+नृसिंहः

Source: TW

अथ अष्टमः प्रश्नः ( धर्मसूत्रे प्रथमः प्रश्नः ) अथ प्रथमः खण्डः अथ वर्णाश्रमधर्मम् ॥ १ ॥ 1 ( अथ प्रथमः पटल: ) । अथेत्यादि । वर्णाः - ब्राह्मणादयः । आश्रमाः - ब्रह्मचारिप्रभृतयेः । धर्मशब्दोऽत्र षडिधस्मार्तधर्मविषयः । तद्यथा - वर्णधर्म आश्रम वर्णाश्रमधर्मो गुणधर्मो निमित्तधर्मस्साधारणधर्मश्वति । तत्र वर्णधर्मो ब्राह्मणो नित्यं मद्यं वर्जयेदित्यादिः । आश्रमधर्मोऽमीन्धनमैक्षाचर्यादिः । वर्णा- श्रमधर्मः ’ पालाशो दण्डो ब्राह्मणस्ये ‘त्येवमादिः । गुणधर्मः शास्त्रीयाभिषेकादि- गुणयुक्तस्य परिपालनादिः । निमित्तधर्मो विहिताकरण निषिद्धसेवननिमित्तं प्रायश्चित्तम् । साधारणधर्मोऽहिंसादिः । तं धर्मं वक्ष्याम इति शेषः । } ब्राह्मणक्षवियवैश्यशूद्रा मुखबाहूरुपादेषु जाताश्चत्वारो वर्णाः । मात् ‘ब्राह्मणोsस्य मुखमासी दित्यादि श्रुतिः || २ || ब्राह्मणेत्यादि । श्रुत्यर्थं व्याख्याति ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रा इति । अस्य ब्रह्मणः परमात्मनो विष्णोः मुखे जाताः ब्राह्मणाः । बाहोर्जाताः क्षत्रियाः उर्वोजता वैश्याः पादयोर्माता: शूद्रा इति चतुर्वर्णा भवन्ति । पूर्वेषां त्रयाणां निषेकाद्यास्संस्कारा विधीयन्ते ॥ ३ ॥ तेषां द्विजन्मनां वेदाधिकारः || ४ || तेषामित्यादि । वेदाधिकारः - वेदोक्तकर्मस्वाधिकारः । तस्मात् ब्राह्मणस्य अध्ययनाध्यापनयजनयाजनदानप्रतिग्रहाः षट् कर्माणि भवन्ति ॥ ५ ॥ क्षत्रियवैश्ययोः यजनाभ्ययनदानानि ॥ ६ ॥ 121 १६२ श्रीमान वानराधर्मसूत्रम जियम प्रथम क्षवियेत्यादि । उक्तानि त्रीण्येव । नान्यानि त्रीणि ब्राह्मणमात्र- साधारणानि । क्षत्रियस्य प्रजापालन दुष्टनिग्रहयुद्धानि ॥ ७ ॥ क्षत्रियस्येत्यादि । क्षत्रियस्योक्तानि वयो गुणधर्माः विलक्षणा: प्रजा- पालनादयः । arrer पाशुपाल्यकुसीदवाणिज्यानि ॥ ८ ॥ वैश्यस्येत्यादि । पाशुपाल्यं पशुपालनं, कुसीदं वृद्धिजीवनम् वाणिज्यं – क्रयविक्रयव्यवहारः, एतानि त्रीणि विलक्षणानि कर्माणि । शूद्रस्य द्विजन्मनां शुश्रूषा कृषिश्चैव ॥ ९ ॥ artयाश्रमात्वारः ॥ १० ॥ क्षत्रियस्याद्यास्त्रयः ॥ ११ ॥ वैश्यस्य द्वावेव ॥ १२ ॥ तदाश्रमिणत्वारो ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थो भिक्षुरिति ॥ १३ इति वाजपेयीये अष्टम प्रश्ने प्रथमः खण्डः । अथ द्वितीयः खण्ड auarat aart मेखलोपवीताजिनदण्डधारी जान्वा तपर्ण ब्रह्मयज्ञं सायं प्रातसन्ध्योपासनसमिद्धोमों च कुर्वन् गुरोः पादावुप- संग्रह नित्याभिवन्दी तेनाध्ययनं करोति ॥ १ ॥ उपनीत इत्यादि । व्रतेन - नियमेन । स्थिते गुरौ स्यात् || २ || उत्थिते पूर्वमुत्थाय व्रजन्तमनुगच्छेत् ॥ ३ ॥ आसीने शयाने च नियुक्तो नीचैरन्यासनशयने कुर्यात् ॥ ४ ॥ अनुक्तो यत्किञ्चित्कर्म नाचरेत् ॥ ५ ॥ अनुक्तोऽपि स्वाध्याय नित्यकर्माण्याचरेत् || ६ || उष्णांबुखानदन्तधावनाञ्जनानुलेपनगन्धपुष्पोपान दिवा- स्वापरेतस्स्कन्द स्त्रीदर्शनस्पर्शनमैथुन कामको लोभमोहमद मात्सर्य- हिंसादीनि वर्जयित्वा सदा शुश्रूषुर्गुरोः प्रियहितकर्माणि कुर्वीत ॥ ७ ॥ उष्णवस्त्रानेत्यादि । ब्रह्मचारिणी वर्ज्यानि कर्माभ्युच्यन्ते । उष्णांना यदि स्त्रायात् पुनः शीतांबुना खाने कृते शुद्धयति । दन्दधावनं - काष्ठा- दिना दन्तशोधनम् तथा दन्तधावनादौ कृते स्त्रानेन शुद्धिः ज्ञेया । उपानच्छत्र- धारणं केचिदनुमन्यन्ते वृद्धाः । दिवा स्वापस्य पर्वणि विशिष्य वर्ण्यवं केचिदाहुः । प्रमादतः करणे स्नात्वा अष्टशतगायत्री जपेत् शुद्धयति । कामतोऽकामतो वा रेतस्कन्दनं वर्ज्यम् । कामतश्चक्कीर्णप्रायश्चित्तमकाम- तश्चेत् स्नानतः शद्धिः । स्त्रीणां रागतो दर्शनं स्पर्शनच वर्जयेत् । यदि कुर्यात् प्राजापत्यं कृच्छ्रं चरेत् । मैथुनश्च वर्जयेत् । यदि कुर्यात् अब्दकृच्छ्रे चरेत् । कामादयोऽरयः षट् धर्मशास्त्रेषु नाशहेतुत्वेनोपदिष्टाः । हिंसा –भूतानां हननम् | आदिशब्देन स्तेयनिन्दानृतादयो लक्ष्यन्ते । १६४ श्रीखानधर्मसूत्रम् अद्वेषी चारचित्तानुकूलः प्रियं सत्यं वदति ॥ ८ ॥ आर्तोऽप्यसत्यमप्रियं निन्दां नाचक्षीत ॥ ९ ॥ आर्त इत्यादि । आर्तः - अत्तष्णादिपीडितः । 1 [ अष्टम प्रपन मधुमांसमत्स्यरस शुक्ताद्यभोज्य भोजनवर्जी मैक्षाचरणं कृत्वा गुरुणा अनुज्ञातो भैक्षान्नमश्रीयत् ॥ १० ॥ मधुमांसेत्यादि । भादिशब्देन सूतक प्रेतकाद्यन्नानि पर्युषितोच्छिष्ट केश- दूषितादीनि गृह्यन्ते । यदि प्रमादात् भुञ्जीयात् प्राजापत्यं चरित्वा मौञ्जीहोमेन शुद्धयति । अहोरात्रमुपोप्य पञ्चगव्यं प्राश्य शुद्धयतीति केचित् । सुतकनव- श्राद्धान्नभोजने त्रिरात्रमुपोप्य पञ्चगव्यं प्राश्य शुद्धयति । मौनव्रतेन अनिन्दि- तानां ब्राह्मणानां गृहेषु भिक्षाचरणं कृत्वा भिक्षासंपादितमन्न गुरवे निवेद्य तेनानुज्ञातः भैक्षानं सायं प्रातः यथेष्टमश्नीयात् । भुक्ता उच्छिष्टमवटे पिदध्यादिति केचित् । भैक्षाचरणमकृत्वा यद्येकाहमश्रीयात् गायत्र्यष्टशतं जपेत् । यद्यपोशनञ्चाकृत्वाऽश्नीयात् अष्टोत्तरशतं गायत्री जपेत् । गुरुवृद्धदीक्षितानामाख्यां न ब्रूयात् ॥ ११ ॥ गुरुवृद्धेत्यादि । गुरवः - मातृपित्राचार्याः । वृद्धा: - ज्ञानेन वयसा कर्मणा वा अधिकाः । दीक्षिताः - यज्वानः । तेषां नाम न ब्रूयात् । गुर्वभावे तत्पुत्रे च गुरुवत्कर्माचरति ॥ १२ ॥ गुर्वभाव इत्यादि । चकारात् तस्याप्यभावे तत्सन्ततौ शिष्ये गुरुवत्क - माचरतीति सूचितं भवति । इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने (प्रथम: पटल: ) द्वितीयः खण्डः । अथ तृतीयः खण्डः ब्रह्मचारिणश्वतुर्विधाः ॥ १ ॥ गायत्री त्राह्मः प्राजापत्यो नैष्टिक इति ॥ २ ॥ (अथ द्वितीय: पटल: ) गायत इत्यादि । गायत्रीमा वाध्ययनपरो गायत्रः । ब्रह्म वेदमधीन इति ब्रामः । प्रजापतिर्नारायणोऽस्य निष्ठेति प्राजापत्यः । ब्रह्मचर्यमेव अनुतिष्ठतीति नैष्ठिकः । गायत्रः उपनयनादृर्ध्वं त्रिरात्रमक्षारलवणाशी गायत्रीमधीत्य, आसावित्रतमातेर व्रतचारी ॥ ३ ॥ गायन इत्यादि । अक्षारलवणाशी - क्षारं मरीच्यादिलवणं सामु- द्रादि । क्षारलचणवर्जमन्नमश्नीयात । व्रतचारी ब्रह्मचर्यव्रतविहितधर्माननुतिष्ठन् वर्तते । ब्राह्म: सर्वत्र व्रतादृर्ध्वमनभिशस्तापतितानां गृहस्थानां गृहेषु भैक्षाचरणं वेदव्रतचरणञ्च कृत्वा द्वादशसमा विंशतिसमा वा गुरुकुले स्थित्वा वेदान वेद वेदं वा सूत्रसहितमध्ययनं कृत्वा गार्हस्थ्यानु- सरणं कुर्यात् ॥ ४ ॥ ब्राह्म इत्यादि । अनभिशस्ताः - अनारोपितपातकाः । अपतिताः- अकृतपातकाः । गृहस्थाः – कुटुंबिनः । तेषां गृहेषु सायंप्रातः भैक्षाचरणं प्राजापत्यादिवेदव्रताचरणश्च कुर्यात् । वेदान् - लीन् । वेदावृग्यजुषी - वेद- मृग्वेदमथ स्वसूत्र - यद्वेदमूलं तद्वेद वा सूत्रसहितमध्ययनं कृत्वा ततः गार्हस्थ्यानु- सरणं द्वितीयाश्रमस्वीकरणं कुर्यात् । प्राजापत्यः खात्वा नित्यकर्मब्रह्मचर्यशीलो नारायणपरायणो वेदवेदांगार्थान्विचार्य दारसंग्रणं करोति ॥ ५ ॥ ९६६ [ अष्टम प्रश्न प्राजापत्य इत्यादि । स्नात्वा - समावृत्तः । विचार्य - अर्थतोऽवगम्य पश्चात दारसंग्रहणं करोति । प्रजापत्ये विसंवत्सरादूर्ध्वं न तिष्ठेदित्यषयो वदन्ति ॥ ६ ॥ प्राजापत्ये इत्यादि । समावर्तनानन्तरं दारसंग्रहणं विना त्रिसंवत्सरा- न वर्तत । अवश्यं गार्हस्थ्यानुसरणं कार्यमिति फलितम् । स्वदारनिरतः ऋतुकालाभिगामी प्राजापत्य इति केचित् । नैष्ठिकः काषायं धातुवस्त्रमजिनं वल्कले वा पारधाय जटी शिखी वा मेखली दण्डी सूत्राजिनधारी ब्रह्मचारी शुचिरक्षारलवणा- शीयावदात्मनो विप्रयोगः तावद्गुरुकुले स्थित्वा निवेदितभैक्ष भोजी भवति ॥ ७ ॥ अत्र योगेश्वरः । ‘गायत्री शिरसा सार्धं जपेद्याहृतिपूर्विकाम् । प्रतिप्रणवसंयुक्तां त्रिरयं प्राणसंयमः || प्राणानायम्य संप्रोक्ष्य तृचेनाब्दैवतेन तु । जपन्नासीत सावित्री प्रत्यगातारकोदयात् ॥ संध्यां प्राक् प्रातरेवं हि तिष्ठेदांसूर्यदर्शनात् । अमिकार्य ततः कुर्यात्संभ्ययोरुभयोरपि ॥ ततोऽभिवादयेद्वद्धानसावहमिति ब्रुवन् । गुरुचैवाप्युपासीत स्वाध्यायार्थं समाहितः ॥ आहूतवाप्यधीयीत लब्धश्चास्मै निवेदयेत् । हितं तस्याचरेन्नित्यं मनोवाक्कायकर्मभिः || कृतज्ञाद्रोहिमेधाविशुचिकल्पानसूयकाः । अध्याप्या धर्मतस्साधु शक्ताप्रज्ञानवितदाः (१) || दण्डाजिनोपवीतानि मेखलाञ्चैव धारयेत् । ब्राह्मणेषु चरेद्वैक्षमनिन्द्येष्वात्मवृत्तये || तृतीयः पण् ] आदिमव्यावासाय tereafter treat | कृमिका नाता गुर्वज्ञया । अवानपि मन्यान्नमकुलयन् ॥ नेमनापदि । सामानि तृप्तिं कुर्याच पितॄणां मधुसर्पिण ॥ मेदसागरसः पठन् । पितश्च मधुसर्पिमन्वहं शक्तितो द्रजः || वाकोवाक्यं पुराणश्च नाराशंसीश्च गाधिकाः । इतिहासस्तथा विद्याः शक्तयाऽधीते हि योऽन्वहम् ॥ मांसक्षीरोदनमधु तर्पणं सर्दिवौकसाम् । करोति तृप्तिं कुर्याच पितॄणां मधुसर्पिषा ॥ ते तृप्तास्तर्पयन्त्येनं सर्वकामफलैः शुभैः । यं यं ऋतुमधीते च तस्य तस्याप्नुयात् फलम् ॥ नैष्ठिको ब्रह्मचारी तु वसेदाचार्य सन्निधौ । तदभावेऽस्य तनये पल्यां वैश्वानरेऽपि वा ॥ अनेन विधिना देहं साधयन् विजितेन्द्रियः । लोकमवाप्नोति न चेाजायते पुनः ’ ॥ इत्यादि ‘मधुमांसानोच्छिष्ट शुक्त स्त्रीप्राणिहिंसनम् । भास्करालोकना हीलपरिवादादि वर्जयेत् ॥ स गुरुः यः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति । उपनीय ददेद्वेदमाचार्यस्स उदाहृतः ।। एकदेशमुपाध्यायः ऋत्विम्यज्ञकृदुच्यते । एते मान्या यथापूर्वमेभ्यो माता गरीयसी ॥ 5 श्री श्रीनिवासमविकृत - तात्पर्य चिन्तामणिसहितम् [ अष्टम प्रश्न प्रतिवेदं ब्रह्मचर्य द्वादशाब्दानि पञ्च वा । ग्रहणान्तिकमित्येके केशान्तःश्चैव षोडशे || आषोडशादाद्वा वंशाच्चतुर्विंशाच्च वत्सरात् । teafaai ara औपनायनिकः परः || अत ऊर्ध्वं पतन्त्येते सर्वधर्मबहिष्कृताः । सावित्रीपतिता व्रात्या वात्यस्तोमाहते क्रतोः || मातुर्यदये जायन्ते द्वितीय मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रिय विशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः ॥ यज्ञानां तपसाचैव स देवांस्तर्पयेद्विजः । पितॄन् मधुघृताभ्याञ्च ऋचो ऽधीते हि योन्वहम् || यजूंषि शक्तितोऽधीते योऽन्वहं स घृतामृतैः । प्रीणाति देवानाज्येन मधुना च पितुस्तथा । स तु सोमघृतैदेवांस्तर्पये द्योऽन्वहं पठेत् ॥ इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने तृतीयः खण्डः ।अथ चतुवः स्वः दारान् संग्र गृहस्थोऽपि स्नानादिनियमाचा नित्योपास कृत्वा पाकयज्ञाश्वान् गृ गुरुं तच प्रत्युत्था- यामिन्य आसनपाद्याचमनानि प्रदाय मधुना तोथेन वा घृतदधिक्षीर- मिश्र मधुपर्क दत्वा अनाथाशक्ति भोजयति ।। १ ।। भिक्षत् ब्रह्मचारिणोऽतिथीन् वेदविदः श्रोत्रियान् पितृ- व्यापार्यत्वमातुलश्वशुरादीनभ्यागतान बालवृद्धाननाथातविश्रान्तांच यथ पूजयति || २ || अशक्तोऽप्ययं भिक्षां वा सोदकं दत्वा शेषं भुञ्जीत । दयामत्या- गौचाचारयुतः स्वाध्यायतर्पणाभ्यामृषीन् यन्नचलिहोम जलपुष्पाद्यैर्दे- वान् श्राद्धैः पुत्रैश्च पितृन् बलिना भूतान, अन्नाद्यैर्मनुष्यांच 堕 नित्यमर्चयेत् ॥ ३ ॥ 1 ॠणतयेण मुक्तोऽनृणो भवति ॥ ४ ॥ दारान् इत्यादि । गृहस्थस्सदृशीं भार्यां विन्देतानन्यपूर्वी यवीयसीम् । असमानप्रवरैर्विवाहः । ऊर्ध्वं सप्तमात्पितृबन्धुभ्यः । पञ्चमान मातृबन्धुभ्यः ‘अरोगिणीं भ्रातृमती’ मिति गौतमः are योगेश्वरः । 122 1 ‘कर्म स्मार्त विवाहान कुर्वीत प्रत्यहं गृही | दायकालाहृते वापि श्रीतं वैवाहिकामिषु (?) || शरीरचिन्तां निर्वर्त्य कृतशौचविधिर्द्विजः । प्रातस्सन्ध्यामुपासीत दन्तधावनपूर्वकम् ॥ ’ हुत्वाऽमीन् सूर्यदैवत्यान् जपेन्मन्त्रान् समाहितः । वेदार्थानधिगच्छेत शाखाणि विविधानि च ॥ श्रीसूत्रम उपेयादीवर योगमार्थसिद्धये । स्वात्वा देवान पिन्चैव तथा ॥ वेदाथर्वपुराणानि येतिहासानि शक्तितः । जपयज्ञप्रसिद्धयर्थं विद्याञ्चान्यात्मिकी जपेत् ।। बलिकर्मस्वधा होमस्वाध्यायातिथिसक्रियाः । पितमब्रह्ममनुष्याणां महामखाः ॥ देवेभ्यश्च हुनादन्नाच्छेषाद्भुतबलि हरेत् । अन भूमौ चण्डालवायसेभ्यश्च निक्षिपेत् ॥ अन्न पितृमनुष्येभ्यो देयमप्यन्वहं जलम् । स्वाध्याय सततं कुर्यान्न पचेदन्नमात्मने || बालवासिनीवृद्धगर्भियातुरकन्यकाः । संमोज्यातिथिभृत्यश्च दंपत्योश्शेषभोजनम् ॥ आपो नेनोपरिष्टादधम्नादश्वता तथा । कार्यमन् दिजन्मना || अतिथित्वेन वर्णानां देयं शक्तयानुपूर्वशः । अपणोद्योऽतिथिस्सायमपि वाग्भूतृणोदकैः ॥ अष्टम प्रश्न सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षा दातव्या सुत्रताय च । गोजयेच्चागतान् काले सविसंबन्धिबान्धवान् || महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपकल्पयेत् । सत्क्रियान्वासनं स्वाद भोजनं सूनृतं वचः ’ ॥ इत्यादि इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने चतुर्थः खण्डः || अथ पञ्चम: खण्ड: गृहस्थाचतुर्विधाः || १ || वार्त्तावृत्तिः शालीनवृत्तिः यायावरो घोराचारिकश्चेति ॥ २ ॥ वातवृत्तिः कृषिगोग्क्षवाणिज्येोपजीवी ॥ ३ ॥ वार्ता वृत्तिरित्यादि । कृप्या गोरक्षेण वाणिज्येन च देहयात्रां नयेदि - त्युक्तं भवति । अयं गृही प्रातः कर्माणि यथोक्तं निर्वर्त्य स्थिरांगं नीरुनं तृप्तं सुन पण्डवर्जितं वृषभद्वयं हले आवय घटिकाचतुष्टयं कर्षयित्वा तावृषभा- वुन्मुच्य पुनरेवंभूतमनडुद्रयमायोज्य चतस्रो घटिकाः कर्षयित्वा तावुन्मुच्य पुनरन्यौ वाहयित्वा तथा कर्षयित्वा ततः तौ यथावकाश विसृजेत् | अशक्तश्चेत् प्रतियामं द्वौ द्वौ वा योजयेत् । एकं क्षुधित तृषितं हीनांगं व्याक्ति क्लीबं चली- कई विप्रो. न योजयेत् । एवं पराशरोक्तवत् दिनार्थं कृषिं कृत्वा गृहमागत्य स्नात्वा उक्तनित्यकर्माणि समाप्य चतुरस्त्रीन् द्वौ वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । कृषिफलं धान्यं समीकृत्य विभज्य तस्मिन् राज्ञः षड्भागं देवानाश्चैकविंशतिकं भागं विप्राणां विकृति माग इत्वा शिष्टं सर्वं स्वयं संरक्ष्य तेन कुटुंबरक्षण करोति । तथा गाः प्रस्थापयित्वा सायंप्रति संगमय सायं प्रातः ताभ्यः क्षीरं संपाद्य दयादिना देवादीन् यज्ञादिभिस्तर्पयन् यज्ञशिष्टं भुञ्जान आसीत । गोरक्ष्य - पशुपालनम् । तथा क्रयविक्रयजीवन वाणिज्यं तेन जीवनं करोति । क्रयविक्रयक्रमे हातव्यवस्तूनि स्मृतिकारैरुच्यन्ते । तृणकाष्ठकमुककन्यायमध्याज्य- तैलसो मगुडलवणक्षीरदध्याज्य तक्रजंत्री रादिफल कस्तूरिकादिगन्ध हेमरूप्यादिलोह कार्पासतिलचित्र वस्त्रस्नेहपकान्नानां गवाञ्च क्रयविक्रयौ ब्राह्मणस्य निषिद्धौ । अन्येषामप्रतिषिद्धानां क्रयविक्रयौं कुटुंबपो णार्थमेवानुमतौ । न तु अक्रमला भो- त्पादनाय । [ अटम प्रश्न शालीनवृत्तिः निगमैर्युतः पाकयजैरिष्टा अग्नीनाधाय पक्षे पक्षे दर्शपूर्णमासयाजी चतुर्षु चतुर्षु मासेषु चातुर्मास्ययाजी षट्सु षट्सु मासेषु पशुबन्धयाजी प्रतिसंवत्सरं सोमयाजी च ॥ ४ ॥ यायावd aris: सोमयज्ञैश्व यजते याजयत्यधीतेऽध्यापयति ददाति प्रतिगृह्णाति पट्कर्मनिरतो नित्यमग्निपरिचरण मतिथिभ्योऽभ्या- गतेभ्योऽनाद्यञ्च कुरुते ॥ ५ ॥ घोराचारिको नियमैर्युक्तो यजने न याजयत्यधीते नाध्यापयति ददानि न प्रतिगृह्णाति । उच्छवृत्तिमुपजीवतेि । नारायणपरायणस्सायं- प्रातरनिहोत्रं हुत्वा मार्गशीर्षज्येष्ठमास योगसिधाराव्रतं वनौषधीभिरग्नि- परिचरणं करोति || ६ || शालीनेत्यादि । क्रमात् विभिस्सूत्रैः पूर्वोक्तचतुर्विधगृहस्थेषु शालीन- वृत्त्यादित्रयाणां लक्षणमुच्यते । सर्वव कृषिगोरक्षवाणिज्योपजीवित्वं यथासंभव - मनुवर्तते । अत्र शालीनवृत्तेः नियमयमादियुक्त नित्यकर्मानुष्ठानमात्रमुपदिश्यते । यायावरस्य षट्कर्मानुष्ठानम् | घोराचारिकस्य याजनाध्यापनप्रतिग्रहाः निषिद्धयन्ते इति विशेषः । इति वाजपेयी अपने पञ्चमः खण्डः । अथ पष्ठ: खण्ड: गृहस्थः सपत्नीकः पञ्चाशिभित्रनाशिभियां गृहाद्वनाश्रमं यास्यन् आहिताशिरनाहिताभिश्च औपासनमरण्यामारोप्य गृहं after श्रमणकीय विधानेनाधाय आधारं हत्वा श्रमणकामिमादाय तृतीयमा- श्रमं गच्छेत || गृहस्थ इत्यादि । गृहात् - गृहस्थाश्रमात् | आहिताग्निरित्यादि । आहिताग्निरर्घाधानी चेत् तदा औपासनाग्निमरण्यामारोप्य मथित्वा श्रामणक संसाध्य तेन सह गच्छेत् । सर्वाधानी चेत निर्मन्थनेन श्रामणकामिना च सह तृतीयाश्रमं गच्छेत् । श्रामणकामिकुण्डलक्षणमाधानविधिश्च वक्ष्यते । पूर्ववदग्न्यालये प्रोक्षणोखनामदि कर्म कुर्यात् ॥ २ ॥ पूर्ववदित्यादि । वनं गत्वा तत्र वने आहिताग्निश्चेत् तद्विधानन पश्चामीन नेतामन्या परिकल्प्य पूर्ववदमि मथित्वा आवाय नित्यममिहोत्रादिक वक्ष्यमाणवत् श्रामणकहोमञ्च जुहुयात् । आहिताग्मिरर्घाधानी चेत् तदपास- नाग्निमरण्यादावारोप्य मथित्वा श्रामणकं संसाध्य तेन सह गच्छेत् । सर्वा- धानी चेत् निर्मन्थ्येन श्रामणकाशिना च सह - तृतीयमाश्रमं गच्छेत् । गृहाद्वनं गच्छन्ननाहितामिश्च औपासनमग्निमरण्यादावारोप्य गृहे - सद्मनि पूर्ववन्मथित्वा वक्ष्यमाणवत् श्रमणकामिकुण्डं कृत्वा तत्र वक्ष्यमाणेन श्रामण- कीय विधानेन अमिमाधाय संसाध्य आधारं हुत्वा श्रामणकहोमं हुत्वा अभिमुत्पाद्य अरण्य्यादावारोप्य तं श्रामणकाग्निमादाय सपत्नीकः तृतीयमाश्रमं गच्छेत् । अनाहिताग्निश्चेत् तत्र श्रामणकाग्निकुण्डं कृत्वा प्रोक्षणोल्लेखनादि कर्म कुर्यात् । तृतीयामर वेदिं परिमृज्य षडंगुलायैर्देर्भेग्रथितं अधस्त्रिधा कृतं रज्जुवन्मूले बद्धं षट्त्रािशदंगुलप्रमाणं परिस्तरणकूर्च कृत्वा मध्यवेद्यां परिस्तृणाति ॥ ३ ॥ अलम प्रश्न तृतीय अपरस्तात् विधाकृतं रज्जुक्त् स्थानः क्षणात कृत्वा ग्रन्थिले परिष्टन्धनं गुलान्थिम् । कूर्वमिति चतुर्णामुपलक्षणम् । श्रमणकं श्रमणकयज्ञं यज्ञदेवत विश्वान् देवान् ' श्रमणकाय स्वाहा श्रामणक इत्यन्तमावाय आज्यं निरुप यज्ञाय स्वाहा - यज्ञदैवतविश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहा इत्यन्तं हुत्वा, चरणा व्याहृनीर्जुहुयादित्याधारविशेषः ॥ ४ ॥ श्रममित्यादि || आधारे श्रमणनामग्रहणमात्रं विशेषः । अन्यत्सर्वं पूर्ववत् । श्रमणकारने श्रर्ध्ववेदिः द्वात्रिंशदंगुलायता चतुरंगुलविस्ता- न्नता मध्यमा तत्परिगता पञ्चांगुलविस्तारा चतुरंगुलोत्सेधा अधस्ता- दुर्ध्ववेदिविस्तारोन्नता तृतीया वेदिः द्वादशांगुलं मध्ये निम्नं त्रिवेदि- सहितं कुंडं कृत्वा आधाय बनस्थो नित्यमपासनवत् सायं प्रातगहुती हुत्वा महाव्याहृतिमिः श्रामणकानि जुहुयात् । श्रामणकानेश्चेत्यादि । औपासनवत् - औपासनानाविव तद्द्रव्येण सायं प्रातराहुतीहुत्वा महाव्याहृतीभिः श्रामणकामिं जुहुयात् । अपत्नीको दौररशिभिर्विना वन गच्छेत् ।। ६ ।। इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने षष्ठः खण्डः । अथ नमः खण्डः वानप्रस्थाः सपत्नीका पत्नीकात || १ || सन्नीकाविधाः दुबो वालखिल्यः फेन- पचति ॥ २ ॥ औदुंबरोऽष्टफलावाप्यधिभोजी मूलफलाशी वागु लशुनमधुमत्स्यमानपूत्यन्नधान्याम्लपरम्पशन पराकवजी देवपति मनुष्यपूजी वनचरो ग्रामवहिष्कृतः सायं प्रातः अग्रिहोत्रं हत्या श्रमणकामिहोनं वैश्वदेवमञ्च कुर्वन तपस्समाचरति ॥ ३ ॥ औदुंबर इत्यादि । अष्टफलाप्योषविभोजी– लांगलेनाकृष्ट क्षेत्र फलितानि अनुतोद्धतौषधीनां ब्रह्मादीनि भुञ्जानः । मूलफलाशी- मूलानि श भूलसूरणादिवन्यकन्दानि फलानि वन्यानि चतवदरादीनि अनानीति तथोक्तः । लवणेत्यादि । लवणं समुद्रादि, हिंगु - रामठे, लशुनं गृञ्जनं मधु दुर्गन्धधान्यान्न, क्ष, मत्स्यः - मीनः मांसमामिप, पूत्यन्नधान्यं आम्लादीनि च त्यजतीति तथोक्तः । यदि भुञ्जीयात् चान्द्रायणं चरेदिति केचित । 