददा मीत्युदकेन तां दद्यात्, 02 गुरुणाचार्ये णाग्निमुखे आघारेकृते सतितां कन्यामुद केना हरते गृष्णति कन्याप्रद उदङ्मुखः प्राङ्मुखाय वरायप्रत्यङ्मुखीं कन्यां तोयधारापुरस्सरं ददाति केशवशर्मणो नस्त्रेनारायणशर्मणः पौत्राय माधव शर्मणः पुत्राय भारद्वाज गोत्राय गोविन्दशर्मणे वराय विष्णुशर्मणो नस्त्रीं मधुसूदन शर्मणः पौत्रीं त्रिविक्रम शर्मणः (मम) पुत्रीं श्री देवीदायीं काश्यपगोत्रांसालङ्कारामिमां कन्यां धर्मप्रजा सम्पत्त्यर्धं यज्ञपत्त्यर्थं ब्रह्मतृ पै ्यददामी त्येवं त्रिः कृत्वः उच्चार्य साक्षत हिरण्यतोयधारां वरस्यह स्ते दद्यात्. श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् तां प्रजापतिः स्त्रीया मित्युदकेन हरते…. 121 59 सवरः प्रजापतिः स्त्रियामित्युदक धारापुरस्सरं कन्यां प्रति गृह्लालि. दानफल सिद्ध्यर्थं यधाशक्ति गवादि दक्षिणां च ददामित्येत द्विधानं ब्राह्मद् वप्राजापत्यानामेन आर्षासुरादि विवाह माह. मतान्तर वस्त्र गस्धाभरणादीनि सम्भृत्य ‘कनिक्रदादिना” कन्यागृहं सहबान्धवै र्गत्वा ‘तेज आयुः श्रियं" इति वस्त्रादिना लङ्कृत्य “प्रजापति स्सोमं” इति तथाभरण मारोप्या दडितेत्येके. 30 वस्त्रगन्धाभरणादी नित्यादि शब्देन पुष्पदामाक्षत कदळीनारि केळादि मङ्गळ द्रव्याणि. गृह्यने. पात्रेष्वेतानि सम्भृत्य पुण्यपण्याङ्ग नादिभिर्वाहयित्वा कन्यागृहं सहबान्ध कैर्गत्वा अन्तः प्रविश्य मधु पर्कं गृहीत्वा पूर्वव न्योन्याभि वीक्षणञ्च कृत्वा तेज आयुरिति वस्त्रादिनेत्यादि शब्देन गँधमाल्याक्षता गृह्यस्ते. तेन वस्त्रादिनाताम लङ्कृत्य प्रजावति स्सोनु मील्याभरणं ‘मङ्गळसूत्रादिक मारोप्य यू प्रजा तिः स्त्रियामित्युनकेूहरति तथातां कन्यामादधीत प्रतिकृष्णायादित्येके वदन्ति. तस्मात्प्रह्मादिषु विवाहादिषु निरीक्षणा सन्तं मेव तत्तन्मन्त्रेण वस्त्राव्यलङ्करणं आभरणारोपणञ्च कृत्वा पश्चान्मन्त्रेण प्रतिग्रहणं कर्तव्यम्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये तृतीयु प्रश्ने द्वितीयः खण्डः अथ तृती नु प्रश्ने तृतीयः खणः ततः सहस्नाताया वध्वा नववस्त्रालङ्कारायाः पुण्या हास्ते पाणिं गृहीत्वा ‘सुमङ्गलीफायं पधूः ’ इत्यग्नि शाला मागत्य प्राङ्मुख मासयित्वा तस्यै शुद्धाम्बर वेषः कूर्चं ददाति. श्री वै खानस फारं १६] 122 3 PC. 3 एनं कृत्वावरोवध्वा उत्त रत सिष्ठन् समावर्तनकाल धृत सुख लाजिने विसृज्याचम्य द्वितीयं यज्ञोपवीतञ्च धृत्वा ततोनन्तरं जायापती स्नानं कुर्यातां अवगाहन स्नानङ्कर्तु मशक्त श्चेदुभयो र्मन्त्र स्नानं कर्तव्यं. आक्मना सह स्नातायाः वध्वाः पत्न्याः पुनर्नवं नूतनं वस्त्र) गन्थमाल्याद्यलङ्करणं च यस्यास्त स्या नवपस्त्रा लङ्कारायाः पुण्याहं वाचयित्वा तस्याने तस्याः दक्षिण पाणिं गृहीत्वा अग्नि शालायामिति यत्र गुरुणा कृताघारो ऒग्नि स्त्री षति.तामग्नि शालामागत्य प्राप, असने प्राङ्मुखे यथातथासित्वा वधू मपि तथॆ व आक्मनो दक्षिण क आसयिव्वा तस्यै पत्न्यै शुद्दंशुक्ल वर्णञ्च तदम्बरं वस्त्रन्तेन थृतेन यः कश्चिद्वेष अकल्पोजायतेस शुद्धाम्बर वेषोवरः पूर्ववत् कूर्चं ददाति ततः परिस्ति र्य “अग्निरैतु इमाुग्नि ’ इमामग्निस्ताय तां, मातेगृ हे, द्यौस्ते पृष्ठं, अप्रजस्तां. देवकृतं इति पञ्चवारुणास्त्रं प्रधानान् जुहुयात्, तत स दनन्तरं पँसी. अग्निं परिषिच्य जुहुयात् अग्नेरपरस्या मा स्त्री र्णेषु दर्भेष्वश्मानं ‘आतिष्ठि’तिवध्वाः पादाङ्गुष्ठिन दक्षिणेन स्पर्शयति. 61 अग्नेर्परस्यां पश्चिमस्यां दिशि प्रॊगग्रान् दर्भाना सीर्य तेष्वा स्र्ती श्लेषु दर्भेषु अश्मानं पेषण पाषाण मथिरोप्य, त म्मूनं नध्वाः पादाङ्गुष्ठान स्पर्शियति अश्म स्पर्शनं वरः कारयति. जिल्ला ‘प्रत्यङ्मुख’ इति पाणिग्रहणम् “सरस्वती” इति विसर्गं ‘अघोरचक्षुः’ इत्यासनं च कृत्वा “इमान्लाजान्” इत्यभिघार्य ‘इयं नारी’ इतितस्या लाजार्जिलिना जुहोति, उदायुषेत्युत्तिष्ठति. 63 पाणिं करतलं गृहीत्वा विसर्गं विसर्जन मासनं च कृत्वा तस्या अञ्जलि मभिघार्य तस्या भ्राता लाजानापूरयेत्. तस्या पोदर्योलाजानावपतीत्येके. समा मन स्त्री त्याः स्तम्ब वचनात्. तस्या 2 भा वेऒन्येन योनिबन्धुना वा पूरयित्वा पुनरभिघार्य तदञ्जलिं श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 123 स्वस्य पाणिभ्यां गृहीत्वा लाजा जलिनोत्तर पार्श्वतो जुहोति, कठिन द्रव्यत्वात्. पुरोडाशवत्सर्वत्र चर्वादि कठिन होमद्रव्याणा पार्श्वत एव कर्तव्यः. आज्यादि द्रव्याणालु ग्रतएव.त स्मादञ्जल्यु त्त र पार्श्वतः लाजान् हुत्वा उत्तिषत्युद्गच्छति. पाणि ‘प्रत्यङ्मुख· इति वधू सुखेक्षणं ‘नरस्वती’ इति ग्रहणम् ‘आ घोरचक्षुः’ इति विसर्गं ‘अमाल्लाजान्’ इति लाजपूरणं ‘इयं नारी इति इत्यग्नि प्रणामं कुर्यादित्येके. होमं’ उदायुषा पक्षान्तर माह. वध्वामुखं तस्येक्षणं दर्शनं वधूमुखेक्षणं पाणिग्रहणं विसर्गं लाजानां होम मग्नि प्रणामं कुर्यादित्येके वदनि इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्न तृतीयः खण्णः अथ तृतीय प्रश्ने चतुर्धः खण्डः 1 ‘विश्वा उतत्वया’ इत्यन्नं प्रदक्षिणं कृत्वा गाहे महिद्विष" इत्यासत्वा त्रिधे वं जुहुयात्, 65 " अति लाजहोमं जायापती अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा 22सीत्वा पुसरेवं हुत्वा त्रिधा, श्रीः कृत्व एवं लाजहेमं जुह यात्. ततोमूल होमा स्ते ऒग्निं पतिघ्न्यस्तं वायुं निन्दिता न्त मादित्यं घोरान्तं गन्धर्वंयशोघ्न्यस्तं चन्द्रं पुत्रघ्न्यस्तंहुत्वा व्याहृतीः. अतः अस्माद न्तरं मूल हॆूमार्तेग्निं पतिघ्न ्यन्तन्तनू मितो नाशय स्वाहेत्येतद ने ऒवसाने यस्यतमग्निं पतिघ्नं तथावायुं निन्दितान्तं तथाऒदित्यं घोरान्तं तथा गन्धर्वं यशोघ्न्यन्तं तथा चन्द्रं पुत्रघ्न्यन्तं हुत्वा व्याहृ तीरुहोति. स्रासावीरित्य नैश्चत्भुः प्रवाहणं कृत्वा पुनः परि C 124 प्रति खं स्तिर्य स्विष्टकृन्मिन्दाहुती र्विच्छिन्न मृद्धिंसप्त समिद्वां हृतीश्च जुहुयात् प्रासावीरिक्यन्तै श्चतुर्भिरदितेश्वमंस्धा इत्याद्यैः प्रवास णं परिषेकं कृत्वा, गृहप्रवेश हॆूमं करिष्य इति सङ्कल्प पुनः प्रसुवेत्यं तै श्चतुर्भिः परिस्तिर्य परिषिच्य स्विष्टकृत्प्र्पभृति व्याहृ तीश्च हुत्वा. षो अग्नेरपरस्या मास्तिर्यो दगग्रान्सप्त बर्हिषो विध्या सहदक्षि णेनपादेनऎकमिषे विष्णु इतिद्वे ऊर्जे इतित्रीणि प्रताय इति “चत्वारिइतिपञ्चपशुभ्यःइतिषड्रायस्पोषाय" इति सप्त सप्त भ्यः" इति तान्पर्यायेणाक्रम्य गत्वा ‘सं’ इति निवर्तेत. अग्नेरपरस्यां प्रस्तरादपरतः प्रोक्ष्या न्योग्यमसँ स्प ृष्टान् दर्भानास्ति र्यो दग्रग्रान्तृप्त इषो विध्यासह वरः दक्षिणेन पादेन त्रान् बर्हिषः पर्यायेण पश्चिमादि पूर्वा नमाक्रमैकॆ कस्योपरि पादं विक्षिप्या सप्तमं बरिर्गत्वा निवर्तेत प्रत्यागम्य. आसिक्वा. मम हृदय इति तस्या हृदय मभिमृ शक्ति. तस्या नथ्वा हृदय मभिमृशति. 47 प्रोक्षडै ः प्रोक्ष्य पुण्याहं स्वस्ति घोषेण ‘अरुन्दती इन्द्रणी. अदितिः श्रीँव " इति पध्वाः ‘मनुः प्रजावतिः पुरुषो त्तमः, महेन्द्र इव इति परस्य च चत्वाँस्तो मा न्यारोपयेयुः, 30 प्रोक्ष णै रापो हिरण्य पवमानैः प्रोक्ष्य पुण्याहं वाचयित्वा स्वस्त्याशीर्वचनानां पुण्याहान्तर्गतानां L विणोदादि मन्राणां घोषा ध्वनिः तेन स्वस्ति घोषेण सह अरुन्दतीत्याधिभिः चतुर्भिर्मनै श्चत्वारि स्तो मान्यक्षत पुष्प दूर्वाङ्कुर गन्दानां समूहानि विध्वाः शिरसि तथा चत्वारिस्तो मानि वरस्य शिरसि चारोपियेयुः. सर्वे निक्षि पेयुः. इति पाणिग्रहणम्. मेति . 30 इति शब्धः क्रिया परिसमाप्ता. पाणिग्रहणं स्तो मारोपणान्त श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 1942 ध्रुव दर्शनास्त मित्येके. थ्रुपदर्शनान्तं पाणिग्रहण मित्येके वदन्ति. 125 σε ततः प्रभृति गार्हस्थ्यं धर्ममनुतिष्ठतीति विज्ञायते. 33 ध्रुवदर्शनादारभ्य गृहे तिष्ठतितिगृहस्थः. तत्सम्बन्धिगार्हस्थ्यं धर्मनूचार मनुतिष्ठीत. अनुष्ठानं धर्मे वक्ष्यमाणवत्कुर्वीत. इति श्री नृसिंह वाजपे मयाजीये वैखानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने चतुर्थः खण्णः अध तृतीय प्रश्ने पञ्चमः खण्डः चतुर्थी वासः : अथ चतुर्थी वासः अध चतुर्थीति. विवाहकालादारभ्य चरसृषु रात्रिषु निवसत्य तेति चतुर्थी वासः. उच्यत इति वाक्यशेषः. वै वाहिक मग्निं विध्वा सहादाय सम्प्रवाहारयन्तु • इति पधूं ‘समं वध्वा’ इश्यन्नि पादसुग्रेतिहर देहलीं माधिष्ठाः" प्राच्या मद्दे समादधीत. ‘संशास्मि दक्षिणं इत्यावसधे प्रविश्य 23 मस्मिन्नग्नौ विवाहः कृतः तं पै वाहिक मग्नि मरण्यादौ समारोप्य तमग्निल नधूञ्चै प मग्निं वध्वा सहादाय वरो विधू गृहात्स्वगृह मासन्नं चेत्तं प्रविशति. नो चेर्वथूगृह एव चतुर्टी सङ्कल्पः कर्तव्यः. आवसधे गृहे प्राच्यां पूर्वस्या र्थमिति गृह द्विधा विभज्य पूर्वार्थे पूर्वभागे जौपासनाग्नि कुण्डं कृत्वा पूर्ववदु लेख नादी निकृत्वा तत्राग्निं समादधीक. तदुक्तम्प्रायश्चित्ते अग्ने रपरस्या मानडुहं चर्मलोहितं कृष्णाजिनंवा प्राचीनग्रीव मुत्त रलोमा सृणाति. 3 अनः शकटं तस्याग्ने रप-स्यां पश्चिमस्या मरे आनडुहमिति. वाह्यत इत्यन्वडास् तत्सम्बद्ध्यानडुहं चर्मसाङ्गं लोहितं रक्त वर्णं लोहित मानडुहं चर्मवा कृष्णाजिनं वा कटं (1) वा प्राचीना पूर्वावस्थिता ग्रीवाकंलो यस्यतत्य्राचीन ग्रीवमु त्त राण्यूर्थ्वाणिलोमानि रोमाणि यस्यतदुत्तर लोमोपस्तृणाति. ( ) कटं ; चाप लेक कॊय्य चक्क.126 तत्र प्राङ्मुखमुदज्मुखं 13 3 20-4 वा वधू मुपवेश्य ‘इहगावः प्रजायध्वं’ इति पश्चानिषीदेत. पतिः 38 तस्मिन् चर्मणि प्राङ्मुखमुपङ्मुखं वा यथास्या त्तथा वथूं पत्नीं पूर्वमुप वेश्या 2 सयित्वा पतिर्भर्ता पश्चादनुस्वयं निषिदेत, (आ त्यहं). अ ताहं सत्न्यासह त्रिरात्रं ब्रह्मचर्येण स्थास्यामिति सङ्कल्प्य तथापीत. आज्योतिषां वासाताम्, दर्शनाद्वाचं यमावन्यतरानुपेता 30 आज् अभिविधौ ज्योति ः दीप्तिः येषान्तेषां ज्योतिषां नक्षत्राणां दर्शनादीक्षणादादर्शनादिति सम्बन्धः यावन्नाक्षत्राणां प्रका शोदृश्यते तावदित्यर्थः वाचं यमौ वाग्यता वन्यतरेणे तरेणे आरेण जनेन अनु पेतौ अनन्विता अन्यतरानु पेता वासातां निषिदेताम्. उदिते नक्षत्रे प्राची मुधीचीं वा ‘देवी षडुर्वीः इति दिश मुपस्थाय ‘माहास्महि प्रजया” इति चन्द्रं ‘नप र्षयः" इति सप्तर्षीङ्कृत्तिका नक्षत्राण्य र स्धतिञ्च" ध्रुव क्षितिः इति “ध्रुवञ्च दृष्ट्वोपतिष्ठायाताम्. 36 उदिते नक्षत्रे सति गृहान्नित्य प्राची म दिचीं वा दिशङ्गत्वा तां दिशमुपस्थाय चन्द्रं सप्तर्षिन् वशिष्टादीस् कृत्तिका नक्षत्राण्य रुद्धतीं वशिष्ठपत्नीं धृवञ्च नक्षत्रं स्वर्ण दृष्ट्वा पत्नीं धर्म यित्वोपति ष्ठियातां. उपस्थानं जायापती कुर्यातां. मनोज्ञं तयासह सम्भाष्य. ४० मनोज्ञं हृद्यं प्रियं यथास्यात्तथा तयापत्न्या सह सम्भाष्य सम्भाषणं कृत्वा. आग्नेय स्थालीपाकः ; अणाग्नेय स्थालीपाकः, गृहं प्रविश्य पत्य्ना सहाऒग्नेय स्थालीपाकं करिष्य इति सङ्कल्प्य. ‘प्रजास्थालीं” इति स्थालीमभिमृश्य “अग्नये जुष्टं निर्व पामि” इतिस्थाल्या तणुलान्नि र्वाप्य पवस्व’ इति वध्वा चरुं श्रपयति. ‘वाचस्पतये चरुस्थालीं चरुश्रपणीमुखा मभिमृश्य प्रक्षाळ्याग्नये जुष्टं निर्वपामिति स्थाल्यां तण्डुलान् निर्वाप्य वीक्षप्यास्मिन् अग्ना वथिश्रित्य श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् नथ्वा पत्न्या चरुसुन्नं श्रप यति पाचयति. 127 अभिघार्यो दगुद्वास्य वस्ते र्याग्नि मुपसमाधाय ‘हव्यवाहं’ इति स्विष्टकृता यजेत. घृकेनाभिघार्य उत्तरत उद्वास्यानतीर्य परिस्ति र्य परिषिच्यागि मुपसमाधानु परिसमूह्याज्येन जुहू मुपसी र्य चरुन्द्विरवदाय हव्यवाहमिति वुरोनु वाक्यामसु द्रुश्यस्विष्टमग्न इति स्विष्टकृता मन्त्रेण यजेश हुनेत्. हुतिशेषण श्रोत्रियं ब्राह्मणं तर्पयित्वा तस्मा ऋषभन्दत्वा नृणो भवतीति विज्ञायते. 1 हुतशेषेण चरुणा शोत्रियमाचार्यादिकं ब्राह्मणं तर्प यित्वा भो यित्वा अस्मै भोक्ते ब्राह्मणाय ऋषभं वत्सतरं पुण्याहॆूक्त दान मन्तै र्दत्वा नविद्यते ऋणं ब्रह्मचर्याख्यमनेने त्यवृणो भवति. 6 इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने पञ्चमः खण्डः अथ तृतीय प्रश्ने - षष्ठः खण्डः पर्वणि स्थालीपाकः ; પુત્ર अत ऊर्ध्वं पर्वणि पर्वणि स्थालीपाकेन यजेत. अतऊर्थ्वं पर्वणि पर्वणि स्थालीपाकेन यजेत. आग्नेय स्थाली पाठेनेत्यर्थः. नित्यं यवै र्वीहिभिर्वा हस्तेन ‘सूर्याय स्वाहा. प्रजापतये स्वाहा. इति प्रातराहुती. अग्नये स्वाहा. प्रजापतये स्वाहा. इति सायमाहुती जुहुयात्. દ पत्न्या सह नित्यौपासन होम मारप्स्ये, तेन यावज्जीवं यक्ष्यत इति सङ्कल्प्य नित्यं प्रतिदिनं सायं प्रातः यवै ः व्रीहि भिर्वाजग्नि हॆूत्र हविषावा हसेन पाणिना पार्श्वतो जुहुयात्. अस्मिन्नग्नौ स्थालीपाकाद्यः कर्तवः. अग्न्यस्तर संसर्गे ऒनुगते वा पत्नी कृच्छं चरति. S 128 12, 3 20.38 अग्न्यन्तर मितराग्निस्तेन संसृज्यत इत्यग्न ्यन्तर संसर्गः, तस्मिन्नग्न ्यन्तर संसर्गे ना गृहदाहाद्यग्नि ना संसर्देवाऒनुगत उत्पन्ने वा सत्नी भार्या कृच्छं प्राजापत्याख्यं पादकृचं वा चरति श्रोत्रियागारान्मधित्वा वा ग्निमादाय पुनरौपासन मादधीत. अर पतिरेकोपवासं कृत्वा “श्रोत्रियागारादग्नि मादाय वा ण्यां मधित्वा वा. तमग्निं आदाय पुनरौपासन मादधीत, प्राय श्चित्तो क्त वत्पुनरादानं कृत्वा त्यहाभ्यन्तरे जस्त्रेनु गते होमे हीनेच सद्योऒनु गते च यथा प्रायश्चित्ते वक्ष्यति तथा करोति यद्यकृते स्थालीपाकेनु गतेऒ.ग्नौ पुनर्विवाहः कर्तव्यः. उदक्या2शुच्यादि संसर्गेरेच विधानं यज्ञ प्रायश्चित्ते वक्ष्यामः. ४६ उनक्या रजस्वला अशुचि रस्पृश्यः शुनक शूद्रादिः आदि शब्देन सूतिकादिः तै स्संसर्गः स्सृष्टिः तस्मिन्युदक्या शुच्यादि, संसर्गेन विधा नं प्रायश्चित्त विधिं यज्ञ प्रायश्चित्ते वक्ष्यामः व्याख्यास्याम इति वुनराधान मेव कर्तव्यं. तथाह श्रोत प्रायश्चित्ते तत्र अनालम्बुकया (1) अग्नयः स्पृष्टा नश्येयुः पुनराडधीतेत्यादि.

• वियोगे पक्षस्य ‘उपावरोह’ इति समिथं यावत्कृष्णं तावत्तप्त्वा समारोप्य गच्छेत्. 30 वियोगेऒजस्रेणाग्निना विर हॆ पक्षस्य प्रवासे उपापरो हेति समिधं यावत्क ृष्णं कृष्णपर्णः भवति तावत्तष्ट्वाग्निं समा रोप्य गच्छेत्. (1) अनालम्बुका ; रजस्वला (मुट्टुदि). to श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 129 अहरहस्तां प्रज्वाल्य हुत्वा तधान्यां समिथं निडधाति. अहरहर्नित्यं ताँ समिथं लौकिकाग्नौ प्रक्षिप्य प्रज्वाल्य नित्य होमं हुत्वा तथोपावरो हेत्यन्यां समिधं यावत्कृष्टं तप्त्वा स्वरक्षितं निदधाति. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्रीवै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने षष्ठः अण्णः अथ तृतीय प्रश्ने - सप्तमः खण्डः पचनेवासठ्ये चरुमभिघार्य वैश्वदेवम्. पच्यते अस्मिन्नो डनादिक मिति पचसः. छुल्यादिः तस्मिन् पच नाग्नौ वा आवसथे गृहे भव इत्यावसथ्यं ‘पासनाग्निः तस्मिन्नाव सथेवा चरुु वैश्वदेवार्थं गृहीरमोदन मभिघार्य, चतुर्थाविभज्य पै श्वदेव मारप्स्ये. तेन यावज्जीवं क्षेत्यं वैश्वदेवं करिष्य इति सङ्कल्प्य विश्वेदेव प्रथानत्वादि ्वश्वदेवकर्म तत्तद्भागेन कर्तव्यम्. ‘य-थाह’ इति मण्डलं प्रदक्षिण मुपलिष्य परिमृज्य परिषिच्य ‘अग्नये स्वाहा सोमायस्वाहा’ इत्युत्त र दक्षिणयोर्मध्ये व्याहृतीः ‘विश्वभ्यो देवेभ्योस्स्वाहा धन्वन्त रयेस्वाहा, कुह्वैस्वाहा. अनुमतै स्वाहा प्रजापतये स्वाहा. द्याना पृधिवीभ्यां पृधिवीभ्यां स्वाहा व्याहृतीः ‘इमां मे अग्ने ’ इति चरुं सेध्मं जुहु यात्. 23 अग्निहोत्राय स्वाहा, वैश्वदेवा यज्ञाय स्वाहा, ब्रह्म यज्ञायस्वाहा, देव यज्ञायस्वाहा, पितृ श्री वै खानस फारं १७] 130 प्र, 3 खं г यज्ञाय स्वधानः सिस्स्वाहा, भूत यज्ञाय स्वाहा, मनुष्य यज्ञाय स्वाहा, पञ्चमहायज्ञाय स्वाहा, व्याहृतीः स्विष्टकृद्व्याहृतीः, तद्यथेत्यत आह. यथाहेति मण्डल मग्ने ः प्रदक्षिण मःपलिप्य परिमृज्य परिषिच्य देवयज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य उत्तर दक्षिण योर्भागयोश्चक्षुषि हुत्वा मध्ये व्याहृतिः. इथ्मेन काष्ठशकलेन वर्तत इति सेध्मं चरुं जुहुयात्, गृह बलिहरणं- अथ गृहदेवताभ्यो यथादिशं बलिहरणम्. अथ गृहदेवताभ्यो यथादिशं तत्तन्नाम मन्त्रेण बलिं ह्रीयत इति बलिहरणम्. ब्रह्मणेनमः. ब्रह्म पुरुषेभ्योनमः वास्तोष्पतये नमः’ इति गृहमध्ये . E इन्फ्रायनमः. इन्द्र पुरुषेभ्योनमः यमायनमः, यमपुरुषेभ्योनमः, परुणायनमः, वरुण पुरुषेभो नमः, सोमायनमः सोमपुरुषेभ्योनमः, अग्नये नमः, निर् ऋतयेनमः वायवेनमः, ईशानायनमः” इति. सर्वं दक्षिणे पितृभ्यो ज्ञातिवर्ग पत्न्यस्ते भ्यः. 32 98 बलिहरणं पूर्वान्तमुत्त राष्त्रञ्च कृत्वा पिकृयज्ञं करिष्य सङ्कल्प्य दक्षिणभागे प्राचीनावीती दक्षिणान्तं पश्चिमान्तं वा पितृभ्यो बलिहरणं कृत्वा. कृतोपवीती ‘यावन्तोऒन्नार्थिनस्तावद्भ्यो निर्वपामि’ इति निरूप्याकाशे ‘विश्वेभ्यो देवेभ्योनमः दिवाचरेभ्योनमः, नक्तञ्चरेभ्योनमः, भूतेभ्योनमः इति E श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 131 कृतोपवीती अप उपस्पृश्य भूतयज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य निरूप्याका शे ऒन्तरिक्षे निक्षिप्य. उच्छीर्षके “श्रीयै” इति, उद्गतं शीर्षं यस्य तस्मिन् उच्छीषके ललाटान्त मुद्धृत्य भूमौ निक्षिपेदित्यर्थं पादतः “भद्रकाळ्यै” इति. पादतः पानयो स्समीपे, En O प्रतिद्वारं पूर्वान्त मुत्तरास्त्रं वा भुनङ्गयोः मरुद्भ्य’ इति. E-9 द्वारं द्वारं प्रतिद्वारं पूर्वान्त मुत्तरान ंवा सर्वं दद्यात्, भुवं गच्छकीति भुवङ्गः तयोःभुवङ्गयोः द्वारबद्धस्याधः स्थितयोर्दक्षिणो 2 र पट्टिकयोः. छुल्यागि पक्षयोः ‘अग्न’ इति. छुल्या आमन्त्रिकायाः पक्षयोरुभयोः मृत्पिण्डयोः. उदधान्यां ‘अद्भ्यः ’ इति, £ 3 ૪ उदधान्यां जलपूर्णघटे. पेषण्योरुभयोः ‘दृषदे’ इति. E पेषण्योरिति पेषण्यां शिलायां तत्पुत्रिकायां, उलूखल मुसलयोः “वनस्पतिभ्यः” इति, उलूखल मुसलयोः । शूर्पे “ओषधीभ्यः” इति, शूर्पे, 66 वास्तु पृष्टि “शुनाञ्च पतितानाञ्च श्वपचं पापरोगिणां वयसाञ्च क्रिमिणाञ्च भूमावन्नं वसाम्यहं” इति बलिशेषं निर्वपति, EG वसत्यत्रेति वास्तु गृहं तस्य पृष्टे ऒपरभागे हुत शेषं (षड्डा) षोढाविभज्य मन्त्रोक्तानां प्रत्येक मेकीकृत्य वा निर्वपति. विक्षिपति. 132 प्र 3 खं ல पूर्ववत्प्रवाहणं कृत्वा “भूतिस्मा" इति भस्मालिप्या ‘अपोहिष्ठा’ इति प्रोक्ष्य यत्ते अग्ने तेजस्तेन’ इत्यग्निं ‘उद्वयं’ इत्यादित्यं चोपतिष्टेत. ε EE सर्वत्र पूर्वमुदळं ततोबलिं पुनरुद्धरिञ्च दद्यात्. आचम्य पूर्ववत्प्रवाहणं परिषेचनं कृत्वा स्मालिप्य प्रोक्ष्याग्नि मादित्यं चोपतिष्ठित. नित्यं सायं प्रातः पत्नी वा भूस्थुकामा बलिं हरेत्. го नित्यं प्रतिदिनं सायं प्रातः पत्नीवा भूष्णुकापू सर्थिष्टुकामा भर्तर्यश क्ते ना प्रवसति. रात्रे दिवावा होमं विना अमस्त्रकन्त त्त स्थानेबलिं हरेत्, दद्यात्, तथाह प्रायश्चित्ते रात्रावमन्त्रकं बलि हरणं पत्नीवा करोतीति. वै श्वदेवकाले प्राप्त मतिधिं शक्त्या तर्पयेत्. मनुष्य यज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य वैश्वदेवकाले प्राप्तं गृहागतं न विद्यते तिथिरस्येत्यतिथिः, तं दूरादागतं परिश्रां द्विजं शक्त्या यथा सम्भवं यथोपनतमुन्नादि तर्पयेत्तो षयेत् वै श्वानरो ह्येष भवति. 39 हियस्मात्कारणा द्वैश्वदेवकाले उपस्थिते यो तिथि रेषोयः वै श्वानरस्साक्षाद्यज्ञ पुरुष एव भपति, तस्मादतिथिं शक्त्यातर्पयेत्, रात्रा विवाहश्चेदकृत्वान्त हॆूमनुग्निं विना वथ्वा सहपरो वधू गृहं प्रविश्य पूर्ववच्चतुर्थी व्रतं सङ्कल्प्य चन्द्रादिदर्शनङ्कृत्वा तधानी मेन पूर्ववत् स्थालीपाकादीन् कुर्यात्. दिवा विवाहळ्चेडन होमं कृत्वा वै वाहिकं कर्म परिसमाप्यतस्यामेव रात्र्यामग्निं वध्वा सहादाय चतुर्थी व्रतं सङ्कल्प्य ध्रुवदर्शनान्तं कृत्वा पश्चादा घारं हुत्वाऒग्नेय स्थालीपाकादीन् कुर्यात्. अपररात्रां विवाह श्चेत्तधा वैवाहिकं कर्म परिसमाप्य तदानी मेन चतुर्थी व्रतन्नङ्कल्प्य श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 133 आग्नेय स्थालीपाकादीस् कुर्यात्. प्रागुन याच्चेदिनं परेहनि रात्र्यां चतुर्थीवासादिकं क र्त व्यम् अथवा चतुर्थी ऒहन्येन रात्र्यांस्थालीपाका दीस् कुर्यात्. ‘चतुरेऒहन्याग्नेय स्थालीपाकं वैश्वदेवं कुर्या दित्येके" पचनात्. इति श्री नृसिंहवाजपेय याशीये श्री वै थानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने सप्तमः खण्णः अथ तृतीय प्रश्ने - अष्टमः खण्णः तदेवं त्रिरात्रं हविष्याशिनौ ब्रह्मचारिणा धौतवस्त्र व्रत चारिणा स्याताम्. तदिति यस्माचतुर्थी व्रतमुक्तं तत्तस्मात्कारणादेव मनेन प्रका रेण तथा त्रिरात्र मिदं व्रतं हविष्यं क्षारलवणवर्जमोदनं तदशितुं भोक्तुं शीलं युयोस्ता हविष्याशिनौ ब्रह्मचारि धर्मे च चरत इति ब्रह्मचारिणा ताम्पुलचर्वण मैधुन वर्णितौ गौतं शुद्धं वस्त्रं तस्य धारणमेव व्रतं चरितुं शीलं ययोस्ता धौतवस्त्र व्रतचारिणा रात्रिषु चतुर्थीवासोक्त चर्मादिशायिनौ चस्यातां भवेतां. नि षे कं : ततोऒपरस्यां रात्रे चतुर्थ्या मलङ्कृत्याग्नि मुप समाधाय नवप्रायश्चित्तानि जुहुयात्. त्रिरात्रानन्त रं चतुर्थ्यां रात्रे अपरस्यामपरभागिन्यांरात्र्या मलङ्कृश्य पत्नी मात्मानं वस्त्रगन्धमाल्यादै र्विभूष्यपत्न्या सह प्राणाना म्य निषेक कर्मकरिष्य इति सङ्कल्प्य अग्नि मौपासनमुप समाधाय परिसमूह्य परिषिच्यास्मिन्नग्नौ नव प्रायश्चित्तानि व्याहृति पर्यन्तं जुहुयात्. ‘अग्ने, वायो. आदित्य. आदित्य, वायो. अग्ने. अग्ने वायो, आदित्य व्याहृतीः. 238 ‘भूर्भगं’ इति चतुर्भिर्वधूमूर्थ्ना ्यज्येन जुहुयात् 134 चतुर्भि र्मन्तै Jः भूमूर्ध्नि जुहुयात्. प्र. 3 खं. आ पत्न्याः शिरसि आज्येन अग्निं प्रदक्षिणं कॄ त्वा प्राच्या मुडिच्यां वाता मुप वेश्य आभीष्ट्वा पञ्चशाखेन इति योनिमभिमृश्य‘सुप्रजा स्त्वाय' इत्युपगच्छेत् 'सन्नामन-स' इत्यालिङ्गनं मधु हेन्मथ्विदं' इति मैथुनं कुर्वीत. 28 उभावग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणम्य प्राच्य मुदीच्यां वा चतुर्धि वासयेप तां पत्नी मप वेश्य शाययित्वा तस्या योनिं दर्भेण पाणिना वा ऒभिमृश्य उपगच्छेत्. तस्याः समीनं गच्छेत्, आलिङ्गनं तस्या उपगूहनं कृत्वा मिधुन स्वभावो मैधुनं कुर्वीत. वदन्ति . “सुप्रजास्त्वाय” इत्युपगमनं “सन्नामनु न' 'इत्या लिङ्गनं” •इमामनुव्रता• 'इति पधूमुखेक्षण मित्येके रा मतान्तर माह. उपगमन मालिङ्गनं वधूमुभेक्षण मित्येके इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये तृतीय प्रश्ने अष्टमः खण्डः अथ तृतीय प्रश्ने नवमः खण्णः ऋतुसङ्गमनम्- अथ त्रिरात्र मृतो मलवद्वासा स्स्ना नाज्ज नादीनि. वर्जयेत्. अथ निषेकानन्तरं यदा आर्तवं पश्यति तदा त्रिरात्रमृता वृतुकाले पत्नी मलवन्मलयुक्त मदौतं वासो वस्त्रं यस्यास्सामल वद्वासाः स्नानमञ्जन मादिर्येषां तैलाभ्यङ्गदन्तधावन भूविलेखन नखकृन्तन रज्जुकरणादीनां तानि स्नानाञ्जनादीनि वर्जयेत्. श्री श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् एक भक्ता स्यात् एकस्मिन् काले दिवै न भोजनं यस्या स्सा एकभक्ता स्यात्. अखर्वेणार्जीलिना यसेन वापिबेत्. 135 σο σο खर्वेण मृत्पात्रेण अञ्जलिनावा पाणिभ्यां वा आयसेन अयो मयेन पात्रेण वा जलादीनि न पिबेत्. न शुल्बे नाश्नात. 15 शुल्बेण ताम्रेण नाश्नाति, नभुञ्जीयात्. पर्लेन नाश्नाति. कांस्य पात्रेण नाश्नाति. तथा च श्रुतिः. याजभ्यङ्क्ति तस्यै दुश्चग्मा. या प्रलिखते तस्यैखलतिः. अपनूरी याज्कै तस्यैकाणो, याडतो धावते तस्यैश्यापदन्या नखानि निकृन्तते तस्यैकुनखी,याकृणत्ति तस्यैक्ली बो यारज्जुग्ं सृजति तस्या उपस्थुकोया पर्णेन पिबति तस्या उन्मादुको याखर्वेण पिबलि तस्यैखर्वः. तिस्रो रात्रीय्वतं चरेडञ्जलिनावापि चेद खर्वेणवा पात्रेण प्रजायै गोपीधाय इति. कुर्यात्. नग्रह मीक्षेत, ग्रहं चन्द्र सूर्यादि नक्षत्रगणं नेक्षत नपश्येत्. नदिवा स्वपेत्. 3 80 दिवाशब्दि ऒहर्वाच्यव्ययम्. अह्नि न स्वपेत्. निद्रां न यथो क्तं व्रतं कुर्यात्. यधोक्त मिदं व्रतं तथा त्रिरात्रं कुर्यात्. ICO चतुर्थ्यां दन्तधावनं गन्धामलकादिभिः स्नात्वा श्वेत वस्त्रानुलेपना स्त्री शूद्राभ्या मनभिभाष्या परमदृष्ट्वा भर्तारं पश्येत्, 30 चतुर्द्यां चतुर्देहनि प्रातः दन्तधावन मनिन्द्य काषेनशोधनं दन्तधावनं कृत्वा गन्धं चन्दनं आमलकं धात्रीफलन्तेआदि र्येषां हरिद्र चूर्णादि स्नानीयानां तैर्गन्धामलकादिभिरालिप्य स्नात्वा सचे लं स्नानं कृत्वा श्वेतं शुभ्रं वस्त्रं तस्यधारणं श्वेतगन्थस्यानु136 प्र 3 खं ख लेपनं आलेपनञ्च यस्यास्सा श्वेतवस्त्रा नुलेपना भूत्वा स्त्री शू मनभिभाष्य सह सम्भाषण सुकृत्वा अपरषुन्यं पुरुषमदृष्ट्वा न निरीक्ष्य भर्तारं पतिं निरीक्षेत्. यस्मादृतु स्नाता यादृशं पुरुषं पश्येत्तादृशी प्रजाभवति, यस्मात्कारणात् ऋतुस्नाता 20 या दृशं याडृ ग्रूप युतं पुरुषं पुमांसं पश्येत्तादृशी तादृग्रूपयुताप्रजासन्त ति र्भवति. तस्मादपर मदृष्ट्वा भर्तारमेव पश्येत्. 33 ऋतुरात्रयो द्वादश भवन्ति षोडशीति चाचक्षते. ऋतुसम्बन्धिन्यो रात्रयः ऋतु रात्रयः द्वादश सङ्ख्याका भवन्ति. षोडश रात्रिय इति चा चक्षते इति केचिद्वडन्ति . प्रथमा स्त्री स्त्रीनगम्याः. 30 प्रधम रजोदर्शनाद्याः तिस्रो रात्रयः स्त्रीयं गन्तुमनर्हा गम्या न भवन्ति . पुमान्समासु विषमासु स्त्री जायते. EO ततोऒन्यासु रात्रिषु मथ्ये समासु रात्रिषु चतुर्धषष्टाषम दशम द्वादश चतुर्दश षोडशसु यदि स्त्रीयं गच्छेत् पुमान् पुत्रो जायते. विषमासु पञ्चम सप्तम ननमाद्य समासु रात्रिषु यदि भार्यागम्यते स्त्री दुहिता जायते तस्माद्यथाकामं स्त्रीयं गच्चेत् . शालिव्रीहि यवानामन्नं पयसा प्राश्नी यात्. . ΕΩ शालयश्च व्रीहयश्च यवाश्चते सर्वे व्रीहि विशेषाः शा? हि यवाना मन्यतम स्यान्नमशनं पयसा क्षीरेण सह प्राश्नीयात्. भुञ्जीयात्. यस्मादाहारमूलाधातवो भवन्ति . यस्मात्कारणादाहारोऒशनं मूलं बीजं कारणं येषातमा हारमूलाः रक्त शुक्ल कृष्णवर्णादयो भवन्ति. तस्माच्छुद्धमन्नम्पयसा प्राश्नीयात्. श्री वैखासन सूत्र भाष्यम् 187 लक्ष्मीपटशुङ्ग सहदेवी ना वन्यतम सहदेवी ना वन्यतम मखिघाय प्रक्षि पे दक्षिणे नासापुट्टे पुत्रकामाया वामे स्त्री कामायाः ९-२ लक्ष्मीः बुद्धिन्ना नुलता वटस्य न्यग्रोधसम 30 शुङ्गाः 0% पल्ल वमुकु लानि सहदेवीच तेषां लक्ष्मी पटङ्ग सहदेवीनां मध्ये ऒन्यतर मथ्येऒन्यतर माहृत्य अभिघा रु 'पेषण्या मनस्भु ष्यत सं प्रक्षि पेत् “निनयेत् तस्यादक्षिणे नासापुटे घाणक्षं धे पुत्रं कामयतीति पुत्र कामायाशी पुत्र वत्साभिलाषिण्याः वामना सापुण्णि स्त्री कामायाः जायायाशी प्रक्षि पेत्. न निष्ठीवनं कुर्यात्, निष्ठीषनं न कुर्यात्.. शोकरोषा वर्जयति. शोको, दुःखं_रोषः क्रोधः ता शोकरो वर्ण यति. तौ. EX ततः एनां यव्मे गर्भादिभिः प्रोक्षणेगि प्रोक्ष्य ‘विष्णु र्योनिं कल्पयतु’ इति तामु पगच्छेत्. EE ततस्तस्माच्च्चतुर्थ्यां रात्र्यां एतां पत्नीं प्रोक्ष्यतां पत्नी मुपगच्छेत्. उपगमनं कुर्यात्. 3 परिच्य वैश्वदेवं- वैष्णवं -मूलहोमाट्ल, होम हुत्वा- ‘विष्णुर्योनिं कल्पयतु’ इत्युपगमन मित्येके.. €2 आघारं कृत्वा परिषीच्य हुत्वा पश्चादुपगमनमित्ये केवदन्ति . 3 इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये वै.खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने नवमः खण्णः, अध तृतीय प्रश्ने दशमः खण्णः गर्भाधानम् :; C अध गृहीत गर्भा लिङ्ञानि श्री वै खानस फारं १८] : ES 138 प्र खं गृहितः स्वीकृतो गर्भो यया सागृहीत गर्भा तस्यालिङ्गानि चिह्नानि. शरीराटोपस्स सीदनं द्वेषोभर्तर्य रचिहारोलाला प्रकोपग खरतास्फुरणं योने ति. EE शरीरस्य देहस्य Cटोपो गरिमा शरीरा टोपः सर्थ्योरूर्वोस्सीडनं अलसनं पट्टिसीदनं द्वेषोभर्तु ः प्रियस्य वैरं अरुचिरप्रियल हार ओदनादिः लालास्यन्दिनी रसनाजलं तस्य को उर्दनः लाला ला ला प्रकोपः खरताकठिनता बर्बरता वास्फुरणं जृम्भणं योनेक वस्थस्य. प्र गर्भस्य दैवानुबद्धं ज्ञात्वाकपूर्यमाण पक्षे पुण्ये पुन्नाम्निशुभे नक्षत्र आज्येनाघारं हुत्वातां मङ्गळ युक्ता मुपवेश्य पृषिच्य धातादि पञ्चवारुणं मूल होमं स्विष्टाकारं चहुता ष्को. " इति यवान दाति. 2 अनेन प्रकारेण गर्भस्य दै वानुबद्धं विधिनिर्मितं चिह्नं मत्वा अपूर्यमाण पक्षे शुक्लपक्षे विक्ष छिद्र : वर्जिते तिधौ पुनान्नि शतभि ष मूल मृगशीर्षादि पुन्नाम नक्षत्रे शुभे रोहिण्य नूराधादि नक्षत्रे शनिवार वर्जिते ऒन्यस्मिन् वारेपात वैधृत्यादि वर्जिते योगे भद्रादि वरैते कुणे पूर्वा एनां पत्नीं गर्भाधानेन कर्मणा संस्करिष्ये इति सङ्कल्प्य लौकिकाग्ना नौपासनाग्नौ वा अघा c o हत्वा तां गृहीत गर्भां मङ्गलैः शुभै स्त्राभरण पुष्पाद्वैर्युक्तां सम न्वितामात्मनो दक्षणत उपवेश्य आसयित्वा परिषित्य धातादि पञ्च वारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारञ्च हत्वा यवा तस्याः पाणा व्रीहीन्वा ददाति.

पयो दधि घृतं समं गृहितं त्रिवृत्या मनन्ति, C00 षयं क्षीरञ्च दधिच घृतञ्च तत्सवं समभागं यथास्या त्त धा गृहीत्वा समेत्य त्रिभिरनु वर्तर इति तत् त्रिवृदित्या वसन्ति वदन्ति . ऎन्नि वै खानस सूत्र भाष्यम् 139 भूस्त्वयि ददामि इत्येनां त्रि वृताशयेत्. १०२ भूस्त्वयि ददामीत्यादिभिश्चतुर्भिः तस्याः पाणा चतुष्क ृत्वः त्रिवृद्दत्वा तां प्राशयेत् भक्षयेत्. आचान्तायानाभे रूर्ध्वं ‘अभिष्ट्वाहं. पराञ्च’ दर्भेण त्रिरुन्मार्ज्य पुण्याहं कुर्यात्. इति 003 आचान्तायाः कृताचमनायाः पत्न्या नारूर्ध्व मुपरिष्टा दुदरं दर्भेण तिरुन्मार्ज्य ऊर्ध्वं परिमृज्य पुण्याहां कुर्वात्. ब्राह्मणानन्नेन तर्पयति. ब्राह्मणा नष्टाभ्यो ऒहीनान् अन्नेन तर्पयति. भोजयति. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने - दशमः खण्डः. पुंसवनम् : अथ तृतीय प्रश्ने एकादशः खण्णः COO अथ गर्भाधाना२ चतुर्थी मूसि पुंसवनं भवति, अथाननरं गर्भाधानादि गर्भाधान कालादारभ्य चतुर्थे मा सीति सूरास्ते सप्त म्येक वचनं मासे पु सवनं कर्म भवति गर्भस्पन्दना त्पूर्वमिति याज्ञ वल्क्यः गर्भस्पन्दनो रकालमिःबृहस्पतिःद्वितीये तृतीये वा मासीति पारस्करः [रि-]. 3 शुक्लपक्षे शुद्धे ऒहJ पूर्वाह्ने ओग्नि मुपसमाधाय पूर्ववत्सि ्वष्टाकारान्त ं हुत्वा दक्षिणतोग्ने रपरस्वा मासीनायै ‘वृषो2सि’ इति सर्पप मिश्रितान्यवान् ‘आस्धास’ इति दद्यात्, एतेष्वे कस्मिस् कालेवा शुक्ल पक्षे शुद्धेवक्षच्छिद्रादि दोषरहिते तिधा शुद्धेवासरी शुद्धेनक्षत्रे शुद्धियोगे शुद्धेकरणे शुद्धेमुहूर्ते ऎवं शुद्धे दोष रहिते2.ह्नि दिवा पूर्वाह्लि एनां पुंसवन कर्मणा संस्करिष्य इति .. 4132- 2 ग्ने. रपरसा सङ्कल्प्य पूर्वपदग्नि मुु समाधाया घारु हुत्वा परिसमूह्य पूर्वव र्भाधानवति स्टाकारान हुत्वा रक्षिणतो 2 ्वस्टारा मित्यग्नेः न्तॆर्ऋत्या नूसीनायै मङ्गळयुक्तायै तै सर्षप्लै सिद्धार्डैः मिश्रिताः स; युतास्तान् सर्षपमिश्रितान्.. यवां सस्य दक्षिण पाणा दद्यात्. ‘; अलाभे षषधान्यौ प्रतिनिधि स्याताम्. अला भे’ सर्षप यवानां असम्भवे माषः शमीदान्यं व्रीहिधान्यं तौ माषधान्यौ सर्षिप यवयोः प्रतिनिधि स्यातां भ वेता A. “ॐ भूर्भुवस्सुवः, राठामहग् ं, या स्ते राके, सोम एव, विश्वा उत्तत्वया” इत्युदरमभिमृ शेत्, उदरं तस्याः कुक्षि मभिमृशेत् पूर्ववत्ति वृताशनादीनीति विजायते. 500 208 पूर्ववद्गर्भाधान पत्रिकृत्पाशनादीति आदिशब्देन पुण्यापूं ब्राह्मण भोजनं च कुर्यात् इति श्री नृसिंह वाजिपेय याजीये वै. खानस सूत्रभा ष्ये तृतीय प्रश्ने- - एकादश खण्डः सीम न्तम् अथ तृतीय प्रश्ने - द्वादशः खण्णिः अथ गर्भाधानाध्यष्टमे मासि सीमन्तोन्नयनं कुरा म्यात्. अथानन्तरं गर्भाधानाद्यष्टमे मासि मासे तृतीये मासे सीमन्तो न्न यस मिति लौगाक्षिः. अथ सीमनोन्नयनं मासि चतुर्थी पञ्चमे षष्ठी सप्त मेवेति साङ्ख्यायन गृह्ये. षषे ऒष्टमेवेति याज्ञ वल्क्यः, गर्भस्पन्दने प्रसपपूर्वेतिशुख्यततै ककाले वा सीमन्तेन प्रथा उन्नयन मुत्रापणं सीमन्तोन्नयनं कुर्यात् श्री वै खानस यात्र भाष्यम् पक्षोदिसञ्च.व्याख्यातम्.. - 14,1 300 पक्षो दिनञ्च गर्भाधान एव व्याख्यात मुक्तं तस्मिन् दिने पूर्वाहि सत्न्यासह प्राणानायम्य एनां सीमुर्तेन कर्मणासंस्क 1ठिष्य. इति सङ्कल्प्य ^ “पूर्वपद्थतादि हुत्वा त्रेण्या, शलल्यासहशलाटुग्ल प्सं साग्रपत्रं कुशाख्कुरण दर्भेण त्रिराबध्य ‘ॐभूर्भु वस्सुवः” इति गृहीत्वा तस्यास्त धासिना या स्रग्गन्द पत्या सीमने “राकाफी- हग् यास्ते राके” इतिस्थापयित्वो विद्य उन्नयनं कुर्यात्. S पूर्वनर्गर्भाधानवद्धातादीस् हुत्वा त्रीणि एतानि शुक्लानि यस्यास्त यात्रेण्या शुल्या शुलेनसह शलाटु रामफलं ‘ग्लप्सःकाकोदुम्भरस्थं शलाटुग्लप्सं अग्रप ताभ्यां सहवर्तत इतिसाग्रपत्रङ्कुश सन्दर्भस्य अङ्कुरं करुणाग्रं कुशाङ्कुरं च’शलल्या सहदर्भेण तिरा वेष्ट्यआबध्य द्रन्थिं कृत्वा तं गृहीत्वा तस्याः एत्न्यास्त - धा दक्षिणेग्नेरपरस्या मासीनायाः सक्पुष्पमालिका गन्धश्चन्दनन्ते अस्याः स्त्र जति सास्र ग्गन्धवतीतस्याः सीम्नो 2नः सीमन्तः केशपाशस्तस्मिन् सीमन्ते ऊर्थ्व ग्रं स्थापयित्वान्न यन मुद्गमनं कारयेत् ‘सोमएव” इति पुरस्ता देव ’ कुर्यात्. पुरस्ता दिव पूर्ववदुदर मभिमृशेत् पूर्ववत् त्रिवृताशनं पुण्याहं तमिति. पूर्वपत्ति वृ त्र्पाशनादि पुण्याप्त मित्येके. सामान्यतः पुण्याहे सिद्धे पुनर्वचनं नियमार्थं सर्वत्र गर्भ संस्कारेषु तत्त दन्ते पुण्यां कर्त व्यमिति 17 :C इति श्री नृसिंह वाजिपेय याजीये पै दानिकि सूभाषेत्य 33 तृतीय प्रश्ने - द्वादशः खण्डः 142 प्र. 3 खं 3 वि ष्णु ब लि ः अथ तृतीय प्रश्ने त्रयोदशः खण्डः अथ विष्णु बलिः.