4 श्रमणकाशिवाय जुहोतीत्येके ॥ ४ ॥ 1 श्रमणकाग्निमित्यादि । यद्याहितामिः अहिले बिना अनाहितामि- पानामि विना सर्वमसि श्रामणक एव समारोप्य तं संसाध्य महाव्याहृत्या जुहोतीत्येके । वैरिवः प्रातर्यां दिशं प्रेक्षते तां दिशं गत्वा तल प्रियंगुयव- श्यामाकनीवारादिभिर्लन्यैः स्वकीयानतिथींच पोपयित्वा अग्रिहोत्र- श्रामणकवैश्वदेवहोमी नारायणपरायणः तपशीलो भवति ॥ ५ ॥ वैरिश्च इत्यादि । यां दिशं प्रथमं प्रेक्षते । नीवारादिभिः - आदि- शब्देन शास्त्रोक्ततृणधान्यादयो लक्ष्यन्ते । स्वकीयान्दारपुत्रादीन् । 59T श्रीखानधर्मसूत्रम् अष्टमः प वालखिल्यो जटाधरः चीरवल्कलवसनः अर्काग्निः कार्तिक्यां पौर्णमास्यां पुष्कलं भक्तमुत्सृज्य अन्यथा शेषान् मासानुपजीव्य तपः कुर्यात् || ६ || बालिखिल्य इत्यादि । पुष्कलं भक्तमुत्सृज्य । एतावता कालेन संपाद्य सञ्चितं सर्वं तस्मिन् दिने उत्सृज्य, शेषान् मासान् - संवत्सरे शिष्टान फाल्गुनान्तान् मासान्, अन्यथा - उच्छवृत्त्या उपजीव्यं तपः कुर्यात् । अस्य सूर्य एवाग्निर्भवतीत्यामनन्ति ॥ ७ ॥ अस्येत्यादि । सूर्य एवाग्निरित्यात्यादि । तेषां पक्ष अमित्र- श्रामणकवैश्वदेवादीन् मानसेन सूर्ये एव कुर्यात् फेनपः उदंडकः उन्मत्तको निरोधकः शीर्णपतितपत्ताहारी चान्द्रायणवतं चरन् पृथिवीशागी नारायणं ध्यायन् मोक्षमेव प्रार्थयते ॥ ७ ॥ फेनप इत्यादि । उद्दंडक इत्यादि त्रीणि फेनपस्य विशेषणान्यन्वर्थानि । फेनपस्यापि नित्यममिपरिचर्या विहिता ज्ञेया । मोक्षमेव न तु त्रिवर्गम् ॥ इति वाजपेयीये अष्टमप्र सप्तमः खण्डः । जय अम: खण्ड: अपनी बहुविधाः ॥ १ ॥ कालाशिका उडण्डसंवृत्ता अट्टा उग्रफलिनी दत्तोलव- लिका उच्छवृत्तिकाः मन्दंशनवृत्तिकाः कपोतवृत्तिका मृगचारिका हस्तादायिनः शैलफखादिनः अर्कदपाणिनो बेल्चाशिनः कुमुमाशिनः पाण्डुपलाशिनः कालान्तर भोजिनः एककालिकातुकालिकाः कष्टक- शाraat areमनशायिनः पञ्चाग्रिमध्शायिनो घमाशिनः पाषाण- शायिनोऽभ्यवकाशिनः उदकुंमवासिनो मौनिनच अवाक छिरसः सूर्य- प्रतिमुखाः ऊर्ध्वबाहुकाः (अधोमुखाः) एकपादस्थितावेति विविधा - चारा भवन्तीति विज्ञायते ॥ १ ॥ 1 ( अथ पञ्चमः पटल ) बहुविधा: - नानाचारा असंख्याका भवन्ति । कालाशिकाः कालेन सीदन्तीति, कालेकाले सीदन्तीति भोजनार्थं गच्छन्तीति वा कालशिका: – उडण्डसंवृत्ताः उद्दण्डमात्मदमनमेव संवृत्तं चरित्र येषां त उद्दण्डसंवृत्ता: । अश्मनि पाषाणोपयेव नान्यत्रोखलादौ कुट्टयति प्रियंम्वादि सर्व अवन्नन्तीत्यश्मकुट्टा, अश्मानं पाषाणविशेष भक्षणार्थं कुट्टयन्तीनि वा । उदग्रमासन्नं फलमशनं येषां ते उदग्रफलिनः, उदयमुन्नतं फलं मोक्षादिक येषामिति वा । दन्ता एवोलखलं येषां ते । दन्तोलूखलिकाः । उच्छं भूभ्यां (स्वयं) पतितधान्याहरणं वृत्तिर्वर्तनं येषां ते उच्छवृत्तिकाः । संदेशन पदार्थानां खादनमेव वृत्तिर्येषां ते संदशनवृत्तिका । कपोतस्येव वृत्तिर्येषां ते कपोतवृत्तिकाः । मृगाणां चार इव संचारो येषां ते मृगचारिकाः । हस्तेन पाणिनैव फलं मूलं वा आदातुमाहर्तुं शीलं येषां ते हस्तादायिनः । शैलेषु पर्वतेषु विद्यमानानि फलान्येव खादितुं शीलं येषां ते शैलफलखादिनः । अर्केण सूर्यकिरणैः दग्धानि शुष्काणि पक्कानि पर्णादीन्यनन्तीति अर्कदग्धाशिनः । विश्वस्य पर्णादीन्यनन्तीति बैल्वाशिनः । कुसुमानि पुष्पाण्यनन्तीति कुसुमा- श्रीसधर्मसूत्रम् [ अष्टमः प्ररुते शिनः । पाण्डूनि पलिनानि शिथिलवृन्तानि पत्राप्यनन्तीति पाण्डुपवाशिनः । raat safare भोजनं येषां ते कालान्तरभोजिनः । एककालिक नियमानुष्ठानादिकं येषां ते एककालिकाः । तथा चतुष्कालिकाः । कंटकाना- मुपरि शेरन्त इति कंटकशायिनः । वीरासनं वीरशयनञ्च येषां ते वीरासन- शायिनः, वीरासन एव शेरन्त इति वा । पञ्चाग्नीनां मध्ये शेरन्त इति पञ्चाग्निमध्यशायिनः । धूममेवान्नन्तीति धूमाशिनः । पाषाणानामुपरिशेरते इति पाषाणशायिनः । अभ्य व काशिन: - जाग्रत्स्वभावाः । उदकुंभे वारिपूर्ण - घटादौ वसन्तीति उदकुंभवासिनः । मौनिनः - अभाषमाणः । चसमुच्चये । अवाचि - अधः कृतानि शिरांसि यैः ते अवाकांछासः । सूर्य ओलोक्यं स्तिष्ठन्तीति सूर्यप्रतिमुखाः - ऊर्ध्वमुखाः । उपरिष्टात् प्रसारितकरा ऊर्ध्व- बाहुकाः । एकेन पादेन स्थिताः एकपादस्थिताः तपश्चरन्तः, नित्यमभिहे त्र श्रामणक वैश्वदेवानाचरन्तः सूर्यायो वा मोक्ष प्रार्थयन्ति || इति वाजपेयीये (चतुर्थ: पटल: ) अष्टम: खण्ड: ।अथ नवमः खण्डः अथ भिक्षुका मोक्षार्थिनः कुटीचका बहदका हंसा: परमहमा श्रति चतुर्विधा भवन्ति || अथेत्यादि । aai स्वगृहमन्येव चरतीति कुटीचका: । नानाय बहून्युदकानि येषां ते बहूदकाः । निघ्नन्ति पापानि हिंसा हंसल योगे चरन्तीति वा हंसवत् त्रिषवणमुदकम्पनी वा । गच्छतीति परमहंसा, परमात्मानं नारायणं हंसन्ति गच्छतीति वा । चसमुचये । प तत्र कुटीचका: गौतम भारद्वाज- याज्ञवल्क्य हारीत-प्रभृती- नामाश्रमेष्ट ग्रासञ्चरन्तो योगमार्गतच्चचा मोक्षमेव प्रार्थ- यन्ते ॥ २ ॥ तत्रेत्यादि । प्रभृतिशब्देन विश्वामित्रादयो गृह्यन्ते । आश्रमविति साधुवृत्तेषु ब्राह्मणगृहेषु वा अनुमन्यते । अष्टसु गृहेषु वक्ष्यमाणवत् मैक्ष ला ततः अष्टौ ग्रासान् कबलश्चरन्तो भुञ्जानाः, योगों - जीवपरमात्मनोरेक्यं तत्र मार्गों विमर्शनं तत्तत्त्वं यथावत् जानन्तीति योगमार्ग तत्त्वज्ञास्यन्ती मोक्षमेव प्रार्थयन्ते ॥ बहूदाः विदण्डकमण्डलुकाषायधातुवस्त्रग्रहणधारिणो ब्रह्मर्षि- गृहेषु चान्येषु साधुवृत्तेषु मांसलवणपर्युषितानं वर्जयित्वा सप्तगारेषु viral arena प्रार्थयन्ते । बहूदका इत्यादि । वैणवान् दण्डान् यथोप्रमाणेना कृत्वा गोवाल रज्जुना बद्धा घरन्तीति विदण्डधारिणः । कमण्डलुं - दारुणा - अलाबुना नारिकेलेन चा कृतं जलानयनाय पात्रं, धातुना गैरिकादिना रक्तं काषायधातुवस्त्रं तेषां ग्रहणेन धारणेन योऽपूर्वो वेषः तं वहन्तः । ब्रह्मर्षीणां वसिष्ठादीनां गृहेषु मक्ष कुत्वा | अष्टमः प्रश्ने अन्यत्र पूर्ववत् । अथ त्रिदण्डिनः करकिन: शिक्थिनः पात्रिणा यज्ञोपवीतिनः शिखिनः नलपवित्तिणो भिक्षान्नमोजिनो बहूदा इति केचित् । हंसा नाम ग्रामे चैकरावं नगरे पश्चरात्रं वसन्तस्तदुपरि न वसन्ती गोमूत्रगोमयाहारिणो वा मासोपवासिनो वा नित्यचान्द्रायण- तिनो नित्यमुत्थानमेव प्रार्थयन्ते ॥ ४ ॥ हंसा इत्यादि । तदुपरि उक्तदिनेभ्यः ऊर्ध्वं चातुर्मास्यादन्यत्र एकल न वसन्तः तीर्थयात्रां कुर्वन्तः । गोमूत्रं गोमयं वा आहारत्वेन पिवन्तः । उत्थानम् - अन्यत्र गमनमेव प्रार्थयन्ते । कृच्छ्रादियुक्ताः करकिनो दण्डिनो मुण्डिन: उपवीतिनः जलपवित्रिणरिशक्यिनो हंसा भवन्तीति केचित् । परमहंसा नाम वृक्षैकमूले शून्यागारे श्मशाने वा वासिनः साम्बरा दिगम्बरा वा ॥ ५ ॥ परमहंसा इत्यादि । वृक्षैकमूले- वृक्षाधः प्रदेशे शून्यागारे पूजारहित- देवगृहे मशाने वा वसन्तः । साम्बराः वस्त्रधराः । दिगम्बराः - विवस्त्रा: । न तेषां धर्माधर्मौ सत्यानृते शुध्वशुध्यादिद्वैतम् || ६ || नतेषामित्यादि । शुद्धयशुद्धयादीति । आदिपदेन सुखदुःखे उपादेयानुपादेये स्पृश्यास्पृये बन्धान् इत्यादि गृ । सर्वसमास्सर्वात्मानः समलोष्टाश्मकाञ्चनाः सर्ववर्णेषु भिक्षा- चरणं कुर्वन्ति ॥ ७ ॥ सर्वेत्यादि । सर्वं मेध्यामेध्यादि वस्तुजातं ब्राह्मणादि चण्डलान्तसर्व- प्राणिजातञ्च सुखदुःखे शत्रुत्वमित्रत्वाद्यन्यत्समस्तञ्च समं येषां ते सर्वसमाः । सर्वसमात्माधिष्ठितज्ञानं येषां ते सर्वात्मानः भिन्नलोष्टकाञ्चनयोस्तुल्यदर्शनं येषां ते समलोष्टाश्मकाञ्चनाः । मोक्षप्रार्थनं तुल्यम् । मुण्डिनः कौपीनवाससः दण्डिनः त्यक्तोपवीता: ब्रह्मणि स्थिताः परमहंसा इति केचित् । नवमः खण्डः ] श्रवखानममसूत्रम् परमहंसाः द्विविधा गाभ्यन्ते विवृतवेषाचराः गृहद्वेषाचाराचेति । तल विवृतवेषाचाराः शिवायज्ञोपवीतत्यागिनः काषायवाससः ब्रह्मात्मैक्यवादिनः वेदान्तवाक्यार्थ श्रवणमनननिदिध्यासनरताः योग्येभ्यो ब्राह्मणेभ्यो मिक्षां चरन्तः अमानित्वाद्यात्मगुणान् यत्नेनानुतिष्ठन्तः ब्रह्मात्मैक्यज्ञानयोग्यान् शिष्यान् बोधयन्तो मोक्षमेव प्रार्थयन्ते । गूढपाचारास्तु त्यक्तवैदिकलौकिकाचारपरिग्रहाः दृष्टादृष्ट- सर्वारम्भवर्जिताः स्वभावभूनामानित्वादिगुणाः जातरूपधराः यदृच्छाप्राप्ताशन- वसनशयनादिभिम्सन्तुष्टाः जडोन्मत्ताकृतयः प्राकृतजनैरलक्ष्यवेषाचाराः मोक्ष- कांक्षिणः । अयं विभागः श्रुत्यादिपु चोपलभ्यते । ब्राह्मणानां चातुराश्रम्यं क्षत्रियाणां व्याश्रम्यं वैश्यानां द्वयाश्रम्यं विहितम् ॥ ८ ॥ स्पष्टम् ॥ arhi aati निष्कामश्चेति द्विविधं भवति ॥ ९ ॥ सकामं नाम इह संसारे अभिवृद्धि ज्ञात्वा पुत्रलाभाद्यभि- कांक्षणमन्यत्स्वर्गफलादिकांक्षण या ॥ १० ॥ सकाममित्यादि । इह-अस्मिन् लोके, संसारे देहयात्रायां । अभि- वृद्धि:–उत्तरोत्तरवृद्धि:, तां ज्ञात्वा अपेक्ष्य । अभिकांक्षणमभिलाषः । अन्यत्- अन्य पुण्यलोकान्तरेषु स्वर्गादिफल्लाभाभिलाषः । उभयमपि सकामम् । निष्कामं नाम किञ्चिदनभिकांक्ष्य यथाविहितानुष्ठानमिति । ११ निष्काममित्यादि । सात्त्विकत्यागोऽत्र विहितः । तत्र निष्कामं द्विविधं भवति प्रवृत्तिर्निवृत्तिवेति ॥ १२ ॥ प्रवृत्तिर्नाम संसारमनाहत्य सांख्यज्ञानं समाश्रित्य प्राणाया- शासनप्रत्याहारध्यानधारणायुक्तो वायुजयं कृत्वा अणिमाद्यैश्वर्य - पापणम् || १३ || ९४२ पञ्चम प्रश्न प्रवृत्तिरित्यादि । अनाहत्य - संसारमसारमिति ज्ञात्वा तं त्यक्ता । सांख्यज्ञानं - प्रकृतिपुरुषविवेकसाघनीभूतं तच्छास्त्रोक्तप्रक्रियामूलं ज्ञानं ममा- श्रित्य प्राणायामादिवारणान्तसाधनैः वायुजये वर्गीकरणं कृत्वा अणिमादि- प्रापणम् । एतदेव प्रवृत्तेः फलं भवति || तत्पुनरपि तपःक्षयाज्जन्मप्रापकत्वात् व्याधिवाहुल्याच नाहि यन्ते परमर्षयः ॥ १४ ॥ तदित्यादि । प्रवृत्तिसम्पादितं फलम्। तपःक्षयात्-तपसः फलानु- भवेन हासंनेयत्यात् पुनः पुनर्जन्मप्रापकत्वं जन्मप्राप्तौ व्यातीनामवयवाच प्रवृत्तिमार्गः महर्षिभिः नाद्रियते । निवृत्तिर्नाम लोकानामनित्यत्वं ज्ञात्वा परमात्मनोऽन्यत् न किश्चिदस्तीति संसारमनादृत्य छत्वा भार्णमयं पाशं जितेन्द्रियो भृत्वा शरीरं विहाय क्षेत्रजपरमात्मनोर्योगं कृत्वा अतीन्द्रियं सर्व- जगद्वीजमशेषविशेषं नित्यानन्दममृतरसपानयत् सर्वदा तृप्तिकरं परं ज्योतिः प्रवेशमिति विज्ञायते ।। १५ ।। निवृत्तिनामेत्यादि । लोकानामनित्यत्वं ज्ञाला श्रुतिभिरनुमानाच्च ज्ञाला, जगच्छरीरिण: परमात्मनः श्रीमन्नारायणात अन्यत् तदननुप्रविष्टं चेतन- मचेतनञ्च वस्तु किञ्चित् नाम्नीति ज्ञात्वा, संसारमनादृत्य-तत्र आदरं भोग्यता- बुद्धि विहाय । भार्थमयं तद्रूपं पाशं चन्धरज्जुं हित्वा । कार्यति पुत्रमित्रा- श्रितक्षेत्रारामादयो लक्ष्यन्ते । जितेन्द्रियः - इन्द्रिया स्वायत्तीकृत्य | इन्द्रियजयोपाया: शास्त्रेषुपिदिष्टाः ज्ञातव्याः । शरीरं विहाय - प्रकृति- सम्बन्धं विहाय । क्षेत्रज्ञपरमात्मनोरिति-क्षेत्रज्ञः - ‘इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहु: क्षेत्रज्ञ इति द्विदः ॥ इत्युक्तः जीवात्मा । परमात्मा - क्षेत्रज्ञञ्चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत’ इत्युक्तः जगच्छरीरी श्रीमान् नारायणः | अत्र प्रमाणानि । ‘दे ब्रह्मणी वेदितव्ये परा चैवापरा च ’ ‘द्रासुपर्णा रायुजा मनाया समानं वृक्ष परिषस्वजाते’ इत्याद्याः नवमः खण्डः ] श्रुतयः । एवंभूतयोः शरीरशरीरिणी: ferreपरमात्मनोः योगोऽनन्यभावः तं ‘तत्त्व’ सीत्यादि ज्ञानेन कृत्वा इन्द्रियज्ञानमतिक्रम्य वर्तत इत्यतीन्द्रियं सर्व जगतां बीजं निदाने, न शिष्यत इत्यशेष, विशिष्यते सर्वात विशेष न तच्चाशेषविशेष, नित्य आनन्द विशेषः सुखाः यत्र नित्यानन्द अमृत- मेवरसः तन्य मानमिव असून सर्व निरन्तर कर प्रीतिजनक परतुष्ट ज्योतिर्विशेष प्रवेश प्रवेशन निवृतिफल विज्ञायते । सर्वोपनिषत्सु ऐकण्येन विहितं ज्ञायते । MANE इति वाजपेयीये पञ्चमः पटः) नवमः खण्डः । अथ दशम: खण्ड: निवृत्त्याचारभेदाद्धि योगिनस्त्रिविधा भवन्ति, सारङ्गा एका विरकाखेति ॥ १ ॥ निवृत्तित्यादि । यथा वासिष्ठे- ‘प्रवर्तकं भवेदेतत्संसारस्य प्रवर्तनात् । तदेव ज्ञानसंयुक्तं सर्वकामविवर्जितम् || निवर्तकं भवेदेतत जन्ममृत्युनिवर्तनात | नया निवृति: द्विविधा वाह्याभ्यन्तरभेदतः || वा वहि: क्रियोपेतं यत्तद्विहितसाधनैः । आभ्यन्तरन्तु बुद्धचैव विध्यनुष्ठानमात्मनि || वर्णाश्रमोक्तं कर्मैव कामसंकल्पपूर्वकम् । } ॥ ’ इति योगिनः - जीवात्मपरमात्मनो रेक्यं भावयन्तः | योगस्तस्योपायः । म चतुर्विधः मन्त्रयोगो हठयोगो लययोगो राजयोगश्चेति । तदुक्तं योगदीपिकायाम् ‘यः प्राणापानयोर्योगः तथैव रजरेतसोः (१) । सूर्याचन्द्रमसोर्योगो जीवात्मपरमात्मनोः ॥ मन्त्री हटो लयो राजयोगो योगचतुष्टयम् । कश्चतुष्टय योग एक एवाभिधीयते ॥ इति । * मन्त्रयोगो यथा भृताद्धिपूर्वकं केशवादिमातृकान्यामानन्तरं अष्टा- क्षरादि नित्यमन्त्रजपो मन्त्रयोगः | योगशास्त्रे चोक्तम्- ‘कारेण वहिर्याति सकारेण विशत्यथः । हंस हंसेति मन्त्रोऽयं सर्वे मन्त्र जपन्ति माम् ॥ दशमः खण्डः ] uttaraarinee गुरुवाक्यात्सुषुम्नायां विपरीतो मवेज्जयः । सोऽहं सोहमिति प्रोक्तो मन्त्रयोगस्स उच्यते ॥ इति । योगो यथा :- नित्यं मन्त्रजपेन किञ्चिद्विशेषज्ञानं जायते, तेन यत् जडस्वभावं प्रसति, अयं हठयोगः । तदुक्तम् । ‘प्रतीतिर्मन्त्रयोगश्च जायते पश्चिमे पथि । हठेन ग्रसते जाड्ये हठयोगस्स उच्यते ’ ॥ इति । लययोगो यथा :–’ जाड्ये लयं गते मन एकत्र तिष्ठति । ततो वायुर्निधो भवति । अयं लययोगः । तदुक्तं हठ योग प्रदीपिकायाम् - ‘जाड्ये तु प्रासमायाते चितं याति विलिप्तताम् । पवने स्थैर्यमायाते लययोगस्स उच्यते ’ ॥ इति । राजयोगो यथा :– जिसे परमात्मनि रक्ते राजवदानन्दी यत्र तिष्ठति साधकस्स- योराजगः । यथा योगशास्त्रे - • ख्यात्संप्राप्यते सौख्यं स्वात्मानन्दं परंपदम् । अणिमादिपदं प्राप्तो राजयोगस्स उच्यते ’ ॥ इति । 1 मन्त्रयोगोऽपि विविधः । वैदिकस्तान्त्रिकः श्रौतस्मार्तः नित्यो नैमित्तिकः काम निष्कामध्येति । वैष्णवमन्त्रा वैदिकाः । अन्ये तान्त्रिकाः । श्रौतप्रक्रियोप योगमन्त्राः श्रताः । स्मार्तकर्मोपयोगिनः स्मार्ताः । सन्ध्यावन्दनादिषु गायत्र्यादयो मन्त्राः नित्याः । मृत्युञ्जय नामत्रयादिमन्त्रा नैमित्तिकाः । श्रुतिचोदितधर्मानुष्ठान- प्रवर्तका मन्त्राः सकामाः । फलाभिसन्धिराहित्येनानुष्ठीयमानाः निष्कामाः । केचित् ’ देवतागुरुमन्त्राणामैक्यता योग उच्यते’ इति देवतागुरुमन्त्राणाम- पृथग्भावं योगं मन्यन्ते । तस्मात् हठयोगादयस्त्रयोऽपि मन्त्रयोग एवान्तर्भव- न्तीति तेषां वादः । अन्ये त्वन्यथा स्वस्वमतं प्रशंसन्ति । मन्त्रवादिनः मन्त्र- जपमात्रादेव पुरुषार्थः कृत्खः सिद्ध्यतीति । योगवादिनः प्राणायामादिना बायुजेन सर्वार्थसिद्धिरिति । ९०६ [ अष्टम: प्रश्ने एवंविधा योगिनः त्रिविधा भवन्ति । त एव सारंगादिभेदेन व्यव- हियन्ते । सारं - क्षेत्र तं गच्छन्तीति सारंगाः । एक एव ऋषिः आश्रयो येषां ते एकाः । विविधसरणात् – दर्शनात् विसरकाः । अनिरोधका निरोधका मार्गगा विमार्गगाथेति चतुर्विधाः सारंगाः || २ || अनिरोधका इत्यादि । येषां प्राणायामादिनियमो नास्ति, तेऽनिरो- धकाः । वायोर्निरोधनं प्राणायामादि येषामस्ति ते निरोधकाः । मार्गे सत्पथे गच्छन्तीति मार्गगाः । तद्विरोधिनो विमार्गगाः । दूरगा अदुरगा श्रमध्यगा असंभक्ताः संभक्ताचेत्येकायः पञ्चधा भवन्ति ॥ ३ ॥ दूरगा इत्यादि । दूरं पारंपर्येण वैकुण्ठं गच्छन्तीति दूरगाः । दूरगमनं येषां नास्तीत्यदूरगाः । भ्रुवोर्मध्ये अन्तरात्मानं येऽनुभवन्ति ते भ्रूमध्यगाः, न संभवन्ति संसरन्तीत्यसंभक्ताः । संभजन्ते सेवन्ते परमपुरुषमिति संभक्ताः । लक्षणम् । न संख्यावन्तो विसरकाः ॥ ४ ॥ नेत्यादि । विसरकानां गणनं न शक्यम् । तत्र सारंगा:- सारः - क्षेत्रज्ञः - तं गच्छन्तीति सारंगाः ॥ ५ ॥ तत्रेत्यादि । सारंगा : स्वात्ममात्रोपासका इति यावत् । तेष्वनिरोधका अहं विष्णुरिति ध्यात्वा ये चरन्ति ॥ ६ ॥ तेष्वित्यादि । उक्तेषु चतुर्विधसारंगभेदेषु अनिरोधकयोगिनामिदं तेषां प्राणायागादयो न सन्ति ॥ ७ ॥ तेषामित्यादि । मायावादिनां मतमालब्य चरतामेतेषां प्राणायामादयो न सन्ति प्रयोजनाभावात्, अहं विष्णुरिति ज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वात् । दशमः खण्डः ] ॐ ये निवकाः तेषां प्राणायामप्रत्याहारधारणादयः पोडश- कलामन्ति ॥ ८ ॥ येत्वित्यादि । पोडशकला:- प्राणायामादयोऽष्टौ तद्भेदाश्चाष्टौ कलाः योग- शास्त्रोक्ताः । तदभ्यासादेव मोक्षः तेन यान्ति परां गति मिति वसिष्ठस्मरणात् । ये मार्गगास्तेषां पंडेव प्राणायामादयः ॥ ९ ॥ य इत्यादि । ‘अष्ट सानेषु नियमासने विहायान्ये पडुपायाः तैः गृह्यन्ते । तदनुष्ठानातिशयान्मोक्षप्राप्तिः । ’ यान्ति मोक्षञ्च शाश्वनमिति वसिष्ठः । 1515 ये चिमार्गगाः तेषां यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणा- ध्यानसमाधयवेत्यष्टांगान कल्पयन्तो धेयमप्यन्यथा कुर्वन्ति ॥ १० ॥ 1 य इत्यादि । यमा दश । पञ्चेत्येके । अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्य क्षमाधृतिदयार्जवमिताहार शौचानि । इति दश । नियम्यन्त इति नियमा दश । देवनाप्रदक्षिणसन्ध्योपासनादयो नियमा इति केचित् । तपस्सन्तोपास्तिक्यदानेश्वर- पूजन सिद्धान्तश्रवणहीमति पादयो (1) दश नियमा इनि विश्वामितवसिष्ठौ । प्राणायामाद्युपयोगार्थः पादवन्ध आसनम् । तदनेकविधम् । यावन्तो जीवराशयः नावन्त्यासनानि । तत्र चतुरशीतिः चतुप्पष्टि: द्वात्रिंशत् पोश अष्टौ पञ्च चत्वारि द्वं वेति योगशास्त्रेषु दृष्टानि तानि श्रेष्ठानि पूर्वस्मात्पूर्वस्मात्पराणी ति योगविदो वदन्ति । स्वस्तिक गोमुख पद्मक वीरक सिंह मयूर कुक्कुट भद्र कूर्म - मुक्तासनानि शस्यन्ते । भगवन्मरीचिनोक्तानि च शस्ततराणि । एतेषु स्वस्तिक- पद्मक वीर सिंहासनान्युत्तमानि । स्वस्तिक पद्मासने तत्रापि श्रेष्ठे । तेषा- मभ्यासात्सर्वव्याधिविनाशः सिद्ध्यति । यथोक्तरीत्या रेचकपूरक कुंभकैः प्राण- संयमः प्राणायामः । प्राणो वायुः तस्यायामोऽवरोधनमिति शब्दार्थः । द्विविधः पुनः प्राणायामः सगर्भोऽगर्भ इति । सगर्भो जपध्यानरहितः, जपध्यानयुतोऽगर्भः । अगर्भाच्छताधिकगुणः सगर्भः । किञ्च । लघुत्वशीघ्रगामित्वोत्साहस्वरसौष्ठवस - रोगनाशबलतेजस्सुरूपधृतिमेषायुवत्वस्थिरत्वप्रसन्नत्वतपः पापक्षयाश्च प्राणायामेन सिद्धयन्ति । प्राणायामेन वितरलेप्मणामल्पत्वं बहुभोजनसामर्थ्यं चिरादुच्छा- starteधर्मसूत्रम् [ अष्टमः प्रपने सनञ्च जायते । प्रत्याहियते प्राणोऽनेनेति प्रत्याहारः । सोप्यान्तरादिभेदाच- तुर्विधः । विषयगतानामिन्द्रियाणां बलादाहरणं वा प्रत्याहारः प्रथमः । यद्यत्पश्यति तत्सर्वमात्मानमिव पश्यतीति द्वितीयः । शरीरिणां यानि नित्यानि विहितानि कर्माणि आत्मन्येव तेषामनुष्ठानं न करणान्तरैरिति तृतीयः । पादांगुष्ठगुल्फजंघा - मध्यचितिद्वयमूलजानृरुद्वयमध्यपायु मूलदेहमेनाभिहृदयकंठकूपतालुमूलनासानूला- क्षिद्वयमण्डल भ्रूमध्यललाटमस्तकेषु मर्मस्थानेषु स्थानात् स्थानान्तरं वायोरसमाकर्षण चतुर्थः । अनेन प्रत्याहारेण निगृहीतानि मनःपूर्वकाणीन्द्रियाणि स्वर्गप्रापकाणि, विसृष्टानि नरकमापकाणि । तस्मात् प्रत्याहारेणात्मानमुद्धरेत् ।