अग विष्णुबलिः गर्भाधानाद्यष्टमे मास्येव शुक्लपक्षे शुद्धेहनि कर्त व्यं अस्याः गर्भरक्षणार्थं विष्णुबलिं करिष्य इति सङ्कल्प्य’ आघारं कृत्वा वाहनकाले उत्त र प्रणिथावग्न्या धिन्दवान् “ॐ भूग पुरुषं., ॐ ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरुषं” च इत्यावाह्य तधैव निर्वापाद्या घारं हुत्वा६ग्नेः पूर्वस्यां दर्भासनेषु ‘केशवं. नाराय णं. माथवं, गोविन्दं, विष्णुं, मधुसूदनं. त्रिविक्रमं वानुनं श्रीधरं, हृषीकेशं. पद्मनाभं, दामोडरं” इती नामभिर्देवं विष्णुमावाह्य आपो हिरण्य पवमानै स्स्नापयित्वा तत्त न्नाम्नार्चयति. भुवः पुरुषं, ॐ सुवः पुरुषं, OCE थॆ प उत्त र प्रणीधा : ग्न्यादि देवान् सर्वदेवाना वापयामीत्य न मावाह्म. अने ॐ भूः पुरुरावाह; यथा वाहनं निर्वापं, स्वाहाकारञ्च कृत्वैव माघारं हुत्वान्ते ऒग्नेः पूर्व स्यां चतुरस्रं हस्त मात्रं तण्ड लैसण्डिलं ृत्वा तदूर्थ्वे प्राग ग्रान् दर्भानुदगड्त मास्ति र्यतेषु दर्भासनेषु प्रत्यज्मुखान् केशवादि द्वादश मूर्ति नुत्त रान्तं नामभिर्धेवं विष्णुं क्रमेणा वाह्य पुष्प गन्थाद्यैः षोडशोपचारै ः तत्त न्नाम्ना प्रणवादिन मोर्ते नार्बयति. अतो देवाद्यैः. विष्णोर्नुकं. तदस्य प्रियं. प्रतद्विष्णुः परोमात्रया विचक्रमे. त्रिर्देव इति द्वादशाहुतीराज्येन हुत्वा पायसमाज्य संयुक्तं हविर्देवं निवेद्य द्वादशनामभिरतो देवाद्यैर्विष्णोर्नु काद्यै राज्य मिश्रं पायसं जुहुयात्. *} श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 143 अतो देवादि विष्णोर्नु कादि द्वादशाहुति राज्येन हुत्वा पयसा पक्वमन्नं पायसमाज्य संयुक्तं घृताप्लुतं हूयत इति हविः प्रत्येकं पात्रे विक्षिप्य देवं केशवाक्यं सर्वं विष्णुं निवेद्य समर्प्य द्विकर्मकोयं धातुः देवाय निवेद्य इत्यर्थः तन्ना म्नेति जाते क वचनम् . द्वादशनामखिः अतो देवादिभि राज्यमिश्रं घृता स्लुतं पायसं जुहुयात्. .. ऋग्यजु स्सामाधर्वभिर्मनै रै ्वष्णवै रेपं संस्तूय नमोऒ नै रामभिगिप्रणमे त्पायसं शेषं पत्नीं प्राशयति. 509 98 ऋग्मजु स्सा माथर्वभि श्चतुर्वेद सम्बन्धिभिरादिभिर्मन्तै 9 8 ’ वैष्णपै वै ष्णपै ः सहस्रशीर्षाद्यैः देवं विष्णुं संस्तूय स्तुत्वा सं प्रार्थ लो नमो नै ः नमश्शब्दः अन्ते येषां तैर्ना नुख्यि केशवा मनमइत्यादिभिः- प्रत्येकं प्रणमेद्दण्डनन्न मस्कु क्यात्. पायस शेषं निवेदितं च पत्नीं प्रारमिति भोजयति (सुदर्शन गायत्र्या शङ्खा गायत्र्या क्रमेण पत्नीं प्राशयतीति लोकानुसारिणां केषां चिरभिप्रायो. ना स्माकं) एते गर्भसंस्कारा लौकिकाग्नौ चापासनाग्नौ वा कर्तव्याः पितुकापासनाग्ना वित्येक इति वचनात्. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीयप्रश्ने त्रयोदशः खण्णः जात कर्मः : अक तृतीय प्रश्ने - चतुर्दशः खण्डः अथ जातकर्म व्याख्यास्यामः. अथासन्त ं जातकर्म जातक संस्कारं व्याख्यास्यामः. अरिष्टागारं यथोक्तं कृत्वा वृषभोषिकं तिलसर्ष पै र्थूपयित्वा तां प्रवेशयेत्. a 960 144 00 अरिष्टागोरं सूतिगृहं यधा ज्योतिश्शास्त्रेषूकं तथा कृत्वा कल्पयित्वा वृषभै ः गोभिरुषितं वासिकं वृषभोषितँति शीर्षपाळ्ळ तै रूपयित्वा तानग्नौ प्रक्षस्य, अरिष्टागारं - सर्वतोभूपं कारयित्वा तां गर्बिणीं प्रवेशयेत्. प्रसवकाले तदन्तर्गष्टुयेत्. " आज्ञाः- स्त्रीयस्ति” प्रश्चतस्रो वा परिगृह्यैनां संवाह येयुः. نحن 6701 तत्प्रसव विथे राषथा डीन्’ जाननी ति तदाः स्त्रिय स्त्री प्रो ना चक स्त्रोवा परिगृह्य भृतकिन वृत्वाँ एनां.. गर्बिणीं संवाहयेयुः आस्याः, संवाहनं भरणं कारयेयुः- · कुज्पौ शिधिल्चे हृदयबद्धं मुक्त्वा सशूले जघने’ प्रजा ‘यत इत्यवधारयेत्, 13 -कुक्षावस्या उद्दठे शिधिले श धेसति हृदयं, बध्यते, 2 नेने हृदयबद्धमुक्त्वा वस्त्रबद्धं विसृज्य… शूलेन प्रसव वेदनया पह वर्त त इति सश्र्यूले जघने नाभेन्धः प्रदेशसति’ प्रजायते प्रसूयत इति. इत्यवदारयेत् विचारयेत्.. वा உ निष्पढ्य गर्भसट्टे विशल्यां… सुवर्बलां वा. योन् निष्प निदद्यात्. गर्भस्य सङ्गः लङ्गनं तस्मिन् सति विशल्यां हलिनीं वासुपर्च लां रुचकां ह सद्यः क्षीरं वा दायावृष्य योनावस्या उपस्थॆ निष्पीड्यतं निदध्यात् तत्र निक्षि पेत्.., धूपये. त्र्पिन्डीत केनाहि कृत्त्या वारि योनिम्. पिण्डीतकेनवा मरुनकेनवा अहिकृत्या सर्पकञ्चुकेनवा योनिं धूपयेत्. हिरण्य पुष्प्या मूलं हस्तू पादयो 3 क्ष दधाति, 766 हिठण्यपुष्प्याः; पीतयूथिकायाः मूल व दाय, हस्ता च पादौच तयोर्हस्त पादयोरा दथाति. भूतरक्षनार्थं धारयन्ति. बद्ध्वा च felv वॆ खान क सूत्र भाष्यम् 145 यनानासाग्रं दृश्येत्त दास्य ग्रहस्थितिं ज्ञात्वा शुभा शुभं परीक्षेत. य C90 L यस्मिन् काले जायमानस्य शिशोर्नासाग्रं घ्राणाग्र भागः दृश्य स्त्रष्टुं भवेत् तथा तस्मिन् काले ऒस्य शिशोर्जन्म कालस्य ग्रहा णं सूर्यादीनां स्थितिं निलयं ज्योतिश्शास्त्रोक्तमार्गेण ज्ञात्वा विज्ञाकु शुभं चा शुभञ्च शुभाशुभं परीक्षे 5 समीक्षयेत्. यस्मात्त दुणान्वितं वर्ध येत्. 3792 यस्मान्कारणात् शभगुणै रन्वितं युक्त सद्गुणान्वितंवर्णये द्व ृद्धिं , पापयेत्. जायमाने मातुरुदकुम्बं दक्षिणत श्शिरोभागे स्थाप येत्. जायमाने शीशावुद कुम्भं वारि पूर्णं घटं दक्षिणतो मातुः जनन्याः शिरोभागे शिरः प्रदेश् स्थापयेत्. ततस्तूर्यन्ती ० पादतो निथाय यथै व सोमः पवते’ इत्युदरमभिमृशेत् पत्तः पादतः पादभागे तूर्यन्तीं वाद्यविशेषं निधायोदर कुमारे जाते द्वार वामेश्मनि परशुं तन्निन्हिरण्यं स्धापयित्वा ‘अश्माभव” इत्यथर मुत्त रं करोति. 630 कुत्सितं मारयतीति कुमारः तस्मिन् जाते पुत्र उत्पन्ने सति पुत्रोत्सवार्थं तूर्यं तमाघोष्य तस्य पिता स्नात्वा यथाशक्ति हिरण्यदानं कृत्वा इमं कुमारं जातकेन कर्मणा संस्करिष्य इति सङ्कल्प्य अरिष्टागारस्य द्वारस्य वामभागेश्मानं निधायास्मिन् अश्मनि परशुं कुठारं निधाय तस्मिन् परिशा हिरण्यं सुवर्णं स्थाप यित्वा अधरमधः स्थितमुत्तर मूर्थ्वं करोति. श्री वै खानस फारं १९]146 तस्योपरि ‘अज्दादङ्गत् ’ इति धारयेत्, प्र खं कुमार मेक या स्त्रिया तस्याऒश्मन उपर्युपरिभागे तमेकया स्त्रिया धारयेत्. सतिल तमद्भिरभ्युक्ष्य ‘आलदेव पद्यस्य’ इति मूर्ध्न्या धायौपासन मरण्यां निर्ह रति. 030 मक्षतं 73-9 तं कुमार मद्बिरु कुम्भाद्भिर्युक्ष्य सतिलं तिल सहित मक्ष तं इदं जात्येक वचनम्. अक्षतासमूर्धनि तस्यशिरसि आधायनिधाय जौपासनमात्मन जौपासनाग्नि मरण्यां समिथिवा निर्हरति. समारोप्य पूर्ववदसगोत्रे णान्येन ब्रह्मचारिणा वा नित्यहोमं कारयति न स्वयं जुहुयात्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्रीवै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने चतुर्दशः खण्णः अथ तृतीय प्रश्ने - पञ्चदशः खण्णः छुल्यां कपालमारोप्य वृषभशकृत्पिक्षैर्जातकाग्निं साध येत्. छुल्यां हसन्ति कायां लौकिकाग्निं प्रज्वाल्य तदुपरि 33 कपालं भिन्न घटस्या धरार्ध मारोप्य निधाय पृषभाणां शकृत्पुरीषाणितै ः कृताः पिण्डाः कबळाकृतयसैः वृषभशकृत्पिण्डै रुक्त कपालक्षि पॆः जातकर्मार्थोग्निर्जातकाग्निस्तं साधयेत् कल्पयेत्. तमेन मुत्त पनीय मित्युदा हरन्ति . ०३४ त मेन मग्नि मुत्त पनाद्बव तीत्युत्त पनीय मित्युदाहरन्ति, तेनै व धूपं दद्यात्, ते नै वाग्निना कुमारस्य धूप ) दद्यात्. 033 400 द्वारस्य दक्षिणतो निधायाज्गारवल्ले परिस्ति र्य कणसर्ष पै र स्तेन शक्तेरधः. आयश्शणोमर्क. आलिखन्विलिखन्, अर्यन्लु श्री = खानस सूत्र भाष्यम् 147 अन्ती मुखः केशिनीः एतन्नतैतान्, पूर्व एषं. मिश्र वाससः, न क्त इ्चणः निशीध चारिणी’ तासान्वं, अयन्ते योनिः, ममनाम’ इति व्याहृतीश्च हुत्वा क्ष्याश्य पाणिमवनीमालभ्य “यत्ते सुसीम" इति मेधायै घृतं करोति’. द्वारस्य अरिष्टागारस्यदक्षिणतो भागे भूम्याम्प्रोक्योल्लि ख्याग्निं निधायां गारवर्णेऒग्नि कणस्वरूपिणि विगतज्वाला धूमेऒग्नौ सति विना2 घारं धर्बैः परिस्तिर्य परिषि च्य कणाः छिन्नाणु तण्डुलाश्प सर्षपाश्च समेत्येतै ः कणसर्षपै ः हस्तेन पाणिना हुत्वा प्रक्षाळ्यपाणि मपनिं भूमि मालभ्य स्पृष्ट्वा मेधायै धारणावती बुद्धि जननार्थं शिशोः घृतं करोति. वचा पध्या हिरण्यं मधु सर्पिति मेधाजननानिभवन्ति तदेवं वचा उग्रगन्धा पथ्याहरीतकी हिरण्यं स्वर्णं मधु माक्षिकं सर्फिघृत मित्येते पञ्चमेधां धारणावतीं थियं जन यनी ति मेधा जननानि भवन्ति • वचां पध्यां हिरण्यञ्चाश्मनिनिधाय मधुसर्पिभ्यां सहासङ्घृष्य षृतं करोति. ब्राह्मीघृतं वयो वचादिकं चामनन्ति . ब्राह्मीवाक् तस्य सिद्द्यर्थं ब्राह्मीघृतम्पयः स्तन्यादि क्षीरञ्च पूर्वोक्त वचादिकञ्च पूर्ववत् घृतं करोति. एतत् ब्राह्मीषुृतमित्या मनन्ति नडनि. सुवर्णं दर्भेण बद्ध्वान्तर्थाय घृतं ‘भूर् ऋचः ’ इति प्राज्मुखं प्राशयति. 380 सुवर्ण मङ्गुळीयकं वा दर्भेण बद्ध्वान्तर्थाय कुमारस्यवस्ते तिरोथाय घृतं मेधा घृतं ब्राह्मीघृतं च वा. प्राङ्मुखं कुमारं प्राशयति पाययति. 143 22 3 20-3 नित्यं सायं प्रातरेव महरहार्हुत्वा वेधायैपाय येत्. नित्यं सायं प्रातरेवं कणनपैः हुत्वा मेधायै मेधा जननार्थं घृतञ्च पायियेत् पानं कारयेत्. 66 उष्णसीताभिरद्भि रेसं स्नापयित्वा “क्षेतियैत्वा” इतिनीत्वा “यादै वीः” इत मातुरुपस्थे स्थापयित्वा ‘तासान्त्वा इतिस्त नौ प्रक्षाळ्य अयं कुमारः" इति दक्षिणादि पाय येत्. उष्णशीतादिरद्भिरेनं कमारं स्नापयित्वा सीत्वातां प्राप्य मातुस्त स्य जनन्या उपस्थे उत्सङ्गे 1, स्थापति. सास्त नं प्रत्ये कं मन्त्रावृत्या प्रक्षाळ्य मन्त्रावृत्या दक्षिणादिस्त नं कुमारं पाययेत्. ‘आपोहविष्णु” इति न्यस्त मुदकुम्भं सोधयित्वा नित्यं सायं प्रातरादधाति. न्यस्तं दक्षिणतः शिरोभागे स्थापित मुदकुम्भं शोफयित्वा पूर्व जलं बर्हिर्विक्षिप्य संशोध्य पुनरद्भिः पूरयित्वा नित्यं सायं प्रात रादधाति. एवं निदधाति. तथै व घृत प्राशनानं कर्मकृत्वा स्नात्वौपासन निर्ह रणादिकं करोतीत्येके. आ यधापूर्वमुक्तं तथै व घृतप्राशनानं कर्मकृत्वा पश्चात् स्नात्वा जौपासनस्याग्ने ररण्याद्यामारोपण मादौ यस्य तत् आदि शब्देन दानमसिगृह्यते. पासन निर्हरणादि कर्मकरोतीत्येके वदन्ति.. (1) उत्सङ्गं ; तॊड. तॊड. ऒडि. श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 149 तृतीये पञ्चमे सप्त मे नवमे चा ऒह्नि शयनादिकं शोधयति, जातकदिना भ्यशृतीयेचाह्नि पञ्चामेचाह्नि सप्त मेचाह्नि नवमे ह्नि शयनादिक मित्यादिश ब्देन वस्त्रतल्पादिकमपि शोध यति. यथार्हं शुद्धं कारयति इदि शब्धः कर्म परिसमाप्ता. श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये तृतीय प्रश्ने पञ्चदशः खण्डः वास्तु सवनं : अथ तृतीय प्रश्ने षोडशः खण्डः अथ वास्तु सवनं व्याख्यास्यामः वसत्यस्मिन्निति वास्तु तस्यारिष्टागारादि गृहस्य शुद्ध्यर्थं सवनं यजनं वास्तु सनं व्याख्यास्यामः. नवे वास्तुन्युषितेऒपि सूतक प्रेतकयोर्वापयित्वा मृण्मयानि भाणानि पुराणानि त्यक्त्वानवानिपरिगृह्य न्यान्पँच्छदान्यथो क्त शोधयित्वा भूमि यज्ञे नेष्ट्वा निवसेत्. L ० IDY E नवे नूतने वास्ते निगृहादिके उषिते निवसिते विशुध्यर्थं वास्तु सवनं कर्तव्यं. सूतको जातका शौचः प्रेतकः मृतकाशौचः तयो रन्तॆ सूतके तस्याः पतिः, प्रेतके कर्ता दयः सर्वेनु भाविनो ज्ञातयो वापयित्वा केशश्मश्रुनखान्तं वपनं कारयित्वा मृण्मयानि खाण्डानि घटादीनि पुराणानि चिरन्त नानि कृतपचनानि त्यक्त्वा नवानि नूतनानि परिगृह्य सङ्गृह्य अपिवा मृण्मयागि पुराणानिपुनःपाके सङ्गृह्य अन्यानितरान् परिच्छदा नवस्करान् वस्त्रशयनादीन् यथोक्तं यथा 150 प्र, 3 खं. १९ धर्मे वक्ष्यति तथा सर्वं यथार्हं शोधयेत्. भूमि शुद्ध्यर्थ याग स्तेन भूमि यज्ञेन वास्तु होमेनेष्ट्वा यागं कृत्वा नवेगृहे उषि ते ऒरिष्टागारादौवा निवसेत्. यस्माद्वास्तु सवनेन शुद्धिर्वस्तूनाम्. यस्मात्कारणात् वास्तु सवनेन भूमि यज्ञेन शुद्धिर्वस्तूनां गृहिदि सर्वद्रव्याणां भवति, तस्माद्वासु सवनं कर्तव्यं. अघारोवास्तु सवनस्य. आषुरो वास्तु सपनस्य नूतन गृहप्रवेश यद्यौपासनाग्ना वन्यत्र लौकिकाग्ना वेव कर्त प्यः. वास्तोष्पते. वास्तोष्पतेशग्मया" इला द्वाभ्यां यजेत, द्वाख्यां मन्त्राभ्यां यजेत हुनेत्. ‘भूमि यज्ञायस्वाहा. यज्ञदैवतं प्रसोदर्यैस्वाहा’ इति द्वौ भूमियज्ञ दैवत्या. द्वौ मन्त्रा भूमि यज्ञा देवता दैवत्यौ. 6.380 यमोसौ भूमि य 23 मेदिनीदेवी, देवी हिरण्यगर्भिणी. समुद्रवती सावित्री, शृद्दे शृङ्ग, वायुपरी जलशयनी" इति पञ्चभूमि दैवत्याः व्याहृतीर्हुत्वा पुण्याहम्, 3x0 पञ्चभूमिर्देवता येषां ते पञ्चभूमिद्दॆवत्याः व्याहृतीर्हुत्वा पुण्याहं कृत्वा· अहमग्ने रग्निं गृहामि” इत्यग्निष्टा दर्बपूलेनाग्निं गृहीत्वा प्रधमा दै नाद्भुवङ्गा दारभ्यवास्तुनः कुड्य मूलादृहिरन्त श्च वामं परीत्या ब्रह्मस्थानात्पर्यग्निं कारयित्वाऒपरद्वारेण विसृजेत्, ဂး श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 151 अग्नौ तिष्ठवीक्यग्निष्टं तस्मादर्चिषः दर्बाणां समू हॆू दर्भप्त म्बो वा दर्भपूलस्तेनाग्निं गृहीत्वावाय प्रथमादादे, रैं नादीन्द्रसम्बं नात् पूर्वस्माक् भुनु गच्छतीति भुवङ्गो द्वार बन्धस्याधर पट्टिका तस्माoद्बुतङ्गा दारभ्य उपक्रम्य वास्तुनो गृहादेः कुड्यस भित्ते र्मूला वथः प्रदेशान्बहिर्ग ृहस्य बाह्येन्त र्मथ्य प्रदेशेच वाडु म प्रदक्षिणं प्रेतके प्रदक्षिणं सूतकादौ यथास्या त था परीत्य प्रदक्षिणीकृत्य ब्रह्मस्थानान्मथ्यभागतः परितो ऒग्नि करणं पर्यग्निः तं कारयित्वा ऒपरद्वारेण पश्चिम द्वारेण निर्गम्य बहिर्दर्ब पूलं विसृजेत्. तथै व “अणोरणीयान्’ इति पात्रेणान्वपस्रावयित्वा शिष्टाद्भिस्सर्वत्र प्रोक्षयति. 023 यथापर्यग्निङ्करोतितथै वपात्रेणपुण्याहपात्रेणअनुपर्यग्निकरणस्य पश्चादपःपुण्याहजलं स्रावयित्वा प्रवाहयित्वा ऒद्भिरवशिष्टज लेः सर्व । तारिष्टागारादेदन्त क्बहिर्वास्तुसक्त शयनादिषुसर्वपदार्थेष्वेपं सर्वत्र प्रोक्षयेत्. एवं वारुणाद्भुवङ्गाद्याम्यात्सौम्यादारभ्यपर्यग्न्या धावसृती स्याताम्. एवमनेन प्रकारेण वारुणाद्भुनङ्गात्. पश्चिमद्वारादारभ्य वा शब्दश्च कारार्थे याम्याद्द क्षिणाद्भुवङ्गात् द्वारादारभ्य सौम्या दुत्त राद्भुवङ्गादारभ्य पर्यग्निश्च आधावस्यपुण्याहजलस्य स्रुति स्रावश्च ते पर्याग्न्याधावसृतीस्यातां भ वेताँपूर्वद्वार स्येन्द्राचारभ्य पश्चिम द्वारस्य वरुणादारभ्य दक्षिणद्वारस्य याम्यादारभ्य उत्तरद्वारस्य गृहस्य सौम्याद्भुवङ्गा दारभ्य पैतृके वामं दै विशेदक्षिणं परीत्य पर्यग्ना ्यधाव स्रुती स्याता मित्यर्थः. इति श्री नृसिंह वाजिपेय याजीये वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने - षोड शखण्णः 152 प्र ३ खं, १९ अथ तृतीय प्रश्ने सप्तदशः खण्डः

एते शतं वरुण, उदु त्तमं. अयाश्चाग्ने. आपस्सृ जन्तु स्निग्धानि’ इति चत्वारो परुण दैवत्याः, चत्वारो मन्त्रा परुण दैवत्याः विश्वे देवस्य, विश्वे अद्य’ इति द्वा वैश्वदेव्, द्वि विश्वेदेव दैवत्वा. 630 “अतोदेवा. इदं विष्णु त्रीणिपू विष्णोः कर्माणि, तद्विष्णोः परमं. तद्विप्रास. इति षड्वैष्णवाः- षड्वॆष्णवाः. द्वा वाद्या वित्येके. द्वौ वेवा द्यौ प्रधमा वित्येके वदन्ति . 380 रुद्रमन्यं. त्र्यम्बकं इति द्वा रुद्र दैवत्यौ. १५९° द्वौ रुद्र दै वत्या. ब्रह्मजज्ञानं, हिरण्य गर्भः इति द्वे ब्रह्म दैवत्या. द्वौ ब्रह्मू दैवत्यो. मिश्रवाससः, एतन्नातै तान्” इति द्वौ कौबेशा. द्वे कुबेरो देवता अनयोरिति कौबेरा. DEO CEO युवमेतानि. अग्नी षोमौ, अन्यन्दिव" इति त्रयोग्नी षोमीयाः, १६ त्रयः अग्नि श्च सोमश्च देवते येषॊन्तेग्नी षोमीयाः इन्द्रा ग्नी षोमयोरितिदी र्घः. 8. बृहस्पतिर्धेवानां, बृहस्पति स्सोमं, बृहस्पते अति यत् उपयाम गृहित इति चत्वारो बार्हस्पत्याः १६ ३ श्री वै खानन पत्र भाष्यम् 153 चत्वारो मन्त्राः बृहस्पतिर्देवता येषा ते बार्हस्पत्याः ‘त्रातार मिन्द्रं, महाग्ं इन्डोयओजसा, महाग् इन्द्र नृवत्, भुवस्त्व मिन्द्रं एस्प्रसानसिग् ं. प्रससाहिषे. अस्माकमिन्द्र. इन्द्रभूदस्य. इन्द्र द्यौः इन्द्रं प्रण यन्त ं, इन्द्र वृत्रं, इन्रो बभूव इन्डो ऒस्मान्जति त्रयोदशेन्द्रः. त्रयोदश मन्त्राः इन्द्रो देवता येषां ते ऐन्द्रः. यमोदाधार, नमस्ते निन्तये. इति द्वौ याम्यौ. द्वौ यमोदेवता यनॆन्ति याम्यौ. मित्रस्य चर्ष णी. मित्रोजनान्, प्रसमित्र, इति त्रयो मैत्राः. त्रयो मन्त्राः मी तोदेवता एषां ते मैत्राः. DEE भूमियज्ञ दै वत्यादयो व्याहृत्यन्ता इज्यने १६ ७ यस्माद्भूमि युज्ञ दैवत्यादयो मैत्रां ताः दै वत्याःप्रत्ये कं व्याहृतिः पर्यन्तो येषां ते व्याहृति. पर्यन्ता इज्यने होयस्ते. तस्माद्व्युत्तरं शतमाहुतयो वास्तु सवनन्य, SEC तस्मात्कारणादतः द्वयेनाधिकाद्व्युत्तर शतमाहुतयोवास्तु सवनस्य भवन्ति . अन्त होम मिति विज्ञायते. विज्ञायते. SEE हॆूमाने ऒन्त हॆूमं कुर्यादिदं वास्तु सवन मिति इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये वैखानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने सप्तदशः खण्णः. श्री वै थानस फारं अं] 151 न C : 1 व प्र अध तृतीनु प्रश्ने आष्टावशः खण्डः अथ दशमे द्वादशे वाह्नि भवत्युतानम्-, अथ प्रसूति कालादारभ्य दशमेह्निवादिने द्वादशे ह्निवाङ नं नाम कर्म भवति, तथै व जातकाग्निं समारोप्य यावन्त्यस्य कर्माणि तानि सर्वाणि मधित्वान्निन्नेव कुर्यात्. C20 यधाऒरण्यारोपणं समिधारोपणं चोक्तारं तथै वारण्यां समिधि वासाधितं जातकाग्निं समारोष्यया वस्ते यावत्स ख्याकान्यस्य कुमारस्य कर्माणि उत्थाना दीन्युपनयिनान्तानि भवन्तितानि सर्वाणिकर्माणि तत्त त्काले अरण्या कोपितश्चेन्मथित्वा तस्मिन्नग्नौ समिधारोपित श्चेत्तां पमिधँ लौकिकाग्नौ प्रक्षिप्य प्रज्वाल्यास्मिन् जातकाग्ना वेप तत्तत्क र्माणि कृत्वाऒस्ते रण्यां समिथिवा समारोप्य सुरक्षितं निक्षिप्य पुनः पुनरेव मस्मिन्नग्ना वेव कुर्यात्. दशमेहन्यरण्यामिध्मे वा समा रोप्य तमेवाग्निं मथित्वेति वचनात् , विसृज्य लौकिकाग्ना नित्येके. 02-9 विसृज्य जातकाग्निं तत्तत्कर्मान्प्ले परित्यज्य यापन्त्यस्य कर्माणि तानि सर्वाणि लौकिकाग्नौ ओर्यादित्येके पदान्ति . स्नात्वा६गारं यधोक्तं शोधयेत्, 23 एकादशेह्नि कर्ता दयः आशौचिनः स्नात्वा सचेल मवगा हन स्नानं कृत्वा आगारं गृहं यदोक्तं धर्मे तधा शोधयित्वा, क्षुरकर्मादिना शुद्धो बूमियङ्ञ मसगोत्रेण याजये दित्येके. क्षुरेण नापित शस्त्रेण कर्तव्यं कर्म वहनं तदादियेषांस्नाना दीनां तेन क्षुरकर्मादिना शुद्धः पूतात्मा भूत्वा भूमि. ज्ञरं वास्तु श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 155 होमं कुर्यात्. भूमि यज्ञ मसगोत्रेणा कालिना याजयेदोमं कारयेदित्येके वदन्ति. तधाहरण मौपासनस्य, यधा प्रायश्चित्ते सूत्रकारै रुक्तं तदौपासनस्या हरणं स्वीकरणं कृत्वैनं कुमार मुत्थानेन कर्मणा संस्करिष्य इति सङ्कल्प $ • धातादि पञ्चवारुणं मूलहोमो भोजनं ब्राह्मणा नाम्. छातादि पञ्चवारुणं मूल हॆमो भोजनं ब्राह्मणाना मष्टा भ्योऒहीनानामेव मुत्थानं कुर्यात्. यदि दशमे ह्नु ्यज्ञानं तथा वास्तुहोमं हुत्वाऒस्मिन्नेप अग्ना वृत्थान हॆूमञ्च कुर्यात्. तमे वाग्निं मथित्वादाय वास्तु हॆूमोत्थान हॆूमौ हुत्वाग्निं समारोप्या प्रमादं निदधातीति प्रायश्चिल्ले निर्दिष्टत्वात्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने - अष्टादशः खण्डः नाम अथ तृतीय प्रश्ने - एकोनविंशः खण्डः करणम् : अथ नामकरणम्. अद नामकरणं साम कर्मारभ्यते तद्यथेत्यत आह. आचत्वारिंशद्दिवसा दापञ्चशद्दिनाद्वा पाकेनै नां नियु ज्जेत, 520 पुत्रप्रसवे प्रसूतिकालादारभ्य आचत्वारिंशद्दिवसाक् स्त्री प्रसवे पञ्चाशद्दिनादर्वाक्. वा शब्दः स्त्री पुं व्यवस्था विकल्पार्थः. एनां156 13, 380 C.E प्रसूतिकां पाके पचनक्रियायां ननियुञ्जीत नियोजयेत्. अशुचि त्वात्. अतै व शुभे पुन्नाम्नि नक्षत्रे परिस्ते र्याग्निं तधासिन स्याक्षतं कुमारस्य मूर्ख्न विन्यस्य पञ्चवारुण प्राजा पत्यं स्विष्टाकारञ्च हुत्वा पूर्वपत्ति वृताशनम्. अत्रै वकाले तत्त दुक्त दिनाथ्यनरे द्वादश दिनेह्नि कुर्यात्, अत्र विष्णुपुराणे दशम्यां द्वादश्यामपरे रात्रे मासे पूर्णे ऒष्टादशेह निवेति. जननाद्धश रात्रे वृत्ते शतरात्रे संवत्सरेवा नामकरण मिति केचित्, एतेष्वे कस्मिन्काले मासे शुक्ल पक्षेन्यत्र वा शुभे तिधौ पुन्नाम्नि पुरुषाभिधाने पुष्यहन्त मूल मृगशीर्ष शतभिषाभि नक्षत्रे शुभ योगे शुभकरणे शुभमुहूर्ते ऒन्य कुमारस्य नाकरणं कर्म करिष्य स्थिति सङ्कल्प्य जातकाग्नावाघारं कृत्वा अग्निं परिस्तिर्य यथोप नयनने तथा दक्षिणत आसीनस्य मूर्थ्नि शिरसि अक्षत मक्षतान् विन्यस्य विक्षिप्य पञ्चवारुणं प्राजापत्यं स्विष्टाकारं चाज्येन जुहुयात्. पूर्ववद्गर्भाधानवत्रिवृताशनं कारयित्वा. दीर्घान्त मभिनि वा घोष वदाद्यन्तरं द्विः प्रति O ष्ठिता स्तस्धं मृष्टाक्षर पदस्वरं द्विवर्णं चतुर्वर्णं वा नामशस्यते कुमारस्य. 930 दीर्घ मक्षरमस्ते यस्यतत् दीर्घान्तं वा “क्त” वत् निष्टेत्यमं निष्ठाप्रत्ययो 2 भितो वा यस्यतदभिनिष्टानं वा ऒस्ते घोषो वर्ग चतुर्थाक्षरो “घा” दिस्त दस्यास्तिति घोषवद्वर्ण मादावन्तरे मध्येच [यस्यतत्]. यत् घोषवदाद्यन्तरं अन्तस्धा यरलवास्तेषामेकं द्वयोस्थानयोः प्रतिष्ठितः स्थापितोऒन स्थाभ्यो वर्णोयस्यतत् द्विः प्रतिष्ठितान्तः स्थं मृष्टमन्याक्षरयुक्त मक्षरं वर्णं पदं वाक्यैक 2 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 157 देशः स्वर ऊदात्तादि रकारादि स्वराक्षरोवा यस्यतत् मृष्टाक्षर पद स्वरं द्वौवर्णा वक्षरौ यस्यतद्विवर्णं चत्वारोवर्णा अक्षरास्य तच्च तुर्वर्णं वेत्युपलक्षणं समवर्णस्य तस्मात्ड्वर्णं वा नामाभिधानमे तल्लक्षणयु क्तं नामशस्यते ऒमारस्य श्रेष्ठमित्युच्यते. स्त्रीयास्त्व समाक्षरं नामशस्यते. तूष्लीं नामकरणं भवति. यथोक्तं ‘ममनाम प्रथमं’ इति गोत्रनाम युक्तं तदर्घ ० नाम कुर्यात्. 950 यथो क ं तथाममनाम प्रधम मिति. गोत्रेण नाम्ना युक्तं गोत्र नामयुक्तं तस्य कुमारस्य अर्हं योग्यं तदग्दं नाम कुर्यात्. यस्य यद्देवतादि नामार्हं तस्य तन्नाम भवेदित्यर्थः. द्वे नामनीतु नक्षत्र नाम रहस्य मग्न्याधानात्पर माहिताग्ना ्यदि स्वकर्मान्तं प्रकाशं नाम भवेत्. 256 द्वेनामनीति. यस्मिन्नक्षत्रे जातस्तन्नक्षत्रेण कृतं नाम नक्षत्रनाम रहस्यं अप्रकाशं भवति. अग्न्याथानात्फरमूर्थ्व माहि ताग्नि विधानेन स्वीकृता अग्नयो येन स अहिताग्निरिति आदिश न ब्देन सोमयाजी वाजपेययाजी अग्नि चित्यादि स्वकर्मयज्ञादि अन्तेयस्य तत्स्वकर्मान्तं नामा हिताग्निरित्यादि प्रकाशं भवेत्. श्री नृसिंह शर्मा. श्री माधवशर्मा श्री राघवशर्मा इत्यादि यथोक्तं नाम भार द्वाजः, आत्रेय. काश्यप इत्यादि गोत्रनाम अश्विनः रैवत इत्यादि नक्षत्रनाम देवानां नाम श्रेष्ठं मनुष्य नाम मध्यमं नदी वृक्षा दीना मधमं भवेत्. अक्षतोदक पुष्पान्न रसगस्थ समैः पाणिभ्यां दक्षिणेतरा ख्यां कुमारस्य शाङ्करिरिव इति कन्यायाः नन्देवानन्द दायिनी इति वदन् पत्त आरभ्य क्रमेण देहाङ्गसस्धा शिरसि च निक्षि पेत्. 953 158 प्र 3 00 0 अक्षताश्चोदकानि पुष्पाणिच अन्नस्य रस इव रसोयस्य सोऒन्न रसः, दूर्वाङ्कुराश्च गन्धाश्च समस्तु ल्यां शास्त्रान् समेत्यतै रक्ष तोदक पुष्पान्नरस गन्धसमैः स्वस्यपाणिभ्यां दक्षिण स्सव्यश्चेतरो वामहस्ता भ्यां दक्षिणेतराभ्यां हस्ताभ्यां गृहितैः कुमारस्य “शाङ्करिरिवेति’ चतुरोम न्रान् कॆन्यायाः नन्देवानं ददायिनी तिचतुरो मना स्क्रीन् वदन् उच्चरन् पत्तः पादतः पद्भ्या मारभ्योपक्रम्य क्रमेण देहस्य शरीरस्याङ्गानां पादाद्यवयवानां सन्थयोजानु शिङ्गि कटि जत्रवः तस्मिन् देहाङ्ग सर्दा शिरसिन निक्षि पेत् न्यसेत्. ដ पुण्याहम्. पुण्याहं कुर्यादिति शेषः 304 इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने एकोनविंशः खण्णः अथ तृतीय प्रश्ने - विंशः खण्डः 4 ex वर्ष व θα " अथ वर्ष वर्धनम्. 850 अथ शब्द आरम्भार्थः वर्षाः संवत्सराः कुमारस्य वर्थने ऒनेनेति वर्षवर्धन मारभ्यते. दारकस्य जन्म नक्षत्रं यद्दॆवत्यं सास्यदेवता प्रधाना भवति. OCE दारयति पित्रादेर्नरकादिक मिति दारक स्तस्य कुमारस्य जन्म यस्मिन् नक्षत्रे भवति. तज्जन्म नक्षत्रं या देवता अस्येति यद्दॆवत्यं सा देवतास्य होमस्य प्रधाना आद्या भवति. वैखानस सूत्र भाष्यम् 159 तस्मा दाघारं हुत्वा तदादि देवता नक्षत्राणि च जुहुयात्. 2.00 तस्मात्कारणा स्वर्ष वर्धनं करिष्य इति सङ्कल्प्य यस्येदं वर्ष वर्धनं करोति तस्य तस्यान्ना वाघारं हुत्वा तदादि तज्जन्म नक्ष तावॆ देवताधि देवताश्च नक्षत्राणिच तानि तदादि देवता नक्षत्राणि जुहुयात्. अग्नये, कृत्ति काभ्यः, प्रजापतये, रोहिण्यै, सोमाय, मृगशीर्षाय रुद्राय आर्दाय, आदित्यै, पुनर्वसु भ्याग्ं. बृहस्पतये, तिष्याय, सर्वेभ्यः, आश्रेषाभ्यः पितृभ्यः, मघाभ्यः आर्यमेफल्गुनीभ्यां. भगाय, फल्गुनी भ्यां, सवित्रे, हस्ताय. त्वष्टे. चित्रायै, वायवे. निष्ट्यायै. इन्फ्राग्नि थ्यां विशाखाभ्यां मित्राय, आनू राधेभ्यः. इन्द्रय, ज्येष्टायै, प्रजापतये, मूलाय. अद्भ्यः, आषाढभ्यां, विश्वेभ्यो देवेभ्यः, आषाढाभ्यः, ब्रह्मणे, अभिजिते, विष्णवे श्रोणायै, वसुभ्यः, श्रविष्टाभ्यः वरुणाय, शतभिषजे. अजएकपदे, प्रोष्ठपदेभ्यः. अहि र्बुध्न्यै• प्रोष्ठपदेभ्यः, पूर्णेरेवत्यै अश्विभ्यां अश्वयुग्भ्यां, यमाय. अपभरणीभ्यस्स्वाहा’ इति व्याहृतीः. 599 इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये तृतीय प्रश्ने विंशः खण्डः 160 अथ तृतीय प्रश्ने एकविंशः खण्णः प्र 3 खं - 30 ऋषभं वै रवण मग्नी षोमीयं वैष्णवं धातादि मूल होमं यद्देवादि कूष्माण्ड होम मासावित्र व्रतबस्टा जुहोति, तत्पंस्कार होमं हुत्वा सक्षत्र होम मार्षभं वै रवण मग्नी षोमीयं वैष्णवं धातादि मूलहोमं यद्देवादि कूश्माण्ड होमं कृत्वा2व होमं कुर्यात्. एवं प्रति संवत्सरं (प्रति संस्कारं) जन्ममासे जन्मनक्षत्रे आसावित्र व्रतङ्ञना दुपनयन पर्यन्तं जुहॊति. उपनीतस्य च तत्त द्र्वत सूक्षानि, तत उपनीतप्यच तदाद्या समावर्तनात्प्रतिसंवत्सरन्तत्रतत्र व्रतबव विसर्जनं तत्त त्काले तत्रोपनीत नक्षत्रे तात्कालिकानिव्रत सूक्षानि हुता पूर्ववत् कूश्माण्ड होमाञ्च जुहुयात्, cab वेदस्नातकस्या यदह्नि विवाहो भवति मासिके वार्षि चाह्नि तस्मिन्यत्ति य आहुः पारम्पर्यागतं शिष्टा चारं तत्त त्करोति. वेदस्नातकस्य कृतसमावर्त नस्य यदह्नि यस्मिन् वासरे विवाहॆू भवति. तदादि मा सिकेह्नि स्थालीपाक पिण्ड पितृयज्ञ मासि श्राद्धादौ वार्षिके सांवत्सरिके चाह्नि तस्मिन् दिनेऒन्यस्मिन् पाकयज्ञ हविर्यज्ञादि संस्था होमार्ते कूश्माण्ड होमानं जुहुयात्. तस्मिन् कर्मणि यत् स्वकुल धर्मं स्ट्रियः कुलवृद्धायोषित आहुः, ऊचुः परम्परा वंशानुक्रमः तस्याः भावः पारम्पर्यं तस्मादागतं प्राप्तं पारं पर्यागतं शिष्टेराचर्यत इति शिष्टाचारन्तत्करोति. तथाग्निष्टोमादि यज्ञाना माधान नक्षत्रे वर्षाने करोति. ဂ श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 161; यथा जातकादुपनयना द्विवाहा दूर्थ्वमिदं करोति तथाग्नि, स्टोनूदि यज्ञानामर्ते तन्यज्ञावसाने. यस्मिन्नक्षत्रे अग्न्याधानं करोति, तस्मिन्ना थान नक्षत्रे पर्षान्तो संवत्सराने पूर्ववत् कूश्माण्ड’ होमानं वर्षवर्धनं करोति. तदेवं वर्तमानस्य यद्यष्टमासाधिकासीति वर्षाणि रविवर्षे ’ णाधिकान्यधि गच्छेयु स्पदृष्ट सहस्र चन्द्रो भवति. तत्त स्मादेवमनेन प्रकारेण नर्षवर्धनं यथाकालं वर्त मानस क्रियमाणस्य पुरुषस्य सदारस्य यदिचे दष्टभिरा सैरधिकानि अशीतिसङ्खा कानि वर्षाणि सम्पत्सरास्तान्यष्टमासाधिकासीति पर्षाणि रविवर्षेण सौरमाना नाधिकानि अधिगतान्यधिगच्छेयुः. सपुरुषः दृष्टा वीक्षिता सहस्रसङ्ख्या काश्चन्द्राः प्रति संवत्सरं येन सदृष्ट सपूस्र चन्द्रो भवति. तमेनं क्रियायुक्तं पुण्यकृत्तमं ब्रह्म शरीर मित्या चक्षते, तमेनं पुरुषं क्रियाभिस्सवर्ष वर्धनाभिः जातकाद्याभिःयु क्तो2 न्वितः तं क्रियायुक्त मतिशयेन पुण्यं कृतं करोतीति पुण्यकृ मं - ब्रह्मणः शरीरमिन नित्यं शरीरं यस्यतं ब्रह्मशरीर मित्या चक्षते ब्रुवते. तस्मान्नान्टी मुखं कृत्वा शुक्लपक्षे शुद्देहनिपूरा पूर्ववद्दुत्वा तथै व ‘कपिलइव’ इति वृद्धस्यवृद्धायावा पदन्न क्षतोदकाद्दीन् मूर्द्यान्नि दद्यात्. तस्माद्धिनात् पूर्येद्युः नाशीमुख मभ्युदय श्राद्धं कृत्वा परिगणनायाम नठितत्वादस्य पृधक् नान्दीमुख ग्रहणम् सर्वत्र शुभकर्मणि कर्त व्यत्वात्. शुक्ल पक्षे शुद्धे शुभे पूर्वाह्ह अस्य शताभिषेकं करिष्य इति सङ्कल्प्य जौपासनाग्ना वा घोरं हुत्वा पूर्ववत् श्री वै खानस फारं २१] 162 प्र) ६ थैवा कूश्माण्ड होमान्तं हुत्वा कथॆ नेति यधोक्तं नामकरणे क्षतादीप् गृहीत्वा कपिल इवेलि द्वौ त्रा वदन् वृद्धव्य श्री लिँगेने मौम सन्नन्यु वृद्धायास श्री पत्न्याश्च वडन् वा शब्दश्चारे अक्षतोदकादीन् मूर्ड्नि तयोश्शिरस्या दद्यात् निक्षिषेत् . सर्वदेवता स्सहस्रञ्च ब्रह्मणा नामर्चन ७ लिभ्याम न्नेन तर्पयेत्. ΩΕΕ सर्वदेवता ब्रह्माद्य ब्रह्मण मावाहयामित्यादिभिरावाह्या र्चनं पुष्पगनाद्यैः पूजनं बलिन्न्न कबळं ताभ्या मर्चनबलिभ्यां सर्वदेवतास्सन र्प्य ब्राह्मणानां सहस्रञ्चान्नेन यथेष्टं तर येत्. भोजयेत्. ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य सायं स्थण्डिले सहस्रं पिष्टेन सोमरूपाणि करोति. QF2 समावर्त नोक्ष पडधं गजमश्वंवा रुह्य तौ वृद्धा ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य सायङ्काले स्थण्डिले ऒग्ने रुगै रतस्त ँड्रुलै श्चतुरश्रं चतुर्हस्तं स्थण्डिलं कृत्वाऒस्मिन् स्थण्डिले सहस्रं सहस्र सङ्ख्याकानि पिष्टेन गोधूमशालि व्रीह्यादिनामन्यतमेन पैष्टिकेन सोयि रूपाणि पूर्णचन्द्राकृतीः करोति. राजतेन पात्रेण कुमुद पतैस्सोम स्यार्चनं. १९८ ट एपं कृतानि पै षिकानि सोनि रूपाणि स्थण्डिलोपरि नूतन वस्त्र मास्ती र्य तस्मिन्न सङ्कुलं निधाय सोममावाह्य राजतेन पात्रेण कुमुद पतै ः कै रवपुष्पदळैः श्वेतगन्धाक्षतै : सोमस्यार्चन मास नादिभिः पूजनं कुर्यात्. तस्य दक्षिणे रोहिणी गणं वामे चानावृष्टि गण मर्च यति, 335 श्री खानस सूत्र भाष्यम् 163 तस्य सोमस्य दक्षिणे भागे रोहिण्यादि नक्षत्राणां गणः समू हस्तं रोहिणी गणं वामेपार्श्वे नविद्यते वृष्टिर्वर्षंयस्मिन् नक्षत्रे गणे तमनावृष्टि गणमर्चयति. आवाहनादि हविग्नि वेदनानं पूज यति. सहस्रशस्सुवर्ण रजत मुक्ता दीनि शक्त्यावस्त्र तण्डुलापूपा निच धड्यात्. COG ततः सह सको ब्राह्मणेभ्यः सुवर्णञ्च रजतञ्च मुक्ता मौक्ति काश्च आदिर्येषॊं गोदानादी नां अनि सुवर्ण रजत मुक्ता दीनि शक्त्या यधाशक्ति, वस्त्रा णीच तण्डुला श्चापूपाश्च तानि वस्त्र तण्डुला पूपा निव प्रत्येकं दक्षिणां ददाति, किं फलमित्यत आह. अश्वमेध फलावा पै पर्ष वर्धनमिति विज्ञायते. 603 अश्वमेधस्य यागस्य यत्फलं तस्यावाप्तिः तस्यै अश्व मेध फला वाप्यै वर्षवर्धनं भवत. तस्मात्वर्षवर्थनं कर्तव्वमिति. विज्ञायते. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने- एकविंशः खण्डः. अथ तृतीय प्रश्ने - द्वाविंशः खण्णः न्न प्राशनं : अध षष्टेमास्यन्न प्राशनम्. 903 अथारभ्यतेऒस्न प्राशनं षष्ठ इति जातकादि षष्टे नूसे तद सम्भवेऒष्टमे दशमे द्वादशे वा प्रायश्चित्तो क्ते मासे, शुक्ल पक्षे दिने शुडे तत्राज्येना घारः, 103 शुक्लपक्षे शुद्धेदिने पूर्वाहे ऒस्य कमारस्य अन्नप्राशन कर्म करिष्य इति सङ्कल्प्य तत्रजातकाग्ना वाघारो भवेत्, 161 प्र 3 खं, २२ धातादि मूलहोमं पूर्ववत्रिवृताशसम्. प्राज्मुखं मङ्गलयु क्तं कुमारं विष्टरमारोप्य पां’ इति पायसमुन्नं प्राशयेत्. योगे योगे तवस्तरं’ इत्याचमनं ददाति. गिन्दि ‘भूर 100 BOG अस्मिन् धातादि मूल होमं हुत्वा पूर्वप त्रिषृत्पाशनं कारयित्वा प्राङ्मुखं मङ्गळयुक्तं शोभनालङ्कारान्वितं क. नूरं विष्टरमासन मारोप्यासयित्वा भूरपामिति पायसमन्नं प्राशयेत् आचमनं ददाति. अथ प्रवासागमनम्. 5902 पुष्पापूप दक्षिणादि सम्भारं कुमारं च गृहीत्वा कनि क्रदादि नालयं गुहस्य गच्छेत्, 500 अदारभ्यते प्रवासागमनं करिष्य इति सङ्कल्प्य पुष्सापूप दक्षिणा आदिर्येषां गन्धाक्षतादीनां सम्भाराणां तं पुष्पापूप दक्षि णादि सम्भारं कुमारं च गृहीत्वालयं गुहस्य षण्मुखस्य मन्दिरं यत्र तिष्ठति तत्र गच्छेत्. प्रदक्षिण मर्चनं प्रणामो गुहस्य, 300 तच्छिष्टेन पुष्पादिना ‘गुहस्यशेषं” इति तन्नाम्नो हित्वा बालमलज्कृत्यशास्त्रं वाचयित्वानिवर्त येत्, स्वग्रामे यदि गुहॆूनास्ति तत्तेवालयं सङ्कल्प्य गुहमा वाह्य तस्यालयस्य प्रदक्षिणं कारयित्वान्तः प्रविश्य गुहस्यार्चनं पुष्पादै ्यः कृत्वा ऒपूपादि भक्ष्यं निवेद्य प्रणामं कारयित्वा 2 पूपादि भक्ष्यं कुमारेभ्यः प्रदाय तच्छिषेन गृहस्यार्चनाव शेषेण पुष्पादिन्गा तस्य कुमारस्य नामाभिधानं तेन तन्नाम्ना ऊहित्वा मस्त्रं सन्नम्य बालमलङ्कृत्य शान्तिं वाचयित्वा निवर्तयेत्. गृहं प्रत्यागमयेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 165 प्रोक्ष्यागतं “सोमस्यत्वा” इत्यङ्कमारोप्य ‘आयुषे वर्चसे’ इति पितामूर्थ्नि जिघ्रति. 603 आगतं बालं प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य अङ्गमुत्सङ्गं दक्षिणेङ्के कुमारमारोप्य पिता2स्य जनकः (तूष्टिं) पुत्रस्य शिरसि जिघतिअघ्रा वृषभं नमस्कृत्य दक्षिणपाणेस्साजुष्ठ मङ्गळीर्गृ हित्वा कनिष्ठादि ‘अग्नि रायुष्मान्’ इत्यादिकै र्विसर्जनम् G वृषभं गोपतिं नमस्क ृत्य प्रणामं कारयित्वा दक्षिणपाणा साङ्गुष्ठं यथास्यात्त थाङ्गुलिं गृहीत्वाकनिष्ठादियथास्यात्त थां गुलीनां विसर्जनं पञ्चभिर्मस्त्रैः कृत्वा. ‘आयुष्टे विश्वतः, प्रतिष्ठवाया’ इति र्जपनम्. दक्षिणादि कर्णयोः जपनं जपं कृत्वा. दक्षिणादि कर्णयो उदङ्मुखं ब्रह्मादि देवानां गुरूणां च प्रणामं कारयेत्पादोदकं दत्वा. उदज्मुखं कुमारं ब्रह्मादि देवानां सन्ध्योपस्थानो देवानां गुरूणां माता पित्राचार्यादीनां च प्रणामं कारयेत्. पिण्डवर्थनं- पूर्ववत्स गुडभक्ष्यस्यान्नस्य सपिद्दॆ शोत्रियैन्सह भोजनं स्वस्तिवाचनम् पिण्डवर्धन मिति विज्ञायते. d QE166 201 12 3 20-9 प्रवसत आगतस्य मात्रादि प्रणामस्य कर्तव्यत्वात्. पिण्ड सर्थनं करिष्य इति सङ्कल्प्य पादप्रक्षाळनार्थमुदकं पादोदकं पाद्यं प्रत्ये कं डत्वा पूर्ववद्विवाहोक्तवत् गुडशर्करादि भक्षसुपूपादिस्ता भ्यां वर्तत तस्य सगुड भक्षस्यान्नस्य स पिण्डै ः ज्ञातिभिरन्यैः श्रोत्रियै रेव पङ्क्त्युपविष्टस्सह कुमारं भोजनं कारयित्वा चानै स्स्वस्ति वाचनं पुण्याहाशीर्वच पञ्च कुर्यादिदं पिण्डवर्थन मिति विज्ञानं. अनयोर्होमो नकर्त व्यः पृथगतानुपदिष्टत्वा"दन्न प्राशनकालएवा न र्भूतत्वाच्च तत्त त्काले प्रवासागमन पिण्डवर्धन योर्दीन इति प्राय श्चित्ते निर्दिष्टत्वात् यदि होमं कर्तुमिच्छास्या दपिवा पृधक्काल करणेऒन्न प्राशनोक्त धातादि मूलहोम एव कर्तस्यः . समकालि कत्वात्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्ने द्वाविंशः खण्डः अथ तृतीय प्रश्ने - त्रयोविंशः खण्डः चौळम् : अथ वर्षे प्रधमे तृतीये वा चौलकम्. www. उत्त रायणे पक्ष आपूर्यमाणे पुन्नाम्य्ना घारः. 135 अथोपक्रम्यते चौलकर्म वर्षे वत्सरे जातकादो प्रथमे तृतीयेवा पञ्चमेवा वर्षे उत्त रमयति सूर्योगच्चतीत्युत्त रायणे मकरादिषु षट्सुमासेषु एकस्मिन् मासे आपूर्वमाूणे शुक्ले पक्षे शुद्देहनि पुन्नाम्नि मृगशीर्षे पुष्यहस्तादिके नक्षत्रे कुमारस्य चालकर्म करिष्य इतिसङ्कल्प्य जातकाग्ना वाघारो भवति. 831 श्री वै खासिन सूत्र भाष्यम् 167 मूलहोमार्ते मङ्गुलयुक्त मग्नेरपरस्यां कुमार मुपवेश्यो त्तरे साक्षतं गोशकृच्छरावे गृहीत्वा माता ब्रह्मचारीवा धारयेत्. B07 मूल हॆु मंहुत्वा तदन्तॆ मङ्गलयुक्तं श्वेतगस्थनूल्याभर डान्वितं कुमार मग्नेरपरस्यां नैर्त्या मुपवेश्यासन आस यित्या तस्य कुमारीस्यो त्तरे भागे साक्षत मक्षत सहितं गोशकृद्दो मयं शरावे मल्लके गृहीत्वा तस्यमाता ब्रह्मचारि वा तं धार येत्. पाणिभ्यां प्राज्ञ्मुखो वाहयेत्. “शिवोनामासि” इति ग्रहणं क्षुरस्य. “शिवानोभवध” इति शिलायां तीक्ली करणम्. “गोदानमुनकु ” इति गवादि दक्षिणाकरणम्. “आपउन्दन्तु’ इत्यपांसेकं शिरसि, 56 5 593 ओषधेत्रायसै ्वनं’ इति साक्षताज्कुरदर्भौ प्रागुत्त राग्रा मस्तके स्थापयेत् . ग्रहणं क्षुरस्य शस्त्रस्यादानङ्कृत्वा शिलायामुपले तीक्षं निशि तं करोतीति तीक्षीकरणं कृत्वा गौरादिर्येषान्ते सुवर्ण ब्राह्मण भोजना दीनां दक्षिणानां तस्याः करण माचार्यादिभ्योदानं गवादि दक्षिणा कर णं कृत्वा अस्य शिरसि अपामुदकस्य सेकमभ्युक्षणं कृत्वाऒक्षतैः अङ्कुराभ्यामग्रा ख्यां सहवर्तते तौ च ता दर्बोसाक्षताङ्कुर दर्बा द्वौ द्वौ प्रागग्रमुत्तराग्रं ययोस्ता मसके शिरसि स्थापयेत् संस्थाप्य धारयेत्. ‘स्वधितेमैनग्ं हिग् सीः’ इति क्षुरं निधाय ‘ऊर्ध्वग्रा इति “येनापूषा’ इति ‘असावा ओषधीः’ इति येनावपत्’ इति युषा" इति पूर्वादि प्रदक्षिणं दर्भं सरोमाणं छित्वा ‘ज्योक्चसूर्यं दॄशे’ इति चूशां विभजेत्, 693 168 प्र, 3 खं. २3 तस्मिन् क्षुरं निधाय सन्न्यस्य मस्त्रैः पूर्वादि प्रागादि प्रदक्षिणं चतुर्देशं दर्भं सरोमाणं सकेशं छित्वा तस्मिन् शरवे निक्षि पेत्. सर्वं दर्भशेषं निक्षिप्य चूडां (ळां) शिखात विभज्ये क्षुरेण केशविभागं कुर्यात्. ऋषि क्रमेण eg स्वसै ्यकार्ष द्व्याक्षत्र्यार्ष पञ्यूर्ष सप्तार्षा च्चूशां विभजेत्. ऋषिणां प्रवरोदितानां क्रमस्तेन स्वस्य आत्मनो ऋषिक्रमेण यस्यैकार्पस्त स्यैकां चूशां. यस्यद्व्यार्ष स्तस्य द्व चूळे. यस्य त्र्यार्षस स्यत्त्रिस्रश्चूळा यस्य पञ्चार्षस्त स्य पञ्चचूशा. यस्य सप्तार्षस्त स्य सप्त चूळा विभजेत् विभजति. अनुदितस्यैकाम्, अज अनुदितस्य प्रवरमनुक्तस्य एकामेन चूळां विभजेत्. उक्त स्य यथाकुलागतां तं चूळां विभजेत्. ‘इदमहममुष्या" इत्युदुम्बर दर्भयोर्मूलेगोष्ठि वाच्छादयेत्. इदमहममु ष्येत्युदुम्बर दर्भयोर्गन्यत रस्मिन् मूलेवा गोषे गोवासस्थानेवा केशादिनाच्चादयेत्. गूहयेत् . स्नातं वस्ता दिनालङ्कृत्योपवेश्यदक्षिणे पञ्च प्रायश्चि त्तादि धातादि पञ्चवारुणम्मूलहोमं हुत्वा पुण्या हं कृत्वा नापिता यान्नदानं गवादि दक्षिणां गुरवे सुराणां पूजनं तर्पणं भ्राह्मणाना मन्नेन करोति, पूजनं तर्पणं, ब्राह्मणा इत्यष्टादश संस्कारा श्शारीराः DE श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 169 स्नातं कुमारं वस्त्रादिनेत्यादि शब्देन गन्धमाल्याभरणै रलं कृत्य. दक्षिणे भागे उपवेश्यासयित्वा. पञ्च प्रायश्चित्तादि धातादि मूल होमान्तं हुत्वा पुण्याहं कृत्वा नापिताय वस्त्रान्न दानं भोजनार्धमामस्य वान्नस्य वा दानं कुर्यात्. गौरादिर्येषां भूमि हिरण्य वस्त्रधान्यादीनां ताश्चता दक्षिणाश्चतां गवादिदक्षिणां गुरवे निषेकादि कृते दद्यात्. अनेन सर्वत्र तत्तत्कर्मावसाने गुरुदक्षिणादा तव्या, सर्वसंस्काराणामस्ते गवादि दक्षिणा गुरव इत्युपदिष्टत्वात् • नोचे सल्पायुर्भवेत्. यज्ञ आयुष्मान्त्सदक्षीणाभिरायुष्मानिति प्रतेः तस्मान्नियमेन यथाशक्ति गुरवे ब्रह्म सोमादिभ्यश्च दक्षि यजमानेन दातव्या सुराणामिष्टदेवतानां पूजन मर्चनं त त्त त्कर्मावसाने कर्त व्यं. तर्पणं ब्राह्मणाना माचार्यादीना मन्नेन तोषणं तत्तत्कर्मावसाने करोत्त्येतत्सर्वत्र गुरुदक्षिणा देवतार्चन ब्राह्मण भोजनान्विता अष्टादश संस्कारा निषेकादयः शारीराः वीप्पा परिसमापौ॥ J इति श्री वाजपेय याजीये श्री पै खानस सूत्रभाष्ये तृतीय प्रश्नार्थ विवरणे षष्ठः पटलः. माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते वाजपेय कृताभाष्ये गतः प्रश्नस्तृतीयकः. खानस फारं २२] अथ चतुर्थः प्रश्निः प्रध व : खण्णः kz ली पाकय :: अथ स्थालीपाकम्. निषेकादीस् प्रभाष्याथ वाजपेय कृडग्निचित् C पाकयज्ञादि भाष्यञ्च वक्ष्याम्यानम्य राघवम्. अथानन्तरं स्थालीपाकं व्याख्यास्यामः इति वाक्य शेषः, अग्नेः पश्चिमतस्ति ष्ठन्फ्राङ्मुखः प्राणायामं धार यति. अग्नेः पश्पिमतस्ति ष्टन्ना सीनस्सन् प्राज्मुखः पत्न्यासह प्राणा नां वायूनामायामः तन्नि रोधस्तं प्राणायामं त्रिः कृत्व एककृत्वो वा धारयति वायुधारणं कारयति. स्थालीपाकमारप्से. तेन प्रतिपर्व यावज्जीवं यक्ष्ये. त्रिंशतं वा वर्षाणि यक्ष्ये. जीर्णोवा विरमणं करिष्य इति सङ्कल्पः प्रधमत एवान्यत्र स्थालीपाकेन यक्ष्य इति सङ्कल्प्य सर्वत्र पाकयज्ञेषुन ‘विद्युद्व ृष्टि’ सूत्रकारै रनुप दिष्टत्वात् सम्भारानाह. 1 एकविंशतीध्मान् सङ्गृह्य दर्भान् दर्वी स्रुक् स्रुवप्रणी ताज्य स्थाली चरुस्थाली रग्नेरु रेववाङ्मुखं सन्यस्य ‘उद्धर’ इत्यग्नि मुद्धार्येस्थनै रिन्थ येत्. 3 पालाशानाश्वत्थान्वा एकविंशतीथ्मान् सानूयाज परिधीन्, पूर्वव त्कृत्वा सन्नह्य बध्वा दर्भान् वर्तिस्तरणादीन् सपवित्रास् बद्ध्वा. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 1 171 दर्वीं मे क्षणञ्च सु९जु हॆूपजुहूं स्रुवञ्च प्रणीता पात्रमाज्य स्टालीं चरुलीं च अग्नेरुत्तरेवर्भोपरि. अवाङ्मखा नधोमुखान् द्वन्द्वं सन्न ्यस्य सम्भृत्य उद्धरेत्यग्निमुद्धार्य कुण्डादुद्थ ृत्या यतने निदध्यात्. अन्यत्रारोपित मुग्निं लौकिकाग्नाववरोप्य हुत्वा अग्निं मन्त्रेणोद्धृत्यायतने निधाय परिसमू ह्येन्थनै ःकाष्टखं डे रिँधयेत् उद्दीपयेत्. वेदं परिमृज्य प्रागाद्युत्त राष्त्रं दर्भानास्तिर्ये ध्माडी नग्निकुण्णञ्च प्रोक्षयति. & तूप्लीं पाणिना वेदिं चतुर्दशं परिमृज्य तूप्लीं प्रागाद्यु त्त रास्त्रं दर्भानास्तिर्य सृवादीन् सम्भ रानग्नि -प्रोक्षयति. कण्डञ्च तूष्ठीं प्रणीता मासाद्य पवित्रं निधायाद्भिः पूरयति पृधि व्यापो गृहिष्यामीत. पात्राण्यूर्ध ्व बिलानिकृत्वा प्रणीता मासाद्य अग्नेः पश्चिमतः संसाद्य तस्या मक्षतान् पवित्रं च निधाय पृधिव्याप इत्यद्भिः पूर्णत्वा. पूर्ववदुत्पूयोत्तरे निधायाज्य स्थालीं गृहित्वा पूर्ववदाज्यं संस्क ृत्य चतु वदाग्नेयं चरुं स्धल्यां पत्त्वाग्निं परिसमूह्य देवस्यत्वेति दर्वी मादाय प्रक्षाळ्योत्तराग्रं निधाय परिषिच्येध्मान् गृहीत्वाज्य मन क्ति. له E पूर्ववद्देवोव इति त्रिरुत्पूयग्ने रुत्त रे निधायाज्य स्थालीं गृहीत्वा तूष्ली मङ्गारं व्यस्याधिशित्य पूर्ववदाघारोक्त पदाज्यं संस्कृत्य उदगुद्वास्य चरुस्थालीं गृहीत्वा चतुर्थीवन्मन्त्रेण प्रक्षाळ्यथिशित्य अग्नयेजुष्टु निर्वपामिति तण्डुलान् निर्वाप्य आग्ने यं चरुँ पक्त्वोत्तरत उद्वास्य अग्निं समूह्य व्यस्ताङ्गारानेकि 172 . 12 8 000 निछायाग्निं कृत्य दर्वीमादाय प्रक्षाळ्योत्तराग्रं गुधास्यात्त धा पूर्ववत्परिषिच्य इध्मानेक विंशतिं गृहीत्वा2ज्य मशक्ति मूला ग्राभ्वा माज्वाभ्यञ्जनं करोति. एकमनूयाज मपोह्य श्रीन्पँधीनाघारौ च पूर्वव न्निधाय शेषान्पञ्चदशेध्मान्फ्राणायामे नाग्नौ क्षिपति एकमनु प्रधानाहुत्योः पश्चाद्यजति जुहोतीत्यनूयाज मिथ्म मुपोह्यान्यत प्रज्ञातं निधाय. ग्रीन् परिधीनाघारौच समिधाच पूर्व वत्तत्त त् स्थाने निधाय शेषानवशिष्टान् पञ्चदशोध्मास् प्राणाया मेन ॐ भूः, ॐ भुवः, इत्यादिनाग्नौ प्रक्षिपति. प्रहरति, अज्येनाघारौ संस्राव्य हुत्वा अग्नये. सोमाय स्वाहेति जुहोति, प्रजापतयेस्वा हेन्द्राय स्वाहेति पूर्ववु ज्येनामारॊ स्राव्य हुत्वा अग्नयेस्वाहा. सोमायस्वाहेत्याज्यभागा उत्तर दक्षिण योर्जुहेति. दर्व्या चरुं गृहित्वाभिघार्यावदानं गृहीत्वा स्वाहा अग्नयेस्विष्टकृतेस्वाहा. इतिहुत्वा तानू याजमग्नौ प्रक्षिप्य प्राजापत्यं जयान्वा ्यहृतीश्च पाहीनो अग्न एनसे, पाहिनो विश्ववेदसे. यज्ञं पाहि सर्वं पाहि. कामावकीर्णः, कानभिद्रुग्धः, सम्मा, समु द्रात् इति स्विष्टाकारं च जुहोती, E दर्वी मुपस्ती र्य चरुं तयादर्व्या- गृहीत्वाभिघार्यावद्यते खण्ड्यते हविरित्य वदानं गृहीत्वाग्नये स्वाहेति हुत्वा पूर्प वद्द्वितीय मवडानं गृहीत्वाग्नये स्विष्टकृते स्वाहेति हुत्वा श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 1,7-3, आत्रास्मिस् काले ऒ मायाज मिध्यं गृहीत्वा ऒग्नौ प्रक्षिप्य -प्रहृत्य पुनः प्रत्येकं निर्व्याचरु. गृहीत्वा जुह्वामनवायोपस्तरणाभि. घाणे कृत्वा स्विष्टाकारान्तं जुहुयात्. परिषिच्य प्रणिधिं चालयति. { परिषिच्यान्तः परिषेकं कृत्वा प्रणिधि मुत्तरां चाल यति कम्पयुति. 8 भस्मालिप्यात्मानं प्रोक्ष्याग्निं वैश्वानरसूक्ते नोप स्थाय प्राणायामेन दर्भां श्चतुर्दिश मुद्धाप्याद्भिरि प्रोक्ष्य द्वावपोह्याऒन्यान् आप्यायं तामिति जुहोति, त सद्भिरात्मासं प्रोक्ष्य पवित्रं गृहित्वा ग्रन्धं विसृज्य तूप्ली मगौ प्रक्षिप्य पूर्वपत्. भस्मालिप्यात्मानं प्रोक्ष्य अग्निं वैश्वानर्ल सू क्ले नोपस्थाय प्राणायामेन द्भून् परिस्तरण बर्हिषश्चतुर्देशं चतुर्भ्यो दिग्भ्य उद्धाप्य उद्धृत्याद्भिः प्रोक्ष्य. इदं वाक्यमन्व यितव्यं द्वावपोह्माद्भिः प्रोक्ष्यति. पृधगनयोः प्रोक्षण विधाना त्सर्वास् दर्भान् परिसमूह्य द्वा दर्भावपोह्यव्यस्य प्रज्ञातं निधा यान्यान् दर्भानद्भिः प्रोक्ष्या याप्यायन्ता मिति जुहोति, 8 द्वावपी गृहीत्वा६द्भिरिप्रोक्ष्य अग्नयेस्वाहा, सोमाय स्वाहा इति हुत्वा त्रीन्परिधी नाघार समिधौ च जुहु यात्, द्वावपोहितौ दर्भानदि गृहित्वाद्भिः प्रोक्ष्याग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहेति हुक्वा स्क्रीन् परिधि घार समिथा च गृहीत्वा तूप्लीं जुहुयात्, धार्यं कर्तु मशक्त समिथि स्वात्मन्यरण्यां वा समारो पये दिति विज्ञायते. 174 प्र, ळ खं. गा जौपासनाग्निं तत्कुण्डेभार्य मजस्त्रं कर्तु न श क्तश्चेत् वंश पूर्व वत्समिथि वास्वस्यात्मा हृदयं तस्मिन् ‘स्वस्यात्मनि याते अग्न इति मन्त्रेण पाणिं प्रतव्य तमुष्माण मास्ये घायात्मन्यारोप येत्. अयन्ते योनि रित्य णिं तप्य तस्या मरण्या मग्निं समारोषयेत्. आरोपिते ऒग्नौ समिद्विधानं उक्तं. उपावरो हेत्या रोपित मग्निं लौकिकाग्नाववरोप्यारणिं मधित्सा ऒग्नि मादाय नित्य मस्मिन्नग्नौ पूर्ववज्जुहुयादिति विज्ञायते. इति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने - प्रथम ः खण्णः ग्र यण अथ चतुर्थ प्रश्ने - द्वितीयः खण्णः अथ सतिव्रीहि नीवार श्यामाक यवाना माग्रयणे देव ताभ्यः स्थाल्यां चरुं वक्त्वानवेन तऱ्ऱुलेन पक्वेनापि जुहोति, अथाग्रायण मारभते. सति भवति प्राणाति देहं बिभक्तितिव्रीहिः निरन्तरं व्रीय तपस्विभिरिति नीवाराः. श्यामं परमकति प्राप्नो तीति श्यामाकः, एतानि तृणधान्यानि यूयन्ते समृध्यन्ते महाज ‘नैरिति यवाः. शतशूक धान्य विशेषः तेषां व्रीहि नीवार श्यामाक यवानामन्यतमस्यापि यधर्तु फलितस्यतत्त दृता वेवाग्रयणं क र्त व्यं. तत्तत्काले कर्तुमशक्ति श्चेद्या पच्छरदागमस्ता वनवस्थाप्य . तत्काल धान्येन सहा ग्रयणं कर्तव्यं. यथावर्षस्य तृप्ति रथ यजे तेति बह्वृच श्रुतेः. वर्षस्य तृप्ति र्वर्षर्तु परिसमाप्ति ः. नवै राग्रय णं कृत्वा सवान्नं भुञ्जीत तया2 निष्ट्वा नवान्नं नाश्ना तीति श्राते निर्दिष्टत्वात्. शरदि व्रिह्याग्रयणं शिशिंर्ता नीवाराग्रयणं वर्षा सु वैखानस सूत्र भाष्यम् 175 श्यामाकाग्रयणं वसने यवाग्र रुणं भवति. शरदि व्रीहिभिर्यजेत. वसन्तो यवै र्यजेत. वर्षासु श्यामाकं चरुं निर्वपतीत्येके. यथर्तु वेणु प्रियङ्गुनीवारै श्श्यामाकवत् यजेतेति श्राते निर्दिष्टत्वात्. तस्मि न्नाग्र मुणे सति पत्न्यासहप्राणानायम्य आग्रयणेन यक्ष्ये तेन स्वर्गं लोकमवाप्नु वानिकि सङ्कल्प्य. पूर्ववदाघोर मौपासनाग्नौ पात्रासादनं च कृत्वा प्रजास्थिली मिति स्थली मभिमृश्य प्रक्षाळितां नुण्डुलान् अग्नये, इन्द्रग्नि भ्यां पै श्येभ्यो देवेभ्यः, सोमाय ध्यावा पृथि एभ्यां, जुष्टं नि सामिति प्रत्येकं निरूप्य वैश्वदेवं वयुसि चरुपे सं देवताभ्यः स्थाल्या माग्नेनु स्थालीपाकवच्चरुम्पचेत्. आ गयणं यद्येक कालिकं तत्तत्तण्डुलान् पृथक् स्थाल्या मेकस्यां स्थाल्यां वा पक्त्वा ऒवतीय्य नवेन नूतनेन सर्वेण तण्डुलेनि हस्तेनवा स्रुवेणवा प्रदम मग्ना ्यविभ्यः प्रत्येकं हुत्वा प्रत्येकं दर्व्या चरुं गृहीत्वा जुह्वा सुवदायोपस्तरणाभिघारणे कृत्वा अग्नये स्वाहेत्यादि जु हॆूति. अग्नये स्वाहा, इन्फ्रान्नि थ्याग्ं स्वाहा, विश्वेभ्योदेवेभ्य स्स्वाहा, सोमायस्वाहा, द्यावाप्य धिवीथ्याग्ं स्वाहा, अग्नये स्विष्ट`ृते स्वाहा इति शतायुधायये चत्वार इति पितृभ्यस्सोपवीती, ग्रीष्मोहेम. इदु वत्सराय भद्रान्न श्रेयः इति आयुष्पा इत्यादिभि स्त्रिभिर्व्याहृ त्य स्तं हुत्वा धक्षिणे धरण्यां पितृभ्यो बलिदानं. १५ पितृभ्यः सोपवीती व्याहृत्यन्त हुत्वा अग्नेर्धक्षिणभागे धर - ण्यां भूम्यां वै. श्वदेवो क वत्सितृभ्यो बलिदानं कृत्वा. आप्यायता मिति तज्णुलैरास्य मखिपूर्याचम्य शिष्टर स्त र्वंशे पर मेष्ठ्यनीति विकिरति. OE176 अप्यायतामिति “हुतशेषैः तण्डुलै रास्य मात्मनो वक्त्र मभि ‘पूर्य भक्षित्वा2 चम्य. शिष्टेर्भक्षणावशेषै : तण्डुलै धन्तर्वं शे गृह मध्यस्थदारुणि : गृहोपरि (1) छपेषि परमेष्ठ्यसीति विकिरति विक्षिपति, इतीयत्. तदेवं शालीन यायावरादिवृत्यन्तरमाश्रित्य गार्हस्थ्यं धर्ममनुतिष्ठतीति विज्ञायते. तदेवं शालीनश्च यायावरश्च तावादि र्वेषां घोराचारिकाणाँ, तेषां वृत्ति र्वर्तन म नरमन्यतनुं शालीन यायावरादि वृश्य न ठं शालीनस्य वा वृत्तिं यायावरस्यवा वृत्तिं घोराचारि कस्यवा वृत्ति माश्रित्य प्राप्य यस्ययस्य धर्मे यद्यदर्शमु क्तं तद्वार स्थ्यं धर्ममाचार मनुतिष्ठत्यनुष्टानं करोति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्रीवै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने द्वितीयः खण्डः

अथ चतुर्थ प्रश्ने - तृतीयः खण्डः का.. य ष्ट का अथाष्टका अथाष्टका आरभ्यते, ස माघप्रौष्ठ पदयो रपर पक्षे ऒष्टम्या मष्टकां’ कुर्वात् माषुश्च. प्रोष्टपदो, भाद्रपदश्च, तयोः माघ प्रोष्ठपदयोः उभयोरन्यतरस्मिन् मासेवा अपरपक्षे, कृष्णपक्षे ऒष्णम्यां तिध्यामष्ट कां कुर्यात्. 30 (1) छ दीः ; इण्टि कप्पु. श्री खानस सूत्र भाष्यम् कुर्यात्. सप्त म्यां नवम्यां त्रयोदश्यां वा तत्रासस्भुवे सप्तम्यां नवत्यूं त्रयोनश्यां वा 177 सायं पूर्वेद्युः स्वाध्यायाचारनत श्शुची न सगोत्रा नाह्मणाना हू या भिपूज्य युग्मान् द्व्यवरा न्विश्वेदेवाद्धे त्र्यवरानयुग्मा नित्रर्धे द्वयोरेकै कं ना निमन्तयेत्. यन्दिने कर्तुमुद्योग स द्दिनात्पूर्वेद्युः पूर्वस्मिन् विवसेसायं काले स्वयमेक भक्ति श्री भूत्वा स्वाध्यायो वेकः, आचारः शौचाद्यनु ष्टानं तौ येषां स्तः तास् स्वाध्यायाचारवतः शुचीनुभयत्र कुल शुद्दा नसगोत्रान् आज्ञातीनसङ्ग हिनान्मुक्तयोनिदोषान महारोगिणः आस्ति कान् श्रोत्रियान् ब्राह्मणानाहूय स्वगृहमागतान् सुप्रक्षा श्रित पाणिपादान् तान् अर्घ्यादिनाभिपूज्याभ्यर्च्य प्रदक्षि णीकृत्याभिवस्थ्य प्राणाना नम्य प्राचीनावीती अस्मत्पि तु पितामहा प्रपितामहज्ञाति वर्गा णाङ्गोत्राणां, सूतृपितृपितामही प्रपितामहीज्ञाति वर्गपत्नी नां, माता महः, मातुः पितामह, मातुः प्रपितामहः, मातुः ज्ञातिनर्गा णां, तत्पत्नीनां गोत्राणां कालकामुक सञ्ज्ञोकानां विश्वेषां देवा नां विष्णोश्च अष्टका विधानेन विश्वेदेव पूर्वकं विष्ण्वन मेवमुभया त्मक मष्टकाश्राद्धं श्वः करिष्य इति सङ्कल्प्य, अप उपस्पृश्य. उप वीती, युग्मान् युगळान् द्वावपरावन्ति मौ येषान्द्व्यनरान् ब्राह्म डान् विश्वेदेवारे अर्थेन नित्यशमासः, सर्वलिङ्गतान वक्तव्यमिति विश्वे देवेभ्यः त्रयोजवरा अन्तिन येषां तां स्त्र्यवरान युग्मान समास् ब्राह्मणान् पित्रर्थे पैतृके एकै कस्य विश्वेदेवस्य द्वा द्वौ वर येत्. एकै कस्य पितुः त्रीन् त्रीस् वरयेदित्यर्थः अशक्त श्चेद्द्वयोः दैविके पै तृकयो रेकैक स्यैक मेकंवा निमस्त्रयेत्. वरयेत् . -2 श्री वै थानस फारं २३] 178 प्र, ळ खं. 3 कदळी क्रमुक नारिकेळादि फलानामन्यतमं दत्वा विश्वेदेवार्थ पुस्तका भोष्यतामिति, पित्रर्थ मष्टकाश्राद्धे भोक्ष रा मित्येवं. पितामहाद्यर्थमनि क्रमेण वरयेत्, सद्यश्पित्. दर्भै लेव वरयेत्, एवं ब्राह्मणास् वृत्वा स्वगृहयेव वासये.. अपरेद्युरपरा हे देशेशुचा वाधा यौपासनाग्निम्पै श देवाघारं हुत्वा स्थालीं सङ्क्षाळ्य विश्वेभ्योदेवेभ्यो जस्टं (पितृभ्योजुष्टं निर्वपामि) इति स्थाल्यां तण्डुलान्नि र्वाप्य, सत्विं चरुमपूपान्यपि पचेत्. अपरेद्युः श्वो भूतेऒसराहकाले. अ हॆ्नू ऒपरभागो 2. पराह स स्मिन् शुचौ गोमयेनोपलिप्ते शुद्धेदेशे स्थले जौपासनाग्नि माधान विधा नेन निधाय पत्न्या सह प्राणायामं कृत्वा अष्टका श्राद्धेन यक्ष्य इति सङ्कल्प्य प्रत्येकं दक्षिणतः सम्भारान् सम्भृत्य पूर्ववद्वैश्व देवाघारं हुत्वाग्नेय स्थालीपाकनत् स्थालीं चरुश्रपणीं सङ्क्षाळ्या ग्ना वधि श्रित्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं निर्वसामिति पितृभ्यो जु निर्वपामीति स्थाल्यामत्तर दक्षिणयोः प्रक्षाळितान् तण्डुलान् पित्रर्धं सतिलान् निरुप्य निक्षिप्य सतिलं चरुं होमाद्यर्थं चरुमिति वचनात्. अपूपान्यपि पचेत् भोज ना र्थं बह्वन्न मपूपादिकं लौकिकाग्ने पॊचयेत्. अग्नेर्धक्षिणस्यां नाण्डीमुखवन्मण्डलानुपलिव्य ‘अस्त्वा सनं” इत्यासनानि सदर्भ तिलेष्वासने ष्वासयित्वा २३ चतुरश्रं विश्वेदेवार्थं. नृत्तं. पित्रर्थं. तधान्यं. माता महाष्ठमेकं त्रीण्यवटानि ताला यतन्निनि दक्षिणापवर्गन्थात्वोवलिप्या “वटेषु यधाक्रमेण पादप्रक्षाळनं कृत्वा अग्नेर्धक्षिणस्यां नान्दी मुखवन्मण्डलान्यथावनीदमिति गोमयेनोपलिप्यास्त्वासन मित्यासनानि सनर्भवानि विश्वेषां देवाना मीदमासन मिति दत्वा तथा सदर्भ तिलान्यासनानि पितॄणा मिद मासन मित्येनं प्रत्येकं दत्वा तेषु सदर्भ तिलेष्वासनेषु आचान्तान् ब्राह्मणानासयित्वा. श्री वैखानस सूत्र भाष्यमे 173 वस्ता दै ्यरलङ्कृत्यब्राह्मणानत्यज्मुखान्विश्वेदेवानु दगन्त ० पुष्पादै ः पिकॄनुदङ्मुखान्फ्रागस्त्रं गन्धद्यैः पूजयति’ -वस्त्राद्यैरित्यादि शब्देन कुण्डलाङ्गुळी काद्याभरणानिगृह्य _ने तैर्वस्त्राद्यैर्यधाशक्त्यलङ्कृत्य प्रत्यङ्मुखान् पश्चिमाभिमुखान् विश्वेदेवानाह्मणानु दगस्तं दक्षिणाद्युत्तरान्तं यधास्यात्त धा पुष्पाद्यैरित्यादि शब्देन साक्षत गन्ध धूपादीपानि गृह्यक्ते. तैः पुष्पादै ्यरर्बत प्रार्चतेत्यक्षतै रायनेत इति पुष्पं. गन्धद्वारा मिति गन्धं. धूरसीति धूपमु द्दीप्यस्येति दीपं युवासुवासा इति वस्त्र मेतानि क्रमेण प्रत्येकं दत्वा. स्वधानमइत्युक्त्वा तेषां करे तिलोदकं दत्वाप्राप्नोतु भवानिति ब्रूयात् ॐ तथा प्राप्नुवानीति प्रतिब्रूयुः 3 LE प्रागग्रं दर्भोपरि पात्र मासाद्य सपवित्रे पात्रे शन्नो देवीरिति द्विर्जलं संस्राव्यापूर्याक्षत पुष्प दर्भ गन्धान् प्रक्षिप्य विश्वेदेवास इति साक्षत दर्भं पुष्पं प्रत्येकं शिरसि निधायावाह्याष्टक्याः विश्वे देवाः प्रियन्ता मिति तेषां करेषु यवोदक मर्घ्यं दत्वा प्रत्येकं प्राप्नोतु भवानिति कर्ता ब्रूयात्. ॐ तथा प्राप्नु वानीति ब्राह्मणाः प्रति ब्रूयुः एपं पितॄ मदङ्मुखान् पश्चिमादि प्रागन्तं यथास्यात्त था गन्दाद्यैरित्यादि शब्दान शील पुष्प धूप दीप वस्त्राणि गृह्यर्ते. तैर्गनाद्यैः प्राचीनावीती वै श्व देववदभ्यर्च्य दक्षिणाग्रं दर्भोपरि पात्रं सम्पाद्य सपवित्रे पात्रे शन्नोदेवीरिति त्रिः कृत्वो जलमापूर्य तिङ्गन्धदर्भान् निक्षिप्य सतिल दर्भं पुष्पं शिरसिनिथाय उशन्तस्त्वाह वामह इत्यावा ह्यअष्टक्याः 180 प्र ळ खं 3 ॐ तथा पितरः स्वधानम इत्युक्त्वा तेषां पिकॄणां करे दक्षण पाणा तिलोदक मर्थ्यं दत्वा । प्राप्नोतु भवानिति कर्ता ब्रूयात्. पदेत्. प्राप्नु वानीति प्रत्येकं ब्राह्मणाः प्रति ब्रूयुः प्रति पदेय ः. ऎवरि प्रत्येक मभ्यर्चलो. 2 अग्नौ होमं करिष्यामित्युक्ते ‘कुरुष्वेति रैरनु ज्ञातोऒग्निं परिषिच्य’ विश्वेदेवस्य. विश्वे अद्य प्रजापते नत्वत्सुभूस्स ्वयम्भूः सन्तॆ पयाग् ंसि, सोमया इति रौद्रं ब्राह्मं वैष्णवं व्याहृत्यस्तं देवानां सपिण्डीकरण वत्पितॄणामप्याज्येन हुत्वा हव्वं कव्य मित्वभिघार्व पक्वेना पूपमिश्रेण जुहोति, 2 अग्नौ होमं करिष्यामित्युक्त्वा कुरुष्येति तैः ब्राह्मणै रनु ज्ञातः प्रेषितः कर्ता अग्निं परिषिच्य व्याहृत्यनु देवानां विश्वे देवादी नामाज्येन हुत्वा सपिण्डीकरणवदि ति अग्नये कन्य वाहनायेत्यानि दिवि गतेभ्यः प्रपितामहेभ्य इत्यनं प्राचीनावीती पिकॄणामप्याज्येन हुत्वा विश्वेभ्यो देवेभ्योः हव्यभिघार यामीत्युत्त रे देवेभ्यः सितृभ्यः कव्यमभिघारयामिति दक्षिणे चरुस्थाल्या मभिघार्य. जुहू मुप स्ती र्य दर्व्या चरुमनदायाभिघार्य प्रति मन्त्रमेनं कृत्वा तेन नक्वेन चरुणा पूपमि श्रेण सापू पेन देवानाञ्च पितॄणाञ्चपूर्व वज्ञुहोति. गामुपाकृत्य पशुबन्धवत्सं ज्ञप्तो विद्यवपा मुथृत्य पक्वया तया वहवपामिति होमं चा मनन्ति. अला गान्धेनुमुपाकृक्योपाकरणं स्वीकरणं कृत्वा पशुुद्ध पदि ति यथा पशुबन्ध यूपा ग्रेण पुरस्तादिव्यादि सूत्रेण पशोरुपाकरणं ति श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 131 1 सञ्ज्ञवनं वपोद्धरणं चोक्षम्. तव्वदत्रगामुपाकृत्य सञ्ज्ञप्त्वा सञ्ज्ञपनं (2) विशसनं कृत्वा वपामुत् (3) खिद्योत्पाद्य उद्धृत्य (4)काष्मर्य शाखामासज्ज अग्नौ सुशृतं पक्त्वा पक्वयातयावपया मानसामिति नु नेण होमं चा मनन्ति. केचि स्वदन्ति. एनं कर्तु मशक्र श्चेत् अपूपं विशेभ्यो देवेभ्यः पितृभ्यस्त्वाजुष्टमुपाकरोमीत्यु पाकृत्य दर्भोपरिनिधाय इषेत्वोर्जेत्वेत्युत्खद्याग्नौ प्रतितप्य पक्वेना पूपे सहनपामिति होमं कुर्यात्. मधु इवमाहिताग्न्यनाहिताग्निभ्यां कर्तव्यम्. (5) गवालम्भस्य कलौ निषिद्धत्वात्. इति. षुटिकावस्तायां पलपैतृक निषेधात्. धाम्नो ळ्ळोडनायां तोयपिज्जा प्रतिनिधिं गृष्णायादिति सूत्रकारवच नाच्च. यिदि जीवति पिता यजमानः तेन अष्टका हॆूमा नैव कर्तव्या . पितरि जीवति पिण्डोननिर्वाप्य इति सूत्रकारै रुक्त त्वात्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्रीवॆ खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने - तृतीयः खण्णः अथ चतुर्ध प्रश्ने - चतुर्थः खण्णः दक्षिण पश्चि मेडग्ने रेकोदिष्टपन्नि र्वावस्थानम्. 36 पिण्डप्रदानं करिष्य इति सङ्कल्प दक्षिणाभिमुखः प्राचीनावीती दक्षिणपश्चि मेग्ने र्नॆर् ऋत्या मेकोद्दिष्ट वदिति, यथै कोद्दिष्टे पिण्डस्थानं नक्ष्यतीतद्वत्सिकताभिरुदष्प्रगुंअरत्नि मात्रं वितस्त्यातन्दक्षिणतो भागोन्नतं कल्पये दित्येवमेकोद्दिष्ट निर्वापस्यपिण्डनिक्षेपणस्यस्थानं स्थुण्डि निर्वावस्थानं. " सञ्ज्ञपनमु ; चम्पुट (2) विशसनं ! चम्पुट (3) उद्घातमु ! पॆल्ल गिम्पबडिनदि (5) आलम्भमु ; चम्पुट. (4) काष्मय्य : गुम्मुडु (पॆग्गुम्मुडु) 182 प्र ळ खं, ळ दरैन तद्दक्षिणस्या मपटं चोपकल्प्योद्यमानम् इति द स्त्रिभिर्दक्षिणा सकृदुल्लि खेत्, O 30 तस्य स्थानस्य दक्षिणस्यां दिश्यवटं श्वभं प्रादेशमात्राया मं निम्नं चोपकल्प लो तत्समीपे कृत्वा त्रिभिद्दरै ऎर्धक्षिणास्त्रं यधा स्यात्त थासकृदेकदै वोल्लि खेत्. गायत्र्या प्रोक्ष्यस्थाने निहन्नि सर्वमिति दक्षिणाग्रानयु ग्मानुदुम्बर पत्र दर्भांस्तिलै राष्त्रृणालि. 30 गायत्र्या प्रोक्ष्यस्थाने पिण्डस्थले निहन्मि सर्वमिति दक्षिणस्या मग्राणि येषां तानयुग्मान्यसमान्युदुम्मरस्य पत्राणि पर्णानि च दर्भाश्च येषान्तान् तिलै स्सह सृणाति. अच्छिद्र मास्तरणं करोति. ‘पोषायत्पेति” सकूर्चाक्षतं पात्र मुदकेनापूर्य पित रोमे प्रसिदन्त्विति प्रणम्य आमआगच्छन्त्विति पितृना वाह्य दक्षिणाभिमुखो भृर्भयति. ति 3 9 पोषायत्वेति कूर्चेन त्रिभिर्धर्भैः ग्रधितेन पवित्रेणाक्षलै 8 तिलैश्च सहवर्तत इति सकूर्चाक्षतं पात्रं नृण्मयं पर्थमयं वा उदकेनापूर्य पितरोमे प्रसिद्वति त्रिः प्रणम्य आमागन्त्विति पितरः पितामहाः प्रपितामहा इत्यादि यधालिङ्ग मूहित्वा पितॄन् पूर्ववदावाह्य दक्षिणाभिमुखो गन्दाद्यैरभ्यर्चयति. अमावाजस्येति पात्रं प्रमार्ज्य अग्निरिन्देति चरुं निर्ववति. 33 आमावाजस्येति पात्रं पिण्ड भाजनं प्रमार्ज्य प्रकाश्य अग्नि रिन्द्रेति तस्मिँ श्चरुं निर्वपति निक्षिपति, श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् 183 ୪ दर्भेण तनुष्टधा विभज्य साज्यं पड्डान्कृत्वा सव्योत्त र पाणिभ्यां `अयमोदनेति पितृभ्यः पिता महेभ्यः, प्रपिताम हेभ्यः, ज्ञातिवरेभ्यः. पितृपत्नी भ्वः, पितामह पल्नीभ्यः प्रपितामह वल्नी थ्याः ज्ञातिवर्गपत्नीभ्यः पिण्णं निर्वपामीतिनिर्वपति. दर्भेण तच्चरु मष्टधा विभज्य अष्टाभागास् कृत्वा आज्येनो पसि व्य साज्यं सतियं तत्त द्भागं क्रमेण पिण्डान् शिख्यण्ड सम्मितान् कब शान् कृत्वा सव्योत्त र पाणिभ्यां हस्ताभ्यां अयमोदन इति क्रमे जैक मेकं पिण्डमादाय अक्मनः पूर्वं ये मृतास्तेभ्यः पितृ तत्पूर्वं ये मृता सैभ्यः पितामहेभ्यः तत्पूर्वंयेमृता सेभ्यः प्रपितामहेभ्यः तत्पूर्वं ये मृतास्तेभ्यो ज्ञातिवर्गेभ्यः एवं तत्पत्न्यस्ता भ्यः पिण्डं निर्वपामिति दक्षिणान्तं निर्वापं पिण्डा ना निक्षेपणं करोति. एवं मातुः पित्रादिभ्यः पिण्णदानं केचिद्वदन्ति . 30 ऎवं मातुः पित्रादिभ्यः तत्पत्नी भ्यश्च अष्टा पिण्डान् कृत्वा पिण्डस्थानादि सर्व . पृथगेकत्रना तानावाह्य पिण्डदानं कुर्यादिति केचि द्वडनि. अर्जन दन्त धावन दधिसक्तु मधुव्यज्जनेक्षु बदरीफलान्यर्प येत्. 3. अज्जनं नेत्रकज्जलं दन्तधावनंरदनशोधनन्दधिसक्तु तप्त तण्डुल चूर्णं मधुक्षॆद्रं व्यञ्जन मुपदंशं इक्षुगुडादि बदरं कोलं तस्यफलं बदरीफलं च तानि प्रत्येक मर्पयेत्, दद्यात्. शूर्पेणाच्छाद्योपरि पुष्पतिलाक्षतदर्भान्न्यसेत्. शूर्पेणाच्छाद्य पिण्डान् पिधाय तस्योपरि पुष्पतिलाक्षत दर्भा सेत् क्षिपेत्. 3 184 प्र : खं - आ ऊर्जं वहन्ति रिति ’ पिण्डपरित स्साव्योदकं दत्वा अमू र्ती नामिति तत्पात्रोदेकेनाओपटं पूरयति, 30 ऊर्जं वहन्ती रिति परितः पिण्डानामभितः अप्रदक्षिणं प्रस्त्राव्य मुदकं सलिलमञ्जलिना गृहित्वा किञ्चित्सं स्राव्य अवशिष्टजल मपडे दद्या देवं त्रिः कृत्वोदत्वा पात्रं पिण्डभाजनं प्रक्षाळ्यतत्पात्रोद केनापूर्य अमूर्ति ना मित्यवटं पूरयति. चरुशेषेणानै ्यश्चान्नाद्य पूपो पदंशैः पूर्ववद्रा ह्मणान्यधा तृप्ति भोजयेत्. आचम्य चरुशेषेण हॆूमापशिष्टेन चान्यकि काग्नौ पाचितै रन्न मादिर्यस्य तदन्नाद्यपूपा उपदंशाश्शाकादि व्यञ्जनानिकै : पूर्वं चरुशेषं विश्वे देवानां सौवर्णेषु पात्रेषु द्विद्विर्दत्वा पितॄ णां राजतेषु पात्रेषु सकृत्सकृद्थत्वाऒन्यमन्नाद्यञ्च तधा दत्वा 2 भिघोर्य पूर्ववन्नान्दिमुखोक्त वत्सृधिवीते पात्रमिति पाणिभ्यां पात्रं स्पृष्ट्वा इदं विष्णुरिति तदज्ञुषेन विष्णोहव्यं रक्षस्व विष्णोक व्यं रक्षस्वेति तदङ्गुष्टेन तच्परुं स्पर्शयित्वा ब्राह्मणान् विश्वे देवादीस् यथा तृप्ता भवन्ति तधा भोजयेत्. तेषु तृप्ते षु पितर न्तृप्ता भवन्ति • ४० यस्मात्तेषु ब्राह्मणेषु तृप्तेषु सन्तुष्टेषु सत्सु यजमा नस्य पितर सृप्ता भवन्ति तस्माद्यधातृप्ति भोजयेत्. 30 वाग्यतान्भुज्जाना नृचः पै तृका श्रावयेत् ४० भुञ्जानान् भोजनं कुर्वाणान् वाग्यता न चलितान् ब्राह्मणास् ऋचः ऋग्बन्धाः सैतृकाः पितृप्रशंसकाः उशन्त स्वाहा वा मह इत्याद्या सोमाय पितृमत इत्यादि पितृसूक्तानि च श्रावयेत्. यधा ऋचः ते शृण्वन्ति तदोच्चारयेत्. उच्छिष्टं संशोथ्य तत्रान्नं विकिरेत् ४७ पै खानस सूत्र भाष्यम् 185 अनुतितेभ्यः समू हॆ्यूच्छिष्ट म पोद्द ृत्य श्वाद्यनु पहते देशे दक्षिणस्या यवटे विसृज्य गोमयेन मण्डलानि संशोध्य तत्र भोजन स्थाने सर्वत्रान्नं विकिरेत्. तत्त न्मन्त्रेण विक्षि पेत्. वा आचान्हे भ्यो मुखवासं निवेद्य रजतं तिलं सुवर्णं वा दक्षिणां पशु कांस्य यान दास शयनासनादीनि परिच्छ दांश्च यधाशक्ति ददाति आचाने भ्यः कृताचमनेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः करशुद्धिं कृत्वा मुख वासं ताम्बूलं निवेद्य दत्वा गोप्रशेषादीन् कृत्वा रजतं वा तिलं सुवर्णं ना यथाशक्ति दक्षिणां प्रत्येकं दत्वा पशुः गौः कांस्यं कंसभोजन पात्रं यानो ऒश्वादिः दासोदासी पुत्रः शयनं पर्यङ्कः आसनं रत्नकम्बळादि आदिशब्देन छत्रव्यजन कमण्डलूपानहोगृह्य ने परिश्चद - स्व रूपिणः तान् पशुकांश्ययानन दास श य नादि परिच्छदांश्च यथाशक्ति शक्ति मनति क्रम्य प्रत्येकं ददाति. अन्नशेषं तेभ्यो दर्शयित्वा यथोक्तं करणीयम्. ४४ अन्न शेषं भोजनावशिष्टम्भाण्डान्तर्गत मोदनादिकन्तेभ्यो ब्राह्मणे भ्योऒन्न शेषः किङ्ग्रीयतामिति दर्शयित्वा 22 वेद्य डैरिपॆन्स होप भुज्यतामिति यथोक्तं भवति तथा करणीयम् कर्तव्यम्. आचमनोच्छिष्ट शोधनोत्थापन विसर्जनादन्य द्विश्वेदेवपूर्व माच रेत् आचमन मुच्छिष्ट शोधनमुच्छिष्ट पात्रापोद्धरणमुद्धापनमाचम नारोगमनं विसर्जन मुद्वासनं तस्मादन्यदितरत्सर्वं विश्वेदेवा एव. पूर्वं प्रधमं यस्मिन् तद्विश्वेदेव पूर्वक माचरेत् कुर्यात्. अन्यधा रक्षां स्यपह रेयुः श्री वै खानस फारं २४] YE186 प्र ळ खं, ळ अन्यधा इतरधा पितृपूर्वं चेत् रक्षांसि राक्षसा अपहरेयुः तत्फलं गृष्णायुः तस्मात्सर्वं विश्वेदेव पूर्वक माचरेयुः. आचम नोच्छिष्ट शोधनोद्धापन विसर्जनानि पितृपूर्व मित्यर्थः. नमो वः पितरः इति पितॄनभिवन्द्य पिण्णा नुद्वासयेत्, नम इति पितॄनभिवन्द्य पिण्डस्थान् पितॄनुद्वास्य अपान्त्वोषधी नामि3 मध्यमं पिण्डं पत्न्यै दत्वा धत्त पितर इति पत्नीं प्राश येत् अपिवा सर्वान्पिण्डानु दास्य जले प्रक्षि पेत् अपिवाश्व चण्डाला द्यनुपहते देशे वायसेभ्यो बलिं दद्यात्. ति ४० अस्तु तृप्ति रामावाजस्येति भुक्त वतस्ता न्नमस्कृत्यो ति ष्ठि तेत्युत्थाप्य परेत पितर इति प्रवासयति अस्तु कृप्ति रामावाजस्येति भुक्त ऎतः कृतभोजनान् ब्राह्म णान् प्रदक्षिणीकृत्य नमस्कृत्य उत्ति षॆत्युत्थाप्य पठेत प्रवासयति. तल्लोकं गमयति. पितर इति पितृभुक्तं पितृजीर्ण मित्यन्त होमार्ते ऒग्नि मालये प्रतिष्ठाप्य पञ्चमहायज्ञा न्करोति अग्निर्भुक्त मग्निर्जीर्ण मित्यनयोः स्थाने पितृभुक्तं पितृजीर्ण मिति प्रक्षिप्या न्य त्पूर्ववत् अन्त होमाने अग्निमौपासन वह्नि मालये कुण्डे अरण्यादौ वा प्रतिष्ठाप्य निथाय पञ्चमहायज्ञान् ब्रह्मयज्ञादीन् करोति. अनेन सर्वत्र पैतृकेषु तदन्त एव पञ्चमहा यज्ञाः कर्तव्याः अर्थाधानिनः आहिताग्ने रापासनाग्नौ सर्वाधानिनो लौकिकाग्नौ वा निर्मन्ध्येवाग्ना वेव मष्टकाकर्तव्या तथा लौकिकाग्निं निर्मन्ध्यमपिवा अन्त होमास्ते विसृजेत् हॆूमं कर्तु मश क्त श्चेद्धोमं विना ब्राह्माणान् भोजयॆत् तस्याप्यश क श्चेत्पुरुषाहार मात्र मन्न 1 मग्रं वा श्रोत्रियाय दद्यात् अधवा अष्टकेति ब्राह्मणान् भोज येत् उद्यस्त्रं वा ददाति प्रायश्चित्ते निर्दिष्टत्वात्. अग्रं : नालुगु करुडुल परिमाणं गल भिक्ष भानस सूत्र भाष्यम् दरिद्रो ममेय मष्टकेति कक्ष मग्निना दाहयेत् 187 30 दरिद्रो निर्थानिकश्चेन्ममास्माक मियं क्रिया ऒष्टकेति पितॄन् स्मृत्वावनान्तं गत्वा तश्रस्थितं 2 कक्षं कुञ्जलतागृहमग्नि नाजौपा सनवह्निनावा लौकिकाग्निना वा दाहयॆत्. श्रोत्रियाय पानीयं वा दद्यादिति विज्ञायते अपिवा श्रोत्रियाय ब्राह्मणाय पानीयं स्वादुशीतं पाना ं जलं वा करकादि मापूर्य दाद्यादिय मष्टकेति विज्ञायते ति श्री नृसिंहवाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने — चतुर्थः खण्णः

अथ चतुर्थ प्रश्ने - पञ्चमः खण्डः

पिण्ड पितृयज्ञ ः :

6

अथातो 2मावास्यायां पिण्डपितृयज्ञं यजेत अधानस्त्र र मत इति काल परामर्शः यतः श्राते ऒन्वाधानादिक मुक्त मतोस्याममावास्यायां मासि पितृभ्यः क्रियत इति अमा वास्या नियमैः पिण्डै ः साध्योयज्ञः पिण्डपितृयज्ञः कथं पिण्डै स्साध्यत इति चेत् तिस्र आहुतीर्जु हॆूति त्रिर्निदथाति षट्सं पद्यन्त इति श्रुतेः पिण्डदानस्यापि होमतुल्य निर्देशिन तस्यापि प्रधानत्वात्. पिण्डै स्पाद्यत इति निर्वचनम् स्वर्गफलार्थं पिण्डपितृयज्ञ इ मीमां सकाः सूत्रकार मतन्तु नित्यएव पितृभ्य एतद्यज्ञं निष्क्रि यज मानः प्रतनुत इत्यापस्त मृवचनात् च सर्वदा अमावास्यायां पिण्डपितृयज्ञेन यजेत.

33

पूर्वेऒहन्यपां मेध्यमिति समूलं बर्हि राहृत्य सकृदेवाच्छिद्य सकृदाच्छिन्न बर्हिषस्समाहरति 2 कक्षं ; कुञ्जं (लतागृहं)

188

प्र. : खं ५

तद्यधेत्यत आह पूर्वे 2 हन्यमावास्यायाः पूर्वेद्युः चतु र्थश्यामसाु मेध्यमिक् म स्त्रीण परिस्तरणाहरणकाले वा मूलैस ह समूल मुपमूललूनं वा बर्हिः. कुशादिक मा हृत्य उद्दृत्य प्रत्येकं बर्हि स्सकृत्सकृदेप आच्छिद्य 1 दात्रेण छित्वा सरृवाच्छिन्ना लूनाश्चते बर्हिष स्सकृदाच्छिन्न बरिषस्समाहरति. म इ छेवनं तूप्ली मा हरणं मन्त्रलिङ्गात्

उपोष्यश्वोभूतेऒपराग्निं प्रणम्य प्राचीनावीत्य ध्वर्यु र्थक्षिणाग्ने रक्षिण पश्चिमस्यां चरुस्थाल्याज्यस्थाली स्रुक्ुवेध मेक्षणे डा पात्रस्फ्य शूर्पोलूखल मुस लादि पात्राण्येकै कशः प्रयुज्जीत.

७४

ऊपोष्येत्यु पोषणं जायापत्योरेक भक्ता शनमपि वागाम्येभ्यो 2नशन मुपोषण मधवाग्ने समीपेवा सः शयन मुपोषणं तत्कृत्वाश्वो भूले ऒमावास्याया

भूते 2मावास्याया मन्वाधानं कृत्वा ऒपरा हे सायङ्काले वा अपराहेधि वृक्षसूर्येनेति श्राते निर्दिष्टत्वात् अग्निं दक्षिणाग्नि मनाहिताग्ने रापासनाग्निं प्रणम्य तूष्टीं नमस्कृत्य पत्न्यासहप्र्राणानायम्य पिण्ड पितृ यज्ञेन यक्ष्य इति सङ्कल्प्य प्राचीनावीती अध्वर्युः दक्षिणाग्नेर्दक्षिण पश्चिमस्यां नैर्त्यां दर्भो परिचरुस्थाल्याज्य स्थाली स्प्रुकु वेद्म मेक्षण दर्वी पात्रस्य कूर्पो लूखल मुसलादीत्यादि शब्देन कृष्णाजिनाथि श्रयणे कूर्च 1 कशिपूप बर्हण वास्योञ्जनां जनोदकुम्भानि गृह्यक्ते. जीसपितुः नकशिप्वादिः पिण्डा भावात्, तानि पात्राण्येकै कशः प्रत्येक माग्नेयाग्राणि प्रयुञ्जीत,

सम्भरति

अवहता असुरा इति वेदं परिमृजायात पितर इति दक्षिणाग्निं सकृदाच्छिन्न बर्हिषा परिस्तृणाति

1 कशिपुः ! अन्नमु (वस्त्रमुकूड)

I

1 दात्रं : कॊडवलि (ललित्रं)

श्री वैखानन सूत्र भाष्यम्

189

अपहता इति वेदिसधो मेखला प्रदक्षिणं साधावेन पाणिना परिमृज्य आयातु पितर इति दक्षिणाग्निं सकृदाच्छिन्न बर्हिषा प्रत्य दक्षिणाग्रं परिसृणाति.

पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामिति स्थालीं सपवित्रां व्रीहीभिरा पूर्य तेनै वाभिमृश्य तथैव ताळ्ळूर्पे निरूप्याभि मृत्

X8

दक्षिणतः प्रागीषं व्रीहि मच्चकटमवस्थितं कृत्वा स्थालीमेक पवित्रेणान र्थाय दक्षिणतस्सकू त्पितृभ्यो जुष्टन्निर्वपामिति सपवित्रे कूर्पे निरूप्यते नै वाभि मृशेत्

अन्वाहार्यस्य दक्षिणस्यां पश्चिमस्यांवोत्तर पश्चिम ग्रीपं कृष्णाजिन मास्ति र्योर्थ्व मुलूखलं [मुसलञ्च] संस्थाप्य व्रीहित्प्रक्षव्य पत्न्यावघातं कृत्वा विवेचन पर्जं’ परावासं सकृत्करोति.

2

अन्वाहार्या द्धक्षिणाग्ने दक्षिणस्यां पश्चिमस्यांवा उत्त रपश्चिम ग्रीपं प्रत्यगु वक्चिरसं कृष्णाजिन मास्ति र्य तस्योर्ड्वे उलूखलं सं स्थाव्य तस्मिस् व्रीहिन प्रक्षिप्य दक्षिणाप्राचीतिष्ठति पत्नी बहुपत्नी कश्चेत् ज्येष्ठभार्या अवघातं मुसलेनावा घातं कृत्वा तान् कूर्पे समा दाय विविच्यते विवेकं क्रियत इति विवेचनं वितुषीकरणं तेन वर्णं (1) विवेचन वर्णं यधास्यात्त धा परमां वपतीति परावापं फलीकरण मुच्चालनं शूर्पे सकृत्करोति.

अध्वर्युः स्थाल्यां तण्डुलानद्भिः सकृत्परिप्लाव्यान्वा हार्ये जीवतण्डुल मस्विन्नं चरुं श्रपयेत्.

1 विवेचन वर्षं! गालिकि पोतपोयरादु, चॆरगवलयुनु.

इला

190

प्र, ळ खं. ५

अध्वर्युं स्तण्डुलानादायाद्भिः सकृत्पाव्यप्रकाश्यस्थाल्यां पितृभ्यो जुष्टं निर्वसामिति निर्वाप्य अन्वाहार्येऒधि श्रयणिं निधा याग्ना वेवाधिश्रित्य जीवति प्राणिति तण्डुल सुपक्वं नभवतीति जीवतण्डु लं न स्विद्यते स्राव्यते यवागूरिति वेत्यस्विन्नं चरुं यधातं जीवतण्डुल मस्विन्नं च भवति तधा चरुं श्रपयेत् प्राचयेत्.

दक्षिणतः सालीं मे क्षणं च दर्भेष्वासाद्या नुत्पूत सर्पिषा पक्वमभिघार्य शुन्थन्तां पितर इति वेध्याम्परितः प्रिय कूर्चे नापः स्रावयेत्.

दक्षिणाग्नेर्दक्षिणतो दर्भानास्तिर्य स्थालीं चरु स्थलीं मे क्षणं दर्वीञ्च दर्भेष्वास्तृतेष्वौसाद्य अवतीर्य संसाद्य अनुतू तमसं स्कृतं सर्पिराज्यं ते नानुत्पूतेन सर्पिषा लौकिकाज्येन पक्वं चरु मभिघार्य शुन्दन्तां पितर इति वेद्याः परितो प्रदक्षिणं कूर्चेन पाणि नावा यधालिङ्गं मन्रोण त्रिः कृत्वः अपः स्रावयेत्

सोपवीती दक्षिणाग्ना विध्मार्हुत्वा मेक्षणेनचरुमभिघार्या वदायाग्नये

कव्यवाहनाय स्वधानमः स्वाहा

सोमाय पितृमते स्वधानमः स्वाहा यमायचाङ्गर स्पतये स्वधानमस्स्वाहा इति जुहोति.

E

सोपवीती दक्षिणाग्ना विध्मान् पञ्चदशेध्मदारूणि सप्त दशवायधा सम्भवं वा समिधः प्रणवेन तूष्टिं वा हुत्वा प्राचीनावीती चरुमभि घार्य मे क्षणेन चरुमवदायाभिघार्य प्रत्येकमेवं गृहीत्वा अग्नये कव्यवाहनाय स्वधानमः स्वाहेत्यादि विस्र आहुतीः प्रत्ये

कं चरुमवदाय जुहोति.

जु

UK तगग्नेस्सधूम मेक मुल्मुक मुद्द ृत्यापयन्त्वसुरा इति पश्चिमतो वेद्यां सन्न्यस्य निर्धूमन्तं विनृजेत्,

अ

श्री वै खानस सूत्र भाष्यम्

191

तदग्नेर्दक्षिणाग्नेः सधूमं धूमायमान मेकमन्यैर सं स्पृष्ट मुल्कमुला तमुद्धृत्य अपयस्वसुरा इति पश्चिमतःपश्चिम स्यां वेद्यां सन्न स्य निर्देतो थूमो यस्मात्तं निर्धूमं तमुलु कं विसृजेत् निरस्येत् इत्येवं जीवपितुस्त न मुक्त्वा इदानीं पिण्ड प्रदान मुच्यते

इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्रीवैखानस

सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने

पञ्चमः खण्डः

अथ चतुर्थ प्रश्ने - षष्ठः खण्डः

यजमानः प्राचीनावीती दक्षिणपूर्वे स्फ्येनै वोल्ले खनं शृत्वा तत्राद्भिः प्रोक्ष्यस्फ्यं निधाय तस्मिन् ‘ऊर्म्यो दकास्ते इत्युदकेन तर्पयित्वा पश्चिमे सकृदाच्छिन्न बर्हिषि पितॄन्सितामहात्प्रपितामहा सभ्यर्च्या वाचीन पाणिरेतत्ते ततासौ ये चत्वामन्विति प्रत्येकं दक्षिणान्ता न्पिङ्ञान्दद्यात्,

यजमानः प्राचीनावीती भूत्वा जिग्नेः पश्चिमस्यां दक्षिभपूर्वे कोणे यधाग्नेय प्राचीतधा स्फ्येनैव सकृदुल्लेखनं कृत्वा रेखा तारेण खननं कृत्वाद्भिः प्रोक्ष्व तत्रोल्ले खन रेखायां स्फ्यमाग्ने याग्रं निधाय तस्मिन् स्फ्ये ऊर्म्योदकान्त इति प्रपितामहानै ः त्रिभिर्म नै

नै रुदकेन सतिल जलेन क्रमेण तर्पयित्वा स्फ्यस्य पश्चिमे समीपे सकृदाच्छिन्न बर्हिरास्ति र्य तस्मिन् सकृदाच्छिन्न बर्हिषि पितॄन् पितामहान् प्रपितामहान् आम आगन्त्विति यधालिङ्गं मन्त्रेणास्मत्पि तरं गोत्रं शर्माणं वसुरूपमेवं गोत्रनाम्ना रुद्ररूपमादित्य रूप मित्यावाह्या2सनाद्यैरभ्यर्च्य आमावाजस्येति पात्रं प्रक्षाळ्य अग्निरिन्द्रेति चरुं प्रक्षिप्य दर्भेण त्रिथा विभाज्य साज्य तिल पिण्डान्

192

128200 - E

कृत्वा अवाचीना दक्षिणान्तो पाणीयस्य सोऒ वाचीन पाणिस्सन् पैतृकेण तीरेन एतत्ते ततो ऒसौ पितः केशव शर्मस् एचत्वामनु एतत्ते पितामह नारायण शर्मन् ये चत्वामनु एतत्ते प्रपितामहा माधवशर्मन् ये चत्वामनु इति प्रत्येक मनूच्य गोत्राय शर्मणे रूपायपित्रे पितामहाय प्रपितामहाय ये च तमनु गच्छन्ति तेभ्यश्च अयं पिण्ड स्स्वधाननु इति प्रत्येकमुक्त्वा दक्षिणान्तान् पिण्डान् दद्यात्.

आङ्क्ष्वतताताः पितरःस्वाङ्क्ष्वत पितामहाः स्वाङ्क्ष्वत प्रपितामहाः इत्यभ्यञ्जन मेतानि वः पितर इति कशि पूप बर्हण वासोञ्जनं चार्पयेत्.

£3

आङ्क्ष्व तताताः, पितरः, पितः केशवशर्यन् अभ्यञ्जनमभ्यङ्क्ष्वत, स्वाङ्क्ष्वत पितामह नारायण शर्मस् अभ्यञ्जन मभ्यङ्क्ष्वत, स्वां क्ष्वत प्रपितामह माधवशर्मन् अभ्यञ्जन मभ्यङ्क्ष ्वतेति त्रिरुच्चार्य यज्ञशर्मणे पित्रे देवदत्त शर्मणे पितामहाय विष्णुशर्मणे प्रपिता महाय चाभ्यँजनं तैलाभ्यङ्गं क्रमेणदत्वा एतानिवाः पितरोवा साग्ं स्यतोन्यत् पितरोमायोष्ट, एतानिवः पितामहावासाग्ं स्यतो न्यत् पितामहामायोष्ट एतानि वः प्रपितामहावासाग्ं स्यतोन्यत्. प्रपितामहामायोष्ट इति वस्त्राञ्चल सूत्राणि डत्वा ए तानिवः पितरः कशिपुन-तोन्यदिति कशिपुं ऎतानिवः पितर उपबर्हण मतोन्य दित्येवं मन्त्रमूहित्वा क्रमेण पित्रादिभ्यः कशिपुं तल्पमुपबर्हण मुपधा नं वासोवस्त्र मेतानि प्रत्येकं दत्वा तूप्ली मञ्जनं चार्पयेत्. दद्यात्.

पूर्ववदूर्णं वहन्तिरिति पिण्डं वरिषिच्य त्रि रुदकाञ्ज लिं दत्वा तधैव पितॄनभिवन्द्य प्रवासयति.

व

E

पूर्ववदष्टकावत्. ऊर्जं वहन्तिरिति प्रत्येकं परिषिच्य परितः स्राव्य. त्रि रुदकाञ्जलिन्दत्वा यधाष्टकायां तथैव नमोवः पित इति पितॄनभिवन्द्य तथै वोत्ति ष्ठत पितर इति पितॄन् प्रवासयति.उद्वास

श्री वैखानस सूत्र भाष्यम्

193

यति. यजमानो जीवात्पिताचेत्पिण्डदानं नकर्तव्यम्. पितरि जीवति पिण्डिन निर्वाह्य इति वचनात्. त्रयाणानुन्यतमे जीवतिसति वा पिण्ड दानानुपपत्ति ः स्यात्, त्रिर्निदरातीति प्रतेन्दर्शनात्. अतो जीवत्पितुः हॆूमान्त एव.

प्रजापतेनत्वदिति गार्हपत्यं गत्वा यदन्तरिक्षमित्युप तिष्टेत.

EX

प्रजापते नत्वदिति गार्हपत्यं गत्वा प्राप्ययद न रिक्षमिति गा र -सत्यमुपतिष्टेत.

अनाहिताग्नि श्चैव मौपासनाग्नौ चरुं श्रपयित्वा

जुहुयात्.

E &

अनाहिताग्नि श्चेत् आहिताग्निवदौपासनाग्नौ स्थालीपाकवदाघारं हुत्वा चरुस्थाली माज्यस्थालिं स्रुवं मेक्षणञ्च प्रयुज्य लौकिक तं डल मादाय पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामिति स्थाल्यां तण्डुलानि निर्वाप्य जौपासनाग्नौ चरुं श्रपयित्वा पक्त्वा पूर्ववज्जुहुयात् स्फ्यंविना दर्भेणै वोल्ली ख्य पूर्वपत्पिण्डान् दत्वा कशिप्वादीन् दद्यात्.

जौपासनस्य संस्काराभावात् यदन्तरिक्षमिति मन्हेण गार्हपत्यशब्धं विनै वोपस्थानं कुर्यात्.

£ 2

पासनाग्नेः संस्काराखावादाधानसंस्कार रहितत्वात् यद न्तरिक्षमिति मन्हेण गार्हपत्य शब्दं विना विहाय अग्निर्मातस्मा देवसः प्रमुञ्चत्विति गार्हपत्य शब्दं विनैव „पासनाग्ने रुपस्थानं कुर्यात्,

अपान्त्वौषधीनामिति मध्यमं पिण्णं दत्वाक्षधर्त पितर इति पत्नीं प्राशयेत्.

श्री वै खानस फारं २५]

EC

194

प्र : खु.

अपान्त्वौषधीनामिति मध्यमं पिण्डमाहिताग्निश्चेविडा पात्रे निधाय पत्न्यै ददाति. आधत्त पितरः इति सत्नीं प्राशयेत्

एषा पुमांसं जनयति..

यस्मादेषा इयं पत्नी पुमासं पुत्रं जनयति. पल्नी बाहुल्ये मध्यमं पिण्डं प्रतिपत्नि विभज्य यधाक्रमेण दद्यात्त धा प्रधान मस्त्र स्य प्राशन मन्त्रस्य चा वृत्तिर्भवति.

द्विपिता चेद्यजमानस्त धैव पिणं दत्वा यन्मेमातेत्ये कस्मिन् पिड्डे तौ द्वावपि ध्यात्वा त्रपितरो यधाभागमिति 2 प्रणामेत्

FE

म

20

द्वौ पितरौ जनक गृहीतारौ यस्यसः द्विपीताचार्यजमानःतधै व त्रीन् पिण्डास् कृत्वा एकैकं पिण्डमादाय एतद्वां त ता पिकरौ देव दत्त यज्ञदत्त शर्माणा येच युवा मनु गोत्राढ्यां पितृभ्यां शर्माभ्यां येच युवा मनुगच्छन्ति तेभ्यश्चयिम्पिण्डु. स्वधानम इति पितृपिण्डं दत्वा एवं पितामह प्रपितामह पिण्डौदत्वा एकै कस्मिन् यन्मेमातेति द्वावपि पितरौ पिताबुह प्रपितामहापपी अत्र पितरो यधाभागमिति प्रणमेत्,

ध्यात्वा

ये समाना इति सकृदाच्छिन्नमग्नौ हुत्वा पात्राणि द्वन्द्व माहरतीति विज्ञायते.

समाना इति सकृदाच्छिन्नं बर्हिस्सर्वं समूह्याद्भिः प्रोक्ष्याग्नौ हुत्वा पात्राणि द्वन्द्व माहरति द्वे द्वे समेत्य गृष्णा यादिति विज्ञायते.

0.3

630

इति श्री वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये

चतुर्थ प्रश्ने - षष्ठः खड्डः

‘खानन सूत्र भाष्यम्

अथ चतुर्ध प्रश्ने - सप्तमः खड्डः

सि श्राद्दम् :

चूसि

अथ मासि श्राद्धम्.

195

2.9

श्रद्धया क्रियत इति श्रद्धं. पैतृकं कर्म. अथारभ्यते मासि -मासिति सकारान्तं सप्त म्येक वचनम्.