[[P109]]**

ध्यानं।
ध्येयावस्थिता-चित्तस्य विसदृश-प्रत्ययान्तर-निर्मुक्तः प्रत्यय-प्रवाहो ध्यानं,
तैल-धारावद् अविच्छिन्न-स्रोतस्-सन्तति-रूपं वा।
तच् च द्विविधम् - सगुणं निर्गुणं चेति।
सगुणं पञ्चविधं निर्गुणम् एकम् एव।
यथा –

हृन्-मध्ये ऽष्ट-दलोपेते
कन्द-मध्यात् समुत्थिते द्वादश-अङ्गुलि-नाले
चतुर्-अङ्गुल-मुखे प्राणायामैर् विकसित-केसरान्वित-कर्णिके कमले
वासुदेवं जगन्नाथं नारायण-नामानं चतुर्भुजं
शङ्ख-चक्र-गदा-धरं किरीट-हार-केयूरादि-भूषणान्वितं
श्रीवत्स-वक्षसं पूर्णचन्द्राननं पद्म-पत्र-निभेक्षणं पयोद-दलाभोष्ठं शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशं पीत-वाससम् अच्युतं
पद्म-च्छवि-पाणि-पाद-तलं परमात्मानं प्रभामयं पुरुषोत्तमं
सर्व-भूत-हृदि स्थितं देवेशं
मनसा ऽवलोक्य
यत् “सो ऽहम्” इति ध्यानं - तत् सगुणं प्रथमम्।

हृत्-पद्म-मध्ये प्रकृत्य्-आत्मक-कर्णिके
अष्टैश्वर्य-दलोपेते
विद्या-केसर-संयुक्ते ज्ञान-नाले महत्-कन्दे
प्राणायामैर् विकसिते कमले
विश्वार्चिषं महा-वह्निं ज्वलन्तं विश्वतो-मुखं वैश्वानरं जगद्-योनिं
शिखां तन्वानं
मीढ्वांसं तापयन्तं स्वकं देहम् आपाद-तल-मस्तकं निवात-दीपवद् दीप्यमानं दृष्ट्वा
तस्य शिखा-मध्ये परमात्मानम् अव्ययं
नीलाम्बुदमध्ये विद्युल्लेखेव भास्वन्तं
नीवार-शूकवद्-रूपं पीताभं
सर्व-कारणं विज्ञाय
“सो ऽहम्” इति ध्यानं द्वितीयं सगुणम्।

भ्रुवोर् मध्ये ऽन्तरात्मानं तेजो-रूपं
स्थाणुवन् मूर्ध-पर्यन्तं
मध्य-देहात् समुत्थितं
मनसालोक्य
“सो ऽहम्” इत्य् एतत् ज्ञानं तृतीयं सगुणम्।

यद् वा ऽष्ट-दलोपेते कर्णिका-केसरान्विते
उन्निद्र-हृदयाम्भोजे सोम-मण्डल-मध्ये
स्वात्मानम् अर्काकारं भोक्तृ-रूपिणम् अव्ययं
सुधा-रसं विमुञ्चद्भिश् शशि-रश्मिभिर् आवृतं
मनसा दृष्ट्वा
“सो ऽहम्” इति ध्यानम् उत्तमं चतुर्थं सगुणम्।

षोडश-दल-संयुक्त-शिरः-पद्माद् अधो-मुखान् निर्गताभिस्
सहस्रामृत-धाराभिः समन्तात् प्लावितं पुरुषं मानसम् आत्मानं
(तेनामृतेन संपूर्णं)
“अहम् एव परं ब्रह्म परमात्माव्यय” इति ध्यानं
पञ्चमं सगुणम्।

अथवा सूर्य-मण्डले
आत्मानं सर्व-जगत्-पतिं पुरुषं हेम-रूपिणं हिरण्य-श्मश्रु-केश-नखं
पद्मासनस्थं हरिम् एव ध्यायेत् - पञ्चमं सगुणम्।

ज्योतिर्मयं शुद्धम्
आकाशवत् सर्वगतं
दृढम् अत्यच्छम् अमलं नित्यम्
आदि-मध्यान्त-रहितं
स्थूलं मूलं सूक्ष्मम् अनाकारम्
अस्पृश्यम् अचाक्षुषम् अरसम् अगन्धम्
अप्रमेयम् अनुत्तमम्
आनन्दम् अजरं सद्-असत्-सर्व-कारणम्
अजम् अव्ययं दृश्यादृश्यम् अन्तस्स्थं बहिः-ष्ठं
सर्वतो-मुखं सर्वतो-दृक् सर्वतः-पादं सर्व-स्पृक् ब्रह्म
ब्रह्म-मयो ऽहम् इति वेदनं यत्
तन् निर्गुण-ध्यानम्।

धारणा:- सर्वत आहृत्य चित्तस्य स्थानवन्धो धारणा । सा पञ्चविधा | हृदये cetart Eamratशधारणमाथा । पृथिव्यप्तेजोवा वाकाशेषु क्रमेण लकारवकार रेफयकारहकाराणां पञ्चवर्णानां धारणं द्वितीया । पृथिव्यादिपञ्चभूतेषु अनिरुद्धाच्युन सत्यपुरुषविप्ण्वाद्यधिदेवानां धारणं तृतीया । पादादिजानुपर्यन्तं पृथिवीस्थान, वायुं नीत्वा तत्र वर्णदेवसमन्वित पञ्चघटिकाधारणं तत्पृथिवी जयाय । आजानोः पायुपर्यन्तमपां स्थानं, वायुं नीत्वा तत्र यथोक्त वर्णदेवयुतं वायुं पञ्च- घटिकाधारणं सर्वरोगप्रमोकाय । आपायो: हृदयान्तं वह्निस्थानं, तत्र वर्णदेवस ‘हृतं वायुं धारयेत्पञ्चघटिकाकालं वहिजयाय । आहृन्मध्यात् आभ्रुवोर्मध्यं वायुस्थानं, तत्र तद्वर्णदेवयुतं वायुं पञ्चघटिका धारयेद्वायुजयाय । आम्रमध्यान्तं आमूर्वान्तात् आकाशस्थानं, तत्र वर्णदेवयुतं वायुं पञ्चघटिका धारयेज्जीवन्मुक्तो भविष्यति । * समाधिः- जीवात्मपरमात्मनो: समतावस्था समाधिः । ’ यदवमाला- निर्मासं (?) स्तिमितोदधिवत् स्थितम् । स्वरूपशून्यवद्ध्यानं तत्समाधि’ रिति केचित् । एवं अष्टांगानेव योगान् आत्मोज्जीवनाय कल्पयन्तो विमार्गगा योगिनः ध्येयं ध्यानयोगप्राप्यं परमपुरुषं अन्यथा कुर्वन्ति नास्तीति निश्चिन्वाना नश्यन्ति । इति वाजपेयीये / पञ्चमः पटलः) दशमः खण्डः । ‘चतुर्थी पञ्चमी - चलप्येते । શ્ अथ एकादशः अथैकाः ॥ १ ॥ ॥ एको ऋषिः येषां ते एकार्याः ॥ २ ॥ एक इत्यादि । एक एव ऋषिः मन्त्रः लक्ष्यभूतो गुरुर्खा येषां ते एकाः । तेषु ये दूरगः स्तेपानयं मार्गः ॥ ३ ॥ तेष्वित्यादि । पञ्चधा पूर्वमुक्तेषु दूरगाणां लक्षणं वक्तुमारभते । मार्गः मोक्षमार्गः । पिंगच्या नाडिका आदित्यमण्डलमनुप्रविश्य तत्रत्येन पुरुषेण संयुज्य ततश्चन्द्रमण्डलं तवत्येन पुरुषेण ततो विद्युतं तत्रत्येन पुरुषे पुनः क्रमेण वैकुण्ठमायुज्यं यन्ति इति ॥ ४ ॥

पिंगलेत्यादि । पिंगला नाडीविशेषः । योगानुभवेन शरीरस्वरूप ज्ञात्वा अष्टांगयोगयुक्तो योगी पूर्ववत्प्राणायामैरुद्बोधितः पिंगल्या नाड्या हृदया- न्तस्थं सूर्यमण्डलमनुप्रविश्य तन्मण्डलस्थितेन तेजोरूपिणा पुरुषेण स्वात्मानं संयोज्य ततः चान्द्रमस्या इड़या नाड्या चन्द्रमण्डलं तालुमूलान्तगतमनुप्रविश्य तत्रस्थेनामृतमयेन पुरुषेण संयोज्य ततो वैणव्या सुषुम्नया नाड्या भ्रूमध्यान्त- गतं तदिन्मण्डलमनुप्रविश्य तत्रस्थेन पुरुषेण संयोज्य क्रमशः सच्चिदानन्द- स्क्रूपिणा भगवता परमपुरुषेण श्रीमन्नारायणेन संयोज्य विगतभये वैकुंठे लोक सायुज्यमनुभवन्ति । ये अदूरगास्तेषामयं धर्मः || ५ ॥ क्षेत्रज्ञपरमात्मनोर्योगं क्षेत्रज्ञद्वारेण कारयित्वा तवैव समस्त- विनाशं ध्यात्वा आकाशवत् सत्तामात्रोऽहमिति ध्यायन्ति ॥ ६ ॥ क्षेत्रज्ञपरमात्मनोरित्यादि । तत्रैव - परमात्मन्येव । समस्तविनाश- } मिति । भूम्यन्तरिक्षस्वर्गादयः पृथिव्यादिभूतानि षडिन्द्रियाणि षडिषयाः षड्- एकादश: खण्ड: ] १११ बुद्धयः सुखदुःखे धर्माधर्मादि च । तस्य विनाशः -लयः । सतो भावस्तता तन्मालम् । श्रमभ्यगाः क्षेत्रज्ञपरमात्मनोयेंगे सच्चरूपाभिद्वारेण भ्रमध्यं नीत्वा पञ्चभ्योऽगुष्ठादिभ्यः स्थानेभ्यः आकर्षणं पुनः पिगलाहारेण front oयान्तं क्षेत्रज्ञयोगान्तं वा कुर्वन्ति ॥ ७ ॥ भ्रूमध्यगा इत्यादि । योग इति-योगे जाते इत्यर्थः । सत्त्वरूपो विष्णुः म एवाभिः तस्य द्वारः सुषुम्ना नाडी तन्मुखेन पूर्वोक्तध्यानेन आधारे विकसिते प्रबुद्धकुंडलिनीमुक्तरंधनिरोधेन सुषुम्नया नाडिकया क्षेत्रज्ञमूर्ध्वमुत्कृप्य । पञ्चभ्यों- गुष्ठादिभ्यः स्थानेभ्य इति । पादांगुष्ठादिजानुपर्यन्तमाजान्योर्गुदपर्यन्तमागु- दाहृदयपर्यन्तमाहृदयात्तालुमूलान्तमातालमूलादुभ्रूमध्यपर्यन्तमेतानि पञ्च बायोः स्थानानि । ‘पञ्चघटिकापर्यन्त उक्तेषु स्थानेषु वायुं ध्यात्वा योजयेत् । स तद्भत- वयमवाप्य जीवन्मुक्तो भवेदित्युक्तत्वात् । तेभ्यः पञ्चम्यों ऽगुष्ठादिस्थानेभ्यः स्थानात् स्थानान्तरं वायोराकर्षणं कृत्वा भ्रूमध्यं नीत्वा पुनः पिंगल्या नाड्या आकृष्टस्य वायो: निष्कामणं कुर्यात् । एवं प्रयान्तं शरीरस्य नाशान्तं अथ क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगान्तं वा कुर्वन्ति । असंभक्ता नाम मनसा ध्यान कुर्वन्ति ॥ ८ ॥ तत्प्रतिपादनागमं श्रोत्रेण शृण्वन्ति ॥ ९ ॥ चक्षुषा देवताssकारं पश्यन्ति ॥ १० ॥ घ्राणेन गन्धमनुभवन्ति ॥ ११ ॥ पाणिना देवतां नमस्कुर्वन्ति ॥ १२ ॥ संभक्ता नाम ब्रह्मणस्सर्वव्यापकत्वात् युक्तमयुक्तं योऽसौ परमात्मा (तत्सर्वव्यापीया) तत्सर्वं व्याप्याकाशवत्तिष्ठति ॥ १३ ॥ संभत्ता इत्यादि । युक्तं चेतनमयुक्तमचेतनम् | परमात्मनः सर्व- 1 व्यापकत्वात् आकाशवत् चेतनाचेतनं सकलं वस्तु बहिरन्तश्च व्याप्य तिष्ठति । १९२ sidence सूत्रम् अष्टम प्रश्ने तस्माद्ब्रह्मणोऽन्यं न कुत्रचिदात्मानं प्रतिपद्यतेऽसौ ॥ १४ ॥ तत्र श्रुतिप्रमाणानि द्रष्टव्यानि । भ्रूमध्यगतस्यापि संशय निष्प्रमाणमेवेत्युक्तम् ॥ १५ ॥ तस्माद्ब्रह्मव्यतिरिक्तमन्यनोपपद्यते ॥ १६ ॥

विविधसरणाद् विविधदर्शनात् कुपथगामित्वात् विसरगाः || १७ ॥
पुरा प्रजापतिरुपदेशगूहनार्थ विसरगपक्षं सृष्टवान् ॥ १८ ॥ ส दृष्टा मुनयोऽपि मोहं जग्मुः ॥ १९ ॥ किं पुनर्मनुष्याः || २० || विसरकपना महंकारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मुक्तिः नास्मिन् जन्मनि ॥ २१ ॥ तस्माद्विसरकपक्षो नानुष्ठेयः ॥ २२ ॥ केचिद्विसर कास्तरन्ति काय क्लेशाद, केचिन्मन्त्रजपात, केचिद्येन केन ध्यानेन, केचिदक्षरण, केचिद्वायुजयात् । अन्ये परमात्मना क्षेत्रई संयोज्य ध्यायन्ति ॥ २३ ॥ एते परमार संयोगमेव नेच्छन्ति ॥ २४ ॥ haseer एव पुरुष इति वदन्ति ॥ २५ ॥ केचिन किञ्चिध्यानमिति ॥ २६ ॥ यथोक्तानुष्ठानं योगमिति ज्ञात्वा मुक्तिमिच्छन्ति ॥ २७ ॥ एतेषां विसरकपशुना महंकारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मुक्तिर्ना- सिन् जन्मनि ॥ २८ ॥ तस्मादस्मिन्नेव जन्मनि मोक्षकांक्षिणां विसरकपक्षो ननुष्ठेयः ॥ २९ ॥ सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चात् निर्गुणं ब्रह्माश्रित्य
मोक्षे नित्यं यत्नं कुर्याद् इति विज्ञायते ॥ ३० ॥ एकादश: खण्ड: ] ९१३

अथ वर्णाश्रमधर्मेषूपनीतो ब्रह्मचारिणश् चतुर्विधा
दारान् संगृह्य गृहस्थाश् चतुर्विधा
गृहस्थस् सपत्नीकः
वानप्रस्थास् सपत्नीका
अपत्नीका बहुविधा।
अथ भिक्षुका मोक्षार्थिनो निवृत्त्य्-आचार-भेदार्थैकार्ध्या??
इत्य् एकादश ॥

अस्मिन्न् एव मोक्ष-साधन-प्रकार-मात्रोपसंहार-सूत्रे सगुणेत्य्-आदि ।

सगुणे – साकारे ब्रह्मणि प्रथमं बुद्धिं निवेश्य
तस्य दिव्य-मङ्गल-विग्रहं दृष्ट्वा
तद्-गत-मानसस् सन्
एवं लक्षणं निराकारम् अव्यक्तं ब्रह्मेति तद्-रूपं ध्यात्वा
नित्यम्-आमोक्ष-प्राप्ति यत्नं कुर्यात् ।
उपासनं कुर्वीत ।
तस्य योगिनः अस्मिन्न् एव जन्मनि मोक्षः सिद्ध्यति ।
उपासन-फलं किंचिद् अप्य् अनभिकांक्ष्य
यथा-विहित-वर्णाश्रम-धर्मानुष्ठान-परः
अष्टाङ्ग-योग-रतः
आत्म-गुणैर् युक्तः
प्रथमं प्रतिमासु
शङ्ख-चक्र-गदा-धरं
किरीट-हार-केयूरादि-सर्व-भूषण-भूषितं
कौस्तुभोद्भासितोरस्कं श्रीवत्साङ्कं
पूर्ण-चन्द्र-निभाननं पद्म-पत्र-निभेक्षणं
पद्मोदर-बिम्ब-निभोष्ठं शुचि-स्मितं
शुद्ध-स्फटिक-सङ्काशं
पद्म-च्छवि-पाणि-पाद-तलं
पीत-वाससम् अच्युतम्
अनामयम् अनुपमेयं नारायणं जगन्नाथं देवेशं विष्णुं
नित्यम् अभ्यर्चयन्स्
तन्मयो भूत्वा

पश्चात् तद् एव दिव्यरूपं मनसा ध्यायन्
पश्चात् मनोधृतं तद् एव रूपं
हृदय-कमले ज्योतिर्मयं शुद्धं
सर्वगतम् आकाशवत्
दृढम् अत्यच्छम् अमलम्
नित्यम् आदि-मध्यान्त-रहितं
मूलं सूक्ष्मम्
अनाकारम् अस्पृश्यम् अचाक्षुषम् ओङ्कार-गम्यं
गुणातीतम् अप्रमेयम्
अनुत्तमम् आनन्दम् अजरम् अव्यक्तम्
अन्तर्-बहि-ष्ठं
सर्वतो-मुखं सर्व-दृक् सर्वतः-पादम् अव्यक्तं
सर्व-स्पृग्

इत्य् एवं शरीर-पातान्तं परमात्म-योगान्तं वा
अहं परमानन्द-स्वरूपः परं ब्रह्माव्यय इति ध्यायीत ।

स मुच्यते संसार-बन्धनात् । मुक्तो भवति ।

अयम् अर्थः – परमानन्द-स्वरूपिणा ब्रह्मणा सह
अत्यन्तावस्थानम् एव मोक्षः इति ।
मतान्तराणि प्रत्याख्यातव्यानि । इति शम् ।

इति वाजपेयीये (षष्ठः पटलः) एकादशः खण्डः ॥

॥ इत्य् अष्टमः प्रश्नः ॥ (धर्मे प्रथमः प्रश्नः) समाप्तः

इति वाजपेयीये (षष्ठः पटलः) एकादश: खण्ड: || ॥ इत्यष्टमः प्रश्नः ॥ ( धर्मे प्रथमः प्रश्नः ) समाप्तः 125 अथ नवमः प्रश्नः __XOX धर्मसूत्रे द्वितीयः प्रश्नः 1 ) अथ वानप्रस्थस्य श्रामणकविधानम् ॥ १ ॥ गृहस्थः सोमयाजी पुत्र पौत्रच दृष्टा तत्पुत्रादीन् गृहे संस्थाप्य मौण्डयं कृत्वा प्राजापत्यं कृच्छ्रं चरेत् ॥ २ ॥ गृहस्थस्सोमगाजीत्यादि || मौण्ड्यं – यथोक्तं वापनं कृत्वा पुण्ये दिने सदस्याननुज्ञाप्य तैरुक्तं प्राजापत्यं कृच्छ्रं चरेत् । कृच्छ्रत्रयं केचिद्वदन्ति ।

• वसन्ते शुक्लपक्षे पुण्यक्षे पत्न्या सार्धं गृहात् वनाश्रमं याति ॥ ३ ॥ पूर्वस्मिन् दिवसे कृतवानः संकल्प्य कुशोदकं पीत्वोपवासं कुर्यात् ॥ ४ ॥ औपासनहोमं कृत्वाऽग्निं ‘अयन्ते योनि’ रित्यरण्यामारोप- येत् ॥ १५ ॥ 4 औपासन होममित्यादि । यद्यर्भाधानी अग्नौ पूर्ववत् हुत्वा तमझिं ‘अयन्ते योनि’ रिति अरण्यां समारोपयेत् । दर्शपूर्णमा सविधानेन दर्भादीन् संगृह्य पूर्ववत् परिस्तरण कूर्चान् परिधीन् समिधो वेणुदण्डोपवीतकमण्डलु वल्कलादीन् सम्भरति ॥ ६ ॥ , दर्शपूर्णमासेत्यादि । ‘देवस्ये’ त्यचपशुमसिदं वा आदाय ’ यज्ञस्य घोषद’ सीत्यभिमन्त्रयते गार्हपत्यं वोपतिष्ठेत ! ’ प्रत्युष्ट’ मिति तस्मिन् निक्षिपति । ‘प्रथमगात् ’ ’ उर्वन्तरिक्ष मे हीति चाहवनीयमभिप्रेति । ‘इह- बर्हिरासद’ इति वेदिं प्रत्यवेक्षते । यत्र बर्हिर्दास्यन् भवति तां दिशमेत्य ‘विष्णोः स्तूपोसि’ इत्येकं स्तंवमुत्सृज्य ‘देवानां परिषूतम’ सीत्यन्यं 1 ’ पशूनां त्वा भागमुत्सृजामि’ इति परिषुतस्यैकं दर्भमुत्सृज्य प्रथम: खण्ड: । श्रीखानासूत्रम् 巾 ‘इह देवाना’ मिति परिपूतमभिमृशति । इदं पशूना मित्युत्सृष्ट ‘देवन्य त्वेति परिपूतमभिगृप ‘देवेस्यस्त्वे’ ति ऊर्ध्वमुत्सृज्य ‘देववर्हि रित्यसिद निधाय ‘या जाता’ इत्यभिमन्य ‘आच्छेतात’ इत्याच्छिन्दन सन्न मुि ददाति (1) इत्येवं दर्भान् संगृम तूप्णी विधातुशुल्वं कृत्वा वत्कुणी रूप’ मिनि पालाशेन खादिरेण वा याज्ञिकैर्वृक्षैः एकविंशतिदारुमिध्मं संगृध ‘कृष्णोस्याखरेष्ठ ’ इति संना ‘पूषा त ’ इति प्रदक्षिणं मध्नाति । एवमिमादीन संगृ पूर्ववत् कृतान् परिस्तरणकूर्चादीन् । उपवीतं तृतीयं यज्ञोपवीतम् । कमण्डलुं - जलपात्रम् । वल्कले - तरुत्ववस्त्रम् | आदिशब्देन मेखलोत्त- रीयकृष्णाजिनोपानत्छत्राश्वादयो गृह्यन्ते । सम्भरति - दैविकक्त् संभरति । । पूर्वोक्तेन विधिना अग्निकुण्डं कुर्यात् ॥ ७ ॥ पूर्वोक्तेन विधिना श्रामणकामिकुण्डं कुर्यात् ।