BS

मासि मास्यपर -पक्षे ऒन्यतमे 2 हस्यजन्म ब्राह्मण निमन्त्रणादि सर्वमष्टकावत्.

23

मा सेमासे प्रति मासं, अपरपक्षे कृष्णपक्षे अन्यत मे मावा स्याया मितरेऒहनि नन्दाभद्रा वर्जिते त्रिधौ भृग्वङ्गारक वर्जिते वासरे अजन्म गे जन्मर्ष वर्जितेत्रिपादवर्जितेचनक्ष त्रेचपत्न्यासहमासि श्राद्धेनय्य इति सङ्क्प्य ब्राह्मणाना मा मन्त्रणं वरणं आदिशक्तेन वै श्वदेवा घोर चरुश्रवण होमादयो गृह्यस्ते मासिश्राद्धे भोक्ष्यता मिति ब्राह्माणाम. स्त्र णादि सर्वं तन्त्रमष्टकापत् यधाष्टकायां तद्वद ‘त्य्रापि कर्तव्यम्.

3 तथाज्यचरू. हुत्वान्नं पिन्दार्थं पात्रे समवदाय ब्राह्मणान्भोजयिता नमोवः पितरोरसायेति पिण्डं प्रथमं पितृभ्योनमोवः पितरः सोम्यास इत्ति द्वितीय तृतीयौ " पितामहा प्रपितामहाभ्यां,

यधाष्टकायं तथाज्यं

ह

२४

कायां तथाज्यं चरुं चाज्य चरू विश्वेदेव पितृभ्यां हुत्वान्नं चरुं पिण्डार्थं पिण्डेभ्यः पात्रेपत्रभाजने समवदाय निक्षिप्य अन्यत्र सुरक्षितं- निधाय विश्वेदेवाडिनि अष्टकाव द्य यथातृप्ति भोजयित्वा 2 चास्ते भ्यः सन्निधावष्टकावल्पिण्ड स्थानादीन् कृत्वा पिण्डार्थमन्नं दर्भेण षड्भागं कृत्वा साज्यतिल196

प्र ख

पिण्डान् कृत्वा नमोनः पितरोरसायेति मस्त्रमुक्त्वा प्रथमं पिण्डमा दाय एतत्ते ततासौपितः यज्ञदत्तशर्मन् येचत्वामन पि देशर्मणे येच तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं पिण्डः स्वधानमु जातिपिते म तत्त न्म न्ता स्ते एवमुक्त्वा द्वितीय तृतीय पिण्डौ पितामहाभ्यां प्रपितामहाभ्यां दल्वा,

पितृभ्यस्त त्पत्नीभ्यः पिज्ञासर्पये दिति विशेषः .

802

एपं पितृभ्यः पिण्डान् दत्वा समोवः पितरोरसायेति समो वोमातरस्सोम्या स इत्यादि मस्त्रनूह्य तत्त त्पत्नी भ्यस्तथा पिण्डा नर्पयतीति विशेषः अन्यत्सर्वमष्ट कासत्कर्त व्यम्.

पितरि जीवति पिज्जेन निर्वाप्यः,

2

पितरि जीवति प्राणे स्तिष्ठति सति पितॄणां पिण्डोन निर्वाप्यः पिण्ड निक्षेपोन कर्त व्यः तथा मातरि जीपत्यां सत्यां पिण्डो न निर्वाप्य इति उवक्त व्यं तुल्यधर्मत्वात् यदि त्रयाणामन्यतमे जीवति तथा पिण्डो न निर्वाप्यः त्रिर्निदधातीति श्रुतेः यो ऒमृतः तिष्ठति तं विहायान्ये षां पिण्डदानं केचिद्वदन्ति .

18

तमेवान्नादिना यथेष्टं तर्पयेत्.

гг

यस्मि९ जीवति पितरमेपकमन्नादि यधेष्ठं तर्पयेत्यधा तृप्ति भोजयेत्.’

यस्मिन्दिने ज्ञातिमृतस्तस्मिन्मासि मासि प्रेतायैकम्पिण्डं निरुपै ्यकं भोजयेत्,

20

यस्मिन् दिने तिधौ ज्ञाति सपिण्डः पितादिर्मृतः मरणं प्राप्त ः तस्मिस् मरणदिने मासिमासि प्रतिमासं तस्मै प्रेताय मृतकायैकं पिण्डं गोत्राय शर्मणे प्रेतायै तत्पिण्ड मःपतिष्ठत्विति. निरुप्यदत्वा एकं ब्राह्मणं पूर्ववदभ्यर्च्य यधातृप्ति भोजयेत्. टी स्पू

वै खासन सूत्र भाष्यम्

आसंवत्सरान्मासि श्राद्ध नुष्टरां च नकुर्यात्.

157

26

एवमास पिण्डी करणात्कर्तव्यम् ससिद्दीकरणादूर्ध्वं त्रिपुरु दॊद्देशिनै पततः प्रति संवत्सरं तन्मरणदिने अष्टकापदाघारं विनाआज्य चरुभ्यां विश्वेदेवस्य विश्वेअद्येनती विश्वेभ्यो देवेभ्यः अग्नयेकव्यवा ना येत्यादि पितृदै वत्यं गृहस्थ स्यौपासनाग्ना वितरेषां लौकि काग्नोहुत्वाऒष्ठ कापत्पिण्डत्रयं दत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् इदं माता पितोः इतरेषां ज्ञातीना मज्ञातीनां च सर्वत्रै कोद्दिष्टं न पार्व णम् पितृव्य ज्येष्ठभ्रात्रो स्त्री पुरुषोदेशेन पिण्डदानाधिकं केचिव्वदन्ति नासंवत्सरादिति विज्ञायते ज्ञातेः मरणणनारभ्य यावत्संवत्सर परि समा पि स्तावन्मासि श्राद्ध मिष्टकाञ्च न कुर्यात्

आ सपिण्णि रणादित्येके.

03

आ सपिण्डीकरणादित्येके इति यदा सपिण्डीकरणा गेव मासे त्रिमासे षण्मासे वाऒन्यत यदि सपिण्डीकरणं कुर्यात्त धा. आसपिण्डि करणात्त न्मध्यपातिमासि श्राद्ध मष्टकाञ्च न कुर्यात्. न संवत्सर नियमः संवत्सरादूर्ध्व ऎपि देशकाल द्रव्याद्यसम्भवाद्यन्तरायेण यद्यकृते सपिण्डीकरणे तथाप्या सपिण्डीकरणं न कुर्यादित्येके वदन्ति यस्मादकृते सपिण्डीकरणे.

पितृपूजा प्रेतपूजा भवेत्.

कृता पितृपूजा प्रेतपूजा भवेत्. भवेत्. पितॄणामपि प्रेतत्वं भवेदित्यर्थः.

93

पितृश्राद्धं प्रेतश्राद्धं

पितॄन्प्लेतं चोद्दिश्य पूजनं सर्वं श्राद्धं भवति. ला पितॄन्वा प्रेतान्वा उद्दिश्य यत्पूजनं कृतं तत्सर्वं श्राद्धं भवतीति `हेतोः मासिश्रद्ध मष्टकाञ्च न कुर्यात्.

पिण्ण पितृयज्ञ ः कर्तव्य एवेति विज्ञायते.,

Telu

at C पिण्ण पिडृयज्ञ ः कर्त न्य एव यद्यकृते सपिण्डीकरणे आहिता ग्निना पिण्ड पितृयि ज्ञा यष्टव्यः श्रितां गत्वात् यद्यनाहिताग्ने रष्टका पिण्ड पितृयज्ञ मासि श्राद्धानि व कर्त व्यान्यासपिण्डीकरणादिति विजायते. 2. 3 Bod त्र य इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने सप्तमः खण्डः, आथ चैत्री अथ चतुर्थ प्रश्ने - अष्टमः खण्ड ः شناخت चित्र पौर्णमास्यां कर्त व्यः पाकयज्ञ श्चैती अधारभ्यते. टी.डिं चैत्र्यां पौर्णमास्यां गृहं शोधयित्वालङ्कृत्य र्वात दमृती असव वस्त्रोत्त रिय पुष्पादै ्यरलङ्कुर्मा ताम्. NO ران चित्रा नक्षत्रयुक्ता पौर्णमासि चैत्री तस्यां पौर्णमास्याङ्गृहं शोधयित्वा गोमयादिना गृह शुद्धिं कारयित्वा अलङ्कृत्य’ वितान सैन्भवेष्टनाद्यैर्विभूष्य दम्पति जायावरी नप्रवस्त्रात्र धरीय पुष्पा रित्यादि शब्देन ग्रन्थाभरणै रप्यलं कुर्यात्. तावलं कृतौस्यात म्’ आघारेकृते देवताभ्यः स्थाल्या चदं श्रपयीत्वाज्येन श्रीयैजातःवैष्ण 66 हेमन : ऊर्णम्मे पूर ता माधवश्च वञ्च हुत्वा साज्येन चरुणा मधुश्चस्वा स्वाहा, शुक्रश्चस्वाहा, शुचिश्च स्वाहा सभश्चस्वाहा. ऐचिश्चस्वाहा! - नभन्यश्चस्वाहा, इषश्चस्वाहा, ऊर्जश्चस्वाहा, सहश्च स्वाहा. “सहस्यश्चस्वाहा तपश्च स्वाहा, त्रपस्यश्चस्वाहा, श्री श्री वै भावन सूत्र भाष्यम् ऋतुभ्यस्स्वाहा. ऋतु देवताभ्यस्स्वाहा. ओषधीभ्य स्स्वाहा, ओषधीशायस्वाहा. शियैस्वाहा, श्रीपतये स्टा-हा, विष्णवेस्वाहेति जुहोति. BO - Co सव्य नृद्ध्यर्थं चैत्रिपाक यज्ञे न यक्ष्य इति सङ्कल्प्य जापा सनाग्ना वाघारे कृतीसति देवताभ्यो वक्ष्यमाणाभ्यः श्र्यादिभ्योजुष्टं निर्वपामेति स्धल्यां चै त्रिकां स्तण्डुलान् निर्वाप्य आग्नेय स्टाली पारनच्चरु) श्रवयित्वान तीर्याज्येन ग्रीष्मो हेमन उर्णं मे पूर्वतां. श्रेयेजातो वैष्णवं च हुत्वा साज्येनेति चरु मखिघार्य प्रत्येकं जुह्यामवदा याभिघार्यतेन साज्येन चरुणा मधुश्चस्वा हे त्यादि विष्णवे स्वा हेत्यस्तं बाहोति होदा अपरेणाग्निं देवीं श्रियं देवं श्रीपतिञ्च प्राङ्मुख मभ्यर्च्य हविरि वेदयति. 20 अपरेणाग्निं “एनपाद्वितीयेति द्वितीया अग्नेरपरस्यां तण्डु लै श्चतुरश्रं मण्डलं कृत्वाऒस्मिन्न ववस्त्रमास्तिर्य श्रीवतिं लक्ष्मी पतिं श्री विष्णुं प्राज्मुखं तद्दक्षिणे तस्यदेवीं नं लक्ष्मीं प्राङ्मुखी मावाह्यासनाद्युपचारैः पुष्पगनादिभिरथ्यर्च्य तच्चरुमन्ना दॄपू पञ्च पृधक्पात्रे निक्षिप्य हविर्नि वेदयति पुरुषसूक्तेन स्तुत्वा प्रणम्योद्वास्य. चैत्र्याणि पक्वान्यन्नानि ब्राह्मणानन्न सूक्तेन भोज यित्वा सपिन्षैर्युक्तो भुट्टोद्गीत. चैत्र्याणि चैत्रमासे यावन्ति सस्यानि फलितानि भवन्ति तानि चैत्र्याणितै ः पक्वानि पाचितानि अन्नानि दवतासङ्ख्याकास्, ब्राह्मणान् 200 प्र ळ खं ला यथाशक्ति ब्राह्मणान्वा अहमस्मीत्यादि अन्नसू केन यथाशक्ति दक्षिणां च दत्वा सपिण्डैः ज्ञातिभिर्युक्तः स्वयं भुञ्जीत. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये वैखानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने - अष्टमः खण्डः अथ चतुर्थ प्रश्ने - नवमः खण्डः आश्वयुजी य ज्ञ ः । अथाश्वयुजी. आश्वयुज्यां पौर्णमास्यां कर्तव्यो याग आश्वयुजी अग आरभ्यते. आश्वयुज्यां पौर्णमास्यां गोष्ठि ऒग्निं समाधाया घारं जुहुयात्. 03 अश्वनी नक्षत्रयुक्ता पौर्णमासि आश्वयुजी तस्यां पौर्णमास्यां पूर्ववद्दोष्ठं शोधयित्वालङ्कृत्य दम्पती पूर्ववदलङ्कृतौ भूत्वा, गोषे ऒलङ्कृतायां गोशालायां पत्न्यासह पाणानायम्य आश्व युज्या यक्ष्य इति सङ्कल्प्य जौपासनाग्निं समाधायाग्न्यायतने निधायाघारं हुत्वा. अग्नेः प्राच्यां भवं देवमा वाह्याभ्यर्च्य तृणानि सम्भृत्य गास्थापयति. EQ अग्ने ः प्राच्यां तण्डुलै : स्थण्डिलं कृत्वा वस्त्रा वरिभवं पशु पतिं रुद्रं पश्चिमाभिमुखमावा ह्यासनाद्यैरभ्यर्च्य तृणानि दूर्वा दीनि गोग्रासार्थं सम्भृत्यगाः पशूनग्नेर्वायव्यां गोष्ठि स्थापयति. भवायेति स्थाल्यां निर्वापश्रपणं कृत्वाग्नौ कुर्यात्, परिषेकं 8-9 श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 201 चतुर्थीवत् चरुस्थाल्यां भवाय जुष्टं निर्वपामिति तण्डुलाना माश्वयुज्यानां निर्वापश्चरु श्रपणं चरुपचनञ्च ते निर्वापश्रपणा कृत्वा उदगुद्वास्य परिषेक मादि परिषेचनं कुर्यात्. भवाय. शर्वाय ईशानाय. पशुपतये. उग्राय. रुद्राय, भीमाय. महादेवाय स्वाहेति रुद्रमन्यं त्र्यबङ्कमित्याज्य होमार्ते मेक्षणेन चरुमवदायाभि घार्यावदानं सङ्गृह्य पूर्ववज्जुहुयात्, E3 स्रुवेणाज्यं क्रमेण हुत्वा ऒज्य होमार्ते मेक्षणेन दर्व्या चरुं जुह्वा मनदायाभिघार्य प्रत्येकमेव मवदानं सङ्गृह्या दाय पूर्ववद्भवादिभ्यो जुहुयात्. अर्कपत्रे देवं चरुं निवेद्याज्यशेषेण तृणान्यभ्युक्ष्य गोभ्यः प्रदाय प्रदक्षिण नमस्कारौ करोतीति विज्ञायते 1 رسية आर्कपतै रर्कवण्णः कृतथाजने चरुमन्नादिकं च प्रक्षिप्य देवं चरुं निवेद्येति “द्विकर्मकोयं धातुः” देवाय भवाय चरुं हविर्नि वेद्य रौदै र्म : संस्तूयानम्योद्वास्याज्य शेषेण होयीवशिष्टेन स्थालीगतेन षृतेन तृणानि 1 यवसानि दूर्वादीन्य भ्युक्ष्य किञ्चित्चंसिव्यगोभ्यः पशुभ्यः प्रदाय प्रत्येकं कबळ मात्रं दत्वा प्रदक्षिण नमस्कारौकरोत्येव महिताग्नेरर्थाधायिन जौपास नाग्नौ सर्वाधायिनो निर्यभ्ये लौकिकाग्नौ वा पाकयज्ञाः कर्तव्या इति विज्ञायते. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये चतुर्थ प्रश्ने —नवमः खण्डः DE वै खानस फारं २६] 1 यवसमु : गड्डि, तृणमु 202 प्र : खं १० अध चतुर्थ प्रश्ने विष्णू प्र तिष्ठा दशसुः खण्णः अथाग्नौ नित्यहोमास्ते विष्णाल्नि त्यार्चा सर्व देवार्चना भवति. EX दि अध स्नानाद्यसुष्ठानानन्त रमग्नौ तत्त दाश्रमोर्ताग्नौ नित्यं प्रतिदिनं कर्तव्यो योहो मस्तत्त दाश्रमोक्त जौपासनाग्निहो स्त स्यान्तोवसानं तस्मिन् नित्य होमाने सर्वप्रायश्चित्तार्थ मैहिका मुष्मिक फलसिद्ध्यर्धं विष्णोः सर्वव्यापिनः परमात्मनः श्रीमन्नाराय णस्य नित्यार्चा नियमेन कर्तव्यत्वात् नित्यपूजा कर्तवा व्या कथं विष्णोरेवार्चना ईश्वरादेरित्यत आह. सर्वदेवा ्चना भवतीति. याविष्णो र्नित्यार्चना सा सर्वेषां शङ्करादीनां देवा नासुल्बना पूजा सर्व देवतार्चना भवति. अग्निर्वैदेवाना मनयो विष्णुः परमस्तदन्त रेण सर्वा अन्या देवता इति ब्राह्मणम् E& कथ मित्यस्मिन्नर्धे श्रुतिमाह. अग्नि र्वै देवानामिति अस्याय मर्थः अग्नि र्वैश्वानरः वह्निः पै देवानां शङ्करादीना मनमः जघ न्यजः विष्णुरादिनारायणः परम उत्कृष्टः ज्यायान् तत्त योरस्त रेण मध्ये सर्वास्समस्ता ः अन्याः विष्ण्वग्निभ्या मितराः शङ्कराच्या देवता इति ब्राह्मणं बह्वृचाख्य श्रुतिर्भवति. रस्माद्गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातर्हि मार्ते ओर्चयति. Ег तत्त स्मात्कारणाद्गृहे सद्मनि परमं सर्वदेवताज्यायां सं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य वक्ष्यमाण विधिना संस्थाप्य सायं प्रातः नित्य होमार्ते 20्चयति स्वयमन्येन वा पूजयति. 203 श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् षडङ्गुलादहीनं तद्रूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यात्. εσ षडङ्गुलादिति द्विगुरेक वचनम् मानाख्य मात्राह्वय देहलद्दा ख्यानामङ्गुलीना मन्यतमेभ्यः षड्भ्यो गुंलिभ्यः अहीनमनूनं दशताला २ नवविधेष्वेकेन मानेन तस्य विष्णोः रूपमाकारं वक्ष्यमाण लक्षणं तद्रूपं दशावतार चतुर्विंशति मूर्तिनां मध्ये यथेष्टं रामकृष्णादिष्वन्यत मन्तद्रूपं श्रीशास्त्र शिल्पशास्त्र विधानेन स्वर्णा दिना शिल्पिना कल्पयित्वा कारयित्वा उत्त रायने दक्षिणायनेवा मार्ग शीर्ष मामौ विहायान्यस्मिन् मासे गुरौ शुक्रे चाम्मरे दृश्यमाने पूर्वपक्षे शुक्ल पक्षे रक्तां तधिं विहाय शुभे तिधौ शुभेवारे पुण्येशुभे नक्षत्रे सॊतपै धृति वर्जिते योगे विष्टिवर्जिते करणे एतल्लक्षणयुके दिने षोडशर्त्विजः आचार्य प्रमुखानागमज्ञान् सर्वलक्षण सम्पन्ना ध्वर्यु हॆूतृस्नापकाद्यष्टि चतुर एकं वा वृत्वा प्रतिष्ठां तस्मात्पूर्वं तृ तेये ओ हन्यौपासनाग्नि कृत्वा पूर्ववत्रोक्षणोल्ले खनादि कर्म कुर्यात् पिवाऒ कुर्यात् • कुण्डं EE तस्मा त्पतिष्ठादिना त्पूर्वं प्राक् नवमे सप्तमे पञ्चमे वादिने रात्रावङ्कुरार्पण मागमोक्त सत्कृत्वा तृतीये ऒहनि पूर्वाहे वीहि भिर्वेदिं कृत्वा तत्र तत्पीठ मास्थाप्य तदन्थे मध्यादि नवदिक्षु तत्त दिगीश मस्त्रैः पद्मरागादि नवरत्नानि क्रमेण सन्न्यस्य शिल्पिना धृडं पीठसङ्घातं कारयित्वा षोडशस्तम्भयुतां त्रिपक्षिं चतुरश्रां चतुर्द्वारयुतं यागशालां कल्पयति अधवा अष्टभिश्च तुर्भिर्वास्थूणयुतां प्राग्वंशां शालां कल्पयित्वा तत्र दक्षि - स्या मौपासनाग्नि कुण्डं पूर्वसत्कृत्वा तथैव तत्पूर्वे अध्यर्धस्नाना वटं कृत्वा विष्णु प्रतिष्ठां करिष्य इति सङ्कल्प्य प्रोक्षणोल्ले खनादि कर्म कुर्यात्. 201 12. 23. 20 द्वितीयस्यां वेद्यां षट्तिंशदङ्गुल प्रमाडैन्दर्यैः कूर्चेनवा परिस्तिर्य परिधिनूर्थ्व समिधा निधायोर्ध्व वेद्यां यथादिशमिन्द्र दि दिग्देवा न्दक्षिणे ब्रह्माण मुत्त रे सोमञ्च पुफ्पाद्यैरभ्यर्च्य तथैवा घारं जुहोति, 500 द्वितीयस्यां विद्यामधोवेन्यां षट्त्रिंश दङ्गुला नामा यतं प्रमाणं, येषान्तै : षट् त्रिंशदङ्गुल प्रमाणैः पञ्चदश भिन्दरै र्वातावद्भिर्ग्रधितेन षट् त्रिंशदङ्गुल प्रमाणेन कूर्चेसवा पूर्ववच्चतुर्देशं परिस्तिर्य तथा षट् त्रिंशदङ्गुला यतान् परिथीन् पूर्ववदूर्ध्व समिधा निधाय ऊर्ध्व वेद्यां यथादेशं प्रागादि इन्द्रः आदिः प्रधमोयेषौ मग्न्यादीनां ता निन्द्रादि दिगेवान् नमो ने न तत्त न्नाम्ना ऒग्नेर्दक्षिणे ब्रह्माण मत्तरे सोमञ्च पुष्पादै रभ्यर्च्यान्यत्सर्वं यधापूर्वं तथै वाघारं जुहुयात् सर्वत्र कुण्डेष्वयमेव विधिः . दद्भ्य स्स्वाहेत्यङ्गहोम मतो देवादींश्च हुत्वा पुरुषसूक्तं जपस्सुवर्टेनाक्युन्मेषणं करोति C03 अमन्त्रकं शिल्पिनाक्षि मोचनं कारयित्वा पूर्ववद्वास्तु हॆूमं हुत्वा पर्यग्नि पञ्चगव्याख्यां बिम्बं संशोध्य दद्भ्य स्स्वा हेत्यादीनङ्गहोमं हुत्वा अतोदेवा नित्यादि शब्देन श्री दै वत्यं भूमि दै वत्यञ्च हुत्त्वा देवस्याग्रे सवत्साङ्गां बद्ध्वाक्षराज्य दधिमधूनि प्रस्थादहीनं स्वर्णादिपात्रेषु सस्वर्णं प्रत्येकं सङ्गृह्य निथायाष्टधान्यानि व्रिह्यादीनि प्रत्येकं शिष्ट्ला (वा) दहीनं राशीन् कृत्वा तत्त दधिदै वतमावाह्याभ्यर्च्य आचार्यः पुरुषसूक्तं जपनु च्चरन् स्वर्णेन हिरण्मयेन प्रहरेण स्वर्णसूच्या 2 कोर्धक्षिणादि नेत्रयोः उन्मेषण मुद्गत पक्ष्म तारकमक्ष्युन्मेषणं करोति. प्रच्छन्न पटं विहाय गवादि दर्शन द्रव्याणि सन्दर्शयित्वा. वा वै खानन सूत्र भाष्यम् 205 नद्यां तटाके जलपूर्णे पात्रे वा येतेशताद्यै.र्वस्त्राणि कुशांश्चास्ती र्यविष्णुसूक्ते नदेवं प्राक्चिरश्शाययित्वा 2 दिवासयति अध्यर्थ बिम्बायाम विशाल निम्नां द्रुद्रोणीमनटं पात्रं पञ्चगव्ये नापूर्य ईशमावाह्य वस्त्रमास्तिर्य तत्र विष्णुसूक्तेन प्राक् शिरसं शाययेत्. तमुद्द ृत्याभिषिच्य पात्रं संशोध्य क्षीरेणा पूर्याधर्व वेदमाूह्य पूर्ववच्चा यति. तमुद्धृत्याभिषिच्य देपमादाय सब्यादिकं गत्वा तत्रनद्यां तटाके सुसि वा तवसम्भवे सौपर्णादि पात्रं जलमापूर्य तस्मिन् जलपूर्णे पात्रेयेते शताद्यैर्वा रुणॆ र्मनै ्वरुण मभ्यर्च्य तत्र वस्त्राणि नूतनां शुकान्यास्ती र्य तदुपरि कुशदर्भांश्चास्ती र्य तत्र विष्णुसूक्तेन देवं बिम्बं प्राक्चिर्य पूर्वमौलिमूर्वास्यं यथा भवति तधा शाययित्वा प्रत्येकं दिन मरदिनं यामं मुहूर्त मात्रं वारि वास ति. यद्वा केव लु जलाधिवासमेव कार यति. . द्वितीय दिवसे स्नात्वा रात्रा पूर्ववदाघारं हुत्वाष्ट् कलशाना हृत्य पञ्चगव्य घृत दधि क्षीराक्ष तोदक फलोदक कुशोदक रत्नोदकैः पूरयित्वा देव मभ्यर्च्य वपोः पवित्रमग्न आयाहीषेत्वोर्जेत्वाशन्नो देवी चत्वारिशृङ्ग सोमोधेनुग्ं चत्वारिवाक् इदं विष्णु रिति कलशै स्स्नापयित्वा आपोहिरण्य पवमानै र्गन्दतो यैश्च स्नापयति 003 द्वितीये दिवसेऒहनि स्नात्वा देवमुद्द ृत्य शुद्धोदकेनाभिषि च्य रात्रे पूर्ववदाघारं हुत्वा आढकपूर्णानष्टा कलशानी सौवर्णादिनाकृता नाहृत्यादय प्रक्षाळ्य तन्तुना परिवेष्ट्य पञ्चगवि भवमाज्यादिकं गव्यं पञ्चगव्य मिति शुक्रमसीत्युक्त्वा षोडशांशनूज्यं दधिक्रावुण्ण इति तद्द्विगुणं दथि शन्नो देवीरिति त्वगुणं क्षीरं गन्धद्वारेति तद्दि206 प्र : खं. १० गुणं गोमयं तत्सवितुरिति तद्द्विगुणं गोमूत्रं एतानि समेक्य तत्पञ्च गव्यं घृतञ्च दधिच मधुव क्षीरञ्च साक्षत जल मक्ष कोद कं नारिकेरादि फलयुक्तं जलं फलोदकं कुशसहितं जलं कुशोदकं मौक्तिकादि रत्नयुक्तं जजं रत्नोदकमेतैः पञ्चगव्याद्यष्टभिरेकै कं कलशं पूरयित्वा पुनरुप स्नानार्थ मष्टा कलशा शुद्धजलेना पूर्य देवस्याग्रे तण्डुलैर्दण्डवत्पङ्क्तिं कृत्वा तदुपरि क्रमेण पञ्च गव्यादीन् तत्त दन्तरे तत्त दुपस्नान कलशांश्च सन्न्यस्य अथिदेवा नीशं साम वेद० यजुर्वेदमृग्वेदमधर्व वेदं चन्द्रं मुनीन् विष्णुं पञ्चगव्याधिष्वावाह्याभ्यर्च्य विश्वेदेवास् वत्सरास् रुद्रान् प्राणान् अश्विनौ बृहस्पति मनस्तं तक्षक मुपस्नान कलशेषु चक्र मेणा वाह्याभ्यर्च्य अधदेपं विष्णुं स्नानाटि निधायाष्टोनचा रै रभ्यर्च्यवसोः पवित्र मित्यादिभिः क्रमेण पञ्चगव्वादिभिः तत्त्कलशोद केस वारीश्च त स्र इति तत्तदने त त दुपस्नान कलशोदकेन विष्णुं पञ्चगव्येन स्नापयामि. विष्णुं शुद्दोदकेन स्नापयामी त्येवं तत्त द्रव्यनामोक्त्वा कलशै ः स्नापयेत्, देवीयुक्त०चेत्पृध गेव कलशान् संसाध्य स्नापयेत्. अपिवा तत्तत्कलकै रेव प्रधमं विष्णुं ततः श्रियं महिञ्च स्नापयामिति स्नापयेत्. एवं स्नाप यित्वाऒपो हिरण्य पवमा नैर्मस्त्रैः गन्धेन मलयजादिनायु_क मुदकं तैर्गन्धोदकैः स्नापयति. गुरुः स्नापकेनाभिषेचयति, अग्नेरुत्त रस्यां ‘व्रीहिभिर्वेदं कृत्वा विष्टरन्न्यस्य वस्त्राण्यास्ति र्य देवमारोप्य वस्त्राद्यैरलङ्कृत्वार यति, अग्नेरग्नि कुण्डस्योत्त रस्यां दिशिव्रीहिभिशृतुर्दिशं चतुर्हस्ता यामां हस्तोन्न तामध्यर्ध बिम्बायतिकां वा चतुरश्रां वेदिं कृत्वा तत्र विस्टरं दारनमाश्वतादि यज्ञय मध्यर्थ बिम्बा यतिक मासनं सन्न्यस्य निधाय तस्मिन् पञ्चशयनार्थं षट् द्रोणादहीन शालिधान्यादीस् तदग्ध तिल तण्डुल माष गोधूमानि चोपर्युपरिचास्ति र्य तस्मिन् पञ्चनस्त्राणि चास्ती र्य तत्रदेव मारोप्यासयित्वा वस्त्राद्यैरि श्री खानस सूत्र भाष्यम् त्यादि शब्देन पुष्पगनाभरणै रष्यलङ्कृत्य विभूष्यार्चयति. चारैः पूजयति. 207 अष्टोप पुण्याहं कृत्वा स्वस्ति सूक्तेन तामभिमृश्य स्वस्ति दा निशसृति अ रीति प्रतिसरां बद्ध्वा पूर्ववदेवं शाययीत 10X तरः सौपर्णादि पॊत्रे तण्डुलोपरि सौवर्णं तां तवं वारक्षाबद्ध नँ पुष्पादिभिस्सह देवस्यागे निधाय पुण्याहुकृत्वा स्वस्ति सूक्तेन तां प्रतिसराभिमृश्य उन्न ृज्य स्वस्ति दा विशस्पति रिति म स्त्री णदेवस्य दक्षिणहस्ते देव्योर्वामहस्ते प्रतिसन्ति करं प्रतिगच्छतीति प्रतिसरा तां बद्ध्वा पूर्ववज्जलाथिवासवत् प्राक्छिर सं देवं शायियित्वा शिर उपधानं पॊदोपधानं च दत्वा उत्तरा व्छादनङ्गळादधस्ता द्व स्त्री ण कल्पयेत्. इदि श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने दशमः खण्डः अथ चतुर्थ प्रश्ने - एकादशः खण्डः स्त्रीण कालविहीनं कुम्भमुत्पूलै राधावै रापूर्य देवस्य पार्श्वे निधाय प्रणवेनाभिमृश्य कूर्चाक्षत सुवर्ण रत्नानि प्रक्षि पेत् सौवर्णं राजतं ताम्रं ना यधालाभमादाया वाहनार्थनूह रेत्. अलाभे काळेन कृष्णवर्णेन विहीनं वर्जितं यत् कालविहीनं कुम्भं द्रोणद्वयपूर्णं द्रोणपूर्णं वा सौपर्णं राजतं ताम्रं वा यधा लाभपरिमाणं कुम्भं सङ्गृह्य शुचीवो हव्येति प्रक्षाळ्वणषेत्वोर्जेत्वेति यवान्त र मङ्गुळ्यं तरं वा तन्तुना परिवेष्ट्य उत्फूतैरिति देवो 208 10. 8 po.co वस्सवितेति पवित्रान्तर्ति तेन वस्ते णोत्पूतॆ राथार्दिवा गृहीतैर द्वादि पवित्रजलै ः धारासुसप्ते ई मापूर्य देवस्य पार्श्वे दक्षिण भागे व्रीहिराशौ निधाय वस्त्राभ्या मावेष्ट्य उशीरादिगथॆर्वासयित्वा मातृकां न्यसित्वाषडङ्गना सं करन्यासङ्कृत्वा त तन्मन्त्रञ्जप्त्वा ततः अपोवा इदमित्यादि वारुणम स्त्रोन्जलमभिमृश्य प्रणवेन ॐकार शतेन पुरुषसूक्तेन श्रीभूसूक्ता भ्यां चाभिमृश्य कुम्भं स्पृष्ट्वा 2 भिमर्शनं कृत्वा कू्चूश्चाक्षताश्च सुवर्णानि सुक्र्सुवादि पर्णचिह्नानि रत्नानि पद्मरागादि मणीन् तानि कूर्चाक्षत सुवर्णरत्नानि प्रपेत्. विष्णुगायत्र्यान्य सेत्. निष्कलं देवं हृदयात्त दाधावे रुक्माभं रक्त नेत्रास्य पाणि पादं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं पीताम्बर धरं शब्द चक्रधरं सौम्यं सकलं ध्यात्वा प्रणमेत्, 008 निर्गताः कलाः करचरणात्मकाः यस्मात्तं निष्कलं तेजोम यं अप्रमेय मचिन्त्यं सच्चिदानन्दस्वरूपिणं देवं परमात्मा नं विष्णु हृत्पदे ध्यात्वा ततः ऊर्थितं देवं हृदयादेव मर्क मण्डलाद्वाध्यात्वा समादाय तदाथावे तत्कुम्भोदके इदंविष्णु रिति मन्ताने रुक्मस्य तप्त हाटकस्याभे वा भाकान्तिर्यस्य तं रुक्माभंरक्ते रक्त वर्णे नेत्रेलोचनास्ते आस्यं रक्तवर्ण पाण्योः पादयोस्त लेयस्य तं रक्ता स्य नेत्रपाणि पादं श्रीवत्साख्योरोमावर्त ः काशिमा वा दक्षिण स्तनो पर्यङ्कोलाछनं यस्य तं श्रीवत्साङ्कं चत्वारो भुजायस्य तं चतुर्भुजं पीतं स्वर्णवर्णमम्बरं वस्त्रं धारयतीति पीताम्बर धरस्तं ं शङ्खःपाञ्चः न्याख्यः चक्रं सुदर्शनं तयोर्थारयतीतिधर श्शङ्ख चक्रधरं सोमवत्रिय दर्शन स्सोम्यस्तं कलाभिः करचरणा त्मकाभिस्सहवर्त मानस्सकलस्त मेवं ध्यात्वा विषुमावाहयामित्या वाह्या2भ्यर्च्य प्रणमेत्. अपिवा तत्तत्कल्पोक्त वद्ध्यात्वा समावाह येत्. एवं सुवर्णवर्णां रक्तनेत्रास्यपाणि पादां द्विभुजाः पद्म धरां श्रियं एवं श्यामवर्णां महीमावाह्याभ्यर्च्य प्रणमेत्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 209 अग्निं परिषिच्य हौत्रं प्रशंस्य दक्षिण प्रणिध्यां ‘ॐ भूः पुरुषं, ॐ भुवः पुरुषं. ओग्ं सुवः पुरुषं, ॐ भूर्बुवस्सुवः पुरुषं, नारायणं. विष्णुं, पुरु षं. सत्यं, अच्युतं अनिरुद्धं. श्रियं, महिमिति नाम्ना ऒवाह्य निर्यासं कृत्याज्येन विष्णुसूक्तं पुरुष सूक्ता भ्यां अतोदेवादीन् श्रिये जातः, मेदिनीदेवी ति चतुरा वर्त्य हुत्वानाम्ना साज्यं चरुं जुहुयात्. 509 अग्निं परिषिच्य होतरेहीति होतारमाहूय वस्त्राभर्त णै रलङ्कृत्य तेन ॐनमः प्रवक्त, इत्यादि हॊत्रं प्रशंस्य प्रशंस यित्वा प्रतिप्रणवमे कां समिधं हुत्वा दक्षिण प्रणिध्यामों भूः पुरुषमित्यादिना2 वाह्यततोनन्तरं नारायणं विष्णुं पुरुषं सत्य मच्युत” मनिरुद्धं चेत्येपं यन्मूर्ति प्रतिष्ठा तन्मूरि, नामपूर्व मावाह्य ततस्त दनन्तरं श्रियं महीमिति नाम्नामूर्ति मन्त्रेणा वाह्य तथा ॐ भूः पुरुषायजुष्टं निर्वसामीत्यादि निर्वापं कृत्वा तथा ॐ भूः पुरुषाय स्वाहेत्यादि हुत्वाज्ये विष्णुसूक्तं पुरुष सूक्त मतोदीवादीस् विष्णोरुत्वा श्रियेजातो मेदिनी देवी देव्याः सर्वत्र चतुरावर्त्य चतुष्कुृत्वोहुत्वा तन्मन्त्रेणाष्टोत्तर शतं जुहु यात्. नाम्नेति यस्य यन्नामु केशवः रामः कृष्ण इत्यादि तेनप्रण व्रादि स्वाहार्तेन नाम्नासाज्यं चरु मष्टोत्तर शतं जुहुयात्. तधा तत्कल्पोक्त मन्त्रेण समिवाज्य चरुभिः जुहुयात्. प्रभातेस्नात्वा प्रणवेन देवमुत्थाप्य शकुनसूक्तं जप नृहकुम्भेन देवमानीयगृ हेवायव्यान्देवायतनेऒ ग्नि शालायांवार्बापीठे रत्नं सुवर्णंवा सन्यस्य विष्णुसू क्त पुरुषसूक्ताभ्यां विष्णुं प्रतिष्ठापयामिति प्रति ष्ठाप्य बिम्बस्य मूर्थ्नि नाभौपादेच सुवर्भुवर्भूः इति, १. श्री वै खानस फारं अ २] 210 12. 8 2o. co हृदये प्रणवं विन्यस्य इदं विष्णुँतिदेपं थ्याय न्कुम्बस्थमाधानं शक्ति युतं कूर्चेनादाय बिम्बस्य मूर्थ्नि विष्णुमावाहयामिति संस्राव्या वाह नं करोति. वा अग्नि रात्रि शेषं निनीय प्रभाते स्नात्वा आचार्यादयः प्रणवेन दव मुत्थाप्य शयनादुद्द ृत्याभिषिच्य पूर्ववस्त्रा दीस् विसृज्य पुनस्त धा नववस्त्राद्यैरलङ्कृत्य कनिकदज्जनुषमिति श3 न सूक्तं जपन् आचार्य, स्वयं कुम्भमादाय सहकुम्भेन सार्धं स्थापकाः देवं बिम्बमानीया र्चास्थानं प्राप्य गृहेवायव्यान्दिशीशान्यां वा देवस्यायतन मालयं तस्मिन् देवायतनेवा अग्नि हॆूत्र शालायां हॆूत्र गृहे वा अर्बार्धं पीठं दारवाद्यासनं तस्मिन्नर्चा पीठे रत्नमिति जात्येकवचनं पूर्ववत्पद्मरागादि मणिन् न्यसेत् रत्नलाभे तत्तत्प्रतिनिथि सुवर्णं वा मध्यादि नवदिक्षु सुदृडं सन्न्यस्य सुमु हूर्ते विष्णु सूक्त पुरुषसूक्ताभ्यामर्बापीठे देवं निधाया विष्णुं प्रतिष्ठापयामिति प्रतिष्ठाप्य तधा श्रियेजात इति श्रियं मेदिनी देवीति महीञ्च तस्यदक्षिणोत्तरयोः पार्श्वयोः प्रतिषाप्य बिम्बस्य देवस्य मूर्ध्नि शिरसिनाखा नाभिरं थे पादे पादयोर्मध्ये सुवर्भुवर्भूरिति क्रमेण विन्यस्य सुवर्ण सूच्या विलिख्य पादयोर्मध्मेयकारंसन्न्यस्य बिम्बस्य हृदये ढङ्कारं तन्मध्ये आकारञ्च न्यसेत्. एवं श्रियोहृदि श्रीं भूमेर्ल कारं न्यसेत्. इदं विष्णुरिति मन्त्रमुक्ता ्व देपं ध्यायन्निति. यस्य यद्रूपं तद्रूपं मनसा ध्यायस् कुम्भस्थमावाहन कुम्भगतमाधानं शक्त्यामूर्त्यायुतंशक्ति युतं आधानं कूर्चेनादाय सङ्गृह्य बिम्बस्य देवस्यमूर्धि ्न विष्णुमावाह यामीति तन्नाम्ना संस्राव्यावाह्य तथा प्रागादि पुरुषं सत्य मच्युत मनिरुद्ध मित्यावाह्य तथा श्रियं महीमित्यावा ह्यैवमा वाहनं करोति. विधिनैवाराध्य हविर्नि वेदयति. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 211 विधिना वक्ष्यमाण विधानेनै वाराध्य षोडशोपचारै रभ्यर्च्य हवि र्महा हविः प्रभूतं वा निवेदयति. समर्पयति. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजिये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये चतुर्थ प्रश्ने —एकादशः खण्डः अथ चतुर्थ प्रश्ने - द्वादशः खण्डः नित्यार्चनम् । अध नित्यार्चनम्. अध नित्यार्चन मारभ्यते. अतोडेवा इति देवं प्रणम्य निर्माल्य मपोह्योत्पू तै राधावै र्व्याहृत्या वेदिं ध्यात्वा परिमृज्य पूर्ववदेवं 536 सायं प्रातर्नित्य हॆूमार्ते अतोदेवा इतिदेवं प्रणम्य साष्टाङ्गमानम्य देवस्य दक्षिणपार्श्वे कूर्मासने समासीनः प्राणाना यम्य सङ्कल्प्य मातृकान्यासं कृत्वा ब्रह्म ब्रह्मान्तरात्मेति हृदयं, द्यौर्यौरसीति शिरः, शिखेति शिखां चाभिमृश्य सकृद्धि वेति कव चं नारायणाय निर्मह इति दशदिग्भस्थनं च कृत्वा सूर्योसीति चन्द्रोसीतिमन्त्राभ्यान्नेत्रयोः प्रणवेनहृदये सुदर्शनमिति चक्रं दक्षिणभुजेरविपामितिशङ्खंवामभुजेसन्न्यस्याभुरण्यादि मस्त्रै रुभय कराङ्गुळिषु विन्यस्य अन्त रस्मिन्नि मेलोका इति ब्रह्माण मात्मानं ध्यात्वा ततः कल्पोक्तमस्त्रन्यासं कृत्वा यथाशक्ति तन्मस्त्रं जप्त्वा निर्गतं माल्यं पुष्पदामादिकं निर्माल्यं पूर्वेद्युः पूजित पुष्पदामादिकं, व्यपोह्यापोद्धृत्य शिष्येण दुहतां दिवमिति नादे 212 (3.8 यादिक्षं जलमादाय पूर्ववदुत्पूतै राधावै ः व्याहृत्यावेदि मर्चा पीठं परिमृज्य साधावेन पाणिना परिमार्जनं कृत्वा पूर्यवद्देवं ध्यात्वा. प्रतद्विष्णु रिति - कुशपुष्प दर्भान्यतमेनासनं कल्प ता त्रीणिप इति पाद्यं शन्नोदेवी रित्याचमनं दद्यात्, कुशपुष्पयोरन्यत मेकं तेनकुशपुष्पाव्यन्यतमेनासनम्मं ता सनं कल्पयित्वा पादप्रक्षाळनार्धं जलं पाद्यं तत्सतुलसीदळं शङ्खे नादाय पादयोः संस्राव्य पुनर्जलं गृहीत्वा आचमनं दद्यात्… इषेत्वोर्जेत्वेति स्नापयित्वा विष्णोर्नु कमिति वस्त्राभरणै रलं करोति. स्नापयत्यभिषेचयति वस्त्राभरणै रलं करोति. पूर्ववत्पाद्याचमनं दत्वा तद्विषोः परमं पदमिति पुष्पं तद्विप्रास इति गन्थं परोमात्रया इति धूपं विष्णोः कर्माणि इति दीपं त्रिर्देव इत्यर्घ्यं दत्वा पुनराच मनं ददाति. 003 पूर्वं दत्वा पुष्पं पादादि मस्त कान्तं दत्वा गन्धं मलयजो ललाटोरस्थुल भुजेष्वा लिप्य धूप मग्नि क्षिप्त गुर्तु ल्यादि धूपन्तत्परितोदत्वा दीपं साज्यवर्ति दीपिताग्नि ज्वालु पार्श्वयो स्सन्दर्श्य अर्घ्यार्थं जम्मर्घ्यं साक्षत दूर्वादिकं तोयं दक्षिण हस्ते दत्वा पुनराचमनं ददाति. तदन्य प्रियमिति हविर्नि वेदयेत्. हविस्साज्य व्यँजन मोदनं पृधक् भोजनपात्रे प्रक्षिप्यपरिषिच्य विष्णवे हविर्नि वेदयामिति हविर्नि वेदयेत्, श्री वै भानन सूत्र भाष्यम् 213 इदं विष्णु3ति पानीयं तथाचमनं विचक्रमे पृधिवीमिति मुखवासं च दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति. पानार्हं ० वारि पानीयं स्वामशीतलं जलं दत्वा तथै वाचमु नं दत्वा मुखं वास्यते ऒनेनेति मुखवासु स कर्पूर ताम्बूलमाच मनार्ह्य हविः पानी नु मुखवासादिकं देवस्य दक्षिणे हस्ते दत्वा ॐ नमो भगपते वासुदेवायेति द्वादशाक्षरमों नमो नारायणाये त्यष्टाक्षरं ताभ्यां मन्त्राभ्यां पुष्पाणि पुह्पाञ्जलिं ददाति. तं यज्ञ पुरुषं ध्यायन्पुरुषसूक्तेन संस्तूय प्रणामं कुर्यात्. 599 देवं यज्ञस्य पुरुषः कर्ता प्रभुः तं यज्ञ पुरुषं ध्यायन्. संस्तूय स्तोत्रं कृत्वा प्रणामं दण्डवन्न मस्कारं - कुर्यात्. यज्ञे षु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवतीति श्रुतिः- किं फलमानेनेक्यत आह. यज्ञेष्विति. यजति नित्यं जुह्वतीति यज्ञः तेषु यज्ञेषु सायं प्रातः कृतेषु अग्नि हॆूत्रादिषु पँच महा यज्ञादिषु च यद्विहीनं न्यूनं भवति तत्सम्पूर्णमहीनं भवतीति श्रुतिः वेसचरम्. द्विजातॆरतन्दितो नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायण मर्चयेत्. 960 तस्माद्द्विजातिः ब्राह्मण क्षत्रिय वै श्याः तेषां द्विजन्मत्वात् द्विजातिः ब्राह्मणादिरतन्द्रितः अप्रमत्त स्सन् नित्यं सायं प्रातः गृहेस्वसन्मनि देवायतने देवालयेवा भक्त्याश्रद्धयाभगऐश्वर्म वीर्य यशस्सम्पदै ्वराग्य ज्ञानानां समृद्धिः सोस्यास्तिति भगवांस्त्यं भ वन्तं नारायणं श्रीविष्णु मर्चयेदिति. 214 तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायते. प्र : खं - १२ 360 यत् तत्त स्मात्कारणा देवं यः कुर्यात्सोऒस्ते ऒविष्णोरादि नारा यणस्य परममुत्कृष्ट मगम्यं पडं स्थानं पैकुण्ठं गच्चति प्राप्नुयादिति विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्ने द्वादशः खण्णः. अथ चतुर्थ प्रश्ने - त्रयोदशः खण्ण ः ग्रहशानिः : अध ग्रहशान्तिं व्याख्यास्यामः 364 आधानन्तरं गृह्यन्त इति ग्रहाः. आदित्यादयः तेशाम्यने ऒ नेनेति ग्रहशास्त्रि स्तां व्याख्यास्यामः विशेषेण वक्ष्यामः, ग्रहयत्ता लोकयात्रा 0793 ग्रहाणामायत्ता अधीना लोकानां जनानां यात्रा शरीर व्याप्ति 8, तस्मादात्मविरुद्धे प्राप्ति ग्रहान्सम्यक्पूजयति 364 यस्माल्लोकयात्रा ग्रहायत्ता तस्मात्कारणादात्मनः शरीरस्य विरुद्धोव्याथ्याद्यवरोधः तस्मिस् प्राप्तं आगतेसति ग्रहानादित्यादीन् अपिवा आत्मनोयो विरुद्धस्तं ग्रहमेपवा वक्ष्यमाण वदर्बयति. . सम्यक् सुषुपूजयति. श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 215 आदित्यर्चं दोऒक्गारको ऋधो बृहस्पति श्शुक्र श्शनै श्चरो राहुः केतु श्चेत्येते नवग्रहाः X64 देवानां वापतिः अथॆ ते किं नामानः कि यन्तः किदृशः की वृग्विथान मित्यत आह. अवि तेरपत्यं आदित्यः सूर्यः चन्द्र मता;ह्लादयतीति चन्द्रः. अङ्गानि जनानां शरीराणि आरयति पीड यतिलि वा अङ्गारवर्णत्वाद्वा अङ्गारकः बुद्ध्यते सर्वमिति बुधः बृहतां वेदमन्ता णां 23 अधिगन्ता बृहस्पतिः सुडागमः शुचं दुःखं देवेभ्योरातीति वा शुक्ल वर्णत्वाद्वा शुक्रः. शनैर्मन्दं मस्टं चरतीति शनैश्चरः. रहयति स्थगयति शक्त्वा चन्द्रार्काविति राहुः . ध्वजवटवत् स्थिरत्वात् केतुः चशब्दः सर्वत सम्बध्यते एते नवग्रहाः रक्त सिताक्षति रक्तश्याम पीत सीतासित सिता 2 सित कृष्ण धूम्र वर्णाः 360 इदानीं वर्णा उच्यक्ते रज्यत इति रक्तं कोकनदकान्तिः सिनोति मालिन्वमिति सिकं मौक्ति काभं. र.क्त मति क्रम्यवर्तत इत्यति रक्तं बन्दूकपुष्पकानि ः . श्यायते सितमिति श्यामं कर्णिकारपुष्पाभं, पिबति चित्तं हरतीति पीतं काञ्चन पुष्पाभं. सीतं मल्लिकापुष्पाभं, सीता दन्यमसितमत सीपुष्पाभं. कर्षति चित्तमिति कृष्णमञ्जनाभं, धूयत इति धूम्रं कृष्णमिश्रलोहित वर्णं एतेषां वर्णा इव वर्णायेषान्ते. अनलाप्पति गुह हरीन्द्र शची प्रजापति शेषयमाथि दैवत्याः सम्प्रतितेषा मधिदेवत उच्यस्ते असतीत्यनलोग्निः अपाम्पति रपृतिर्वरुणः. गूहति सेनां रक्षतीति गुहः स्कन्दः हरति पापमिति हरिः विष्णुः इन्दतीतीन्द्रः सुरपत्तिः हंसवत् शच्यति गच्छतीति शची इन्द्राणी प्रजानां पतिः प्रजापतिद्य्रह्मा शिष्यत इति शेषः सर्पराजः यमयतीति यमः कृतास्त्र एतेऒथि देवताः.C 216 प्र ळ खं १३ मध्याग्नेय दक्षिणै शान्योत्तर पूर्व पश्चिम नैरृत वायव्याश्रिताः काल मीशान पालि एषान्ते दिशां मध्ये तिष्ठतीति मध्यः ब्रह्मस्थानं. अग्निना पालितत्वादाग्नेयं दक्षिणे वर्तत इति दक्षिणं याख्य तत्वादीशान्यं उत्त रति मेर्वादि भूभ्यः इत्युत्तरं इतरदिग्भ्यः आदि रीति पूर्वं पश्चाद्भपतीति पश्चिमः निर्ऋतिना पालितत्वात् नैर् ऋतं तधा वायव्यं स्थानमेतानि स्थानानि आश्रिताः प्राप्ता एते आदित्यादयः C -तस्माच्छुद्धेदेशे मनोरमे गोमयेनोपलिप्ते स्वे स्वे स्थाने शालि व्रीहिभिस्सिकताभिर्वा शतुरश्रं वृत्तं तुट्याकारं त्रिकोणमष्ठा श्रमर्ध चन्द्राकारं वज्रकारं दण्णाकृति - थज्ञाकृतीति क्रमेण पीठान्वुपकल्प्व तेषु कूर्चन्निधाय तद्दक्षिणपार्श्वे तदधिदै वतामुद्दिश्य पीठान्युपकल्प्या हव नीयान्वाहार्यगार्ह पत्यावसद्ध्यभ्या स्त्र मेणोपकल्पा, ऒ ग्नीन्सादयित्वार्चयेत् 360 तस्मात्कारणात् शुद्धे तुषास्थिरोमलोष्टादि रहिते मनोरमेहृद्ये देशिस्थाने षोडशस्तम्भयुक्तां त्रिपङ्क्तिं चतुरश्रां’ चतुर्द्वारयुता मग्नि शालां प्रहं ’ कल्पयित्वा गोमयेन यागशाला मुवलेप यित्वा तस्मिन्नुपलिस्ते स्थले स्वेस्वे यस्ययस्य ग्रहस्य यद्यत् स्थान मुक्तं तत्र तत्र रजतेन त्रामेणवा निष्क तयादहीनेन यधाशक्ति प्रक्ष्यमाणवत्पीठानि कारयित्वा स्थापयेत्.अश क्त श्चेत् ः शालिभिः रङ्गुलोन्न वीहिभिः सिकताभिर्वा द्वादशां गुलायाम विस्तारं ० चतस्रो-श्रयः कोटयः यस्य तच्चतुरश्रं वर्तते परिवर्तत स्धिति वृत्तं त्रुट्यते चतुरश्रस्य मध्यं छिद्यते सन्न म्यत इति तुटिः डमरुकाकृतिः तस्याकारस्यै वाकारो यस्यतं तुट्याकारं त्रीणि कोणानि ‘यस्यतत् त्रिकोणं अष्टा अश्रयोयस्य तडष्टाश्रं, चन्द्रस्यार्ध मर्धचन्द्रं वज्रस्य शतकोटिराकार वारो, यस्य तद्वजाकारं श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् . 217 दण्डस्य लगुडस्याकृतिरिवा कृतिर्यस्य तद्दण्डाकारं, ध्वजस्यपताकाया आकृतिरिवाकृतिर्यस्य तद्वजाकृति इत्यनेन प्रकारेण क्रमेण तेषाम् ।कमशः पीठान्यासनानि मण्डलास्यपकल्प्य कारयित्वा यधाशक्ति सुव रेन निष्केण निष्कार्धे नवा वक्ष्यमाण लक्षणानि तत्तद्ग्रहरूपाणि कार मेत् अश क्त श्चेन्निष्कारहीन रजतेनवा प्रत्येकं नवग्रहां सदधि पांश्च कारयित्वा ततत् स्थाने व स्त्रो परि त त्त त्प्रतिमां संस्थाप्यार येत्. अश क्त श्चे त्रेषु पीठेषु प्रत्येकं कूर्चं निधाय प्रागग्रं सन्न्यस्य तस्य तस्य दक्षिणः पार्श्वे भाग स्तस्मिन् दक्षिणपार्श्वे तस्य तस्याधिपाननलादीं स्तत्तदधि देवमुद्दिश्य पीठानि तत्तद्ग्रह पीठाकृती न्यधा वा चतुरश्राणि यथाशक्ति रजतेन तामेण वा कारयित्वा स्थाप येत्. अशक्त श्छेत्त ण्डुलै ः शालिभिः व्रीहिभिर्वा सिकताभिर्वा अष्टाङ्गुला याम वि स्तृतानि तत्त त्पीठान्युपकल्प्य तेषु वस्त्रापरि तत्तत्प्रति मां कूर्चंवा निधान ृहमण्डलस्यपुरतः उत्त रतोवा आहूय देवाहूयर्ते ऒत्रेत्याहवनीयाग्नि कुण्डं पूर्वस्यां चतुरश्रं द्वात्रिंशदङ्गुलायतं, आहवनीयदनुपश्चादा प्रियते प्रणय नार्थमित्यन्वाहार्यं. दक्षिणस्यां सार्थाङ्गुलि पञ्चविंशत्यङ्गुल्यायत रज्जुं थ्रान्वा तस्योत्तरमर्थं त्यक्त्वा दक्षिणार्थेर्ध चक्राकारं, गृह पतिना धार्यत इति गार्हपत्यं पश्चिमस्यां मष्टादशाङ्गुलि रज्जु भ्रम णं वृत्तं अवसधे भव मावसथ्यं उत्त रस्यां षड्यवाष्ट चत्वारिंश दङ्गुलायतं दक्षिण पश्चिमोत्तरं पूर्वनै रत वायव्याग्रं त्रिकोणमेत च्चतुष्टयं द्वि मेखल मष्टाङ्गु लोन्नतं.देवतासुसभासु मुख्य इति सभ्यं, मध्ये द्वात्रिंशदङ्गुलायतं द्वादशाङ्गुलोन्न तं त्रिमेखलं पञ्चाङ्गुलि विस्तारं मध्य मेखलं सर्वत्र स्थण्डिलं कृत्वा तदूर्ध्वे परितः चतुरङ्गुलिपिस्तारा मूर्ध्वमेखलां हित्वा मध्ये निम्नं षडङ्गुलं सख्यस्याष्टाङ्गुलँ दशाङ्गुलं द्वादशाङ्गु लं वा त्रिधाखात्वा तत्तत्परितः चतुरङ्गुलि विस्तारा मधो वेदिञ्च कार येत्. एवं श्रातो क्त प्रकारेण मृदावालुकाभिर्वा आहवनीयान्वा श्री वै खानस फारं अला] 218 (3 हार्यगार्ह पत्या वसद्ध्य सख्यान् क्रमेणोऎकल्प्य कारयक्वा अग्निं संसाथ्यति यजमानस्याग्नि अरण्यारोपितश्चेत्ता मरणिं लौकिकावडं वाऒऒहृत्य मथित्वा साधयेत. अपिवा लौकिकाग्नि मानाय सुन्न तं निधायार्चयेत्. ग्रहान्पूजयेत्. करवीर शङ्ख पुप्पोत्पल नन्यावर्त चॆप्पुक मल्लिका सीत गिरिकर्णिका कल्हारतापिञ्ळ पुष्पैस्त द्वर्ण वर्णः पुष्पैर्गनै पूर्वपदभ्यर्च्य शुद्धोदन पायस गुडौदन दध्योदन गौळिक चित्रादन कृसर माषादन कणाधनानि क्रमेण निवेद येत्. 730 यजमानः पत्नी च नववस्त्रा भरणाद्यैरलङ्कृतौभूत्वा प्राणाना यम्य सर्वारिष्ट शान्त्यर्थं शुभफलसिद्ध्यर्थं ग्रह मुज्ञं करिष्य इति सङ्कल्प्य अप उपस्पृश्य सर्वलक्षण सम्पन्नान् वेदविदः श्रोत्रियान् ब्राह्मणानाहूयाभ्यपूज्यतेषु तत्त्वज्ञं श्रुतवृत्त सम्पन्न मेक माचार्यं ग्रहपूजार्थ मेकं अधिदेवार्चनार्थमेकं, तन्मन्त्र जपार्थ मेक मेकं समिधाज्य चरुहॆूमार्थं त्रीं स्त्रीनेकमेकं वा विभ नु सारेँवृत्वा वस्त्रा भरण गन्धमाल्याद्यैः प्रत्येकं यधाशक्त्यलं कृत्य तत्तत्कर्मणि नियोजयॆत्. अ्चुको ग्रहपूजां करिष्य इति सङ्कल्प्य काश्यपगोत्रं, कळिङ्गदेश मभयवरद कमलहस्तं. सप्ताश्व युक्त रगस्थं, रक्त वर्णं, रक्ताम्बरं, छत्रद्वज शोभितं. मकुटाद्या भरणयुतं. सपरिवारं. प्राज्मुखमादित्यमावाहयामि. आत्रेय गोत्रं, यवन देशजं. श्वेतवर्णं, चित्रध्वजशोभितं. गदावरद पद्म. हस्तं. मकुटाद्याभरणयुतं. दशाश्वयु क्तन्थारूढं. सपरिवारं पश्चिमाभिमुखं चन्द्रमावाहयामि, भारद्वाज गोत्रं विन्ध्यदेश -मतिर क्त वर्णं, अतिरक्ताम्बरं, छत्रध्वज शोभितं वरदश क्ति शूलगदा हस्तं मकुटादिभूषणान्वितं, मेषारूढं सपरिवारं दक्षिणाभि मुख मङ्गारळ मावाहयामि. आत्रेय गोत्रं मगधदेशं श्यामवर्णं श्यामाम्बरं चित्रध्वज शोभितं मकुटावॆ भूषणान्वितं वरदगदाखड्ड खानस सूत्र भाष्यम् 219 चर्महसं सिंह वाहसं सपरि वारमुत्त राभिमुखं बुध मावाह यामि, आङ्गीरस गोत्रं सिन्धुदेशं पीतवर्णं पीताम्बरं चित्रध्वज शोभितं मकुटादि भूषणाढ्यं दङ्गा क्षवलय कमण्डलु वरदहस्तं सिंहवाहनं सपरिवार मुत्तराभिमुखं बृहस्पति मावाहयामि. भार्गवगोत्रं सिन्धुदेशं श्वेतवर्णं श्वेताम्बरं चित्रध्वज शोभितं मकु टादिभूषणाढ्यं परदाक्ष सूत्र दण्ड कमण्डलु हस्तं सिंह वाह नं सपरिवारं पूर्वाभिमुखं शुक्रमावाहयामि. काश्यप गोत्र मान्ध्रदेशं नीलवर्णं नीलाम्बरं चित्रध्वज शोभितं मकुटाद्याभरणा न्वितं वरदाभय बाण धनुर्हस्तं गृध्रवाहनं सपरिवारं पश्चि माभिमुखं शवै श्चर मावाहयामि. वशिष्ठ गोत्रं बर्बरदेशं कृष वर्ण, कृष्णाम्बरं चित्रध्वज शोभितं कराळ वदनं खडचर्म शूल परद हस्तं नीलसिंहासनस्थं मकुटादि भूषणान्वितं सपरिवारं दक्षिणाभि मुखं राहुमावाहयामि, जै मिनिगोत्रं मध्यदेशं नानावर्णन्नाना वर्णाम्बरं चित्रध्वजशोभितं मकुटाद्याभरणान्वितं विकृतास्य वरद गदा हस्तं गृध्रवाहनं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखं केतुमावाह यामीति ग्रहानावाह्य आसन साद्या दिभिरभ्यर्च्य. अथ सिन्धूरवर्णं शक्त्याद्यायुधधरं मेषारूढ मनल मावाहयामि, स्फटिकाभं पाशधरं मकर वाहन मप्पतिं परुण मावाहयामि, प्रवाळ प्रभु शक्ति धरं मयूर वाहनं गुहमावाहयामि, श्यामवर्णं शक्ति. ख चक्रधकं गरुडवाहनं हरि मावाहयामि, पीतवर्णं व जधर मैराव तारूढं इन्द्रमावाहयामि. स्वर्णवर्णा मॆरावतारूडां शचीमावाह यामि, शोणपर्णं पद्माक्ष संयधरं चतुर्मुखं प्रजापति नूवाह यामि श्वेतवर्णं फणामणि शोभितं शेषमावाहयामि. नीलनीरदनिभं दण्डधरं महिषाकूढं यमावायामीत्यधिदेवानावाह्यासना द्यै रर्बयेत्. पुष्पाण्वुच्य स्ते करवीरवत् खड्ग वत्सर्वरसपानेन मारकत्वात् करवीरं चँडातकी, शङ्ख र्ण पुषत्वात् अतिधवळत्वाद्वा शङ्खपुष्पं. कुमुदमुत्पलति गच्छतीत्युत्पलं कुवलयं, नन्दतीति नन्दीतामा वर्तयतीति नन्द्यावर्तं नन्दिवर्धनं, चम्यते षट्पदै रद्यत इति चम्पकं हेमपुष्पकं, नल्ल्यते मूर्थ्नि धार्यत इति मल्लि काभूपदी, 220 प्र : खं. ण

• 03 ता पञ्छार असिता कृष्णागिरिवत् सूक्ष्माश्मवत् कर्णिका अस्या अस्तित्वसित गिरिकर्णिका आस्फोटी, के जले ह्लादयतीति कल्हारं सौगन्धिक मुत्पलं, यति वारयतीति. तापिञ्छस्त मालं. एशेषं पुष्पाणि तैः करवीर शङ्ख पुष्पोत्पल नन्द्यावर्त चम्पक मल्लि काजसिक गिरिकर्णिका कल्हार ता पिञ्छपुपै ्पःतत्त द्ग्रहाणां वर्णा इन. वर्णायेषान्तै स्तद्वर्ण वर्णिरिति पद्म कै रव बन्धूक. वासनि का पीतयूधिका जाति, इन्डीवर, अतसी, पाट लादिभिस्तद्वर्ण वर्णः पुष्पैः तधा तद्वर्ण वर्णर्गन्थॆ रिति रक्तं चन्दनेना दित्याङ्गारकौ श्रीखण्डेन शशि शुक्रा हरिचन्दनेन बुध बृहस्पती काला गुर्वगुरुभ्यां शनैश्चर राहु केतून् अपिवा बोधायन मतेस र गन्थ श्रीखण्ड देवदारु कु कुमशालिपिष्ट नखगन्थ तिलपिष्ट केतकी रजः कस्तूरिभिः अधवा कुङ्कुम कर्पूरागुरु चन्दन हिमतोय कोष्टु मांसी कस्तूरिकादिभिः तव्वर्ण वर्णः गँ थॆर्बोधायनो क्रै ः कुङ्कुमागुरुदशाङ्ग गुग्गुलु लाक्षा श्री वासकृष्णागुरुमांसी मधु धू पैश्चक्र मेणपूर्ववन्नि त्यां्चनो क्त वत् षोडशोवचारैः तत्तद्ग्रहमस्त्रैः ग्रहां स्तदथि देवांश्च क्रमेणाभ्यर्च; शुद्धं श्वेतमुन्नं शुद्धावनं, पयसि क्षीरे पक्वमन्नं पायसं गुळेनसह पक्वमन्नं गुजौदनं, दद्ना मिश्रित मन्नं दध्योदनं, गुळेन शर्करया क्षीराज्याभ्यां सह पक्वमन्नं गौळिकं चित्रं नानावर्णं तेन मिश्रमान्नं चित्रादनं, कृसरं तिलौदनं, माषै रुद्देस्सह पक्वमन्नं माषौदनं, कणाभिः जीरकै स्सहपक्वमन्नं कणादनं तानि शुद्दोदन, पायस, गुडॆदन दध्योदन. गौळिक, चित्राधन, कृसर, म षादन कणाड नानि हवी ँषि क्रमेणादित्यादिभ्यो निवेदयति. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजिये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये चतुर्थ प्रश्ने —त्रयोदशः खण्डः श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् अथ चतुर्थ प्रश्ने - चतुर्दशः खण्डः 221 तदधिपां स्तदर्षेणाभ्यर्च्या घारं हुत्वाक्षर्क पलाश खदिरा पामार्गाश्वत्थदुम्बर शमी दूर्वा कुशान्यधा क्रमेणासत्येन सोमोधेनु मग्निर्मूर्थोद्बुध्यस्व बृह स्पते अतियत् शुक्रन्ते अन्यच्छं नो देवीः कयानश्चित्रा केतुं कृण्वन्निति क्रमेणाष्टशतं सप्त विंशतिकं वा त्रि मधुराक्ता भिः समिद्भिश्चरुणाज्येन च जुहुयात् C80 तदधिपॊंस्त्रृत्ति द्रोहादेवा ननलादीस् तडवेण तत्त द्ग्रहपूजा योग्येन पुष्पगन्धादिना ऒभ्यर्च्य तथा हविड्नि वॆद्य म खवासन्दत्वा आघारं हुत्वा इति पूर्वमेव साधितमग्निं गार्हपत्ये निधायपूर्व वदाघारं हुत्वा पश्चादा हवनीयान्वाहार्यावसन्ध्य सभ्येषु तमग्नि मग्नआयाहि, जातवेदो ममानस्य अयनेयो 0ः, मयिगृष्णमीति मस्त्रैः क्रमेण प्रणीयावाहनकाले जौपासन यज्ञ पदं विहायतत्त त् स्थाने गार्हपत्य यज्ञ माहवनीय यज्ञ मन्वाहार्य यज्ञ मावसध्य यज्ञं सभ्ययज्ञमिति प्रक्षिप्यावाहयेदव्यत्सर्वं पूर्ववत् अपिवा अग्निं पञ्चधा विभज्य कुण्डेषु प्रणयेदेवं लौकिकाग्निपक्षे प्याघोरं हुत्वा सम्प्रतीध्मान्युच्य ने. अर्कस्य नामयस्य सोऒर्कः. पुण्यानि पलाशानि पर्णानि यस्य सः पलाशः, खदति स्थिरी भवतीति खदिरः अपकृष्टः आसमन्तान्मार्गोऒ सेर्यत्यपामार्गः. अश्वरूपेणाग्निरत्र तिष्ठतीत्यश्वत्थः. उन्नतत्वादुल्लङ्घित मम्बरं अनेनेति उदुम्बरः शमयति दोषा नितिशमी, दूरं वातिगच्छतीति दू्वू. कौभूमौ शेते इति कुशं. तानि द्वादशाङ्गुलायतानि, साग्राणि सत्वक्कानीध्मानि सङ्गृह्य यधा क्रमेण आसत्येन सोमोधेनु मग्निर्मूर्धोद्बुद्ध्यस्व बृहस्पते अति यत् शुक्रन्ते अन्यत् शन्नोदेवीः कयानश्चित्र केतुं कृण्वन्निति मं त्रैरष्टोत्तर सहस्र मष्टोत्तरं शतमष्टशतंवा सप्ताधिकाविंशतिकंवा प्रत्येकमिध्म मादाय त्रयोमधुराः मधुशर्कराक्षीराणितै क्ताःसिक्ता यास्ता भिस्त्रि मथुराकाभिः, त त्त दुक्ताभिस्समिद्भिश्च त त्त दुक्तेन चरुणा आज्येन च प्रत्येकं जुहुयात्. 222 प्र : खं १ळ आहवनीये शशि शुक्रयोरन्वाहार्ये कङ्गरक रामाणि पत्येऒसित केत्वोरावसद्ध्ये गुरु बुधयो स्सभ्ये सवितु रिति. 03-5 अहपनीयेऒग्नौ शशिशुक्रयोः हॆतव्यः. अन्याहार्ये ऒग्नौ अङ्गारक राह्वोः होतव्यः, गार्ह पत्ये ऒ ग्ना वसित वर्णत्वा दासित शनैश्चरः केतुश्च तयोरपितकेत्वोल्होतव्यः. आवसध्ये गुरुत्वाद्गुरुः बृहस्पतिः बुधश्चतयोग्गुरु बुधयोर्हतव्यः सभ्याग्नौ सुवतीति सवितातस्यादित्यस्य हॆूतव्यः, एवं प्रत्येकं ग्रहयज्ञेपि तत्त दग्नौ होतव्यः. पञ्चाग्नि विधानं कर्तु मशक्तश्चेदेकाग्नौ सभ्येवा आदित्या दीनां हॆूमः कर्तव्यः . तधा सर्वाग्निषु व्याहृतिभिस्तिल हॆूमश्च कर्त व्यः इत्यनेन प्रकारेण हुत्वा अग्निं दूतं येते शतं सुब्रह्मण्य इदं विष्णुरिन्द्रं प्रणयस्तं गन्धद्वारां ब्रह्मजज्ञानं शन्नौ निधत्तां यमोदाथारेत्वधि देवेभ्यः अज्येन तत्तत्थाने जुहु यात् 933 यमोदाथा अग्निं दूतं. येतेशतं. सुब्रह्मण्यः. इदं विष्णुः इण्ड्रं प्रणयन्तं गन्थद्वारां ब्रह्मजज्ञानं शन्नो निधत्तां. रेति नवमस्त्रै रनलादिभ्यः अधि देवेभ्यः विनासमिच्चरुढ्या. माज्येन त त्प्र र्ग्रहाहुति सङ्ख्याहुतीः तत्तत् स्थाने तत्तत् ग्रहाग्नौ प्रत्येकं जुहुयात्. तत्त दिध्मेष्वेकमेक मिध्मं हॆूमात्पूर्वं होमार्ते वा यजमानेन पूर्णाहुत्यर्थं निर्दिश्यतेन हॆूमयितव्यं. • विष्णोर्नु कादीन् मिन्दाहुत्या श्राविता दीनुत्वा शुद्दोदन पायस गुडोदवाद्यैः पूर्वौक्त चरुभिराह्मणान्भोज यित्वा र क्त धेनु मादित्याय शङ्खं सोमाय ताम्र मर्गारकाय हिरण्यं बुधाय शुक्लं ना सो तये हयं शुक्राय कृष्णाङ्गां शनैश्चराय राहो बृह स्प श्री वै भानन सूत्र भाष्यम् 223 श्भागं केतोरायसदण्ण मित्यात्म विरुद्धानां तदर्हं ददा १ ३ ४ ततस्सर्वं प्रायश्चित्तार्धं तत्तडन्ना विष्णोर्नु = दिमिन्दाहुत्या शावितादीन् आज्येन सकृत्सकृदुत्वान्त हॆूमं कृत्वाग्नि मरण्यादि ष्वारोप्य पायस कृसर गौळ्याद्यैः पूर्वोक्त चरुभिः ब्राह्मणाना चार्यादि होतॄन् पद्दोदनेनान्यांश्च ब्राह्मणान् यधा तृप्ति भोज येत्. कृताचमनेभ्यः ताम्बूलं प्रदाय तै स ह यजमान स्तत्त न्मन्त्रेण तत्त द्रहास् संस्तूय पुष्पाञ्जलिं दत्वा प्रणम्य रक्ताचा सौथेनु स्सवत्सागौः तां रक्तधेनुमादित्याय. शङ्खं दक्षिणावर्तादि कङ्क.बु ) सोमाय चनाय. तास्रं शुल्ब पात्र मङ्गारकाय शुल्बपात्र र मनड्वाह मिति बोधायनः हिरण्यं सुवर्णं बुधाय शुक्लंवास श्वेतपस्त्रं बृहस्पतये. हयमश्वं शुक्राय. रजतमिति बोधायनः कृष्णा कृष्णवर्णागौः धेनुः शनैश्चरायि. भागं मेषं राहोः केतोरयसा कृतमायसं दण्डं. केतोः कुञ्जरमिति बोधायनः इत्य नेन प्रकारेण आत्मनः स्वस्य विरुद्धाः अरिष्टकृतो येतेषा मात्मविरुद्ध नां ग्रहाणां तदर्हमिति यस्य यस्य यद्यद्दक्षिणार्हतस्य तस्य तद र्थं दद्यात्. सर्वेषा मलाभे नुवर्णम् 033 सर्वेषां रक्त थेन्वादीनामलाभे यधा सम्भवं दत्वा अन्येषां सुवर्णं यधाशक्ति हिरण्यं दत्वा तत्तदाह्मणाय सवस्त्रां सपीठां प्रतिमाञ्च दत्वा आचार्य दक्षिणां दत्वा अर्भकादिभ्यश्चयधा शक्ति, सुवर्णं प्रत्येकं दद्यात्. जन्मकर्म साङ्घातिक सामुदायक पै नाशिकर्ण संस्थेषु क्रियाकाल विरुद्धेषु ग्रहेष्वेतच्चुभरेष्वारभेत् १३६ 224 प्र ळ खं, १ळि जन्म जन्म नक्षत्रं कर्मदशमं. साङ्घातिकं सप्तदशमं ‘सामुदायिक मेक विंशतिकं. वै नाशिकं सप्तविंशतिकं ऋक्षं ए ते ष्वृक्षेषु सँस्धितास्तेतु जन्मकर्म साङ्घातिक सामुदायिक पै नाशिकर्ष संस्दितेषु ग्र हेषु सत्सुक्रियायाः निषेकादेः कर्मणः काले विरुद्धा यद्वाक्रियाविरुद्धाः काल विरुद्दाश्चतेषु क्रियाकां विरुद्देषु सत्सु ग्रहेषु आदित्यादिषु एकस्मिन् वा ग्रहे क्रियाकाल विरुद्धेवासति कर्म विरुद्धेवासति एतदिनं ग्रहशान्ति कर्म शुभर्थेषु रोहिणि मृगशीर्षादि शुभनक्षत्रेष्वारभेत उपक्रमेत. एतेन नवग्रहपूजा दुःखाव्व्याधय श्शान्तियान्ति ’ 32 किम्फल मनेनेत्यत आह एतेन नवग्रहयज्ञेन नवग्रहेभ्यो जायन्त इति नवग्रहपूजाः तधा रजस्वला सूतिकादि काललग्न नक्षत्र जातश्चदुःखाः दुःखा इति लिँगव्यत्ययः छान्दसँदुखानि खानीण्ड्रिया ण्यस्मिन् भवन्तीति दुःखानि पीडाः विशेषेण आधियने शरीर इतिव्याथयः रोगाः शान्ति मुपशमन - यान्ति प्राप्नुवन्ति तस्मात् मूला श्लेषादि 1 शिधिल जातकपोता रोहणादि सर्वदोष शास्त्यर्थं तत्तत्काले ग्रहशान्तिः कर्त व्या सर्वस्यापि ग्रहदोषजत्वात् . जात . अन्यधा महत्तरो दोषो भवति D&C अन्यथा इतरथा आकृत ग्रहशान्ति कस्य महत्तरोऒत्यन्तोदोषो दुःखव्याथ्यात्मकं पापं भवति ग्रहपूजां पुरस्कृत्य सर्वकर्म समारभेदिति विज्ञा यते, 2800 1 शिधिल : चदलु नॆभानन सूत्र भाष्यम् 225 तस्मार्ग्रहपूजा, ग्रहशान्ति पुरस्क ृत्यकर्मणःपूर्वं कृत्वा सर्वकर्म सर्वाः क्रियाः समारभेत्कुर्यादिति विज्ञायते. माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते वाजपेय कृताभाष्ये गतः प्रश्न श्चतुर्थशः. इति श्री वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये चतुर्थ प्रश्नार्थ विवरणे चतुर्दश खण्णः श्री वै खानस फारं २९]अथ पञ्चमः प्रश्नः द ह न विधिः : प्रध व ः खण्णः आथाहीताग्नेः पत्न्या गृहस्थस्य स्त्रीया ब्रह्मचारिणो 2 नारोपित कार्यस्य च दहन विधिं व्याख्यास्यामः पाकयज्ञान् प्रभाष्याध वाजपेय कृदग्निचित् राममानम्य वक्ष्यामि भाष्यं तत्पैतृमेधिकम्. C अथा नन्तरं आहिताग्नि विधानेन स्वीकृता गार्हपत्यादयो 2 ग्नयः येनस तस्याहिताग्नेः तस्यपत्न्याः अनाहिताग्नेः गृहस्थस्य स्त्रियो भार्यायाः ब्रह्मचारिणः उपनीतस्य अनारोपित मपरिगृहीतं कार्यं दैविकं पैतृकं येनतस्या नारोपित कार्यस्य च शब्दः सर्वत्र सम्बन्ध्यते दहन विधिं दहन प्रकारं व्याख्यास्यामः. यथोकै स्त्री वार्षिकै ररिपै रायुरात्मीयं परीक्ष्य तृतीये पञ्चमे नवमे चाह्नि मुमूर्खुर्बान्धवान्पञ्च विधानाहूय पूर्वं प्रियं भाषित्वैहिकं सम्भोगं पारलौकिकं चात्मनो विभजेत् श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 227 यथाकाल ज्ञानादिषु ज्योतिश्शास्त्रे घाकानि तैः यधो कैः त्रिभिर्व ्भगनीति त्रै वार्षिकै 8 अराणि दुष्टानिष्टानि तै ररिप्लैः आत्मी यं स्वकीयं आयुर्जीवित मल्पमुनल्प मिति वक्ष्यमाण वत्परीक्ष्य छायापुरुषाधिकं निरीक्ष्य निश्चित्य मरणासन्ने काले मरणदिना त्पूर्व स्मिन् तृतीयेच पञ्चमेच नवमे चाह्निदिने चशलो विकल्पार्थः मर्तु मिच्चुरु मूर्षुः बान्धवान् स्वजनान् पञ्चविधान् पञ्च प्रकारास् पित्रादिः मातामहादिः श्वशुरः कन्याग्राहकः कन्याप्रदश्च एते पञ्च सम्बन्धिनः तान् पञ्चविधान् बान्थवानाहहूय गृहमागतान् प्रीतिपूर्व मादौ प्रियं यथास्यात्त धाभाषित्वा उक्त्वा पश्चात् स्वशरीर प्रकारमा वेद्य तत्सन्निधौ इहाऒस्मिस् लोके पुत्रादीना सम्भोगा यान्य वसनाद्यर्थं कल्पितं ऐहिकं सम्भोगं परलोकः स्वर्गादिः तत्सिद्ध्यर्थ मात्मनः श्रद्धारं कल्पितं पारलौकिकं चात्मनःस्वस्यधनं विभजेत्. इदं युष्मभ्यमिदं अस्मभ्यमिति धनविभागं कुर्यात्. उपस्थितेहनि शुचौ प्रदेश् सिकतास्ति लान् दर्भान्फ्रा ग्राना स्त ृणाति दर्भान्फ्रागग्राना उपस्थित आगते ऒहनि मरणदिने तत्काले लुप्त श्मश्रु केशः स्नात्वा ‘वेदशास्त्र सम्पन्नान् श्रोत्रियान् प्रायश्चित्त विदो ब्राह्मणान् बान्ध वास् पञ्चविधांश्चाहूय तॆरनुज्ञातः सर्व पायश्चित्तं यधाशक्त्या चरित्वा शुद्धोभूत्वा शुचौ शुद्धे गोयि येनोपलिपे प्रदेशस्थले सिकताभिः शुद्दवालुकाभिः तिलान् व्रीहिनास्तिर्य तत्र दर्भान् कुशान् प्रागग्राना स्तृणाति. दक्षिणाग्रा नित्येके दक्षिणाग्रा नित्येके वदन्ति. तत्रासीत शयीत वा दक्षिण शीर्षम् 3 3 228 प्र ५खं, ० तत्रशयने, श क्त श्चेदासीत यद्यशक्तः शयीत अपिवा आसीत शयीत वा दक्षिणशीर्षं यधास्यात्तथा शाययेत्. अस्याध्वर्यु श्शन्नोमित्र इति शास्त्रि मात्मनः कृत्वा युषः प्राणमिति मुमुक्षोरक्षिणे कर्णेजपेत् सञ्ज्ञानमिति वामेच لو अस्य मुमूर्षीः आध्वरं यागं यातीक्यध्वर्युः पुत्रः श्रद्ध कर्ता वा शन्नो मित्र इत्यनुवाकं जप्त्वा आत्मनः स्वस्य सर्वशान्तिं कृत्वा आयुषः प्राणमिति तस्य मुमूर्जोः दक्षिणे कर्ले जपेत् सञ्ज्ञान मिति वामकर्णेच जपति. प्राप्ते प्रयाणकाले शुक्ल महोमासा डुत्त रायण मग्निज्योति रनेनपधा ब्रह्मपद म पुनरावृत्त्यभ्येति. धूमः कृष्णारात्रिर्मासाषड्दक्षिणायनं चान्द्रम समेत ज्योतिः प्राप्यनिवर्त तेति गतिचोभे विज्ञायशास्त्रिं ज्योतिष्म तीं जपति 2 प्राप्ते प्रयाणस्य प्राणोद्गमनस्य कालः तस्मिन् प्रयाणकाले शुक्लं शुक्लपक्ष महर्दिवा मासा मकरादयः षट् उत्त रमयिते ऒनेन रविर्गच्छतीत्युत्त रायणं अग्नि राग्नेयं ज्योतिस्ते जः अनेवै तेनो त रायणेन पथामार्गेण यस्यप्राणोत्कान्तिर्भवेत्सब्रह्मणः परमा त्मनः परञ्ज्योतिषः सच्चिदानन्दरूपिणः श्री महाविष्णोः पदं स्थानं ब्रह्मपदं न विद्यते पुनरावृत्तिः पुनरागमनं यतस्सा अपुनरा वृत्त्य पुनर्जन्म यधास्यात्त था अभ्येति गच्छेत्. उत्तरायने यस्य मरणं तस्य पुनर्जन्मनास्ति त्यर्थः. धूमः धूमवर्णः कृष्णः कृष्णपक्षः रात्रिर्नि शामासाः षट् कर्कटादयः दक्षिणां दिशमयते रविः गच्छ तीत्यनेनेति दक्षिणायनं चन्द्रसम्बथि चान्द्रमसमेतदिदञ्ज्योतिः अनेन पधा ब्रह्मपदं प्राप्य आभ्येत्य. निवर्तते पुनरागच्चेत्. दक्षिणायने यस्य मरणं तस्य पुनर्जन्म भवकीत्यर्धः इत्यनेन प्रकारेण अपुनरा वृत्त्यभिगमनं प्राप्य निवर्तनं च. एतेद्वे उभेगती आत्मनोगमु नेच श्री वै खानस नूत्र भाष्यम् 229 इदमुत्त रायण मिदं दक्षिणायन मिति सूर्योस्योभे गतीच विज्ञाय ज्ञात्वा यदि प्रयाणकालो दक्षिणायनं तद्दोषशमनार्थमु त रायण . फलसिद्ध्यर्धं ज्योतिष्मतीं त्वा सादयामिति ज्योतिष्मतीं शास्त्रं जपति शक्त श्चेत् स्वयिमेप जपेत्. अशक्त श्चेदध्वर्युरेव जपति. 4 इन्ड्रियाणीन्ड्रियार्थेषु निरुध्यक्रमेण घण्णावसानिके पद त्रयेनि विष्टे नाना विथेस्वयं ज्योतिषिब्रह्मण्यद्वितीये तद्योसौसोऒहमित्यात्मोपासन क्रमेण वा समादधीत. ला J इदानीं प्राणोत्य्रा ति प्रकारमाह. इन्द्रियाणि घ्राणरसन चक्षुः श्रोत्रत्वङ्मना सीन्द्रियाणि इन्द्रियाणां घ्राणादीनामर्थाः गन्ध रसरूप शब्द स्पर्शाद यः तेषु इन्द्रियार्थेषु निरुद्ध्य ‘यधा तेषु नविशन्ति तधान रवरुद्ध्य क्रमेण परिपाट्या घण्टावसा.ऒक इति नक्ष्यमाणवत् इडया बाह्यवायु मुदरमाकृष्य यधाबहिर्निर्ग च्छेत्. तधातं निरुद्ध्य प्राणायामेन मध्यनाडीमुखेन शरीरान्तः कस्यचित् घण्टावत् ध्वनिर्जायते तस्यां घण्टायां घण्टावर्थ्व नेरवसानं विरमणं तस्यादस्येति तस्मिन् घण्टावसानिके पदानि ब्राह्म वैष्णवरौ द्राणि स्थानानि यस्मिन् तस्मिन् पदत्रये निविष्टेस्थिते नानाविधे बहुप्रकारे स्वयं ज्योतिषि स्वयम्प्रकाशके तेजोमये ब्रह्मणि पर मात्मनि नविद्यते द्वितीयोस्मात्पर मित्य द्वितीय मस्मिन्न द्वितीये ब्रह्मणि दृष्टिसति तदह्म पक्षान्तर माहयो2सा विति यो2सौ योयं देवः स एवाहं सोह मित्यनेन प्रकारेण आत्मनः पर ब्रह्मणः जौपासनं गुरूपदेश मार्गेणासावीदृगिति ज्ञात्वा सेवनन्तस्य क्रमः तेन आत्मोपासन क्रमेण तद्य्रह्म समादधीत सम्यगाधानं हृदये निधाय भावनं तत्कुर्वीत. यस्मात्प्रयाणकाले यं ध्यायति तन्मयएव भवत्या त्मेति ब्रह्मवादिनो वदन्ति . ति Ε

230 प्र. शि खं. O हेतुमाह, यस्मात्कारणात् प्रयाणकाले प्राणोक्षण समये यं देवं ध्यायति तन्मय स्तद्रूपी एष आत्मा जीवाता भवतीति ब्रह्मवादिन स्तत्य्व विदोवडन्ति . तदेवं देवकृते प्रतिसंहारे गन्धत्मकं भूमेर्गुणमापः प्रथमं ग्रसन्ति, तत्त स्मात्कारणादेव मनेन प्रकारेण तद्य्रह्मै वं ध्यायेत्. देवेन विधिना कृतं यस्मिन् देवकृते शरीरे प्रतिसंहारे प्रत्याहरणे सति गन्धात्मकं गन्धस्वरूपं भूमेः पृधिव्या गुणमापोजलानि प्रधमं ग्रसन्ति ग्रासं कुर्वन्ति . तदास्य भ्रमतीव शरीरं व्यावतिष्टेत. 39 तदा तस्मिन् काले तस्य मुमूर्जोःशरीरं देहं भ्रमतिव चलतीव व्यावतिष्टेत विशेषेणावत स्थे. अपां गुणोद्रेकादिस्धितो ऒ्नः प्रविश्य प्राणायतनमर्माणि दारयन्नाडी मुखेभ्योरसं दहति, अपां गुणो रसस्तस्य उद्रेकोऒधिकस्तस्मा दपाङ्गुणो द्रेकाटिं धितः प्रज्ज्वलितः अबिन्धानत्वात् जाज्वल्यमानो ऒग्निः प्रविश्यान्तः प्राप्य प्राणानामसूनामायतनानि गुदनाभिहृदयकण्ठादीनि स्थानानितेषां मर्माणितानि प्राणायतन मर्माणि दारयन् विदारणं कुर्वन् नाडी नां धमनीनां मुखानि रन्ध्राणि तेभ्यः नाडिमुखेभ्यः रसमपाङ्गुणं दहति. तदा दह्यमान मिव शरीरं मन्यते. 03 तदा तस्मिन्काले दह्यमानं तप्यमानमिव शरीरमात्मनो देहं मन्यते अवबोध्यते. श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् ततः कीलालं शुष्यति. ततस्त दनन्तरं कीलालं जलं शुष्यति शुष्कं भवति. 231 मुक्त बन्देश्ले ष्मणि पित्ते नसहाग्नौ पतिते सचाग्नि रर्थाभावा च्छाम्यति. ततःमुक्तो निर्मूलितो बन्धः मूलं यस्यतस्मिन् मुक्तबन्धे श्लेष्मणि कफाख्ये व्याधौ पित्तेन वायुनाम्ना व्याधिना सहाग्नौ पतिते सति सोऒग्निश्च अर्थाभावाद्विषयीभूत जलनाशाच्छाम्यति सृयमेव प्रशाम्येत्. ति वायुस्तिर्य गूर्थ्व मधश्चैवं शरीरं व्यालोलयति. ततः प्रविश्य वायुः तिर्यक्पार्श्वे अत ऊर्थ्वमुपरिष्टादधोधस्ता च्चैन मनेन प्रकारेण मुमूर्षः शरीरं व्यालोल यति विशेषेण चाल यति. तस्मान्मुह्यति, तत स्तस्मात्कारणात् असौमुह्यति मोहं वैचित्यं गच्छति तदास्वै स्स्वैः कर्मभिरुन्मुक्ताः पञ्चवाय वो विसृजन्ति. 60 तदा तस्मिन्काले स्वैः स्वैः स्वकीयैः कर्मभिः कार्यैः उन्मुक्त् स्त्यक्ति पञ्च प्राणापान व्यानोदान समानाख्याः वायवः शरीरं विसृजन्ति. आत्मनस्थ्सिति मभिनिषामतश्चोच्छ्वास ब्रह्ममुक्त्वा दृतेरिन मन्धं मन्दमूष्माण मुदावहति, स्थितं पसतिमभिनिषा मतः निर्गच्छतः आत्मनः जीवात्मनः उच्छ्वासनिश्वासश्च ब्रह्म परमात्मान मन्तर्यामिनं विभुमनश्वरं तत् ब्रह्ममुक्त्वा त्यक्त्वा आदृतेरादरणादिन मन्दं शनैश्शनैः ऊष्माण मूष्ममुदावहति, उद्गमयति. 232 प्र, शि खं. १ तदा वेगेनोत्थाय वायुः मूर्ति रमन्निवास्य कणे खुरु खुरायमाणो विश्वमेवंविहरन्जलूकावत्पदा त्पदा नरं विन्दन्नुतामति. तदा तस्मिन्काले वेगेन शीघेणोत्थाय वायुमूर्तिः जीवात्मा भ्रमन् भ्रान्तिं गच्छन्नि वास्य मुमूर्षः कण्ठे खु खुर्विति शब्दं कुर्वाणः खुरखुरायमाणः विश्वं सर्वमेवं विहरस् सञ्चरन्जलूका र क्त पाः तद्वज्ञलूकावत् पदात्पदान्तार मङ्गुष्टादि स्थानात् स्थानानन्त रं विन्दन् ज्ञात्वा गच्छन् उतामति क्रमेण शरीरान्निर्गच्छति धर्मा धर्मा वूर्ध्व + भावोधो भावश्च ज्ञानाज्ञाने सुख दुःखेचेश्वरवशात्ते न सह प्रतिष्ठयातां, धर्मः सुकृत मदर्शः पापं ता वूर्ध्वभावस्स्वर्गः अधो भावो नरकः शौच ज्ञानाज्ञाने सुखदुःखिच ईशतेलोकानितीश्वरः परम्ब्रह्मा विष्णुः तस्यवश अधीनः तस्मादीश्वर पशात्ते नात्मना सहप्रतिष्टेयाता मनुगच्छेयातां. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - प्रदमः खण्डः ओ . 369 अथ पञ्चम प्रश्ने - द्वितीयः खण्डः अथ पै विगताल चेष्टं देहं मृतकमाज्ञाय गेहा दृहिः शुचौदेशे चित्तिः सृगादिना प्नापयित्वाज्याभिषे चनं ग्रान्यूलङ्करणं च बर्हिषा पादकरयोरङ्गुष्ठा च बध्नीयात्, वै प्रसिद्धा विगतात्यक्ता अनिलानां प्राणानां चेष्टा व्यापारोय स्मात्तं विगतानिलचेष्टं देहं शरीरं दृष्ट्वा मृतकमाज्ञा यज्ञा श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 233 त्वागे हेन्मरण गृहात् बहिर्बाह्यं कणं नीत्वा शुचौ लोष्टास्थि केश रहिते गोमयेनोपलिपे शुद्धेदेश् मृतकमासयित्वा शुद्धजलेन चित्तिः गादिना स्नापयित्वा अभिषेचयित्वा 2ज्येनाभिषिच्यत इत्याज्याभिषेच नं ग्रामेभवा ग्राम्यास्तेषां स्वजनाना मलङ्करणं पारम्पर्या गतं मण्डनं ग्राम्यालङ्करणञ्च कारयित्वेति वाक्यशेषः बर्हिषा दर्भेण पादकरयोरङ्गुष्ट प्रत्येकं बध्नीयात्. यस्योभोक्ता श लेत्यहतेन वाससा पादतोदशान्त माच्छा दयति, अहतेन नूतनेव वाससाव स्त्रेण पादतः मृतकस्य पादप्रदेशे दशावस्त्रयोः वस्त्रस्यवाऒवसा नमं चलं तन्तवः तासामन्तो 2व सानं तर्दशास्त्रं यधास्यात्त था मृतक माच्छादयति. तथै व शयन मभ्युक्ष्य गार्गेयेति शाययीत, तथै व शयनं. जौदुम्बरी मासन्द महतेन वा ससा पादतो दशास्त्रं म न्रे णाच्छादयति, तुष्टिं शयनमय्युक्ष्य तत्रगाङ्गेय इति शाययीत. नैतदन्ये स्पृशन्ति . एतत्समृतकं शयनं अन्येवाहकेभ्यो ज्ञातिभ्यो परे ब्राह्मणा दयो न स्पृशन्ति स्पर्शनं न कुर्युः. . अनाहिताग्न्यादीनां सर्वौषधि पृक्ते नोदकुम्भेनश्मशाने स्नानालङ्कारौ स्याता मिति विशेषः. अदि 3 अनाहिताग्न्यादीना मित्यादि शब्देन स्त्री ब्रह्मचार्य नारोपितकार्य विधुर विधवादयो गृह्यस्ते. तेषा मनाहिताग्न्यादीनां सर्वाश्चता ओषधयः व्रीह्या दयस्ताभिः पृक्तो युक्तस्तेन सर्वौषधि वृक्ते नोद श्री वै खानस फारं 30] 234 प्र ५ खं. 6 कुम्भेन वारिणा पूर्णघटे श्मशाने पितृवने स्नानं चालङ्कारो ग्राम्या लङ्करणं च तौ स्नानालङ्कारौ स्याताम्. पूर्ववद्भवेतां. इत्याना हिताग्न्यादीनां विशेषः अन्यदाहिताग्नि वत्. उथास्वग्नी नादाय यज्ञ भाण्डानि नवानि मृण्मयानि घटश रावादीन्यौदुम्बराणि समित्परिधि शाखा पत्राण्यु त्तर बर्हार्हिरण्य शकल तिलाक्षत ददि मधु क्षीराज्यादीनि सम्भृत्योत्त रस्यां पूर्वतस्तस्मान्न्यस्यति. 20 उखासु मृद्भाण्डेष्वग्नीस् गार्हपत्या दीनादायाधान क्रमेण सङ्गृह्य प्रेतस्यैशान्यां पश्चिमे गार्हपत्यं प्राच्यामाहपनी मं दक्षिणे न्वाहार्यं पञ्चाग्न यश्चे दाहवनी यस्य पुरस्तात्सख्यावसध्या अर्थाधानी चेत्पूर्वस्या मौपासनाग्निं क्रमेण सन्न्यस्य यज्ञ भाण्डा नीति यज्ञार्थानि भाण्डान्यवस्कराणि स्रुवादीनि या वन्ति ऐष्टि कानिपाशुकानि आग्निहोत्रिकाणि तानि यज्ञ भाण्डानि नवानि नूतनासि घटशरावादी नित्यादि शब्देन कुम्भचरुस्थाली तिलोदकुम्बादीन्यपि उदुम्बर सम्बन्धिव्यौ दुम्बराणि समिच्च परिधिर्निवारण दण्डस्त डर्था शाखाच पत्राणिच समि त्परिधि शाखापत्राणि उत्तीर्यते ऒनेत्त्युत्तरः बर्हिः दर्भाः हिरण्यशक लान्यल्प सुवर्ण खण्डानि तिलाक्षत दधि मधु क्षीराज्यादीनिचआदिशब्देनपाला शी शमीवा शाखा दर्भराजु मृत्पिण्डत्रयि पाषाण गो सुवर्ण दक्षिणादीनि गृह्यने तान्युतार बर्हारिण्य शकल तिलाक्षत दधिमधु क्षीराज्यादीनि सम्भृत्य सङ्गृह्य उत्त रस्यां शवस्योत्त रतः पूर्वतः तस्माडग्नेः पूर्वस्यां न्यस्यति. निक्षिपति. . स्नात्वाध्वर्युः पितृ मेधविधिनाग्निहोत्रेण य था स्वमग्नौ दक्षिणाभिमुखः प्राचीनावीती परिस्तिर्य सतिलेनाक्ष तेन वैश्वदेवं हुत्वा गृहदेवताभ्यो बलिं हरेत्, * LG श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 1 235 स्नातइति यन्यध्वर्युः पुत्रस्त वालुप्त श्म शुकेशः स्नात्वाशुद्दो भूत्वा प्राचीनावीती इनुं प्रेकं पितृमेधेरवा ब्रह्ममेधेनवा विधा नेन संस्करिष्य खति सङ्कल्प्य अकृताग्नि हॆूत्रश्चेत् पितॄणां मेधो यागस्त स्य विधिस्तेन पितृमेध विदिना शौत प्रायश्चित्तोक्त प्रकारे णाग्नि हॆूत्र विधानेन जुहुयात्, तद्यधेति चेत्. अग्निहोत्रं हॆूष्यइतिसङ्कल्प्य दर्भेणशवमर्वासभ्य स्वा यतनेनिधाय प्राचीना विती. अग्नि होत्रं दोग्धदक्षिणार्जेगार्हपत्येशीतेभस्मन्यधिश्रित्यदक्षिणत उद्यास्य सकृदेव सर्वं तूष्ठीम न्नीयाधस्ता त्समिथं धारयति उपरिहि देवेभ्यो धारयति. विहारस्य दक्षिणत स्क्रूषिं प्राङुद्रवति. स उप साद्य समिधमाधाय सर्वं तूप्लीं जुहुयात्. अपिवा सोमाय पितृमते स्वाहेति पूर्वामाहुतं जुहुयात्. अग्नये कव्यवाह नाय स्विष्टकृते स्वाहित्युत्तरां प्राशनो त्सेचन परिषेचनानि नविद्यर्ते अपि प्रेछग्नय त्यग्निहोत्रस्थाल्याम्बर्हि रक्त्वा आहवनीये 2 नु प्रहरतीति. य नानानं तथै वमग्नि हॆूत्रं जुहुयात्. जौपास नाग्ना विव परिषेचन वर्णं जुहुयात्. ऎवं स्वमित्यव्ययम्. स्वकीय कृत चौळको ब्रह्मचारी समावृत्तो गृहस्थः अनाहिताग्नि राहिताग्नि र्वानप्रस्थः वायो मृत स्तस्य स्वमग्नौ नित्यहोमं तत्त दुक्त प्रका रेण हुत्वा वै श्वदेवं करिष्य इति सङ्कल्प्य दक्षिणाभिमुखः परिस्तिर्य सतिलेनाक्षतेन तिलमित्रैस्त्रण्डुलैः पूर्ववद्वैश्वदेवं हुत्वा तथा गृहदेवताभ्यो बलिं हरेत्. रात्रे मृतश्चेत्साय मग्नि हॆूत्रं हुत्वा दिवामरण सिद्ध्यर्थं प्रातरग्नि हॆूत्रादींश्चकुर्यात्. कृष्ण पक्षे मृतश्छेत् शुक्ल पक्ष फलसिद्ध्यर्थं कृष्णपक्षावशिष्टदिनान्यपकृष्यसायं प्रातराहुतीर्हुत्वा दर्शेष्टिश्च पूर्णाहुत्वा कर्तव्या. तदह श्रात प्रायश्चित्ते सूत्रकारः यिदि पूर्वपक्षे पूर्वस्यामाहुत्यां हुता यां यजमानो म्रियेत दक्षिणतो भस्मन्युत्तरा माहुतिनिनयेत् परे युवाग्ं समिति प्रधमामाहुतिं जुहुयात्. यद्यपरपक्षे शेषान्यहानि यावत्पूर्व पक्षं सङ्ख्यायतावनि पयसाग्नि होत्रं जुहुयुः. अमावास्यामप्यपकृष्य पूर्णाहुत्या यजेयुः यदि पूर्वपक्षे नक्तं प्रतिकृष्य प्रातरग्नि होत्रं जुहुयः परिस्तरणा236 • प्र ५ खं, २ निच प्रहरेयुरिति यद्यन्फारद्धायामिष्ट्यां यः मानो म्रियेक सेष्टिः पूर्णाहुत्वा कर व्या मथ्ये मृतश्चेत्त त्तद्ध विरादायस्वाहा कारेणहुत्वा समापयेत् तवाह श्रात प्रायश्चित्ते यद्युपवसधे पौर्णमास्याः पैतृमेधिकमेन करैन मपरा हे अफि कृक्षसूर्येयद्यु पवसधे अमावास्यायाः पूर्णाहुतै ्यनं याजयेयुः. यदि मध्ये विसंस्थितायामिष्ट्यां यजमानो मियेक. सर्वेभ्यो हविर्भ्य स्सम वदाय सर्वादेवता अनुद्रुत्य स्वाहाकारेणेष्ट्वा अग्नये विष्णवे ऒग्नि षोमाभ्यां स्वाहेति जुहु रूत्. तधा चातुर्मास्य पशुबद्ध सौत्रामणि ष्विति. यदि पिच्छिन्नाग्नौर्मृतः तथा जमाना मतने प्रेतं निधाय गार्हपत्यायतने ऒग्निं मधित्वा यस्माग्नयो जुह्वातो मामिति जप्त्वा गार्हपत्ये निधाय तूप्लीं विहृत्याज्यं सृवेणस्रुचि द्वादशकृत्वो गृहीत्वा तूष्लीं सर्वाग्निषु हुत्वा प्रेताधानोक्त वत् जुष्टोदमूना इत्यग्नि मुपसमिन्ध्य स्रुचि चतुर्गृहीत माज्यं गृहीत्वा सप्त व्याहृतीर्हुत्वा तथा प्रत्येकं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा पूर्वं देवाः प्राणापानौ, तथा, मात्वा वृक्षद्वयं तथा ऒग्ने थ्या वर्तिन्. अग्ने अङ्गिरः, पुनरूर्जा. सहरय्येति, तिधा महाव्याहृती स्त धा व्याहृतीश्च हुत्वा ऒग्नि हॆूत्रादिकं जुहुयात्. अरण्यारो पिताग्नि मृतश्चेतूषीं मधित्वा गार्हपत्यादिषु विहृत्य विधिवद्दुत्वा तैर्दाहयेत्. आत्मारोपिताग्नि श्चे लौकिकाग्निं गार्हपत्येनिधायप्रेतस्य हस्ते समिधं दत्वा मन्त्रेणावरोप्य तां समिधं गार्हपत्ये निधाय तूप्लीं. विहृत्य पूर्ववद्दुत्वा तॆराहयेत्. अरण्यारोपिताग्निर्विनष्ट श्चेत्तो द्विधिना नवारणिं सङ्गृह्य मधित्वा गार्हपत्ये निधाय प्रेता धानाहुतीर्हुत्वा तूप्लीं विहृत्याग्नि होत्रं हुत्वा तैर्दाहयेत्. देशान्तर मृतश्चेत्तस्य शरीरं तैलपक्वं कृत्वा शकटाणिना स्वग्रा मं नीत्वा स्वाग्नि भिर्दाहयेत्. नेतुमशक्तश्चेत् निर्मिन्ध्यन श्रोत्रिया गाराग्निना प्रेतममन्त्रकं समन्त्रकं वादग्ध्व कृष्णाजिनेनार्थीन्युव सङ्गृह्य वाससावै णवाग्रे बध्वा अनधो अंसयोः निदधानः स्वग्रा मं नीत्वा ग्रामसीम्नी निधाय अग्न्यादि सम्भारानादाय तदस्धिभिरा कृतिं कृत्वा तदग्नि भिर्विधिना दाहयेत्, देशान्तरगते द्वादश वर्षे ती L । 2ती श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 237 तेवा तन्मथ्ये मृतिवार्ता श्रवणेवा सोऒपियां देशं प्रतिगच्चेत्त स्यां दिश्यवस्थितं कक्षं तडग्नि भिस्तूषीं दग्ध्व विधिवत्ति लोडकादीन् कुर्यात्. अपिवा पलाश पर्णाकृतिं कृत्वा विथिनादाहयेत् अज्ञग्नौ शरीरे नष्टे पर्णाकृतिं कृत्वा ऒग्नि भिर्दाहयेत् स्थिते शरीरेऒग्नि नाशे पुनरा धानं कृत्वा तैराहयेत् शरीवास्थ्यग्नी नायिभावे केवलं तिलोदकादीन् कुर्यात् पर्णाकृतिं प्रेताधानञ्चकृत्वा दहे दिक केचित्. तथा2हाश्रात प्र्रायश्चित्रे सूत्रकारः यद्याहिताग्निः प्रोषितो मियेक नज्ञा येत यान्दिशमभिखा तस्स्यातां देशं गत्वाऒस्याग्नि भिस्तूषिं कक्षं दहेयुः अपिवा आकृति दहनं कुर्युस्त द्वार ख्यातम् देशां तरगतस्य मरणात् ऎत्यासन्नस्यपाधि ृतेष्टि कार्यादेशान्तर मृतस्य शरीरं तॆलद्रोण्यामवथाय शकटेनाहरेयुः. निर्मध्येन द्व कृष्णाजिने नास्त्री न्युपनह्या हतेन वासस्का वेष्ट्य दीर्घ वंशे प्रबद्ध्यानधो निदधानाः प्रियताः मृण्मयपात्र भोजिनस माहरेयुः. ग्राम मर्यादायां निधायाग्नि ना हृत्य पात्राणितैः सहश्मशानन्नीर्वा दहेयुः. प्रमेत इति स्वजनः शृत्वा आकृति दहनादि परिधानीयां तं कव्मिकुर्युः, यद्यागतः ततोजातकर्मोसनयनादि स्नानान्तं कर्म कृत्वा पूर्व मेवोपयच्छेत अग्नी नाधाय पुनस्सोमेन यिजेत. व्रात्येन पशुनेति विज्ञायत इति तूष्ठीं अन्वाहार्यपचने चरुं यित्वा गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामिक्षां कुर्यात्. अन्वाहार्य पचनेतूष्ठी मुुचरितं चरुँशपति. गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामि क्षामिति भार द्वाज स्मरणात्.