अपरस्मिन् दिवसे वैश्वानरसूक्तेन अभि मथित्वा प्रज्वाल्य ‘अग्र आयाहि ‘उपावरोह’ इत्यग्निं निधाय पूर्ववत् श्रामणकाल्या- धारं जुहोति ॥ ८ ॥ प्रणम्यामि परिषिच्य ’ अग्ने प्रायश्चित्ते त्वं ’ इति पञ्चप्रायश्चित्तं हुत्वा ‘आपो हिरण्य- पत्रमानैः आत्मानं प्रोक्ष्य ब्रह्मदेवत्यं वैष्णवं पञ्चवारुणश्च प्रधानान व्याहृत्यन्तं यजेत ॥ ९ ॥ W स्पष्टम् । इति वाजपेयीये नवमप्र प्रथमः खण्डः । अर्थ द्वितीयः खण्डः अग्नेः प्रतीच्या कुशौ पूर्वाग्रो न्यस्यो अश्मानं निधाय ‘तत्सवितुर्वरेण्यं इति दक्षिणपादांगुष्ठाग्रेण अवमाननाधितिष्ठेत् ॥ १ ॥ ‘तेजो वत्सवसवितुः’ इति वल्कलमजिनं चीरं वा परिधाय पूर्व मेखलादीन त्रिपतान्यत्तरीयं कृष्णाजिनञ्चाददाति ॥ २ ॥ आचम्य ‘स्वस्ति देव’ त्यग्निं प्रदक्षिण प्रणामञ्च कृत्वा आसी ॥ ३ ॥ ‘शन्नो देवी ‘रिति स्वमूर्ध्नि प्रोक्ष्य जयानभ्यातानान् राष्ट्रभृतो व्याहृतीय हुन आज्यशेषं प्राणायामेन प्राश्नीयात् ॥ ४ ॥ ‘योग योगे’ इति विराचम्य ‘शतमिन्तु शरद’ इति प्रणामं • आगन्त्रा समगन्महि’ इति प्रदक्षिणञ्चादित्यस्य कुर्वीत ॥ ५ ॥ ‘राष्ट्रभृदसि’ इत्यूर्धा कूर्चे गृह्णीयात् || ६ || ‘ओं भूस्तत्सवितुः - ‘ओं भुवो भर्गो देवस्य – ‘ओ सुवर्धियो यो नः’ इति पच्छो व्यस्तां, ‘ओं भूर्भुवस्तत्सवितुः - ओं सुवर्धियो योनः’ इत्यर्धर्चशो व्यस्तां, ‘ओं भूर्भुवस्सुवत्सवितुः’ इति समस्ताश्च सावित्रीं जप्त्वा वनाश्रमं प्रविश्य ब्रह्मचर्यवतं संकल्पयेत् ॥ ७ ॥ स्पृष्टम् इति वाजपेयेये नवमप्रभै द्वितीयः खण्डः अथ तृतीयः खण्डः तत्पत्नी च तथा ब्रह्मचारिणी स्यात् ॥ १ ॥ स्वयमेवार्थ प्रदक्षिणीकृत्य आज्येन प्राजापत्यं धातादिमिन्दा- ती विच्छिन्द्र देवं वैष्णवं ब्राह्मं विष्णोर्नुकादीर प्राजापत्य- सूक्तं ततबन्धञ्च पुनः प्रधानान् हुत्वा प्राजात्यत्र नाति ॥ २ ॥ स्वयमित्यादि । प्राजापत्यमुक्तं- ‘ऋतञ्च सत्यञ्च’ ‘देवकृतस्य ’ - ’ यन्मे गर्ने’’ तत्समन्दी’ इति । तद्वृतन्- ‘प्रजापते न त्वत् ’ रयीणां पतिं ’ इति । एतावत्पर्यन्तं हुत्वा प्राजापत्यत्रतवन्धं करिष्यामीति संकल्य पुनः प्रधानान् धात्रादिप्राजापत्यवतवन्धमन्त्रान् अग्ने व्रतपते ’ इति मन्त्रान् समिद्भिर्हुत्वा आज्येन व्याहृतीर्जुहुयात् । स्थित्वा ‘दवस्य वा’ - ‘यो मे दण्डः’ इति द्वाभ्यां पञ्च मानवान्यतमैः पर्वभिर्युक्तं केशान्तायतं astra वैणवं द्विदण्ड- माहरति || ३ || स्थित्यादि । पञ्चपर्वसु उत्तरोत्तरं वस्तु प्रशस्तम् । अलाभे केवलमवर्क केशान्तायतं गृह्णीयात् । द्विदण्डं द्वावुक्तलक्षणौ दण्डौ सुलै- thiकृत्य वा गृह्णाति । ‘येन देवा’ इति कमण्डलुमृद्ग्रहण्यौ पूर्ववदुपानच्छत्रे च गृह्णाति ॥ ४ ॥ अग्नीन् गाईपत्यादिज्ज्वल्य अग्निहोत्रं हुत्या आहवनीये प्राजापत्यं विष्णुमुक्तञ्च सर्वत्र ‘अत्रे स्वाहा’ - ‘सोमाय स्वाहा’ ‘विष्णवे स्वाहा’ इति हुत्वा अग्नी भरण्यामारोपयति || ५ ॥ येनेत्यादि । अम्मी नित्यजत्रपक्षे गाईपत्यादीन् पृथगरण्योरारोपयेत् । नो चतु गाईपत्यस्यारण्यारोपणम् ॥ १९४ [ नवम प्रश्न वनेऽद्र विविक्ते नदीतीरे वा वनाश्रमं प्रकल्प्य यथोक्तमप्रि- कुण्डानि कुर्यात् || ६ || वन इत्यादि । ग्रामाद्वहिरेव वनाश्रमकल्पनं विहितम् । आश्रमं - तपोनिलयम् । पत्न्या सह अमीनादाय पात्रादिसम्भारयुक्तो वनाश्रमं समा- श्रयति ॥ ७ ॥ पत्न्या इत्यादि । अम्मीनरण्यारोपितान् असंकरमादाय स्वयमेव गृहीत्वा । पात्रादिसंभाराः स्रुक् सुवादयो यज्ञपात्राणि । आदिशब्देन वक्ष्यमाण सुवर्णश कलपार्थिवादयः । तान् संभारान् पल्या पुत्रादिना वा वाह- यित्वा तैः पात्रादिसंभारयुक्तः । इति वाजपेयीये नवमप्रभे (प्रथम: पटल: ) तृतीयः खण्डः ।अथ चतुर्थः खण्डः अग्न्यायतने प्रोक्ष्य खनित्या लेखाः पलिक after faare anusायि निदध्यात् ।। १ ।। अग्न्यायतन इत्यादि । अग्निं मथित्वा निदध्यात् चन्यानेव पार्थिवान् वानस्पत्यान् कुलीरोद्धतगान पुराणान् कुशदर्भास्वर्गकान् प्रक्षाग्रं सुगन्धितेजनं गुग्गुलुं हिरण्यशकलान सूर्यन्त सम्मरति ॥ २ ॥ A वन्यानित्यादि । वन्यान वनभवान् न ग्राम्यात् । पार्थिवा:- सिकतोषारवूत्थवल्मीकवपासूदवराहोत्थनाः पार्थाः तान् सप्तश्रोनोक्तान । तान प्रत्येकं कुडुवं यथालाभं वा संगृह्य वानस्पत्यान्- अश्वत्थोदुंबरपलाश- शमीवैकंकतपुष्क पर्णमुञ्जकुला या नित्यष्टौ वनस्पतिभवान् प्रादेशमावान सप- वित्रामान् कृमिलेपवर्जान् एकैकं सप्त पञ्चदश वा गृहीत्वा यथालाभं सर्वान्वा संगृद्ध । कुलीरोद्धतां कर्कटेन स्वनिल्यार्थ मुखननेनेोध्यता मृत तां मृदम् । पुराणान् मासातीतान् । ऊर्जास्तुका - मेषस्य शृंगान्तरालस्थिता रोमसन्ततिः - ताम्, लक्षाग्रं - सपत्रां प्लक्षशाखाम् । सुगन्धितेजन - कट- तृणाम् । सूर्यकान्तमक्ष्मविशेषः । एषां सम्भरणम् । वानप्रस्थान ऋत्विजो वृत्वा affa after गार्हपत्यादीं- स्त्रताग्नीन पश्चाग्नीन्या अग्न्याधानक्रमेणाधाय आहूती द्वे द्वे हुत्बा नित्यं द्विकालं वन्यैरेव जुहोति ॥ ३ ॥ वानप्रस्थानित्यादि । ऋत्विजो वानप्रस्थानेव वृणुयात् । आहुती द्वे द्वे - आहवनीये प्रातः ‘सूर्यो ज्योतिज्योति सूर्यस्वहा ’ इति, सायं ‘अमि- ज्योंतिज्र्ज्योतिरमिस्वाहा’ इति हुवा, पश्चात् ‘भूर्भुवस्सुवस्वाहे ’ ति उभयत्र जुहुयात् । एवमाहवनीये द्वे । गार्हपत्ये, ‘अमये गृहपतये स्वाहा, विष्णवे १००० taareeri [ अष्टम प्रश्न स्वाहेति द्वे । यदि सभ्यावसथ्यौ, सभ्ये भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा’ ‘विष्णव स्वाहे ‘ति द्वे, आवसन्ध्ये ‘अनये अन्नपतये स्वाहा ‘विष्णवे स्वाहे ‘ति द्वे ! एवमाहुतीद्वे द्वे तदानी हुत्वा । द्विकार्ल - सायः प्रातः नित्यवारणपक्ष विहरणं विनान्यदग्निहोत्रं कुर्यात् । विहरणपक्षे तु प्रागस्तमयात् प्रागुदयाच्च अमिहोतं होप्यामीति संकल्प्य ‘सुगार्हपत्य’ ‘उद्बुद्वयस्वे ’ ति गार्हपत्य- मुपस्थायेत्यादिवक्ष्यमाणाग्निहोत्रप्रकारेण कृत्वा वन्यैरेव जुहोति । & श्री निः स्नानशौचस्वाध्यायतपोदाने ज्योपवासोपस्थनिग्रह- व्रतमौनानीति नियमान् दशैतान् सत्यानृशंस्यार्जवक्षमादमप्रीति प्रसादमाद वाहिंसामाधुर्याणीति यमान् दशाच समाचरति ॥ ५ ॥ , वनाश्रमीत्यादि । खानं - पूर्वोक्तं नित्यं नैमित्तिकञ्च । शौचं बाह्य- माभ्यन्तरश्च मृज्जलाभ्यां बाह्य आत्मविद्यया आभ्यन्तरम् । स्वाध्यायः - पुरुषसूक्तादिप्रशान्तवैष्णव मन्त्राभ्यासः । तपः - चान्द्रायणाद्यनशनत्रतजनित- दुःखशमनम् दुःखसहिष्णुत्वं वा । दानम् - अतिथिभ्योऽन्नं वा अर्थिभ्यो यथा- शक्ति धनदाने वा । इज्या, ब्रह्मयज्ञादि उपासः - चान्द्रायणादि व्रताचरणम् । उपस्थनिग्रहः - इन्द्रियनिरोधः, व्रतं - ब्रह्मचर्यम् । मौनं - मूत्रपुरीषोत्सर्जन- दन्तधावनस्नानाद्यनुष्ठान भोजनादिकालेषु, अन्यत्र भाषणम् । एते नियमा दश उच्यन्ते । सत्यं भूतहितं प्रियं यथार्थवचनम् । आनृशंस्यं - अक्रूरता | आर्जवं विदितेष्वविदितेषु वा मनोवाक्कायकर्मणां प्रवृत्ती वाप्येकरूपत्वम् । क्षमा- प्रियाप्रिनेषु सर्ववस्तुषु समता । दमः - आत्मदण्डः । प्रीतिः - यदृच्छालाभेन सन्तुष्टिः । प्रसाद :- सर्वावस्थासु प्रसन्नता । मार्दवं- पेशलस्वभावः । अहिंसा – सर्वप्राणिषु अक्लेशजननम् । माधुर्य- मधुर- वचनवत्ता । एते यमा दश । एतान् सर्वानाचरति । भक्तथा विष्णुं ध्यायन् अग्निहोत्रश्रामणकामिहोत्रौ द्विकालं नोत्सृजन् ग्राम्याशनं त्यक्ता न्यौपधीमिः फलं मूलं शाकं वा नित्याशनं संकल्प्य ‘तिरोधा भूः’ इत्याहृत्य अपराह्ने स्वयं पत्नी वा हविष्यमस्रावितं पचति ॥ ५ ॥ श्रीवखान चतुर्थ: खण्ड: श्रमणका श्रमणकम् | farai भक्त्येत्यादि । अग्रिहोत्र मणका ग्रिडोम - श्रीनाम नित्यत्वेन १००१ हो । नित्यानुष्ठानानन्तरं वन्यौषधीन निरोधामन्त्रचतुष्टयनाशय । हविवं हवियोग्य क्षारलवणवर्जितम् । अस्रावितं – अविन्न पचति । वैश्वदेवहोमान्ते अतिथीनागतान् प्रावयित्वा मि प्राश्नाति ॥ ६ ॥ देवेयादि । प्राशयित्वा अवशिष्टममितं षोडशाधिक प्राश्नाति । पश्चात् पत्नी तदवशिष्टं प्राश्नीयात् । इति वाजपेयीये नवमप्रश्न चतुर्थः खण्डः । अथ पञ्चमः खण्डः रात्रौ नाश्नीयात् ॥ १ ॥ अधस्तात् दर्भास्तृणानि पर्णानि वा आस्तीर्य सुव्रतः सुगं पत्नी विना एकश्शयीत ॥ २ ॥ साऽस्य शुश्रूषां करोति ॥ ३ ॥ सेत्यादि । शुश्रूषां - शरीरसंरक्षणाद्या मग्निपरिचर्याश्च करोति । एनां नोपगच्छत् ॥ ४ ॥ मातृवत् निष्कामः प्रेक्षेतोर्ध्वरेता जितेन्द्रियः ।। ५ ।। दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यं नक्षत्रेष्टिमाग्रयणेष्टिञ्च वनौषधीभिः पूर्ववद्यजेदनुक्रमात् || ६ || मूलैः फलैः पत्रैः पुणैर्वा ततत्कालेन पक्कैः स्वयमेव संशीर्णैः प्राण प्रवर्तयन् उत्तरोत्तरेऽप्यधिकं तपस्संयोगं फला द्विशिष्टमाचरेत् ॥ ७ अथवा आहिताग्निः सर्वाननीन् अरण्यामारोप्य सर्वसंवाप- मन्त्रैः पार्थिवान् वानस्पत्यांश्च सर्वान समूह्य निर्मन्थ्य एतेन विधिना अग्न्याधेयविधानेन च मन्त्रैस्सर्वैः सभ्याग्न्ययतने श्रामणकानि- मधायाहरेत् || ८ | अथवेत्यादि । एवममिहोत्रं श्रमणकहोमश्च पृथक् कर्तुमशक्तश्चेत् आहिताभिः सन् गार्हपत्यादीन् पृथक् एकस्यां वा अरण्यां आरोप्य । सर्वैः संत्रापमन्त्रैः - ’ अग्नेर्भस्मासि ’’ संज्ञानमसि’ ‘उदेामे’ ‘यत्पृथिव्या ’ ‘उत्समुद्रात् ’ ’ इयत्यग्र आसीः ’ ’ मदो देवी:’ इत्येतैः श्रौत तैः सप्तभिः सप्त पार्थिवान् । ‘अश्वोरूपं ‘‘ऊर्जः पृथिव्या ’ गायत्र्या हियमाणस्य’ - ’ याते सृष्टस्या: - ’ यत्ते सृष्टस्य’ - ‘यत्ते तान्तस्य’ - ‘यत्पर्यपश्यात्’- ‘याते अग्ने C पञ्चमः खण्डः ] ओजस्विनी तनूः इत्यस्वापमन्त्रैः अष्टौ वानस्पत्यश्च नम्र श्रमणara निधाय अरण्यारोपितमभि वैधानरसून निर्मथ्य । फोन विधिना – श्रामणकाग्निविधानेन । अग्न्याधेयविधानेन च । सभ्यस्य भेदः श्रामणकाविरित्याहुः ॥ ९ ॥ सभ्यस्येत्यादि । सभ्यस्य कुंडस्य भेदः श्रमागरिया mard लक्षणं सर्व मभ्यवदिति वदन्ति । ratna faganat sो हुन्या अयादिपात्राणि च प्रक्षिप्य पुत्रे मा निधाय तथा अमीनात्मन्यारोप उल्कलीपवतान faraim अमरदारो गन्ना वने निवसे ॥ १० ॥ अपत्नीक इत्यादि । अपनीक:-पत्नी पिना गन्तुमिच्छन् । भिक्षुक्त- वक्ष्यमाणसन्न्यासिवत् । अग्रो - श्रमणकामिनु पाद्य तस्मिन् पूर्ववद्रोहुन् तस्मिन्नवासौ अरादिपात्राणि - लोहा ममयानि विहाय (ब्राह्मणेभ्यो दला) अन्यानि यज्ञपात्राणि च प्रक्षिप्य दवा । यथाssवानं तथा अग्रीन अनामी चेदमिहोतं हुत्वा अन्ते क्रमेण आत्मनि पूर्ववदारोप्य । अन्यन स्पष्टम् । तपसां श्रमणमेतन्मूलं तस्माद्विधानमेन च श्राम क मिया [ह] विखनाः]: ॥ ११ ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये नवमप्रश्न पञ्चमः खण्डः || अथ षष्ठः खण्डः —XOX-*** अथ नन्न्ामक्रनः ॥ १ ॥ अथेति उच्यत इति वाक्यशेषः । मन्युर्ध वृद्धोऽन त्यो विधुरो वा जन्ममृत्युजरादी व विचिन्त्य योगार्थी यदा स्यात् तदा अथवा पुत्रे मार्यो निक्षिप्य परमार-नि बुद्धिं नरेश्व वनात्सन्न्यासं कुर्यात् ॥ २ ॥ सप्तत्यूर्ध्वमित्यादि । सप्ततिवत्सरादूर्ध्वं सन्न्यासस्य कालो विहितः । अयं नियमः कुटीचकबहूदकविपयः । हंसानां यदेच्छा जायेत तदा । ‘यदहरेव विजेत् तदहरेव प्रजेत्’ इति श्रुतेः । वृद्ध इति वयोविषयो ज्ञानविषयो वा ’ अप य - सन्जानहीनः । ‘अपुत्रस्य गतिर्नास्ती ’ ति वचनात् । विधुरः - मृत भार्यः ‘अनाश्रमी न तिष्ठे ’ दिति वचनात् । ‘सर्वेषणा विनिर्मुक्तिः क्षमा धृति- शौचसत्यसन्तो जिवान्वितः पुत्रमित्रकलत्रादिषु स्नेहवर्जितः जितेन्द्रियः ज्ञान- निर्धनव.लमषः पंम्वन्धर्वाधरमूक्लीबजडादिवत् स्थितः वृद्धातुरकृशवत् काम- भोगेषु निस्पृहः निर्ममो निरहंकारो निर्द्वन्द्वः गतमत्सरो रागद्वेष क्रोधलोभ- मोहमदमात्सर्यवर्जितः बहुश्रुतः अधीतवेदो जपकृत् कृतनित्यकर्मानुष्ठानः यथा- शक्ति यज्ञकृत् सर्वभूतदयापरो नियमयमान्वितः सिद्धवैराग्यः एवंविधो ब्राह्मण: सन्न्यासी भवेत् । अन्यथा पापीयान् भवति इति वेदानुशासनम् । जन्मे- त्यादि । आदिशब्देन व्याधिदुः खेन्द्रियवैकल्यादयो लक्ष्यन्ते । विचिन्त्य- देहस्य स्वभावसिद्धानीति परामृश्य । योगार्थी यदा स्यात् - ब्रह्मचर्यादूर्ध्व बाल्ये यौवने वार्धके वा, तदा सन्यासी स्यात् । अथ सपत्नीकः पुत्रे तदभावे पौत्रे दौहित्रे धशुरे वा भार्या निक्षिप्य । वनादिति गार्हस्थ्यादित्यस्याप्युपलक्षणम् । ’ एवं सर्वलक्षणसंपन्न भिक्षुमाचार्यमाश्रित्याश्रमस्वीकरणं कुर्यात् ’ इति गालवः । आचार्यवान् पुरुषो वेदे ति छन्दोगाः । गुरुरपि संवत्सरं षण्मासं त्रिमार्स वा शिष्यं परीक्ष्य सुगुणान्विताय अनभिशस्ताय सवंशजाय उचितमुपदेशं 攀

पण खण्ड: कुर्यात् । श्रीवखानगृह्यसूत्रम नासंवत्सरवासिने वृया दिन मैत्रावरुणयतिः आचार्योप- सदनप्रकार : आचार्यानुग्रहकार पूर्वमेवोक्तः ॥ मुण्डित विधिना या ग्रामाद्वा प्राजापत्यं चरित्वा पूर्वाह्न त्रिदण्डं fari कापायं कमण्डलुमपवित्रं मृद्ग्रहणी मिश्रागवञ्च संभृत्य fagi प्राश्य उपवासं कृत्वा दिनेऽपरे मानस्यात्वा अग्रिहोत्रं वैश्वदेव त्या वैश्वानरं द्वादशकपालं ॥ ३ ॥ हृत्वा नि " मुण्डित इत्यादि । ‘शिखावर्ज मित्युक्तन्तापनं कुर्यात् । ग्रामा- द्वारी - बहिः प्रदेशे देवालये नदीतीरे वा । प्राजापत्यं चरित्वा – अनाश्रमी चत्वारि प्राजापत्यानीति केचित् । त्रिंशत कुच्छ्राणी | अनधिकारी सर्वप्रायश्चितमित्यपरे । सन्न्यासदिनात्पूर्वं शुकाष्टमी नारभ्य पौर्णमास्यन्तं अपि वा दिने अष्टधाद्धानि कृत्वा सन्न्यसेदिति केचित । देवर्षिदिव्य- मनुष्यभूत पितृमात्रात्मसंज्ञान्यष्टश्राद्धानि । तव देवश्राद्धे ब्रह्म विष्णु महेश्वराः, ऋषिश्राद्धे देव राजर्षयः दिव्या सुरुद्रादित्याः, मनुष्यश्राद्धे सनकसनन्दनसनातनाः भृतश्राद्ध पृथिव्यादि पञ्च भृतानि चकारादिन्द्रि याणि (?); पितृश्रा पितृपितामहप्रपितामहाः, मातृश्राद्धे मातृपितामही प्रपितामहाः, आत्मा आत्मान्तरात्मपरमात्मानः इत्येवं देवता भवन्ति । सर्वोपवीती अक्षतैरेवार्चयेत् । न तिलैः । सर्वत्र विश्वेदेवार्थं द्वौ ब्रह्मान्नानां प्रत्येक द्वावेव ब्राह्मणौ वरणीयौ । एवं प्रतिश्राद्धं कुर्यात् । एकस्मिन् दिने चेत् एकमेव विश्वे देवस्थाने कुर्यात् । ब्राह्मणानामन्त्र्य प्रत्येक मुदगन्तमष्टमण्डलान्युपकल्प्य पादौ प्रक्षाल्यासयित्वाऽभ्यर्च्य बहिर्गत्वा इन्द्रादि- देवता: नमोन्तेन नान्नाऽभिवन्द्य अन्तः प्रविश्य नारायणं ध्यायन् यथेष्ट भोजयेत् । नान्दीश्राद्धे पिंडदान करिष्य इति संकल्प्य उपवीती भूम्यामुद- गन्तं अष्टौ लेखा उल्लिख्य दर्भानास्तीर्य देवादिस्थलेषु तूष्णीं जलमासिच्य पिलाविस्थले ‘मार्जयन्तां मम पितरः । इति यथालिंग मन्त्रेणाक्षतेोदकं दत्वा चतुर्थ्यन्तैः तन्नामभिः प्रतिवर्ग पिंडत्रयं दत्वा पित्रादिषु स्वगृह्योक्तमासिश्राद्ध- विधानेन पिंडत्रयं दद्यात् । शेषश्च यथोक्तं कुर्यात् । त्रिदण्डं - त्रीन् वैणवान् १००६ श्रीवखानगृह्यसूत्रम् [ नवम प्रश्न दण्डानेकीकृत्य गोवालेन बद्धा मुद्रान्वितं कृत्वा, शिक्यं - भिक्षापात्रधारण- वखादिकम् | कापायं वर्णविशेपरंजितवस्त्र, कमंडले- जलपात्र, अपः पवित्र- यतीत्यपवित्रं वत्रखण्ड, मृद्ग्रहणी - शौचार्थ मृदानयनाय गृहीतं पात्रं, 臂 मिक्षापात्रं - मिक्षाग्रहणार्थ पात्रम् चकारात् उपवीताजिनोत्तरीयादिसंभारा- लक्ष्यन्ते । त्रिवृतं पयोदधिघृतं समं गृहीतं, ताम् प्राश्याचम्य । परस्मिन दिने पौर्णमास्यामुपवासमिति केचित् । त्रिवृत्प्राशनात्पूर्वं सक्तुमक्षणमेके वदन्ति । अग्निहोत्रमिति । यद्याहिताभिर्वनस्थः नत्राभिहोतं वक्ष्यमाणवत् जुहुयात् । यदि गृहस्थः तत्र विहारं प्रकल्प्य अग्नीनाधाय पूर्ववत्कुंडे निघाय अपि वा स्वगृह एव अग्निहोत्रादिकं जुहुयात् । अनाहितानिश्चेत् पूर्ववदौ- पासनाभौ होमं वनस्थश्येत् तदसौ श्रामणकहोमं वैश्वदेवञ्च जुहुयात् । यदा- हितामिः वैश्वानरं द्वादशकपाल निर्वत् । दर्शपूर्णमासवत् सर्वं कृत्वा वैधानरेष्टिं कुर्यात् । सर्वस्वदक्षिणां प्राजापत्येष्टिं कुर्यादित्येके । सायं सन्ध्यामुपास्य गार्हपत्यादिषु सन्न्यासहोममे वदन्ति । गाईपत्यानावाज्यं संस्कृत्य आहवनीये पूर्णाहुती पुरुषसूक्तश्च हुत्या ‘अग्रये - सोमाय ध्रुवाय - ध्रुवकरणाय परमात्मने नाग- यणाय स्वाहा’ इति जुहोति ॥ ४ ॥ गार्हपत्यानावित्यादि । पुरुषसूक्तमिति । पुरुषसूक्तं प्रत्यृचमाज्य- चरुसमिद्भिर्जुहुयादित्येके । इति वाजपेयीये नवमप्रश्न षष्ठः खण्डः । अथ सप्तमः खण्डः सुचि सुवेण चतुर्गृहीतं गृहीत्वा सर्वाग्निषु “ओ स्वाहा इति जुहुयात् ।। १ ।। सुचीत्यादि । जुहुयात्-प्रत्येकं गृहीत्वा जुहुयात्। ततो गार्हपत्यस्थ पश्चात् आसीनः भतया भगवन्तं नारायणं ध्यायन् गायत्री जपन् जागरणं कृत्वा ब्राझे मुहर्ते चोत्थाय गार्हपत्ये ततमौ या विरजाहोमं केचिदन्ति । अग्निहोत्रहवणी माहवनीये, मृच्छिलामयेभ्योऽन्यानि पात्राणि गार्हपत्ये प्रक्षिपति ॥ २ ॥ अग्निहोत्रेत्यादि । प्रक्षिति - प्रहृदति । गृहस्थोऽनाहिताग्निरौपासने, वनस्य श्रमण हो वा पात्राणि प्रक्षिपेत् ॥ ३ ॥ गृहस्थ इत्यादि । विधुरश्चेत् लौकिकामौ निर्मन्ध्ये वा ब्रह्मचारी चेदुपनयनामो लौकिकाम वा । वैश्वानरेष्टिं विहाय पौर्णमास्यामष्टम्यादिषु वा श्राद्धानि कृत्वा पूर्ववत्सर्वं कुर्यात् । 1 पच्छोsaशो व्यस्तां समस्ताच सावित्रीं जप्त्वा ‘मिक्षाश्रमं प्रविशामि इति तं प्रविशति ॥ ४ ॥ अन्तर्वेद्यां स्थित्वा गाईपत्यादीन् ‘याते अग्ने यज्ञिया’ इति प्रत्येकं विराधाय ’ भवतं नस्समनसौ’ इत्यात्मन्यारोपयेत् ॥ ५ ॥ अन्तर्वेद्यामित्यादि । यद्याहिताभिर्भिक्षुः अन्तर्वेषां गार्हपत्याहवनीय- योर्मध्ये स्थित्वा गाईपत्यादीन् जाज्वल्यमानानामीत् क्रमशः उक्तेन मन्त्रेण पाणी प्रताप्य प्रत्येकं त्रिः कृत्वः आत्राय आत्मन्यारोपयेत् । एवमनाहिताग्न्या दयः तत्तदभिम् । १००४ श्रीखानगृह्यसूत्रम् भूर्भुवस्वसन्न्यस्तं मया इति त्रिरुपांशुचैव प्रेषयुक्त्वा दक्षिणहस्तेन सकज्जलं पीत्वा आचम्य तथैवोक्त्वा निर्जराञ्जलि विसृजेत् || ६ || भूरित्यादि । पश्चात् उपवीतादिसंभारान् गृहीत्वा नद्यादिजलाशयं गत्वा संभारान् तीरे विन्यस्य जलं प्रविश्य । ऊर्ध्ववाहुरसन् प्रेष- ‘भूर्भुवो’ मन्त्रं उक्त्वा । जलं गृहीत्वाऽभिमन्त्रय पीत्वा । तथैव प्रेषमन्त्रमुक्ता । मेखलां चत्वार्युपवीतान्येकं वोपवीतं कृष्णाजिनमुत्तरीयश्व पूर्ववददाति ॥ ७ ॥ मेखलामित्यादि । पूर्ववत् - अनयनोक्तवत । आचार्यो वा गृहस्थो वा ददाति । सोऽपि तत्तन्मन्त्रमुक्ता धारयेत् ॥ 1 इति वाजपेयीये नवमप्र सप्तमः खण्डः ।अथ अष्टम: खण्ड: मखा में गोपाय’ इति ‘देवस्य त्वा– ‘यो से दण्डः, त्रिभित्रिदण्डं ‘यदस्य पारे रजसः’ इति विर्य ’ येन देवाः पवित्रेण’ इत्यप्यविवं ‘येन देवा ज्योतिषा’ होते कमण्डलुमृद्ग्रहण्यावा- ददीत ॥ १ ॥ देवस्य त्वेत्यादि । ‘येन देवा’ इति मन्त्रस्यावृत्तिः । गुरुणा गृहस्थेन वाद तत्तन्मन्त्रोच्चारणपूर्वकं स्वयमाददीत । स्नात्वा अघमर्षणसूक्तेनाघमर्षणं कुर्यात् ॥ २ ॥ आचम्य षोडशप्राणायामान् कृत्वा सहस्रं शर्त वा साविली जप्त्वा तथा भिक्षापात्र मलाबु दाखं मृन्मयं वा गृह्णाति ॥ ३ ॥ स्नात्वेत्यादि । भिक्षापात्रं कांस्यवजे तेजसं वेति केचित् । प्रणवाद्याभिः पृथक पृथक सप्तव्याहृतिभिः तर्पयामीति देवेभ्यो जलेऽद्भिस्तर्पयित्वा आद्यामिश्रतसृभिः ‘स्वधा’ इति पितृभ्य- स्तर्पयेत् ॥ ४ ॥ प्रणवाद्याभिरित्यादि । ओं भूस्तर्पयामि इति देवतर्पणक्रमः । ओं भूः स्वधा तर्पयामीति पितृतर्पणम् । 1 ‘उद्वयं तमसः’ इत्यादित्यमुपतिष्ठेत ॥ ५ ॥ जलाञ्जलि विसृज्य अभयं सर्वभूतेभ्यो दद्यात् || ६ || अध्यात्मरतो यतिर्भिक्षाशी नियमयमवि समाचरन् संयते- न्द्रियो ध्यानयोगेन परमात्मानमीक्षेत ॥ ७ ॥ अध्यात्मरत इत्यादि । सन्यासिनां सर्वेषामयमेव धर्मः । इति वाजपेयीये नवमप्रभे (तृतीय: पटल) अष्टम: खण्ड: 1 अथ नवमः खण्ड: –XOX—- धर्म्य सदाचारम् || १ || निर्वाती दक्षिणे पणे यज्ञोपवीतं कृत्वोत्कुटिकमासीनः अहन्युदङ्मुखो रात्रौ दक्षिणामुखः तृणैरन्तरिते मृत्रपुरीषौ विसृ- जेन ॥ २ ॥ निवतीत्यादि । उत्कुटिकमासीनः – ऊर्ध्वजानुरासीनः । तृणैरन्तरिते देशे न केवल भूम्याम् । नद्यां गोष्ठे पथि छायायां भस्मन्यप्सु कुशे दर्भे वा नाचरेत् ||३ नद्यां वेत्यादि । वा शव्दस्सर्वत्र संबद्धयते । गोविप्रोदकामिवाध्वर्क तारेन्द्रनपश्यन कुर्यात् ॥ ४ ॥ वामहस्तेन लिंगं संगृह्योत्थायोदकस्य पार्श्वे तथाssसीनो ब्रह्मचारी गृहस्थोऽपि शिश्ने द्विः हस्तयोश्च द्विद्विः गुदे षट्कृत्वो मृदं दत्वोद्धृतैरेव जलैः शौचं कुर्यात् ॥ ५ ॥ वामहरू नेनेत्यादि । मृदं - मार्गदेवालयवल्मीक मूषिकोत्थवहिश्वारसमीप- बिलान्तस्थादिमृदं वालुकाञ्च वर्जयित्वा अन्यत्र शुद्धां मृदं शौचार्थमादाय नदी तटा कूपानां पूर्वालाभे परं जलाशयमभिगम्य तदुदकसमीपे आसीनः । उद्धृतैरेव जलैः – अन्तर्जले शौचनिषेधात् । करं वामं दशकृत्वः करावुभौ च तथा मृदाऽद्भिः प्रक्षा- लयेत् ॥ ६ ॥ वनस्थस्य भिक्षोचैतत् द्विगुणं भवति ॥ ७ ॥ नवमः खण्डः ] श्रीवास रात्रौ यथोक्ता वा तोविसर्गे मूत्रच्छोच कुर्यात् ॥ ८ ॥ taefaरित्येके || ९ || १०११ ॥ सोपवीती प्रामुख उदमुखो वा अन्यत्रासित्वा मृदांचुना पूर्ववत्पाद प्रक्षाल्याचस्य मन्त्रेणाचामति ॥ १० ॥ सोपवतीत्यादि । मन्त्रेण – आपः पुनन्त्वितिमन्त्रेण इति वाजपेयीये नवमप्रश्ने नवमः खण्डः । अथ दशम: खण्ड: ब्राह्मणो हृङ्गामिः क्षत्रियः कंठगामिः वैश्यस्तालुगाभिरद्भिरा- चामेत् ॥ १ ॥ आत्मानं प्रोक्ष्य प्रत्यर्कभपो विसृज्य अर्क पर्येति ॥ २ ॥ आत्मानमित्यादि । प्रत्यर्कमपो विसृज्य - जलमञ्जलिना गृहीत्वा गाय- ज्याभिमन्त्रय आदित्याभिमुखमपो विसृज्य त्रिः ‘असावादित्यो ब्रह्म’ ति सूर्य प्रदक्षिणं करोति । उदकस्यार्वा पार्थे प्राणानायम्व प्रत्येकमोंकानदि सप्तव्याहृति- पूर्वी गायत्रीमन्ते सरिस्कां त्रिर्जपेत् ॥ ३ ॥ स प्राणायामः ॥ ४ ॥ त्रिरेकं वा प्राणायामं कृत्वा पूतः ॥ ५ ॥ शतं दशाष्टौ वा सावित्रीं जप्त्वा प्रातस्सन्ध्यामुपास्य नैशिक- माह्निकञ्चनोऽपमृज्यते ॥ ६ ॥ द्विजातिस्सन्ध्योपासनहीनश्शूद्रसमो भवति ॥ ७ ॥ ब्रह्मचारी स्वनाम संकीर्त्याभिवादयेत् ’ अहं भो’ इति ॥ ८ ॥ श्रीले संस्पृश्य गुरोः पादं दक्षिण दक्षिणेन पाणिना वामं ‘वामेन व्यत्यस्य जान्वोरापदमुपसंगृह्णन् आनतशीर्षोऽभिवादयति ॥ ९ ‘आयुष्मान् भव सौम्येत्येनं शंसेव ॥ १० ॥ अनाशीर्वादी नाभिवन्द्यः ॥ ११ ॥ माता पिता गुरुर्विद्वांस प्रत्यहमभिवादनीयाः ॥ १२ ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये (चतुर्थ: पटलः) दशमः खण्डः । अथ एकादश: खण्ड: -XOX-* अन्ये बान्धवा विप्रोष्य प्रत्यागत्याभिवन्द्याः ॥ १ ॥ अन्य इत्यादि । विप्रोषणकाले प्रत्यागमनानन्तरच अभिवन्दनं बान्धवविषये स्वविषयं च समन्वेति । ज्येष्ठो भ्राता पितृव्यो मातुलः श्वशुरव पितृवत्पितृष्वसा मातृ- saar ज्येष्ठभार्या भगिनी ज्येष्श च मातृवत् पूजितव्याः || २ ॥ ज्येष्ठ इत्यादि । पितृव्यादिषु अज्येष्ठत्वादि न बन्दने प्रतिवन्नाति । कनिष्ठोऽपि पितृव्यादिः पूज्यः । ‘स्त्री पुंयोगे अभिवन्द्ये ’ ति गौतमः । ‘पति- वयसः स्त्रियोऽभिवाद्या’ इत्यापस्तंबः । सर्वेषां माता श्रेयसी ॥ ३ ॥ गुरुः पिता च श्रेयान् ॥ ४ ॥ परस्त्रियै युवतीमस्पृशन् भूमावाभिवादयेत् ॥ ५ ॥ 1 परस्त्रियमित्यादि । भूमौ पाणी निधायाभिवादयेत् । ‘दशवर्षाधिकस्सखा पञ्चवर्षाधिकारणः । त्रिवर्षाधिकः श्रोत्रियश्चाभिवाद्यः’ इत्यापस्तंवः । ’ ज्ञाय- माने विशेषे वृद्धतरायाभिवाद्य ’ मिति । उन्नतासनस्थं गुरुं नाभिवादयेदासनमा- रुह्याभिवादयेत् । विषमगताय गुरवे नाभिवाद्यम् । अन्वाश्चाभिवादयीत । तत्र प्रत्युत्थायाभिवादनमित्यापस्तंबः । अशुचि पादत्राणा धिरूढं शिरोवेष्टनयुक्तं कर्मकारच नाभिवादयेत् । अप्रयतेन नाभिवाद्यं तथाऽप्रयताय चाप्रयतश्च न प्रत्यभिवदेत् । ‘साष्टांग प्रणमेद्धरिं गुरुजनानप्यत्रियुग्मं स्पृशेत् तत्कल्पानभिवादयेदविदिताचारांस्त्रिवर्षाधिकान् । मूर्खान् शीलनिराकृतानपि वयोवृद्धान् नयेत्युचरेत् भीतश्चेदिनरत्न साधु कुशलं पृच्छेश्च नामोश्चरन् ॥ १०१४ श्रीवखानगृह्यसूत्रम् न्यूनं वा वयसा कनिष्ठपितरं पत्नीयुतं मातुलं तद्वच श्वशुरं यति घटिक्या ज्येष्ठ निजभ्रातरम् । आचार्यान्वयवेदशास्त्रनिपुणं वृद्धोऽपि नित्यं नमेत् [ नवम प्रश्न. विप्रे प्रत्यभिवादनं प्रणमति स्वल्पेन शिष्ये सति || " बन्धानां वन्दनादायुर्ज्ञानबलारोग्यसुमानि भवन्ति || ६ || यज्ञोपचीत मेखला जिनदण्डान् परेण धृतान् न धारयेत् ॥ ७ ॥ उपाकृत्यानालस्यश्शुचिः प्रणवाद्यं वेदमधीयानोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां चतुर्दश्योः प्रतिपदोरष्टम्याश्च नाधीयीत ॥ ८ ॥ उपाकृत्येत्यादि । अष्टम्योश्चेति । चकारादयनसंक्रमणमन्वादियुगादि- प्रदोषकालायन भोजनादिकालकाण्डोपकरणसमापनादयो लक्ष्यन्ते । नित्यजपे होमे च अनध्यायो नास्ति ॥ ९ ॥ मार्जारन कुलमण्डूकश्वसर्पगर्द भवराहपश्वादिष्वन्तरागतेषु अहो - रावं, सतकप्रेतकयोगशौचे तावत्कालं तिस्रोऽष्टकासु गुरौ प्रेते च विरालमनध्यायस्यात् ॥ १० ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये नवमप्रश्ने एकादश: खण्ड: । अथ द्वादश: खण्ड: तद्भार्यापुत्रः स्वशिorea at साइमनध्यायस्यात् ॥ १॥ आपात्यायन्ये वृक्षयानयनेव्याः प्रसारितपादी मूत्रपुरीषतोविसर्गे ग्रामे wait afa Teraभोजने देन श्मशानदेशे सन्ध्यास्तानेते भूकम्प दिग्दाहज्यन्युत्का निपात रुधिरोप- लपांव सूर्येन्दुराग्रहणं च महाले नाधीयीत ॥ २ ॥ S आपदात्योरित्यादि । आपत् विपत्। आर्तेः पीडा अक्ष्या- aat area न जीर्यते तावदनध्यायः । ‘अनध्यायं प्रकुर्वीत भूकंपोत्पा दर्शन । सोमसूर्यग्रहे चैव त्रिरात्रं वर्जयेत्तदा ॥ इति मनुः । अत्र विस्तरः स्मृतिषु विस्तरेण द्रष्टव्यः । परत्रेह श्रेयस्करो वेदः तदध्येतव्यः ॥ ३ ॥ परत्वेत्यादि । इतरथा पापीयानल्पायुश्च भवेदिति योगीश्वरः । अन्ते विसृज्य प्रणवं ब्रवीति ॥ ४ ॥ अन्त इत्यादि । प्रणवं नवीति - नारायणायार्पयति । लौकिकानौ समिधो हुत्वा भिक्षानं मेधाप्रदं शुद्धं मौनी भुञ्जीत ।। ५ ।। पौधे माघे वा मासे ग्रामादहिर्जलान्ते पूर्ववत् व्रतविसर्गहोमं हुत्वा स्वाध्यायमुत्सृज्य पक्षे शुक्ले वेदं कृष्णे वेदाङ्गव यावदन्तं समधीत्य गुरोर्दक्षिणां दत्वा समावती स्यात् || ६ || पौधे इत्यादि । पते शुक्ल इत्यादि । अनध्यायतिथीविहाय । इति वाजपेयीये नवमप्रभे (पञ्चमः पटलः) द्वादश: खण्ड: । अथ त्रयोदशः खण्डः मध्याह्ने शुद्धे जले मृदाद्भिः पादौ हस्तौ च धावयित्वा आच- म्यांगानि संशोध्य ‘आपः पुनातु ’ इति जले निमज्जेत् ॥ १ ॥ मध्याह्न इत्यादि । माध्याह्निकस्त्रानं संकल्प्य आचम्य तिथ्या दिसंकीर्त्य पूर्वोक्तवज्जले निमज्जेत् । आचान्ते । वैष्णवैर्मन्त्रैः विष्णुं ‘हिरण्यभृंग मिति वरुणश्च प्रणम्य अघमर्षणं कृत्वा ‘इदमापश्शिवा’ इति स्त्रायात् ॥ २ ॥ आश्रमिणश्चत्वारः स्नानं नित्यमेवं पूर्वोक्तविधिना काम्यं नैमित्तिकश्च कुर्वन्ति ॥ ३ ॥ धौतवस्त्रेणाच्छाद्य पूर्ववदाचम्य प्रोक्ष्य आसीनस्तिष्ठन्वा कृतप्रा- णायामः सावित्रीं जप्त्वा आदित्यमुपतिष्ठेत ॥ ४ ॥ दक्षिणपाणिना तीर्थेन ब्राह्मण भूपत्यादीन् दैवेन नारायणादीन् पैतृकेण पित्रादीन् अद्भिस्तर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञं करिष्यन् नित्य ‘मिषेत्वोर्जे’- त्यादि यथाक्रमं यजुस्संहितामाद्यां स्त्रीननुवाकान्चा स्वाध्यायं नैमिन्तिक ‘ऋतश्च सत्य’ श्चेत्यादि सूतानि चतुर्वेदादिमन्त्रान्वाऽप्यधीयीत ॥ ५ सर्वयज्ञानामादिः ब्रह्मयज्ञः ॥ ६ ॥ तस्मादुपनयनप्रभृत्येव द्विजैः कर्तव्यः ॥ ७ ॥ नद्यां तीर्थे देवखाते सरसि तटाके सामान्ये वा स्नानं कुर्यात् ॥ ८ ॥ नद्यामित्यादि । स्नानसामान्यस्य (स्थानविचारे) उत्तरोत्तरात्पूर्वपूर्वस्य आदरणीयत्वद्योतनार्थमयं क्रमः । इति वाजपेयीये नवमप्रश्ने त्रयोदशः खण्डः । अथ चतुर्दशः खण्डः पारस्योदके मृत्पिण्डान् पचत्य स्यात् ॥ १ ॥