لتو श प शवस्य भारकास्पपिद्दां- पश्चिसम्बन्धिवर्गा वातदन्ये समानौ द्वौ चत्वारोवा स्नाता दर्बरज्ज संवीता दर्भां बरधरास्युः तस्यमृतकस्य भारकाःवाहकाःसपिण्डाःज्ञातयःपूर्वो क्ताःपञ्चविधाः सम्बन्धाः येषां तेच तेवर्गा जनसमूहाः पञ्चसम्बन्थिवर्गाः स्वजना इत्यर्थः तत्स्वजनोभ्ये ऒन्ये इतरेतदने ब्राह्माणाः वा समाने अनुच्चा 238 ५ खं. २ वचौ समबलान्विता वित्यर्थः द्वा ब्राह्मणा वा चत्वारोवा ब्राह्मणाः शुद्धाः स्नाताः कृतस्नानाः द्भः कृतारज्जु वस्त्राभिः संवीताः कटि स्थलं परिवेष्ठिताः दर्भरज्जु सुवीकाः दर्भै कृतानि केलितानीवा अम्ब राणि वस्त्राणि धारयतीति दर्भाम्बरधराः स्युः भवेयुः पुत्रास्त्र्यष्टिका योगेनाग्निन सङ्करं गृष्णायुःकुम्भञ्च पत्नी 30 . 30 1 पुत्रा जौरसा दत्तका वा त्रिसोयष्ट यः काष्टान्यस्येति त्रियष्टिका तयायुज्यत इति योगस्तेन त्रियष्टिकायोगेनशिक्येन प्रत्येकमग्नीन् गार्हपत्यादीन् असङ्करमसङ्कुलं यधाभवति तथा गृष्णायुः कुम्भं पत्नीच तस्यभार्या- इतराण्यन्ये ऒ नुनयन्ति पश्चात् σε इतराणि यज्ञ भाण्डानि अन्ये च स्वजना गृहीत्वा पश्चान्मृतक स्यानुनयन्ति . उत्तारेण मेरोरंह इति मृतकमुद्दृत्य यथा प्रवे शं गृहान्निर्गमय हरेयुः 33 उत्ता र्यते शवमनेनेत्युत्ता रःतेनो त्त रेणासुथ्यासहमेरोरंह इतिमृतकःश वमुद्धृत्ययथा प्रवेशमिति यथा प्रविशतिगृहं कथातेन मार्गेणगृहान्निर्गमय्यनिर्गमयित्वाआहरेयुः. शवभारका नयेयुः. ग्रामाने पालास्या शम्या वा शाखया प्रदक्षिणमपेत वीतेति त्रि वीधिस्तिरपक्रमं दक्षिणान्त मार्जयित्वा ऒहोभिर द्भिरिति दक्षिणस्यां तामुत्सृजति ग्रामस्यान्तो ऒवसानं तस्मिन् ग्रामाने श्मशान ग्रामयोर्म ध्येवा पालाश सम्बन्धिनी पालाशिनी तया पालाश्या शम्या वा शाखया अप्रदक्षिण मवाचीन पाणिर्यथास्यात्त ना तीस्रश्चताः वीध्यो मार्गाः ता श्री वै खानस सूत भाष्यम् 239 त्रिवीधिः त्रिः कृत्वः अपगतः क्रमो ऒस्मिन् कर्मणीत्यपक्रमं मध्ये पूर्वापरं दक्षिणान्तं यधास्यात्त था मार्जयित्वा दक्षिणस्यां दिशि तां शाखा मुत्स्यजत त्यजेत्. तत्र तिलाक्षतोदकै ः प्रोक्ष्य मेरोरंह इति दक्षिणशीर्षमव तारयेयुः तत्र तस्मिन् स्थले तिलाक्षतोदकै र्जलैः प्रोक्ष्य तत्र दक्षिण शीर्षं. वृतक म ता रेण सहावतारयेयुः अवरोह येयुः. उत्त रत्राफ्युद्धारावतारयो रेव मेतेन कुर्वीरन् उत्तरत्र पुरस्ता दप्युद्धरितीत्युद्धारः अवतरतीत्यवतारः तयो रुद्दारावतारयोलेव मनेन प्रकारेण एतेन मेरोरंह इति मन्त्रेण इ. र्वीरन् कुर्युः तधै वाग्न्यादि सम्भारान्निछाय तस्माद्वायव्यां दक्षि णाग्रेषु दर्भेषु त्रिगुणेश्वराणि त्रीणि मृत्पिण्डा न्यवा .च्यन्तं न्यस्य हव्येन विष्णुं ब्रह्माणं तिलाक्षतोदकैर्ध क्षिणाभिमुखोऒभ्यर्बयति 2 32 यथापूर्व मग्न्यारीन् निदधाति. तथैवाग्न्यादि सम्भारान् निधाय तस्माच्छ वाग्वायव्यां दिशि दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु त्रया णां गुणानां सत्त्वरजस्त मसामीश्वरा अधिदेवा विष्णु ब्रह्मेश्वरा येषान्तानि त्रिगुणेश्वराणि त्रीणिमृत्पिण्डानि मृत्कबळानि अवाची दक्षिणादिगन्तो ऒवसानं यस्मिन् कर्मणि तदवाच्यनन्दक्षिणान्तंयथा स्यात्त था न्यस्य निक्षिप्य हव्येन दै वेनान्नेन उपवीती विष्णुं सत्त्व गुणेश्वरं ब्रह्माणं रजोगुणेश्वरं अवाहनाद्यष्टोपचारै : तिलाक्ष तोदकै ः दक्षणाभिमुखोभ्यर्चयति. तधा प सव्यं कव्येन रुद्रं पूजयेत् 30 240 12 38205-9 यथाविषु ब्रह्माणा तधातिलाक्षतोदकै ः दक्षिणाभिमुखो भूत्वा 2 पसन्य मवाचीना पाणिव्यथा स्यात्त था कव्येन पैतृकेणान्नेन प्राची ना वीती तिलाक्षतोद कैः रासनाद्यैः रुद्रं तमोगुणेश मभ्यर्चयति. उपवीती दक्षि णाभिमुखः तिलाक्षतोदकै ः आवाहनाद्यै र्विष्णुं ब्रह्माणं चाभ्यर्प्य हव्येन देवा रेणान्नेन हविर्बलिं निवेद्य तथा2प सव्यं प्राचीनावीती तिलाक्षतोदकैः आसनाद्यैः रुद्रमभ्यर्च्य कव्येन पितृ योग्येनान्नेन हविः बलिं वा दद्यात्. इत्यर्थः. आधानक्रमेण शवाभिमुखः स्वे स्वीज ग्नौ जुहुयात्. आधानस्याग्न्याधे यस्य क्रमस्ते नाधान क्रमेण शवाभिमुखो भूत्वाऒध्वर्युः स्वे स्वेऒगा विति ब्रह्मचारि स्नातक गृहस्दवानप्रस्था नाहिताग्न्याहिताग्नेनां स्वकीये स्वकीये ग्नौवा गार्हपत्यादौवा यधाक्रमेण जुहुयाद्धामः कर्त व्यः. धात्रे६र्यम्लेऒग्ं शाय मित्राय वरुणाय त्वष्ट इन्द्रय पूष्ले भगाय विवस्वते पर्जन्याय विषवे स्वाहा व्याहृतीः ब्रह्मणे स्वाहा व्याहृती रुद्रेभ्योक्ष प सव्यं होमो मृगव्याधाय शर्वाय भवाय पिनाकिने भवनायेश्वराय स्थाणवे कपालिने निर् ऋतये ऒ जायैक पदेऒहये ऋथ्नियाय स्वाहेतिव्याहृतीःळं धात्रेऒर्यमेऒग्ं शाय मित्राय वरुणाय त्वष्टे इन्द्राय पूष्टे भगाय विवस्वते पर्जन्याय विष्णवे स्वाहा व्याहृत्यन्त मुप वीती हुत्वा रुद्रेभ्यो अपसव्यं प्राचीनावीती होमःकर व्यःतिमित्यह आह. मृगव्याधाय शर्वाय भवाय पिनाकिने भवनायेश्वराय श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् स्थाणवे कपालिने निर ऋकये 241 अजायैकपदे अहये बुध्नियाय स्वा हेति प्रत्येकं सृवेणाज्यं व्याहृत्यन्तं सर्वाग्निषु क्रमेण जुहुयात्. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - द्वितीयः खण्डः अथ पञ्चम प्रश्ने - तृतीयः खण्णः पूर्ववत्पूजनं..मृत्पिण्डानाय् पूर्वपद्यधा पूर्वं विष्णु ब्रह्मेश्वराणां पूजनं करोति. तद्व दत्ते पि पूजन मा वाहनं विना मृत्पिण्डाना मर्चनं कृत्वा चरु स्थालीं भिन्द्यात्, मृतकस्य चेलोपमार्जनैः सिग्वातं वातास्ते वान्त्वितित्रिः कृत्वा तधा श्मशाने क्षणमुद्धृत्यानु यज्ञ भाण्डं नयति चेलेन धृत वस्त्रा ञ्चलेन उपमार्जनानि वीजनानि तै श्चेलोव मार्जनै 8 सी ग्वातं वक्त्र पवीजन पवनं सस्त्रीकैः ज्ञातिभिःकनिष्ठ प्रमु खै स्सर्वैः स्त्री भिर्वा सहकर्ता वातास्ते वान्त्विति त्रिः कृत्वः प्रदक्षिणं सव्यापसव्यं कृत्वा यधापूर्वं तदा शवभारकाः श्मशानेक्षणं श्मशा नाभिमुखं यदास्यात्तधा ळवमुत्ता रेण सहॆद्दृत्य अनुपश्चात् यज्ञ भाण्डमिति जत्येकवचनं यागोपकरणं नयति. अग्रे पूर्वन डग्निं नयन्ति. मृत्पिण्डं वैष्णवं तेषामप्पु क्षिपति श्री वैखानस फारं ३१] 242 प्र. 200. 3 तेषां मृत्पिण्डानां मद्य वैष्णवं मृत्पिण्ड मुप्पु जते क्षिपति. निदधाति. निखनेत्. ब्राह्मं ततै 9व पिदधाति ४४ ब्राह्मं वृत्पिण्डं तन तत्पण्डस्थानयेव पिडधाति. रौद्र मादाय गच्छेत् रौद्रं मृत्पिण्ड मादाय गृहीत्वा गच्छति. चितोद्देशं वनं नदीतीरं शिलोच्चयं प्रवणं गृष्णति प्रत्यग्धक्षिणतश्च ४६ चितयत इति चिता तस्या उद्देशं स्थानं चितोदेशं वन मरण्यं वा नदीतीरं सरित्त टं वा शिलोच्चयं पर्वतं वा गत्वा तत्र, पत्यर्ध क्षीणतः नै र् ऋत्यां प्रवणं च कारयेत्. पश्चिमतो दक्षिणतोवा परि पाट्या निम्नं स्थलं गृष्णति. भिन्न छिन्न मल वल्मीक केश कपालार्जि तुषाक्गारोष रेरिण पाषाण नृक्षमूलोद्धेशा न्वर्जयेत् की) लक्षणक मित्यत आह. भिन्नः स्वतो रेखा रेखा कार रन्ध्रान्वितं. छिन्नं भङ्गुरं सुषिकं स्वभावतः श्वभ्रयुतं. मल ममेध्य युक्तं, वल्मीकं वल्मीकोपरि केशरोमादि युतं कपालोभिन्नमृत्पात्र शकलान्वित मस्थिमनुष्याद्यस्थियुतं. तुषोधान्यत्वगन्वितं. अङ्गार पुरातनोलु कान्वितं ऊषरं ऊषरवत् स्थल मिरिणं उषरविशेषमधवा अप्ररूढ तृणं पाषाणं शिलातलं वृक्षमूलंवृक्षाधःस्थलं उद्देशो2 न्यदहनोद्धिष्ट प्रदेशः तान् भिन्न छिन्न मलवल्मीक केश कपालास्थि तुषाङ्गा रोषरेरिण पाषाण वृक्षमूलोद्देशान् वर्जयेत्. तत्र चित्रा प्रमाणं कायमात्रायामं तदरविस्तारं गृहीत्वा पूर्ववच्छाखया सहिरण्यया वा प्रमार्ज्यो त्सर्जन मभ्युक्षणञ्च श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् 243 तत्र शुद्धे प्रदेशे चितायाः प्रमाणं दीर्घं चिताप्रमाणं काय मात्रं शव शरीर प्रमाण मायामोदैर्घ्यं काय मात्रायामं तदायामस्यार्थं विस्तारं विस्तीर्णं तदरविस्तारं पूर्वोक्त दोषरहि तं शुद्धं स्थलं गृहीत्वा पूर्ववच्छाखया पालाश्या शम्यावा सहि रण्यया ससुवर्ण शकलया तया शाखयावा त्रिवीधि स्त्रीरपक्रमं दक्षि दानं प्रमार्जनं सम्मार्जनं कृत्वा उत्सर्जनं दक्षिणस्यां शाखा विसर्जनं अभ्युक्षणं तिलाक्षतोदकैः स्थलस्य प्रोक्षणं च कृत्वा. तानु वीधीष्वपसर्पतः सर्पत प्रेता इति तिस्रोनववाकर्षू र्दक्षिणापवर्गाः स्फ्येन परशुनावा भागावगाढविस्त रम्मध्य पूर्वापरतश्च खनति ४६ तानु ति सृषु वीधिषु तिस्रः कर्षूः नव वाकर्षूः कृष्यतेविख्यते गर्त वदिति कर्षूरवटानि दक्षिणमपवर्लो 2व सानं यासां ताः दक्षिणाप वर्गाः स्फ्येन स्फ्याख्येन यज्ञायुधेसवा परशुना कुठारेणवा भागं चतुरङ्गुळमात्र मनगाढं निम्नं विस्तारञ्च यस्मिन् तत् भागाव गाढ विस्तारं यथास्यात्तथा मध्य पूर्वा परतः मध्य प्राक्पश्चि मेषु खनति. तिल तण्डुलाना मपसव्वं मुष्टिभिर्यमाय दहनपतये पितृभ्यः स्वथानमु इं तास्तधा पूरयित्वा शेषान्स र्वतो विकीर्य मध्ये मृत्पिण्डेन सह हिरण्य शकल मव ददाति 30 तिल तण्डुलानां मुस्लिभिः कबलमात्रैः सतिलै स्तण्डुलै : करूः यथा खनति तधा मध्य पूर्वापरतः पूरयित्वा शेषान् तिल तण्डुलान् सर्वतः नर्वस्मिन् तत्तोले नव कर्षूश्चेत्स्वर्वास्ववशिष्टासु कर्षूषु च विकिर्य विक्षेप्य मध्ये ऒकटे रौद्रेण मृत्पिण्डेन सह हिरण्य शकल मवदधाति निधाय पिदधाति. 244 D 3&c. दक्षिणागैर्दरै ्भस्त त्प्रमाणे रास्तिर्य शज्कुं तद्वि स्ता रोचयं दक्षिणाग्राण्ये धांसि चिनोति तत्प्रमाडै ः तच्चितायत विस्तृतपूर्णः दक्षिणाग्रैन्दर्भैरा स्त्रीर्य शdकुमिति खादिरादि वृक्षेष्वन्यतम मति तीक्षीकृत त मूलं तच्चि ताया मविस्तार उचमः उन्नतं यस्यतद्विस्ता रोच य मेमं चत्वार्यष्टावाशङ्कूनि कारयित्वा दिक्षु निखनेदिति वाक्यशेषः. तन्मध्ये दक्षिणाग्राण्येदांसि काष्टानि चिनोति. एकै कस्योपरि न्यस्यति कुरुमध्विति साङ्गं कृष्णाजिन मुधोलोम दक्षिणग्रीवं यदा हिताग्नि रास्तृणाति 3- अङ्गैः करचरणाव्यवयवै ः सहवर्तते तं साङ्गं कृष्णा शिन मधोधस्तात् लोमानि रोमाणि यस्यत दधोलोु दक्षिणादिगपस्थिता ग्रीवा गळोयस्य तद्दक्षिणग्रीव यद्याहिताग्नि स्समृतक आहिताग्निश्चे च्चिताया मास्तृणाति. चितापूर्व मृतकं तथा निधायाग्नींश्च सर्वानध गोड दक्षिणामुखः प्राचीनावीती परिस्ति र्य यथा स्वमग्नौ जुहोति. परिस्तिर्य 383 चितायाः पूर्वं प्राक् चितापूर्वं यधास्यात्त था मृतकं निधाय अग्निञ्च सर्वान् सुभारांश्च पूर्वनन्नि धाय अधानस्तरं दक्षिणा C खः प्राचीनावीत्यध्वरु ः परिस्तिर्य मधा पूर्वं तथा स्वम ग्नाविति ब्रह्मचारि स्नातक गृहस्थाहिताग्न्य नाहिताग्न्यादी नाम्मध्ये योनुृतस्त स्य स्वकीये 2ग्नौ उपनयन सह्यादौ गार्हपत्यादौ जु हॆूति. अग्नये सोमायेन्हाय यमायवरुणाय कुबेराय पृथिव्या अद्यस्ते जसे वायव आकाशायाहङ्काराय बुद्धय इन्द्रयेभ्यः पुरुषाय पुरुषाय सूर्याय जीवाय श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 245 आकाशाय अहङ्काराय मनसे पञ्चभूताधिपतये परमपुरुषाय सुकृताय धर्माय थृवाय वृषाय स्वाहेति व्याहृतीः. ५४ किमित्यत आह. अग्नये सोमायेन्दामु यमाय वरुणाय कुबेराय पृधिव्यै अन्यः तेजसे वायवे बुद्धय इन्रियेभ्यः पुरुषाय सूर्याय जीवाय मनसे पञ्च भूताधि पतिये परम पुरुषाय सुकृताय धर्माय ध्रुवाय वृषायस्वाहेति प्रत्येकं स्वाहानैर्मस्त्रैः न्रुवेणाज्यं गृहीत्वा व्याहृत्यन्तं सर्वाग्निषु जु हॆूति. शिवं यात्विति मृतकं प्रोक्ष्य चितायां तिलानवकीर्य तत उधृत्यावतारयेयुः 3838 शिवं यात्विति मृतकं प्रोक्ष्याद्भिरभ्युक्ष्य चितायां तिलान वकीर्य तत उत्तारान्मृशक मुद्धृत्य चितायामपतारयेयुः दक्षिण शीर्षं शाययेयुः सप्त नु प्राणमार्गेष्ववाचीन पाणिर्हि रण्य शकलानि सप्त मधुनाक्ता न्या वो वहेति प्रत्यस्यति. सप्त सु प्राणानां मार्गाः निन्गमुन पन्धानः वक्त्र नेत्र घ्राण त्राणी तेनु प्राणमार्गेषु अवाचीनो दक्षिणावनतः पाणिरस्मिन् कर्म णीति तदाप्राचीनपाणि सप्तहिरण्य शकलानि मधुनाक्तानि क्षाद्रप्तुतानि प्रत्यस्यति निक्षिपति. S आज्याक्ता नीत्येके अज्याक्तानि हिरण्यशकलानीत्येके वदन्ति. अलाखे सप्ताज्य बिन्दूनिति विज्ञायते अलाभे हिरण्यशकलाना मथा वेसति तस्य प्रतिनिधिन् सप्ताज्य दून् प्रत्यस्यति. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये पञ्चम प्रश्ने —तृतीयः खण्डः 32 38 बिं246 अथ पञ्चम प्रश्ने - चतुर्दः खण्डः प्र आ खं - ळ तिल तण्डुल दधि ममु क्षीराणां यथालाभ मिश्र मास्ये XE युक्तं तिलाश्छ तण्णुलाश्च दधिच मधुच क्षीरं च तेषां तिलतण्णुल दधि मधुक्षीराणां मध्ये यधालाभेन यधा सम्भवेन मिश्रं यधालाभ मिश्रं तण्डुल मा ओवहेत्यास्ये शवस्यव क्ते तूप्लीं पत्न्यादयो निक्षिपेयुः. तदास्यं दर्भेण स्प्पशन्द्विश्चतुष्षत्रं जपति निक्षि पेत् . EO तदास्यं तन्म ृतकस्य वक्त्रं दर्भेण स्पर्शनं कुर्वन् अध्वर्युः द्विः द्विः कृत्वः चत्वारिहोत्राणि यस्य तच्चतुष्टोत्रं. पृथिवी होता द्वारथ्वर्यू रुद्रो ऒग्निद्ब ृहस्पति रुपवत्तेति चत्वार्या सिदन्ता नि चतुष्षत्रम्, पृधिवी होतासीदिति शब्दिस्ते वाक्यावसाने येषान्तान्या सीवनानि चतुर्होत्रं जपति, तदा नासिका पुटयोर्दशहोत्रं अ चित्तिः स्रुक् चि त्तमाज्यं वाग्वेदिराधितं बरि-केतो कग्निः विज्ञातमग्निर्वाकृतिर्हिता मनउपवर्ता प्राणोहविः सामा ध्वर्यु रित्येतानि दशा सेदत्तानि दशहोत्रम् £3 3 3 तधा दर्भेण स्पृशन् नाशिकापुटयोः घ्राणरन्ध्रयोः चित्तिः स्रुगादि दश वाक्यानि आसिदन्तानि दश होत्रं द्विर्णपति. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् तधा क्षोः षड्जोतारम् [षज्ञोत्रम्] 247 सूर्यन्ते चक्षुर्वातं प्राणोद्यां सृष्टमन्त रीक्षमात्मां गैर्यज्ञं पृधिवीं शरीरै रित्येतानि षडासीदान्तानि षड्तो तारम् EX यधा पूर्वं तथाक्षो ः नेत्रयोः सूर्यन्ते चक्षुरित्यादि षड्वा क्यानि षद्धोतारं द्विर्णपति. तधा कर्णयोः पञ्चहोतारम् EE अग्निन्होताश्विनाध्वर्यू त्वष्टाग्नीन्मित्र उपवस्ते ति पञ्चा सामासीदनानि पञ्चहोतारम् Ег तधा दर्भेण स्पृशन् कर्णयोः अग्निल्होतादि चत्वारि वाक्यानि अश्विनाध्वर्यू इत्ये तदास्ता मन्त न्यासीदन्ता न्येव मास्ता मासीदन्ता नि पञ्चहोत्रं द्विर्णवति. तधा कीकसानु सप्त होतारम् ૪ Εσ EE महाहविल्होता सत्यहाविरथ्वर्यु रच्युत पाजा अग्नी दच्युतमना उपवक्ता ना धृष्यश्च यज्ञ स्याभिगराव यास्य उद्दतेति सप्तास्ता मासीदनानि सप्त होत्रम् ६९ तधा दर्भेण स्पृशस् कीकसासु स्कन्धादिषु महाहविर्हितादि षड्वाक्यानि अभिगरावितीकमास्ताम न्त मन्याना, सीदन्तान्येव मास्ता मासी दन्ता नि सप्त होत्रं द्विर्णपति. जघनेन दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु यज्ञ पात्राणि प्रयुनक्ति जघने चितायाः पश्चिमेथागे दक्षिणाग्रेषु यज्ञपौत्राणि पूर्वो क्ता दीनि सृवादीनि प्रयुनक्ति आसादयति. 248 प्र. शा खु. आ उत्त रेण प्रोक्षणीं संस्क, त्य मृत्पात्रं दारु चिताञ्च प्रोक्ष्याऒध दर्शपूर्णमानव त्तूषी माज्यानि गृष्णति, उत्त रेण प्रेतं प्रेतस्योत्त रस्थले प्रोक्षणीं प्रोक्षण L पात्रं 1 चमसं तूष्ली मद्भिरापूर्य संस्कृत्य पवित्रेणोत्पूय मृत कं शवं पात्रं दारु दारवाणि यज्ञ पात्राणि चिताञ्च प्रोक्ष्य पात्रा ण्याहवनीये प्रतप्य अधानन्तरन्दर्शपूर्णमासयो स द्वद। तापिपत्नी 2 सकाशे तूषिं गार्हपत्ये आज्यं विलाप्योत्पूयाज्यानि स्रुवेण चतुर्गृहितानि गृष्णति. जुह्वां घृतमुपभृति दधि धृवायां मधुक्षीरमग्नि होत्र हवण्यामनि वाज्यमेव सर्वाम. 2.9, 23 हूयिते 2 नयेति जुहूः तस्यां चतुर्गृहीतां गृहीत्वा उपब्रियते होमार्थ मित्युपभृत् थुवति स्थैर्येणेति थुवा तस्यां मथुचतुष्कृत्वो गृहीत्वा अग्निहोत्रं हूयते ऒनयेति हवणी तस्यामग्निहोत्र हण्यां क्षीरं चतुष्कृत्वो गृष्णति, अपिवेति विक ल्प्यते दधि मथु क्षीराणा मधा वेवा आज्यमेव सर्वासु जुह्वादिषु स्रुक्षुघृत मेव पूरयित्वा दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु आपरे 3 णोत्कर मासाद्य. यान्यासेचनवन्ति पात्राणितानि सम्पूरयति. यानिपात्राण्या सेचनानि बिलानि येषां सन्ति तान्यासेचनवनि बिलवन्ति तानि पात्राणि 4 पृषदाज्येन चतुष्क ृत्वः सम्पूरयति. णि 4 अभ्युक्ष्येतराणि पात्राण्यत्राव चिनोति. 23 अभ्युक्ष्य प्रोक्ष्य इतरा न्यानि बिलरहितानि पात्राणि अवाचिनोति अवाच्या सौदयति. 1 चमसं ; चतुरश्रीकारमैन यज्ञ पात्रं. 2 प्रकाशं : समीपं समक्षं. 3 उत्करं ; समूहं. 4 पृषदाज्यं : पॆरुगु कलुपबडिन सॆय्यि. श्री जै खानन सूत्र भाष्यम् 249 तधाग्न आयाहिति जुह्वा सृतदान मिषेत्वोर्जेत्वेद्युप भृता दधिदेय मग्नि मीड इति धृवया मधुशन्न इत्यग्निहोत्र हवण्या रम्. 32-02-22-32 यधाज्यानि गृष्णति तधा अन्न आयाहिति जुह्वा घृतदान नूज्यार्पणं इषेत्वेत्युपभृता दधिने रु दातव्यं. अग्निमीळेति धुवया मधुदेय शन्नोदेवीः अत्यग्नि हॆूत्र हवण्या क्षीरं सर्वत्र म श्रावृत्या नेत्रयोरेव ददाति . तानि तिलाक्षतादीनि तधापोह्य दर्शपूर्णमासानुयोज्या न्यस्मा उपाहरति. 93 तानि वक्त्रदि निक्षिप्तानि तिलाक्षतादीनि युधानि क्षि पेत्त था ऒपसव्येन *णिना..पोह्य अपगमुयित्वा तत्र दर्शपूर्णमापयोरनुयोज्यान्यु प्रयोज्यानि दर्शपूर्णमासानु योज्यानि बिलपनि पात्राणि वृषदाज्येना पूर्व अस्मै प्रेता याहिताग्नये उपाहरति यदिचेत् सोमयाजिन स स्त्रं भारद्वाजोक्त वत्त दाग्नि होत हवणीङ्कृष्णाजिनं शम्यां द्रुषदुपलेच विहायान्यानि पात्राणि तत्तत् स्थाने निक्षिपति. L अग्ने मृतादिति न्यं जुहू दक्षिणेहस्ते निदध्यात्. σα स्फुरतीति स्फ्यं जुहू मग्ने मृतादि मन्त्रावृत्त्या दक्षिण हस्ते कराङ्गुलिसमं निदद्यात् निक्षि पेत्. राजसनीत्युपभृतं सव्ये, राजसनीत्युपभृतं सव्ये वामकराङ्गुलि समं निदध्यात्. विश्वं दिधुक्षु रिति धृवामुरसि. विश्वं उधुक्षुरिति 1 ध्रुवा मुरसि निधाय 1 1 ध्रुवा ; सुग्भेथमु. श्री वै खानस फॊरं ३२] 250 ततै वाग्नि मश्वत्थादि त्यरणि मग्राग्रम् प्र 33 208 राळ त्तरा ततैन वक्षःसलेऒग्नि श्वत्थादि मन्त्रावृत्त्या अरणीमुत रा मधरां मन्धञ्च अग्रेण शरीराग्रेणा रण्योङ्ग्री यस्मंस्त दत्राग्रं यथास्यात्त था निधाय. यालोका इत्यग्निहोत्र हवणीमास्ये यालोका इक्यग्नि होत्र हवणिञ्च आस्ट्रे; निदथ्यात्. स्वातामित्याज्य स्रुवौ नासिका पुटयोः 3.0 CLO स्यातामिति मन्त्रानृत्त्या आज्यवौ नासिकापुटयोः दक्षिणा ग्रं निदध्यात्. वारुणा वित्याज स्थालीं कण्ठे वारुणावित्याज्य स्थालीं कण्ठे निदध्यात् कराविति प्राशित्रं भित्वावा कर्णयोः 20 55 प्राश्यते ब्रह्मा अनेनेति प्राशित्रं एकं चे द्भित्वा द्विधाकृत्वा कराति मन्त्रावृत्या कर्णयोः निदध्यात्. मुहुराराण इत्युलूखल मुसलौ हनो ्वरि σε मुहुराराण इति मश्रावृत्त्या उलूखलु मुसलॆ हन्वोः कपोलयोः तदुपरि भागयोर्नि दध्यात्. ता हर्यमिति ग्रावाणकौ दत्सुयदिता स्वाताम् 1 ग्रावाणकौ पाषाणा स्यातां विद्यमाना भवेतां यदि हार्यमिति मन्त्रावृत्या डत्सूर्वाध रेषु निदभ्यात् षडष्टक मिति कपालानि शिरःस्थानेललाट एककपालम्. ९१. ९२ षडष्टुक मिति कपालानि पुरोडाश श्रवणार्थं मृणाकृतानि कपा लानि शिरस्थाने ललाटोपरितले निधाय ललाटे वैश्वदै ऒक वेक कपालं तेन मन्त्रे णॆव निदध्यात् विष्णो रराट मिति प्रोच्य पिष्ट संयमनी मुदरे 1 ग्रावाणकः ; रायि [ग्रावन् - न्. 5.30] वैखानस सूत्र भाष्यम् 251 विष्णोरराट मिति प्रोच्योक्तो, पिष्टानि पुरोडाश्यानि संयमनं मर्द नं कुर्वन्त्यस्यामिति पिष्टसंयमनीतां पिष्टसंयमनी मुदरे कुक्षौ निदध्यात् परशुमुदिते मेति छित्वा चैकं शूर्पं पार्श्वयोः- परशुम दिते मेति मन्ता वृत्या शूर्पे शूर्पमेकं चेछित्वा वा द्विधाकृत्वा पार्श्वयोर्निदध्यात्. अस्येति सान्नाय्य कुम्बँ वक्षणे यदि सन्न येत्. सन्न येत् E अस्येति मन्त्रेण यदि सन्नयेत् यजमानः सान्नाय्यं कुर्याच्चेत्तं सान्नाय्य खम्मं दोहन पात्रं वक्ष्यते इति सः तस्मिन् वङ्क्षणे ऊरुसन्धे निदध्यात् सत्यव्रतेति दृषदुपले अण्डयोः EE सत्यव्रतेति मन्ता पृत्त्या दृषदुपले पेषणी पुत्रशिले अण्डयोः वृषणयो र्निदध्यात् सत्यं बर्हिग्ज्योतिषेत्यग्निहोत्र स्थाली मन्वाहार्य पच नञ्च पृष्ठयोः E2 सत्यं बर्हि ः ज्योतिर्ज्योतिषेति मन्त्रावृत्त्या अग्नि हॆूत्रार्थस्थाली मृत्सात्र मग्नि होत्र स्थालीं पचत्यन्वाहाक्यं दक्षिणार्धमन्न मस्मि न्नित्यन्वाहार्य पचनं भाण्डञ्च पृष्ठयोः अपरभागयोः निदध्यात् इन्द्र सेनेत्युपावहरणीं पादयोः 93 इन्द्रसेनेति उपसमीपं स्रीयते हविरनये त्युपावहरणीता मुन्नयनकाल कूल्बं छित्वा पादयोर्मन्त्रा वृत्त्या निदध्यात्. मनीषिणां मलदेति वेदं कूर्चं चूडिकायाम् EE ष नीषिणां मलदेति मन्त्रावृत्त्या वेदं कूर्चं चूळिकायां शिखायां निदध्यात् चन्द्रमा प्रसवेतीडा पात्रं शिरः स्थाने 200 252 13. 03. 8 चन्द्रमा प्रसवेतीडा, पात्र मृत्विजां भक्षणार्थं हविरवदान पात्रं शिरस्थाने शिरः प्रदेश् निथायि. ततै व तधोप सौदनिकम् ततैन शिरः स्थाने तथा चन्द्रमा प्रसवेति रत्रे त्युवसादनि कूर्चं निदथाति. एवं 900 उपसास्यते हवि यथास्थानमर्पयित्वा ऒपशिष्टानी प्रक्षेपण्यादीनि लौकिक सम्भारभाण्डानि धेनुर्वहणा मित्यन्त रा 700 एव मनेन प्रकारेण यथास्थानं स्थानमुनतिक्रमः तत्त दुक्त स्थानेषु पात्राण्यग्र मर्पयित्वा नि छाय अवशिष्टानि शेषाणिपात्राणि प्रक्षेपण्यादीनि निक्षेपणार्हडिनि पात्राणि अपिवा प्रक्षिप्यते दृषदनयेति प्रक्षेपणी शम्यातदादिः येषां च मसादीनां तानि प्रक्षेपण्या दीनिलो के भवा लौकिकाश्चते सम्भारास येव भाण्डानि पुच्चडानि लौकिक सम्भार भाण्डानि प्रणयन पात्रादीनि धेनुहाणा मिति मन्त्रावृत्या अन्त राष्ट्री अन्तरान्तरेण युक्त इति षष्ठ्यर्थे द्विती मासक्योरन्तरे ऊर्वो र्मध्ये निक्षि पेत्. ती स्फ्यादीनि यज्ञ पात्राणी ममग्ने चमसमिति निर्ववेदित्येके 703 स्फ्यादीनि पूर्वोकानि सर्वाणि यज्ञपात्राणि यधास्थान मिममग्ने चमसमिति निर्वहेत्. प्रतिपात्रं मन्त्रावृत्या प्रक्षेपे दित्ये केवदन्ति. युगपदसम्भ वात्. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजिये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये पञ्चनु प्रश्ने चतुर्थः खण्णः. श्री वै खानस सूत भाष्यम् अथ पञ्चम प्रश्ने - पञ्चमः खण्ण ः 253 अनाहिताग्नेः स्रुवादीनि धेनुर्वहाणा मित्यादधीते मनु ग्नेच च समिति कॄताञ्जलिः पुरतः स्थित्वा प्रोक्ष्य कृष्णाजिन मादायोर्ध्वलोप्नू तेनाच्छादनं करोति L 008-003 अनाहताग्नेः गृहस्थस्य व सस्यवा स्रुव आदिर्वेषां जुहूप जुहू प्रणिधि पात्रादीनां तानि स्रुवानि यज्ञ पॊत्राणि धेनुव्वहणा मिति मन्त्रावृत्त्या यथास्थान मादधीत निक्षि पेत्. इममग्ने चमसमिति कृताञ्जलिः मुळित हस्तस्सन् पुरतः शवस्य पुरस्तात् स्थित्वा प्रोक्ष्य कृष्णावन मोदाय ऊर्द्वलोमानि बाह्यलोनूनि यस्यतेनि ऊर्ध्व लोन्न के.सि सॊङ्गेन कृष्णाजिनेनाहिताग्नेः प्रेकस्य उत्तराच्छादनं करोति. भानवाः कनिष्ठ प्रधमास्त्रयः सर्वेवा सिग्वातेन पूर्वव त्सव्यापसव्य मुपवीजयन्ति बान्धवाः ज्ञातयः कनिष्ठः प्रधमो येषान्ते कनिष्ठ प्रथमाः त्रयोवा सर्वेवा सश्रीकाः ज्ञात यः सकर्ता रः प्रकीर्णकेशाः सिग्वातेनि प्रत्ये कं चेलोपमार्जन वायुना पूर्ववत्सप्यं प्रदक्षिणमुपसव्य मप्रदक्षि णं तत्सव्यापसव्यं यधास्यात्त धा त्रिः कृक्वः परित्यप्रेत मुपवी जयन्ति उपवीजनं कुर्युः. 008 यस्मात्सग्वातादेष पधि सुखं यातीत्यामनन्ति यि.स्मात्कारणात् सीर्वाताच्चेलोपमार्जन वातात् एष मृतकः सधिमार्गे सुखंयाति प्राप्नुयादित्यामनन्ति. पत्नीपुत्रो सनाभिरन्यो वासमानो जलपूर्णकुम्बमादाय शिरस्तः प्रसव्यं सिब्बन्पर्येति 309 पत्नी पुत्रोवा तयोरभावे सनाभिः ज्ञातिर्वा अन्यस्समानोजात्या तुल्यस्सजातिर्वा जलपूर्णं कुम्भमादाय शिवस्तः शीर्षतः प्रेतस्य शिरो भागे तिष्ठन् कुम्भं शिरसावहन् प्रसव्य मप्रदक्षिणं सिञ्चन् तद्रुध्र निरत धारया भूमि) सिञ्चन् पर्येति प्रेकस्य वारितो गच्छति. 254 प्र. शि खं. ५ किषो पृष्ठतो ऒध्वर्युरास्थितः शिरः स्थं परशुनाघटं नति 300 पृष्ठतः प्रेतस्य पश्चाद्भागे अध्वर्युरास्थित सिषन् शिरसि तिष्ठतीति शिरः स्थं बम्भं घटं परशुना स्फ्यॆवा पृष्ठतो जल निर्गमनार्थं उञ्चि दल्पं रन्ध्रं यथास्यात्त धाभिनत्ति भिन्द्यात्. तां थारामनु मस्त्रायते इमा आपो मधुमतो स्मिंस्ते लोक उपदुह्यन्तामिति. तद्रं धे याधारा निर्याता तान्धारां इमा आपो मधुमत्यः इत्यनुमन्त्रयते कर्ता अनुमन्त्रणं करोति . द्वितीयं पर्येति तथा द्वितीयं पर्यायं प्रसव्यं पर्येति. मध्यतो भिनत्ति मध्यतः घटस्य मध्यभागे किञ्चदिनत्ति . 330 तां धारामनु मन्त्रयत इमा आपो मधुमत्यो न्त रिक्षे तेलोक उपदुह्यन्ता मिति 208 तत्रया निर्गता तां धारां इमा आपोमधुसुत्यः अन्तरिक्ष इत्यनु मन्त्रयते. तृतीयं पर्येति तृतीयं पर्यायं प्रसव्यं पठ्येति. तत उपरिष्टाद्भिन क्ति तथा तत्त स्मावृध्य रन्ध्रा दुपरिष्ठात् घटस्योपरिभागे किञ्च द्भिनत्ति. तान्धारा मनुमन्त ्ययत इमा आपो मधुमत्यःस्वर्गे तेलोक उपदुह्यन्ता मिति ကား तत्रया निर्याता तां धारामिमा आपोमधुमत्यः स्वर्गइत्यनु मन्त्रयते. ततः सकुम्भः पृष्ठतः क्षिपति COE श्री वॆ खानन सूत्र भाष्यम् 255 ततः शिरस्त स्क्रिप्टस् सघटवाहकः शिरः स्थं कुम्भं दक्षिणाभिमुखः पृष्ठतः अपरभागे क्षिपति. यदि पूर्वतः क्षि पेन्न शर्मणे कुलस्येति यदि पूर्वतः पुरतः क्षिपेत् कुलन्य प्रेतवंशस्य शर्मणे सुखा यन भ वेत्. तस्मात् पृष्ठतः क्षिप्त्वा · ताः कपालावशेषाः प्राणस्थानेषुसर्वेषुभूःपृधिवीमित्यपो सयति. 500 ताः आपः कपालावशेषाः भिन्न कुम्भशकलस्थाः आपः प्राणानां स्थानानि वक्त्र घ्राणनेत्र श्रो ताणि तेषु सर्वेषु प्राणस्थानेषुभूःवृधिवी मित्यपो निनिमति मन्त्रक्रमेण निनयेत्. प्राचीसुदीचीं वा निष्क्रम्य दिशं शिखां यज्ञोपवीत्यप उपस्पृश्य प्राणायामं कृत्वार्ध ओषधीर्वनस्पतिं हिरण्यं वालाभे गां ब्राह्मषान्वेक्षयित्वा देवस्यत्वेति शक्त्या दक्षिणामध्वर्युप्रभृतिभ्यो दद्यात् प्रेतस्य प्राचीमुदीचीं वादिशं निष्क्रम्य कतिचित्पदानिगत्वा शिखां बद्ध्वा यज्ञोपती भूत्वा 2प उपस्पृश्य आचम्य प्राणायाम मेकवारं कृत्वा आर्द्र अशुष्का ओषधीः व्रीह्यादीन् अङ्कुरानित्यर्थः. पनस्पति मश्वत्थाद्यं वृक्षं वा हिरण्यं वा आलभेत स्पृशेत्. तद सम्भवे गां ब्राह्मणान्वा ईक्षयित्वा समीक्ष्य शक्त्यायधाशक्ति दक्षिणा मध्वर्युप्रभृतिभ्यो ऒध्वर्यु प्रमु खेभ्यं ऋत्विग्फ्यो दद्यात्. ददाति. अत परं ददाति. अत्रास्मिन्काले व्रियिते गोष्वयमिति परं गां तामथ्वर्यवे अधाध्वर्यु रग्नीत्प्रज्वाल्य नियुज्जीत. C63 अथान न्त रमग्नीन् गार्हपत्यादीन् प्रज्वाल्य नियुञ्जीत अग्नि दानं कुर्वीत पुत्रादिकं श्राद्धकर्तार माऎशेत्. सव्येन मु क्त शिखः प्राचीनावीत्याग्नेय्या मग्निर्यजुर्भिः256 12 33 20-33 सवितेति सम्भारैः सेनेन्द्रस्य धेनेति पत्नीभि राहवनीयं ददाति. 7.93 नियु क्त स्सोयं मुक्ता विस्रस्ता शिखायेन समुक्त शिखः प्राचीनावीती भूत्वा सव्येन अवाचीनपाणिना मृतकस्याग्नेय्यां दिशि चिताया मेवाग्निर्यजुर्भिः सवितेतिः सम्भारै : सम्भारस्पज्ञ कैर्मं सेनेन्द्र स्येति पत्नी भिः वत्नी सज्जी काभिराहवनीय मग्निक ददाति. वाचस्पते विधेनामान्निति ग्रहैः वाचस्पते वाचो वीर्येणे त्यृतोमुखी भिर्नैर् ऋत्या मन्वाहार्यम् वाचस्पते विधेनामन्निति ग्रहैः ग्रहसञ्जिकैः वाचस्पते वाचो वीर्येणे तृ्यतुमुखिभिः ऋतुमु खि स ज्ञाभिः मृतकस्य नैर् ऋत्यां चितायामन्वाहार्यं दक्षिणाग्निं ददाति. स - सोव- ः सोमस्य वाचस्पते ऒच्छिद्रयेति ग्रहैर्वायव्यां गार्ह पत्यम् सोमस्सोमस्य वाचस्पते ऒच्चि दयेति ग्रहैः ग्रह सम्ब्लीकै : मन्तै ः प्रेतस्य वायव्यां दिशि गार्हपत्य मग्निं गदाति. वाग्जोतेत्युत्त रस्यां पुरस्ताच्च सभ्यावसध्यौ ब्राह्मण एकहोतेति. स्थित्वा हृदयं जपति . वाग्जोतेति तेति शनस्यैशान्यां दिशि चितायां सभाःग्निं डत्वावाग्जो तेत्युक्त्वा पुरसाच्छवस्य पूर्वस्यां दिशि चावसद्ध्य मग्निं ददाति एवं सभ्याव सद्ध्या ददाति यद्यौपासनाग्निस्त मप्याहवनीय वद्दत्वा ब्राह्म एक होतेति स्थित्वा हृदयं हृदय सञ्ज्ञक मसुवाक जसति. आज्यार्ता भ्यां पाणिभ्यां परावृत्त मुखोऒङ्गुष्ठ बस्धा विमुच्य पादा वुपलिम्पति ति अज्या भ्यां पाणिभ्यां पराज् आवृत्तं मुखं यॆनस नरा वृत्तमुखः पराज्मुखस्सन् करचरणयोरँगुष्ठ बस्धा विमुच्य पादौ शवस्य चरणतले उपलिम्पति. पाणिलिप्ताज्येनोपलेपनं करोति. 260 ऐशान्यां कृताञ्जलि रयं घर्म इत्युपतिष्ठितं. १२७ श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 257 चितायाः ऐशान्यां स्थितः कृताञ्जलिर्मुकु लित हस्तस्सन् अयं घर्म इतु,पतिष्टेत आहिताग्नेः प्रेतस्योपस्थानं कुर्यात्. 1. अनाहिताग्नेः सुवर्ण घर्म इत्युपस्दानम् इतरेषां कपाल सन्तपनाग्नि नैकर्बया दहन मित्येके. १२ला अनाहिताग्ने र्गृहस्थन्य अग्निर्यजुर्भिः सेनेन्द्रस्येति द्वाभ्यां जौपासनाग्नि माग्नेय्यां दिशि उरसि निदध्यात्. सुवर्ण घर्म इत्युप स्थान कुर्यात्. अन्यवाहिताग्नि सत्. तस्य तस्य पत्न्यासै सैर्म त्रै स्तद्वदेव दहनं कर्तव्यं. इतरेषां ब्रह्मचारि विधुर विधदादीनां कपालेशरावादौ गोकरीषादिभिस्सन्त प्याग्निं करोतीति कपाल सन्तपनाग्नि स्तेन एकाचासा वृक्चतया एकर्चया अस्मात्त्वमधीत्येतया दहनं करोति. अन्यत्पर्व माहिताग्नि वदित्येके वदन्ति. इति श्री नृसिंह वाजपेय याजिये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - पञ्चमः खण्डः अथ पञ्चम प्रश्ने - षष्ठः खण्डः 2 स उपवीती सन्त्वा सिञ्च मीति शान्तिं जप्त्वोवतिष्टेतो द्वयन्तमसइत्यादित्यमतो प्रदक्षिणमनीक्षमाणा ग्राम धर्मेणाथोमुखा निवर्ते रन् स कर्ता उपवीती भूत्वा चम्य सन्त्वासिञ्चामिति शास्त्रं जप्त्वा उद्वयं तमस इत्यादित्यं चोपतिष्ठात. अतः अस्माच्छ्मशाना दपग तं दक्षिण मस्मिन् कर्मणीत्य प्रदक्षिणं प्रेतस्या प्रदक्षिणं यधास्या त्त था प्रेतनु निरीक्षमाणा अपश्यन्तः कर्त ृष्त्रमुथाः गा मध र्मेणेति स्वग्रामे स्वजनाः यं धर्मं रोदनादिक माचर नि तेन ग्रामधर्मेणा धोमुखाः आनताननास्सन्तः निवर्ते रन् निर्गच्छेयुः. L वै खानस फारं 33] 8 253 प्र. आ खं. E श्मशानान्निर्गच्छतो विजने दर्भरज्जुं प्रसार्यैको मावतर तेति वारयेत् 930 श्मशानान्निर्गच्छतो निवर्तमानास् कर्तादीस् विजने जनरहिते त्प्रदेशे दर्भरज्जुं प्रसार्य तिर्यगुभाभ्यां धारयित्वा तयोरेक्य पुमान् मानतन्ते ऎन्त्य्रणतान् वारयेत् रुन्धेत् 030 नपुन रवत रिष्याम इत्वधस्तात्तुल्याः प्रयान्ति . नपुनरवतरिष्यम इति मुक्त्रमुक्त्वा अधस्तात् दर्भर्वः अधो लागे तुल्यास्समानाः सपिण्डाः वस्त्रयन्ति. निर्गच्छन्ति. विसृज्यान्येऒनु दूता गच्छन्ति. 03-9 विसृज्य दर्भरज्जुं श्मशान प्रदेशं विहाय अन्ये स्वजनाड यः अनुपश्चाद्यान्ति गच्छन्ती त्यनुयाताः सनः स.स्कर्तृ प्रमुखा गच्चनि. तथे व विजने ऒपः प्रपद्यमानान्पूर्वोक्तांशाखां प्रसार्य स्यालोवा सपिणो वा राजपुत्रोवा वारयेत् 033 यधापूर्वं तथै व विजने अपः जलाशयम्प्रपद्यमानास्कर्रा दीस् पूर्वोक्त्रं परिधि शाखामिति सम्भारग्रहणवेला या मुक्ता मौ दुम्बरीं शाखां प्रसार्यस्यालः पत्न्या भ्रातावा सपिण्डः ज्ञातिर्वा राजपुत्रः राजकुमारोवा मावतन्तेति वारयेत्. द क्षिणा प्रति मन्हे ण तोयं दक्षिणामुखाः सर्वे प्रकीर्ण केशाः प्रपद्येरन्नप्सु सकृन्नि मज्ज्योती र्याचम्य मुखा प्राचीनावीतिने मॊक्त शिखास्सर्वे सनाभयो दक्षिणा ग्रेषूदम्बरपर्णेषु तिलाक्षतेषु त्रिरुदकाञ्जलिं तिलमिश्रं प्रेतस्य गोत्रवाम पूर्व मास्रावयेत् a कर्ता यो नपुनरवतरिष्याम इति प्रतिम स्त्रीण तोयं जलं दीयते ऒनेनेति तोयधिर्नद्यादि जलाशयः तं तोयिधिं दक्षिणामुखा सर्वे कर्ता दयः प्रकीर्णकेशा मा क्त शिखाः प्रपद्येरन् जलमावि शेयुः अत्राप्सुसकृन्नि मज्ज्य सबेलं स्नात्वोत्त्र्य तीरं गत्वा ऒचम्य दक्षि णा मुखाः प्राचीनावीतनो मुक्त शिखाः सर्वे सनाभयः सपिण्डाः कर्तृ श्री वैखानन सूत्र भाष्यम् 259 मुखाः कनिष्ठ प्रधमाः जलपार्श्वे तालायाम विस्तार निन्नु मवट खात्वोपलिप्य तस्मिन् दर्भाडुम्बर वर्णाधिकं पाषाणं निधाय प्रेक मावाह्याभ्यर्च्यतीषु दक्षिणाग्रेषु दर्भेषूमम्बर वर्णेषु तिलाक्षलेसु तिः त्रिः कृत्वः तिलमिश्रं सतिलमुदकाञ्जलिं प्रेतस्य गोत्रः काश्य पॊदि नामकेशवादिते पूर्वे यस्मिं सत् गोत्रनाम पूर्वमास्राव येत्. अण्टे जलाञ्जलिं विसृजेत् असावेत्तत्त उदकमिति सव्योत्त र्यां पाणीभ्यां ददते. 730 असाविरि पितः काश्यपसगोत्र केशवशर्मन् । प्रेतदहन जनिततापोप शमनार्थमेतत्त उदकं ददामिति सव्योत्तर पाणिभ्यां जलमादाय ददते प्रत्येकमेवं दद्यात् सर्वे चास्ता मिताम्बरवाससा जलमादाय कनिष्ठ पूर्वं यावदायान्ति यक्तत्र स्त्रीय आहुस्त त्कुर्वन्ति . . 3 सर्वे सपिण्डाश्च आप्ता ः पञ्चसम्बन्धि वर्गाश्च मीतान्यैकै का न्यम्बराणि वस्त्राणि येषान्ते मिताबः वाससेति प्रत्येकं स्ववस्त्र माप्लुत्य तेन वाससा जलमादाय कनिष्टाऒवरजः पूर्वोयस्मिन् कर्मणि तत् कनिष्ठपूर्वं यावद्गृहमायान्ति प्राप्नुयुः तावतः पूर्व ‘मेवयत्’ स्वकुलधर्मं तत्र गृहेस्त्रियः कुलवृद्ध योषितः आहु रूचुः तत्कुल धर्मं कुर्वन्ति . गोमयेन गृहं शोधयित्वोपलिप्योल्कया त्रिर्धग्वा पुष्पतिलाक्षरै ः स्वस्त्यस्तुवो गृहाणामिति यस्मिन्डेशे प्राणोतान्ति स्तत्र च विकीर्णद्वारस्य निर्गमन दक्षिण भागे समनुलिप्य पुष्पाद्यवकीर्याश्म वह्नि हिरण्य गोमयोदुम्बर पत्र तिलाक्षतानि निधाय धूपदीपादि नोपगतान्तावत्प्रति गृष्णायुः गोमयेनगोमूत्रादिनागृहङ्कुण्याधिकंशोधयित्वा प्रक्षाळयित्वाउप लिप्य स्थलं गोमयेनोपलेपनं कारयित्वा उल्कयादर्भपुञ्जीलगताग्नि 032 260 प्र आ ख ं. ज्वालया त्रिः कृत्वोद्व पर्यग्निं कारयित्वापुष्पतिलाक्षतै ः स्वस्य सुवो गृहाणा मिति मन्त्रेण यस्मिस् देशे प्राणोतान्तिर्मरणं भवेत् तत्रस्थले चकारादन्यत्रच गृहेन्तर्विकी्युद्वारस्यबाह्यद्वारस्य निर्गमनकाले योदक्षिण भागः तस्मिन् निर्गमैन दक्षिणभागे तीरावटं ताला याम विस्तार निन्नुं खात्वा समनुलिप्य गोमयेनोपलिप्य तत्र पुष्पादीनित्यादि शब्दे, तिलाक्षला स्युनकीर्य निक्षिप्य अश्म सकूर्चोदुम्बर पत्रं पाषाणं दक्षिणा गमण्टे निधाय वह्निः लौकिकाग्नि ः हिरण्य मङ्गुलीयादि सुवर्णं गोमयञ्च उदम्बरि पत्राणिवतिलाश्चाक्षराश्च तानि वह्नि हिरण्य गोनुमोदुम्बर पत्र तिलाक्षतानि द्रव्याणि प्रत्येकं निथाय द्वारा पार्श्वे निक्षिप्य धूपदीपादिनेति धूपोगुग्गुल्वादि धूप पात्रं दीपोनीराजन पात्र मादिश ट्टेन श्वेतरक्त पीककृष्ण श्यामवर्णान्न कबळबलिलाजाक्षत पाद्याचमनानि गृह्यने तेन धूपदीपादिना शोभन द्रव्येण सहस्त्रियः उपॊगतान् गृहद्वार मागतान् कर्तादीन् प्रत्यु त्थानं कुर्वीरस् तेचतावत् प्रधमं तास् धूपदीपादीस् स्त्री भर्नि वेदितान् प्रतिगृष्णायुः अङ्गीकुर्युः शोभनद्रव्यत्वात् तधश्म सपत्रं वस्त्रतोयेनाप्लुत्य धान्याक्षतं सतिलमा लभ्य ततोवह्निं सुवर्णं गोमयञ्च स्पृष्ट्वा तत्र स्थित्वानासन्नान्विसृज्य वृद्धाग्रं गृहं प्रवेश्य लोक यात्रा मासीरन् L 584 तद वटस्थं अश्म पाषाणं सपत्रं सोदुम्बर वर्णं पूर्व गृही तेन वस्त्रतोयेन पितः काश्यप गोत्र केशवशर्मन् प्रेतदहन जनिततापो प शमनार्थ मेतत्त वासोदकं दादामीत्याप्लुत्य परिपाव्य तद्वस्त्रं विसृ ज्यान्यद्वस्त्रं परिधायाचम्य धान्यमक्ष ताश्च धान्याक्षतं तिलै स्सह सतिलमालभ्य स्पृष्ट्वा तत स्तदनन्तरं वह्निं सुवर्णं गोमयं च स्पृष्ट्वा क्रमेण संस्पृश्य तत्र बहिर्द्वार एव स्थित्वा अनासन्नानस पिण्डान् विसृज्य स्वं स्वं गृहं गच्छध्वमित्यादिश्यतान् विहाय वृद्धाग्रं वृद्ध पुरस्सरं यधा स्यात्त धा गृहं प्रविश्य लोकानां स्वजनानां यात्राय आचारः तां लोकयात्रा मासीरन् कुर्वीरन्. श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 261 तदेव महोरात्र मुपोष्य प्रातः पूर्ववत्सधोपस्थाय चितार्थीनुपसंहृत्य पयसाज्येन प्रक्षाळ्या कृ तिङ्कृत्वा पुष्पादिभि रभ्यर्च्यान्ना पूसाद्यैस्तूष्ठीं निवेदैतेन विधिना६ऒकृतिं दहेत् 360 तत्त स्मादेवमनेन प्रकारेण अहश्च राति श्चतदहोरात्रमु पोष्य संस्कर्ता दयः पुत्रा? उपवासं कृत्वा पठेद्युः प्रभाते पूर्वनति^^ क्षीराज्यान्नादिकं गृहीत्वा पधातेन माग्गेण उपस्थाय श्मशानङ्गत्वा चिताया मस्जीन्युप संहृत्य सङ्गृह्य समेत्य पयसाक्षि रेणचाज्येन च युक्त्वा सक्षीरेणाज्येन वा प्रक्षाळ्य तवस्थिभिराकृतिं कृत्वा तदाकारं कृत्वा पुषादिभिरित्यादि शब्देशगन्ध तिलाक्षतै व्यख्यर्च्य अन्ना पूपॊदॆ ्व रित्यादि शब्देन लाजसक्तु फलादिभिरपि तूष्ठीं निवेद्य यधा सम्भवं प्रेताय श्मशान देवताभ्यश्च ससुर्प- एतेन विधिनिकि पूर्वोक्ते नैव दूस विधानेन तत्त दहन मन्त्रै रेवा कृतिं दहेत् अस्मात्त्वमधी त्येकर्बयावा दहेत् अपिना ऒक तूष्ठीमिति वचनात्सर्व म मन्त्रॊक माकृतिं तदग्निना दहेत् तदग्नि रनुगतश्चेद्वक्ष्यमाण वदयने योनिरिति तप्पस्मनि समिथमाकाप्य तां समिध मुद्बुध्य स्येति लौकि काग्नौ प्रहृत्य स्त्रज्वाल्य परिषच्य मनोज्योति रयाश्चाग्ने मिन्दा हुती व्याहृतीश्चाज्येन हुत्वा ततस्ति लैर्वैश्वदेवं याम्यं पैतृ कं व्याहृतीश्च मश्चित्तं हुत्वा तगग्निना दाहयेत् यदि मृतक आहिताग्नि ःसोमयाज्यग्नि चिव्वास्यात्कर्ता भारद्वाज सूत्रोक्त विधिना तदस्थिहॆूसं कर्तुं यदीच्छेत्त दग्नि मस्थि सञ्चयनार्हंसुर क्षितं निदध्यात् . यस्मात्कुलस्य मङ्गल्य मुत्तराच गतिर्भवति १४ं फलमाह यस्मात्कारणात् कुलस्य मृतकवंशस्य मङ्गल्यं शोभनं भवति. । पेकस्योत्तरा गति रूर्थ्वलोकागमनं स्वर्गादि प्राप्ति श्छ भवति. तस्मादाकृति दहनं कर्तव्यम्. तदह्नि तं चिन्तयित्वा सतण्डुलं वस्त्रं कांस्यं पानी यञ्च दद्यात् 262 13.00. तदह्नि तस्मिस् द्वितीयेहनि कर्ता नग्न प्रच्छादनं करिष्य इति सङ्कल्प्यतं चिन्तयित्वेति गोत्रनाम्ना तं मृतकं स्मृत्वा ब्राह्मण मा मन्त्र्याभ्यर्च्य तस्मै श्रोत्रियाय ब्राह्मणाय तं डु लै रामद्विगु चॆस्सहपर्तत इति स तण्डुलं वत्रमस्तर्बहिःप्रानक णीयं नूतनं वासः कांस्यं कंसमयं भोजनपात्रं पानीयं जलं पानार्हं कांस्यादि पानपात्रञ्च दद्यात्. गोत्राय शर्मणे प्रेताय इदं वस्त्रमाच्छादनार्थं सतण्डुलं कांस्यपात्रं भोजना र्थं इदं जलपात्रं पानीयार्थं ददामिति दद्यात्. एवनूम द्विगुण दानं नित्यमादशाहात्कर्तव्यम् एकोत्तर वृद्ध्या आमदानानिकुर्यादिति केचित्. स एष नग्न प्रतिच्छन्दो ऒस्य भवति काशिल स एषः सोयं नग्न मनाच्छादनं प्रच्छाद्य तेदि नेनेति प्रच्चा दनः अस्य प्रेतस्य पत्रं नग्न प्रच्छादन मन्यत्त त्त दर्धं भवतीति. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै थानस सूत्र भाष्ये पञ्चम प्रश्ने षष्ठः खण्डः अथ पञ्चव- प्रश्ने - सप्तमः खण्डः स्नात्वा गुरवे पानीयार्थं शक्त्या दक्षिणां दत्वा सायं प्रातस्त्रि रुदकाज्ञलिं दत्वा नित्यमेकं वर्णयित्वा तर्पयेत् त 083 स्ना त्वेत्यनेन नग्न प्रच्छादनात्त चादाने स्नानं विहित मित्युक्तं तस्मात् स्नात्वा शुबिस्सन् गुरवे निषेकादि कर्ते उपद्रष्टे 2 ध्वर्यने पानीयार्धमिति भोजनस्यापु पलक्षणं भोजनार्थं पानीयार्थञ्च शक्त्या यथाशक्ति दक्षिणां हिरण्यं तण्डुलादिकं वा दत्वा नित्यमा दशाहत्प्रदाय नित्यं सायं प्रातस्त्रि रुदकाञ्जलि मिति गृहद्वारा वट विषयः कर्तृव्यतिरिक्त विषयोवा एकोत्तर वृद्ध्या दद्यादितिभार श्री वै खासिन सूत्र भाष्यम् 263 द्वाज वचनात्. तस्मात् तद्दिनादारख्या दशहादेकोत्तर वृद्ध्या जल पार्श्वावडे कर्ता तिलोकं दद्यात्, अन्ये कनिष्ठ पूर्वाः त्रि स्त्री रुडकां जलिं दद्युः कर्ता गृहद्वारावणि नित्यं त्रि स्त्रि रुदकाञ्जलिं दद्यात्. एवं त्रि रुदकाञ्जलिं दत्वा- पूर्वपदपो वाससादायाश्मा प्लुत्याभ्यर्च्य बलिं ददाति. L १ ळ ळ पूर्ववडपो वाससादाय प्रत्येकं सतिल दर्भाडँबर पत्रेण प स्त्रीण जलमादाय आश्मतदवटस्थं पाषाणं आह्लुत्य परिपाव्य अभ्य र्च्येति प्रायश्चित्ते वक्ष्यनूण नदनटयो रश्मना सहदक्षिणाग्रं कूर्चं निधाय गोत्रं शर्माणं प्रेतमावाहयामित्या वाह्य चतु र्थ्य ने न तन्नाम्ना गृहद्वारापटे श्मानं तै लाञ्जन स्नान वस्त्रा चमन गन पुष्प धूप दीपॊदिभिरभ्यर्च्य बलिमिति पिण्डस्याप्युपलक्षणं पिण्डं द्याति वचनात् गोत्राय शर्मणे प्रेताय दहनजनित क्षुदु पशमनार्थ ने तप्पिण्डं ददामिति पिण्डं दत्वा तथा बलिं ददामिति बलिं डत्वा· जलास्त्र मा दशाहात् एऐमेन जलान० पानीयान्त मादशाहात्कर्त प्यम्. ततः प्रभृ त्येकभक्ता निरानन्दा अधश्शायिनो भवेयुः १Y E ततः प्रभृति द्वितीयाहादारभ्यएकथ क्त मेकवारभोजनंयेषान्ते एकभकाः निर्गतः आनन्दः सन्तोषायै सै निरानन्दाः अधो भून्यूंशयितुं शीलं येषान्ते ऒढश्शायिनः कर्तादयो भवेयुः माता पित्रॊर्हत वासाः परिवत्सरं ब्रह्मचारि व्रतं चरेत्. 042 नूता पित्रो र्मृतो अहत मजीर्णं वासो वस्त्रं यस्यस्कोहत वासाः पुत्रः परिवत्सरं तदादि संवत्सरपर्यन्तं ब्रह्मचारि व्रत मिति ब्रह्मचारिणो यद्र्वत मुक्तं स्रग्गन्धमाल्यधारण मधुमास भक्षण ताम्बूल चर्वण स्त्री सङ्गमनो पौनच्छत्र धारणादीस् वर्जयेडिति 264 10 mo. a तद्य्रह्मचारि व्रतं चरेत्. क्षारतै लाभ्यञ्जन ताम्बूल चर्वण योषितो वर्जये दित्येके इदं ब्रह्मचारि व्रतं चरेत् पितृसमानानां ज्येष्टा दीनां मृते षण्मासं ब्रह्मचारि व्रतं चरेत्. अन्येषां मासन्दशाह मपिवा चरेत्. यस्मोच्छीर्ण पितृव्रतो वंशं वर्धयेत् 580 दीनि येस यद्यस्मा 1 च्छीर्णानि चरितानि पित्रोरतानि भर ‘सचीर्ण पितृव्रतः पुत्रादिः वंशं स्यस्य कुलं वर्धयेत्. प्रधमतृतीय पञ्चम सप्तम ननमैकादशेषु दिनेषु पेक तृप्यर्थं नवश्राद्धं करिष्य इति सङ्कल्प्य प्रत्यह मेकमकं नवश्राद्धं विर्यात् च्चतुर्थी हन्येव सर्वं कुर्यादिति केचित्… 33 3 चतुर्धे हन्यस्थि संशयनं कुर्यात् आहिताग्निश्चे GYE चतुर्थे2.हनि पुनर्दहनोक्त वत्सम्भारान् गृहीत्वाश्मशानङ्गत्व भ्यर्च्य भारद्वाज सूत्रो क वत्सर्यं कृत्वा अस्थि सञ्चयनङ्कुर्यात्, तद्यधेतिचेत्. अवसृजेति प्रतिम न्त मयुग्भि रुदकं _भैस्स्ववोक्षित मवोक्ष्य अयुजः स्त्रिय स्पञ्चिन्वन्ति यस्याः पुनर्विजननं नस्यात्. सा सव्ये हस्ते नीललोहित सू ताभ्यां बृहतीफल माबद्द्य सव्वेन पदाऒश्मान मास्थाय सव्येन पाणिना प्रथमा ऒनन्वीक्षमाणा अर्थीना, दत्ते, उत्तिष्ठात इति दद्भ्यः शिरसोवा तदा ससिकुम्भेवा निदधाति. इदन्त एकमिति द्वितीया अंसाभ्यां बाहुभ्यांवा. सरिपोतएकमितितृतीया पार्श्वाभ्यां श्रेणीभ्यांवा.तृतीयेन ज्योतिषेति चतुर्थोरुभ्यां जङ्घा भ्यां वा. सं- वेशन इति पञ्चमी पद्भ्यामेवाऒयु जाकारं सुसञ्चि तं सञ्चिन्वन्ति भस्माभिसमूह्य संहत्य शरीराकृतिं कृत्वा शरीरा ण्यादायोत्ति षति, उत्तिष्ठप्रेहिति शम्यां पालाशमूले… वा कुम्भं निदधातीति. अस्यायमर्थः. प्राचीनावीती अमुष्यप्रेतस्त्यास्थि सञ्चय मनं करिष्य इति सङ्कल्प्य क्षीरमिश्रेणोदकेन यन्ते अग्निममन्दाम. यं त्वमग्ने समडहः शीतिकेशीति कावती. शक्ते धन्वन्या आपः, शन्ते स्रवन्ती स्त नुवः इति पञ्चभिर्म फ्रै : जौदु बर्याशाखया 2 स्थीस्यवोक्ष्य 1 चीर्ण’ ; चेयबडिन श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 265 विगकरजस्वलाः वञ्चस्त्रिय आहूय नीललोहितवर्णाभ्यां तन्तुख्यां बृहतीफ माबद्ध; वासन पादेन पाषान स्थारु वामेन पाणिना उतिष्ठाक इति म न्हे इसदभुः दत्ते भो;वा शिरसोवा अस्थिन्य निरीक्षमाणा अपरभागेन वा गृहीत्वा गृहीत्वा वाससि कुन्थेना आशिञ्जन् निवथ्यात् अध द्वितीया ऒपि योषिदनन्वीक्षमाणा इदन्त एकमिति मन्त्रेण स्कन्धा भ्यां बाहुभ्यां वा अस्तीन्यादाय तथा निवध्यात् तृतीमाऒप्यन न्वीक्षनूणा परऊत एकमिति पार्श्वाभ्यां कटिभ्यां वा अर्थीन्या दानु निवथ्यात् तधा चतुर्ध्य प्यूरुभ्यां जङ्घाभ्यांवा तृतीयेन ज्योतिषा संविश स्वेति अस्थिन्यादान निदध्यात्. तधा पञ्चम्य सन्वीक्ष माणा संवेशन स्त्र नु न इति पादाख्या मेवार्थीना वाय कुम्भे निद ध्यात्. एवं त्रिः पञ्चकृत्वो कुर्युः अध्वर्युः भस्मापि समूह्य तस्या कृतिं कृत्वा शरीरार्थी न्यादाय कुम्भे विथाय उत्तिष्ठ प्रेहि प्रद्रवौकः कृणुष्वीति मन्त्रेण सास्थि कुम्भपूदाय पालाशमूलेवा शमीमूलेवा निदध्यात्. इदम राहिताग्न्यादेः अध हविर्याजिनः प्रेतस्य तस्मिन्न हनि श्वोभूते वा समेदेशे उदृत्यावोक्ष्य परिश्रित्य सिकताभि श्चात्र दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु सहितान्यस्थिनि पृथिव्या स्त्वक्षितापामोषधी नां सेन स्वर्गे लोके निसामि यज्ञदत्तशर्मन्निति प्रेतनाम निर्दिश्या स्त्रीनि निर्वपेत् सोया शिनु दहनाग्ने रङ्गारान् दक्षिणतो निर्वर्त्य तिसोरात्री रध्वर्युश्चतुर्देऒह्नि तमग्नि मुपसमाधान परिस्ति र्या ग्नेः पश्चिमस्यां दक्षिणाग्रान् द्भूस् संस्तीर्यतेषु दक्षिणा ग्रां शम्यां निनाय कृष्णाजिनञ्च दक्षिणाग्रीव मधरलो मास्ति र्य तदूर्वे दृषद मवधाय सञ्चितास्यस्टीनि तत्र निक्षिप्य 1 उपलासु सम्पेष यित्या आज्यस्थाल्या३ तच्चूर्णं निक्षिप्य अग्नि हॆू तहवण्यासास्थि चूर्णे नाक्मेन अस्मात्त्व मधिजातो स्वयं त्वदधिजायतां अग्नयेपै श्वा नरा, सुवर्गाय लोकाय स्वाहेति हुत्वास्मिन्ने वाग्नौ अग्नि त्र हवणीं कृष्णाजिनं शम्यां दृषदुपले चानु प्रहरेत्, यव्य श्री वै खानस फारं ३४] नि 1 उपला : स्त्री. कल्वमुलोनि रायि ति266 12 2880- 2 ग्निचिक्, सोमयाजी तस्याग्नि चितो ऒन्येवं पेषयि- त्वा हुत्वा तत्रो पं शर्कराभिर्लोप्टॆना ऒग्निचयनं जर्यात्. तदाह भारद्वाजःअथा तोहविर्याजीयं निपपनं यं कामये कानन्तलो 6 ः स्यामिति समस्या उद्धितो 2वोक्षि तेसिक 4 पोस्ते परिसितों वाग्यतो दहेत्, अस्थि कुम्भान्त र्निधान मनाहिताग्नेः स्त्री माश्च निवसनास्त्रं हविर्यज्ञ याजिनः पुन र्दहनास्त्रं सोमया जिन श्च शास्त्रं अग्निचित इति नासन्न यता मामिक्षामुत्सर्गो राजगव्याः अनि शुद्ध याजिनः स्त्रियाश्चदहन कल्पेन विकल्पयन्तिति एव मस्ति सञ्च मनं कृत्वा 2. वशिष्टान्मस्थिनि वक्ष्यमाण विधिना पुण्यनद्यां समुदेवा प्रक्षि सेत्. सप्त मेहनि चितां विधाय पैष्टिकमाकारं कृत्वा पुष्प तिल चूर्ण लाज धूप दीपाक्षतै : पूजयित्वा बलिं निवेद्य जलं दद्यात् ण 030 दश मेहनिवा सप्त मेऒहनि चितां चितिस्थानं पीथाय शदावा पै षिकं मृतकस्याकारं कृत्वा प्रेतमावाह्य पुष्प तिलचूर्ण लाज धूप दीपाक्षतै 8 तदाकारं पूजयित्वा बलिं निवेद्य जलं दद्यात्. पानी यं दश मे ऒहनि तीर्थस्य विसर्जन मुदकाप्लुतं तदश्मभूमौ ततै व तीर्थस्थाने पिधाय बलिस्थाने पायसं प्रस्थतण्डु लै पक्वं त्रिभिः मृत्पातॆ र्गृहीत्वा तेनैवाश्मना 9 सह पिदध्यादिति विसर्जनम् 380 दशमे ऒहनि प्रातस्ति लोकादीन् जल पार्श्वावटे तीर्थं दत्वा तद नटस्थं तीर्थमाधानं तस्य तल्ती र्थस्य विसर्जनं अमुं प्रेतमुद्वास यामीत्युद्वास्य उदेनोदकेना पुकं सिक्तमुदकापुकं तदवटस्थ मन्म साषाणं तदश्मभूमौ पृधिव्यां त त्रैप तीर्थस्य स्थानमवटं तस्मिन् तत्ती र्थस्थाने जलपार्श्वावटे व्रीहिभिस्सहप्तिथाय मृदा 22 पूर्य समी कृत्य गृहद्वारावटे पूर्ववत्ति लोकादीन् दत्त्वा सायं कालिकंविना वा अपकृष्यवा प्रातरेव बलिं दद्यात् दशमे हन्येकथा बलिमिति निर्दिष्टत्वात्. बलिस्थाने प्रेततृप्त्यर्थं महाबलिं दत्त्वा पायिस मिति श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 267 प्रस्थं कुडुप चतुष्टय तत्प्रमाणास्तण्डुलाः तैः प्रस्थतण्डुलै : क्षीरे पक्वनुन्नं सायपु मृदात्रीणि पाराणि कारयित्वा तै ः त्रिभिः मृत्पा त्रैःपायसं गृहीत्वा । प्रेतमुव्वास्य तेनैव गृहद्वारा वट स्थेनाश्मना सह सङ्गृह्य सम्पुटिकृत्य तदवटस्थानएव पिदध्यात्. निधाय मृदापूर्य समं कुल्या दित्येतत्तीर्थस्य विसर्जनं भवेत्. सायेओह्न्युच्फिष्ट पात्राण्युद्दीप्य तीर्थं विसृज्यस्नात्वै कादश्यामेकोद्दिष्ट मन्ये चाचक्षते. 586 सायाह्नि उच्छिष्ट पा ताणि दत्त बलिपर्णानि उद्दीप्य तदानी मे नवा दद्द्वो पै षिकमाकारं गृहीत्वा तीर्धं नण्यादि पवित्र जलाशयं गत्वा तत्र पै षिकमाकारं विसृज्य स्नात्वा सर्वे ऒनुभाविनोज्ञातयः कर्राद्याः वारयित्वा स्नात्वा सर्वे प्रेताय धर्मोदकं दद्युः दश मेहन्येकोदिष्ट मेकेषडनि. एकादश्या मेकादशेह्नि एकोद्दिष्ट श्राद्धं कुर्यादित्यपरे दा चक्षते वदन्ति. L वानप्रस्थस्य पत्न्याश्च गृहस्थवदहनं कुर्यात् 033 वान प्रस्थस्यच तस्य पत्न्याश्च गृहस्थ पदिति यद्याहिताग्नि स्तस्य तद्वद्दहन मनाहिताग्नि श्चेत्तद्व देवं गृहस्थवत्त दग्निना दहनं कुर्यात्. इति श्रीनृसिंह वाजपेययाजीये श्री वैखानस सूत्र भाष्ये पञ्चम प्रश्ने -सप्त मः खण्डः अथ पञ्चम प्रश्ने - अष्टमः खण्णः योहवै धर्मा धर्मौ वरित्यज्य दक्षिणे देवा नदक्षिणे पितॄन्समारोप्य सर्वमात्मनि पश्यन्यतिरात्मयाजिन स्तस्य वेदाग्नि रिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति यो ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थोवा यतिर्भूत्वाहवै शब्दा प्रसिद्धा धर्माधर्मा पुण्यपापे परित्यज्य विसृज्य दक्षिणेस्वस्यदक्षि णे भागे देवान् विष्ण्वादीन् अदक्षिणे वामभागे पितॄन् अग्निष्वात्ता दीन् समा 268 प्र. आ खं. σ रोप्य निक्षिप्य सर्वं स चूचनं- जग नखिलसूक्मनि योगबला क्स्व हृदये पश्यन् निरीक्षमाणं सो मतिः योन्वि कस्सन्न्यासी भवेत्. आत्मानं परमात्मानं स्वहृदये मुष्टुं शीलं यस्यतस्य आ याजिनस्त स्य यतेर्वेदाग्निः ब्रह्म मेथ विधिनाग्निरितो ब्रह्मवादिनो वदनि . 2 तधा योगी देवसायुज्यकः परकाय प्रवेशित्येते ऒप्य नग्नयः 033 यधात्मयाजी तथा योगी तपसायुज्यत इतियोगः तदस्येति योगेदेवानां विष्ण्वादीनां नायुज्यं तदात्मःमस्यास्तिति देव सायुज्यकः परस्यान्यस्य कायं शरीरं प्रवेष्टुं शीलमस्येतिपरकाय प्रवेशी इत्येते ऒपि त्रयः नविद्यते ऒग्नि र्येषान्ते2 नग्नयः अदाह्याः. शरीर मेतेषां न स्पृश्य काषैरनरी कृत्य रज्जुभिर्बध्वा समुद्रगां नदीं नीत्वा वालुक प्रदेशे श्वभ्रं खनति. एषामेतेषां शरीरं न स्पृशन् काषैः दारुभिरन्त रीकृत्यअन्त रितं कृत्वा ऋचाप्रत्यवरो हेति शिक्ये निधायवारज्जुभिर्बद्ध्वा समु द्रं गच्छतीति समुद्रगा तां नदीं ब्राह्मणे र्नीत्वा तत्रवालुका प्रदेशे सै कतस्थले श्वभ्रमवटं यापदर्थं दण्डप्रमाणं वा खनति. नद्या अभा वेवा दूरस्था नदीपुण्यक्षे तेवा गोषेवा देवालयेवा पुण्या रण्येवा अश्वत्थमूलेवा बिल्वमूलेवाद्रि सन्निधेवा पुरुषोद्बाहु मानं वा तद्दण्ड प्रमाणु वा निम्नं श्वभ्रं खनित्वा. तत्राक्षसयित्वा वालु रै रेव पिदध्यात् 732 व्याहृत्याऒवोक्ष्य शमीपत्राणि दर्भांश्च प्रणवेन दक्षिणाग्र मा स्त्रीर्य तदवटपार्श्वे योगासनवत्त मासयित्वा आपोहिष्ठादिभिर्गा यत्र्या पुरुष सूक्तेनवा तमभिषि च्यविष्णोहव्यंरक्ष स्वेतिश्वब्रेमृतक नसयित्वा शाययित्वा वा इदं विष्णुरिति सर्वतो मा पाहितित्रिदण्ड श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 269 मेक दँडु वा तस्य दक्षिणहस्ते निधाय स्योना पृधिवीति पवमान इतृ्यचाच अप्पचित्र मास्ये निधाय प्रत्या मुञ्चामीति मन्त्रेण वामहास्ते शिक्यं निधाय “कदिग्धत्रसी” त्युृचा भिक्षापात्रं कटिस्थले निधाय ‘प्रजापते नत्वदेतानी” त्यृचा सव्ये हस्ते कमण्डलुं सिद ध्यात्. परमहंसादि नां तत्तन्मन्त्रं जपेत्. “हग्ं सश्शुचिषदि’ ति तस्य हृदये जप्त्वा “ब्रह्मजज्ञानमिति” तस्यमूर्थानं स्पृशन् जप्त्वा “भूमिर्भूमिगान्माते “ति तस्य मूलाधारे जप्त्वा ‘इदं विष्णुः त्रीणिपदे ति’ द्वाभ्यां तस्य मूर्नॆवाग्यतोभिद्येत ‘परोमात्र येति” मन्त्रेण लणै रापूर्य ततोवा लुकै : सिकताभिरेव पिदध्यात्. यथा सृगाल पक्षशुनकाद्यैः न स्पृशेत् तधा पिधाय दृढीकुर्यात् ततः पुरि षसूक्तेन श्रीसूक्तेनाधिमन्त्र्य अतोदेवेति मन्त्रेण तं हरिं स्मरस् प्रणम्य ‘अग्नि नाऒग्ने” ति पु श्रेण हॆूतार मामन्त्र येत्. अधवा प्रणवेनैव सर्वकर्म समाचरेत्. तत्र देवता प्रतिष्टा मश्वत्थ स्थापनं वा कुर्यात्. तदारभ्य द्वादशेह्नि वक्ष्यमाण वत् नारायण जलिं कुर्यात्. L अत्र गाधा भवन्ति अत्रास्मिन्नर्थे गाधाः वचनानि भवन्ति · 380 580 यथा सन्यासिनां कायं ये वहन्ति द्विजातयः यथा सन्ना ्यसिनां यतीनां योगिनां कायं देहं ये वहन्ति बिभ्रति द्विजातयः ब्राह्मणाः, पदेपदे यज्ञ फलं लभेरणनु पूर्वतः ते सर्वे पदे पदे प्रक्रमे यज्ञ स्वाश्वमेथाख्यस्य फलं यज्ञ फलं लभेऎस् गच्छेरन् आनुपूर्वतः अनुक्रमात्. अनाधानां शवं चै व येवहन्ति द्विजातयः C30 नविद्यते नाधः स्वामीकर्ता येषां तेषामनाधानां विप्रजना नां शवं मृतकं च ये वहन्ति द्विजातयः तत्सं स्कारकृतो येच येच श्राद्धानि कुर्वते 270 प्र. शि खं 500 K तत्प्रेकस्य संस्कारं दहनादिकं कुर्वन्तिति तत्संस्कार कृतो ये च ये द्विजातयः अनाध शवस्य श्राद्धानि एरोस्दिष्टा दीनि ष्टादीनि कुर्वते कुर्वन्ति तेषामेव फलं प्रोक्त मश्वमेधस्य धर्मतः 0E3 तेषां द्विजातीना मेव धर्मतः धर्मशास्त्रतःअश्व मेधस्ययागस्य फलं प्रोक्तं ऋषिभिर्भाषितम् मृतानान्तु शरीरं यदग्नेर्घ वि रिति स्मृतम् मृतानां अनाधानां शवन्तु शरीरं यद्यस्मा क्कारणादग्ने र्हविर्बवतीति स्मृतं धर्मशास्त्रेषु ज्ञातम् तस्मात्पुण्य शरीराणि वहन्सदः श्शुचिर्भवेत् [दहन् ] तस्मात्कारणात् पुण्यकृतां शरीराणि वहन् द्विजस्सद्यस्त दानि मेप शुचिः पूतो भवेत् परदेश गतस्यापि सद्य श्शाचं विधीयतेइति विज्ञायते परदेशे गतस्य वै देशिकस्यापि द्विजस्य संस्कर्तुः सद्यश्शौचं शुचित्वं विधीयते उच्यत इति स्मृतिषु विज्ञायते. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - अष्टमः खण्णः अथ पञ्चम प्रश्ने - नवमः खण्डः अथा प[द्दाह्यम् ] दाह्याः 022 शेषः अथाऒपदि विपदि दग्गुमर्हा आपद्दाह्यः पाच्यस्त्म इति वाक्य श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 27L स्नातको विधुरः कृतचौळो (डो दन्त जातोवाकुमारःकुमा रीच विधवा वीर विधवा सूतविधवा सूतिका मूढगर्भिणि प्रती घ्नी निन्दिता घोरा यशोस्नी पुत्रघ्नी दीक्षि तोट्टितात्यक्त भर्त ृका 2वार्त वापाषणमूक बधिरा मन आवर्जिता पाप बुद्धिः दुश्शीला स्त्रीच दहनमेतेषामापध्विधानं चाचक्ष ते• 530 तेक इक्यत आह, स्नातकः कृतसमावर्तनः विगता धूः येन सविधुरः मृतभार्यः कृतचौळः दन्ह जाकः वा विकल्पेन दाह्याः कुत्सि तं मारयतीति कुमारः कुमारीच विगतोधवो भर्तायस्याः साविध वा नुृतशीर्तृका वीरमनश नादि व्रतं यया..ऒद्रियते सौवीर विधवा असूतमजात मपत्यं ययास्का सूत विधवा, सूतिका प्रसव कालिका मूडो व्यर्ध गर्भोयस्या स्सामूढ गर्भिणी पतिं भर्तारं हनीति पतिघ्नी निन्दिता दूषिता घोरा कूरक्मणी यशः कीर्तिं हनीति यशोघ्नी पुतास् हनीति पुत्रघ्नि मृतपुत्रा मासमन शनादि व्रतं दीक्षित यया सादीक्षिता घोरव्रता 1 उप्यते त्यज्यते पतिनेय मित्यु जिता त्यक्तोभर्ता ययासा 2 3 त्यक्त भर्तृका नविद्यते आर्त वं रजः यस्याः कदाचिदपीत्यनार्त वा अपुष्पा मृतपुष्पावा पाशान संस्कृत हेतु भूतान्य नच्चा प्राणि अनन्ति वद नी तिपाषण्डाः वेदबाह्य शास्त्रानुवर्तिनः मूयते बद्ध्यते वाक्त्रवृत्ति रस्येति मूकः वाग्विकलः बध्यते कर्णविवराविति बधिरः अश्रुत श्रवणः मन्त्रेण वेदादिना मनुनावर्जितः मन्त्रवर्जितः पापेषु बुद्दिर्यस्यास्ति सपाप बुद्धिः दुष्टं शीलं स्वभावोयस्य स दुश्शीलः ते च एतद्गुणयु क्ताः स्त्रीयोषिच्च अपद्दाह्यः एतेषां स्नातकादीनां दहन मापद्विधान माचक्षते चकारात्पूर्वोक विधानमपि चाचक्षते. 1 उज्ञिता ; बलात्कारमुगा त्रोयबडिनदि. ( त्रोसिपुच्चबडिनदि) 2 त्यक्त भर्तृका ; वदलि पॆट्टबडिनदि. 3 त्यक्त ः ; भर्ता यायासात्यक्त भर्तृका. 272 प्र. आ खं. का योवा 22त्माभियाजी स्नातकोZप्राप्तगृहृत्तो मृत दारो वाव्रियेत तस्यहवै तद्य्रह्म विफलं मा भू दिति विशेषार्थि यधा विभवानु रूपं दक्षिणान्दत्वातुल्यां काञ्चित्कन्यां तस्मै दापयित्वा तया सहोषि तस्य प्राप्त गृह वृत्त स्य पूर्वोक्ते न विधिनादहनङ्कुर्यात्. QEE योवाकश्चिद्द्विजः आत्मानं यष्टुं शीलमस्येत्यात्माभियाजीवा स्नातकोवा अप्राप्त मनापन्नं गृहवृत्तं गृहस्थ धर्मः येनसः अप्राप्त गृहवृत्तोवा मृतादाराः भार्या यस्यस मृतदारो म्रियेत मृतोभवेत् तस्य मृतस्य ह. वै, शब्दा प्रसिद्धातत् ब्रह्म तपः विफलं व्यर्थं माभूत् न भ वेदिति विशेष मर्थितुं याचितुं शील मस्येति विशेषार्थी ज्ञानिचेत स पित्रादिः यधा विभवस्य आत्मन ऐश्व र्यस्य आनुरूप मनुगुणं यधा विभवानुरूपं स्ववित्ता नुसारेण दक्षिणां हिरण्यादिकं कन्याप्रदात्रे दत्वा तुल्यां तत्समानवंशजां यां कां चित्कन्यां तस्मै मृतकाय तोयधारा पुरस्सरं कन्या प्रदेन दापयित्वा दानं कारयित्वा तया पत्न्या सहोषितस्य तदा नी मेव निवसितस्य प्राप्त गृहवृत्त स्य पूर्वो क्लीन विधिना नाग्निना दहनं कुर्यात् तदौपास तथै व कन्यां च मृतां प्राप्त यौवनान्तुल्येन पुंसा प्राप्त गृहवृत्तां दहेत्. 920 यधा अप्राप्त गृहवृत्तस्य तथै व कन्याञ्च मृतां सुर णं गता मप्राप्ति गृहवृत्तां प्राप्तं यौवनं युवतीत्वं ययातां प्राप्त यौवना मृतां कन्यां च तदह्म विफलं माभूदिति विशेषार्थी चेत्तत्पितादिः यधा विभवानुरूपं दक्षिणां वरप्रदाय दत्वा तुल्येन तस्याः समानवंश्येन पुंसापतिना सहॆूषि तां प्राप्त गृहवृत्तां तां पूर्वोक्तेन विधिना तदग्निना दहेत्. दन्त जातन्य कृत चौलस्य वातदेतेषान्तत्राग्नौ व्याहृ तीर्हुत्वा सावित्र्या दहनं कुरा म्यात्. श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 38 273 वा दस्त्र जातस्य कृत चौलस्य वा मरणे तद्वत्कुमार्याश्च मरणे तदेतेषां स्नातकादीनां तत्र तत्राग्ना विति यस्य यस्ययो योग्नि रुक्त स्र्ती स्मिंस्तस्मिन्नग्नौ जातदन्तकृत चौळकयोर्जातकाग्नौ स्नातकस्य समावर्त नाग्नौ विधुरस्य कपाल सन्तापनाग्नौ व्याहृ तीर्हुत्वा सावित्र्या दहनं कुर्यात् अन्य तन्त्रं पूर्ववत्कर्तप्यम्. सूतिकां मूढ गर्भिणीं पुंश्चलि मनार्त वां पाषण्ण मूक बधिरां मन्त्रवर्जितां पापबुद्धिं दुश्शीलां स्त्रीयं पुरुषं वा तूष्ठीं दावाग्निना दहेत् सूतिकां मूढ गर्भिणीं पुमांसं पतिं प्रलोभ्य चलतीति पुं श्चलीं. जारामना र्तवा मपुष्पां मृतपुष्पां वा पाषण्ड मूक बधिर मस्त्र वर्जितां पापबुद्धिं दुश्शीलां स्त्रीयं वा पुरुषं वा तूप्ली ममन्त्रकं दवाग्निना वनहुताशनेन दहेत् अन्येषां विधवा दीनां वक्ष्यमाण प्रायश्चित्त वद्दहनं कुर्यात् इत्यापद्दाह्यं विज्ञायते इत्येवं प्रकारेण आपद्दाह्यं आपत्काले दग्गुमर्हाणां दहन विधिं विज्ञायते. इति श्री नृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने नवमः खण्णः. श्री वै खानस फारं ३५] 274 प्र. आ खं. अथ पञ्चनु प्रश्ने – दशमः खण्ड ः अ व टा हित कम् अथापटाहितकम् 028 अथा वटाहितकं कर्मारः्यते अवटे श्वब्रेय आहिततः प्रक्षेप क स्त मवटाहितकम् बालस्य मरणे६लङ्कृत्य वाससापत्रेणवाच्छाद्य केनापि साधारं नयति. बालस्य अजातदन्तस्य शिशोर्मविणे सति तमवटाहितकं बालमल कृत्येति जलेनाभिषि च्य गन्धपुष्पाद्यैर्विभूष्य वाससा व स्त्रीण पत्रेण कदल्यादिना पठेन वा तमाच्छाद्य केनापिज्ञातिना स्वजनेनवा पुरुषेण स्त्रियाऒपिवा आसमन्ता द्धारयत इत्याधारः पत्रादिः तेन सहवर्त त इति साधारः तं बालं श्मशानं नयति प्रापयति. तत्र श्मशाने दक्षिणोत्तर मनटं तत्प्रमाणं खनति. C2E तत्र श्मशाने शुद्धे पूर्वोक्ते स्थले दक्षिणोत्तरमायत मवटं श्वभ्रं तद्बालस्य प्रमाणं निम्नायत विस्तृतानं मासं अधवा तत्प्रमाणायतं तदर विस्तारं निन्नुं वा अवटं खनति. घृत क्षीराभ्यामवट मभ्युक्ष्य दक्षिणाग्रं तिलदर्भानव कीर्यतत्र साधार माधाय शव माज्य मिशै स्तिललाजै रक्षतै र्वा६ऒस्यम्पूरयित्वाविधायो परिघृतक्षि राख्या मुक्षणं बलिदानं वा कृत्वा गच्छेत् C पै खानस सूत्र भाष्यम् 275 घृतक्षीरे समेत्य ताभ्यां वा अथवा घृतेन क्षीरेणचवाघृत क्षीराभ्या मपट मभ्युक्ष्य दक्षिणाग्रं यधास्यात्त था तिलाश्चदर्भाश्च तां स्त्रील दर्भानवकीर्येति. दर्भानास्ति र्य तिलानवकीर्य तत्रावटे साधार माधार सहितं शव मृतक मादाय दक्षिण शीर्षं निथाय आज्य मित्रै : तिला श्चलाजाश्च तौ समेत्य तैः घृतपुतै स्तिललाजै : आज्य मित्रे नाक्षतेन अक्षतैर्वा आस्यं शवस्य वक्त्रं पूरयित्वा तूस्ली मावो वहेति मन्त्रेणवा.. पूर्व विधाय मृदा प्रच्छाद्य यथा जम्बुकॊद्यैर्नस्पृश्येत, तणा मृदा पिधाय दृढीकृत्य उपरि तदूर्ड्वे मृत क्षीराभ्या मुक्षणं सेचनं वा बलेउन्नस्य दानं निक्षेप णं बलिदानं वा कृत्वा स्नात्वा गृहं गच्छेत्. ना स्योदक दानं कुर्यात् 520 अस्य मृतकस्योदकदानं तिलोदक वासोदक दानं न कुर्यात्. त्र्यहं बलिं क्षि पेदिति विज्ञायते त्र्यहल तदारभ्य त्रिदिनं बलिं क्षि पेत् भूमौ बलिं निक्षि पेत्. इति शब्दः परिसमाप्ता . इति श्रीनृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये पञ्चम प्रश्ने –दशमः खण्डः आथ पञ्चम प्रश्ने - अथै कादशः खण्णः दा ह्याः अथादाह्यान्व्याख्यास्यामः अथा नन्तरं दग्गुमनर्हा अदा दाह्याः तास् व्याख्यास्यामः.276 प्र : खं .