परक्येत्यादि । arrestदकं स्योक्योगार्थ पुरुषान्तरेण निर्मित तटाकादि । उद्धृत्य - बहिः शिवायात् । कृपं तत्तीरे त्रिः कुंमेनाभिपिश्चेत् || २ || कूप इत्यादि । कूपस्नानकाले त्रिवारं कुंभजलं कूपादुद्धृत्य बहिः विक्षिप्य पश्चात् जलमुद्धृत्य स्त्रायात् कूपं घटोदकस्याप्युपलक्षणम् । उच्छिष्ट नम्रो वा न स्त्रायात् || ३ || उच्छिष्ट इत्यादि । उच्छिष्टः - अकृतशौचाचमनादिः । तथा न शयीत ॥ ४ ॥ आतुरोऽप्सु नावगाहयेत् ॥ ५ ॥ आतुरस्य स्नाने नैमित्तिके दशकृत्वो द्वादशकृत्वो वा तमनातुरो जलेऽवगाह्य आचम्य स्पृशेव || ६ || " ततस्य पूतो भवति ॥ ७ ॥ द्विकालं होमान्ते पादौ प्रक्षाल्याचम्य आसने प्रामुखः प्रत्यङ्मुखो वा स्थित्वा चतुरश्रोपलिप्ते मण्डले शुद्धं पात्रं न्यसेत् ॥ ८ ॥ तत्नानं प्रक्षिप्य तत्पूजयति ॥ ९ ॥ द्वौ पादावेकं वा भूमौ निघाय प्रसन्नः ‘तन्त्वा सत्येन परि- पिवामि इति सायं परिषिञ्चति, ‘सत्यन्त्वर्तेन परिषिञ्चामि इति प्रातः ।। १० ।। ‘अमृतोपस्तरणमसि’ इत्याधानं पीत्वा विधिना प्राणाहुतीत्वा अभ्रमनिन्दनश्नाति ॥ ११ ॥ 128 १०१० श्रीवैखानस धर्मसूत्रम् भुक्ता ‘अमृतापिधानमसि’ इत्यपः पीत्वाऽऽचम्य आचा- मेत् ।। १२ ।। एकवासाः शयानस्तिष्ठन् अस्त्रानजपहोमी शुष्कपाद उदङ्मुखो वा नानाति ॥ १३ ॥ मिनपात्रे अन्नं पर्युषितं शयनासनोत्सङ्गस्थं वा न भुञ्जीत ॥ १४ अञ्जलिना अपो न पिवेत ॥ १५ ॥ अञ्जलिनेत्यादि । सोपानत्तिष्ठन् अकृताचमन: दक्षिणाभिमुख आस्येन वा एकहस्तेन वा पात्रमुद्धृत्य वा न पिबेत् । उच्छिष्टाशुच्यशौचिपतितैः स्पृष्टं मृतके प्रेत के चानश्च नाभी- यात् ।। १६ ।। उच्छिष्टेत्यादि । उच्छिष्टं भुक्तशेषमन्न भक्ष्यं वा । अशुचि - अध्यम् । प्रमादादाने प्रायश्चित्तमाचरेत । उच्छिष्टोशुचीति पाठान्तरम् । इति वाजपेयीये नवमप्रश्ने चतुर्दश: खण्ड: ।अथ पञ्चदश: खण्ड: -XOX- तिलसतदधिलाजश्च रात्रौ न भक्ष्यम् || १ || तिलेत्यादि । अभक्ष्यसंग्रहमाह । अन्नं पर्युषितमाज्येन दशा वा युक्तं भोज्यम् ॥ २ ॥ कृमिकीटकेशयुतं पचिजग्धञ्च भस्मादिभिः प्रोक्षितं शुद्धम् ॥ ३ काकाने बने तस्मिन् पुरुषाशनमात्रं तवैवोद्धृत्य व्य- पोहा ’ पवमान सुवर्जन:’ इति भस्म जलैः प्रोक्ष्य दर्भाल्कया स्पर्शयित्वा गृहीयात् ॥ ४ ॥ प्रसूते अन्तर्दशाहं गोक्षीरं मदैकशफौष्ट्रस्खीणां पयश्च पलाण्डु- कव कलशुन गृञ्जनविड्जमनुक्तं मत्स्यं मांसञ्च वर्जनीयम् ॥ ५ ॥ यज्ञशिष्टं मांस भक्षणीयम् || ६ || उदक्या स्पृष्टं शूद्रानुलोमैः स्पृष्टं तेषामन्नञ्च वर्जयेत् ॥ ७ ॥ स्वधर्मानुवर्तिनां शूद्रानुलोमानामामं क्षुधितस्य संग्राह्यम् ॥ ८ ॥ सर्वेषां प्रतिलोमान्तराल वात्यानामामं पकञ्च क्षुधितोऽपि यत्नान्न गृह्णीयात् ॥ ९ ॥ तैः स्पृष्टसंमिश्रं परपकच सन्त्यजति || १० || नित्यं श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म कुर्वन मनोशकायकर्मभिः शनैः धर्मं समाचरतीति विज्ञायते ।। ११ ।। नित्यमित्यादि । मनोवाक्कायकर्मभिः - मानसमहिंसादिचिन्तनम् । वाचिक - वेदाभ्यनस्तोत्रजपादि । कायिक– भगवदाराधनम् । शनैः – क्रमेण अभ्यासेन | धर्म - उक्तं सदाचारं समाचरति । विध्यर्थोऽयं लकारः । १०२० अथ वानप्रस्थस्य, अमे प्रतीच्यां तत्वती च तथा, अग्न्याय- राने प्रोक्ष्य, रात्रौ नाश्रीयात् अथ संन्यासक्रमं वचित्रवेण देवस्यत्वो, धर्म्य सदाचार, ब्राह्मणो हृद्राभिः अन्ये बान्धवाः, तद्भार्यापुत्रयोः, मध्याह्ने जले, पारस्योदके मृत्पिण्डान्, तिलसक्तु- लाजं चेति पञ्चदश || इति वाजपेयीये नवमप्रभे (षष्टः पटल:) पञ्चदश: खण्ड: । || इति नवमः प्रश्नः || अथ दशमः प्रश्नः (धर्मसूत्रे तृतीयः प्रश्नः ) अथ प्रथम: खण्ड: गृहस्थाश्रमी द्वे यज्ञोपवीत वैणवं दण्डं कमण्डलुश्च धारयेत् ॥ १ स्वात्वा सभा गृह्या गार्ह्याणि कर्माणि श्रौतानिषु श्रौतानि ॥ २ ॥ सायच होमान्ते अतिथीनभ्यागतान् प्राशयित्वा मितं प्राश्य पन्या शयीत || ३ || आर्द्रपादः प्रत्यगुत्तरशिराश्च न स्वपिति ॥ ४ ॥ आर्द्रेत्यादि । चकारात् ननोऽशुचिर्वा न स्वपिति । ऋतुरात्रिषु स्वभार्यामुपगच्छेत् ॥ ५ ॥ आदौ त्रिरात्रमृतुमतीगमन सहासनशयनानि वर्जयेत् ॥ ६ ॥ परदारान् न संगच्छेत् ॥ ७ ॥ परदारगमनादायुरश्रीब्रह्मवर्चसं विनश्यति ॥ ८ ॥ भार्यया सह नाश्नाति ॥ ९ ॥ अनन्तीं तां जृम्भमाणां नग्नाच नावलोकयेत् || १० || असत्यवादं वर्जयति ॥ ११ ॥ यत्परं पापं सत्यात्परो धर्मश्च नास्ति || १२ || सर्वप्राणिहितोऽद्रोहेणैव जीवेत ॥ १३ ॥ शुद्धार्थवान् कुसलधान्य: कुंभीधान्योऽश्वस्तनिको वा स्यात् ।। १४ १०२२ sidererrarigra शुद्धार्थवानित्यादि । शुद्धार्थवान् - अनिंद्यकर्मार्जितविचः । कुतूल- धान्यः - कुसूलं धान्यसञ्चयार्थक्लृप्तलघुपात्रविशेषः नत्परिमितधान्यवान् । कुंभी - पात्रविशेषः तत्परिमिताल्पतरवान्यवान् कुंभीपालः । अश्वस्तनिकः एकदिन मात्रपर्याप्तधान्यवान् । द्विजातिः पतितान्त्यजातान् न स्पृशेत् ॥ १५ ॥ उदयेऽस्तमये च सूर्य नेक्षेत ॥ १६ ॥ Hipoult देवगुरुविप्रतक्षीरदधिमसोममिदर्भात्रिवनस्पतीन् प्रदक्षिणं कुर्यात् ।। १७ ।। देवेत्यादि । देवोऽर्वासमाधौ भगवद्दिव्यमंगलविग्रहः, देवाल्यादिश्च । गुरवः – पित्रादयः । विप्राः - ब्राह्मणाः । घृतादयः - कुंभगताः लक्ष्यन्ते । अग्नि: - औपासनादिः । इति वाजपेयीये दशमप्रश्न प्रथमः खण्डः । अथ द्वितीयः खण्डः arraराजगुरुश्रेष्ठरोगभारमृदन्तर्वनानां पन्था देयः ॥ १ ॥ स्नातकेत्यादि । dates: - वती । राजा - मण्डलाधिपः । श्रेष्ठः arer ज्ञानेन कर्मणा वा वृद्धः । वातार्करश्मिभिः पन्थानः शुद्धयन्ति ॥ २ ॥ परस्यापनयनान्यदानि नोपयुञ्जीत । ३ ॥ अदत्तेपपयुक्त स्वपुण्यचतुर्थाश जहाति ॥ ४ ॥ अन्योपयुक्तानि मान्योपान्वाणि धारयेत् ॥ * अश्री पादं न तापयेत् ॥ ६ ॥ नैनं मुखेन घमेत ॥ ७ ॥ t न पाइन स्पृशेत् ॥ ८ ॥ अधः पादतो न कुर्यात् ॥ ॥ अनि जलं वा देवालये जले च मूत्रपुरीषपयशोणितरेत: शिंगनिपान न प्रक्षिपद ॥ १० ॥ aat परम्रियं विष्त्रे च न पश्येत ॥ ११ ॥ उच्छ देवार्कचन्द्रग्रहतारान नेक्षेत || १२ || देवगुरुस्नातकदीक्षितराजगोपानां छायां नाकापति ॥ १३ ॥ इन्द्रधनुः परमै न दर्शये ॥ १४ ॥ न च ।। १५ ।। १०२४ स्वपन्तं नावबोधयति ॥ १६ ॥ एकोऽध्वानं न गच्छेत् ॥ १७ ॥ परक्षेत्रे चरन्तीं गां घयन्तं वत्सश्च न वारयेत् ॥ १८ ॥ नैवाचक्षीत ॥ १९ ॥ जीर्णमलवासा न स्यात् ॥ २० ॥ जीर्णेत्यादि । ‘न जीर्णमलवद्वासा भवेच्च विभवे सति’ इति मनुः । इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने द्वितीयः खण्डः । अथ तृतीयः खण्डः अक्षै: arsi प्रेतधूमं बालातपञ्च वर्जयेत् ।। १ ।। केशरोमतुपांगारकपालास्थिविण्मूत्र पूयशेोणितरेतः श्लेष्मोच्छिष्टान् नावितिष्ठेत् ॥ २ ॥ अमेध्यलि अंगे यावत्तले पगन्धमनश्शंका न स्युः तावन्मृ- तोयैः शोधयेत् || ३ || पतितान्त्यजमूर्खाधार्मिकवैरिभिस्सार्धं न वसेत् ॥ ४ ॥ उच्छिष्टोऽशुचिर्वा देवगोविप्रामीन न स्पृशेत् ॥ ५ ॥ देवान् वेदान् राजगुरु मातापितृन् विद्रा (संत्रा )ह्मणान् नाव- मन्येत ॥ ६ ॥ न निन्देत् ॥ ७ ॥ अवमन्ता निन्दsa faनश्यति ॥ ८ ॥ सर्वभूतकुत्सां ताडनश्च न कुर्वीत ॥ ९ ॥ गुरुणा मातापितृभ्यां तत्पिवाद्यैः भ्रातृपितृमातुलाचार्यलिंगाद्यैः विवादं नाचरेत् ॥ १० ॥ सर्वशुद्धिषु पुरुषस्यार्थशुद्धिः स्त्रीशुद्धिरन्नशुद्धिश्व श्रेष्ठतमा स्यात् ॥ सर्वेत्यादि । अर्थशुद्धिः - अस्तेयादिना संपादितार्थवत्त्वम् । स्त्री- शुद्धि: - परदारगमनादिराहित्यम् । अन्नशुद्धिः - अभोज्यभोजनादिविरहः । द्रव्येषु रत्नसौवर्णरजताश्ममयान्यद्भिः शोधयति ।। १२ ।। अग्नौ वा स्पर्शयेत् ॥ १३ ॥ ताम्रत्र पुसीस। यसाद्यान्याम्वारिभिः दारुदन्तजातानि वक्षणात् धावनाद्वा यज्ञपात्राणि दक्षिणपाणिना मार्जनात् क्षालनाद्वा संशोध्यानि ।। स्पष्टम् । 129 इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने तृतीयः खण्डः । चतुर्थः खण्डः चर्ममयानि संहतानि वस्त्राणि शाकमूलफलानि च प्रोक्षयेत् ॥ १ अल्पानि क्षालयेत् ॥ २ ॥ घृतादीनि द्रव्याण्युत्पूयोन्कया दर्शयेत् ॥ ३ ॥ कौशेयाविकान्यरुष्करैः, अंशुकपट्टानि श्रीफलैः, शंखशुक्ति- गोशृंगाणि सर्षपैः सवारिभिः, मृन्मयानि पुनर्दाहेन, गृहं मार्जनोप- लेपनासेकैः, भूमिं खननाऽन्यमृत्पूरणगोवासकाद्यैः मार्जनाद्यैश्व शोधयेत् ॥ ४ ॥ गोतृप्तिकरं भूगतं तोयं दोषविहीनं सुपूतम् ॥ ५ ॥ वाकशस्तं वारिनिर्णितमदृष्टम् || ६ || वागित्यादि । वाचा शस्तं । निर्णिक्तं - रजकधौतं वस्त्रमनामपि शुद्धम् । अदृष्टं सर्वं वस्तु शुद्धम् । योषिदास्यं कारुहस्तः प्रसारितपण्यञ्च सर्वदा शुद्धम् ॥ ७ ॥ शकुन्युच्छिष्टं फलमनिन्द्यम् ॥ ८ ॥ मशकमक्षिकादिलीनं तद्विषश्च न दृष्याणि ॥ ९ ॥ वाय्वग्निसूर्यरश्मिभिः स्पृष्टं मेभ्यम् ॥ १० ॥ आतुरे बाले पचनालये च शौचं न विचारणीयम् ॥ ११ ॥ आतुरेत्यादि । चकारात् उत्सवे तीर्थयात्रायां विवाहे ग्रामदाहे यागकाले च शौचं स्पृष्टिदोषादिकं न विचारणीयम् । यथाशक्ति स्यात् || १२ | श्रवखानसधमसूत्रम् विवाभ्यां बापो न दुष्याः ॥ १३ ॥ १०२७ परस्याचामतस्तोयविन्दुभिः भूमौ निपत्योद्गतैः पादस्पृष्टैराचा- मयन् नाशुद्धिस्स्यात् ॥ १४ ॥ परस्येत्यादि । आचामयत् - पुनराचमनं कुर्वन् शुचिः स्यात् । अन्यत्र स्नानादेव शुचिः । इति वाजपेयीय दशमप्र ( प्रथमः पटलः) चतुर्थः खण्डः । अथ पञ्चमः खण्डः XX वानप्रस्थो नित्यस्वाध्यायी कुशेध्मादीनग्न्यर्थ, शाकमूलफलादी - नशनार्थश्व शुचौ जातानाहरेत् ॥ १ ॥ अन्याधीनमन्योत्सृष्टमशुचौ जातं गोरसञ्च वर्जयेत् || २ || अन्येत्यादि । कुशेध्मादीनां विशेषणम् । गोरसं - तक्रम् । कृष्टां भूमि नाक्रामति ॥ ३ ॥ धान्यधनसञ्चयं न कुर्वीत ॥ ४ ॥ धान्येत्यादि । अहन्यहनि भोजनार्थादधिकं धान्यं धनं वा न सश्चिनोति । वनाच्छादयेत् | ५ || वस्त्रमित्यादि । वल्कलमेव वसीत । मधूक्त तोयं मांसोते पैष्टिकञ्च गृह्णाति ॥ ६ ॥ मधूक्त इत्यादि । प्रतिनिधिं गृह्णीयात् । सर्वभूतेषु दयालुः समः क्षान्तः शुचिः निरसूयकः सुखे निस्स्पृहः मङ्गल्यवान् ईर्ष्याकार्पण्यवर्जो मत्स्यादीन् दंशकान् सीर- कृष्टजातानि कन्दमूलफलशाकादीनि च त्यजन् जटाइमथुरोमनखानि धारयन् त्रिकालखानी धाराशयः वन्यैरेव चरुपुरोडाशैर्निर्वपेत् ॥ ७ ॥ पलंड्रादीन् निर्यासं श्वेतवृन्ताकं सुनिषण्णकं श्लेष्माकं व्रज- कलिं छत्वाकं शिशु भूस्तृणं कोविदारं मूलक (न्द)श्च वर्जयति ॥ ८ ॥ मुनेस्सर्व मांसं गोमांसतुल्यम् ॥ ९ ॥ धान्याम्लं सुरासमं भवति ॥ १० ॥ पूर्व सञ्चिताशनं पूर्वाणि वसनानि आश्वयुजे मासि त्यजति ॥ ११ पूर्वेत्यादि । पूर्वसञ्चितांस्त्यक्ता पुनः पूर्ववत्संगृह्णीयात् ।वानसमंसूत्रम् वेदवेदान्ते (अ)न ध्यानयोगी तपस्समाचरात || १२ || १०२९ अपत्नीको निरनिरानिको वृक्षमुले वन वनस्थाश्रमेषु गृहस्थानां गृहेषु वा भिक्षां मिक्षिन्वा अनुपार्श्वे शुद्धे पणे प्राणयात्रा- मात्रमन्नं भिक्षुवदनाति ॥ १३ ॥ शरीरं शोषयन्नुत्तरमुत्तरं तीव्रं तपः कुर्यात् ॥ १४ ॥ रूपणम् । इति वाजपेयी मन पञ्चमः खण्डः | अथ पर: खण्ड: भिक्षुः arrer fari प्रणवेनात्मानं तर्पयेत् ॥ १ ॥ मिक्षुरित्यादि । खात्वा - arai - त्रिकालम् । भिक्षुभेदानां सर्वेषा स्ननादिविहितम् । तेनैव तं नमस्कुर्यात् ॥ २ ॥ पडवरान् प्राणायामान् कृत्वा शतावरां सावित्रीं जप्त्वा सन्ध्यामुपासीत || ३ || अपवित्रेणोत्पूताभिरद्भिराचामेत् ॥ ४ ॥ काषायधारणं सर्वत्यागं मैथुनवर्जन मस्तै न्यादीनप्याचरेत् ॥ ५ काषायेत्यादि । सर्वत्यागं - स्नानशौचभिक्षाध्यानवर्जम् । त्यागेऽप्या- चरणीयान्येतान्युच्यन्ते । 1 असहायोऽनग्निरनिकेतनो निस्तञ्चयः सम्मानावमानयमो विवाद- क्रोध लोभमोहानृतवर्जी ग्रामाद्वहिर्विविक्तं मठे देवालये वृक्षमूले वा निवसेत् ॥ ६ ॥ चातुर्मास्यादन्यत्र एकाहादूर्ध्वमेकस्मिन् देशे न वसेत् ॥ ७ ॥ वर्षाः शरच्चातुर्मास्यमेकत्रैव वसेत् ॥ ८ ॥ वर्षा इत्यादि । ‘प्रावृट्छरतू चातुर्मास्यम् । त्रिदण्डे काषायाप्पवित्रादिन योजयित्वा कंठे वामहस्तेन धारयन् दक्षिणेन भिक्षापात्रं गृहीत्वा एककाले विप्राणां शुद्धानां गृहेषु वैश्वदेवान्ते भिक्षां चरेत् ॥ ९ ॥ भूमवीक्ष्य जन्तून परिहरन् पादन्यसेत् ॥ १० ॥ अधोमुखस्तिष्ठन् मिक्षामालिप्सेत ॥ ११ ॥ १०३१ अधोमुख इत्यादि । नतशिराः स्त्रियोsनवेक्ष्य गृहांकणे तिष्ठन् भिक्षामाकांक्षेत् । इति वाजपेयीये दाने पष्टः खण्डः । अथ सप्तमः खण्डः XOX गोदोहन कालमा तदर्थं वा स्थित्वा व्रजेत् ॥ १ ॥ अलाभे अवमानेऽप्यविषादी लब्धे सम्मानेऽप्यसन्तोषी स्यात् ॥ २ ॥ दु विलंबित वा न गच्छेत् ॥ ३ ॥ मिक्षाकालादन्यत्र परवेश्म न गन्तव्यम् ॥ ४ ॥ भिक्षितुं क्रोशादूर्ध्वं न गच्छेत् ॥ ५ ॥ भिक्षां चरित्वा तोयपार्श्वे प्रक्षालितपाणिपादः आचम्य ‘उदुत्य ’ मित्यादित्याय ‘अतो देवा’ इति विष्णवे ‘ब्रह्मजज्ञान’ मिति ब्रह्मणे च भिक्षाग्रं दत्वा ‘सर्वभूतेभ्य इति बलिं प्रक्षिपेत् ॥ ६ ॥ प्राणाग्रिहोत्रविधिना आत्मयज्ञं संकल्प्य प्राणयात्रामालमष्टौ ग्रासान्वा अश्नीयात् ॥ ७ ॥ कामं नाश्नाति ॥ ८ ॥ वस्त्रपूतं जलं पीत्वा आचम्याचामति ॥ ९ ॥ निन्दाकोशौ न कुर्वीत ॥ १० ॥ बन्धून् ज्ञातस्त्यजेत् ॥ ११ ॥ वंशचारित्रं तपः श्रुतं न वदेत् ॥ १२ ॥ संगं त्यक्ता नियमयमी प्रियं सत्यं वदन् सर्वभूतस्याविरोधी समस्सदाध्यात्मरतो ध्यानयोगी नारायणं परं ब्रह्म पश्यन् धारणां धारयेत् ॥ १३ ॥ अक्षरं परं ब्रह्ममोति ‘नारायणपरं ब्रह्मे ‘ति श्रुतिः ॥ १४ ॥ १०३३ अक्षरमित्यादि । ‘वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्था: ‘न कर्मणा न प्रजया धने’ नेत्यादयः श्रुतयः, ‘त्रिंशत्पूर्वान् त्रिंशदपरान् त्रिंशच परतः परान् । सम्मन्यनादेव नरकात्तायते द्विजः ॥ इत्याद्याः स्मृतयश्च सन्यासविधि प्रदशन्ति । इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने (द्वितीय: पटल:) सप्तम: खण्ड: अथ अष्टम: खण्ड: सन्न्यासिनोऽनाहिताग्रेदेहं मृतं पुत्रोऽन्यो वा तृणैरन्तरीकृत्य शुद्धैः ब्राह्मणैः यन्त्रेण वा सनीय ममुद्रगायां नद्यां तीरे वा सैकते देशे सृगालादिभिरस्पृश्यं यथा, तथा अवर्ट खनति ॥ १ ॥ गायत्र्या स्वापयित्वा तया अवटे तत्त्रासयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणे हस्ते वैष्णवैर्मन्त्रैस्त्रिदण्डं सन्त्यस्य मध्ये ‘यदस्य पारे रजसः’ इति शिक्यमप्पविलं चोदरे सावित्र्या भिक्षापात्रं गुह्यप्रदेशे ‘भूमिर्भूमि’ मिति काषायें मृद्ग्रहणीं कमंडलुश्च सन्न्यस्य विदध्यात् || २ || तस्मिन् सृगालादिभिः स्पृष्टे तत्कर्ता पापीयान् भवति ॥ ३ ॥ आहिताग्नेः अग्नीनान्मन्यारोप्य सन्न्यासिनो मृर्त देहं गायच्या स्वापयित्वा पूर्ववत् वाहयित्वा शुद्धे देशे निधाय लौकिकामौ तदशीन् ‘उपावरो’ हे यवरोप्य ‘पवित्रं ते ’ इति घृत क्षीरमास्ये प्रक्षिप्य पूर्ववत् विदण्डादीन्विन्यस्य ब्रह्ममेधेन पितृमेधेन वा आहिताग्रिमन्त्रैः तदशि- भिर्दहनमाचरति ॥ ४ ॥ तयोराशौ चोदकवलिपिण्डदानैकोद्दिष्टादीन् नैव कुर्यात् ॥ ५ ॥ नारायणबलिं करोति ॥ ६ ॥ aart खनित्वा पिधानं दद्दनं नारायणबलिं वा यः कुर्यात् सोऽश्वमेधफलं समाप्नुयात् ॥ ७ ॥ स्पष्टम इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने अष्टमः खण्डः अथ नवम: खण्ड: ॥ अथ नारायणबलिम् ।। १ || व्याख्यास्याम इति शेषः । ‘नारायणादेव सर्वार्थसिद्धि:’ इति । ब्राह्मणाद्यैर्नरैर्हतम्य आत्म घातिनः रज्जुशखोदकाश निर्दष्ट्रिपशुमर्वादिभिः सर्वपापमृतस्य अदाह्या- नामन्येषां भिक्षोश्व एकादशदिनादुर्थे महापातकिनां पञ्चानां द्वादश- संवत्सरादूर्ध्वे सपिंडीकरणस्थाने मृतकार्थमपरपक्षे द्वादश्यां श्रवणे वा करोति ॥ २ ॥ सर्वार्थसिद्धिरितीति । श्रुतिषु विज्ञायत इति शेषः । पूर्वेऽहनि द्वादश ब्राह्मणान् निमन्त्रयेत् ॥ ३ ॥ अपरेऽहनि विष्णोरालयपार्श्वे नदीतीरे गृहे वा अग्न्यायतनं कृत्वा आधारं जुहुयात् ॥ ४ ॥ अग्निं परिस्तीयव्यां विष्टरे दर्भेषु तद्रूपं सुवर्ण वा संस्थाप्य पुरुषं ध्यायन् ‘ओं भूः पुरुष मित्याद्यैः प्राङ्मुखं देवं नारायण- मावाह्य आसनपाद्याचमनानि दद्यात् || ५ || पुरुषसूक्तेन खापयित्वा ‘नारायणाय विहे ’ इत्यष्टाक्षरमन्त्रेण वा वस्त्रोत्तरीयाभरणाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपाक्षता चमनैरर्चयति || ६ स्पष्टम् | इति वाजपेयीये दशमप्रश्न नवमः खण्डः । अथ दशमः खण्डः केशवाद्यैर्द्वादशनामभिरद्भिस्तर्पयेत् ॥ १ ॥ अभि परिषिच्य सहस्रशीर्षाद्यैः विष्णोर्नुकाद्यैर्द्वादशनामभिव आज्यं चरु जुहुयात् ॥ २ ॥ अग्निमित्यादि । होमान्ते तर्पणं केचिदिच्छन्ति । तर्पणच ‘प्रेताय केशवं तर्पयामीत्यादि । गुडाज्यफलयुक्तं पायसं हविर्विष्णुगायत्र्या देवेशाय निवेद्य पाद्याचमनीयं मुखवासं दद्यात् || ३ || 簪 अग्नेर्दक्षिण दमेषूत्तराध्रेषु दक्षिणाद्यर्चयित्वा ‘नारायणाय - सहस्रशीर्षाय ’ - ‘सहस्राक्षाय ’ - ‘सहस्रपादाय ‘-’ परमपुरुषाय’– ‘परमात्मने ‘परंज्योतिषे ‘‘परब्रह्मणे’ ‘अव्यक्ताय - ‘सर्व- कारणाय - ’ यज्ञेश्वराय ’ ‘यज्ञात्मने’- ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यः १- सर्वाभ्यो देवताभ्यः’ - ‘साध्येभ्यः’ इत्येतैर्नम इत्यन्तैः पायसं बलिं दत्वा आज्यमेभिर्जुहोति ॥ ४ ॥ अग्नेरित्यादि । मन्त्रेण तूष्णीं वा अर्चनादिकम् । नम इत्यन्तैरिति । पृथक् पृथक् नमइत्यन्तैर्नामभिरर्चनम्, बलिदानादिकं चतुर्थ्यन्तैः स्वाहान्तैश्व होमः । ब्राह्मणान् पादौ प्रक्षाल्या चम्प नववखोत्तरीयाभरणानि दत्त्वा पुष्पाद्यैः पूजयित्वा द्वादशमूर्ति ध्यायन् उपदंश घृत गुडदधिफलयुक्त aaj भोजयित्वा यथाशक्ति सुवर्ण दक्षिणां ददाति ॥ ५ ॥ सहस्रशीर्षाद्यैः (पूजयित्वा स्तुत्वा द्वादशनामभिः प्रणमेत् || ६ || अन्तहोमं जुहोति ॥ ७ ॥ अभीष्टां परमां गतिं स गत्वा विष्णोर्लोके महीयते ॥ ८ ॥ स्पर्धेम् | इति वाजपेयीये दशमप्रभे (तृतीय: पटलः) दशमः खण्डः । अथ एकादश: खण्ड: अथ चातुर्वर्ण्यसंकरणोत्पन्नानामनुलोमप्रतिलोमान्तरालवात्या- नामुत्पत्ति नाम वृत्तिश्च ॥ १ ॥ ऊर्ध्वजानादधोजातायां जातोऽनुलोमः || २ || अधरोत्पन्ना दुर्ध्वजानायां जातः प्रतिलोमः ॥ ३ ॥ ततोऽनुलोमादनुलोम्यां जानोऽन्नगलः ॥ ४ ॥ प्रतिलोमात्प्रतिलोम्यां जातो वात्यो भवति || ५ || ब्रह्मणो मुखादुद्धृताः ब्राह्मणाः ब्राह्मण्यश्व ॥ ६ ॥ ब्रह्मर्षयः पत्न्यो बभूवुः । तेषां गोत्रोत्पभाव बाह्मणात् ब्राह्मण्यामसगोत्रायां विधिना समन्वकं गृहीतायां जातो ब्राह्मणः शुद्धो भवेत् ॥ ७ ॥ विधिहीनमन्यपूर्वायां मृतभत्कायां गोलकी, जीवभर्तृकायां कुण्डश्व विप्रो द्वौ निन्दितों स्याताम् ॥ ८ ॥ तस्मादधी बाहुभ्यामुत्पन्नात क्षत्रियात क्षत्रियायां विधिवज्जातः क्षत्रियः शुद्धः ॥ ९ ॥ तयोरविधिकं गूढोत्पन्नः अशुद्धी भोजाख्यो नैवाभिषिच्यः || १० अपट्टबद्धो राजस्सैनापत्यं करोति ॥ ११ ॥ शुद्धाभावे अपट्टबद्धो नृन् पायात् || १२ || तद्वृत्तं राजवत् स्यात् ॥ १३ ॥ अधस्ताद्रुभ्यामुत्पन्नात् वैश्यायां तथा वैश्यः शुद्धः ॥ १४ ॥ विधिव मणिकारोऽशुद्धः । मणिमुक्तादिवेधशंखबलयकारी स्यात् ॥ १५ ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये दशमप्रश्न एकादश: खण्ड: ।। अथ द्वादश: खण्ड: XX अथ पद्भ्यामुत्पनात् शूद्रात् शूद्रायां न्यायेन शुद्रः शुद्धः ॥ १ ॥ जारान्मालवको निन्दितः शूद्रोऽश्वपालकोऽश्वतृणहारी च ॥ २ ॥ इत्येते चातुर्वणिकाः || ३ | तेषामेव संकरेणोत्पनास्सर्वेऽनुलोमाद्याः ॥ ४ ॥ ब्राह्मणात् क्षत्रियकन्यायां जानस्वर्णोऽनुलोमेषु मुख्यः || ५ ॥ अस्य वृत्तिरार्वणं कर्म । अश्वहस्तिस्थसंवाहनमारोहणं राज्ञ- स्सैनापत्यञ्च, आयुर्वेदकृत्यं वा ॥ ६ ॥ गूढोत्पन्नः अभिषिक्ताख्यः ॥ ७ ॥ अभिषिक्तक्षेत नृपो भूयात् ॥ ८ ॥ (अष्टाङ्गे) आयुर्वेदं भृततन्त्रं वा संपठेत् ॥ ९ ॥ तदुक्ताचारो दयायुक्तः सत्यवादी तद्विधानेन सर्वप्राणिहितं कुर्यात् ॥ १० ॥ ज्योतिर्गणनादिकवृत्तिर्वा ॥ ११ ॥ विप्राद्वैश्यायामंबष्ठः || १२ ॥ कक्ष्याजीवी अमेयनर्तको ध्वजविश्रावकः शल्यचिकित्सी वा ॥ १३ ॥ जारात्कुंभकारः ॥ १४ ॥ कुलालवृत्तिर्नापितो नामेव च ।। १५ ।। क्षत्रियात् वैश्यायां मद्गुः ॥ १६ ॥etinian मंसूत्रम् १०३९ श्रेष्ठित्वं प्राप्तो महावर्माख्यश्व वैश्यवृत्तिः क्षात्रं कर्म नाचरति ॥ १७ ॥ गूढादाविकः ॥ १८ ॥ अश्वक्रयविक्रयी स्यात् ॥ १९ ॥ इति वाजपेयीये दशम (चतुर्थ: पटल) द्वादश: खण्ड: । अथ त्रयोदश: खण्ड: विप्रात् शूद्रायां परयः ॥ १ ॥ भद्रकालीपूजनचित्रकर्माङ्गविद्यार्य घोषणमर्दनवृत्तिः ॥ २ ॥ जारोत्पन्नो निषादः ॥ ३