नदाह्योतुल्यो भवति अतुल्यः असमानाचारजातिः सदा हॆ्यू न भवति. तुल्यो ऒपि पापरोगान्वि तो रज्जु शस्त्र विषविभ्रम प्रतिषिद्ध हतश्चात्मघाती ब्राह्मणादि हीनहतो 2ग्नि दग्गो ऒप्सु मृतो व्याळहस्ति पशुमत्त हतः स्वकिल्बिषा शनि भूत सं पात भृगुपतन महौघपरिसर्पणमहाध्वगमन प्रवान दुर्गव्याधु पेक्षा व्यर्थप्रायोपवेशनेषु मृ तोनदाह्यो भवति. तॆ 556 तुल्यो ऒपि समानाचार जातिमानपि पापिन पुराकृत दोषेणजाता रोगाव्याधयः कुष्ठापस्माराद्याः तै रन्वितः यु क्ष : पॊपरोगान्वितः दाह्योन भवति, किं चरज्जुः पाशः शस्त्रमायुधं विषंवत्सनाभ्यादि गरळं विभ्रमो थ्रान्तिः प्रतिषिद्धः सर्वगर्हितः तैर्हतो मृतः रज्जु शस्त्र विषविभ्रम प्रतिषिद्ध हतश्चतुल्योपि दाह्योन भवतीति आत्मानं स्वयमेव हन्तुं शील मस्येत्यात्म घातीच नदाह्यः ब्राह्मणादिभिः शूद्रा नैः हतः हीनै रनुलोम प्रतिलोमादिभिश्चण्डाल प्रभृत्य नै रधम जातिभिश्भ हतः प्राप्त मरणः ब्राह्मणादि हीन हतश्च नदाह्यः. अग्निना डवाग्निना गृह दाहाग्निना वैद्युता ग्निना वा दग्धः दहव प्राप्ति मरणश्च अग्नि दग्धश्च म न वन्न दाह्यः. अप्सु जलेषु मृतः निमज्ज्य प्राप्त मण्णश्च सदाह्यः. व्यालाः सर्पाः हस्तिनो गजाः पशवोगवादिजन वः मत्ता उन्मत्त भ्रान्मादि जनाः तैर्हतो मृतः व्याळहस्ति पशुमत्त हतश्चनदाह्यः स्व स्वस्य किल्बिषं पापन्तेन आशनिर्व ज्रवातः भूतो ब्रह्म राक्षसादिः सम्पतति वृक्षादेरिति सम्पातः भृगौगिरि प्रपातदेशे पतनं भृगुपतनं महांश्चासावोघः प्रवाहः तस्मिन् परिसर्पणं प्रवेशनं महौघ परिसर्पणं महान्तो ध्वानः पन्दान सत्रगमनं महाध्वगमनं प्रवासो देशान र गमनँ दुर्गा महारण्यगमनं व्याधयो वात पित्त श्लेष्मा वै खासन सूत्र भाष्यम् 277 दयस्तेषा मुपेक्षा चिकित्सा ऒकरणं व्याध्युपेक्षा व्यर्थ प्रयोजनं प्रायोपवेशन मनशनव्रतं व्यर्थ प्रायोपवेशनं तेष्वशनिपातादिषु निमित्ते षु मृतश्च तुल्यो ऒपि नदाह्यः भवति. आदन्त जननान्नाग्निरा चौळकाद्वेति 753 आदन्त जननादिति दन्तदर्शना त्य्राक् बालस्य मरणेऒग्निस्तस्य दहनं न भवति. आ चौळकात् चौळकर्मणः प्राक् बालस्य मरणेवा अग्निर्नभवति. पूर्ववदसटे पि दध्यात् आपञ्चमाद्वर्षाद्धारकस्या सप्त मात्क न्याया नाग्निः 200 आ पञ्चमाद्वरात्संवत्सरात् पञ्चमवर्षा दर्वाक् दारकस्य अनुपनीतस्य कुमारस्य मरणे आस प्त माद्वक्षात्सप्त मवर्षा दर्वाक् कन्याया अनूढाया मरणेनाग्निरिति पैतृमेधिक विधानेनाग्नि सं स्कारो न भवति. आपद्दाह्योक्त वद्दहनं कुर्यात्. तूप्लीं भूमौ बलि निर्वापण मित्येके. 894 तूप्लीं भूमौ यावदाशौचं ता वत्सायं प्रात स्त्रीलोदकं दत्त्वा बलि निर्वावणं बलिदानं कुर्यादित्येके पदन्ति शिशूनां . दाह्यानामदाह्यानां च सर्वत्रा शाचाने वा द्वादशा हेवा सपिणीकरण स्थाने पक्ष्यमाणवन्नारायण बलिं कुर्यात्. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - इत्यैकादशः खण्णः 278 प्र. शि खं. १२ अथ पञ्चम प्रश्ने - द्वादशः खण्णः आ कृति द ह न म् अथा कृति दहनम्. अथाननर माकृतेः पालाश प्रतिकृतेः दहनमाकृति दहनं व्याख्यास्याम इत्यथ्याहारः अन्यथाऒनृण स्येष्टा पूर्तं देवाः पितरश्च नान्नन्ति. किमर्थमाकृति दहन मित्यत आह. अन्यधेति मस्त्र वद्दाह्यानां पूर्वोक्ता नां सर्वेषां शरीराणि दवाग्निना शूदै राहयित्वा त त्त दोषानुरूपेण सदस्यैरुपरिष्टानि प्रायश्चित्तानि चरित्वा तदस्थिभिर्वि ना पालाशपर्णाकृति दहनं कृत्वा श्राद्दमाचरेत्. अन्यधा एव मकृतस्य अनृणस्य देवर्षि पितृ ऋण त्रयान्मु क्तस्य यजमानस्य इज्यत इति ष्टं यागादिः पिपर्ति पालयति वशुदेव पित्रादीनिकि पूर्तं अन्न प्रदानवापीकूपतटाकादिः तदिष्टा पूर्तं देवताः पितरश्च नाश्नन्ति व भुञ्जीरन् यस्मात्कुलस्य मङ्गल्यायाकृति दहनं धीयते, 3.09 यस्मात्कारणात् कुलस्य तद्वंशस्य मङ्गल्याय शोभनाय आकृति दहनं धीयते विधीयते तस्मान्मासे संवत्सरेवा काले पालाश शाखानां सपत्राणां षष्ठ्यधिक शतत्रयं दर्भांश्च गृष्णति. 390 श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् 279 तस्मात्कारणात् तन्मरण दिनादारभ्य मासे पूर्ते संवत्सरेवा पूर्णेसतिकाले तन्मरणदिनेऒन्यस्मिन् वा शुभेकालॆ वा शुभेकालॆ प्रायश्चित्त विदः श्रोत्रि यान् ब्राह्मणानाहूय तॆरनुज्ञातः कर्तापालाशस्य शाखाः स्कन्ध शाखास्ता सां पालाश शाखानाँ सपत्राणां वर्णान्वितानां षष्ट्यधिक शत त्रयं षष्ट्युत्त र त्रिशतं तावभ्सरख्याकान् दर्भांश्च गृष्णति. शुद्धेदेशि गोमयेनोपलिप्ते तिलाक्षतानवकीर्य यद्याहिता ग्निः कृष्णाजिन मास्र्ती र्य तत्राकृतिं तावतीं करोति. 930 पूर्ववत्सम्भारान् सम्भृत्य शुद्देदेशे केशास्थि लोष्टादिरहिते देशे स्थले गोमयेनोपलिपे प्रदेशे शिलाक्षता नवकीर्य समृतको यद्या हिताग्निः तस्मिन् स्थले दक्षिणाग्रीवं कृष्णाजिन मास्तिर्य तत्र तप्मिन् कृषाजीनो र्वे आकृतिं तस्य प्रतिकृतिं यावती तस्याकृति स्ता वतीं करोति. ति तत्रार्थीनि पालाशदण्णाः पत्राणि मांसं सिरारोमाणि च दर्भा भवन्ति . कधमनया ऒकृत्या तस्य शरीरम्भवतीत्यतआह. तस्याःआकृत्याः पॊलाशानां दण्डाः काण्डाः पॊलाशदण्डाः अन्यने त्यजन्हे इति अस्थिनि भवनि पत्राणि पर्णानि मन्यते मांसं भवति सिनोतिकायं बध्नातीति सिराधमनीच तन्वां रहनीति रोमाणि केशादि तनूरु हाणि च दर्भाः भवनि . तस्यात्गान्युद्धिशाृस्थि गणना. १९ २ तक्त्येते किं नाननः कियन्त इत्यत आह. तस्य मृतकस्यां गान्यवयवानुद्दिश्य अर्थ्नां गणना सङ्ख्या. आस्थि. गणना, 280 शिरश्चत्वारिंश त्कण्णं दश बाहू प्र ५ खं. १२ शतमङ्गळयो दश शिश्नं वक्षस्त्रिंश दुदरं विंशति वृषणेसिवव्यां च सप्त त्रीण्यूरूशतं जानुनी दशजज्ञे विंशति रङ्गुलयो दशेति विन्यस्य पत्राणि मांसं सिरारोमाणि च दर्भैः कृत्वा बध्नीयात्, शीर्यत इति शिरः चत्वारिंशत् सङ्ख्याकान् सपलाशान् दर्भान् विन्यस्य कणति ध्वनति कण्ठं दश सपलाशान् दर्भास् विन्यन्य बाहते अनेन पुरुषो वस्तूपादानाय प्रयत्नं करोतीति बाहुः तौ पञ्चा शत् पञ्चाशदेवं शतसङ्ख्याकास् सपलाशान् दर्भान् विन्यस्य अङ्गति अन्योन्यं अङ्गुलिः ताः पञ्चपञ्चैप मङ्गुलयो दशसङ्ख्याकास् सपलाशान् दर्भान्विन्यस्य सुरतकाले वक्ष्यते प्रतिहन्यत इति वक्षः उरः. स्थलं त्रिंशत्सङ्ख्याकान् विन्यस्य उदीर्यते ग्भूग्व ृद्धिं गच्छतीत्यु दरं विंशति सङ्ख्याकान्विन्यस्य रेको वर्षतीति वृषणं वृषणे वृषणे त्रीणि त्रीणि सदर्भाणि पलाशानि विन्यस्य सीव्यते सिरयेयमिति सीवनी तस्यां पृषणाधः स्थितायां रेखायामेकं सदर्भं पलाश मेनं वृषणेसीवन्याञ्च सप्तदर्भालि सवलाशानि विन्यन्य शिनोति वर्षति रेकसा भगमिति शिश्नः तं शेफं त्रिणि सदर्भाणि पलाशानि विन्यस्य ऊर्णूयते आच्छाद्यते वस्त्रादिनेत्यूरुः तावूकून र्थिव्वयं पञ्चाशत् पञ्चा शत् एवं शतं सदर्भाणि पलाशानी विन स्य जङ्घोरुनङ्खिभागेजायत इति जासुते जानुनी पञ्च पञ्च एवं दशदर्भाणि सपलाशानि विन्यस्य जङ्घते कशादिना हन्यत इति जङ्घाते दशदशै वं विंशति सङ्ख्याकानि सदर्भाणि वलाशानि विन्यस्य पदयोरङ्गुलयः पञ्चपञ्चैवं दश सुख्याकानि सदर्भाणि पलाशानि विन्यस्य पत्राणि मांसं शिराश्च रोनू णिच दर्भैरस्थिनि पलाशदण्डै श्च कृत्वा पुनरन्यैर्धर्यैः तदङ्गं सुदृढं बध्नी यात् तदेव माकृतिं पुरुषस्य स्त्रियावा कृत्वा तस्य तस्याग्नौ व्याहृतीर्हुत्वा पूर्ववद्दहति . १ ९४ श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 281 तत् तस्मात् एवमानेन प्रकारेण आकृतिं पुरुषस्य स्त्रीयावा पॊलाश प्रतिकृतिं कृत्वा पूर्ववत्पात्र च यवान्तं सर्वं तन्त्रं कृत्वा यस्य यस्या कृतिः क्रियते तस्य तस्य ब्रह्माचारिणो गृहस्थ स्या हि ता ग्नेः अनाहिताग्ने र्वा वि धु रस्य स मा वृत्त स्यवा 2 ग्नौ व्याहृतीः हुतीः हुत्वा तेनाग्निना पूर्व वद्दहति दहनं करोति वदनि. आभस्मसादाकृति दहन मित्येके. प्रस्थ न प्र स्थ स्य प्रायश्चित्ता आभस्मसादिति यावन्भस्म भवेदाकृति दहनं कुर्यादित्येके इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री-वैखानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - द्वादशः खण्डः इति श्री नृसिंह वाजपेययाजिये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये पञ्चमु प्रश्ने द्वादशः खण्डः. पञ्चमः पटलः

अथ पञ्चम प्रश्ने त्रयोदशः खण्डः ए को म् अथै कोद्दिष्टं व्याख्यास्यामः. DEE पूर्ववत्ति लोदकादीन् दशाहान्त माशाचान्त वा कृत्वा तीर्थं विसृज्याधानन्तार मेकमुद्दिश्य क्रियत इत्येकोद्दिष्टं श्राद्धं व्याख्या स्यामः दश मे चाह्न्य नशन मत्यये गुरूणाम्. वैखानस फारं 3६] QE2 282 10.3 20. 03 दशमे चाह्नीति दहनदिना दारभ्य आहिताग्नेः अनाहिताग्नेः मरणदिनादारभ्य गुरूणां माता पित्रादीना मत्यये मँणेसति. दशमेऒह्नि चकारात् प्रथमेह्निच अचशनमुपवास व्रतं कृत्वा दशमेऒह्नि रात्र्यां कर्ता- प्राचीनावीती पितुःगोत्रव्य शर्मणःप्रेतन्य पञ्चधावा सप्तधावा तृप्त्यर्थं मेकोद्दिष्ट श्राद्धं एकधा ना त्रिधाना नवधावा एकादशधावा विभज्य तमेकोद्दिष्ट विधानेन करिष्य इति सङ्कल्प्य त्रि शुक्ला ः कृशवृत्त यो घृणाव न्तस्सकलेन्ड्रिया मुक्त योनिदोषा ब्राह्मणाः पात्र मित्यामनन्ति . 1त्रीणिस्थानानि शुक्लानि श्वेतवर्णानि येषान्ते त्रिशुक्लाः वृद्धाः कृशाः सन्नाः वृत्तयः वर्तनानिच जीवनानि च येषां ते कृशवृत्तयः कृतसदाचाराः दरिद्राः घृणा कृपायेषा मस्तिति घृणापन ःकृपा शवः पापभीरवश्च कलाभिस्सह पर्तन इतिसकला नीन्ड्रियाणि वक्त्र नेत्र श्रोत्रत्वगादीनि येषां ते सकलेन्द्रिया आनन्धा आबधिरा अमूका 2 अकेकराक्षाः अङग्रलॊचनाः 3 अगडुलाः 4अखर्वाः ‘अकुब्जाःअनङ्ग हीनाः अरोगिणः त्वद्दोषरहिताःमुक्ताः त्यक्ता योनीर्जन्मतोदोषायै स्ते मुक्त योनि दोषाःअकुण्डा अगोळका अव्यभिचारिणः सद्वंशजा इत्यर्थः एवं गुणसम्पन्नाः श्रोत्रियाः ब्राह्मणाः एकोदिष्टादि श्राद्धेषुपात्रं भोजनार्हा इत्यामनन्ति. मुनयो वडनि . ता एकस्त्रयः पञ्च सप्त सप्तकादश वाशक्त्या निमन्तिता भवन्ति . 1 जन्म, कर्म, विद्याः : 2 केकराक्षः ; मॆल्ल कन्नु वाडु 3 : गडुलः ; गूनु, कुण्टि 4 खर्वः : पॊट्टिवाडु 5 मरुगुज्जु QEE श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 283 तेष्वेकस्त्रयः पञ्चसप्त नवै कादशवा सङ्ख्याका ब्राह्मणाः शक्त्या विभवानुसारेण निमन्तिता इति गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य तृप्त्यर्थ मेकोद्दिष्ट श्राद्ध भोक्ष्यशामित्येवं प्रत्येकं फलादिना निमं तिता वृताभवन्ति . ये वृतास्तान् ब्राह्मणान् स्वगृह एव वासयेत्. एकादशदिने मृतकनिमित्त त्वा नैमित्तिक मेकोद्दिष्ट श्राद्ध ममन्तक माचक्षिरन्न मस्त्रकं संस्कारं कृत्वा कध ममस्त्र कम्. 900 एकादशदिने मृतकस्य निमित्तं कारणं तस्यभावः निमित्त त्वं तस्मान्मृतक निमित्त त्वान्निमित्त मस्येति नैमित्तिक मिक्यस्याभिथानं तनै ्नमित्ति क मेकोद्दिष्टं श्रद्धया क्रियक इति श्रध्धमम स्त्री कं हॆूमनकु स्त्री वर्णं भोजनमात्र मेवाचरस्, केचिव्वदेयुः. कथ ममुन क मित्याशङ्क्य तत्परिहरति समन्त्रकं मन्त्रपत्संस्कारं दहनक्रियां कृत्वा कथममन्तक मेकोर्थिष्ट श्राद्धं कुर्यात्. तस्मात्सपिणीकरण वद्दुत्वा श्राद्ध मित्येके. 607 यस्मा दमस्त्रकं न भवति तस्मात्कारणात् सपिण्डीकरणवद्व क्ष्यमाण सपिण्डीकरणोक्त वत्पितॄणा मावाहन जुष्टाकार स्वाहाकार वर्णं वै श्वदेव हॆूमं विना पैतृकाघारं हुत्वा एकोदिष श्राद्धं कुर्यात् इत्येके वदन्ति . गृहस्य पूर्ववच्छोधनं कृत्वा दर्भेण सालीं बद्ध्वा तिलौदनं कव्यमिति पाचयेत्. 9009 शोथनं पूर्ववत् वास्तु होमोक्त्र वत् पर्यग्निना गृहस्य कृत्वा नवश्राद्धं कृत्वा स्वात्वा मध्याह्ने एकोद्दिष्ट श्राद्धं करिष्य इति सङ्कल्प्य शुचौदेशे पूर्ववदाघारं हुत्वा दर्भेण स्थलीं चरु 284 प्र. . खं. १३ तण्डुलान् श्रपणीमुखां बड्त्वा प्रेताय जुष्टं निर्वपामिति सतिलास् निर्वाप्य तिलै स्सह पक्वमोचनं तिलौदनङ्कव्यमितितदग्नौ पाचयेत् लौकिकाग्नौवा सापूपव्यञ्जन मन्नं पाचयेत्. णिजन्त त्वात्. ततः स्नातानुलिप्तानहते वाससीवसानान्रक्कुण्डलाऒज्ञुलीयक थारिणो दक्षिणामुखा न्फ्राचीनावीतिनो दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु स तिलेष्वासनेषु दक्षिणतो ऒग्नेर्नि वेश्य सापसव्यं वाचं यतः सिकताभिरुदक् प्रागपरमरत्नि मात्रं वितस्त्या दक्षिणतो भागोन्नतं स्थानं कल्पयेत्, 1903 ततोऒनन्तरं त्रिकोण मरत्नि मात्रमवटं खात्वोपलिप्य स्ना तान् कृतस्नानान् ब्राह्मणान् त्रावटे प्रत्येकं पाद प्रक्षाळनङ्कृत्वा चान्तान् गन्धाद्यैः कृतोपलेपनान् अनुलिप्तान् अहते नूतने वाससी अन्तर्बहिः प्रावरण परिस्ते वसानान् आच्छादितान् । सजः पुष्पमालिकाः कुब्जलानि कर्ण वेष्टन भूषणानि अङ्गुलीयकानिच यजमानेन दत्तानि धारयन्ति तान् स्रक्कुण्डलाङ्गुली यकधारिणः दक्षिणामुखान् प्राचीना वीतिनश्च ब्राह्मणान् गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य इद मासनमिति प्रत्येकं दक्षिणाग्रं सतिलदर्भं निधाय तेषु दक्षिणा ग्रेषु दर्भेषु सतिलेष्वास नेषु दक्षिणतोग्नेर्दक्षिणभागे निवेश्या 2सयित्वा उशन्तस्त्वाहवामहइति तिलै रभ्यर्च्य गन्धद्वारामिति गन्धमायनेत इति पुष्पं धूरसीति धूपमुद्दीप्य स्वेति दीपं युवानुवासा इति पस्त्रं प्रत्येकं दत्वाश त्त दभिमुखेऒर्घ्य पात्रं संसाद्य सतिलमेकै कं दर्भं निधाय शन्नो देवी रित्यद्भिरापूर्य प्रेताय स्वधेति प्रत्येकं तेषां करे تو 1 ति तिलोदकं दद्यात्. अग्नौ होमं करिष्यामित्युक्त्वा कुरुष्वेति तै रनुज्ञातःपित्रे गोत्राय शर्मणे प्रेताय स्वाहेत्याज्यतिलौदनाभ्यां हुत्वा आग्ने र्दक्षिण पश्चिमस्यां नैर्बोत्यां दक्षिणामुखः प्राचीनावीती प्रेततृप्त र्थं पिण्डप्रदानं करिष्य इति सङ्कल्प्य सावसव्यं यधास्यात्त धा वाचं यतो मौनी कुर्यात् सिकताभिः शुद्धाभिर्वालुकाभिः उदका ्च श्री वैखानस सूत्र भाष्यम् 285 परं च तदुदक्स्ट्रागपरं प्रतिदिश मुत्त रपूर्व पश्चिमेषु अरत्नि मात्रं हस्त प्रमाणमायतं वितस्त्यादक्षिणोद्वादशां गुल्याय तं भागं चतुरङ्गुलं तत्प्रमाण मुन्नतं भागोन्नतं स्थानं पिण्ड स्थानं कल्पयेत्. निधायौदुम्बरीं शाखां पूर्ववद्दर्भेणापसव्यङ्कृत्वा खननं तिलानामुक्षण मयुग्मानां दक्षिणाग्रं बर्हिषा मुदुम्बर पात्राणां चास्त रणम् 108 खनन तत्र सपत्रां प्रादेशमात्रा मौदुम्बरीं शाखां दक्षिणाग्रां निधाय पूर्ववदष्टकोक्त वद्दर्भेण अपसव्यं यधास्यात्त था मुल्ले खनं सकृद्दक्षीणास्त्रं कृत्वा प्रोक्ष्य तत्र तिलानामुक्षणं निक्षे पणं च कृत्वा अयुग्माना समा नां दक्षिणाग्रं यथास्यात्त धा बर्हि षां दर्भाणामयुग्माना मौदुम्बर पत्राणाञ्च आस्तरणञ्च कृत्वा. तत्र सतिलाक्षतं पुष्पमेकं निधाय गोत्र नामादिना तस्यार्सनम् 801 तत्रमध्ये सतिलाक्षतं तिलाक्षत समन्वितमेकं पुष्पं निधाय सतिल दर्भं पात्रं प्रेतायत्वेत्यद्भिरापूर्य प्रेतोमे प्रसीदत्विति प्रणम्य आम आगच्छत्वित्येक वदनेन मस्त्र मूहयित्वा गोत्रं शर्माणं प्रेतमावाहयामित्यावाहनं षष्ट्यन्ते नासनं चतुर्थ्य नेन स्नानादिन्येवं गोत्रनामादिना तस्य प्रेतस्यार्चनं कृत्वा. अभिघार्य कव्यस्थालीं तिलौदनेनाजुशाग्रेषु सूक्ष्मं पिण्णं कृत्वा पवित्र पाणि रवाङ्गुष्ठ जानुभ्यां भूमिं पीडय न्निर्वपति286 13.20.03 कव्यस्य प्रेतस्यान्न स्य स्थालीमभिघार्य आमावाजस्येति पात्रं प्रक्षाळ्य अग्नि रिन्द्रेति पिण्डपात्रे तिलौदनं प्रक्षिप्य अभिघार्य तेन तिलौदनेन अङ्गुळीनामग्राणि पर्वाणि तेष्वङ्गुला ग्रेषु सूक्ष्ममङ्गुष्ट मात्रं पिण्डं कुर्यात् अपिवा पात्रं विना स्थाल्यामेव सूक्ष्मपिण्डं कृत्वा पवित्रे पाण्योर्यस्य सपवित्र पाणिस्सस् अवाञ्चावङ्गुष्ठजा नू ययोस्ता भ्या मवाङ्गुष्ठ जानुभ्यां भूमिं पीड मस् मर्दयन् अधवावामञ्चयथाभवति तधावामपादाङ्गुष्ठ जानुनी भूमौ निधाय ताभ्या मङ्गुष्टजानुभ्यां भूमिं पीडयन्अ यमोदनइति मस्त्र र्ते गोत्राय शर्मणे प्रेताय एषपिण्ड उपतिष्टत्विति विण्डं निर्वपति. निक्षिपति. वस्तॆ त्त रीयादि दध्युपदंश बदर प्रभृति भक्ष्यं मुखवासं चार्पयेत् 02 वस्त्रोत्त रीये आदौ येषां कशिप्वादीनां तद्वस्त्रोत्त रीयादिच उपदंशं व्यञ्जनञ्च बदरप्रभृति बदरी फलादि तात्कालिकं फलं भक्ष्यं मधुसक्तु लाजा पूपेक्ष्वादि च मुखवासं च गोत्रनामादि नार्प येत् दद्यात्. सतिलाक्षत पवित्र मुदकुम्भं निदध्यात् तिलाक्षत पवित्रै ः सहवर्तत इति सतिलाक्षत पवित्र मुदकुँभं वारि पूर्णकलशं गोत्र शर्मन् प्रेत तव पानीयार्ध मुदकुम्भं ददा मीति तत्पार्श्वे निदध्यात् & क्षि पेत्. शूर्पेणाच्छाद्य पिण्डमुपरिष्टात्सतिलाक्षतं पुष्पं दर्भेण निदध्यात्, पिण्डं शूर्पेणा ऒच्छाद्य उपरिष्टाच्छूर्पोपरिसतिलाक्षतम्पुष्पं दर्भेण सहनिदध्यात्, वै खानन सूत्र भाष्यम् 287 तदीयं वस्त्रं कांस्याद्युपान चत्रं च सर्वं निवेद्य तेभ्योदानम् तदीयं तत्रेत सम्बन्धं धृतवासः अन्तर्बहिः प्रावर णीयं वस्त्रं कांस्यं भोजनार्हं कँसपात्र मादिर्येषां पानीय पात्रादीनां तत्कांस्यादि उपासत्पादुकदि पाद ताणं छत्रं वैण वाद्यातपत्रं चकारा त्त दीयं तल्पमुपधानं आसनञ्चसर्वमादाय पिण्डस्थाने प्रत्येकं तद्दोत्रनाम्ना । प्रेताय निवेद्यतेभ्यः प्रेतस्वरू पेभ्योः ब्राह्मणेभ्यः दानं कुर्यात्. पिण्ण शेषादि पात्रेषु तेषामभिघार्यार्पयित्वाभुज्जतां इत्यङ्गुष्ठमूलं गृहीत्वा भोजनं पूर्ववत् 130 पिण्डशेष आदिर्येषा मन्ना पूपादीनां तत्पिण्डशेषादि यधास्या तथा अन्नारिकं तेषां ब्राह्मणानां पात्रेषु राजतेषु अलाभे ष्वनिन्दि तेषुपर्णमयेषुवासा श्रेष्वभिघार्या2ज्येनोवस्ती र्यअर्पयित्वा सकृत्सकृद्दत्वा अप्रदक्षिण मभ्यर्च्य परिषिच्य पृथिवीतेपात्रमितितत्पा त्रं गृहीत्वा इदं विष्णुर्विचक्रम इति मन्ताने प्रत्येकं ब्राह्मणस्य दक्षिणपाणे रङ्गुष्ठमूलं दक्षिणपाणिना गृहीत्वा तदन्न कप्यमिति स्पर्शयित्वा गोत्र शर्मन् प्रेत इदमन्नं नपरिकरं सतिलापिधानं सोदकुम्भं सवक्षिणाकघुपतिष्टत्वित्युक्त्वा भोजनं यधेष्टं कारयित्वा पूर्वपदष्टकावत्. उच्छिष्टमपनीय बहिर्दक्षिणस्यामण्टे प्रक्षिप्य नहपिणेन तज्जलं स्रावयेत् 696 असुर्थितेभ्यः 1 सकाशादुच्छिष्टं भुक्त पात्राधिका मपनीयापो दृत्य बहिर्ग ृहाद्भाह्य प्रदेश् दक्षिणस्यां दिश्यवटं खात्वा तस्मि न्नवटे प्रक्षिप्य पिधाय आचास्तेभ्यः करशुद्धिं कृत्वा यधाशक्ति दक्षि 1 सकाशः समीपमु. 288 प्र आ खं - 03 णां ताम्बूलं च प्रत्येकं दत्वा तान् विसृज्य प्रेतमुद्वास्य सह पिण्डेन तज्जलं तदुदकुम्भोदकं प्रापयेत्. वायसेभ्यो बलिदानम् वायसेभ्यः काकेभ्यः बलिदानं पिण्डदानं कुर्यात्. यद्वा शुद्धस्थले पिण्डं नाप्य तत्र तज्जलं संस्राव्य तत्पिण्डं वायसेभ्यो बलिदानं कुर्यात्. अथवा श्व चण्णाला नुपहते देशे विसर्जनं पिण्णस्य अं४ अधवा श्वा शुवकः चण्डालो ऒन्त्यजातिः ताभ्यामनुपहतोनुप द्रपः तस्मिन् श्व चण्डाला मपहते देशे स्थले विसर्जनं निक्षेपणं कुर्यात्. श्येन काकादीन्न वारयेत्, पिण्डस्य भक्षणार्थमागतान् श्येनो गृधः काकोबलिभुक् तावादौ येषा मन्येषां चटकादीनां पक्षिणान्तान् श्येन काकादीन् न वारयेत्. नावरुन्ध्यात्. यस्मात्त द्रूपाः पितर आगच्छन्ति 3 यस्मात्कारढात्, तत् श्येन काकादीनां रूपाणि येषां ते तद्रूपाः सन्त ः पितरः पितृजनाः आगच्छन्ति आया न्ति नवारयेत्. _न्ति तस्मातान् स्नात्वा स्वस्ति वाचन मन्नाद्य दान मौपासन हरणं वैश्वदेवं च कुर्या त्पूर्ववत् कर्ता प्रेत भुक्तं प्रेतजीर्ण मित्यन्त हॆूमं हुत्वाऒग्निं विसृज्य स्नात्वा स्वस्ति वाचनं पुण्याहवाचनं कृत्वा अन्न माद्यं प्रधानं येषां दानाना मन्नाद्य दानं यधाशक्ति ब्राह्मणेभ्यः कृत्वा पूर्ववदौपासन हरण मौपासन होमं कृत्वा वै श्वदेवञ्च कृत्वा चकारात्स्वयं ज्ञातिभिस्सह भोजनं च कुर्यात्. वैखानस सूत्र भाष्यम् एकोद्दिष्ट मिति एकोद्दिष्ट मिदं इति शब्दः-कर्म परिसमाप्ता. 289 109 इति श्रीनृसिंह वाजपेययाजीये श्री वै खानस सूत्र भाष्ये पञ्चम प्रश्ने —त्रयोदशः खण्णः अथ पञ्चम प्रश्ने - चतुर्धशः खण्ण चूसि मा सिपिण नि र्वा पः अध तथामासि मासि तद्दिने पिण्ण निर्वापः CO अथानन्तरं यथै कोद्दिष्टमुक्तं तथा तूप्लीं मासिमासि प्रति मास मूनमासिके, त्रैपक्षिके, ऊनषाण्मासिके, ऊनाब्दिके चासंवत्सरा त्सपिण्डीकरणान्तं तद्दिने तन्मरणदिने मथ्याह्ने गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य ऊनमासिकं, मासिकं, त्रै पक्षिकं, द्वितीयमासिकं,तृतीय मासिकं, चतुर्थ मासिकं, पञ्चम मासिकं, षाण्मासिक मूनषाण्मा सिकं. सप्त मचूसिक मॆर्षनु मासिकं, नवममासिकं, दशममासिक मेकादशमासितं, द्वादश मासिक मूनाब्दिक मेकोद्दिष्ट श्राद्ध मेकोद्दिष्ट विधानेन करिष्य इति सङ्कल्प्य, पूर्वोक्त लक्षणान्वित मेकं ब्राह्म णं पूर्ववदाम न्त्य, तमभ्यर्च्य पूर्वपदेश मेकं पिण्डं निक्षिप्य यछेष्टं भोजयेत्. एपं मासि मासि तद्दिने पिण्डस्य निर्वापणं निक्षे पणं पिण्ड निर्वापः कर्तव्यो भवति. मासे तैल सम्पर्कः मरणदिनादारभ्य मासे मासं पूर्णेसति वा तै लेन सम्पृच्यते सुयुज्यत इति तै ल सम्पर्कः तै लाभ्यङ्गः. श्री वै खानस फारं ३७] 290 प्र ५ खं. १ळ तृतीयेवा मङ्गलयोगो भवति तृतीये वा मासे पूर्णेसति तै असम्पर्को भवति, मङ्गळेनशुभेन युज्यत इति मङ्गळ योगः. सपिण्डीकरणम् यस्मा देकोदिष्ठात्त्रि मास षण्मासो वत्सर इति वा प्रे प्यायनकालस्त स्मात्ते षु कालेष्विष्टकाले पितृस्थानगतायेति क्रमेण त्रिभिः पिन्डे स्तस्य पिण्णस्यारोपणं सपिण्डीकरणं कुर्यात्. संवत्सरादर्वाग्यदि शुभागमो भवति यस्मात्कारणादेकोद्दिष्टा दा.भ्य त्रिमासः तृतीयोमासः, षण्मासः षष्ठि मासः इति शब्दः प्रका रास्तर र वाचक सर्वत्र सम्बध्यते. एकोद्दिष्टादारभ्य त्रिमास इतिवा षाण्मास इतिवा संवत्सर इतिवा प्रेताप्यायनकालः प्रेकतृप्ति कालो भवति, तस्मात्कारणात् तेषु त्रिषु कालेषु इष्टकाले मासे‘द्वादशा हेवा सपिण्डीकरणं कर्तव्यम् इदानीं सपिण्डीकरण शब्दस्य निर्वचनमाह. पिृस्थानगतायेति पितृ स्थानगताय पितामह स्थान गताय, प्रपिता वहसानगतायेति क्रमेण त्रयाणां पित्रादीनां त्रिभिः पिण्डै ः सह लस्य प्रेतस्य पिण्डस्य त्रेधा कृतानां भागानामारोपणं सहसं यो ऒनं सपिणीकरण मिति वदन्ति · त्रिभिः पिण्डै ः सहायं क्रियतइति सपि डीकरणं तद्यभेत्यत आह कुर्यादिति. गोत्रस्य शर्मणः पेतस्या स्मिन् दिने सपिण्डीकरण श्राद्धं तत्पितृ पितामह प्रपितामहैः सह समानोदक सापिण्ड्य सिद्ध्यर्धं प्रेतत्वविमुक्ति द्वारावस्वादि पितृलोका वाप्त्यर्थं गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्यैकोद्दिष्ट विधानेन तत्पितृपितामहा नाँ गोत्राणां शर्मदां वसुरुद्रादित्य रूपाणां पार्वणविधानेनै व मभयात्मकं विश्वेदेव पूर्वकं विष्ण्वस्त्रं करिष्य इति सङ्कल्प्य श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् L 231 पूर्वेद्युर्निशि द्वौ विश्वेदेवार्धं ग्रीन् पित्रर्थं एकं प्रेतार्थमेकं विष्ण र्थं प्रत्येकं एतस्य सपिण्डीतरण श्राद्दे भोक्ष्यतामिति पूर्वोक्त लक्षणा न्वितान् शोत्रियान् ब्राह्मणासि वपितॄन् फलादिना ऒम न्यस्वगृपे वासयित्वा पठेद्युरपराहे पूर्ववत्सपि डीकरण श्राद्धमद्यकरिष्य इति सङ्कल्प्य अग्निं संसाद्य चतुरश्रं वृत्तं त्रिकोणमरत्नि मात्रं खात्वोवलिप्य स्नातास् सुप्रक्षाळित पाणिपादास् श्रोत्रियान् ब्राह्मणा नाहूय चतुरश्रे देवान् वृत्ते पितॄन्, त्रिकोणे प्रेतं, वः पाद्य मिति पाव्यं दत्वा शन्नो देवीरिति पाद प्रक्षाळनं कृत्वा आचान्तान् ब्राह्मणानग्नेः पश्चिमतः प्राङ्मुखा विश्वेदेवा दक्षिणत उदङ्मुखान् पितॄन् दक्षिणाभिमुखं प्रेतं, पश्चिमाभिमुखं विष्णुं. साक्षतडर्भेषु सतिलदर्भेष्वष्टकावद्द ते ष्वासनेषु आसयित्वा अर्बत प्रार्चत इत्य भ्यर्च्य गन्धद्वारामिति गन्धमायिनेति इति पुष्पं धूरसीति धूप मुदीप्य स्वेति दीपं युवासुवासा इत्यन्तः प्रावरणीयम्बहिःप्रा. र णीयञ्च वाससी, ऋतुभिरिष्ट्वार्तपै रीति कुण्डलमिदं ब्रह्मपुनी मह इत्यङ्गुळी कञ्च दत्वा क्रमशएव मनुलि प्लान् अहतेवाससीवसानास् सक्कुण्डलाङ्गुळी यकधारिणो विश्वेदेवानु दगन्तं पुष्पाद्यैःपितॄन् प्राग स्रं गन्धाद्यैः एकोद्दिष्टपत् प्रेतं विश्वेदेववद्विष्णु मभ्यर्च्य तत्त भिमुखे प्रत्येक मर्घ्यपात्रं सुसाद्य शन्नो देवीरित्यदिभिरापूर्य यवोसि धान्यराजोवा इत्यक्षतं विश्वेदेवपात्रयोःतिलोसिसोमदै पत्य इति पितृपा त्रेषु तधा प्रेतपात्रेच तिलान्नि क्षप्य यादिव्या आप इति मन्ता विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति तेषाङ्करे यवोदकं, पितृभ्यः स्वधेति तेषां करे तिलोदक मर्घ्यं दद्यात्. तदाह प्राय श्चित्ते सूत्रकारः पूर्वेद्युः द्वौ विश्वेदेवार्थं ग्रीन् पित्रर्थमेकं प्रेता र्थं सपिण्डीकरण श्राद्दे भोक्ष्यतामिति परयित्वा स्वाहास्वधेति तेषां करे तिलोदकं दत्वेति. तस्मादेव मभ्यर्च्य हॆूमं करिष्यामित्युक्त्वा कुरुष्वेति तै रनुज्ञातः कर्ता प्राणायामं कृत्वा पूर्ववत्सङ्कल्प्य L तथा 292 प्र, शि खं. १8 वै श्वदेवाघारं श्रवणं पूर्ववत्ति लेदनस्य माता पित्रो रौपासनाग्नौ तदन्येषां लौकिकाग्नौ वैश्वदेवा घारं पूर्ववत्क ृत्वा अस्मिन्ने वाग्नौ दर्भेणस्थाली- बद्ध्वा 2 धि श्रित्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टु निर्वपामीति तण्डुलानुत्तरे पिृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति सतिलान् तण्डुलान् दक्षि णे स्थाल्यां निर्वाह; एनं पूर्वपत् तिलौदनस्य श्रपणं पचनं कृत्वा दक्षिण तः उद्वास्याभिघा-्य. वैश्वदेवं हुत्वा प्राचीनावीती - वीतिहोत्रमिति समिधं कव्यमा विध्य दग्ज्वा पृधिवीगतान् अन्त रिक्षगतान् विगतान् इति पितॄणामावा हनम् यथाभागं चरुमनदाय वैश्वदेवं हुत्वेति अष्टकावडपिना विश्वेदेवस्य विश्वे अद्येति मन्त्राभ्यामाज्यचरुभ्यां वैश्वदेवं हुत्वा परिषिच्य प्राचीनावीती पैतृकं कःष्यइतिसङ्कल्प्य वीतिहो त्रमित्यग्नेः नैर्त्या मौदुम्बरीं समिधं काव्यं पैत्यकं यधास्यात्त धा अविथ्य स्पर्शयित्वा दळ्वा पृथिवीगतान् पितॄनावाहयाम्यन्त रिक्ष गतान् पितामहावावाहयामि दिविगतान् प्रपितामहा नावाहनावाह यामित्येवं पृधिवीगतान नरिक्षगतान् दिविगतानितिपितॄणामावाहनं पैतृकेण तीर्धेन दक्षिण प्रणिधौ कृत्वा अन्यस्मिन् जलपात्रे गोत्रं शर्माणं प्रेतमावाहयामिति प्रेतस्या वाहनं कृत्वा. जुष्टाकारादि संवापनान्तं कर्मकुर्याति पृधिवी गणेभ्यः पितृभ्योजुष्टं निर्वपामीत्यादिभिःपितृभ्यअज्यं निर्वाप्य तृप्यधि द्वयेनाग्नेरुत्तर दक्षिणयोः प्रत्येकमाज्य मधि श्रित्य उद्वास्य अग्निर्ज्योतिरसीतिद्वयेनसमिदुल्के नाज्यन्दग्ध्वतांसमि धंसमिदसीतिहुत्वा अमृतमसीत्युतान. अन्तरितमित्यनु त्तानं प्रत्युष्ट . मित्युत्तानं पैतृकमाज्य मप्रदक्षिणं सृणोत्ता समाज्यङ्गृहीत्वा श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 293 स्वस्योत्त रस्यां प्रणीतायां दक्षिणस्यां प्रणीतायाञ्च स्वधाय चित्पतिस्त्वादिभिः €खि रेवमग्नौ सम्पपति, तदेव जुष्टाका रादिसंवपनान्तं तन्मध्यपाति कर्म कॆ. र्यात्. अक्षतादिना ऒर्चयित्वा तिस्रस्समिधः अग्नये कन्यवाह नाय स्वधानमु स्वाहेत्युत्त रस्यां सोमाय पितृ मते स्वधानमस्स्वाहेति दक्षणतो यमाय चाग्गीरस्प तये स्वधानमस्स्वाहेति मध्ये चक्षुरास्य मिति होमश्च अक्षतादिनेत्यादि शब्देन सतिलाक्षताज्य चरुभिः प्रत्येक मप्रदक्षिण मग्रमध्यमूलानि स्पर्शं स्पर्शमधो भागे सीत्वा मध्येच सन्दधाति. इत्येव मौदुम्बरीः तिस्रः समिधो ऒर्चयित्वा अग्नये कव्यवाहना येत्यग्नौ रुत्ति रस्यां एकां समिधं हुत्वा सोमाय पितृमती स्वथानमस्स्वा हेति दक्षिणस्यां एकां समिधं हुत्वा, यनूय चाङ्गि-स्पतये स्वधानमः स्वाहेति तयोर्मध्येचै कांसमिधंहुत्वा उत्त रुक्षिणयोूहुती अग्नेश्चक्षुषि मध्याहुतिरग्ने रास्य, मिति बुद्ध्वा तिस्रः समिधो जुहोति. मध्ये हॆूमं. एतेय इह पितर उशन्तस्त्वा सानोददातु इत्यृचःपितृ दै वत्या हुत्वा पृधिवी गतेभ्यःपितृभ्यः अन्त रिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यः दिवि गतेभ्यः प्रपितामहेभ्यः स्वधानम स्स्वाहेति जुहुयात् एतय इह पितर उश न्तस्त्वासानोददात्वि. तृ्यचःपितृदै वत्याः पृधिवीगतेभ्यः पितृभ्यः. अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यः. दिवि ग तेभ्यः प्रपितामहेथ्यः. स्वधानमः स्वाहेति पैतृक्के नाज्येन हुत्वा कन्य स्टाली मभिघार्य दर्व्या तिलौदनं गृहीत्वा… वदायाभिघार्य फ्रत्येक 294 प्र. शि c. 533 मेवं हुत्वा तथा तदीयाभ्यामाज्यचरुभ्यां गोत्राय शर्मणे प्रेताय स्वधानमः स्वाहेति जुहुयात्. इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वैखानस सूत्रभाष्ये पञ्चम प्रश्ने - चतुर्थशः खण्डः