व्यालादिमृगहिसाकारी ॥ ४ ॥ राजन्यतः शूद्रायामुग्रः ॥ ५ ॥ सुदण्ड्यदण्डनकृत्यः ॥ ६ ॥ जाराच्छुलिकः ।। ७ ।। शूलारोहणादियातनाकृत्यः ॥ ८ ॥ वैश्यतः शूद्रायां चचुकः ॥ ९ ॥ क्रमुकतांबूलशाककाष्ठादिक्रयविक्रयी ॥ १० ॥ गूढात्कटकारः ॥ ११ ॥ कटकारी चेति ॥ १२ ॥ ततोऽनुलोमादनुलोमायां जातवान्तगः ।। १३ ।। पितुर्मातुर्वा जाति वृत्ति भजेत ॥ २४ ॥ क्षत्रियाद्विप्रकन्यायां मन्ववज्जातस्तः || १५ || प्रतिलोमेष मुख्योऽयं मन्त्रहीनोऽनुपनीतो द्विजधर्महीनः ॥ १६ अस्य वृत्तिर्धोधनं राजोऽन्नसंस्कार || ७ || जारेण मन्त्रहीनजो रथकारो द्विजत्वहीनः शूद्रकृत्य: अश्वानां पोषणदमनादिपरिचर्याजीवी ॥ १८ ॥ सम् वैश्यात् ब्राह्मण्यो मागः ॥ १९ ॥ १०४१ शुद्रैरप्यभोज्यामः अस्पृश्यः सर्ववन्दी प्रशंसाकीर्तनगान- प्रेषणवृत्तिः ॥ २० ॥ गूढात् चक्री ॥ २१ ॥ लवणतैलविक्रेता स्वात् || २२ ॥ इति बाजपेयीये दशमप्रश्ने त्रयोदश: खण्ड: । अथ चतुर्दशः खण्डः वैश्यात् नृपायामायोगवस्तन्तुवायः ॥ १ ॥ aa Taittariat ॥ २ ॥ गूढाचारात्पुलिन्दः || ३ || आरण्यवृत्तिः दुष्टमृगसच्वघाती ॥ ४ ॥ शूद्रात् क्षत्रियायां पुल्कसः ॥ ५ ॥ कृतां वासु हत्वा पाचको विक्रीणाति ॥ ६ ॥ चोरवृत्तात् वेलवः ॥ ७ ॥ जंभननर्तनगानकृत्यः ॥ ८ ॥ शूद्रात् वैश्यायां वैदेहकः ॥ ९ ॥ शुद्रास्पृश्यस्तैरप्यभोज्यान्नो वन्यवृत्ति: अजमहिषगोपालः तद्र- सविक्रयी ।। १० ।। चौर्यात् चाक्रिकः ।। ११ । लवण तैलपिण्याकजीवी ॥ १२ ॥ शुद्रात् ब्राह्मण्यां चण्डालः || १३ || सीसकारण कण्ठः कक्षे झल्लारीयुक्तो यत- स्तसञ्चरत् सर्वकर्मवहिष्कृतः पूर्वाह्न ग्रामादौ वीथ्यामन्यत्रापि मला- न्यपष्य बहिरपोहयति ॥ १४ ॥ ग्रामाद्दुरे बहिः स्वजातीयैः निवसेत् ।। १५ ।। मध्याह्नात्परं ग्रामं न विशत्ययम् ।। १६ ।। प्रविशेचेत् राज्ञा वद्धयः || १७ ॥ श्रीवखानधर्मसूत्रम् अन्यथा भ्रूणहत्यामवामोति ॥ १८ ॥ अन्तरालवात्याव || १९ ॥ अन्तरालेत्यादि - पूर्वमेवोक्ताः नाव विशेषः इति शेषः । चूचुकाद्विप्रायां तक्षकः || २० || १०४३ अस्पृश्य झल्लरीहस्तो दारुकारः सुवर्णकारः अयस्कारः कांस्य- कारो वा ॥ २१ ॥ क्षत्रियायां मत्स्यबन्धुः || २२ ॥ मत्स्यबन्धी || २३ || वैश्यायां समुद्रः || २४ || समुद्रपण्यजीवी मत्स्यघाती च स्यात् || २५ || इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने चतुर्दशः खण्डः । अथ पञ्चदश: खण्ड: अंबष्ठाद्विप्रायां नाविकः ॥ १ ॥ समुद्रपण्यमत्स्यजीवी समुद्रलंघनात् नावं प्लावयति ॥ २ ॥ क्षत्रियायामघोनापितः ॥ ३ ॥ नामेरधोरोमवता ॥ ४ ॥ मगोविप्रायां वेणुकः ॥ ५ ॥ वेणुवीणावादी || ६ || क्षत्रियायां कर्मकारः ॥ ७ ॥ कर्म (मर) कारी ॥ ८ ॥ वैदेहाद्विप्रायां चर्मकारः ॥ ९ ॥ चर्मजीवी ॥ १० ॥ नृपायां सूचिकः ॥ ११ ॥ सूचीवेधन कृत्यवान् ॥ १२ ॥ आयोगवाद्विप्रायां ताम्रः ॥ १३ ॥ ताम्रजीवी ॥ १४ ॥ नृपायां जातः खनकः ॥ १५ ॥ खननजीवी ॥ १६ ॥ खनकात् नृपायामुद्रन्धकः ।। १७ ।। शुद्रास्पृश्यो वखनिर्णेजकः ॥ १८ ॥ पुल्कसाद्विप्रायां रजकः ॥ १९ ॥ वस्त्राणां रजोनिर्णेजकः ॥ २० ॥ चण्डालाद्विप्रायां वपचः ॥ २१ ॥ चण्डालवत् चिह्नयुक्तो नित्यनिन्द्यः सर्वकर्मबहिष्कार्यो नगर्यादी Hories: मशाने वसन हेयपावग्राही प्रेतबन्धकं (प्रेतमबन्धुकं ) विसृजेत् ॥ २२ ॥ वयान् हत्वा तद्वत्रादीन् गृहीयात ॥ २३ ॥ पराधीनाहारो मपात्रभोजी श्रमांसभक्षी चर्मवारवाणवाणि- ज्यकारी स्यात् ॥ २४ ॥ तस्मानिकृष्टे सुते समुत्पन्ने पतितो नष्टो घोरान् नरकान् व्रजति ।। २५ ।। सत्पुत्रो नरकेभ्यस्त्रायकः पितॄन् पावयित्वा शुभान् नयति ।। २६ तस्मात् ब्राह्मणाद्याः सुवर्णायां विधिवत्पुत्रमुत्पादयेयुरित्याह भगवान् विखनाः || २७ ॥ इति वाजपेयीये दशमप्रश्न (पञ्चमः पटलः) पञ्चदश: खण्ड: । गृहस्थाश्रमी - स्नातकराज - अक्षैः क्रीडा - चर्ममयसंहितानि - वानप्रस्थो - मिक्षुस्त्रात्वा - गोदोहकालमावं - सन्न्यासिनः - अथ नारायणबलि - केशवाद्यैः - अथ चातुर्वर्ण्यसंकरेण - अथ पद्भ्यां - विप्राच्छूद्रायां - वैश्यान्नृपायां- अम्बष्ठाद्विप्रायामिति पञ्चदश || * अथ एकादशः प्रश्नः (प्रवर प्रश्नः ) अथ प्रथम: खण्ड: अथ ऋषिगोत्रप्रवरान् व्याख्यास्यामः || १ || विश्वामित्रजमदग्निभरद्वाज गौतमानिवसिष्टकाश्यपानां सप्तर्षीणा- मगस्त्याष्टमानां यदपत्यं गोत्रं तस्मिन् गोत्रे वराणामृषीणां प्रवराणां प्रवरः ।। २ ।। प्रचरकाले यजमानस्य प्रवरं यथोक्तं होता चाध्वर्युव शंसति ॥ ३ तेषां विश्वामित्रकौशिकानां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवति वैश्वामित्र- देवरात औदलेति (देवलेति) होता, उदलवत् (देवलवत ) देवरातवत् विश्वामिवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ रौक्षकाणां (varatri) यार्षेयः वैश्वामित्र रौक्षक ( रौकथ्य) रेवणेति होता, रेवणवत् रौक्षकवत् ( रौकथ्यवत्) विश्वामित्रवदित्य- ध्वर्युः ॥ ५ ॥ वैश्वामित्र दैवश्रवसदैवतरसानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्रदैवश्रवसव- दैवतरसेति होता, देवतरसंवत् देवश्रवोवत् विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः ॥ ६ ॥ लोहितानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्राष्टक लौहितेति होता, लोहितवत् अष्टकवत विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः ॥ ७ । आजानां ग्यार्षेयः वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाजेति होता, अजवन्मधु- च्छन्दोवत् विश्वामित्वर्वादित्यध्वर्युः ॥ ८ ॥ कातानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्रकात्याक्षीलेनि होता, अक्षीलबत् कतवत् विश्वामित्ववदित्यध्वर्युः ॥ ९ ॥ a अघमर्षणकोशिकानां भार्येयः वैशमायणकोशिकेत होता कुशिकवदघमर्षणवत् विश्रामित्ववदित्यध्वर्यः ॥ १० ॥ इन्द्रकौशिकानां व्यागः वैश्वामिचैन्द्रकोशिकेत होता कृशिक- वदिन्द्रवत विश्वामिवदित्यध्वर्युः ॥ १४ ॥ पौरणानां द्वयार्षेयः वैश्वामित्रपति होता. पुरणवद विश्वा मित्रवदित्यध्वर्युः || १२ | इति एकादश प्रथमः खण्डः ॥ अथ द्वितीयः खण्डः भार्गव जामदग्न्यवत्स्यानां पञ्चार्षेयः सप्तार्षेयो वा भार्गवच्याव- नामवानर्व जामदग्न्येति होता भार्गवच्यावनजामदग्न्यवात्स्यानवानौर्व वैदति वा, जमदग्निवर्ववत् अमवानवत् च्यवनवत् भृगुवदित्यध्वर्युः विदलवदुर्ववत् अभवानवत वत्सवत् जमदग्निवत् च्यवनवत् भृगुवदिति वा ॥ १ ॥ आष्र्ष्टिषेणानां पञ्चार्षेयः भार्गवच्यावनामवानाष्र्ष्टिषेणानुपेति (भार्ग- वच्यावनामावानेन्द्रार्ष्टिषेणेति) होता, अनूपवदष्र्ष्टिषेणवत् (अष्र्ष्टिषेणवत् अभवानवत् च्यवनवत् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ यास्कानां व्यार्षेयः भार्गववैतहव्य सावेदसेति होता, सवेदसवत् वीतहव्यवत् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ (मित्रयुवानां) भृगूणां व्यार्षेयः भार्गववाध्यश्व दैवोदासेति होता, दिवोदासवत् वध्यश्ववत् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ वैन्यानां ज्योर्षेयः भार्गववैन्यपार्थेति होता, पृथुवत् वेनवत् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ शौनकानामेकार्षेयः शौनकेति होता, शुनकवदित्यध्वर्युः ॥ ६॥ गार्ल्स मदानामेकार्षेयः गार्त्समदेति होता गृत्समदवदि- त्यध्वर्युः ॥ ७ ॥ इति एकादशप्रश्ने द्वितीयः खण्डः ॥अथ तृतीयः खण्डः भारद्वाजानां व्यार्षेय: आंगिरसास्पत्यमारद्वाजेति होवा भरद्वाजवत बृहस्पतिवदं गिरोवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ patri (termini) पचाय: ओगिरसबार्हस्पत्य भारद्वाज वा (द) न्दन] मानवचसेति होता मदद चोवत बन्द (द) नवत् भरद्वाजवत् बृहस्पतिवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ गार्ग्याणां व्यार्षेय: आंगिरस शैन्य गाम्पैति होता गर्गवत् शिनिवत अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ विष्णुवृद्धानां व्यार्षेयः आंगिरस पौरुकुत्स लासदस्येति होता त्रसदस्यवत् पुरुकुत्सवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ farai saire: आंगिरस आजमीढ काण्देति होता कण्ववत् अजमीढवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ artarai व्यार्षेय: आंगिरस आंबरीष यौवनाश्वेति होता युवनाश्ववत् अंबरीषवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः || ६ || सांकृत्यनां व्यार्षेयः आंगिरस गौरुवीत सांकृत्येति होता संकृतिवत् गुरुवीतवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ७ ॥ राधीतराणां त्र्यार्षेय: आंगिरस वैरूप राधीतरेति होता रघीतर- वत् विरूपवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ८ ॥ मौद्गल्यानां स्यार्षेयः आंगिरस भार्म्यश्व मौद्गन्येति होता मुद्गलवत् मश्ववत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ९ ॥ इति एकादशमने तृतीयः खण्डः । अथ चतुर्थः खण्डः आंगिरसगौतमानां त्र्यार्षेय: आंगिरसऽऽयास्य गौतमेति होता गौतमवत् अयास्थवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ शारद्वतानां व्यार्षेय: आंगिरस गौतम शारद्वनेति होता शरद्वद्वत गौतमवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ कौमंडगौतमानां पञ्चार्षेयः आंगिरसौचत्थ्यकाक्षीवत गौतम कौमण्डेति होता कुमण्डवत् गौतमवत् कक्षीवतवदुचथ्यवत् अंगिरो- वदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ दीर्घतमानां पञ्चार्षेयः आंगिरसौचथ्य काक्षीवत गौतम दैतमेति होता दीर्घतमवद गौतमवद कक्षीवतवत् उचध्यवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ कारेणुपालानां ज्योर्षेय: आंगिरस गौतम कारेणुपालेति होता करेणुपालवद गौतमवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ औशनसगौतमानां त्र्यार्षेय: आंगिरस गौतम औशनसेति होता उशनसवत् गौतमवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ६ ॥ वामदेवानां व्यार्षेयः आंगिरस गौतम वामदेवेति होता चाम- देववत् गौतमवत अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ७ ॥ इति एकादशप्रभे चतुर्थः खण्डः । अथ पञ्चमः खण्डः

आत्रेयानां व्यार्षेयः आत्रेयार्चनानस श्यावाश्चेति होता वाश्ववत् अर्चनानसवत् अविवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ सुतानां त्र्यार्षेयः आत्रेयार्चनानस वासुतकेति होता वसुतकवत् अर्चनानवत् अत्रिवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ गाविष्ठिराणां ज्यार्षेयः आत्रेयाचनानस गाविष्ठिरेति होता गविष्टिश्वत् अर्चनानसवत् अत्रिवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ वामदेवानां व्यार्षेयः आत्रेयार्चनानस वामदेवेति होता वामदेववत् अर्चनानसवत् अत्रिवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ पौर्वातिथ्यानां त्र्यार्षेयः आत्रेय अर्चनानस पौर्वातिथ्येति होता पूर्वातिथिवत् अर्चनानसवत् अविवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ इति एकादशप्रश्ने पञ्चमः खण्डः । अथ षष्ठः खण्डः XOX– वासिष्ठानामेकार्षेयः वासिष्ठेति होता वसिष्टवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ ( वासिष्ठानां त्र्यार्षेयः वासिष्टशाक्त थपाराशयैति होता पराशरवत शक्तिवत् वसिष्ठवदित्यध्वर्युः || ) कौण्डिन्यानां व्यार्षेयः वासिष्टमैत्रावरुण कौण्डिन्येति होता कुण्डिनवत् मित्रावरुणवत् वसिष्टवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ औपमन्यवानां (रौपमन्यपानां) व्यार्षेयः वासिन्द्रप्रमद भार- इसवेति (रौपमन्यपेति) होता (रोपमन्यपवत्) भरद्वसववदिन्द्रप्रमद- वसिष्टवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ पाराशर्याणां व्यार्षेयः वासिष्ठ शाक्तथ पाराशर्येति होता पराशर- वत् शक्तिवत् वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ इति एकादशप्रभे षष्ठः खण्डः | अथ सप्तम: खण्ड: निवकाश्यपानां ( काश्यपानां) व्यार्षेयः काश्यपावत्सार नैध्रुवेति होता निध्रुववत् अवत्सारवत् कश्यपवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ रैाणां (रैभपाni) त्र्यार्षेयः काश्यपावत्सार रैफेति (रैभपति) होता रेफवत् (रेभपवत्) अवत्सारवत् कश्यपवदित्यध्वर्युः || २ || शाण्डिल्यानां त्र्यार्षेयः काश्यपात्सार शाण्डिल्येति होता शण्डिलवत् अवत्सारवत् कश्यपवदित्यध्वर्युः । शाण्डिन्य आवन्सार काश्यपेति वा कश्यपवत् अवत्सारवत् शण्डिलवदित्यभ्यर्युः || ३ || दैवलानां व्यार्षेयः काश्यपासित दैवलेति होता देवलवत् असितवत् कश्यपवदित्यध्वर्युः । शाण्डिलासित दैवलेति वा देवलवत् असितवत् शण्डिलवदित्यध्वर्युः । दैवावत्सार काश्यपेति वा कश्यपवत् अवत्सारवत् देवलवत् इत्यध्वर्युः । आसितावत्सार काश्य- पेति वा कश्यपवत् अवत्सारवत् असितवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ लौ गाक्षिकाश्यपानां (लोकाक्षीणां ) व्यार्षेयः अहवसिष्ठाः नक्तं काश्यपाः, तेषां वासिष्ठकाश्यपैः विवाहो न स्यात् । काश्यपावत्सार वासिष्ठेति (नैध्रुवेति.) होता वसिष्ठवत् ( निध्रुववत्) अवत्सारवत् कश्यपचदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ इति एकादश सप्तमः खण्डः । अथ अष्टमः खण्डः आगस्त्यानां इध्मवाहानां त्र्यार्षेयः आगस्त्य दाढर्यच्युत ऐष्म- वाहेति होता हमवाहवत् दृढच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ भिवाहानां व्यार्षेयः आगस्त्य दाढर्थच्युत सांभवाहेति होता संभवात् दृढच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः || २ || याज्ञवाहानां त्र्यार्षेयः अगस्त्य दादर्थच्युत याज्ञवाहेति होता यज्ञवाहवत् धदच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः || ३ || atranetri sयार्षेयः प्रवरो भवति आगस्त्य दाढर्यच्युत सोमवाहेति होता सोमवाहवत् दृढच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः शंसति ॥ ४ ॥ विश्वामित्राद्यानामष्टानामृषीणां एकगोत्रोत्पना ब्रह्महर्षयः समा- नयो भवन्ति ॥ ५ ॥ विप्राणां समानर्षिगोत्र ( त्रे) कन्याविवाहः प्रतिषिद्धयते ॥ ६ ॥ ब्रह्मर्षिवंश्यानां ब्राह्मणानामार्षेयगोवस्मृतिः नान्येषाम् ॥ ७ ॥ यस्मात् ‘कि गोलो नु सौम्यासि’ इति सत्यकामब्राह्मणम् ||८ ‘ज्ञातुगौतमेच्छाया’ छान्दोग्यश्रुतिः ॥ ९ ॥ तानूनपाता (दा) नां केषाञ्चित् क्षत्रियाणां व्यार्षेयः प्रवरो भवति, मानवै (द्ध ) ल पौरूरवसेति होता पुरूरवोवद इल (ड) वत् मनुबदित्यध्वर्युः || १० || केषाद्वैिश्यानां व्यार्षेयः प्रवरो भवति, बा (भा) लन्धव वात्स प्रीतिमांकित होता मांकिलवत् वत्सप्रीतिवत् च (भ ) लन्धववदित्य- ध्वर्युः ॥ ११ ॥ श्रीमानसप्रवरसूत्रम् १०५५ तानूनपा ( द ) तान्येषां सर्वेषां क्षत्रियाणां वैश्यानाश्च पुरोहित- गोत्रप्रवरः प्रवरो भवतीत्याह भगवान विखनाः ॥ अथ ऋषिवरा मार्ग जामदग्न्यवात्स्यानां भारद्वाजानां आंगिरसगौतमानां आयाणां वासिष्टानां निवकाश्यपानां आग स्त्यानामिमवाहानामित्यष्टौ || इति एकादशप्रभे अष्टमः खण्डः । || प्रवरसूत्रं समाप्तम् ॥ अनुबन्धः XOX सूत्रे चतुर्थ प्रश्ने दशमखण्ड विवरणाक्सरे ‘षडंगुलादहीनं तद्रूपं कल्प- यतीति सूत्रे अयं ग्रन्थः व्याख्यात्रा संगृहीतः । द्रमिभाषया अयं ग्रन्थः परिवृत्तम् । तत्र दामिडमन्यभागं विहाय संस्कृतग्रन्थोऽत्रनिविष्टः । आगस्त्यसकलाधिकारः- प्रथमाध्यायः । सकलनिष्फलमिश्रविभागतः त्रिविधमेव वपुः परमेष्ठिनः । विधिमिमं सकलस्य यथोदितं शशिधरेण तथा कथयाम्यहम् ॥ १ ॥ तदचलन चलं द्विविधं वपुः सुतरुसन्मणिधातुशिलासुधम् । विविधलोहमूदुत्तमशर्करा- विरचितं स्वयमष्टविषं भवेत् ॥ २ ॥ पार्थिवं शार्करं सौघं बेरं स्थावरमिष्यते । चलाचलं शिलादारुधातुजं रत्नलोहजम् || ३ || चलमेवं प्रयुञ्जीयादाभासं धातुजं भवेत् । चित्रा सौधनश्वान्यच्चित्रं चित्रार्धमेव वा ॥ ४ ॥ चित्र सर्वानदृष्टं स्यादर्धमर्धानदर्शनम् । निम्नोन्नतविहीनेन पटभित्त्यादिकल्पनात् ॥ ५ ॥ चित्राभासमिदं प्रोक्तं फलं श्रेष्ठान्तराधमम् । सोमास्कन्देश्वरश्चेन्दुशेखरं वृषवाहनम् ॥ ६ ॥ नटेश्वरं तथा गङ्गाधरं तु त्रिपुरान्तकम् । कल्याणसुन्दरश्चार्धनारी पाशुपतं तथा ॥ ७ ॥ अनुबन्धः कंकाल केशवार्धश्च भिक्षाटनमतः परम् । चण्डेशानुग्रहं दक्षिणेश कालविनाशनम् ॥ ८ ॥ लिंगोद्भवच्च मूर्तीनां भेदाः षोडशधा भवेत् । ऐतेषां प्रतिरूपाणां मानकल्पमथोच्यते ॥ ९ ॥ लिंगमानच गर्भश्च द्वाराधिष्ठानपादकम् । हस्तमानश्च ताश्च यजमानोदयेन च ॥ १० ॥ मूलबेरांगुलं प्रोक्तं मानमात्रांगुलं तथा । . मानन्तु रुद्रभेदं स्यात् तद्भेदं बहुधा भवेत् ॥ ११ ॥ पूजांशीभयतारनाहसदृशश्चाष्टद्वयां भवेत् तद्भागेन गुणेषुधातुनवरुद्रांशाधि (कांशो ) कं बोदयम् । हीनं वापि समेन मानमुदितं संख्या त्रयस्त्रिंशतिः राणां हि शिवांशमानवशतः स्वायंभुवे मानवे ॥ १२ ॥ गर्भे नन्दविभाजिते नवविधं गर्मप्रमाणं भवेत् शुद्धद्वारसमश्च पादरहितं पादाधिकं द्यन्तरे । वेदांश विभजेत्नवोदयमिदं द्वारप्रमाणं तथाs धिष्ठानांविवशात्प्रमाणमुदितं चाष्टादशोचं विदुः ॥ १३ ॥ एकहस्तप्रमाणेन हस्तैकेन प्रवर्धनात् । नवहस्तान्तमुत्सेषं नवधा हस्तमानकम् || १४ || एकताले समारभ्य तालैकेन प्रवर्धनात् । नवतालान्तमुत्तुंगं नवधा तालमानकम् ।। १५ ।। यजमानसमोत्तुंग नेत्रान्तश्चास्यसीमकम् । हन्वन्तं बाहुसीमान्तं स्तनान्तं हृदयान्तकम् ॥ १६ ॥ सप्तमानमिदं ज्ञेयं यजमानवशाद्विदुः । लिंगे स्वायंभुवे मूर्ध्नि मानं वारादिनिश्चितम् ॥ १७ ॥अनुवन्ध: न विद्यते चेदुतुंगं शिरसा सह मनकम् । नाहतारं तथा स्थूलं देशे संग्राम कल्पयेत् ॥ १८ ॥ लिंगांशोदयतुगन्तु चतुर्विंशच्छतं कुरु । तदेकमंगुलं ज्ञात्वा मूलबेरांगुल मतम् ॥ १९ ॥ यन्मूलबेरांगुलमानमात्रप्रमाणमुक्तं प्रतिमादितुंगम् । तत्संख्यया चायशुभादियोगं विधेयमन्यन्न विधेयमार्यैः ॥ २० ॥ षट्सप्तकाष्टयवतारविहीनमध्यं चोत्कृष्टकं विविधमंगुळमानमन्यत् । शाल्यायतं त्रिगुणसार्वचतुर्गुणन्तु मानांगुले रसविषं विधिना विदध्यात् ॥ २१ ॥ यजमानदक्षिणे हस्ते मध्यमांगुलिमध्यमे । पर्वदीर्घ ततं वापि मात्र मात्रमितीष्यते || २२ || मानवे निष्कले मेरे शिरोमानं विनोदयम् । सं मानं निश्चित्य कल्पयेत्सकलस्य तु ॥ २३ ॥ सप्तांगुल समारभ्य द्विगुलविवर्धनात् । त्रयोविंशच्छतान्तश्च मानं स्यात् त्रिभिरंगुलैः || २४ ॥ मात्रांगुलैः गृहार्चानां प्रतिमानाश्च नान्यथा । त्रिष्वंगुलिप्रमाणेषु जात्यंशन्तु न रोपयेत् ॥ २५ ॥ सामान्यं सर्वजातीनां तन्मानेष्वायनिश्चयः । अन्यमानन्तु संग्राह्य तत्प्रमाणविशेषतः || २६ || अष्ट षट् ह्येकपंक्तयूर्ध्वे वेदद्वियुगषडिधम् । भागं कृत्वैकभागेन युक्तं जात्यंशकोन्नतम् ॥ २७ ॥ भूसुरादि चतुर्णान्तु मानमृक्षक्रमाद्विदुः । भष्टाभिर्वर्धते ऋक्षहृते वे दृक्षमिप्यते ॥ २८ ॥ अनुबन्धः तत्वज्जातिदिनं प्रोक्तं तद्दिनं सर्वसंयुतम् । शुभमानं न युक्तं चेत् राजप्रामादिवास्तुषु ॥ २९ ॥ तदुत्सेधं पंक्तिपंतचा भजेत्पश्चषडन्तकम् । भाकं वर्धयेचावत् शुभायादिसुसंभवम् ॥ ३० ॥ तन्मानं देवमानं स्यात् पादादुष्णीषसीमकम् । तेजोऽष्टनन्दवसुनन्दचतुर्विवृध्यया हृत्वाऽष्टमं मुनिदिनेशदशप्रवेशैः । शिष्टं हि योनिदिनवारषनव्ययांश के त्वश्विभानुबहुलाघवतस्कराद्याः ॥ ३१ ॥ ध्वजहरिवृषमेभा योनयस्ते शुभास्स्युः जननयुगलवेदत्वष्टृनन्दाः शुभः । सितगुरुशशिबुधानां वारमुख्यांशकाख्याः द्वयमशुभशुभं स्यात्कर्तृजन्मादिसंख्या ॥ ३२ ॥ शिष्टं विना समं क्षीणे आयादिः शोभनं विदुः । सौरवारादिसंयुक्तं विशाखादि चतुश्चतुः ॥ ३३ ॥ वियोगं मरणं नाशममृतं योगमिष्यते । गणन्त्वसुरमानुष्यं वर्जयेच्छुभमन्यथा ॥ ३४ ॥ इत्यागस्त्ये कलाधिकारे मानसंग्रहविशेषो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ अथ द्वितीयोऽध्यायः उष्णीषात्पादपर्यन्तं गृहीतोद्रयमानकम् । सवेद वेदबाणद्वादशष्टाधिकं भवेत् ॥ १ ॥ नदेश देहमात्रं स्यात् तन्मात्रे दशभाजिते । यवास्यैकन्तु तन्मातैश्चांगमानं प्रमीयते ॥ २ ॥ यवत्रयांशमुष्णीषतुंगं तस्मात त्रियंशकम् । केशान्तन्तु ततोऽवोऽक्षिवर्मद्वयसमागमम् ॥ ३ ॥ नासापुटावसानञ्च ततो हन्वन्तमानकम् । युगांश स्त्रियवं तस्मादशं गलमानकम् ॥ ४ ॥ यवहीनचतुर्भागं कंठं रुद्रयवाधिकम् । भान्वंशं हृत् ततो नाभिः नामेर्मेद्रस्य मूलकम् ॥ ५ ॥ समं तस्मादधश्वोरुर्नक्षत्रांश युगांशकम् । अंगुष्ठात् पाणिपर्यन्तं तलं सप्तदशांगुलम् ॥ ६ ॥ हिmrat ऋक्षभागं स्यात् बाहुः कोर्परकं द्वयम् । सैकवेदेषु भागं स्यात् प्रकोष्ठं त्रयोदशार्षकम् ॥ ७ ॥ मध्यांगुल्यम्रपर्यन्तं तलं तिर्यङ्मुखस्य तु । भानुभाग नवांश स्यात् ग्रीवाग्रं ग्रीवमूलकम् ॥ ८ ॥ वित्र्य बाहुसीमान्तं चत्वारिंशार्धमात्रकम् । चतुष्पञ्चद्वयोपेतं कक्षान्तरमुदाहृतम् ॥ ९ ॥ सार्ववेदेषुभागं स्यात् स्तनरोहितदेशके । हृदयावधि तारं स्यात् सार्धं त्रित्रिद्वयांशकम् ॥ १० ॥ मध्यं द्विरष्टभागं स्यात् हृदयावधि तारवत् । श्रोणीतारं कटीतारं विंशांश चोरमूलकम् ॥ ११ ॥ अनुबन्धः जधामूलं द्विवेदांश जंघामध्यं षडर्धकम् । नलका चतुर्यवोपेता वेदांशा स्याद्यवाधिका ॥ १२ ॥ पञ्चांश कुक्षिगुल्फान्तं वेदाधशि तोच्छ्रयम् । पाष्णिव प्रपदं तारं पडशे षड्वाधिकम् ॥ १३ ॥ ( षडंश तलाप्रविस्तारं वेदांश द्वियवाधिकम् ) अंगुष्ठस्यायतं तारं यवोपेतद्वियंशकम् । तस्यार्धं नखविस्तारं पादोनायतवर्तुलम् ॥ १४ ॥ मुखोन्नतांगुलं पार्श्वद्वयं मुखं (2) समांसलम् । त्रियवोपेतवेदांश त्रियंशे षड्वाधिकम् ॥ १५ ॥ यवोपेतस्त्रयांश यांशञ्चांगुलायतम् । प्रदेशिन्यादिविस्तारं नव सप्तार्थसप्त षट् ॥ १६ ॥ सपादाष्टांशक बाहुमध्यं तारं तु कोर्परम् । मुभाग प्रकोष्ठ बाणाधारी त्रियर्धकम् ॥ १७ ॥ मणिबन्धं त्रयं सप्तमात्रन्तु तलदीर्घकम् । गुलार्धकं मध्यमालदीर्घ प्रशस्यते ॥ १८ ॥ अनासिका सद्वियवं शरांश तद्वदायत्तम् । प्रदेशिनीचतुर्भागं पादांगुष्ठकनिष्ठिके ॥ १९ ॥ एतदायामविस्तार मंगुष्ठादीनि वक्ष्यते । सपादांशकमंशश्च यवांशांशषड्यम् ॥ २० ॥ मूलाग्रवृद्धिक्षपणं षोडशांशेऽशमिष्यते । भतारेऽमिभागेऽक्षिनखतारं तदागतम् ॥ २१ ॥ तत्पादादेकमन्यांश द्विधा पार्श्वद्वयोर्भवेत् । नखायामद्वयश्चाग्रपर्वदीर्घ प्रशस्यते ॥ २२ ॥ अनुवम्बः अंगुष्ठमूलपर्वन्तु सवयंशमिष्यते । तर्जनीमूलपर्वन्तु अनान्याय द्वियेाकम् || २३ ॥ पादोनत्र्यंशकं मध्यमूलपर्वकनिष्टिक । अयं पचयवोपेतं मूलपर्व विधीयते ॥ २४ ॥ मूलापर्वयोर्मध्यमानं मध्यस्थपक ! अंगुष्ठे तु द्विप स्यात् अन्यांगुल्यस्त्रिपर्वकाः ॥ २५ ॥ वाणाशि तलामं स्यात् तारमध्ये षडंशकम् । तलमूलविशालन्तु तस्मादशाधिकम् ॥ २६ ॥ अंगुष्ठमूलादूर्ध्वन्तु तर्वनीमूलपर्वकम् । त्र्यंशाधगुष्ठमूलन्तु चतुरंश शुकोदरम् ॥ २७ ॥ मणिबन्धावसानन्तु वनं शकं भवेत् । पाष्णिहस्तघनं त्र्यंशमग्रमंगुलवत् क्षयम् ॥ २८ ॥ अंगुलीनामवो यशकं तन्मांसकं तलम् । यंशेन पाष्णिहस्तं स्यात् शुकोदरविशालकम् ॥ २९ निम्नं मध्यं तलं तस्मिन् चक्रवत् सूक्ष्मरेखया । कर्णबन्धोर्ध्वमाने तु शिरोनाहः प्रशस्यते ॥ ३० ॥ अष्टत्रिंशांशक कर्णबन्धात् पूर्वन्तु नाइकम् | द्वाविंशदेशक पृष्ठे भान्वंश शेषयोर्द्वयोः ॥ ३१ ॥ स्थाने कर्णस्थिति सम्यक् शिरोमध्यात् पुरोगतम् । चतुर्दशार्धक मूर्ध्नि तस्मात् कर्णद्वयोर्द्वयोः || ३२ केशान्तात् त्रिभागं स्यात् पुरोगं तत् त्रियंशकर केशान्तादक्षिसूत्रस्य द्वयोर्मध्ये भ्रुवोः स्थितिः ॥ भ्रूमध्यमं समं कर्णस्योर्ध्वतुंगमथांगुलम् । अपुच्छावनतिर्वकं चापाकारं मनोहरम् || ३४ || अनुबन्धः भ्रुवोऽन्तरार्धमात्रं स्यात् चाणांशन्तु अवायत्तम् । द्वियवं भ्रूमध्यविस्तारमग्रक्षयविशालकम् || ३५ || कनीनिकाया (?) अर्ध… यवं तस्मात्सितांशकम् । usai कृष्णमध्ये तु अपरे तु सितांशकम् ॥ ३६ ॥ सममेव विजानीयाद्विस्तारं षड्वाधिकम् । नेत्रान्तेऽर्धयवं रक्तं ज्योतिर्यवप्रमाणकम् ॥ ३७ ॥ द्वियवार्धयवोपेतमूर्ध्वाधोवर्मविस्तरम् । अक्षिद्यन्तरमानन्तु द्वियंशं द्वियवाधिकम् ॥ ३८ ॥ नेत्रापुच्छयोर्मध्यं पादोनद्यशमिष्यते । सपादाशकं तारं नासिकापुटबाह्यतः || ३९ ॥ तदर्धञ्च तदर्धञ्च मध्यं मूलं क्रमाद्विदुः । गोजीमुलात्तु नासामं तुंग यश पुटोर्ध्वतः ॥ ४० ॥ नास्यविपुलं रन्ध्रे यवमानं पुटस्य तु । बहुलन्तु (?) यवं तस्य द्वारं तिर्यग्विशालकम् ॥ ४१ ॥ सप्ता यवमुत्सेध श्रोतस्यो (?) यवपश्चकम् । तिलपुष्पाकृतिर्नासापुटं निष्पावत्रीजवत् ॥ ४२ ॥ पुष्करोत्सेधमंश स्यात् पादांश मध्यविस्तरम् । अध्यर्धमेवमालव्य नासाग्रं पुटसूत्रकम् ॥ ४३ ॥ वेदावदीर्घं तत् गोजीतारं तदर्धकम् । उत्तरोष्ठायतं वेदांशाधिकं द्वियवं भवेत् ॥ ४४ ॥ पालितारं यवं त्र्य यवं तस्य विशालकम् । आनुपूर्व्यात् क्षयं तारमासृकान्तं तथाऽऽयतम् ॥ ४५ ॥ त्रिवका चोत्तरा पाली तदेवास्यायतं मतम् । नवाष्टदशषट्सा वैस्तारायतोन्नतम् ॥ ४६ ॥ अरं पालिकासा यतारमर्थोऽगुलम् । चिकारतुन्तु नायवारिकम् ॥ ४७ ॥ हनुश्चिकनिमा विययोत्यते । safari रावत ॥ २८ ॥ हनुसन्धेः कर्णान्तरं भागिकम | हनोल सपाद शिकण्ठवेशनम् ॥ ४९ ॥ नेवान्तात्कर्णकन्यान्तं सप्तांश कविस्तृतम् । तद कर्णबन्धोर्ध्वमाकर्णबन्धनम् ॥ ५० सुयवाशकं तस्माद्वेदाशार्षाक्लविनी । नाली पूर्वापराasant साशको धनी ॥ ५१ ॥ नालान्तरं त्रिपादं स्यात् हगायामन्तु पिप्पली | तदर्धतारं पिचूप्यायामं यशहीनकम् ॥ ५२ ॥ विस्तीर्णचाक्षिसूत्रात कर्णस्रोतश्चतुर्यवम् । धनं सार्वयव कर्णवातैपालिचतुर्यवम् ॥ ५३ ॥ पृष्ठकर्णात्त साश करपृष्ठे निदुस्तथा (?) । काटिकासमं कर्णतारमष्टांशक परे ॥ ५४ ॥ केशान्तात् पृष्ठकर्णोऽशनिना कुकाटिका । तस्याधोग्रीवमानं स्यात् वियवं चतुरंगुलम् || ५५ ॥ हिकासूत्रोपरि स्कन्धसन्धिर्वेदाशमुन्नतम् । eferrer Perfश स्यात् स्कन्धसीमकम् ॥ ५६ ॥ • सप्तांश बहुल स्कन्धौ हिक्का सूत्रान्तवत् क्षयः । कर्णास्तातु भागं स्यात् ककुन्मानमिति स्मृतम् ॥ ५७ ॥ तस्मात्तु कटिसन्व्यन्तं वैशमृक्षांशमायतम् । ककुन्मानादधो वेदांश नीत्वा कक्षस्य विस्तरम् ॥ ५८ ॥ अनुबन्ध: नक्षत्रांशमथो बाहुः षढयन्तु रसांशकम् । असपीठं भवेत् स्कन्धसन्धिर्वेदाशमुन्नतम् ॥ ५९ ॥ स्तनसूत्रसमच्चांसफलका द्वादशांगुलम् | ककुदोषो दशांगुल्य फलकान्तरमिष्यते ॥ ६० ॥ अधस्तात् त्र्यंशकं द्वारं वंशं शेन निम्नकम् । वंशपार्श्वास्यसीमान्ते वृहत्यैौ सप्तांशको घनौ ॥ ६१ ॥ बृहतीस्तनयोर्मध्ये घनं षोडशमात्रकम् । गृहस्थः कटिसीमान्तमायामं सप्तभागिकम् || ६२ ॥ घनं षोडशमात्र तत् तदधोंऽशोऽधिको भवेत् । त्रयोदशार्धभागन्तु कटिसन्धेः कण्टकान्तकम् (?) || ६३ ॥ नवपंतयभागं स्यात् कटिबन्धस्य विस्तृतम् । नवाशकविस्तारौ स्फिकुपिंडौ द्वौ वृत्तकौ ॥ ६४ ॥ चतुरर्धाशकावरू मूलानिर्गममिष्यते । मेदसूत्रादधो वेदांशाधजघनलंबनौ ॥ ६५ ॥ सुवृत्तग्रीवनाहे तु द्विरेखापरिवेष्टिता । स्तनान्तरं तथा हिक्का हिक्कात् कक्षान्तरं तथा ॥ ६६ ॥ सार्धत्रयोदशांश स्यात् कक्षात् कक्षान्तरानतिः । सपादशकं साधशिकं हृदयनिम्नकम् || ६७ ॥ स्तनपीठोन्नतं व्यंश सयवं स्तनवृत्तकम् । उन्नतं द्वियवं तारं सुवृत्तं स्तनचूचुकम् ॥ ६८ ॥ हिक्का द्वियवनिम्नं स्यात् अधो जतुः द्वियंशकम् । नाभिः प्रदक्षिणावर्ता तारं निम्नांशपादनम् (१) ॥ ६९ ॥ नाभेः सयवपञ्चाशे श्रेणिपार्श्वे षडंशकम् । त्र्यंशाधीश कटिश्रेण्याः शेषांश मेद्रपीठकम् ॥ ७० ॥ अनुबन्ध: बाणांशद्वय दीर्घ नारे यवाधिक । लिंग मुकावलेवन्तु सपाद चतुरंशकम् ॥ ७१ ॥ तावदेव विशालं स्यात् तन्मूलखो बन्धनम् । त्रियेश त्रियवाधिक्यं वेदाश भानुमण्डलम् ॥ ७२ ॥ धनं द्यशार्थक पार्श्वबन्धन्तु चतुरंशकम् । पृष्ठजानून्नतिधांशकं वेदविशालकम् || ७३ || मध्यपाद्वशेषमनुक्तमपि चिन्त्यताम् । संपूर्ण नाहविपुलायतमांसलांग श्रृंगारसौम्यपरिपूर्णविशिष्टवक्तम् । नारायताक्षसम कोमलतुंगघोषं सत्यादिमिश्रसकलं सकलेश्वरं स्यात् ॥ ७४ ॥ इत्यागस्त्ये सकलाधिकारे शिल्पे उत्तमदशतालकथनं द्वितीयोऽध्यायः । अथ तृतीयोऽध्यायः बेरोच्छ्रयं द्वादशपतिभाग कृत्वैकस सकलांगुलं स्पात । तदष्टभागे यवमुक्तरीत्या श्रीमानमुक्तं समपंक्तितारे (१) ॥ १ ॥ उष्णीषात्केशपर्यन्तं चतुर्मा प्रशस्यते । starfuकमागन्तु तस्मान्नेत्रान्तमुच्यते ॥ २ ॥ गुटान्तं चतुर्यवं भागं पडघवं त्र्यंगुलं तथा । हन्वन्नन्तु ततः कष्ठभागमेवं विधीयते ॥ ३ ॥ कंठाद्धृत हृदयान्नाभिः नाभेर्योनिस्त्रयोदश । उरुः षडिशदगुल्यं जानुर्भागं प्रशस्यते ॥ ४ ॥ ऊरुतुल्यं ततो जंघा भागं पादतलं भवेत् । तलायामं चतुर्भागं भागमंगुष्ठदैर्घ्यकम् ॥ ५ ॥ तर्जनी तत्समं शेषमर्धागुलहीनकम् । द्विरष्टसार्वपातालपातालरसभिर्यवैः (१) ॥ ६ ॥ अंगुष्ठादिकनिष्ठान्तं पादांगुल्यग्रविस्तरम् । तद्विस्तारार्धविस्तारं नखं तस्य मुखोन्नतम् || ७ || पादाग्रस्य तु विस्तारं रसमा प्रशस्यते । प्रपदं पञ्चांगुलं पाणि भूख (?) तारं कलाद्वयम् ॥ ८ अक्षिगुल्फान्तविस्तारं पचमा प्रशस्यते । नलका भागविस्तारं जंघाषणमात्रमिष्यते ॥ ९ ॥ जानु सप्तांगुलं तारं मुखमूरुविशालकम् । चतुर्विंशतिमात्रं स्यात्कटिविस्तारमुच्यते ॥ १० ॥अनुवन्धः पीठे सप्तांगुलं तिर्यक गुह्यमत्थपत्रवत । विपुलं मांसले योनिः विगच्छ्राणिविशालकम | ११ | षड्यन्त्वतिगंभीरं नाभिरेखा दशांगुलम् | मध्योदरं स्तनास्तात वयागु तम ॥ १२ ॥ स्तनायत नवांगुल्य व्यंगुलं चूचुकं मतम् । चतुरर्धांगुलो संगमक्षमत्रगुलं विदुः ॥ १३ ॥ उन्नतं द्वियवं विद्यात् कक्षयोरन्तरं मतम् । सप्तदशांगुल प्रोक्तं बाहुपर्यन्तविस्तृनम् || १४ || एकविंशतिमात्र स्यात् द्विमुखं द्वियवाधिकम् । बाहुदी द्रियंगुल्य कोर्परन्तु विधीयते ।। १५ ।। प्रकोष्ठ द्विनवांगुल्यं तलं सप्तांगुलायतम् । षडंश मध्यमांगुल्यं पञ्चमात्रा तु तर्जनी ॥ १६ ॥ अनामिकासमं भागं कनिष्ठांगुष्ठदैर्घ्यकम् । ( नवसप्तार्ष सप्तार्धन्तु यवैस्तारयथाक्रमम्) (?) वह्निभूतरसं धातुमात्रतारं यथाक्रमम् || १७ ॥ मणिबन्धं कोर्परच बाहुमभ्यमूलं विधीयते । सप्तांगुलन्तु विस्तारं ग्रीवमेकादशांगुलम् || १८ || मुखविस्तारमेवं स्यात् कुक्कुटाण्डसमाकृति । केशान्तात् ध्रुवसूत्रान्तं यश द्वियवकोलकम् (१) ॥ १९ ॥ अक्षिसूत्रान्तमेवं स्यात् पुटादास्यान्तमिष्यते । यवाकिगुलं प्रोक्तं तदधै गोजिदीर्घकम् ॥ २० ॥ अधरन्तु (त्रि ) यवांगुल्यं शेषं हन्वन्तमिष्यते । कण्ठाद्धस्तिमाला कण्ठतारं कला भवेत् ॥ २१ ॥ अनुबन्धः द्वियवाधिक भागन्तु कर्णदेव्यं प्रशस्यते । नालाल भवेद्वाणमाल मण्डनसंयुतम् ॥ २२ ॥ गजहस्तसमं पादं गोवाळाकारहस्तकम् । शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं देवीमानं विचक्षणैः ॥ २३ ॥ इत्यागस्त्ये सकलाधिकारे मध्यमदशतालस्त्री मानकथनं तृतीयोऽध्यायः ॥ viii चतुर्थोऽध्यायः मध्यमे दशताले च पौरुषं मानमुच्यते । बिबोच्छ्रयं शतं विंशे एकांश द्वियवं शिरः ॥ १ ॥ कण्ठजानुलोचञ्च द्वियवं चतुरङ्गुलम् | नेत्रान्तं पुटहन्वन्तमानमेतत्समं त्रिषु ॥ २ ॥ षड्वं द्वादशांगुल्यं स्यात् नाभ्यन्तं मेदान्तं त्रयोदशांगुल्यं स्यात् । षड्वं द्वादशं नाभिमेदान्तं त्रयोदशांश स्यात् ॥ ३ ॥ ऊरुदीर्घ तद्विगुणद्रियवहीनन्तु तत्सुमम् । एवं तु जंघादैर्घ्यं स्यात् तलं सप्तदशांगुळम् ॥ ४ ॥ कूर्परं दांगुलं प्रोक्तं प्रकोष्ठं विंशदंगुलायत्तम् । बाहुदैर्घ्यश्च षडिंशदंगुलं कूर्परं द्वयम् ॥ ५ ॥ प्रकोष्ठ विजानीयांत् विंशदंगुलमायतम् । तलं त्रयोदशांशश्च बाहुपर्यन्तविस्तरम् ॥ ६ ॥ नवत्रिंशांगुला स्यात् मुखं रुद्रार्धविस्तरम् । कर्णमूलं बाहुमूलं जानुमध्यमक्षान्तम् ॥ ७ ॥ एकैकं नवांगुलं स्यात् कक्षान्तरं द्वियंगुलम् । वक्ष:स्थलमेकविंशतिः विस्तारं मध्योदरस्य तु ॥ ८ ॥ पञ्चविंशत्यगुलाधिकं श्रोणिदेशस्य विस्तरम् । तस्मात्पुनर्धगुलाषिकं कटिविस्तार उच्यते ॥ ९ ॥ अनुबन्धः अमूलविशालं स्यात् त्रयोदशमथांगुलम् । ऊरुमध्यविशालन्तु दशार्थमंगुलं तथा ॥ १० ॥ घामध्ये सप्तांगुलं नलका तत्समायता । ललाटे पूर्वविस्तारं अष्टांश यवाधिकम् ॥ ११ ॥ अक्षिगुल्फान्तं पञ्चमालं पाणिः सद्वियवं चतुरंगुलम् । त्रियवयुतं चतुरंगुल विस्तारोत्सेध एव च ॥ १२ ॥ सद्वियवं पञ्चांगुलं पादमध्यविस्तार एव च । षडर्धांगुलमानं स्यात् पादाग्रतलविस्तरम् || १३ || अंगुष्ठादिकनिष्ठान्तमंगुलीदीर्घ एव च । सद्वियवं चतुरं सत्रियवं त्र्यंगुलार्थकम् ॥ १४ ॥ तेषां नवतिविस्तारमंगुलं पंचयवं तथा । चतुरत्र्यत्रियवदीर्घमष्टांशहीनमेव च ॥ १५ ॥ अष्टमात्रं सप्तमात्रं षण्मात्तं पञ्चद्वित्रियवम् । सार्धतिमात्र बाहुमध्यं कूर्परच प्रकोष्टकम् || १६ || पञ्चांगुलद्वियवदीर्घ प्रदेशिन्यास्तत्समं स्यादनामिका । सयवं चतुरंगुल अंगुष्ठकनिष्ठिकादैर्ध्य स्यात् ॥ १७ ॥ तलविस्तारं षडगुलार्ध धनं धर्धमात्रं स्यात् । दशाष्टनवषयवाः क्रमेण अंगुष्ठादिकनिष्ठिकान्तम् ॥ १८ ॥ अष्टपञ्चपञ्चार्धपञ्चत्रियवार्षविस्तरम् । नवविस्तारं नवदीर्घ द्वियवाधिकं स्यात् ॥ १९ ॥ दीर्घ यवाधिकं पचांगले गुला विस्तरम् । लिंगं च मुष्कविस्तारं चतुरंगुलं तत्समालवम् ॥ २० ॥ ललाटे पुरोगविस्तारमष्टांगुल कर्णयोर्यामविस्तृतिः । त्रयोदशांश तयोरन्तरं नेत्रदीर्घ सद्विययद्वियगुलम् ॥ २१ ॥ कृष्णमडलमध्ये तु ज्योतिर्यवप्रमाणकम् । दृष्टिस्तु यूकमाता तु मध्ये यवायतकनीनिका ॥ २२ ॥ अपांगे रक्तिमा द्वियवं अर्धयवमूर्ध्ववद्वियवम् । अधोगमर्धयवं स्यात् नेत्रसूत्रं तदूर्ध्वे यवाधिकम् ॥ २३ ॥ गुलं श्रुवोर्मध्यं स्यात् सममेव कर्णसुतकम् । भूदैर्घ्यं पञ्चमात्रं स्यात् भ्रूमध्यविस्तारं सार्वयवम् || २४ || भ्रुवोऽन्तरनमनमंगुलं चापाकारं श्रितरोम सतश्च स्यात् । कर्णश्च मूलनालान्तं द्वियवे चतुरंगुल नालाल मण्डलसंयुक्तं भवेद्वेदांगुलायतम् || २५ | धन्तरं सप्तांगुलं गोजीमूलाच सामतुंगम । यवोन्नतं यंगुलञ्च पुष्करोत्सेधं षड्यवम् || २६ ॥ तस्य तारं यवं मुक्ता द्विनासिकांगुलायामम् । विस्तारं पुरस्यार्थमात्रं स्यात् तथा पुटघनं यवम् ॥ २७ ॥ गोज्यायामं चतुर्यवं विस्तारं द्वियवं तथा । उत्तरोष्ठस्य विस्तारं चतुर्यवं पालि यवतारम् ॥ २८ ॥ तस्यायामं यवाधिक चतुरंगुलमधरस्य । विस्तारं सयवमंश स्यात् तस्यायामम् ॥ २९ ॥ अनुबन्धः द्वियवाधिकं गुलं पालिका यवतारकम् । sri तस्य तत्सेवं रक्तं शेषं भविष्यति ॥ ३० ॥ हनुप्रमाणं हनुमाागलसीमान्तं द्वियवाधिकं सयवमात्रम् | गात्कर्णान्तं यंगुलं द्वियवं शेषं स्याद्दशतालवत् || ३१ || इति चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः अमे दशताले च स्वीमानमिह कथ्यते । वेदवेदशतांगुल्यं पादमुष्णीषसीमकम् ॥ १ ॥ उष्णीषकंठजानु च नलोचं चतुरंगुलम् | अक्ष्यन्तं पुटसीमान्तं हनु द्विक्संयुतम् ॥ २ ॥ उष्णीषकंठजानु च तलोच चतुरंगुलम् । अक्ष्यन्तं पुरसीमान्तं हनु द्वियवसंयुतम् ॥ ३ ॥ कंठातु हृदयं नाभिः नामेर्मेद्रान्तदीर्घकम् । एकैकं मुखमायं स्यात् पञ्चविंशांगुलायतम् ॥ ४ ॥ ऊरुजघानाहसममायतं षोडशांगुलम् । पादायामं बाहूरुतुल्यं गुलं कूर्परं तथा ॥ ५ ॥ प्रकोष्ठमेकोनविंशं षड तलदीर्घकम् । मध्यान्तु षण्मात मुखे रुद्रांशतारकम् || ६ || ग्रीवा सप्तांगुलं तारं बाहुमूले तथा भवेत । तत्समं जानुविस्तारं कक्षान्तरमुदाहृतम् ॥ ७ ॥ सप्तदशांगुळे प्रोक्तं स्तनतारं नवांगुलम् | तदर्घ चोन्नतं विद्यात् चूचुकं दिवं भवेत् ॥ ८ ॥ स्तनाक्षश्चार्धमात्रन्तु उन्नतं द्वियवं भवेत् । सुवृत्तं मुखोन्नतं पीनपुटं शुभतरं स्तनम् ॥ ९ ॥ त्रयोदशांगुलं तारं स्तनतो हृदयावधि । मध्यमेकादशांगुल्यं श्रोणिर्विशतिमालकम् ॥ १० ॥ वतुर्विंशतिरंगुल्यं कटिलश्चोरुविस्तरम् । नलका चतुरंगुल्यं पंचमात्रांगुलं भवेत् ॥ ११ ॥ द्वादशांगुलमेव स्यात् जंघामध्यं रसांगुल्म | पाष्णितारोधमात्रं स्यात् चतुरंगुलं यवाधिकम् ॥ १२ ॥ प्रपदं पचमा स्यात् तलाप्रन्तु षडंगुलम् । वेदमंदीर्घं स्यात् सयवन्तु प्रदेशिनी || १३ || त्रिमाला मध्यांगुल्यमनामा तु त्रिमात्रिका | कनिष्ठा अर्धमात्रन्तु क्रमेण ततमिष्यते ॥ १४ ॥ कमा सार्वयवसाधकम् । तचारार्षन्तु विस्तारं नवं पादोनदीर्घकम् || १५ || षट् पश्चचतुरमिव बाहुकूर्परमध्यमम् । rang areas क्रमेण विस्तृतं भवेत् ॥ १६ ॥ तलतारं षडंगुल्यं तद्धनं यंगुलं भवेत् । प्रदेशिनी प्राणमात्रमनामा च समं भवेत् ॥ १७ ॥ कनिष्ठा चतुरंगुल्यमंगुष्ठ तत्समं भवेत् । अंगुष्ठादि ततं द्वारसप्ताष्टषड्याः ॥ १८ ॥ प्रे षडंशवेदांशविस्तारं नखदीर्घकम् । यवाधिकं भवेत्सीमा भ्रुवोर्मात्र तथान्तरम् ॥ १९ ॥ द्विमात्रद्वियवं प्रोक्तं पुटमंगुलमास्यकम् । गोज्यायामं तदर्थं स्यात् आस्यायामं त्रिमात्रकम् ॥ २० ॥ त्रिवोत्तरपाली स्यात् उत्तरं गुलं भवेत् । तदर्धविस्तृतं पाली यवं शेषन्तु रक्तभाक् ॥ २१ ॥ अनुबन्धः सयवधंगुलं नेत्रदीर्धं षड्यवकान्तरम् । यूका दृष्टिस्तथा नासापुटं तु दांगुलं भवेत् ॥ २२ ॥ कर्णान्तु विमात्रार्धं तुंग षड्यवमंगुलम् । गोजीमूलन्तु नासाग्रं तुंगमस्य विशालकम् || २३ || तद्विमात्रद्वियवोपेतं चतुरंगुलमायतम् । नालालंबे तथा शेषमेवमूह्यं विचक्षणः ॥ २४ ॥ उत्तमे दशताले चेत् देवो देव्योश्च मध्यमे । मध्यमे दशताले चेद्देवो देव्यौ कनिष्ठिके ॥ २५ ॥ aratशवानाच देवीनाच प्रमाणकम् । श्रेष्ठमध्यमहीनेन दशतालेन कारयेत् ॥ २६ ॥ वेदो विंशतिशतं शतं विंशतिश्व | वेदोनविंशतिरिति क्रमेण त्रिविधं मतम् ॥ २७ ॥ इति पञ्चमोऽध्यायः । 2.1.D. Seligious Publication: sories No. 495 Price: Rs. 45/ ధర్మాన్ని తిరుమల మిమ్మల్ని కాపాడుతుంది. తిరుపతి దేవస్థానములు న్ Published by the Executive Officer, T.T. Devasthanams, Tirupati and Printed at Shvaram Printers, Nellore, on behalf of T.T.D.प्रथमः खण्ड ] stauraanusम् सा या चितिं या व्यष्टिः तो निति पतितां व्यष्टिं व्यश्तुते य एवं वेद य एवं वेद । स तत्र पयेति नक्षन् क्रीडन् रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा नोपजनं स्मरन्निदं शरीर ’ मित्यादि । श्रर्चिरादिमार्गेण गतस्य न पुनरावृषिः । यथा कतुरस्मिन् लोके भवति ततः प्रेत्य भवति ।’ इति देवयाजमार्ग प्रतिपाद्य धूमादिमार्गञ्च कथ्यते । धूमः कृष्ण इत्यादि । छान्दोग्ये यथा । ‘अथ य इमे मने इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासते ते धूममभिसंभवन्ति धूमाद्राति रावेरपरपक्षमपरपक्षाद्यान् षड्दक्षिणैति नामान् तान् वेते संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्द्रमसमेष सोमो राजा तदेवा- जामनं तं देवा भक्षयन्ति तस्मिन् यावत्सपातमुषित्वा तमेवाध्वानं पुनर्नि वर्तन्ते यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वा अ भयति अम्र भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह व्रीहियवा ओषधिवनस्पतयः तिल्माषा इति जायन्ते असौ वै खलु दुर्निप्यपतरं यो मति यो रेतस्चिति तद्भूय एव भवति । तद्य इह रमणीयचरणाः अभ्याशो ह यते रमणीयां योनिमापचरन् ब्राह्मणयोनिं क्षत्रिययोनिं वैश्ययोनिं वा ’ इत्यादि । गती चोमे विज्ञायेत्यादि । चकारात् यमलोकगामिनी गतिरपि ज्ञातव्यं इति स्मारयति । तथा छान्दोग्ये । ‘अथ य इह निषिद्धकारिणो मृताः करैः यमकिंकरैः निर्दयं बद्धाः निशितशूलतप्तवालुकांगारकीर्णेन छायाजलरहितेन तमोवृतेन यममार्गेण नीयमानाः निर्दयं स्वकर्मानुरूपं यमेन चोदिता: रौर- वादिषु बहुबाधामनुभूय अतो निवृत्ताः दुष्टचरणाः अभ्याशोह यते कपूख- चरणा: कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा । अथैतयोः पथोर्न कतरेण पथा तानीमानि क्षुद्राण्यसकृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति जायस्व प्रियस्वेत्येतत्तृतीय स्थानं तेनासौ लोको न संपूर्यते तस्मात् जुगुप्सेत इति । एवं तिस्रो गतीविज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मती नपति । यममार्गगमन- निरसनार्थ ज्योतिर्नपः । यतु. Jam ‘दिवा च शुक्लपक्षश्च उत्तरायणमेव च । . सुमषतां प्रशस्तानि विपरीतन्तु गर्हितम् ’ ॥ ,