आथ पञ्चम प्रश्ने पञ्चदशः खण्णः पूर्ववद्यधोक्त स्थाने निहन्मि सर्वमिति तिलो मद्बुर पत्र दर्भानास्ति र्मा रचयित्वा पितॄं स्तत्सानात्प्रमुखत स्तस्यच स्नानं कृत्वा तधैव तन्नाम्ना ऒर्बयति. अथ सपिण्डीकरणाङ्ग पिण्डप्रदानं करिष्य इति सङ्कल्स्य कुरु षेॄतितै रनुज्ञातः पूर्ववदष्टकावदग्नेरै ्नर् ऋत्यां यधोक्त Cति सापसव्यं शुद्धाभिस्सिकताभिः उदकागपरमपत्नि नूत्रं वितस्त्यादक्षि णतो भागोन्नतं स्थानं कल्पयेत्येकोद्दिष्टोक पिण्डस्थाने निहन्मि स्व मिति तिलौदुम्बरपत्रदर्भानयुग्मान् दक्षिणाग्राना स्तिर्य सपवित्र तिल मावाहन पात्रं प्रत्येकं निधाय पोषाय त्वेत्यद्भिरापूर्य पित रोमे प्रसीदन्त्विति प्रणम्यआमआगच्छनु पिततः त्येवं पितामहाः प्रपिता महाःइतिनामभिर्विनामं।तँसन्नम्यतत्त त्पात्रेष्वावाह्यगन्थाद्यैः पितॄनर्बयित्वा तत्ते षां पश्चिमाभिमुखानां पितॄणां स्थानं तस्मा त्तत् स्थानात् प्रमुखतः वुरतः पश्चिमस्यां तस्य प्रेतस्य च स्थानं यथै कोद्दिष्टे तथै व कृत्वा तत्रॊदुम्बरं शाखां दक्षणाग्रं निधाय पूर्ववद्दर्भेण सापसप्यं कृत्वा खननं तिलानामुक्षणमयुग्मानां दक्षिणाग्रं बर्हिषा मुदुम्बर पताणां चेस्तरणं तत्र सतिलाक्षतं पुष्पमेकं निधाय सतिलाक्षत पवित्रमावाहनपात्रं निधाय पोषा श्री वै खानन सूत्र भाष्यम् 295 यत्वेत्यद्भिरापूर्य प्रेतोमे प्रसीदत्विति प्रणम्य आम आगच्छतुप्रेतो देवयानानिति गोत्रं शर्माणं प्रेतमावाह्यनाक्नू गोत्रनाम्ना गन्थाद्यैरर्च यति. अमावाज स्येति पात्रं प्रक्षाळयति 366 पात्रमामावाजस्येति पिण्डभाजनं प्रक्षाळयति. सङ्क्षाळयति. तत्राग्निरिनेत्यन्नं निक्षिव्य सतिलघृतं चतुर्धाकृत्वा पिण्णन्करोति 130 तत्र पाते अग्निरिन्देव्यन्नं तिलौवनन्निक्षिपृतिलानपकीर्याज्ये नाभिघार्य स लु सघृतमन्नं दर्भेण चतुर्थाकृत्वा यधाभागं पिण्डान् करोति. अयमोदनेति पिद्दां स्त्री त्प्रधाना न्निर्वपति. अनुमोदनेत्यष्टकावत् प्रत्येकं पिण्डं गृहीत्वा नामभिर्विना गोत्रेभ्यो रूपेभ्य इति पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपिताम हेभ्यः एतत्पिण्डं ददामीति क्रमेण प्रधानानाव्यास् तीर्तिन् पिण्डान् निर्वपति निक्षिपति. प्रथमं ये मृतास्ते पितर इत्युच्यर्ते तेक इत्यत आह. प्रधम मात्मनः पूर्वं ये मृताःसपिण्डाः तेपितर इत्युच्यर्ते. तत्पूर्व मृताः पितामहाः 33 तत्पितृभ्यः पूर्वं तत्पूर्वं ज्ञातयोमृताभ वेयुः ते सर्वेपि तामहा इत्युच्यने.. तेषां पूर्वमृताः प्रपितामहाः २ ३ ४296 प्र : खं - १५ तेषां पितामहानां पूर्वं येसपिण्डा मृताभवन्ति तेसर्वे प्रपिताष हा इत्युच्यर्ते. तेभ्यः परे ज्ञातिवर्गा भवन्ति . 638 तेभ्यः प्रपिताम हेभ्यः परेऒन्ये ये मृताः स्युस्ते सर्वेज्ञाति वर्गा भवनि . तस्मात्ते षां चतुर्णां पिण्ण निर्वाहः क्रमेण भवति तस्मात्कारणात्ते षां पित्रादीनां चतुर्णाल पिण्डानां निर्वापो निक्षेपः पिण्ड निर्वापः क्रमेणाष्टकादिषु क्रमशोभवति नात्र त्रीनिति वचनात् . तस्यच स्थाने तधैव पिण्डमेकं निरुप्यपितृस्थानगतायेति तत्पिण्डं त्रिथाकृत्वा सिद्दे पिणे तथै कैकं भागं निक्षिपति य तस्य प्रेतस्यच स्थाने अयमोदन इति गोत्राय शर्मणे प्रेता एषपिण्ड उपतिष्ठत्विति यथै कोर्थिष्टेन थै व पिण्डमेकं निरुप्य पूर्व वदन्यद्दध्याधिक शिस्वादीनुभयत्र दत्वा प्रत्येकं पूर्ववदुदकुम्भं निधाय पानीय माचमनं दत्वा ऊर्जं वहन्ति रिति परितः स्राव्योद कं दत्वा प्रत्येकं शूर्पेणाच्छाद्योपरि पुष्प शिलाक्षत दर्भान्नि छाय अमूर्ता नामिति पितॄणामवटे तत्पातोदकं निनीय नमोवः पितर इति प्राणम्य आचम्य सौवर्णेषु पात्रेषु तदलाभेष्व निन्दितेषु पर्णपात्रे षूपस्ती र्य विश्वेभ्यो देवेभ्यो द्विर्द्वित्वा राजतेषु पात्रेषु पर्णपात्रे षुवा पितृभ्यः प्रेतायच सकृतकृत् एवं यधाभागं पिण्डशेषा दिक मन्नापूपादि सर्वं निक्षिप्याभिघार्य परिषिच्य पृथिवीते पात्रमिति पात्रं स्पृशन् दक्षिणपाणे रङ्गुष्ठमूलं गृहीत्वा इदं विष्णुरिति मन्तास्र्ती विष्णोहव्यं रक्षस्वेति तदन्नं स्पर्शयित्वा विश्वेभ्यो देवेभ्य इदमन्नं • सपरिकरं सतिलापिधानं सोदकुम्भं सदक्षिणाकमुपतिष्ठत्वि श्री वै खानस सूत्र भाष्यम् ति FPS 297 एवं प्र्राचीनावीती अनक्षणं परिषिच्यत थे पपात्रंसृष्ट्वा तदङ्गुष्ट मूलेन अपसव्यं विष्णोकव्यं रक्षस्वेति तदन्नं स्पर्शयित्वा पितृ पितामह प्रपितामहेभ्यो गोत्रेलो ; रूपेभ्यः प्रेतायच इदमन्नं सपरिकरं सतिलाफिधानं सोदकुँभं सदक्षि णाक मुपतिष्ठत्विति वा ददा मीति वा तधा हव्यमिति विष्णवेदान्नदानं कृत्वा यथेष्टं भोजयेत् वाग्यतान् भुञ्जानान् ब्राह्मणास् सोमारु विकृनुत इत्यादि पैतृका ऋच अशावयेत्. लेषु तृप्तेषु विकरस्तृप्ताभवन्ति. तदाह प्र्राय श्चित्रे सूत्रकारः तथा हॆूं कृत्वा पिण्डं निरुस्यविश्वेभ्योदे वेख्यो - द्विद्विर्दत्वा पितृभ्यः प्रेतायच सकृत्यकृद्दत्वातान्भोजयेत्. विप्रति षेथे परं कार्यमिति वचनात् एवं प्र्रायश्चित्तोक्तक्त्र मेण पिण्डसंयो जनात्पूर्व मेवतास् भोजयित्वा अनुद्धि तेभ्यः सकाशादपिवा आदा नेभ्यः सन्नि धावुच्छिष्टापनोदनात्य्रागेव पिण्ड संयोजनं करिष्य इति सङ्कल्प्य शूर्पानपोह्य तत्प्रेतस्य पिण्डं तप्पिण्डं त्रिधा कृत्वा दर्भेण समन्त्रेधा विभज्य पितृस्थानगतायेति तद्भागमादाय गोत्र - शर्मन् प्रेकत्वत् पिण्डं त्वत्पतृपिण्डेस सहसंयोजयष्य इत्युक्त्वा संयोजयेति ते नानुङ्ञातः तल्पिँडो परिनिधाय पितामहस्थान गता येति तद्भागमादाय प्रेकत्वत्त्पिण्डं त्वत्पितामहपिँ डेनसंयोज यिष्य इत्युक्त्वा संयोजयेति कि नानु ज्ञातः तप्पिन्दोपरि निक्षप्य. ते प्रपितामहस्थानगतायेति तद्भागमादायि प्रेतत्वत्पिण्डं त्वत्प्र पितामहपिण्डेन संयोजयिष्य इत्युक्त्वा संयोजयेति तेनानु ज्ञातः तत्पिण्डो वरिनिक्षिप्य सङ्गच्छद्वं संसडध्वमिति मुत्तेल त्रीस् भागान् त्प्रभिः पि- डै ः क्रमेण सुदृढं संयोज्य पितृस्थानगतायेति प्रेता “वाहन सौनकं गृहीत्या पितत्ववावाहन पात्रोरकं त्वत्त्पितृ पितामह प्र्रपितामहानामावाहन पात्रोदकै स्सह्य संयोजयिष्य इत्युक्त्वा तै रनुज्ञातः तदावाहन पाल्गोव केषु क्रमेण कि चिक्किञ्चि दास्त्राव्य ‘समानीव आकूतिरिति म स्त्रीण संयोज्य पितृस्थान गतायेति प्रेतस्थानं पितृस्थानेन सह संयोजयति पिकृपि डैः प्रेतपि-डं समारोप्य पितृप्रातोदकै 8 प्रेतपातोदकं संयोजयतीति प्राय श्री वैखानस फारं ३८] 298 प्र A ¿ श्चित्ते निर्दिष्टत्वात्. एवं पत्नीपिण्डं भर्तृपिण्डेस संयोजयति. अपुतायाष्ले चित्या पिण्डं भर्तृ पिण्डेन संयोजयेत् ( पुत्रवतो ( षिण्डं पितामह्यादीनायि पिं डै संयोजयेदिति केचिव्वदन्ति तन्ना देवं तप्पिण्डं त्रिथाकृत्वा ‘पिण्डे पिण्डे तथै कै कं भागं निक्षिपति. तस्मादेष परिवत्सरास्ते पितृत्वं प्राप्ति वां सस्माद्य ओल्नेनै न‘मुद्दिश्य पैतृकं कुर्यात् G 16 A यस्मात्कारणादेष्कोयं प्रेतः परिवत्सरास्ते मरणदिनादाढभ्य ( अद्दावसाने सपिण्डीकरणास्ते पितॄणाम्भावः पितृत्वं ‘प्राप्तवान् गत ·· वान् भवति, तस्मात्कारणा त्पैतृकं कर्म-एवं प्रेतम द्दिश्य कर्यात्. ‘तत्पर्वं’ जलपिद्द दानादि विनास्यनाम्ना”, पितृभ्य इति कुर्यात् 62 तत्सर्वं जलपिणङानादित्यादि शब्दानी आपाहानार्चनान्न दानादि कं ‘समस्तं‘पै तृकं कर्म अस्य पित्रादेर्नाम्ना विना नामोच्चारणं विहाय पितृभ्य इति ‘गोत्रेभ्यः’ रूपेभ्यः’, पितृभ्यः’ पितामहेभ्य- प्रपिताम हेभ्यः ‘इत्यावाहनादि पिण्डसंयोजनान्तं कुर्यात्. 2 C अवाच्यामनटं स्थलवदायतावनतं खनित्वोद " कुम्भेन -Uऊर्जं वहन्ती ति तर्पयित्वा मुखवासाधि दक्षिणां दत्वो शूर्पेणाच्फादयत्वा “ पितृभुक्तं पितृजीर्ण मित्युप जुह्वाऒन होमः (*(३७ ऒयुलु अववं पिण्डं (निराव्य तधा संयोज्यच अवाच्यां पिण्डस्थानस्य उदक्षणस्यां दश्यवटीँ श्वं स्थलवति भूतलमिव समवृत्त मायितं तिपोस्ते तमवनतं निन्नुं तदायन वनतं सीड्, गुलमात्रं खनित्वा तस्मिन्न वटे ‘कड कुम्भेनि पोनीयार्थं पूर्ववन्नि कॊन कलशोदकेनट 8 ख 439 वै खानस सूत्र भाष्यम् , 299 पिण्डदेवताभ्यो निवेन्य अन्यत्रनिधायप्रोक्ष्य शूर्पमादाय तेनशूर्पे णाच्छादयित्वा पिण्डास् सिदाय तदुपरि पुष्पशिलाक्षत दर्बानि विन्यस्य नमोऎः पितर इ9 पितॄन् प्रणम्याचय्य पूर्व मुच्छिष्टमपोद्धृत्य बहिर्दाक्षिणस्यामँटे व्रक्षिप्य विधाय त्रत्रान्नं ऒकीर्य आचां तेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः करशुद्धि ) कृत्वा ताम्बूलं प्रधायपितृनि वेदितास्कांस्य " वस्त्रशयनासन छत्रोपानद्व्यजनादीन्’ प्रत्येकन्दत्वा यथाश क्ति. दक्षि णां दत्वा अस्तु तृप्ति रामावाजस्येति विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहानमः “वीकृभ्यः स्वधानु इत्युक्त्वा प्रणम्य उत्ति षणेत्युत्थाप्य परेत पितर ँ इति पितॄस् प्रवासयेत् पितृभु क्तं पिनृजीर्णमि’ अग्निर्भुक्त मग्नि जीर्ण मित्येतयोः स्थान्ने पसव्यं चरुमवदाय उवजुह्वा 2 उतहोमो हूयते अग्नि मरण्या दावारोप्य पिण्डा सुद्वास्य सर्वमादाय नद्यादि जले प्रक्षिप्य स्नात्वा ब्राह्मणानां तर्पणमन्नेन पूर्ववत् S ब्राह्मणानां श्रोत्रियाणा मिष्टानां तर्पणमुन्ने नान्ना द्य दानेन तोषणं कृत्वा पूर्ववत् स्वस्ति वाचनं शोधनपरम्परावाप्त्यर्थं पुण्याहं कृत्वा ज्ञातिभिः सहस्वयं भुञ्जीत. . EE. यथै वै तत्सवत्सो गवाश्वाज महिष मण्डलेषु यत्र क्वचनगतां गामन्वेष्यपतामेव तर्पयति तधै व यधा विधिदत्त जलपिण्ण दानादि यत्रवा गतं तमेवा नूद्धिश्य प्रीणीयति.

सम्प्रति पैतृकादा’ प्रमाणमाह यधेति. एततै ्पतृकंयधा वत्सः गौश्चाश्वाश्चाजः च महिषीच तासां मण्डलानि यूधानि तेषु गवाश्वाज महिषीमण्डलेषु यत्रक्वचकुत्रचित् वादि ष्वेकस्मिन्मण्डले गताङ्गां धेनुव- न्वेष्य विमृश्य तां गामेव तर्पयति वत्सः प्रीण यति नान्यां तथै व यथाविधि यथाशास्त्रं दत्तञ्जलं तिलोदकादि पिण्डोबलिदानादि दानमन्न दान दक्षिणादि तान्यादौ यस्यतत् जलपिण्ड

61

300

प्र ५ खु. १५

दानादि सर्वं यत्रकुत्र वालोके गतं स्थितं तं पित्रादिक मेवानू द्दिश्य प्रीणयति नान्यम्,

तस्मात्प्रयत्नेन पै तृकं कुर्यात्

तस्मात्कारणात्प्रयत्नेन नियमेन यधाशास्त्रं पैतृकं श्राद्धादि कर्मकुर्यात्.

मास्मनास्ति को भूदिति ब्राह्मणं इति सपिणीकरणम् २४४ नास्तिक आस्तिक बुद्धिरहितः कर्ता मास्मभूत् नभ वेति ब्राह्मणं श्रुतिः इति शब्दः कर्मपरिसमाप्ता सपिण्डीकरणं कृत्वा

तस्माद्दि ्वतीये तृतीये वाह्नि तेभ्यस्त्रयाणाम्पिङ्ञानां क्रमेण निर्वापणमुष्टकां करोतीति विज्ञायते

तस्मात्सपिण्डीकरणाद्दिनाद्वितीये तृतीयेवाह्नि तेभ्यः पितृभ्यः त्प्रयाणां पिण्डानां निर्वावणं निक्षेपणं कृत्वा अष्टकां पूर्वव त्करोतीति विज्ञायते.

इति श्रीनृसिंह वाजपेय याजीये श्री वै खानस सूत्रभाष्ये

पञ्चम प्रश्ने - पञ्चदशः खण्णः

सम्पूर्णम्

माधवाचार्य पुत्रेण नृसिंहाग्नि चिताकृते

2

वॊजपेनु कृताभाष्ये प्रश्नो ऒनुं पञ्चमोगरःः.

साधु प द प ट्टि का

पाठकुलकु मनवि ; अति जागरूकततो चूचिननु प्रमादवशमुन दॊर लिन दोषमुलकु असाधु, साधु पदमुलु रॆण्डुनुसू अचवलयुनन्न यडल ग्रन्थ विस्तरण भीतिचे साधु पदमुलनु मात्रमु सूचिञ्चु चुन्नामु. ग्रन्थमुनन्दन्तयुनु थ, ध, लकु भेदमुचूपुट कष्टमैन पनिगा तोचिनन्दुन आ सर्दुबाटुनु पाठकुलके वदलिनामु. पङ्क्तु लगण नमुन, सूत्रभाष्यं प्र खं-अनुपङ्क्तुलनुञ्चि लॆक्किञ्चवलयुनु.

पुट-पङ्क्ति

.

साधुपदम्

साधुपदम् प

45

4

8

5

8

उच्यने 14

10

इति

मतिक्रम्य

11

इति

8

इत्यग्निष्टो

12

इति

26

ज्ञातमात्रः

17

रथ्योप

6 1

0106

15

20

स्नानमाह

9

नाच्च

22

इति

23

ब्राह्मण

16

10

नि

7

6

कुर्वन्

20

त्रिरनामि

14

यच्छतीत्य । 17

10

तधॆ

18

20

श्वासस

8

11

एभिरिति 18 10

वण्ण

17

सहिष्णु 19 5

विष्ण्वछ्च

23

मयनं

12

त्मानं

9

15 ब्रह्मचार्यादीनान्त त्त

15

वैश्वदे

10

5

हस्त यो । 20

8

तद्दिगी

12

काषेनान्ना

21

5

भ्यस्स्वाहा इत्या

23

विधिःपञ्च

14

ईशानां

11

8

तिष्ठ न्य

22

17

प्राज्मु

दीन् डै वेनतीर्देन

उदङ्मु 23

14

24

न विच्छिद्य । 24

14

12

10

अजुष

18

11

21

13

16

अपस्स ्पर्शन

22

18

मूर्धन 25

10

19

मन्त्राचमन

11

14 कूस्यादीन्, नारायणा

ब्रह्मयज्ञं वेद से-शीर्षा

द्वादश सूर्यस तिष्टेत ।ब्रह्म त्योपस्थानं

226

M

सात

14

18

27 2

“आपोहिष्टेति तलमाग्नेयं

15

18

18

23

28

7

दुप वीती

24

त्पुष्पाद्यै मित्यग्न्याल दर्भास् उद्दन्य -सोमेशा

29 11

धारासु

40 10

:80

199

19

25

:31

3

$5

16

32

2

18

33 2

16

11

18

19

वृत्योत्तरा निष्पत्त्य

" आहर्षम् । 42

राजानं

यजमानः

21

22

मन्त्रमुक्त्वा ऋद्ध्यास्स्मेतृ्य 43 5

पुण्याहं

11

17

ऋदिं

63 0903

17

19

20

21

ຍ

10

14

पूर्णा 20

विसृज्याप नाव घ्राणा -उपस्पृशा (आद्य न :) रास्ती र्य

मी

। ब्रह्मसोमाभ्य महम्भूपति रिति श्रीनृसिंह

इति

मुक्तो बन्धयासान्ताः

मुक्त बन्दाः

पश्चिमस्या रेवमेवो क

34 9

सम्भारेध

15 19

इत्यद्भिर्यधा 44 8

यधास्वदक्षिणह 11

*बर्षिषोग्रस्थानं

तद्दिक्षिणादि

220

इतितदा

20

इत्युदीच्यां

35 14

17

36

9

12

:37

9

18

25

27

:38

3

6

8

सिकताभिः 46 : ति

‘इत्यग्नालये

पूर्वेण

99

रूर्वाग्रे

च्छन्नाः कुण्डे औपास

वृक्षीयाश्च 47

सङ्गृह्य स्थण्डिला देर्दक्षिण

शाखायं

मध्येनिम्नं मि दिशश्च `13 तावत्परिगतां अस्थ्सिता 48 99 13 17 2 रेवाभि 15 . पच्यते स्मिन् 39 7 . चतुर्दिशं 8 10 .गृहिष्यामि . दक्षिणेन 15 17 23 प्रत्येकं दक्षिणाग्रं 3 संस्राव्य 8 प्रदक्षिण 99 वेद्यां 20 षष्ठःपटलः

अहीनो 61 3. 49., 2 5 निरमिति वेद्यधस्ता 12 17. 14 18 ऒज्ञारं 18: 50 9 21 11 19 21 वर्ज्य प्रोक्ष्यादा मी ।63 62 8 18. 22 51 2 12_15 देवस्यत्वा प्लुतमग्ने देवयजं-विभक्त्या 64 21 24 2 17 3 52 4 <2 53 3 स्थाल्या पूर्व मेव अन्तरितंइत्युता मुतान 4 12 18 54 4 16 23 25 23. 56 17 28 55 ‘9 12 स्समिधामथस्ता.. 65 सर्वतश्भत प्रो यधास्यात्त धा समिथः तीत स्थतो सर्वतोद्देश 63 वहतीति 67 10 प्रसिद्धः तामितियान्दे 2 4 5. 6. 7 11 शरोङ्गारे 19 20 पतय स्त्री इत्येतेषां अप्सरस स्त्सवा’ पतिर्विश्वकर्मा स्यापोऒप्सरसो ताभ्यस्स्वा हे राष्ट्रबृदन्तं आश्रावितादि. यमस्य वायोरी बिल्वसम्बन्धी र्भुक्ता दीन् गृह्याग्ने अग्निस ृप्यतु पृथिवीतृप्यतु ब्रह्मा द्यास ृप्यन्तां त्रेणतदाज्य O स्रुवेण गृहीत्वा स धात्रापि सीतिहुत्वा विद्युतो डृतादि. यग्रोथँतधाश्वद्ध ताहुतीं 1 22 हॆूतीत्यर्थः खण्डः नवमः पटलः 13 वर्षिष्टागह्व 17 र्वहाणा 57 5 25 राधनै ्यदेव्यैस्वा ।168 19 आदि त्ये ब्रह्मह स्त्रीभ्यां 24 ॐचमे 58 3 औपासन 69 2 पुनर्वेदि 9 जुह्वा 7 17 इत्याज्यं 59 60 13 5 8 तत्त त्कर्म 18 स्संस्कार बृहच्च 21 तमुपस्थायि रिसर्जन इत्युपस्थाय प्रथमोगतः य 4 पूट पं साधुपदम् पुट -पं कि 70 9 निषेक वर्ज्यमि 78 24 19 रनुज्ञातः । 79 2 71 9 नान्द्याः 24 15 श्रोत्रिया 80 10 18 आधावनीदं 14 73 22222 72 8 विश्वेदेवानां 15 9 प्रक्षाळ्य 26 14 सुरक्षितं 188 2 15 प्रतिसरां 18 16 त्यादाय 20 20 74 2 हेमादि 82 सोमोधेन्वादिसोम 19 59 6 स प रि 23 8 चाङ्गरसृतये, एते 27 19 व्याहृति 83 7 23 वैश्वदेव 12 28 त्याज्यं विभज्य 85 20 75 18 त त्त स्त दन स्तरं 24 13 15 76 2 14 24 77 20 हॆ्यूच्चिष्टम् । 86 स्वस्ति दाविश 17समूहिकृत्योच्छिष्ठम्भु क प्रधमः पटलः मुपनयीत भ्रातृव्य 6 10 14 अने यस्मिं 18 87 8 9 10 20 त्याप स्तम्बः ,, 78 3 धानाद्याषो 22 6 गौणकाले 88 3 8 कालेप्यति 7 12 15 18 21 प्रायस्य द्वौमासौ मेधाऒवबृथ द्वौमासौ 11 13 20 साधुपदम् मासस्यार्ग सर्व त्रै क नास्त्युद्वेजनं वैश्यस्यौदु बास्त व मेखला पग्नये समिधावि तत्सवितुः समिधाधानं द्वितीयः पटलः परिवेष्ट अहतं यैरर्थ स्ते ऒपि सन्न्यस्य दक्षिणभागौ दर्भं नस्वपामि नियुनळ्ळि यजुष्षु त्वा षड्भिर्मं. द्यङ्गुळ्य गा प्रतिष्ठवाया त्युत्त माङ्गमभि धाहसा गणानान्त्वेति तृतीय ः पटलः विजनाञ्भल् सङ्कल्प्य आज्येनव्याहृ अग्नये समिध द्वे अग्न येसमिधा दर्शयति 5 साधुपदम् 8 24 चतुर्दिशं ताभिश्नीतो शब्दान दण्ड मृजुं पुट पङ्क्ति 23 24 89 11 89 साधुपदम् पुट समिधाधानं 99 भूतिः स्मेति 10514 18 रित्यनैश्चतुर्भिरदि तेनु 20 5 8 मस्त्रैरग्नि 1077 108 7 विज्ञाते ॥ 1096 भै क्षपात्रं विष्टरं 13 20 92 15 कारणात् 22 इत्ये के मुखवासं 23 पितापतति 110 5 मष्टभ्यो ऒही 93 12 त्सुवा 12 14 तधोकानि तदो कानि 112 8 17 चतुर्थ : पटल ः 9 गुवस्थितोवायुः व्यानस्सर्व 21 व्रतानि 12 आदिर्येषां 94 99 नत्वत् 22 भोजन 95 18 21 97 6 9 98 5 कालादारभ्य सदाचारं देवकृतस्य । 113 12 पत्यव्रते 13 शुक्रियाय स्पर्शनं 27 ना पोगृ यष्टुं होत्रं 114 5 जायमानस्य 19 धातादि 6 99 7 18 आपूर 27 101 8 वेदान्वेदौ सहानभि 115 10 वापयित्वा । 116 4 कृत्यान्नणो विवाह 17 4 10 ब्राह्ममासन 17 102 2 अन्त राप्ये ग्रामाद्बर्हि 7 13 19 117 14 103 4 6 22 104 5 भ वेदिति पञ्चमः पटलः वस्त्राव 119 2 सूत्रादीन् 118 5 15 गीयते मृत्ति ः वयस्सम्पन्नं सवि वा हॆू सविवाहोदैव राक्षस वदन्ति षडपरा 6 स्त्रीणां सपिण्ड TEN7. 10 120 15 25 1228 11 षावधि ः 11 मुत्त रास्त्रं सम्पद्यत 25 भवतीति 132 2 A यज्ञपत्न्यर्थं 3: भूतिः आपोहिष्ठिति 9 आकल्फो 10 16 परि 22 123 73 इमान्लाजान् 26. 19 133 3. $20 24 25 124 5 जुहुयात् अस्मादनन रं तदन्तॆ 2व सङ्कल्प्य, で 11 14 134 5 एकमिषे Co. я 13 प्रस्त रा । 135 - 13 74 दर्भाना स्त्री र्यो स्त्री 136-12 15. पूर्वा नमात्रम्यै 13 24 तानान्द्रविणो 1372 125 20 नो चेड्वधू 6 126 3 पश्चान्नि षी 13 6 10 11 2414 20 26 अग्राहं प्रकाशो मुदीचीं दृष्ट्वापत्नी-cधर्म 139 8 अथाग्ने यस्थाली 17 138 11 1.6 पुन्नाम्नि. 26 9 श्वेत्तरा तृतीयःपटलः’ यस्माच्चतु मे धुन वासइ व जलिनावापिबेद रात्रय ‘स्त्रि स्ट्रो ’ अभिषूय ‘तदानी दा 127 51 षिच्याग्नि 21 ऒ 6 6 128 10

• 16 23 129 10 स्पृष्टिः संसर्गेच कृष्णवर्णः पचनेवावस मुषस्ती र्य 140 8 राधानं जसेनु 13 14 40 23 24 141 7 2 19 24 130 15 131 4 देवेभ्य वैश्वदेव इन्द्रय 15 18 21 22222 24 पुण्याहं पुंसवनं’ रपरस्या शमी धान्यं विज्ञायते वत्ति वृत्पाश पुण्याहं पूर्वेति शङ्खः त्रिराबद्ध्य पत्न्यास्त्र स्थावयित्वोन्न पुण्याहन्त पुण्याह येषान्ते दशेन्द्र मित्रो देवतायेषां हूयन् समिदारोपणञ्चोकं 11 उत्थानाधीन्युपनयना 142 8 1143 9 15 त्पायसशेषं शङ्खगायत्र्या दीन्देवान् । 153 2 7 13 17 औपासनाग्नौ 17 20 22 चतुर्थः पटल्म जातकर्म 154 9 144 4 सर्वतो धूपं 23 16 27 इत्यवधार 155 14 रक्षणार्थं 156 11 भूमियज्ञ प्रायश्चि ह स 1145 19 1146 8 तस्मिनि मूर्ध्न्यादायौ 14 20 .9 :22 7 रमद्भिरुदकुम्भाद्भि- औपासन, औपासन 24 पनाद्भव । 157 2 नयने क वत् : निष्टेत्ययं द्वयोस्थान देशःस्वरउदा 1147 2 एतान्नुतै 20 आश्विनः 11 15 सर्पिःघृत 159 10 स्पृष्वा । +58 6 ननेवा 159-10 सर्पेभ्यः 17 सहसं 160 जुहॆूति 21 148 2 वदनि ‘महरह 115 स्नातकस्य 161 9 दष्टभिर्मा 14 हविष्णु-शोधयि 12 . सहस्र 22 औ 162 3 द्विमन्त्रावदन वृद्धस्य

149 6 ॥ इति शब्दः 18 वास्तु नि-वास्तु 6 10 17 ब्राह्मणाना यथेष्टं तर्प सोम 1150 7 गृहादि 163 7 दद्यात् 9 (आघारोवास्तु 8 सहस्रशो 10 कर्तव्यः 14 तस्माद्वर्ष 22 दर्भ । 164 2 पूर्ववृत्ति वृ 151 3 स्त म्भोवादर्भ :6 त्रिवृ 13 1152.3 4 अनुषर्य येतेशतं 8 13 112 4 16 17 221 223 वरुण 165 12 द्वावेवाद्यौ 167 2 द्वाब्रह्म 24 एतास्न 168 4 येषान्ते बृहस्पतिर्देवा (T €6 भूर मिति अधार मङ्गल य्येन पूषा शिखां पञ्चार 4 13 प्रथम 20 भद्रान्नः श्रेयः 1835 21 दक्षिणे पुट पङ्क्ति 168 8 8 साधुपदम् पुट. पङ्क्ति ऋषिणां 180 10 10 11 18 22 नाच्छादयेत् ब्राह्मणाना 15 16 169 8 दक्षिणा 19 दक्षिणा 21 21 9 170 10 18 171 26 172 3 4 14 15 173 24 175 8 सन्न्यस्य 181 3 प्रक्षाळ्याधि 7 मन कि 11 20 ग्राभ्यामाज्या भागावु त्तर 1822 योरुहॆूति ज मश क्त स्समिधि विश्वेभ्योदेवेभ्यः L हव्यं मित्यभिघार्य प्रपिता विश्वेभ्यो देवेभ्यः पक्वेन - देवानाञ्च

मुद्द ृत्य सञ्ज पनं त्युत् खिद्या धाम्नो श्चो गपरं कल्प्यर्धन्य निहन्मि पोषायत्वौति आमागच्छ न्वि निर्वपति प्रपितामहपत्नी भ्यः मृता स्टेभ्यः साधुपदम् 7 13 18 22 11 23 वत्पितृ 16 एवं 176 14 प्रथमः पटलः 184 8 पूर्ववदा 177 14 भिवन्द्य 12 द्वित्वा 15 अस्मत्पितृ 13 कृत्वा 16 मातृ, पिताम हे 18 पितरस्तृप्ता 17 मह, मातुः 19 सन्तुष्टे 17 मातुः प्रपितामह 23 न्तस्त्वाहवा 18 सञ्ज्ञि कानां 185 3 णस्यामव 22 नित्यसमासः 12 गृह्य ने 178 5 गृहएववासयेत् 13 परिच्छद 11 नोपलि पे प्रे 13 कांश्ययानदास 11 औपासनाग्नि 1874 औ 18 लौकिकाग्नौ 10 179 8 धूपदीपानि 15 द्वितीयः पटलः मतो ऒस्या 10 धूपमु- द्दीप्य स्वे 19 स्साध्यत अपहता तण्डुलं पुट-पं कि. 188 3 4 13 19 24 27 189 3 16 17 18 1.90 4 साधुपदम् मूलै स्पह उद्द ृत्य वाग्नौः स्रु वेध (लवित्रं आयात 9 पुट-पं क्ति 21 194 24 195 11 14 21 ग्रीवं प्रत्य । 1975 प्रक्षिप्य मुसलेनाव 1 साधुपदम् औपास तृतीयःपटलः यक्ष्य । ब्राह्मणा पिण्डेभ्यः ज्ञातिस्सपिं 196 22 24 निरुप 12 विश्वेअद्येति असपिण्डीकर 198 9 11 चैतीयज्ञः चित्रापौर्ण 8 11 17 वेद्यां पात्रेष्वासा चाङ्गर 1995 19 22 पूर्वतंश्रिमे नभस्यश्च 24 तदग्ने 23 देवता 191 3 4 अपयन्त्व निर्गतो 200 9 अध 19 औ 16 दक्षिण 201 10 18 कारेण 14 21 दाच्छिन्न 19 25 विभज्य 2027 192 3 18 4 प्रपितामह 21 9 प्रपितामहाः 2037 11 शर्मन् 19 15 एतानिवः 20 23 परिषि 204 5 प्रत्येकमेव धर्मपः औपास औपासना विष्णुरा तस्माद्गृ मूर्तिनां तद्ग्रन्थे तत दिगीश पुष्पाद्यै 193 2 16 19 जीवत्पिताचे पूर्ववत्पिं औपास 8 कूर्चेनवा 11 99 प्रधमोयेषा दिग्देवास् पुट_पं 16 20 205 19 10 साधुपदम् पुट-पं कि पुरुष 23 हुत्वा 213 8 पसोः 215 2 23 स्नात्वा 7 साधुपदम् तदस्य पुष्पाञ्जलिं आदित्यश्चन्द्रो सर्वमिति 25 नाहाृत्यादाय 10 26 दधिक्रावण 19 भुक्त्वा मन्दञ्चर 206 4 नारिकेळा 10 ध्वजपट 8 कलशान् 15 मालिन्य 12 अधिदेवं 16 बन्धूकपुष्पकान्तिः 13 गव्याधिभिः विष्टरं 23 रप्पति 24 सुरपतिः विष्णुमावा 9 द्विभुजां 14 मनिरुद्धं 26 207 5 8 22 208 3 8 16 19 26 27 209 6 13 विशस्पति । 216 11 प्रतिसरामभि 14 20 द्यादि 27 सुवर्णानि 27 12 20712 उद्दितं 19 218 8 आस्यरक्त वर्णं निर्वापङ्कृत्वाज्येन 219 11 त्रिकोणमष्टाश नर्थ्यसभ्या निषत्प्रया इवाकारो अश क्त श्चेत्त ® पश्चिमस्याम दध्योदन कणादनानि हूयाभिपू शनैश्चर कृष्ण 24 सन्न्यस्य 22 रूढां 210 13 रत्ना लाभे 25 मावाहया 14 सुदृढं 27 15 निधाय 220 7 17 18 28 1214 प्रतिष्ठाप्य 1.1 शिरसिनाभा 220 10 रन्यतममेकं 13 तद्विष्णोः 16 शङ्खवर्ण वास नि का कुङ्कुम हविर्नि वेद्य वेदो भुव प्रक्षिप्या 14 15 पुट_ पङ्क्ति 221 16 14 20 27 222 9 11 साधुपदम् ।पुट-पङ्क्ति दन्यत्सर्वं 231 19 औपासन र्लो ऒ स्येत्यपा तै रक्ता ः तयोरसित शन्नो निधत्तां दादारौत्यधि साधुपदम् समानाख्याः मन्दम्मन वायुमू रि खुरुखुर्वितिः गेहान्मरण 21 2325 6 233 2 8 शक 04 औदुम्बरी 24 गुडोदनाडै ्यःपूर्वोक्त 5 मभ्युक्ष्य 223 14 छागं 234 3 09 224 6 10 15 225 7 सुवर्णम् 7 इत्यना क्षतदधि क्रियाकाल 09 व्याधय 20 सुवर्ण नुत्ता शमनंया न्ति 235 2 षष्टः पटलः पुत्रन्त दा 226 4 227 2 9 12 13 अथाहि श्शा स्त्री षूक्तानि वानाहूय 15 याशनवस 06 24 19 228 17 18 27 229 5 9 16 22 2304 51 12 तत्सिद्ध्यर्ध यथाशक्त्या मयते अनेनॆ तेनो 99 30 भवतीत्यर्धः ॥ 2363 स्वयमेव प्राणोत्य्रान्ति तस्मादस्ये औपासनं स्तत्त्वविदो भ्रमतीव दिन्धितो 2 ग्नि ः विधिनाश्रात प्राचीनावीति उद्वास्य औपास स्वकीये पूर्णाहुत्या तदाह शौत परिस्त रणा पूर्णाहुत्याक र्त आधिवृक्ष 5 10 6 विच्चिन्नाग्निर्म 14 जुष्टोद 19 तूप्टीं 99 विधिवद्धुत्वा 23 578 25 237 7 9 11 14 15 99 17 18 12 साधुवदम् । पुट-पं कि शकटादिना 22 241 6 8 15 19 साधुपदम् कर्त व्यः किमित्यत प्रथमःपटलः मृत्पिण्डानाम् धृतवस्त्राञ्च यधास्यात दिति केचितदाह दिशमखि प्रस्थितस्यात्तां पाधिकृते भोजन स्त पाता9णितै 8 श्मशानं नीत्वा कर्मोपन 24312 242 11 16 वृक्षमूलोद्देशा लिख्यते कृत्वापूर्वा 18 मपसव्यं 18 चरुंश्रप 21 दधाति 21 चरुंश्रपयति 25 विक्षिप्य 23 भारकास्सपिण्डाः 244 3 दक्षिणाग्रा 25 28 बरथरास्युः जनेभ्यो ऒन्ये 12 दिगवस्थिता 20 दक्षिणामुखः ब्राह्मणाः 245 13 19 23 238 4 8 15 दर्भैःकृतानि औरसा 20 मुद्द ृत्य । 246 19 र्गमय्या रेणासन्द्यासह । 247 3 त्रिवीधिस्त्रि मुत्सृजति रुद्धावतारयोरेव यामवता णीतितदवाची अलाभे दशा सीदन्ता यधाविष्णु । 12/21 गरावितीगया प्रयुक्ति नासिका 12 मन मन्यानासी 15 सत्यहविरध्व 16 धृष्यश्छाप्रतिधृष्यश्च संस्कृत्य 7 11 11 मासयो सद्व मेवसर्वासु चतुर्गृहीतं मधुदेयं म ना वृत्त्या 16 17 31 239 4 11 240 2 दकै रासनाद्यैः 10 शवाभिमु 11 12 15 ន गृहस्थ हिताग्निनाम् । 2497 विष्णवे 8 3 4 पसव्यमवाचीन । 248 2 17 10 13 15 साथुपदम् , पुट-पं क्ति दितिस्फ्यं आज्यस्रुवौ 250 9 19 19 यदितौस्या 22 23 24 षडष्टक शिरस्थाने 23 29 चेच्छित्वा धेनुर्वह 9 12 साथुपदम् ग्रहनञ्ज्ञ जैः . सभ्याग्निं ब्राह्मणएक जपति पतिष्टेत औपासना सुवर्ण घर्म विधवादीनां अन्यत्सर्व सन्त ः संस्कर्तृ सङ्खार गोत्रनाम 251 2 12 6 252 14 23 253 13 21 28 254 5 21 22 99 24 28 255 2 14 21 25 256 6 प्रोच्योक्त्वा ।2577 ऊरु सन्धौ द्वितीयःपटलः । 258,, त्कारणात् निर्गत परशुनास्फे ्यनवा । -59 4 रिष्टादि नत्ति तत्त स्मान्मध्य 17 24 26 धीयते 4 षूदुम्बरपठे 12 सर्वेचाप्ता 26 कुण्यादिकं किञ्चि 260 4 द्वारस्य 13 गृह्यार्ते शोभन 17 तदश्मसपत्रंवस्त्रतो 19 स्थित्वा नास मनुनु ना यत सम्भं शिरःस्थं وو ब्राह्मणान्वे प्रमु खेभ्यः 261 11 नियुण्णित सवितेतिसं 20 21 पुष्पादिभि तदग्निना 6 7 8 9 18 15 कैर्मन्त्रैः पत्नी सञ्जि का विधेनामन्निति त्यृतुमु भी ग्रहसञ्ज्ञि कै : च्छिद्रयेति 99 सोमया स्यात्तरा 262 16 2638 9 तृतीयःपटलः दर्भादुम्बर वस्त्री ण 21 23 एकभक्ता ः पित्रोरहतवा पुट-पं की 72 2642 वंशश्वस्य 10 मेक कं 17 सूत्राभ्यां 19 तदानसि 17 24 योत्तिष्ठति 25 16 18 265 2 9 4 दद्भ्यः 13 11 95 14 साधुपदम् पुट पङ्क्ति मधुमांस 20 व्रतकचरेत् 272 2 प्रेतस्यार्धिसञ्चयनं स्थन्यवोक्ष्य । 725 2 रजस्वलाः पञ्च स नुवइतिपादाब्या साधुपदम् कर्णवि गृहवृत्तो मृतकस्य मर्दितुं चेत्त स्य ग हवृत्त बालमलं विस्तृतानां क्षी रेण तधाम्भदा तिलोदक 10 11 12 274 9 त्र्यहं 25 नाज्येन 278 15 दग्गॊव्सु 268 3 परि-कुर्यात् 18 रनुलोमप्रतिलोमादि 7 श्चयनानं 17 जातिभिश्च 24 207 9 उदकेनाप्लुतं 32 भ्रान्तादि व्याळहस्ति पात्राणि । 278 ति शूदै र्दाह 16 गृहस्थ 10 22 धर्मापरि 11 268 3 सोयतिः 2729 10 तदात्म्यम 11 18 रुपदिष्टानि श्राद्धमाच रेत् तावत्सङ्ख्याकान् तस्मन् 16 नस्प ृशन् 61 i भवनि 21 सन्नि धावा 269 4 12 970 18 271 13 14 15 वामहस्ते ।280 3 सू क्ते नाभि चतुर्थःपटलः मूडगर्भिणीपति 22223 न्युद्देश्या सेवन्यां 19 16 पुत्रघ्नी 21 18 भूतान्यसच्छा 27 20 पलाश मेवं पलाशानि सन्थिभागे गराद्वृद्धिं जानुते “पवाशानि कृत्वा 281 3 4 5 चयनान गोत्प्रश्य पेतस्य 15 90 12 वाचकः 2 अनशन 7 महस्थान 20 सपिण्डीकरणं 22 14 घृणावन ःकृपा आनन्धाअबथिरा 291 3 23 पितामह प्रपितामहानां सपिण्डीकरण 4 16 ब्राह्मणान् E 283 4 नवै कादश भोक्ष्यतामि 6 सङ्कल्प्य 7 7 मा च क्षि र 13 12 हॆूमम 19 25 13 18 मम क एकोदिष्ट खात्वोपलिप्य मायनेतइति रित्यद्भिरा वरयि S 2.15 2 मध्याह्ने 2916 आविध्य महानावाह 284 5 E 99 13 17 20 285 11 22 24 51 286 10 287 16 18 22 19 37 13 वरण स्त्रीव दि 3 7 दक्षिणाग्र युवासुवा दक्षिणानै 1 29 22223 नेनाजुळा पिण्डंशीर्व मना ने 294 सपरिकरं सहपिण्डेन 9216 स्रपितामहानावाह चाक्गरस्प येत्यग्नेरु त अत रिक्ष एतेय महेभ्यः प्रत्येक दग्नौ र्नैर् पितर इ पुरत : 218 6 पिण्डं BO तत्य्रोदुम्ब 9 10 11 289 5 मेकादशमासिकं

• नकः 2Y5 8 पिण्डान्क चण्डाला नुप 9 लानवकीर्या त्कारणात् 14 प्रपिता16 साधुपदम् पुट-पं कि साधुपदम् 297 5 9 सतिला पिधानं देवेभ्यो 298 18 वासादि 19 10 सकृत्पकृद्द 21 22 22 23 24 26 त्रिभिःपिं 25 पात्रोदकम् । 293 5 किञ्चित्किञ्चि 10 णाच्छाद निरुप्य दिश्यपटं कोद्दिष्ट व प्रक्षिप्य क्त मग्निः CC